Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Oktober III
Band Oktober III
Anhang Oktober III
6. Oktober
DIES SEXTA OCTOBRIS.
SANCTI, QUI PRIDIE NON. OCTOB. COLUNTUR.
Sanctus Sagaris, episc. martyr Laodiceæ in Phrygia.
S. Fides V. M. Aginni in Aquitania.
Socii MM. Aginni in Aquitania.
S. Marcellus M. forte Capuæ in Campania Felici.
S. Castus M. forte Capuæ in Campania Felici.
S. Æmilius M. forte Capuæ in Campania Felici.
S. Saturninus M. forte Capuæ in Campania Felici.
S. Rogatus M. in Africa.
S. Saturninus M. in Africa.
S. Faustinus M. in Africa.
S. Martialis M. in Africa.
S. Januarius M. forte Romæ.
S. Ammonus M. forte Romæ.
S. Prudentius M. Besuæ in Burgundia.
S. Eroteïs M. in Græcia.
S. Probus episc. conf. Cajetæ in Campania Romana.
S. Renatus episc. conf. Surrenti in regno Neapolitano.
S. Romanus episc. conf. Autissiodori in Gallia.
S. Bartius, seu Barsius, episc. conf. Vasione in comitatu Vindauscensi.
S. Ywius diaconus conf. Wiltoniæ in Anglia.
S. Enimia virgo, forte regia, & abbatissa in diœcesi Mimatensi in Occitania.
S. Apollinaris archiepisc. Bituricensis in Gallia.
S. Magnus episc. Opitergiensis, deinde Heracleënsis, conf. forte Heracleæ.
S. Pardulfus abbas conf. Waracti in diœcesi Lemovicensi in Gallia.
S. Epiphania virgo sanctimonialis Ticini in Insubria.
S. Nicetas conf. in Græcia.
B. Adalberto episc. Herbipolensis conf. Lambaci in Austria Superiori.
S. Bruno conf. Ordinis Carthusianorum fundator in Calabria.
S. Artaldus ex Carthusiano episc. conf. Belicæ in Bugesia, Galliæ provincia.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| Smeinradi eremitæ martyris reliquiarum ex Augiensi monasterio ad Einsidlense translatio signatur hodie in Martyrologio Germanico. De hac vide ad diem, quo ejusdem Sancti Vita data est, | XXI Januarii. |
| Quintiniani, seu, uti tom. 2 Spicilegii Acheriani pag. 84, & a Castellano ad diem XII Februarii nuncupatur, Quintiliani, corporis inventio, quæ die VI Octobris anno Christi 1490 contigit, ita hodie a Menardo in Mrl. Benedictino annuntiatur: Lutetiæ Parisiorum inventio corporis beati Quintiniani; a Saussayo vero, qui translationem inventioni perperam subjungit, &, quod hic potissimum expendi debet, alia, quam qua Beatos, publico cultu gaudentes, refert, litterarum forma hic utitur, his verbis in Mrl. Gallicano refertur: Parisiis in ecclesia S. Pauli inventio & translatio corporis beati Quintiniani abbatis. Itaque, uti Saussayus minori illa, quam adhibet, characterum forma indicat, inter Venerabiles potius, quam inter stricti nominis Beatos Quintinianus seu Quintilianus noster computandus esset: ex adverso autem, si Castellanum, ad diem XII Februarii Beati titulum ei confidentissime tribuentem, audiamus, inter veri nominis Beatos, seu, uti in Admonitione prævia pag. 1 & 2 exponit, inter eos, qui vel beatificatione, ut vocant, formali, vel expressa tacitave summi Pontificis facultate Officio coluntur ecclesiastico, recensendus venit. Utrius hic martyrologi standum testimonio? Castellano certe favet, quod præter concessum Quintiliano a S. Audoëno cit. Spicilegii loco Beati titulum, ossa illius sub altari sacelli, in ecclesia Parisiensi S. Pauli Spiritui sancto dicati, honorifice condita sint, ejusque effigies in publica ejusdem sacelli pictura una cum S. Aureæ & S. Eligii imaginibus hodieque spectetur, adjecta superiori ejusdem picturæ parti Gallica epigraphe, quæ ita Latine sonat: Hic sunt reliquiæ multorum corporum Sanctorum. Verum adversus Castellanum, ita in Mrl. universali ad diem XII Februarii existimantem, vehementer militat Martyrologii Parisiensis, anno 1727 editi, altissimum tum illo, tum hoc die de Quintiniano silentium, cui accedit, quod ipsemet Castellanus in suo Bimestri, post universale Martyrologium annis aliquot edito, nullum hactenus de Quintiliano festum celebratum fuisse, pag. 632 fateatur. Hæc non abs re ancipitem me reddebant, quo loco Quintilianus, de quo tom. 2 Octobris pag. 484 hoc die etiam actum iri monueram, recensendus hic foret, interne Cælites, quorum Acta edimus, an inter eos, quos legitimi cultus defectu, aliave de causa inter Prætermissos referre solemus. Accuratius igitur in illius cultum inquirendum esse ratus, datis anno 1768 litteris conveni Reverendum D. Thierry, qui propositis a me quæstionibus non minus officiose, quam accurate respondit, submissa ad me ex Oratorio S. Maglorii Parisiensi notitia Ms., ex qua, præter ea, quæ Bruelius in Theatro Antiq. Paris. pag. 818 & seqq. de Quintiniani corporis inventione me docuerat, insuper ex grandævi ecclesiæ S. Pauli presbyteri testimonio mihi discere licuit, nullum plane, ne quidem in præfata S. Pauli ecclesia, ubi Quintiniani corpus conditum est, ecclesiasticum de eo Officium fieri, non festum celebrari, contra ac Kalendarii spiritualis, uti & Historici auctor, priorem perperam secutus, aliquando asseruerunt, non reliquias ejus publice honorandas exponi, non in Canonicis horis, Litaniis publicisve illius ecclesiæ precibus ejus nomen recitari, non in honorem ejus luminaria accendi; ut adeo publico cultu, qualis eorum est, quorum Acta edimus, Quintinianus hodie non gaudeat, cum hujus sufficiens indicium non sit memorata superius picta tabula, quæ potius ut piæ, quæ SS. Auream Eligiumque inter & Quintinianum olim intercessit, necessitudinis historica species consideranda est. Quod autem inter Sanctorum reliquias, quas præfata epigraphe nominatim non exprimit, certo censendæ non sint Quintiliani exuviæ, patet, tum ex ejus epitaphio anno 1490 posito, quo is nondum canonizatus seu rite inter cœlites relatus dicitur, ut ab Ecclesia veneretur; tum etiam ex instrumento, eodem anno de ejus corporis inventione confecto, quo asseritur, ex concesso, ei a S. Audoëno Beati titulo probabiliter tantum, non vero indubie, concludi posse, dictum Quintinianum beatum esse, nimirum cum haud satis constet, an titulus ille potius supra ejus personam, quam supra ejus sanctos mores populive de ejus pietate existimationem cadat. Quapropter de consilio deputatorum lipsanotheca ejus non altius aut eminentius, quam ante inventionem erat, anno 1490 levata fuit, neque, uti Saussayus perperam vult, alio translata, sed, quemadmodum instrumenti illius alia verba ferunt, in eadem altitudine, sublato altari, remansit in pristino loco, nec circa eam quicquam innovatum fuit, quod publicam venerationem ecclesiasticam certo denotet. Ceterum cit. tom. 2 Octobris varia de hoc venerabili Viro curiosus lector videre potest, de quo, si interim ejus beatificationis causa rite instituatur, sermo etiam recurrere poterit in edendo, si Superis placet, primi Trimestris nostri Supplemento ad diem | XII Februarii. |
| S. Balbinæ virginis memoria hodie Romæ annuntiatur in variis Auctariis Usuardinis apud Sollerium; qui suam de ea mentem ibidem sic exposuit: Crediderim, ex aliquo codice Hieronymiano, ubi hoc die signatur, Balbinam huc fuisse intrusam. Videatur notatio Florentinii. De ipsa egimus XXXI Martii. Codex Ughellianus videtur legere: Sabinæ, ut alii infra. Balbinam hanc esse S. Quirini martyris filiam, de qua Majores mei ad diem XXXI Martii egerunt, consentit laudatus Florentinius, cur vero eadem hodie in suo vetustiori Martyrologio etiam recurrat, hanc suspicatur causam, quod S. Marci Papæ, qui Balbinam singulari pietate prosecutus, illius cœmeterium condidit, in quo & sepultus fuit, depositio in eodem illo vetustiori suo Martyrologio hoc ipso die memoretur; hinc enim facile fieri potuisse, ut hujus sanctæ Virginis memoria simul cum laudati sancti Pontificis depositione ibidem simul fuerit celebrata. Pro eadem S. Balbina, die 4 hujus mensis, Octobris in aliquo apographo Hieronymiano memorata, lectorem jam remisi ad | XXXI Martii. |
| Sabinam pro Balbina in aliquot Usuardi Auctariis legi, observavi supra ex Sollerio: in editione Greveni etiam Babilla scribitur. Vide mox dicta ad Balbinam, & ad diem | XXXI Martii. |
| S. Gangulfi martyris, velut hoc die passi, meminerunt Grevenus & Martyrologium Germanicum, vulgo Canisianum; ejusdem, Gengulphi alias dicti, Varennis in Burgundia martyris memoria etiam ad alios dies in sacris Fastis recurrit, de eoque a Majoribus nostris actum est ad | XI Maii. |
| Eskilli episcopi ac martyris in Suecia memoriam hodie signant Grevenus, Molanus, Martyrologium Germanicum, Canisii vulgo appellatum, & Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, qui non sunt in Martyrologio Romano. Hujus Sancti Vitam dedit illustravitque Henschenius noster ad diem 12 Junii, ubi iste Strengenensis in Sudermannia, Sueciæ provincia, episcopus fuisse dicitur. At in adglutinata ibidem a Majoribus meis schedula sequens annotatio Ms. legitur, quam hac occasione hic exhibeo. In dicto Commentario (prævio ad Vitam S. Eskilli) num. 1 dicitur S. Eskillus sedem suam episcopalem Strengnesiæ primus constituisse; cum tamen post martyrium ejus videatur illic sedes episcopalis primum instituta fuisse. Deinde in Vita num. 8 & XI memoratur ecclesia Fors, ubi S. Eskillus residebat episcopus, & post martyrium suum divino nutu depositus fuit. Hæc explicat Ericus Benzeli in suis litteris ad me datis anno MDCCXV, XIV Octobris. “Ecclesia Fors, ubi B. Æschillo sedes pro habitu illorum temporum episcopalis fuit, tertio milliario ab urbe, nunc episcopali Sudermaniæ, Strengianes, distat; & oppidulum Forsensi ecclesiæ contiguum hodieque beati Viri memoriam servat, diciturque Æschilsthuna.” Hæc Benzelius Upsaliæ anno ac die prædictis. Hinc ad Fors annotatio fieri potest, quæ nunc nulla est. Hæc ibi. Pro ceteris ad S. Eskillum spectantibus adi citatum diem | XII Junii. |
| S. Malchum, Lesmorensem, seu Lismorensem in Hibernia episcopum, annuntiat hoc die Bucelinus in Menologio Benedictino: de eo breviter egimus | X Augusti. |
| S. Malcallinus tom. 2 Octobris pag. 325 in Prætermissis ad hunc diem rejectus fuit; cui nimirum illius festum illigavit auctor Missarum Propriarum sanctorum Patronorum ac Titularium Franciæ & Hyberniæ, jussu Clementis XII editarum, & anno 1734 Parisiis editarum. Verum sanctus ille Malcallinus, seu Macalinus, modo nihilo magis, quam tum fuit, nobis notior est. Missalis mox citati concinnator Nicolaus Antonius o Kenny, doctor Parisiensis, Missæ S. Macalino propriæ hunc titulum præfixit: In festo S. Macalini, episcopi & confessoris, ecclesiæ & diœcesis Clochorensis (in Hybernia) patroni generalis. Agitur itaque hic de sancto episcopo, atque adeo cum S. Macalino abbate in Belgica, de quo actum est apud nos tom. 2 Januarii ad diem 21 a pag. 385, confundi non potest. Sanctus item Mastulinus, seu Masculinus, episcopus apud nos tom. 2 Septembris pag. 654 in Prætermissis memoratur; sed idem fortassis est, qui S. Barrus, vel Finbarrus (vide tom. 7 Septembris pag. 144, num. 16) qui & Maculinus dictus est; alius tamen a Macalino, de quo agimus: cum & ille in laudato Missali Missam sibi propriam habeat ad diem 25 Septembris, & diœcesis Corcagiensis patronus nominetur. Ceterum alium hujus aut huic affinis nominis inter Hibernos episcopum nusquam reperire potui, si Malcallum, Clonfertensem episcopum, anno 1186 defunctum, & a Waræo, sed sine ullo sanctitatis indicio, inter Hiberniæ præsules relatum, excipias. Colganus quoque in Annotatis ad gesta S. Macalini, seu, ut vocat, Malcalani, abbatis in Belgica, de quo supra, non alium hujus nominis Hibernum episcopum præter Clonfertensem jam dictum, se reperisse fatetur. Suspicamur tamen, in supradicto Missali, facta unius aut alterius litterulæ mutatione, pro Macalini legi forte debere Maccartini. Suspicionis ratio est, quod S. Macartinus, S. Patricii discipulus, Clochorensem ecclesiam primus post S. Patricium episcopus rexerit; atque adeo verisimile fiat, hunc sibi patronum Clochorenses elegisse. Accedit, S. Macartinum, ut Porterus scribit in Compendio Annalium ecclesiasticorum regni Hiberniæ pag. 173, diem suum sexto Octobris obiisse, aliquorum saltem judicio. Denique hunc indicare videtur Missæ supra laudatæ Postcommunio cum ejusdem Actis (quæ licet mutila, vide tom. III Augusti pag. 209) collata. Postcommunio quidem sic habet: Deus, qui sanctum Pontificem nostrum Macalinum glorificasti in conspectu regum, da, ut, qui eodem Pane cælesti nutrimur, quo vegetatus delicias præbuit, & omnibus Christi tui bonus odor fuit, ipsi nos quoque veritate & sapientia pleni placere tibi possimus, & ad ædificationem totius Ecclesiæ tuæ fidei & virtutum exemplis clarescere. Per eundem Dominum nostrum &c. Cum autem hic S. Macartinus in conspectu regum glorificatus dicitur, videtur allusio fieri ad ea, quæ in ejus Actis num. 2 & 3 apud nos de Echodio rege narrantur, quem S. Maccartinus, prius sibi infestum, prodigiorum signis amicum sibi & beneficum reddidisse ibidem dicitur. Rursus cum Christi bonus odor fuisse dicitur, digitus intendi videtur in prodigium illud, quo ibidem num. 2 mortis periculo eripuisse dicitur regis filium, qui sopore oppressus humi alicubi jacens, & ab equorum ungulis servatus illæsus, postridie, somno excitatus & ad patrem reversus incolumis, testatus fuerit, se apud Episcopum sanctum sub vestimento suo esse (seu latitare sibi visum esse) & optimum odorem naribus percipere putat, seu, ut interpretor, se sub episcopi veste latitantem optimum odorem naribus percepisse. Denique num. 4 cum aliquando nec panem, nec aquam Maccartinus haberet, quibus hospites exciperet, vi precum suarum obtinuisse fertur, ut frumentum e cælo plueret, & limpidus aquæ fons e solo erumperet. Denique, inquiunt Acta, ex manna cælitus data viri Israëlitæ reficiuntur, atque ex aqua mirabili refocillantur. Panis saporem mellis, & aqua vini dulcedinem prætendebat. Quo spectare videntur illa Postcommunionis verba: Da, ut qui eodem Pane cælesti nutrimur, quo vegetatus delicias præbuit. His de causis lectorem ad S. Maccartini seu Marcarthenni Acta remittimus, dum aliter instruamur, si forte a vero conjectura nostra desciscat. Vide | XV Augusti. |
| Balduinus, ex Cisterciensi monacho S. R. E. Cardinalis & archiepiscopus Pisanus, hodie legitur in Calendario Ordinis Cisterciensis: consentiuntque Chalemotus in Serie Sanctorum &c ejusdem Ordinis, & Henriquezius in Menologio, eumdem cum Beati titulo Pisis in Tuscia annuntiantes, addentesque, fuisse S. Bernardi discipulum. Idem Henriquezius ad diem 15 Julii Balduinum alterum, Clarævallis monachum, sanctique Bernardi discipulum, ac deinde cœnobii Reatini abbatem, annuntiaverat. Ac recte quidem hunc a Pisano archiepiscopo distinxit; at non recte utrumque honoravit Beati titulo, qui soli Reatino abbati debetur. Minus etiam recte laudatum Calendarium & Chalemotus, Balduino abbate Reatino penitus prætermisso, Balduinum Cardinalem archiepiscopum Pisanum memorarunt. Non alio enim ex capite Beati titulus Cardinali archiepiscopo Pisano additus fuisse videtur, quam quod aliqui (inter quos fuit Cardinalis Baronius) geminum Balduinum confuderint. Adi ergo Commentarium historicum de B. Balduino, abbate Reatino in Italia, ad diem, quo hic Reate publice colitur, | XXI Augusti. |
| S. Frontinianum, Albæ Pompeiæ in Italia velut martyrem cultum, Castellanus in suo Martyrologio Universali, in quo illum ad diem VI Septembris jam memoraverat, hodie repetiit. De eodem breviter egimus dicto die | VI Septembris. |
| S. Liberius P. Romanus hodie annuntiatur in Fastis Coptitarum Ægypti & Æthiopiæ apud Jobum Ludolfum. Verum de sancto hoc Romano Pontifice in Opere nostro actum jam est ad diem | XXIII Septembris. |
| Octava sancti Michaëlis & omnium Angelorum signatur hodie in Usuardini Martyrologii aucti editionibus Lubeco-Coloniensi & Greveni, ac in Ms. codice Bruxellensi. De his omnibus prolixe actum apud nos est die, quo ejusdem sancti Archangeli ecclesiæ Dedicatio in monte Gargano recolitur, | XXIX Septembris. |
| Treviris commemoratio innume abilium pene martyrum, qui in persecutione Diocletiani sub Rictiovaro præside ob Christi fidem vario mortis genere necati sunt. Ita post plura alia vetusta Martyrologia Romanum ad hunc diem. Verum de hisce Trevirensibus Martyribus partim egimus in SS. Tyrso, Bonifacio & Sociis | IV Octobris, |
| partim in SS. Palmatio & Sociis | V Octobris. |
| Constantis & Alexandri martyrum memoriaw Curiæ in Rhætia hodie signant Galesinius in suo Martyrologio Romano, laudans Calendarium ecclesiæ Curiensis: at Ferrarius in Catalogo Generali eosdem pridie referens, ex ejusdem ecclesiæ tabulario monet, eos die 5, non 6, Octobris ibidem coli. Utut sit, cum, eodem Ferrario teste, ambo passi credantur Treviris cum Palmatio, liquet, eosdem coli Curiæ ob duo corpora vel reliquias Trevirensium Martyrum illuc translata. Consule ergo Commentarium de sanctis Martyribus Trevirensibus die | IV Octobris. |
| S. Failbeum abbatem in Scotia hodie annuntiat Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, qui in Romano Martyrologio non sunt, quem in Annotatis scribit, claruisse visionibus & spiritu prophetico, vixisseque circa annum DCXX. Pro hisce autem laudat Kalendarium Scoticum & Breviarium. Per Kalendarium indicat Thomæ Dempsteri Menologium Scotorum, per Breviarium vero laudatum a Dempstero Breviarium Scoticum, maxime Aberdonense. Porro Dempsterus ad hunc diem sic habet: Failbei abbatis visiones supernaturales de futuro Scotiæ statu. At quis hic Failbeus est? Colganus in Actis Sanctorum Hiberniæ, pag. 576 refert, quatuor Failbeos, seu Falveos pronuntiandi more Hibernico, seculo VIII floruisse virtutum ac sanctimoniæ laude conspicuos, ac præterea unum, istis antiquiorem, nimirum seculo VII; verum horum omnium nullum hoc die coli memorat. Nullum quoque Failbeum aut Falveum in Sanctorum Hiberniæ Catalogis Patris Henrici Fitzsimon, nullum in Breviario Aberdonensi, quod Ms. habemus, signatum reperio. Cogor igitur hunc quoque prætermittere, donec certiora de ipso habeamus, uti facere coacti sunt in synonymis Majores nostri ad diem 3 Junii & XI Julii. | |
| S. Cominum, de quo Leslæus de Rebus gestis Scotorum lib. 4, ubi de Aidano, & Hector Boëthius Scotorum Historiæ lib. 9, ad hunc diem referunt Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, Martyrologium Anglicanum, Camerarius de Pietate Scotorum, uti & Catalogus Fitzsimonis Sanctorum Hiberniæ: verum, non apparere ullum antiquæ venerationis monumentum, jam pridem observatum fuit in Opere nostro ad diem XXIV Februarii in Prætermissis, ubi de illo dicta consule. Volumen quidem alterum Monastici Anglicani fundationem Prioratus de Kilcumyn, in Tipperariensi comitatu provinciæ Momoniæ in Hibernia siti, exhibet pag. 1023, in qua is in honorem sanctorum Apostolorum Philippi & Jacobi atque sancti Cumini conditus dicitur: at quo de Cumino, seu Comino illic sermo sit, nobis haud liquet. | |
| Aptæ Juliæ in Gallia Amanruesii confessoris, inquit hodie Ferarius in Catalogo Generali Sanctorum, quorum non fit memoria in Martyrologio Romano, notatque sequentia: Ex Tabulis ecclesiæ Aptensis nuper ad nos transmissis. Ibi corpus, & colitur hac die. Cetera mihi ignota. In Indice autem Sanctorum ait, eumdem alias etiam Omanruesium appellari. Non plura de eodem novit Saussayus, apud quem in Supplemento Martyrologii Gallicani hoc pariter die de illo solum hæc leguntur: Aptæ Juliæ sancti Amanruesii confessoris præclari, cujus sacrum corpus in majori illius episcopalis civitatis ecclesia magno cum cultu conservatur, hodieque ibidem beata ejusdem depositio recolitur. Nescio, an hæc Saussayus ex Ferrario accepta suo modo exposuerit, an aliunde didicerit, quamque certæ sint Tabulæ ab eodem Ferrario laudatæ. Verum Amanruësius, æque ac Omanruësius, omnino ignotus est ceteris martyrologis, etiam Castellano, diligentissimo Sanctorum ac Beatorum Galliæ indagatori. Nullum vero de Amanruesio vel Omanruësio Officium aut commemorationem hoc vel alio die fieri in ecclesia Aptensi, suadent mihi tum Breviarium Aptense, quod habeo anno 1532 typis editum, tum ejusdem ecclesiæ cathedralis Officia propria, anno 1664 Aquis Sextiis prelo pariter vulgata, in quorum nullo Amanruësii vel Omanruësii Officium vel Commemoratio hoc aliove die comparet. Quapropter ipsum hic inter Sanctos Beatosve recensere non possumus; si tamen quis certiora nos docuerit, de eodem agi poterit in hujus mensis Octobris vel totius Operis Supplemento. Interea hic habet lector pauca, quæ de ipso ex Ferrario ac Saussayo novimus. | |
| Odo, S. Roberti abbatis Molismensis, ac fundatoris Ordinis Cisterciensis, monachus inter ejusdem Ordinis Beatos hodie recensetur ab Henriquezio in Menologio, Chalemoto in Serie Sanctorum &c & Sigismundo Alberti in Catalogo chronologico Sanctorum &c dicti Ordinis. Ut Virum cognoscas, elogium illius ex laudato Chalemoto transcribo. In Burgundia beatus Odo, Molismi monachus & S. Roberti abbatis discipulus, qui cum eo & aliis primis Ordinis patribus e Molismo in Cistercium transiens, ut strictam Regulæ observantiam amplecteretur, suis piis operibus novellam plantationem illustravit; annotatus inter Sanctos Ordinis, & in rescripto Hugonis, Lugdunensis episcopi & legati Apostolici, memoratus. Plura de illo non habet Henriquezius in Menologio, nisi quod ex Philippi Seguini lib. 3 Sanctorum Ordinis Cisterciensis cap. 7 tit. de S. Odone monacho simile ipsius elogium recitet. S. Roberti primi Molismensis abbatis Ordinisque Cisterciensis fundatoris gesta exposuimus ad diem 29 Aprilis, ibidemque in Commentario prævio num. XI recensuimus laudati Hugonis diploma, Odoni inter ceteros S. Roberti socios inscriptum. At Odonis cultum nec a memoratis scriptoribus, nec ab aliis probatum comperimus, ut proinde eidem Odoni inter Sanctos Beatosve in Opere nostro locum concedere nequemus, donec aliter fuerimus edocti. | |
Franciscum Mirambellum, Ordinis Minorum, apud Santones in Gallia pro Catholica fide ab hæreticis occisum, cum Beati titulo hodie laudat Arturus in Martyrologio Franciscano. Cum eodem titulo ibidem recenset Joannem a Popula, alias de Soto-majore in Hispania, Franciscum a Luceria in Apulia, Julianum Salodiensem Capucinum Romæ; verum nullius horum cultum probat, tresque primos ad hunc diem, quartum vero ad 23 Februarii sine isto titulo cultusque mentione memorat Huëberus in Menologio Franciscano. Præterea quidam etiam alii utriusque sexus Regulæ S. Francisci alumni, qui cultum non habent, apud laudatum Huëberum legi possunt. |
|
| Claram Builiam, virginem abbatissam monasterii Conceptionis Valentiæ in Hispania, anno 1510 mortuam, ac veluti ibidem cultam, cum titulo Beatæ hodie annuntiat Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano & Gynæceo sacro. At Huëberus in Menologio, item Franciscano, ad eumdem diem a titulo Beatæ abstinet, nec publicum ipsius cultum esse, indicat his verbis: Privata devotione, ut Beata, colitur. | |
| Stephanus Basilidis F. hodie memoratur in Kalendario Æthiopum apud Jobum Ludolfum. Verum Stephanus ille nobis satis notus non est, ut in Opere nostro inter Sanctos locum obtineat. | |
| Lucæ in Tuscia Consecratio majoris ecclesiæ, inquit hodie Ferrarius in Catalogo Generali. | |
| S. Marci episcopi depositionem hodie memorat vetustius Martyrologium Florentinii; at in aliis pariter vetustis & in Romano Baronii sanctus iste summus Pontifex recolitur postridie, quando in eodem vetustiori repetitur. Vide ergo dicenda die | VII Octobris. |
| S. Justina virgo & martyr Patavina hodie legitur in nostro Ms. Florario Sanctorum & in Viola Sanctorum typis edita: in aliis Martyrologiis & in Romano die, quo dabitur, | VII Octobris. |
| S. Adalgisum, Novariensem in Insubria episcopum, Philippus Ferrarius utrique Sanctorum Catalogo, tum Italiæ, tum Generali, hoc die ex Tabulis (ut ait) ecclesiæ Novariensis inseruit, uti & Castellanus Martyrologio suo Universali, Ferrarium verisimiliter secutus. At ex Ughello tom. 4 Italiæ sacræ auctæ, & ex Carolo ejusdem sedis episcopo lib. 2 Ecclesiæ Novariensis pag. 280 habemus, illum coli Nonis Octobris: quorum cum potior hic fides esse videatur, de eodem agemus sequenti die | VII Octobris. |
| B. Benedictæ virginis martyris translationem in Auriniani monasterio, territorii Laudunensis, hodie annuntiat Saussayus in Martyrologio Gallicano, & post hunc Arturus in sacro Gynæceo; cujus in cœlo natalem cum horum prior ad 8 hujus mensis diem referat, vide dicenda ad citatum diem | VIII Octobris. |
| Festum patriarcharum summorum, Abraham, Ysaac & Jacob, hoc die his verbis celebrat nostrum Ms. Florarium Sanctorum. Paulo prolixius de iisdem apud Sollerium inter Auctaria Usuardina eodem die sic habet Codex Florentinus: In Judæa civitate Ebron metropoli, depositio sanctorum patriarcharum, Abrahæ, Isaac & Jacob. Quorum corpora in eadem ecclesia, in spelunca duplici, divina revelatione inventa sunt a Latinis canonicis ejusdem ecclesiæ, anno Domini MCXX. Eosdem Patriarchas etiam memorant Usuardinæ editiones Lubeco-Coloniensis & Greveni, uti & Martyrologium Germanicum, vulgo Canisii, ac singulorum elogia exhibet: at solum Abraham hodie habet codex Usuardinus Hagenoyensis. Porro cum de iis solis Veteris Testamenti Sanctis in Opere nostro agere soleamus, qui in Romano Martyrologio annuntiantur, prætermissis Isaaco & Jacobo, S. Abrahamum dabimus eo, quo in laudato Romano recolitur, die | IX Octobris. |
| S. Brunonem archiepiscopum Coloniensem hodie habet Ferrarius in Generali Catalogo Sanctorum, observans simul, illum ab aliis reponi ad diem XI hujus mensis, ad quem illum tum ipse Ferrarius repetit, tum Usuardinus Codex Bruxellensis, Gelenius, Grevenus, Molanus ac Martyrologium Germanicum commemorant. Idem ipse Bruno, Bruni nomine, in Additionibus Cartusiæ Bruxellensis recensetur ad diem 18 Julii, quo Officium proprium habet in ecclesia Cathedrali & diœcesi Tornacensi in Belgio. At ibidem in Prætermissis dilatus est ad diem XI Octobris, ad quem ejusdem Vitam etiam exhibet Laurentius Surius. Vide ergo decenda die | XI Octobris. |
| Dulcidii, Agennensis, seu Aginnensis in Aquitania episcopi, hodie meminerunt Grevenus, Martyrologium Germanicum, Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, & Florarium nostrum Ms., in quo tamen posteriori Dulcis vocatur & Agannensis episcopus corruptius scribitur. Porro hunc S. Dulcidium, ab aliis etiam Dulcium, Gallice Doucis dictum, Castellanus in Martyrologio Universali annuntiat die, quo ejusdem festivitas Aginnæ agi dicitur tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 879, | XVI Octobris. |
| SS. Caprasius, Primus & Felicianus, velut S. Fidis Aginnensis virginis martyris socii, recensentur hoc die in S. Bedæ Martyrologii apographo Tornacensi, nostroque Ms. Florario Sanctorum. Solum cum Fide Caprasium memorant Matricula Cartusiæ Ultrajectinæ & editio Lubeco-Coloniensis: contra solos Primum & Felicianum Grevenus & Philippus Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, qui non sunt in Martyrologio Romano. Accepta hæc sunt ex ejusdem S. Fidis Actis interpolatis, quibus puriora hoc ipso die dabimus. Porro an SS. Primus ac Felicianus revera Agennenses & non potius Romani martyres sint, de quibus apud nos die IX Junii actum est, multum ibi dubitat Papebrochius. Controversia hæc in Commentario S. Fidis attingetur & definiri forte poterit die, quo & Acta S. Caprasii, Aginnensis martyris, examinabuntur | XX Octobris. |
| SS. Cæsarii, Veronæ & aliorum e Societate S. Ursulæ Translatio in Schönaugiensi monasterio hoc die signatur in nostro Ms. Florario Sanctorum verbis, quæ subjicio: In Monasterio Sconaugia translatio sanctorum Cesarii & Beronæ virginis, & aliorum de Societate XIM virginum. Consonat Usuardina editio Lubeco-Coloniensis, sed pro Verona Verenam nominat, In monasterio Sconaugia, inquiens, translatio sanctorum Cæsarii & Verenæ virginis, & aliorum sociorum eorum martyrum de societate undecim millium. Consentit & Martyrologium Germanicum, Canisii vulgo appellatum, sed pro voce Translatio habet Elevatio. Porro Gabriel Bucelinus tom. 2 Germaniæ sacræ quatuor nominis Schönaugiæ cœnobia memorat; quodnam horum hic indicetur, forte examinari poterit in Actis SS. Ursulæ & Sociarum ejus die | XXI Octobris. |
| Raphaëlis archangeli apud aliquos hic servatur memoria, inquit hoc die Grevenus. Molanus de quadam ejusdem sancti Archangeli memoria loquitur ad diem 20 Novembris, sic breviter inquiens: Beati Raphaëlis archangeli festivitas; Strozzianus vero codex Ms. inter Auctaria Usuardina apud Sollerium, ad 29 Decembris, his pariter paucis verbis: Item festum Raphaël archangeli. Ad hæc Sacra Rituum Congregatio Decreto, anno 1683 edito, concessit omnibus ditionibus regi Hispaniarum subjectis annuum Officium & Missam propria de eodem Sancto, die 24 Octobris ritu duplici minore celebranda. Porro, quæ de S. Raphaële ex sacra Scriptura nota sunt, jam recensuit Stiltingus noster piæ memoriæ ad diem 29 Septembris in Commentario Historico de S. Michaële archangelo & omnibus angelis, § III. Vide igitur dicta die XXIX Septembris & dicenda | XXIV Octobris. |
| Frontonis Petragoricensis episcopi Translationem hodie refert nostrum Ms. Florarium Sanctorum. De hoc sancto Episcopo agemus cum Martyrologio Romano | XXV Octobris. |
| S. Modestam virginem Treviris hodie habent Petrus Galesinius, Philippus Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, qui non sunt in Martyrologio Romano, & Saussayus in Gallicano, de qua illustrissimus Joannes Nicolaus Hontheimius part. 1 Prodromi Historiæ Trevirensis pag. 367 ad præsens propositum sequentia annotavit: Modesta virgo, tertia abbatissa monasterii Horraënsis,… in Calendariis nostris (Trevirensibus) seculi XV & sequentis notatur ad diem quintam Novembris, quanquam in moderni Breviarii Lectione quinta die XX Julii ad Sponsum migrasse (perperam, uti puto) dicatur. Ex auctariis Usuardinis eam plura ad quartam Novembris, unum ad quintam Novembris referunt. Antiquissimum Sanctæ cultum probat Litania sæculi X, quam primo nostro Calendario subnectimus. Ejus sepulchrum hodieque in separato sacello abbatiæ S. Irminæ ad Horrea cum veneratione visitur. Hactenus illustrissimus Hontheimius. Porro hæc sancta Virgo suum inter Officia propria insignis ecclesiæ S. Petri Romarici-montis habet, Romanoque inscripta Martyrologio est, ac proinde apud nos dabitur, die | IV Novembris. |
| S. Hugonis Lincolniensis in Anglia episcopi & confessoris Translatio hoc die in aliquot Usuardini Martyrologii Auctariis apud Sollerium memoratur, uti & in nostro Ms. Florario Sanctorum, in quo tamen pro Lincolniensi perperam Lingoniensis scribitur, & ejusdem translationis annus non recte exprimitur hoc modo: Translatio beati Hugonis Lingonensis episcopi & confessoris anno Salutis MCLXXX. Fortasse legendum est MCCLXXX; nam & certum est, S. Hugonem ultra annum 1180 vixisse, & Bailletus asserit, ejusdem translationem anno 1280 vel 1282 solere illigari. Sanctus hic, ex Cartusiano episcopus Lincolniensis, Romano Martyrologio inscriptus est die, quo de eo atque de hac ipsa Translatione ejusdemque tempore agendum apud nos erit, | XVII Novembris. |
| S. Joannis martyris corpus hoc die 6 Octobris anni 1637 vel sequentis inventum fuisse, discimus ex epistola ad Majores nostros hac super re data, ex qua sequentia accipe. Cum Josephus Photius, Rheggynus (in Calabria) Societatis nostræ sacerdos, archiepiscopi Rhegyni nomine facultatem impetrasset a summo Pontifice Urbano VIII S. Sebastiani cryptas, ubi cœmeterium est Calixti, ingrediendi, indeque a peritis fossoribus aliquod corpus sancti cujusdam martyris, quod primum inveniretur, extrahendi, post aliquot insumptos dies sepulchrum tribus opertum deforis lateribus prægrandibus inventum est, calce oblinitis. Ea in calce exsculpta videbatur palma ex una parte; in alia prope in medio nomen hoc inscriptum erat IOUANES. Habetur ex decreto sacræ Congregationis palma pro insigni martyrii; ideoque inde extractæ sacrosanctæ reliquiæ arcula quadam crystallina, affabre elaborata, inclusæ cum suis sigillis patri Josepho prædicto traditæ sunt, ut ille suam patriam, Rhegynum nimirum Calabriæ, tanto ditaret thesauro. Translatio hæc in iisdem litteris illuc facta dicitur, sacræque reliquiæ ibidem in templo tunc Societatis nostræ solenniter depositæ, non sine miraculis, Kalendis Decembribus, annuumque hujus festum ab eodem archiepiscopo Annibale de Afflicto decretum. Nescitur, quis hic Joannes sit, qua de re si quis nos instruxerit, de eodem latius agi poterit sive alibi, sive assignato die | I Decembris. |
| S. Nicetium Trevirensem archiepiscopum hodie habet Bucelinus in Martyrologio Benedictino: at in Romano ad diem, quo dabitur, | V Decembris. |
| S. Cunthildis abbatissæ monasterii, quod dicitur Strenneshem vel Srennesheym, hodie legitur in apographo nostro Kalendarii Ms. Sanctorum Ordinis S. Ordinis S. Benedicti abbatiarum S. Michaëlis & S. Salvatoris Antverpiæ. Hugo Menardus lib. 2 Observationum ad Martyrologium Benedictinum & Arturus in Gynæceo illam ad diem 8 Decembris reponunt, & Chunhildem, Cunhildem ac Guntildem etiam appellari observant, eamdemque esse, quam Otholnus in Vita S. Bonifacii archiepiscopi Moguntini lib. 1, cap. 38 cum aliis feminis ab illo ex Anglia in Germaniam evocatam fuisse, scribit. Ambo addunt, eamdem inter sanctos ecclesiæ Eystadiensis patronos recenseri. Verumtamen nullam ispius mentiornem reperio in ejusdem ecclesiæ Officiis propriis anno 1629 Ingolstadii typis excusis. Quamobrem, si de ejusdem cultu melius fuerimus instructi, agi de ipsa poterit dicto die | VIII Decembris. |
| S. Thomas Apostolus omnibus fere Fastis sacris tam Græcorum quam Russorum hodie inscribitur; inscribitur & Kalendario Æthiopum apud Jobum Ludolfum. Verum in Opere nostro de hoc sancto Apostolo agendum non est ante diem, quo in Romano hodierno signatur, | XXI Decembris. |
| S. David rex hodie signatur in kalendario Æthiopum apud Jobum Ludolfum. Sermo est, quantum opinor, de Davide rege & propheta, qui in Opere nostro dandus est ad diem, quo in Martyrologio Romano hodierno annuntiatur, | XXIX Decembris. |
DE S. SAGARI EPISCOPO MARTYRE
LAODICEÆ IN PHRYGIA.
Anno circiter CLXXV.
SYLLOGE.
Sagaris, episc. martyr Laodiceæ in Phrygia (Sanctus)
AUCTORE C. B.
Quatuor martyrologi antiquiores seu classici,nimirum Romani parvi seu veteris auctor, Ado, Usurdus & Notkerus, [Sanctus, qui a Martyrologis classicis hodie celebratur,] hodie S. Sagarim episcopum annuntiant. Et id quidem Romani Parvi auctor his verbis facit: Sagaris episcopi Laodicensis, de antiquis Pauli Apostoli discipulis; huic autem annuntiationi Viennensis martyrologus, quem deinde Usuardus & Notkerus sunt secuti, titulum Martyris adjecit, Sanctum ita commemorans: Beati Sagaris Martyris & episcopi Laodicensis, qui unus fuit de antiquis S. Pauli Apostoli discipulis. Apud Eusebium, tam purum quam interpolatione a Rufino mutatum, lib. 4, cap. 26, iterumque lib. 5, cap. 24 S. Sagaris mentio occurrit; atque hic Sanctus noster subiisse martyrium, priori quidem e binis illis Eusebii locis diserte asseritur; posteriori vero martyr & episcopus vocatur, a Polycrate, Ephesiorum episcopo, inter clarissimos Asiæ viros, qui Paschale festum luna decima quarta olim celebrare soluissent, in exaratis pro antiqua hac Asianorum consuetudine tuenda ad S. Victorem I Papam litteris recensitus his verbis: Quid Sagarim episcopum, eundemque martyrem attinet dicere, qui Laodiceæ est mortuus? Vel ex hoc vel ex altero jam memorato Eusebii loco, aut forte etiam ex utroque, Romani parvi auctor Sancti annuntiationem, Adoque, quem huic addidit, Martyris titulum verosimillime hausit, uti etiam, Sagarim fuisse episcopum.
[2] Porro non tantum Sancti episcopatus & martyrium, verum etiam palæstra e proxime recitatis Polycratis verbis, [quique ab his S. Pauli Apostoli discipulus forte perperam vocatur,] utpote quibus Sagaris Laodiceæ obiisse tradatur, innotescit; ut hunc adeo Laodiceæ, quæ primaria Phrygiæ Pacatianæ ad Lycum fluvium urbs est, Romani hodierni reformatores, aliique recentiores martyrologi, quos omnes hic enumerare necessum non est, recte hodie in Fastis sacris a se concinnatis consignent, utque etiam Romani parvi auctor, Ado aliique hos secuti tam antiquiores quam recentiores hagiologi, eumdem Sanctum nostrum, cum ibi, ubi obiit, episcopum egisse videatur, episcopum Laodicensem recte appellent, etsi interim Laodicenamne, an aliam ecclesiam episcopi munere Sagaris administrarit, nuspiam edicat Eusebius. Verum anne iidem duo martyrologi classici, Ado videlicet & Romani parvi auctor, aliique, qui horum vestigia legere, recte etiam Sanctum nostrum faciunt antiquum S. Pauli Apostoli discipulum? Id sane mihi admodum dubium apparet. Fuisse enim Sagarim e Pauli Apostoli discipulis, Eusebius, sive genuinus, sive a Rufino interpolatus, nec aperte edicit, nec quidquam, unde hanc prærogativam Sancto vindices, uspiam suppeditat. Adhæc, ut Sagaris fuisse queat S. Pauli Apostoli discipulus, necesse est, ut Æræ Christianæ anno 65, quo hic martyrium subiisse, apud nos tom 5. Junii, pag. 403 ostenditur, annorum ut minimum sedecim circiter exstiterit; unde consectarium fuerit, ut, quod ægre absque auctoris synchroni aut supparis testimonio, quo destituitur, fidem inveniet, centenario longe major obierit, utpote martyrio e vivis anno circiter 175 sublatus, uti ex jam nunc dicendis intelliges.
[3] [anno circiter uti hic,] Cum epistolam, num. 1 memoratam, quam ad Victorem Papam dedit Polycrates, anno circiter 196 scriptam esse, inter eruditos conveniat, Sagarisque in ea, veluti vita functus, memoretur, dubitandum non est, quin hic ante annum illum fuerit martyrio coronatus. Verum quanto quidem tempore citius id evenit? Fuisse Sanctum sub Marco Aurelio Antonino, qui ab anno 161 ad annum usque 180 imperii Romani habenas moderatus est, martyrio coronatum, communis est eruditorum opinio, ut ante annum 181, fuso pro Christo sanguine, martyribus fuisse adjunctum, credendum appareat. Atque id quidem anno circiter 175 verosimiliter evenisse, ita modo ostendo: Polycrates Ephesiorum episcopus, dum apud Eusebium Historiæ Ecclesiasticæ lib. 5, cap. 24 clarissimos aliquot Asiæ viros, festum Paschale luna decima quarta celebrare olim solitos, recenset, id eo, ut apparet, facit ordine, quo hi felici e vivis excessu ad Superos migrarunt. Etenim in medium adducit primo loco Philippum Apostolum, secundo Joannem Apostolum & Euangelistam, tertio Polycarpum Smyrnensem episcopum, quorum prior sub Domitiano anno circiter 87, secundus sub Trajano anno 100, ac tertius denique sub Marco. Aurelio anno circiter 166 ad Superos concessit. Ad hæc Thraseæ, de quo ad diem præcedentem jam egimus, & Sagari, de quo nunc hic, Melitonem Sardensem episcopum subjungit, qui, cum in Opere, quod de Pascha elucubravit, martyrii, (Adi Eusebium Historiæ Ecclesiasticæ lib. 4, cap. 26) a Sagari tolerati, mentionem fecerit, certissime post hunc e vivis excessit. Jam vero cum hæc ita sint, Polycratesque in recensendis aliis, quos profert, clarissimis Asiæ viris a præmemorato ordine declinare non deprehendatur, ubique hunc cit. Eusebii loco abs illo observari, verosimillimum apparet; unde consequitur, ut Sanctus noster, utpote ibidem a Polycrate post Thraseam, anno circiter 171 secundum dicta ad diem præcedentem martyrio coronatum, clarissimis Asiæ viris accensitus, a felici Thraseæ obitu vel ipso anno 171 vel altero, qui Thraseæ mortem exceperit annumque 181 præcesserit, martyrii coronam sit adeptus.
[4] At vero, inquies, Eusebius ex interpretatione Valesii Historiæ Ecclesiasticæ lib. 4, [contra ac contendi potest,] cap. 26, Opera, a Melitone Sardensi episcopo elaborata, enumerans, sic scribit: Postremus omnium (librorum scilicet a Melitone scriptorum) est libellus (supplex nimirum pro Christianis) ad imperatorem Antoninum. Ceterum in libro de Pascha tempus ipsum, quo scribebat, in principio Operis sui (Melito) designat his verbis: “Servilio Paulo” inquit, “Asiæ proconsule, quo tempore Sagaris martyrium perpessus est, magna controversia Laodiceæ excita est de solemnitate Paschali, quæ tempestive in illos dies inciderat; quibus etiam diebus hæc a nobis perscripta sunt.” Martyrium ergo, uti e verbis hisce patet, passus est Sagaris eo tempore, quo suum de Pascha Opus Melito elucubravit; id autem hic ante annum 171 indubie fecit. Etenim ex omnibus Melitonis Operibus postremum vocat verbis recitatis Eusebius libellum supplicem, pro Christianis Marco Aurelio Antonino imperatori oblatum; illum autem anno 170 fuisse huic a Melitone traditum, Eusebius, sibi etiam Chronicam Alexandrinam suffragantem habens, in Chronico affirmat; ut proinde ante annum 171 & Melitonis de Pascha Opus, utpote quod supplici ad Marcum Aurelium libello præiverit, indubie fuerit concinnatum, & Sanctus noster pro Christo sanguinem effuderit. Ita pro Sagaris martyrio ante annum 171 collocando potest argui.
[5] [statuitur, 175 subiit martyrium.] Verum præterquam quod, ut Tillemontius tom. 2 Monument. in suis de Melitone Annotationibus pag. 663 & seq. recte docet, dubitandum admodum sit, an etiam post annum 175, quidquid contra Eusebius & Chronica Alexandrina notent, supplex ad Marcum Aurelium libellus scriptus non sit, ultimum hunc librorum, a Melitone elucubratorum, vocare potest Eusebius, non spectato ordine, quo scriptus est, sed quo eum recenset, seu quo sibi in enumerandis Melitonis Operibus occurrentem habuit. Adhæc Græca hæc Eusebii verba, Ἐπὶ πᾶσι καὶ τὸ πρὸς Ἀντονῖνον Βιβλίδιον, quæ Valesius Latine vertit, postremus omnium est libellus ad imperatorem Antoninum, Christophorsonus ita reddit: Postremo liber ad Antoninum scriptus; quæ interpretatio ad mentem Eusebii, auctorum Opera eo ordine, quo scripta sunt, recensere plerumque non soliti, omnino videtur exacta, neque, ut consideranti patebit, ullo modo exigit, ut Melitonis ad Marcum Aurelium libellus post scriptoris ejusdem de Pascha Opus fuerit conscriptus. Quod cum ita sit, fuisse hoc ante annum 171 a Melitone concinnatum, e tempore, quo supplex ad Marcum Aurelium libellus fuit confectus, neutiquam probatur, manetque proinde, Sanctum nostrum, ut num. 3 docui, post S. Thraseam vel ipso anno 171 vel altero, qui hunc inter & annum 181 intercesserit, martyrio fuisse coronatum. Atque hinc est, cur, supra ad marginem anno circiter CLXXV adscripto, accidisse illud hoc circiter anno designarim; quod perinde recte factum fuerit, sive Sanctus duobus tribusve annis ante, sive totidem annis post eam epocham pro Christo sanguinem effuderit.
DE S. FIDE V. ET MARTYRE AC SOCIIS MM. AGINNI IN AQUITANIA.
Verisimiliter sub annum CCLXXXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Fides V. M. Aginni in Aquitania (S.)
Socii MM. Aginni in Aquitania.
AUCTORE J. G.
§ I. Actorum sanctæ Martyris notitia horumque diversitas: edendorum antiquitas & fides adversus adversarios vindicata.
Quam verum sit, quod infirma mundi sæpe eligat Deus, ut confundat fortia, præter alias e femineo sexu martyres, documento ex infra dicendis erit S. Fides Aginnensis, [Varia nec omnibus probata S. Fidis Acta,] tam illustri nomine ob invictam in Christiana fide constantiam dignissima virgo, & popularium suorum, quos sua in tormentis fortitudine Christianos fecit, fœcundissima in fide parens. Hanc ab homonyma virgine, quæ probabilius Romæ cum sororibus Spe & Charitate matreque Sophia martyrio coronata est, omnino diversam esse, ut per se patet, ita probatione non eget. Illius, sororumque ac matris gesta Commentario critico ad diem 1 Augusti prosecutus est Sollerius noster, censuitque earum Acta, ut passim circumferuntur, digna non esse, quæ in nostro Opere recuderentur. Proin erit fortassis, qui, lecta criticorum quorumdam minime favorabili de Actis Martyris nostræ censura, ea etiam indigna censeat, ut in eodem Opere locum habeant, utpote quæ horum judicio nihil minus quam primigenia, at contra popularibus traditionibus, adjunctis minus probabilibus, imo & historicæ veritati contrariis, infecta sint, eoque præterea stilo conscripta, qui primorum Ecclesiæ seculorum simplicitatem minime redoleat. Atque hæc quidem vitia aliaque sublestæ fidei indicia in sanctæ Martyris nostræ Actis reperiri, asseveranter tradunt scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 3 pag. 273 & 274; quamquam tamen iisdem Actis, quantum ad martyrii substantiam, non omnem fidem denegandam esse, postmodum etiam edicant. Præiverant illis Tillemontius tom. 4 Monument. Eccles. pag. 543 & pag. 752, Nota 1, ac Bailletus in Tabula critica ad hunc diem, qui simili censura, at paulo mitioribus verbis, Acta S. Fidis universim perstrinxerunt. Hæc num æque, num iniqua sit, ex subjecta Actorum notitia nostrisque ad singula objecta responsionibus dijudicabit eruditus lector.
[2] Dum Actorum, quæ ad manum habuerunt, notitiam subministrant laudati scriptores Historiæ litterariæ, [quorum alia impressa, alia Mss. exstant, recensentur,] recte pag. 273 observant, Acta, seu potius Martyrium SS. Caprasii & Fidei (sic enim apud Surium inscribuntur) ex pervetustis Mss. codicibus prius typis prodiisse, quam Labbeus, quem prior illa editio verisimiliter latuit, ea sub nomine Actorum S. Fidei ex quamplurimis, ut ait, calamo exaratis codicibus tom. 2 suæ Mss. Bibliothecæ a pag. 528 vulgaret. Porro utramque illam editionem, si voces aliquot, pro librariorum arbitrio mutatas, excipias, nihil inter se differre, iidem recte etiam advertunt. At facilem nimis Bailleto, quem in margine laudant, viri eruditi fidem habuerunt, asserenti, edita a Mombritio Acta etiam nulla in re, nisi penes voces aliquot, pro librariorum judicio commutatas, a jam memoratis discrepare. Etenim, si ipsum Mombritii Opus, Cicho Simonetæ Mediolanensium ducum, ut aiunt, secretario inscriptum & ante annum 1480 Italicis typis excusum, cum Surianis Labbeanisque Actis contulissent, vidissent primo oculorum conjectu, Mombritiana Acta sextuplo circiter aliis contractiora, eorumque meram esse synopsim, qualis etiam reperitur in Moysacensi & in nostro codice ✠ Ms. 36, qui olim fuit conventus sanctæ Cæciliæ in Trajecto; ut adeo non majori jure Mombritiana lucubratio inter impressa sanctæ Martyris nostræ Acta computetur, quam quæ apud Petrum de Natalibus lib. 9, § 26, & apud Antoninum 1 parte Histor. tit. 8, capitulo 1, § 24, ante Surianam Labbeanamque editiones typis vulgata fuerant mera Actorum compendia, quæ nos propterea Actorum nomine non comprehendimus, dum de horum antiquitate ac sinceritate infra disputamus. Sed neque his accensemus peractam Lovanii anno 1485 a Joanne de Westphalia Actorum S. Fidis editionem, laudatis scriptoribus omnino incognitam; quandoquidem hæc Actorum veterum paraphrasim recentem potius exhibeat, quam veteris cujusdam biographi lucubrationem, uti ex ipso stilo omnino liquet.
[3] [& in quibus inter se differant, exponitur.] Præter typis vulgata, varia mihi ad manum sunt Actorum Mss. apographa, quorum unum exstat in nostro codice O Ms. 19, judice Henschenio nostro, ante annos 900 aut certe 800 manu exarato; alterum in grandiori nostro codice pergameno, signato P. Ms. 159, qui olim abbatiæ Vallicellensis Ordinis Cisterciensis fuit. Adhæc desumpta ex Mss. codicibus Rubeæ Vallis, Conchensis monasterii in Rhutenis & S. Cucuphatis de Valle in Hispania, Actorum exemplaria stilo soluto conscripta habemus, nec non stilo ligato ab Hildeberto Cenomanensi fortassis compositam S. Fidis Passionem; quæ omnia, uti faciunt Acta excusa, non tantum SS. Caprasii, Primi ac Feliciani pro Christi fide certamen eodem, quo Martyr nostra passa est, tempore ac loco constituunt, sed etiam de horum omnium translatione corporum, per S. Dulcidium Aginnensem episcopum peracta, deque exstructa ab eodem S. Fidis nomini ecclesia expressam faciunt mentionem. Penes nos insuper est deprompta ex Ms. Sanmaximini Trevirensis codice Passio SS. Caprasii & Fidei, in qua quidem S. Caprasius una cum S. Fide eodem die & loco pro Christo occisus dicitur, at sine ulla SS. Primi & Feliciani, eorumque cum ceteris translationis, ac erectæ a Dulcidio ecclesiæ commemoratione. Denique Actorum Martyris nostræ Ms. ecgraphum habemus, ex Ms. codice reginæ Sueciæ signato num. 863 desumptum, in quo quidem iisdem fere verbis, quibus id in ceteris fit, S. Fidis martyrium refertur, at de Caprasii martyrio ceterisque rebus supra memoratis verbum plane nullum occurrit. Quæ Actorum discrimina sedulo observata velim, priusquam hic, uti Sollerius in Usuardo illustrato pag. 582 spopondit, de censuræ, qua eruditi critici Acta S. Fidis universim perstringunt, æquitate, an iniquitate, disputare exordiamur.
[4] Si laudatis Historiæ litterariæ scriptoribus, illisque, [Non omnia S. Fidis Acta juniora esse medio sec. VI,] quos hi duces sequuntur, dum Acta S. Fidis multo ejus ætate juniora minusque sincera statuunt, de illis tantum seu excusis, seu Mss. Actis sermo fuerit, quæ nos num. 3 primo loco recensuimus, ab iis ego non omni ex parte dissentio, cum indubitatum sit, ea certe S. Dulcidio, cujus expresse meminerunt, posteriora esse, ac proin sive cum Gallia Christiana aucta tom. 2, col. 897, sub annum Christi 405, quod mihi probabilius videtur, sive sesquiseculo post cum laudatis Historiæ litterariæ scriptoribus, ejusdem Dulcidii episcopatum statuas, Acta hæc minime coæva seu primigenia, ac ne supparia quidem sanctæ Martyri nostræ dici possunt. Fateor quoque, in his Actis, uti & in recensita secundo loco Passione SS. Caprasii & Fidei nonnulla tradi, quæ mihi haud multum placent, medicamque manum exigere vedentur, qua de re in Opere nostro, si Superis placet, fusius agendum erit die XX Octobris, quo in Ecclesiasticis Fastis hic Sanctus Martyr passim celebratur. Verum, si iidem eruditi viri, uti quidem ex generali eorum assertione apparet, Acta omnia S. Fidis nullo discrimine ad seculum VI, idque non parum provectam, ableganda censuerint, eademque adeo censura etiam memorata a nobis tertio loco S. Fidis Acta infraque a nobis edenda, perstricta voluerint, eorum ego judicio sub subscribere nequaquam possum. Etenim, cum in his, ut pervolventi patebit, nulla de facta a S. Dulcidio S. Fidis translatione, nulla de exstructa ei ecclesia mentio siat, quæ tamen hujusmodi sunt, ut a biographo his juniore, uti ex Surianis, Labbeanis ceterisque his affinibus Mss. liquet, commemoranda fuissent, facit hoc Actorum nostrorum silentium, tum ut ea ante ejusdem Dulcidii tempora conscripta fuisse, non temere censeri queant, tum certe ut adversariorum corruat fundamentum, quo universim juniorem Actorum ætatem stabilierunt.
[5] Accedit, quod si cum Surianis aliisque his affinibus Acta nostra attente conferantur, [& edenda hic antiquitate præstare jam vulgatis, ostenditur.] continuo sat manifeste appareat nostrorum antiquior ætas, utpote a quibus illa partim promanarunt, tum nempe, ut conjicere lubet, cum, facta per S. Dulcidium corporum SS. Fidis, Caprasii aliorumque Aginnensium martyrum translatione, credi vulgo cœpit, eos plane omnes, quorum corpora eodem tempore transferebantur, etiam unius diei hora, ut Suriana aliaque scribunt, pro Christo mortem diu ante oppetiisse; qua quidem opinione ductis pronum fuit, antiquioribus Actis nostris, in quibus de Caprasio aliisque martyribus nominatim nullus sermo fiebat, eorum gesta, ubicumque locus patiebatur, intermiscere, quod tamen haud usque adeo prospere ipsis cessit, quin se interpolatio subinde prodat, ac vel in primis post numerum ex nostra partitione quintum, ubi cum dictum esset, eorum complurium, qui cum S. Fide coronam martyrii adepti erant, ignorari nomina, mox subditur nominatissimi Caprasii ac deinde Primi & Feliciani pro Christi nomine martyrium; & illud quidem his apud Labbeum verbis: Eo namque tempore… a Deo electus martyrque futurus sanctus Caprasius &c; hoc vero non minus disertis: Duo fratres nomine & meritis Primus & Felicianus &c, quæ quidem non satis aptam cum prioribus dictis connexionem faciunt & interpolationem indicant. Denique tametsi, non diffitentibus scriptoribus Historiæ litterariæ, Suriana Acta sub S. Dulcidii Aginnensis tempora conscripta fuerint, magnaque adeo antiquitate gaudeant, nostra tamen, in quibus de Caprasio aliisque veluti unius diei hora cum S. Fide mortuis, deque eorum corporum translatione mentio nulla fiebat, antiquitate ac fide non parum potiora crediderint martyrologi classici, utpote qui, si paucissima excipias apographa, S. Fidem sine Caprasio aliisque hoc die annuntiarunt, quod verisimile non est, eos, reclamantibus Actis Surianis, facturos fuisse, nisi nostra Acta, in quibus S. Caprasius aliique nominatim martyres Aginnenses prætermittuntur, majori antiquitate & fide pollere, perspectum habuissent.
[6] [Contra eorum antiquitatem non multum facit eorum stilus,] At, inquies, sint ceteris Acta nostra vetustiora, sintque ex nostris illa, non ex illis nostra derivata; attamen, cum stilo nostra ab aliis non discrepent, sitque hic judicio scriptorum Historiæ litterariæ tom. 3, pag. 273 argutior exquisitiorque, quam qui prioribus æræ Christianæ seculis conveniat, non altior medio seculo VI ætas adscribi nostris etiam Actis potest. Haud dubium quidem est, quin præsidialibus, ut vocant, Martyrum Actis nostra nativæ simplicitatis palmam concedant; verum ab horum stilo obesse nihil video, quo minus saltem sub SS. Ambrosii & Augustini tempora a viro quodam gravi conscripta dicantur, utpote cujus dicendi ratio ab eorum stilo non minus subinde arguto exquisitoque haud ita abludit, prout Ambrosianam martyrii S. Agnetis narrationem apud Ruinartium in Actis sinceris edit. secundæ pag. 460 & Augustini varios sermones ibidem pag. 365 relatos cum Actis nostris conferenti patescet. Quin imo si hæc inter & S. Vincentii Cæsaraugustani martyris Acta, jam tum sub Augustino legi in ecclesiis solita, comparationem instituas, nescio, an quidquam a stilo obesse censeas, quo minus nostra haud secus, atque illa statim post redditam Ecclesiæ pacem conscripta dicantur. Nimirum, cum, ut ejusdem S. Vincentii Acta testantur, litterarum apicibus annotari Martyrum sub se passorum gesta acerrime cavisset Dacianus præses, fecerit Aginnensium erga illustrissimam Christi Martyrem religio, ut opportuno primum tempore cessantibusque persecutionibus illius pro fide certamen, ne alias ejus memoria interiret, litteris mandaretur; idque reipsa etiam hic contigisse, eo fidentius adstrui potest, quod, teste Pontio in Vita S. Cypriani, jam pridem solerent Christiani vel de ipsorum plebeiorum & catechamenorum passionibus multa aut pene cuncta describere, uti apud nos tom. 4 Septembris pag. 325 videre est. Qua in re Afris Hispanisque concessisse Aquitanos, haud facile putem.
[7] Sed, uti supra laudati scriptores asserunt, quæ in Actis S. Fidis memorantur visiones cælestes, [nec quæ contra hæc perperam a cælestibus visionibus prodigiisque] prodigia varia adjunctaque parum probabilia, imo antiquitatis testimonio adversantia, ea altiorem medio seculo VI antiquitaem Actis adscribi omnino vetant. Audio, & quantum ad visiones illas attinet, respondeo, censuram hanc nequaquam in Acta nostra cadere, cum in his, ut consideranti patebit, ne verbulo quidem de ulla cælesti visione mentio fiat; &, ut fieret, non continuo ex hoc capite ad seculum VI media sui parte provectum reducenda forent, uti ex antiquis sincerisque SS. Ignatii martyris, Polycarpi, Cypriani aliisque apud Ruinartium Actis videre est, quo etiam teste in Notis ad ejusdem S. Cypriani Acta editionis secundæ pag. 212, Pauca sunt ex antiquioribus & sincerioribus Martyrum Actis, in quibus ejusmodi visiones non habeantur. De prodigiis variis, quæ in Actis nostris etiam in vanum quæras, eadem esto sententia nostra, simileque Ruinartii responsum in Notis ad Acta Martyrum Palæstinæ pag. 328: Ex hoc aliisque portentis, inquit, quæ passim Eusebius narrat, collige rejicienda non esse, seu ut falsa seu ut juniora, Martyrum Acta eo nomine, quod quandoque in eis ejusmodi insolita miracula a fidelibus interserta sint. Quamquam interim, quo loco habenda sint singula, quæ in Surianis aliisque SS. Fidis & Caprasii Actis referuntur prodigia ac visiones, hic non definio, cum ea res, ut jam monui, ad diem XX Octobris S. Caprasio sacrum pertineat. Venio nunc ad adjuncta illa, laudatorum scriptorum judicio parum probabilia ipsique historicæ veritati etiam repugnantia, quæ altiorem seculo VI antiquitatem etiam Actis nostris adscribi prohibeant. Atque utinam quidem ipsimet viri eruditi singillatim, quæcumque sibi tantopere displicent, recensuissent, cum Bailletus, quem in margine effati sui vadem constituunt, nihilo distinctius enucleatiusve, quam ipsi, edisserat, quænam particulatim pro suspectis falsisve habeat. Restat igitur solus Tillemontius, ab iisdem in margine laudatus, ex quo illa utcumque discere possimus.
[8] Atque hujus quidem judicio tom. 4 Monum. Eccles. pag. 752 Nota 1 in Acta S. Fidis, [aut assertis improbabilibus falsisve argumenta producuntur,] parum probabile, imo & veritati historicæ, uti innuit, contrarium est, quod Daciani præsidis crudelitatem Aginnensis populus injustitiæ impietatisque nomine traduxisse narretur, cum ex adverso a magistratibus adversus Christianos populus pro suo more staret, ac præ ipsis infensior Christi fidelibus esset. Fateor, etiam in Actis nostris, æque ac in ceteris, hæc verba legi: Videntes (atrocissima, quæ Daciani jussu sanctæ Martyri inferebantur, supplicia) qui aderant, una voce clamaverunt, dicentes: O impietas! O injusta judicia! Innocens & Dei cultrix & primæ dignitatis honore præfulgens (S. Fides) cur absque ullo facinore gravissimis suppliciis mancipatur? Verum hæc parum probabilia vel historicæ veritati absona esse, Tillemontio fatebor minime, tametsi ad assertionis suæ confirmationem ad Acta Martyrum Lugdunensium, S. Polycarpi, aliaque, quæ nominatim exponenda non censuit, confidenter is provocet. Etenim, ut est instabile vulgus, nec in omnibus urbibus sibi simile, non magis incredibile est, una in urbe, visis atrocissimis, quæ nobilissimæ Virgini inferebantur, suppliciis, commiseratione in eam, atque indignatione in judicem commotum fuisse, quam in alia, seu sacrificulorum instigatione, seu sparsis adversus Christianos atrocibus calumniis delusum, in Christi athletas sæviisse. Quid enim? quia Lugdunensis populus anno 177 Christianos ad necem depoposcit iisque petulanter insultavit, quia de Thyesteis cœnis incestisque OEdipi nuptiis a gentilibus servis suis accusatos, tantis spurcitiis re ipsa constrictos, existimabat; aut quia Judæi ethnicique Smyrnenses anno 166 S. Polycarpum, quod Judaicæ superstitionis idolorumque destructor fuerat, neci addictum, aliquamdiu gavisi sunt, certumne ideo indubitatumque fiet, Aginnensem populum, sub seculi III finem non exigua fortassis ex parte jam tum bene erga Christianos affectum, nec commiseratione in tenerrimam Civem suam, nec indignatione in tyrannum duci potuisse, cum eam non alia de causa, quam quod Christo nomen dedisset, in lecto æreo divaricatis membris extendi, vinculis ferreis coarctari, per candentem craticulam provolvi & atrociter comburi latera, conspiceret?
[9] [quorum unum a Tillemontio objectum,] Sane, si sincera Martyrum Acta apud Ruinartium inque nostro Opere consulamus, non tam semper ac obfirmate a magistratibus vulgus stetit, ipsisque, ut Tillemontius contendit, iniquius in Christianos fuit, ut potius non raro in ipso judicum conspectu abhorrentis ab eorum crudelitate, Christianosque commiserantis animi apertissima signa ederet, gemitus lacrymasque funderet, ipsumque etiam judicem, uti & infra patebit, injustæ severitatis publice incusaret. Eadem illa testor, ad quæ Tillemontius provocarit S. Polycarpi & Sociorum Acta, in quibus illud ipsum vulgus, quod eorum necem antea expetierat, mox, visa tormentorum atrocitate, non sine lacrymis aspicere potuisse, quod fieri antea voluerat, disertis verbis traditur. Flevisse populum, horruisse, nec vulgaris commiserationis indicia dedisse, cum Cyrillum puerum, Paulum Palæstinæ martyrem, virgines septem S. Theodoti Ancyrani socias, infantem S. Romani comitem, Perpetuam & Felicitatem, Agnetem virginem aliosque martyres diris suppliciis aut morti tradi cerneret, eorum apud Ruinartium Acta apertissime testantur. Quin & judicum in Christianos sententiam crudelitatemque publice detestatos, fuisse legimus, Cassianum Tingitanum, Genesium Arelatensem, Valentinam Gazensem mulierem, Philemonem S. Apollonii socium, aliosque martyres, quos ex eorum apud Ruinartium Actis sinceris enumere longius esset. Quo usque tandem, ex media turba adversus judicem laudata mulier inclamat, quo usque tandem adeo crudeliter meam torquebis sororem? Neve putes, id a paucis dumtaxat factum fuisse, audi, quid Acta SS. Tarachi Sociorumque, a testibus oculatis fideque dignissimis conscripta, ad rem nostram diserte loquantur: Et cum (Anazarbi in Cilicia tempore Diocletianææ persecutionis) introducti fuissent (præfati martyres) in medio amphitheatri projecti sunt, & factus est timor magnus & murmur populi dicentium: Injustus judex, qui sic judicavit. Nam & multi spectaculum dimiserunt, atque contemnentes ibant murmurantes adversus Maximum. Maximus autem mandavit militibus suis, ut eos, qui discedebant, notarent, ita ut postmodum eos audiret. Hactenus memorata Acta apud Ruinartium pag. 445. Quo vel solo exemplo evidens fit, nihil a veri specie alienum, nedum aperte falsum in Actis nostris adstrui, cum Aginnenses nonnulli Dacianum, atrocissime in tenellam Virginem sævientem, impiæ crudelitatis injustitiæque arguisse narrantur, quos & propterea, ac præsertim, quod Christum Dominum publice profiterentur, neci etiam addixit, uti Acta nostra etiam tradunt.
[10] Quam eadem pag. 752 universim adversus Actorum S. Fidis antiquitatem sinceritatemque Tillemontius difficultatem movet, [uti & alia ab eo aliisque opposita refelluntur,] eam ego idcirco hic non attingo, quod hæc tanti momenti non sit, &, ut esset, contra Acta nostra nihil faceret, in quibus utique de Caprasii baptismo inditoque ei a sacerdote nomine ne verbum quidem unum occurrit. At, inquit pag. seq. idem scriptor, ab imperatoribus Diocletiano & Maximiano Dacianum, postquam Hispanias Christianos persequendi causa peragrasset, Aginnum in Aquitania eamdem ob rem directum fuisse, illa Acta narrant, ex quo merito existimes, ea non a scriptore seculi IV aut paulo juniore, sed ab iis concinnata fuisse, qui cum Aquitaniam seculo V & VI Gothorum in Hispania regnantium dominio adjectam viderent, eam pari modo Romanorum seu Diocletianæo tempore Hispaniæ prælibus paruisse, crediderunt, quo tamen tempore nullum ipsis in Aquitanos jus erat; ut adeo non satis fundate, nec a satis antiquo scriptore Daciano, Hispaniarum præsidi, martyrium S. Fidis adscribatur. Ita fere Tillemontius, cujus ratiocinationem si tantisper pro undequaque certa habeamus, vel hinc contra scriptores Historiæ litterariæ consequens fiet, Acta nostra non post medium seculum VI, prout citatis locis ipsi contendunt, sed multo ante ab Aquitano aliquo conscripta fuisse, nimirum vel paulo post annum 416, quo Walliæ, Gothorum in Hispania principi, teste Isidoro Hispalensi, Aquitania secunda, atque adeo Aginnum cessit, vel certe ante annum 507, quo Gothis Aquitaniam, teste Adone aliisque, Clodoveus I Francorum rex eripuit, suoque imperio adjunxit. Sed ad rem ipsam nunc veniamus. Nusquam in Actis nostris, sed nec in Surianis aliisque legitur Dacianus, cum Aginnum appulit, Hispaniam prius, quam Aquitaniam Christianorum sanguine rigasse, atque utrique regioni eodem simul tempore præsidis titulo præfuisse, ut proinde Tillemontii conjectatio, quæ hoc fundamento nititur, omni ex parte corruat. Quin imo nec eam ipse adeo bene stabilitam credidit, quin mox fassus sit, fieri potuisse, ut Dacianus sub annum 290 Aquitaniam gubernarit, ac deinde, hac præfectura posita, anno nempe 303 & 304 Hispaniæ præses exstiterit.
[11] Denique, tametsi Acta nostra Dacianum, quem in Aquitania jure gladii in Christianos sævientem exhibent, [aliisque difficultatibus,] Hispaniæ præsidem eodem tempore fecissent, quid, quæso, in eo a Maximiani Herculii, tunc in Occidente degentis, moribus adeo alienum adstruerent, ut vel propterea non ante provectum seculum VI scripta fuisse, consequens fieret? Certe, etiamsi sub annum 287 Dacianus Hispaniæ præses ordinarius fuisset, potuit, uti Antonius Dadinus Alteserra lib. 4 Rerum Aquitanicarum cap. 17 recte advertit, extra ordinem in Aquitaniæ provinciam tantisper ab Herculio destinari, ut Christianos illic insequeretur, latisque antea adversus eos decretis quacumque via parere cogeret, relicta interim ordinario hujus præsidi (si tamen hic ab imperatore alterutro alio evocatus aut mortuus non erat, quod ita mirum non foret) ceterarum suæ provinciæ administratione rerum. Nec habet ejusmodi Aquitaniæ gubernatio, cur a vero aliean videri debeat. Etenim, præterquam quod ex Lactantio cap. 7 de Mortibus Persecutorum certum sit, sub Diocletiano ordinariam provinciarum administrationem inversam fuisse, nihil est, cur Maximiano Herculio, ut erat, teste Juliano imperatore libro de Cæsaribus, rerum novarum cupidus, perfidiæ plenus, ipsoque Diocletiano, ut Lactantius testatur, ad male agendum promptior, illa in Galliis immutatio adscribi non possit, asserique idem imperator, modo ut pro votis suis omnia in Galliis terrore compleret, nihil pensi habuisse, si propterea ordinariam, pronciarum administrationem tantisper inverteret, pluresve præter antiquum morem uni provinciæ pro arbitrio suo præficeret, quibus nempe civiles actus admodum raros, condemnationes vero & proscriptiones frequentes fore judicabat, qualis indolis hominem Dacianum esse, probe scire poterat, uti & eventus etiam constanter monstravit. Utut hæc se habeant, non video, cur S. Fidis Actis, vel ipso Tillemontio fatente, Gothorum Aquitaniæ dominantium tempore, atque adeo certe ante annum 507 conscriptis, haberi fides nequeat, dum Dacianum Aginni Christianos prosequentem sistunt, aut cur propterea, quia id asserunt, post medium seculum VI concinnata fuisse, dici debeant.
[12] [qua opponi possunt, occurritur.] Neque vero adversus eam, quam nos Actis nostris antiquitatem sinceritatemque adscribimus, multum faciunt asserta in iis subita Aginnensium quorumdam ad Christi fidem conversio, promissa sacrilegis, qui Romanorum diis sacrificarent, præmia, atrociaque id detrectantibus illata supplicia, quæ omnia Tillemontius tom. 2 Monum. Ecc. pag. 698 & tom. 4, pag. 732 pro subletæ fidei indiciis in sanctorum Martyrum Actis habet, atque, uti videtur, inter facta sibi parum probabilia, quæ in Actis S. Fidis reperiri ait, comprehensa voluit. Etenim non minus credibile est, occasione martyrii S. Fidis conversos ad Christi fidem fuisse Aginnenses nonnullos, quam jure merito credamus, tres milites, martyrii S. Victoris testes, custodes item carceris, quo S. Vincentius detinebatur, eos pariter, qui antea in eum grassati fuerant, ac denique judicem populumque occasione martyrii S. Apollonii diaconi, aliosque complures, visa Martyrum constantia prodigiove aliquo cælesti, etiam subito Christo nomen dedisse, uti sincera eorum Acta apud Ruinartium indubitatum faciunt. Quod attinet ad promissa iis a Daciano præmia, qui Christo nuncium remitterent, diisque litarent, etiam Publium, Urbis præfectum, S. Januario, S. Felicitatis filio, infinita promisisse dona, Lysiam præsidem honores & munera imperatorum jussu S. Claudio ejusque sociis pollicitum fuisse, alios denique præsides Christianis aliis, qui diis sacrificarent, perampla bona, honores dignitatesque addixisse, ex eorum apud jam sæpe laudatum Ruinartium Actis compertum est, ut proinde nihil Actorum nostrorum fidei antiquitatique decedat, quod Dacianus sacrilegos beneficiis remuneraturus fuisse, in illis dicatur. Denique utut atrocia sint, quæ Martyri nostræ illata fuisse tormenta, in iisdem narrantur, hæc tamen humanam fidem superare, aut improbabilia esse, nemo dicet, qui multo atrociora aliis martyribus illata fuisse, apud Lactantium, Eusebium, Augustinum, aliosque sanctos Patres legerit, ad quæ mirum est, cum tam obvia horum essent exempla, non satis animum advertisse criticos illos, qui eo ex capite antiqua martyrum Acta arrodunt aut repudiant.
§ II. Sanctæ in Martyrologiis classicis annuntiatio: ejus patria Aginnum. An SS. Sabinam & Alvertam habuerit sorores; an martyrii eodem die comites SS. Caprasium, Primum & Felicianum, & quo tempore ac die passa sit, inquiritur.
[Sancta in Epternacensi Hieronymiano Ms. non recte expressa] Quæ hactenus disputata a nobis sunt, ea sufficere arbitror, ut, quæ edituri sumus S. Fidis Acta, non parum, quam scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 3, pag. 273 universim definiunt, antiquiora sincerioraque statuamus, proindeque eam his habeamus fidem, quæ alias tribui Martyrum Actis solet, quæ a viro gravi tunc temporis conscripta fuerunt, cum vel martyrii testes adhuc in vivis superfuisse, vel certe constans illius memoria publicaque fama adhuc illibatæ viguisse potuerunt. Ad alia igitur nunc progredior, quæ circa Martyrem nostram in disceptationem veniunt. Ac primo quidem, quod ad ejus in sacris Fastis annuntiationem attinet, si antiquissimi Epternacensis codicis lectioni insistamus, abesse ab Hieronymianis Fidem Aginnensem martyrem, ejusque loco Felicem aliquem, Genuæ passum, substitui debere, continuo pronuntiabimus. Verum si cetera Hieronymiana apographa, classicosque, quibus tum hæc, tum Acta nostra præluxisse videntur, martyrologos consulamus, non abs re cum Sollerio in Observationibus ad Usuardum & Dominico Georgio in Adnotationibus in Adonem, asseveranter statuemus, Fidem nostram hoc die in Hieronymianis coli, viderique Epternacensis codicis scriptorem Laurentium, perperam Fidem in Felicem, & Agennum in Genuam immutasse, uti etiam Florentinius in suis ad hunc diem Notis pag. 900 suspicatur. Et sane ipsa nominum affinitas aut perturbata fortassis codicis, qui Laurentio præluxit, scriptio facile huic sphalmati ansam dederit, prout re ipsa contigit Ottoboniani apud laudatum Georgium Martyrologii scriptori, qui retentis vocibus in Gallia, nihilominus τὸ Genua pro Agenno exaravit. Certe, cum de Felice illo Genuensi martyre aliunde non constet, nec ejus nomen apud martyrologos, qui Hieronymianas annuntiationes in suum quique Opus transtulerunt, uspiam hoc die compareat, asseri non temere potest, eum in Hieronymianis illorum codicibus repertum non fuisse, sed ejus loco Fidem Aginnensem martyrem; aut, si in illis Felicis nomen legerint, id pro mendo illos habuisse, ac propterea, omisso hodie Felice, annuntiasse S. Fidem, uti ex Hieronymianis apud Florentinium, Acherium tom. 2 Spicilegii edit. anni 1723, pag. 19 & Sollerium tom. 7 Junii aliosque videre est.
[14] At, inquies, Hieronymianum apographum Lucense, [& alibi minus accurate designata,] a Florentinio editum, non virginem martyrem, sed virum Sanctæ nostræ cognominem suis his verbis designare videtur: In Gallia civitate Agenno natalis sancti Fidis martyris, consentitque etiam Rabanus apud Canisium ita scribens: In Galliis civitate Agenno natale sancti Fidei martyris. Accedunt Autissiodorensis S. Germani, Gellonensis ac Labbeani Martyrologiorum annuntiationes, his verbis conceptæ: Ageno Fidis martyris, similisque, quæ in Bedæ auctariis Atrebatensi, Tornacensi & Barberiniano tomo 2 Martii præfixis legitur, ubi nec virginis nomen, nec ullum feminei sexus indicium reperire est, ut proin, cum passim in Fastis sacris tam virginibus debitus sibi titulus, quam matronis sui sexus indicium adscribatur, hicque neutrum fiat, nequeat Fides virgo designata his Fastis dici. Verum enimvero, cum Acta nostra admodum, ut vidimus, antiqua, Fidem virginem hoc die Aginni passam tradant, altissimumque tum hæc, tum cetera monumenta historica, de homonymo viro martyre sileant, vix dubium est, quin martyrologi omnes non virum nomine Eidem, sed puellam, notissimam sibi martyrem, suis Fastis hodie inscripserint, solaque amanuensium incuria factum sit, ut in illis unius litteræ immutatione, in his vero unius vocis omissione vir aliquis martyr annuntiari videatur. Actorum, quæ jam laudavi, disertissima verba, quæ infra num. 1 aliisque habes, hic prætermitto, manifesta martyrologorum testimonia producere contentus, quibus priores illas S. Fidis annuntiationes minus accuratas plenissime emendes.
[15] [ut Virgo & Martyr in optimis Mrll. classicis,] Quod tom. 2 Spicilegii Acheriani edit. anni 1723 exstat Martyrologium, S. Hieronymi nomine insignitum, tam manifeste non virum, sed virginem, eamque Martyrem nostram exprimit, nullum ut hac de re dubium supersit. Ejus verba audi: Pridie Non. Oct… Agenno civitate natalis sanctæ Fidis virginis & martyris. Richenoviense, a Sollerio tom. 7 Junii editum, virginis titulum pariter exprimit in hunc modum: In Gallia civitate Aginno Fidis virginis. Consonat Wandelbertus hoc unico metro Martyrem nostram canens: Virgo Fides pridie hinc felici morte triumphat; Ado vero Viennensis his verbis: In Galliis, civitate Agenno natalis sanctæ Fidis virginis & martyris, cujus exemplo beatus Caprasius ad agonem martyrii animatus est. Usuardi, Notkeri, Martyrologii Autissiodorensis ecclesiæ apud Martene tom. 6 Collectionis amplissimæ col. 724, antiquissimi ecclesiæ Romano-Gallicæ apud nos Ms. Martyrologii, aliorumque multorum testimonia, cum jam productis vel sensu vel ipsis verbis consentiant, parco hic recitare, quandoquidem ex prioribus satis superque pateat, Fidem Aginnensem martyrem, quam Hieronymiana ex nostris, ut apparet, Actis, & ex utrisque præstantiores martyrologi annuntiarunt, non virilis, ut nonnulli iique minus accurati Fasti insinuare videntur, sed feminei sexus exstitisse, eamdemque illam esse virginem, cujus elogium, ex Adone verbatim fere desumptum, hodiernum Romanum ita hoc die exhibet: Agenni in Gallia natalis sanctæ Fidei virginis & martyris, cujus exemplo beatus Caprasius ad martyrium animatus agonem suum feliciter consummavit.
[16] [at sub diversa in nonnullis nominis inflexione annuntiari ostenditur.] Est & inter martyrologos, uti vel ex hoc aliisque supra transcriptis elogiis patet, de inflectendo Martyris nostræ nomine dissidium aliquod, quod Florentinii verbis in suis ad hunc diem Notis referam. Non Fidis, inquit pag. 900, sed Fidei nomen sanctæ Virgini ac Martyri Agennensi Martyrologium Romanum tribuit cum Beda, Usuardo & Adone, ut ibi notat Baronius: sed Fidis ubique nomen scriptum invenio, non Fidei, ut amanuensis aut typographi errore apud alios legitur: nec diversimode scribit Notkerus; subditque, apud antiquos omnes, præterquam apud Rabanum, Fidis vocabulum reperiri. Hæc Florentinius, & recte quidem, si illud excipias, quod de Baronii annotatione adstruit. Quippe, tametsi eruditissimus Cardinalis nomen Fidei, ut Grammaticæ regulis conformius, adhibeat, inque suis ad Martyrologium Romanum Notis vulgatum suo tempore Bedam, Usuardum, Adonem aliosque laudet, nusquam tamen, contra ac Florentinius adstruere videtur, Baronius affirmat, illud ipsum Fidei nomen apud martyrologos illos legi. Et vero, uti Sollerius in suo Usuardo illustrato pag. 582 advertit, Fidis non Fidei virginis disertissime meminerunt Hieronymiana, Ado, Usuardus & Notkerus sub eadem inflexione, & solus Rabanus legit Fidei. De Beda a Baronio ante alios laudato tacuit Sollerius, quia genuinus de S. Fide non meminit, quamquam & Bedæ auctaria supra laudata Fidis nomen hoc die pariter adhibeant, qua etiam nominis inflexione nos veterum martyrologorum exemplo jam ante usi ac porro usuri sumus.
[17] Venio nunc ad eam, quæ Aquitanos inter & Hispanos complures est de nostræ Martyris patria, [Nom in Hispania, sed Aginni nata est,] controversiam. Et illi quidem, non tantum Aginni passam, sed & natam esse S. Fidem, antiquis ejus Actis nixi, confidenter pronuntiant; hi vero, quibus & Sammarthanos fratres in Episcopis Aginnensibus partim consentire, merito miraberis, de martyrii loco nihil dissentientes, eam & domo & gente ortuque Hispanam nihilo minus confidenter faciunt, de eo solum ambigentes, an in urbe Emeritensi, an vero in Civitatensi, mundo data sit. Si Tamayo, Hispanarum partium acerrimo defensori, credas, opinionem hanc pari veterum ac recentiorum consensu firmatam dixeris. At si testium, quos laudat, antiquitatem fidemque expendas, ex his nullum invenies, cui tuto haberi fides in hac re possit. Etenim Flavii Dextri & Epigrammatarii, ut vocat, antiquissimi testimonia pura puta esse figmenta, a recentiore aliquo minime dextro scriptore consarcinata, tam est eruditis exploratum, quam quod maxime. Perezii vero, Vassei, aliorumque, quos adducit testes, nullam de re tam antiqua, præsertim reclamantibus vetustis Actis, auctoritatem esse posse, nemo eruditus non videt. Quapropter Tamayo ceterisque, quos hic sequitur, prudentior Florez tom. 13 Hispaniæ Sacræ pag. 306 Fidem virginem, quam renitentem multi Hispanæ gentis scriptores omni vi in Hispaniam traxerant, tam certo jure atque ex ipsa veterum Breviariorum Toletani & Hispalensis fide Aginnensibus restituendam censuit, ut de eo ultra contendisse, ipso judice, frustra contrivisse tempus sit.
[18] Est & aliud, in quo Tamayum merito reprehendas, dum nempe Baronium, [sororem non habuit Sabinam Emeritensem,] quod hic in Romano hodierno S. Fidi Sabinam, Emeritensem virginem, martyrii sociam non dederit, in suis ad Martyrologium Hispanum Notis censoria virga perperam notat. Etenim, quod Tamayus ex perspectissima nunc fabularum farragine adstruit, procul dubio constare, eas (Fidem & Sabinam Emeritensem) junctim hoc die… passas pro Christo in Gallia, id procul omni dubio tam est incertum, ut merito ambigas, an vel unquam in rerum natura exstiterit illa Sabina Emeritensis, nedum Aginni cum S. Fide indubie passa sit. Hujus certe Sabinæ nec Acta nostra, nec Suriana aliaque his affinia, nec martyrologi seu classici seu recentiores, si pseudo-Dextri sequaces excipias, nec ulla, quæ norim, monumenta vetera sinceraque meminerunt, ut proin jure meritissimo eam Baronius hoc die etiam prætermiserit. At, inquies, Sabinæ, civis Emeritensis in Hispania & martyris Aginnensis in Gallia, sacrum corpus seculo XI Aginno in Agerensem S. Petri basilicam in Cathalonia translatum fuisse, Tamayus ad diem XXVIII Octobris ex Antonio Domenecco, qui translationis hujus Acta ex antiquis Mss. deprompsit, asseveranter tradit; ut adeo illa vere in rerum natura exstiterit, & Aginni, unde ejus sacræ exuviæ in Cathaloniam translatæ sunt, una cum S. Fide pro Christo mortem oppetierit. Ita quidem, fateor, Tamayus ad præfatum diem pag. 666 rursus sentit. At videsis, quam nullo rursus fundamento. Quippe si ipsum Domeneccum, cujus verba Hispanica Tamayus Latina fecit, a capite ad calcem pervolvas, miraberis, ne unum quidem verbum illic reperiri, unde Sabinam virginem & martyrem, cujus translationem refert, Emeritensem civem fuisse, aut Aginni passam, aut inde in Hispaniam translatam dicas. Hæc de quo penu deprompserit Tamayus & Domenecci verbis inseruerit, edicere nequeo, nec an id eo consilio fecerit, ut iis, quæ ad diem VI Octobris retulerat, pondus aliquod adjiceret, suamque ita firmaret sententiam.
[19] [sed nec sat certo S. Alvertam,] Sed de his jam satis. Ad alia, quæ ad S. Fidem attinent, disceptationis capita me nunc converto. Ac primo quidem dispiciamus, an utcumque certum sit, germanam illi sororem fuisse, nomine Alvertam, quæ in eadem etiam, uti insinuatur, persecutione pro Christo occisa sit. Ita inprimis Sammarthani fratres sentire videntur, dum in sua Gallia Christiana tom. 2, pag. 70 de S. Phœbadio, Aginnensi episcopo, agentes, S. Alvertam disertis verbis statuunt germanam S. Fidis sororem, itidemque Aginnensem martyrem. Hos, subtimide tamen, sequitur Henschenius tom. III Aprilis pag. 366 ita scribens: Fuit S. Phœbadii corpus multo tempore apud Petrocorios cum reliquiis S. Alvertæ virginis & martyris Aginnensis, quæ germana fuit S. Fidis & cum hac potest referri ad VI Octobris, nisi sit S. Alvera virgo in Martyrologio Ms. monasterii S. Sabini in agro Tarbiensi apud Saussayum ad XXV Augusti relata. Consentit Gallia Christiana aucta tom. 2, col. 896, Alvertam virginem sine ullo hæsitationis indicio & S. Fidis germanam sororem & Aginnensem martyrem pariter definiens. Verum cum scriptores illi nullum ex antiquis suæ assertionis testem laudent, eorum, tametsi alias magna sit, efficere hic non potest auctoritas, ut Martyri nostræ sororem germanam pariterque Aginnensem martyrem sat certo adscribamus, ac vel ideo maxime, quod nec in Actis nostris, sed nec in ipsis Surianis aliisque his affinibus ullus de sorore S. Fidis pariterque martyre sermo fiat. Accedit, quod neque in Actis translationis infra edendis, ulla de corpore S. Alvertæ, nedum ut germanæ sororis S. Fidis, mentio habeatur, quodque etiam credibile non sit, S. Dulcidium, uti in his narratur, ejusdem S. Fidis corpus seorsum ab exuviis ceterorum martyrum mausoleo inclusurum fuisse, si hos inter germana ejus soror erat, ab illa utique non sejungenda tumulo, cui & sanguinis vinculo & martyrii societate tam arcte constricta fuisset. Ceterum laudata jam mox Henschenii verba, eaque, quæ decessores nostri ad diem XXV Augusti inter Prætermissos pag. 6 de S. Alvera & Alverta protulerunt, hic me tantisper subsistere cogunt, ut datam ab iis fidem liberem.
[20] Citata pag. 6 Majores nostri sua vota significarant, ut major, [de qua nonnulla disseruntur.] quam ipsi tunc nacti erant, notitia de hoc argumento ante diem VI Octobris, ad quem rem illam remittebant, alicunde subministraretur; at irrita eorum fuisse vota, dolens experior. Hic ergo rursus, uti ante, indulgendum conjecturis est, cum post sedulam rei investigationem, non mihi nunc, quam illis, magis certo constet, an, & quot sint distinguendæ virgines, quibus Alveræ seu affine huic nomen fuit. Quæ tamen in hac re propiora vero mihi visa sunt, lubet proferre, quibus ut lucem eruditus quis afferat, dubiaque ab indubiis segreget, avide etiam exopto. Alveram virginem, cujus transitus in laudato superiori num. Martyrologio ad diem XXV Augusti admodum jejune ac sine ulla epochæ locique nota refertur, eamdem esse cum S. Alvenera seu Alvera virgine, quam Castellanus die IX Martii apud Petrocorios coli asserit, suadet nominis similitudo, nullaque urgens in contrarium ratio. Alveneram autem seu Alveram virginem, cujus in Petrocoriensi provincia caput honoratur in ecclesia sui nominis prope locum, vulgo Limeil, uti Castellanus citato die IX Martii scribit, diversam non esse ab ea, de qua agit Joannes du Puy pag. secundo 62 Operis, cui Gallice titulum fecit Status ecclesiæ Petrocoriensis, ipsa ejus verba, quibus itidem in Petrocoriensi ecclesia, S. Alveræ seu Alveneræ sacra, ejus caput honorifice servari, tradit, sat manifeste innuunt. Cum itaque hæc, uti ex sacro ejusdem capite, acinacis ictu quatuor digitorum spatio diffisso, constare idem auctor asserit, martyrio coronata fuerit, fallor, nisi illa ipsa etiam sit, quam Sammarthani aliique sub Alvertæ virginis & martyris nomine indigitarunt. Et ita quidem existimem, quod in transcribendis his nominibus propriis facilis sit unius litteræ seu omissio, seu additio, quodque Alvera æque ac Alverta illa virgo & martyr dicatur, ac denique, quod tam S. Alvertæ, quam, teste eodem Joanne du Puy, S. Alveræ Acta interierint. Ubinam vero loci, quove tempore passa pro Christo sit S. Alvera seu Alverta, an in Aginnensi aut huic vicino tractu ac sub eodem præside Daciano, propter quæ Aginnensis Martyr habita fuerit, an contra seu tempore seu loco plane diverso, quis, deperditis martyrii Actis, vel conjectando edisserat? Utut hæc se habeant, nihil certe est, cur Alvertam seu Alveram illam S. Fidis germanam sororem martyriique sociam certo statuamus.
[21] Nunc illud de S. Fidis commilitonibus inquirendum restat, [An cum S. Fide eodem die S. Caprasius passus,] sintne præter anonymos illos, numero, ut Saussayus vult, quingentos, qui, visa ejus in fide constantia, crediderunt in Dominum Jesum Christum, & cum ea gloriosam sunt coronam martyrii consecuti, eidem etiam adjungendi SS. Caprasius ac Primus & Felicianus fratres, tamquam unius diei hora eodemque loco pro Christo passi. Affirmant Acta Suriana aliaque his affinia, de quorum antiquitate num. 5 & 26 a nobis hic agitur. Adhæc Caprasium, ut die VI Octobris cum S. Fide passum, Martyrologium sue Calendarium Stabulense a 700 circiter annis conscriptum, apud Martene tom. VI Amplissimæ Collectionis col. 676, & Calendarium Vaticanum, initio seculi XI exaratum, apud Dominicum Georgium pag. 701, diserte commemorant; Tornacense vero Bedæ auctarium, tomo 2 Martii præfixum, præter Caprasium, S. Fidis socios adscribit Primum & Felicianum; quibus adde Sarlatense aliaque Galliæ Breviaria & Saussayi Martyrologium, ubi eadem asseveranter traduntur. Verum, quod attinet ad S. Caprasium, mihi tanti non sunt adducta testimonia, ut illum eodem die, quo Fidis exemplo ad martyrium animatus fuit, etiam agonem suum crudeli morte consummasse, indubitatum habeam. Meo quidem judicio obstare videtur Actorum nostrorum summum de illo silentium, ac præsertim, quod eorum, qui eodem die cum S. Fide martyrium consecuti sunt, ignorari nomina, eadem Acta tradant. Accedit, quod Martyrologia præstantiora, puta Hieronymiana, Adonis, Usuardi, Wandelberti, Romanum hodiernum aliaque multa, quæ Caprasium die XX Octobris annuntiant, eum postremo hoc die agonem suum, ad quem die VI Octobris S. Fidis exemplo animatus ante fuerat, pari triumpho consummasse insinuent. Denique, ut ipsismet Actis Surianis iisque affinibus insistamus, si sub ejusdem diei VI articulo, id est, ut ego exponendum arbitror, si sub vesperam S. Caprasius e sua rupe, ubi latitabat, eminus vidit generosum Virginis nostræ pro Christo certamen, eoque ad agonem animatus fuerit, haud sacile tantum temporis eo die reperies, ut is iteratas preces fundere, cælestibus visis recreari, fontem e rupe elicere, in urbem se conferre, judici se sistere, ab eo rite interrogari, blanditiis ab eo ad idololatriam allici, minis terreri, a tortoribus laniari, Christi nomen populis prædicare, ex sententia judicis ad delubra adduci, ad sacrificandum rursus impelli & litare renuens capite truncari, salva veri similitudine, potuerit. Sed de horum, quæ Suriana aliaque Acta narrant, fide, deque martyrii ejus die latius agendum ad diem XX Octobris, quo Caprasium coli, ante monuimus, ubi & examinabitur, an, uti suis Vindiciis D. Labenazie, canonicus S. Caprasii Aginnensis, contendit, reipsa S. Caprasius Aginnensis episcopus fuerit, contra ac multi sentiunt.
[22] [& SS. Primus & Felicianus martyrio tunc etiam affecti fuerint,] Atque hæc, quæ de Caprasio dicta sunt, multo pressius urgent, ut ne eodem die Primum & Felicianum una cum S. Fide Aginni martyrio coronatos statuamus. Etenim, præterquam quod de his ac de Caprasio par sit in nostris Actis silentium, nulla sunt utcumque præstantia Martyrologia, si unum Bedæ Auctarium Tornacense excipias, quæ etiam, ubi S. Fidis & S. Caprasii præsertim agonem pleniore elogio describunt, illos martyres hoc die Aginni una passos narrent. Adde, quod si conceptu difficile est, qui Caprasius, ut jam mox diximus, potuerit eodem die cum S. Fide martyrio affici, multo difficilius creditu sit, eodem etiam die illi adjunctos fuisse Primum & Felicianum, qui Christi nomen non ante publice professi & a militibus comprehensi fuerunt, quam Caprasius post juridicam interrogationem spretasque judicis & minas & blanditias gravibus tormentis cruciatus fuisset. Sed alia hic suboritur quæstio, an nempe Aginni umquam passi fuerint Primus & Felicianus fratres, ut Acta Suriana aliaque documenta tradunt. Affirmantibus haud multum favet Papebrochius noster tom. 2 Junii pag. 150, conjiciens, hinc arreptam fuisse occasionem dicendi, eos cum Caprasio Aginni passos fuisse, quod SS. Primi & Feliciani martyrum Romanorum reliquiæ aliquot in ejusdem Caprasii ecclesia asservatæ fuerint, minime novo, inquit, exemplo, ut per errorem dicantur ibi passi martyres, ubi eorum exstant reliquæ, quod & ex Gregorio Turonensi lib. 1 Miraculorum cap. 47 probat, ubi SS. Nazarius & Celsus apud Ebredunum, Galliarum urbem, passi & sepulti narrantur; cum certo tamen Mediolani gladio sublati fuerint, eorumque Ebreduni reliquiæ tantum serventur.
[23] Verum, ut & quæ contra Papebrochii opinionem faciunt, [uti & an duo postremi vere Aginnenses martyres sint, inquiritur.] candide depromam, cum SS. Primi & Feliciani Romanorum martyrum corpora, quæ erant in Arenario sepulta via Nomentana, sub annum 648 primum revelata fuisse videantur, uti Anastasius Bibliothecarius, cujus verba citata pag. 150 legesis, in Vita Theodori Pontificis sat manifeste innuit; atque ex adverso in Surianis aliisque Actis, judicio scriptorum Historiæ litterariæ post medium seculum VI, imo, ut num. XI & alibi ostendimus, multo ante conscriptis, de Primo & Feliciano, ut Aginni aliquando passis sepultisque, expressa mentio fiat, haud ita liquet, hosce diversos non esse a Primo & Feliciano, Romanis martyribus, quorum Acta die IX Junii Papebrochius & Henschenius illustrarunt. Adstruendæ horum martyrum diversitati etiam favet, quod, uti citato loco refertur, S. Primi corpus & reliquiæ S. Feliciani, Romæ passorum, adhuc anno Christi 846 ibidem exstiterint, quo tempore Acta SS. Fidis & Caprasii a Surio Labbeoque edita, quæ de martyrio ac sepultura Aginnensium Primi & Feliciani meminerunt, certo certius conscripta erant, uti ex Actorum exemplaribus, quæ, teste Ruinartio in Præf. pag. 67, in codicibus ab annis 900 exaratis habentur, liquido patet. Ceterum, cum res hæc die XX Octobris in Vita S. Caprasii rursus discutienda sit, nihil hic definire volo, si forte ante hunc diem, quod vehementer exopto, suppeditentur documenta, quibus & de natali die S. Caprasii deque Primo & Feliciano Aginnensibus, ut quidam volunt, martyribus, undequaque tandem se veritas manifestet, pateatque, an, & qui, præter Aginnenses anonymos, qui, credentes in Dominum Jesum Christum, capitibus cæsis, unius dici hora cum triumpho martyrii ad coronam gloriæ cum S. Fide pervenerunt, eidem Martyri adjungi comites debeant.
[24] Reliquum est, ut, quæ circa martyrii S. Fidis epocham in controversiam cadunt, [Martyii S. Fidis epocha] paucis expediamus. Ex omnibus, qui id argumenti tractarunt, solus est Ms. nostri Florarii auctor, qui illius martyrium post Diocletiani mortem collocavit, errore utique manifestissimo, & contradicentibus tum Actis omnibus, tum scriptoribus ceteris. At, licet hos inter omnino conveniat, S. Fidis martyrium temporibus Diocletiani & Maximiani illigandum esse, non invicem iidem consentiunt, an durante atrocissima persecutione, anno 303 adversus Christianos incentore Galerio Maximiano commota; an vero sub Diocletiani & Maximiani Herculii imperatorum initia, quibus peculiares in quibusdam provinciis excitatæ fuerunt persecutiones, idem illud martyrium statuendum sit. Priorem sententiam sequitur Baronius in Annalibus Ecclesiasticis ad annum Christi 303, consentiuntque præter alios multos Antonius Dadinus Alteserra lib. 4 Rerum Aquitanicarum cap. 17, pag. 297, Joannes Baiole in sua Historia sacra Aquitaniæ lib. 2, cap. 4, pag. 70, & Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 893. Verum, cum eo tempore in Galliis imperarit Constantius Chlorus, qui, teste Lactantia cap. 15 de Mortibus persecutorum, ne dissentire a majorum præceptis videretur, conventicula, id est, parietes, qui restitui poterant, dirui passus est, verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit; hinc multo probabilius est, non sub annum 303 aut 304, sed sub finem seculi tertii in peculiari quadam persecutione, a Maximiano Herculio excitata, S. Fidem martyrio coronatam fuisse, tunc nempe, cum, Bagaudarum ducibus Æliano & Amando, qui in Galliis imperium occuparant, uno fere impetu anno 286 oppressis, Maximianus Herculius ad usque annum 292 in Galliis plerumque moratus est, suamque in Christianos rabiem sæpe exercuit, uti Tillemontius tom. 4 Monument. Eccles., Fleury tom. 2 Hist. Eccles. lib. 8, Longuevallius tom. 1 Hist. Eccles. Gallicanæ pag. 143, aliique passim existimant, qua de re plura etiam apud nos vide tom. 2 Octobris pag. 354 & 355 ac sæpe alibi; quapropter & ego hujus Commentarii initio sub annum 287 S. Fidis martyrium verosimiliter statuendum duxi.
[25] [diesque emortualis investigatur.] Porro eodem die, quo S. Fidis Passio colitur, reipsa etiam illius Sociorumque anonymorum martyrium contigisse, Acta nostra insinuant, dum, postquam narrassent, eam Sociosque, capitibus cæsis, unius diei hora cum triumpho martyrii ad coronam gloriæ simul pervenisse, diem illum ita mox exprimunt: De quorum passione secunda Nonas Octobris nos gaudere & illustrare voluit, qui gloriatur in Sanctis, Dominus noster Jesus Christus. Consentiunt non modo recentiores, sed & martyrologi antiqui, quos Classicos vocamus; nec dissonat Wandelbertus, tametsi hoc die scribat S. Fidem pridie hinc felici morte triumphasse; quippe qui per vocem pridie non alium diem, quam qui Pridie Nonas Octobres seu sextus dicitur, pro suo more designet, uti ex simili ejus loquendi modo in mensibus Martio, Aprili, Maio, Junio aliisque manifestum fit. Bulla quoque Paschalis PP. II ad Begonem abbatem Conchensem data, quam infra habes ex tom. 1 Anecdotorum Edmundi Martene col. 337, nihil adversus nos facit: cum hæc Pontificis verba ante secundum Nonas Octobris ad vigilias jejuniumque, pridie festi S. Fidis apud Conchenses servari solita, referenda sint, minime vero ad ipsum emortualem S. Fidis diem, qui pridie Nonas ex scriptis antiquis, eodem etiam Pontifice judice, statuendus est.
§ III. Anonymi, qui S. Fidis sepulturam, corporis inventionem & ecclesiæ in ejus honorem erectionem descripsit, antiqua ætas ostenditur, & illæ ex hoc recitantur: ecclesiæ illius situs & ab altera distinctio.
[Ex anonymæ altero, qui coævus videtur S. Dulcidio.] Discussis, quæ circa S. Fidis in Ecclesiasticis Fastis memoriam, natale ejus solum, variaque martyrii adjuncta moveri natæ sunt, quæstionibus, ad ejus corporis sepulturam, primamque translationem nunc progredior; de quibus cum nihil discere ex Actis illis valeamus, quibus nos antiquitatis palmam dedimus, in subsidium vocanda hic sunt Labbeana, aliaque his affinia SS. Fidis & Caprasii Acta, quæ, uti ante monuimus, præter Martyris nostræ sepulturam, ejusdem a S. Dulcidio, Aginnensi episcopo, factam translationem ecclesiæque erectionem diserte commemorant. At prius de eorum hac in re auctoritate & fide quædam observasse juverit. Acta illa, utut nostris, ex Ms. codice reginæ Sueciæ infra edendis, juniora; tamen sub S. Dulcidii tempora conscripta fuisse, ipsa horum auctoris verba, inferius expendenda, insinuant, suadentque antiquissimi codices Mss., nec ipsi diffitentur Tillemontius & Historiæ litterariæ Franciæ auctores jam sæpe laudati. Ex quibus consequens est, horum scriptorem, utpote S. Dulcidio synchronum, ac fortassis oculatum translati ab eo præsule S. Fidis corporis, erectæque ecclesiæ testem, magnam in hisce rebus mereri fidem. Et quamquam scriptoris hujus, sepulturam sanctæ Martyris, cui ne quidem suppar vixit, enarrantis, auctoritas non paris momenti sit, hæc nihilominus tanti habenda est, ut ejus dictis fidem non abnegemus. Etenim, utut in recensendis martyrii S. Caprasii adjunctis aliquot minoris momenti, & quorum proin lapsu temporis facile aliqua ex parte vitiatur memoria, auctor ille minus accuratus videatur, in iis tamen, quæ de humatis SS. Fidis & Caprasii corporibus tradit, accuratior fuisse, non immerito censeri potest, cum & suis ipse oculis locum, ubi horum corpora jacuerant, videre, ceteraque huc spectantia ex iis facile intelligere potuerit, qui tinctos horum Martyrum sanguine pannos, sibi a majoribus traditos, una, ut credibile est, cum tota sepulturæ serie, ut rem sacram, diligentissime asservarant.
[27] Superest tamen, ut, priusquam sepulturæ S. Fidis primæque translationis narrationem ex hoc scriptore recitamus, [cujus episcopatus epocha] non levem de ejusdem translationis, ceterorumque, quæ hinc dependent, epocha controversiam dissolvere tentemus. Translata a S. Dulcidio, Aginnensi episcopo, fuisse sanctæ Martyris nostræ ac sociorum corpora, conceptis quidem verbis laudatus Actorum scriptor affirmat, quem & eruditi, uti ante monuimus, sub hujus Præsulis tempora floruisse, non negant; verum cum nec ipse, nec alii auctores synchroni episcopatui S. Dulcidii adjecerint notam chronicam, unde vel ipsum seculum, quo is sederit, indubie dilucideque definias, non una est de tempore, cui tum corporis S. Fidis translatio, tum alia, quæ huc spectant, illiganda sint, eruditorum opinio. Ac Tillemontius quidem tom. 4 Monum. Eccles. pag. 543 Dulcidii episcopatum, atque adeo & cetera, quæ hinc consequuntur, initio seculi V innectit, non tamen ita confidenter, quin eadem etiam serius figi posse, mox asserat; cujus posteriori sententiæ scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 3, pag. 273 non modo subscribunt, sed & episcopatus, judice Tillemontio, fortassis differendi, spatium ad usque seculum VI, media sui parte evolutum, determinate extendunt, quo circiter tempore, ex eorum opinione S. Fidis aliorumque Aginnensium martyrum translatio facta, eorumque Acta conscripta fuerint. Contra vero Sammarthani fratres ac post eos Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 897 S. Dulcidium, non solum S. Phœbadii Aginnensis episcopi, sub seculi IV exitum defuncti, diaconum ac discipulum, sed & ab eo jam senescente successorem designatum fuisse, tradunt, laudantque Aginnensis ecclesiæ Proprium, in quo S. Dulcidius, defuncto magistro, Deo volente, omnique populo acclamante, in episcopali (Aginnensi) cathedra constitutus legitur, nimirum ineunte seculo V, cum, teste utraque Gallia Christiana, eam anno 405 S. Dulcidius tenuerit. Ex qua opinione consequens fit, etiam reliqua, quæ ab episcopatus ejus epocha dependent, ineunti seculo V illiganda esse.
[28] [sub seculi V mitium probabilius scatuenda est,] At, sciscitaberis, utri potius sententiæ adhærendum? Respondeo, neutram quidem mihi omnino certam videri, at posteriorem multo præplacere, tum quod priori nullus utcumque vetus auctor nullaque urgens ratio suffragetur, tum quod posterior antiquior communiorque sit, ac præterquam quod Aginnensis Breviarii, aliorumque auctoritate nitatur, aliunde etiam firmari queat. Etenim, cum Aginnesis basilica S. Caprasii, ad quam anno 581 Ragnovaldi uxorem, tamquam ad antiqua religione, uti apparet, venerandum tutissimumque asylum confugisse, Gregorius Turonensis lib. 6, cap. 12 Hist. Francorum scribit, jam tum seculo VI celeberrima fuerit, imo ex constanti Aginnensium traditione, cui monumenta, tredecim seculis vetustiora, patrocinari asserit dominus Labenazie pag. 12 Dissertationis de episcopatu S. Caprasii, eadem hæc basilica vel sub seculi IV exitum exædificata passim credatur, consequens hinc fit, ac, si Aginnensium traditio undequaque subsistat, indubitatum evadit, episcopatum Dulcidii a seculi V initio dimoveri non posse, cum ecclesia illa condendis S. Caprasii reliquiis a præfato præsule erecta fuerit, uti etiam Translationis S. Caprasii auctor his verbis testatur: Tandem S. Dulcidius, Agenensis episcopus, ad hoc opus se dedit, ut pulchram ecclesiam ad recondendum sancti martyris (Caprasii) corpus fabricaret, quam ejus meritis adjutus celeri instantia consummavit. Denique opinioni nostræ etiam patrocinatur Actorum, quæ apud Labbeum aliosque exstant, antiquus auctor supra laudatus, dum in suo Prologo, qui in nostro codice Ms. olim Vallicellensi, inque apographis Mss. San-Maximini Trevirensis, Ultrajectini S. Salvatoris & Rubeævallis reperitur, se eo tempore Martyrium SS. Fidis & Caprasii conscripsisse dicit, quo per succedentium relationem rei gestæ (Passionis eorum) memoriam nondum intercepit oblivio. Quippe, cum verba hæc non, nisi minus apte, ad trium fere seculorum spatium extendi queant, atque ex adverso multo aptius de uno seculo paucisque superadditis annis exponantur, quo nimirum temporis spatio per quatuor aut quinque sibi succedentium generationum relationem ipsius martyrii præcipuorumque adjunctorum memoria facile adhuc viguisse potuit, hinc mihi etiam vero propius videtur, S. Dulcidium, cujus tempore auctor ille scripsit, sub seculi V initium, atque adeo centum circiter & quatuordecim annis post S. Fidis martyrium Aginnensem sedem tenuisse, eoque proin tempore translationis, qua de agimus, figendam esse epocham.
[29] [tametsi nonnullæ, quæ hic refelluntur,] Neque opinionem hanc graviter quatiunt ejusdem auctoris verba, quibus Dulcidium sedisse innuit, cum jam frequentes in Aquitania monachi essent, aut contra ejusdem anonymi statutam a nobis ætatem multum faciunt, quæ de innumeris ad S. Fidis sanctique Caprasii decentiores tumulos patratis deinde miraculis scribit. Nam quod ad primum attinet, eccur non potius seculi V initio frequentes in Aquitania monachi fuissent, quo tempore imperatori Honorio, Ecclesiastico ordini propense dedito, hæc provincia suberat, quam sub medium seculum VI, quo tempore Gothorum principum, Arianorum & Orthodoxis infestorum, dominio erepta quidem per Francos erat, at non ita pridem, ut, cum sub Gothis, vel ipsa, ut Sidonius lib. 7, epist. 6 testatur, clericalis disciplina, imo & memoria illic periisset, monachorum institutum latius tunc restauratum, quam ineunte seculo V propagatum in Aquitania credi debeat. Utut id est, certe sub seculi V initium ac non pauco ante tempore sat frequentes in Galliis fuisse monachos, S. Gregorius Turonensis variis locis & auctor Carminis de Providentia divina, S. Prospero a quibusdam adscripti, non obscure ostendunt. Denique ut testimonia varia, quæ in Præfatione Mabillonii in Sæculum I Benedictinum a num. 17 recitantur, hic prætermittam, ad S. Martini, Turonensis episcopi, ante seculi IV exitum defuncti, exequias monachorum duo fere millia, ut Sulpitius Severus scribit, convenisse dicuntur. Quidni ergo etiam paulo post in Aquitania Secunda sat multi exstiterint monachi, ut eorum turbas aliquot convocare S. Dulcidius potuerit, quæ transferendis in decentiorem locum S. Fidis aliorumque Aginnensium Martyrum corporibus una cum ceteris clericis solemni ritu assisterent?
[30] Quod vero ad innumera illa miracula pertinet, quæ jam ante, [montra eam opponi possint,] quam anonymus scriberet, ad S. Fidis sepulcrum patrata erant, hinc minime consequens est, eum non nisi diu post ejus corporis revelationem suum Opus inchoasse, cum, teste auctore secundæ ejus Translationis, stilo soluto conscriptæ, illico, ut S. Fidis corpus honorifico loco a S. Dulcidio conditum fuit, cœperit prælibata Christi Sponsa & Martyr tantis miraculorum signis præfulgere, ut cæcos illuminaret, surdis auditum redderet, energumenos curaret, & omnia infirmitatum genera a variis languidis depelleret, cui & auctor ejusdem secundæ Translationis, metrice conscriptæ, consentit, ita canens: Post revelatum corporis thesaurum Fidis martyris, virgo sacra prodigiis cœpit clarere plurimis. Neve dubites, quin de translatione, a S. Dulcidio facta, uterque scriptor agat, hujus antistitis nomen prior scriptor diserte præmittit, alter vero mox subdit: Sub ejus * quidem nomine ecclesiam mirifice Dulcidius erexerat, qui præsul urbis aderat, ac paulo post de eodem agens ita pergit: Solius autem Virginis corpus seorsum condidit in quodam ædificio, constructo in suburbio. Illo in loco Dominus tribuebat petentibus, quæ erant necessaria, per ejus patrocinia. Ægris namque remedium, mutis linguæ officium, cæcis præstabat lumina, functis vitæ spiramina &c. Quæ omnia cum vel ipso primæ translationis anno vel paucis subsequentibus contigisse videantur, non est, cur ob miraculorum, ad S. Fidis tumulum patratorum, multitudinem præfatum ejus Martyrii ac primæ Translationis auctorem a seculi V initio multis annis removeamus, aut primæ translationis minus, quam eorum, quæ hanc mox consecuta narrat, idoneum synchronumque testem habeamus. Atque hæc paulo fusius disputare libuit, quo primæ S. Fidis translationis ejusque ab hac inchoati solemnioris cultus historia ipsaque epocha certiores manifestioresque evadant.
[31] [recitatur S. Fidis sepultura,] Nunc ergo ex hoc scriptore, cujus de hoc argumento dictis & Vitæ metricæ S. Fidis auctor, fortasse Hildebertus, Cenomanensis episcopus, & antiqua Breviaria, interque recentiores Tillemontius, Bailletus, Longuevallius aliique suum calculum adjecerunt, sepulturæ primæque translationis narrationem hic subjicimus. Ita ille apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Mss. pag. 530: Horum ergo (S. Fidis & Aginnensium Martyrum) corpora, tormentis miserabilibus laniata, cæsisque capitibus obtruncata, infidelis gentilitas in plateas * tamquam neglecta reliquit: quæ devota Christi plebecula latenter cum summa veneratione colligens, & sacri effusionem cruoris mundissimis pannis extergens, indigno tantæ sanctitatis in loco sepulturæ commendarunt; ubi non tam sepelisse, quam recondidisse viderentur. Gravi enim percussa pavore verebatur, ne Sanctorum corpora malignorum invidia alias transferrentur; aut, quod nefarium est, tetris vicini gurgitis fluminibus * mergerentur, & sic sanctæ Christianitati malitiose abnegarentur. Sed Dei providentia a Fidelibus actum est, ut urbs, quæ eos habuit inquilinos, tripartito, ortus videlicet, passionis & sepulturæ honore ditata, eosdem ad promerendam omnipotentis Dei gratiam habere mereretur & patronos. Hactenus anonymus scriptor antiquus, ac Lactantio quidem & Eusebio admodum in iis, quæ primo loco narrat, consentanee, quorum nempe testimonio constat, tyrannorum jussu sacra Martyrum corpora in flumina vel maria jactata sæpe fuisse, aliove modo Christianis, ne hæc in veneratione ipsis essent, subducta, ut proin similem suorum Martyrum corporibus sortem metuere abs Daciano jure merito potuerint Aginneses, atque adeo magis de illis, ut poterant, illico recondendis, quam utcumque honorifice tumulandis solliciti esse debuerint. Porro locus ille, ubi horum corpora congesta fuerant, hodieque Aginnensibus in veneratione est & a repositis Martyrum exuviis Martyrii nomen obtinuit, quod & etiamnum servat, uti Chesnius in Antiquitatibus Galliæ pag. 797 & Saussayus ad hunc diem pag. 695 testantur.
[32] [dein corporis inventio & elevatio,] Jacuerant obscuro illo loco coacervata potius, quam sepulta S. Fidis aliorumque Aginnensium Martyrum corpora, cum S. Dulcidius, Aginnensis episcopus, per noctis quietem divinitus admonitus, transferendis in decentiorem locum sacris exuviis manum admovit. Quo pacto hæc contigerint, suis anonymum verbis narrantem audiamus: Quo in loco (primæ nimirum sepulturæ) multis annorum recursibus sancta jacuerunt corpora, donec, ablata omni gentilitatis prophanitate, S. Dulcidius episcopatum susciperet, & pastoralem curam gerens pro omnium salute vigilaret. Cui præsuli ante omnia placuit, ut Sanctorum reliquias ab indecenti elevans loco, in eorum veneratione, nova constructa basilica, in lucem efferret, ecclesia ipsa sanctæ Virginis titulo dedicata. Qui cum tantum thesaurum aperiret, non tamen incredulus, sed metu & reverentia territus, diutius dubitaret; ad ultimum per noctis quietem admonitus, ne negligenter dimitteret, quod fideliter cœperat, convocatis monachorum turbis, ac cæteri ordinis prælatis, secretum suum omnibus detegit, quorum consilio adjutus ad effectum usque perduxit. Eorum autem votis cætera plebs concordans Sanctorum reliquias de loco ignobili honorifice erigunt, & in locum sacrum statuunt, quorum meritis ad salutem omnium innumera cælitus patrantur miracula, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui vivit & regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen. Ita rursus laudatus anonymus, cujus tamen verba, cum non satis distincte ecclesiæ, sanctæ Virginis nostræ titulo dedicatæ, situm exponant, atque in una eademque a Dulcidio constructa basilica tam S. Fidis, quam aliorum Aginnensium Martyrum corpora honorifice condita fuisse, asserere videri possint, clarioribus alterius anonymi dictis excipere placet, illius nempe, qui factam ex Aginnensi urbe ad Conchense monasterium S. Fidis translationem stilo soluto complexus est, de quo suus infra erit dicendi locus.
[33] Ita hic num. 5: Post multa autem annorum curricula, [ecclesiæ in ejus honorem erectio] omni gentilium furore remoto, quidam vir sanctus, cui nomen Dulcidius, ad pontificatus dignitatem provectus, omnibus posthabitis, ecclesiam foris murum ejusdem urbis (Aginnensis) ad Septentrionale clima in suburbio construxit, eandemque sub sacræ Virginis (Fidis) veneratione cælesti Sponso consecravit. Hoc ergo teste, dicata S. Fidis titulo ecclesia extra urbis muros erat, atque, uti mox subdit, Beatissimam … virginem Fidem, quæ cæteros (Aginnenses martyres) in palma martyrii præcellit, in basilicam eamdem cum maxima honorificentia mausoleo precioso marmore exciso (S. Dulcidius) commendavit, in quo, ut rei gestæ usque hodie prodit veritas, litterarum anaglipha *, titulus passionis ejus sub fastigio brevitatis inscriptus est. Porro non in hac, sed in ecclesia omnino diversa, S. Caprasii, ac reliquorum fortassis Aginnensium Martyrum corpora a Dulcidio condita fuisse, apertissime declarat idem scriptor, ita pergens: Sanctum vero Caprasium intra muros urbis ad ecclesiam, ibidem (ab ipso Dulcidio, ut fert antiquissima traditio) fundatam, detulit, eumque consimili honore in sarcophago item marmoreo diligentissime deposuit. Consentit, qui & fortassis, uti infra dicetur, anonymo illi præivit, Translationis secundæ, metrice conscriptæ, auctor, duasque pariter adstruens ecclesias, in quarum altera S. Fidis, in altera vero S. Caprasii corpus conditum fuit, juniorem ab antiquo anonymo in speciem dissentientem conciliat, dictisque lucem affundit, dum in una quidem eademque basilica SS. Fidis, Caprasii aliorumque Martyrum exuvias in lucem elatas decenterque compositas a Dulcidio fuisse, at sanctæ Martyris nostræ corpus deinde in suburbana ecclesia, aliorum vero corpora in ipsius urbis majori basilica decenter tumulata fuisse insinuat, ita de Dulcidio canens: Iste diu absconditas invenerat reliquias Fidis, præclaræ martyris, una cum suis Sociis, quas intra urbis mœnia in majori ecclesia, quæ capitalis aderat, decenter composuerat; solius autem Virginis corpus seorsum condidit in quodam ædificio, constructo in suburbio.
[34] At, inquies, cum saltem Translationis secundæ, soluto stilo conscriptæ, [& hujus situs atque ab altera distinctio.] auctor de Stephano II, sub annum Christi 937, uti ex tomo 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 255 patet, Arvernensi seu Claromontano antistite consecrato, expressam fecerit mentionem, atque adeo plus quatuor seculis a prima S. Fidis translatione remotus vixerit, impar ejus habenda est auctoritas, ut primæ translationis adjunctis, quæ ipse suggerit, sat certam fidem faciat. Fateor, nihil eum ab ætate habere, unde fidem sola sua assertione hic extorqueat: verum, cum idem ipse, fidem verbis suis facturus, ad mausoleum S. Fidis, suo etiam tempore in ea exstans ecclesia, ad ipsumque passionis ejus titulum, eidem inscriptum, confidenter provocet, non est, cur ei duas adstruenti ecclesias, in quarum altera S. Fidis, in altera vero S. Caprasii corpus, teste etiam Translationis metrice conscriptæ auctore, honorifice conditum fuit, deneganda fides sit, præsertim, cum & aliunde, nimirum ex anonymo primæ Translationis auctore coævo, manifestum sit, S. Dulcidium, Aginnensem episcopum, ecclesiam aliquam sanctæ virginis Fidis titulo consecrasse, quam eamdem cum illa fuisse, cui Ragnovaldi uxor sese asyli loco commisit, non modo non innuit laudatus num. 28 S. Gregorius Turonensis, ut contra, dum basilicam, ad quam hæc mulier confugit, nude simpliciterque S. Caprassi basilicam compellat, ab illa, quæ S. Fidis titulo decorata erat ecclesia, omnino diversam statuere videatur. Ceterum, teste Chesnio in Antiquitatibus Galliæ pag. 797, præter ecclesiam S. Caprasii, Aginni etiamnum exstat sub S. Fidis nomine dicata Deo ecclesia, eademque, uti opinor, de qua mox laudatus uterque anonymus sermonem fecit, olim quidem Aginnensi suburbio, postea vero, dilatatis urbis pomœriis, ipsi urbi innexa.
[Annotata]
* S. Fidis
* al. in platea
* al. fluminis gurgitibus
* supple &; vel forte leg. anaglypho opere
§ IV. Auctorum, qui de translato ex urbe Aginno ad Conchense monasterium S. Fidis corpore egerunt, ætas & fides: hujus translationis, cujus epitome datur, epocha discussa & sat prope definita. An eodem tempore illuc inde delatæ sint S. Vincentii Aginnensis M. reliquiæ?
[Ætas fidesque auctoris, qui translationem hanc stilo soluto.] Acturo nunc de variis corporis S. Fidis translationibus, atque hoc quidem § de celeberrima illa, quæ olim Conchensi in Rhutenis Ordinis S. Benedicti cœnobio, nunc seculari canonicorum collegio, splendorem plurimum amplissimasque opes contulit, non modo de utriusque paulo ante laudati anonymi ætate paulo enucleatius disserere, sed & in Chronographi Conchensis, quatenus idem argumentum tractavit, auctoritatem inquirere idcirco visum est, ut hinc, quam infra dicenda fidem mereantur, prudens lector dispicïat. Ab anonymo, Conchensi, ut apparet, monacho, qui S. Fidis Translationem secundam, seu Conchensem, stilo soluto prosecutus est, exordium propterea duco, quod is multo uberius, quam alter, translationem illam exposuerit, nec subsequentem reliquerit intactam. Eum, utpote qui Stephani II, Arvernensis seu Claromontensis episcopi, aperte meminit, certissime non scripsisse ante annum Christi 937, num. superiore diximus; quin imo, cum de isto præsule anonymus sermonem instituens, hisce verbis utatur: In diebus quoque Stephani, ac præterea de Codice miraculorum S. Fidis, eo nimirum, uti videtur, quem Bernardus, Andegavensis scholæ magister, uti infra dicemus, anno Christi 1020 partim concinnavit, tamquam suis temporibus apprime cognito, mentionem inferat, hinc non absimile vero sit, eum Opus suum non nisi seculo XI elucubrasse, eo tamen non ultra annum sexagesimum progresso, quandoquidem de facta ab Odolrico II, Conchensi abbate, sub Henrico Francorum rege S. Fidis translatione anonymus ille, qui tamen singulas ante sua tempora factas translationes commemorat, altissimum siluerit. At quid de altero anonymo, Conchensi itidem, ut apparet, monacho, qui, usitato jam tum a seculo IX, uti apud Muratorium tom. 3 Antiq. col. 693 & seq. videre est, rhythmico carmine seu hymno homotono translationem eamdem celebravit? Hunc ego quidem uno circiter seculo indubie antiquiorem altero esse, asseverare non ausim; est tamen, cur id a vero alienum mihi non videatur.
[36] Etenim hic non modo de Odolrico II, deque præfato Stephano II, [uti & alterius, qui stilo ligato hanc descripsit,] ac peracta per hunc, de qua infra num. 56 sermo erit, translatione capitis S. Fidis, sed & de miraculorum Codice supra memorato, ac denique de ipsis miraculis, quæ Bernardi Andegavensis ætatem præcesserunt, altissimum siluit; unde eum etiam ante annum Christi 937, seu ante, quam Stephanus ex abbate Conchensi Claromontensis episcopus creatus fuit, ac dein magnificentissimo apparatu in mirificæ machinæ thecam partem capitis S. Fidis intulit, rhythmicam suam lucubrationem absolvisse, conjicias, quam proin sibi prælucentem, tametsi hoc non fateatur, habere potuerit alter ille anonymus, qui memorabilia quæque, quæ ad S. Fidis reliquias attinebant, ad sua usque tempora stilo soluto complexus est. Si conjectare fas sit, fortassis hicce scriptor, cum Acta martyrii ab antiquo anonymo, præcipua vero aut certe celeberrima ineunte XI seculo S. Fidis miracula a Bernardo, Andegavensis scholæ magistro, soluta oratione adornata videret, suam quoque qualemcumque symbolam voluerit conferre, ut non dissimili oratione etiam translationum corporis S. Fidis, atque adeo ad sua usque tempora integra ejusdem Sanctæ historia transmitteretur posteris, ut & propterea Conchensis translationis Actis metrice conscriptis sua, liberiore stilo exarata, substituenda duxerit. Quocumque hæc se modo habeant, cum anonymis illis nemo, qui argumentum, quo de agimus, ex professo, ut aiunt, pertractarit, antiquior hactenus inventus sit, atque etiam dato, quod scriptor metricus Conchensi translationi, ante annum Christe 889, ut infra ostendetur, peractæ, synchronus non fuisset, nihilominus tamen ambo non tanto certe temporis intervallo remoti ab ea vixerint, quin per paucorum sibi succedentium monachorum relationem, aut ex cœnobii monumentis rem adeo memorabilem ac partim domi a suis gestam, illibata veritate intelligere facile quiverint, non abs re eorum narratione, dum nihil aliunde obest, hic standum esse videtur.
[37] Venio nunc ad auctorem Chronici Conchensis, qui non solum de secunda tertiaque reliquiarum S. Fidis translatione, [nec non Chronographi Conchensis inquiritur.] sed & de quarta, sub Odolrico II, Conchensi abbate, fortassis sub annum Christi 1040 peracta, mentionem fecit. Auctor ille, uti ex Conchensium abbatum serie, quam ultra Begonem, ante annum 1108 defunctum, non produxit, colligi datur, ineunte seculo XII Chronicon suum, quod ex archivis Conchensis monasterii tom. 3 Anecdotorum a col. 1387 edidit Marteneus, partim ex diplomatis chartisque sui cœnobii, partim ex traditione communique apud suos fama composuit; atque hinc varia pro rebus variis, quas recenset, ejusdem est auctoritas, nulla quidem, dum sine probatæ fidei testimonio res multis seculis a se remotas narrat, at contra minime contemnenda, dum monumentis antiquioribus consona tradit, aut ea facta recenset, quorum in religiosa domo etiam sine instrumentis authenticis constans veraxque vel ultra unius seculi decursum memoria esse solet. Quapropter, etsi chronographus ille in ordinanda antiquiorum abbatum serie, imo & in referendis rerum diu ante se gestarum adjunctis subinde lapsus fuerit, non idcirco ea ipsa facta, quæ vel ex recenti aut certe constanti adhuc memoria retulit, quale est peracta sub Odolrico II reliquiarum S. Fidis in novam basilicam translatio, vocanda in dubium sunt, ac ne ipsa quidem, quæ seculo IX ac X gesta recenset, utpote quorum substantiam vel ex authenticis translationum Actis, vel procul dubio ex ambobus vetustioribus anonymis haurire atque in suum Chronicon inferre potuit, prout reipsa fecisse, censeri jure potest. Nunc singulas, ut res fert, translationes illas illustrare aggredior.
[38] [Hujus translationis epitome] Ex quo S. Fidis corpus a S. Dulcidio, ineunte, ut antea diximus, seculo V, honorifico mausoleo in suburbana Aginno ecclesia conditum fuerat, illico tantis miraculorum signis fulgere cœpit, tamque ingenti assiduoque deinceps populorum concursu frequentari, ut mirum videri non debeat, haud multo post, quam Ludovicus Pius, adhuc Aquitaniæ rex, in Ruthenensi diœcesi Conchense cœnobium, ut Ermoldus Nigellus lib. 1 de Rebus Ludovici Pii testatur, instituerat, hujus incolas monachos tam celebris reliquiarum thesauri, quo suam maxime illustrarent ecclesiam, acquirendi desiderio actos fuisse vehementissimo, ac tum præsertim, cum Audaldi, Conchensis monachi, anno 855 Valentiam Hispaniæ ad transferendum illinc Conchas S. Vincentii levitæ & martyris corpus profecti, conatum omnem nil sibi profuisse cernerent, Habito igitur sæpissime inter se concilio, quo pacto sacra S. Fidis pignora ad se transferrent, Conchenses tandem unum e suis, nomine Arinisdum vel Ariviscum, hominem consilio manuque promptum, cum itineris duce Aginnum dirigunt, qui quacumque arte S. Fidis reliquias nanciscatur, inque suam asportet ecclesiam. Arinisdus ergo, quorsum Aginnum venisset, minime immemor, primum studuit, ut qua ficta pietate, qua blanditiis & assentationibus, in clericorum, quibus custodiendi corporis S. Fidis cura incumbebat, consuetudinem amicitiamque se penitus immergeret, eosque tam bene inescare novit, ut ipsi, nihil tale opinantes, ovem, ut aiunt, lupo, seu thesaurum suum callidissimo furi consensu unanimi tandem commiserint. Re aliquamdiu, quo magis suum celaret consilium, apprime gesta, sedulique custodis famam nactus, opportunam denique auferendi sacri corporis occasionem arripuit.
[39] [ex his subministratur;] Peractis Epiphaniæ festo Missarum solemniis, collegas suos orat, ut, dum hi solito diutius ob diei solemnitatem accumberent mensæ, ipse, ne quid detrimenti caperet ecclesia, tutelam ejus sedulo gerat. Ultro assentiunt improvidi; nec mora, his jam secure vescentibus, ipse etiam omnium jam securus, ad S. Fidis mausoleum convolat, cumque hujus operculum præ sigillis ferreis integrum erigere nequiret, in inferiori parte mausoleum vi perfringit, & qua data via, perque patefactum aditum sanctæ Martyris exuvias extrahens, mundissima pera condit, vocatoque itineris socio, ut primum per tenebras licuit, cum sacra præda abscurrit. Igitur cum postero die nuspiam Arinisdus appareret, ac S. Fidis sepulcrum perfractum vacuumque sacro corpore fuisset repertum, vehementer turbari omnes, dolere, suam lamentari imprudentiam, & si quo modo e fuga retrahi cum thesauro illo Arinisdus posset, nihil intentatum relinquere; at nihil non irrito conatu ab iis factum. Itaque post varios casus, qui in edendis infra Translationis Actis fuse recensentur, Arinisdus ejusque comes nono itineris sui die incolumes ad Conchensis cœnobii viciniam pervenerunt, ubi ab hujus incolis summo gaudio plausuque excepti sunt, delataque non minori apparatu lætitiaque in Conchensem ecclesiam sacra Martyris nostræ pignora, ibique decentissimo, ut per tempus licebat, loco sub diligenti custodia collocata die XIX Kalend. Februarias, quo die hujus translationis memoria celebrari etiam solet. Ita fere, at multo uberius ambo anonymi, supra laudati, quibus Conchensis chronographus etiam consentit, ita pancis scribens: Ab urbe Aginnensi cum corpore beati Vincentii furtim sublatum est corpus gloriosissimæ virginis & martyris Fidis, & ad illud Conchense cœnobium translatum, ubi digne & honorifice prope altare Salvatoris Domini est reportatum. His adde, quod in Adonis Chronici sat antiquis codicibus Mss. ad annum Christi 288 testimonium exstat, quo S. Fides apud Aginnum passa, postea Conchis * translata fuisse, diserte etiam asseritur.
[40] Verum de tempore, quo hæc corporis S. Fidis translatio statuenda sit, [de cujus epocha discrepantia inter se Adoniani Chronici,] non ita inter antiquos recentioresque scriptores convenit, ut contra, si singulorum verba expendantur, nec cum Adoniani Chronici testimonio ambo anonymi Translationis scriptores supra laudati, nec hi cum Chronographo Conchensi, nec inter recentiores Henschenius noster cum anonymis illis, ac multo minus cum his Dionysius Sammarthanus, qui etiam secum pugnat, conciliari ex omni parte queant. Quippe, cum S. Ado, uti ex Mabillonio scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 5, pag. 465 ostendunt, anno Christi 875 ad meliorem vitam transierit, ac sub annum 874 extremam Chronico suo manum admovisse videatur, consequens fit, ut Opus illud vel eo loco, ubi de S. Fidis martyrio eaque occasione de translato ad Conchense cœnobium ejus corpore mentio fit, a descriptoribus corruptum seu potius interpolatum fuerit, quod tamen nemo hactenus, quem norim, suspicatus de hoc determinato loco fuit, nedum satis probabile reddidit; vel, si genuinum eo loco sit, necesse est, ut, quæ illic memoratur, translatio non serius certe, quam anno Christi 875 collocari queat, cum evidens sit, ab Adone, si suo tempore necdum facta erat, referri in Chronico non potuisse celebrem illam S. Fidis translationem. Imo vero eam non parum ante Adonis tempora contigisse, innuit Carnutensis de Miraculis S. Fidis manu exaratus codex, de quo Mabillonius in Annal. Bened. ad annum 1010, num. 42, pag. 215 meminit, ubi de donata Conchensibus, ut fertur, a Carolo Magno, ac proin ante annum 814 aurea S. Fidis capsa disertus sermo est.
[41] At ex adverso, ne translatio illa jam ante Adonis obitum facta credi possit, [utriusque anonymi, Translationis auctoris,] obstant ambo Translationis auctores jam sæpe laudati, qui eam illigant temporibus Caroli Minoris, Francorum regis, ejus nempe, Quem, uti unus ait, post Franci de solio deposuerunt regio, seu, uti alter loquitur, Quem suæ ditionis principes, inique adversus eum conjurantes, a solio regio dejecerunt, & cujus loco Ottoni seu Odoni, Aquitanorum duci, Roberti Fortis filio, coronam regni imposuerunt & illum pro eo regnare elegerunt; qui Carolus Minor, cum ab eo, cui Crasso cognomen fuit, diversus esse non possit, utpote quem Franci, postquam se hujus imperio anno Christi 885 subjecissent, ante diem XII Januarii anni 888 de solio ejecerunt, cujusque loco Odonem, ducem Aquitaniæ, uti Ademarus Cabannensis in Chronico apud Bouquetum tom. 8, pag. 232 testatur, in regno elevaverunt; necesse est hinc contra Adoniani Chronici testimonium consequi, ut sub hoc Carolo rege S. Fidis translatio facta sit, eaque inter annum 885 & 888 collocari debeat. Huic certe translationis epochæ patrocinantur diplomata complura, in favorem Conchensis cœnobii data, quæ tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ a col. 236 & in Instrumentis ibidem, uti & tom. 2 Historiæ Occitaniæ a col. 21, & apud Baluzium in Instrumentis domus Arverniæ habes, in quibus nulla ante Caroli Crassi tempora de S. Fide mentio fit, cum tamen in iis, quæ vel Caroli ejusdem tempore vel deinde edita sunt, de S. Fidis reliquiis, veluti in Conchensi ecclesia conditis, disertissima verba legantur, quod non leve indicium est, vivente Carolo Crasso rege, sanctæ Martyris nostræ corpus ex Aginnensi ecclesia ad Conchensem translatum fuisse.
[42] [Conchensis Chronographi,] Verum adversus hanc epocham omnino pugnare videntur laudati chronographi Conchensis verba, quibus tom. 3 Anecdotorum Martene col. 1387 translationem illam quidem innectit temporibus cujusdam Caroli Minoris, sed quem a Carolo Crasso diversum esse, mox innuit col. 1389, dum prædictum Minorem Carolum regnum Franciæ recuperasse, ac Rodulphi, Conchensis sub annum Christi 910 abbatis, petitionibus annuisse, scribit, quæ nulla plane ratione in Carolum Crassum cadunt, uti ex luctuoso ejus a suis deserti bonisque omnibus exuti obitu, de quo Mariani Scoti Chronicon pag. 270 ad annum 887 aliosque ad annum sequentem apud Bouquentum tom. 8 scriptores consule, meridiana luce clarius est. Quapropter, si postremis Conchensis Chronici verbis, prout edita ibi sunt, standum sit, translatio illa contigerit inter annum 893 & 923, nempe regnante Carolo Simplice, qui Rodulpho, Conchensi abbati, donariorum, quæ decessores hujus a regibus obtinuerant, confirmationem regio præcepto, uti scribit chronographus ille, enixe postulanti munifice concessit. Atque ita ex recentioribus Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ col. 239 etiam censuit, laudati chronographi verba, quibus hic translationem illam sub Carolo Minore, Ludovici filio, in regnum Francorum sublimato, statuit, hac adnotatione in margine excipiens: Dicto Simplici, filio Ludovici Balbi posthumo, cujus regni anno tertio, uti mox subdit, Aviernæ cujusdam filiorumque ejus liberalitate Conchensis abbatia bonis aucta fuit; ut adeo ex laudati Sammarthani sententia translatio, de qua hic quæstio est, anno 893, quo Carolus Simplex die XXVIII Januarii in Remorum civitate, testibus Annalibus Mettens. apud Bouquetum tom. 8, pag. 73, in regno elevatus fuit, aut posterior fuerit, aut certe non prior constitui possit.
[43] [Dionysii Sammarthani,] Reponi tamen plane non immerito hic posset, laudatum Sammarthanum paulo ante, videlicet col. 236, translationem illam innexuisse temporibus Caroli Calvi, ac proin medio tempore inter annum Christi 838, quo is ab imperatore Ludovico Pio armis, corona & quadam regni portione donatus fuit, interque annum 877, quo, teste Chronico Virdunensi apud Bouquetum tom. 7, pag. 248, pridie Nonas Octobris vita functus est. Ipsa, quibus id Sammarthanus facit, hæc verba sunt: Tempore Caroli Calvi, filii Ludovici, corpus S. Fidis, eo (ad Conchense cœnobium) fuist delatum, cujus nomen huic cœnobio quandoque accommodatum. Accedit, quod chartam Sigaldi seu Sigualdi ejusque uxoris Aigæ seu Aiguæ, anno 888 editam, in qua de translatis jam tum ad Conchense cœnobium. S. Fidis reliquiis, deque hinc indito sacræ ædi ejusdem Sanctæ nomine manifesta mentio fit, idem vir clarissimus col. 239 laudet, ut proin ante Carolum Simplicem, seu ante annum 893, hanc translationem statuisse, potius dicendus sit. Fateor, ita locis citatis Sammarthanus habet, nec, quo pacto conciliari secum possit, aut utram ex his sententiam probabiliorem ipse habuerit, ego satis perspicere queo. At quocumque hæc se modo habeant, certe ejus opinio, quæ sub Carolo Simplice translationem illam statuit, non modo Adoniani Chronici testimonio & utrique Translationis auctori, sed & jam laudatæ Sigualdi chartæ aliisque, quas sub finem num. 41 indicavimus, omnino adversatur; altera vero, quæ eam sub Carolo Calvo collocat, cum utroque anonymo Translationis auctore non minus aperte pugnat; ut adeo, contra ac col. 1330 illic asseritur, aliquid certe, quod a vero aberret, corrigendum in eo Galliæ Christianæ tomo fuerit.
[44] Quod vero ad Henschenium nostrum num. 40 laudatum attinet, [& Henschenii verba recitantur;] diversam is ab hactenus recensitis opinionem tuetur, dum tom. 2 Junii inquirens, an S. Vincentii, Aginnensis martyris, reliquiæ una cum lipsanis S. Fidis Conchas translatæ fuerint, in hæc verba pag. 165 scribit: Quod autem potissimum huc spectat, non sunt ejus (S. Vincentii) reliquiæ ad cœnobium Conchense una cum S. Fidis pretiosis pignoribus translatæ: hæc enim fuerunt quadam furtiva industria ab Aronisdo monacho Conchensi e propria ecclesia sublata & Conchas circa annum DCCCXC devecta, cum loco Caroli Simplicis regno Franciæ præesset Odo Aquitanus, uti accurate indicant Acta Translationis, quæ habemus & soluta & stricta oratione conscripta; unde et S. Fidis de Conchis monasterium nuncupari docent Sammarthani. Itaque, judice Henschenio, ante annum 893, qui Caroli Simplicis, Francorum regis, primus fuit, nec tamen prius, quam anno 888, quo Odo Aquitanus Francorum regnum moderari cœpit, hæc corporis S. Fidis translatio statuenda est. Mitto alios magni nominis auctores hisce adjungere, propterea quod vel nulla assertionis suæ documenta in medium protulerint, vel non, nisi latiori modo, translationis hujus epocham definiendam duxerint. Nunc, quænam ex tam inter se discrepantibus sententia veritatem propius attigisse, dici possit, quantum res adeo implexa sinit, discutere, eademque opera certo falsa a veris aut saltem verosimilibus secernere agredior.
[45] Ac primo quidem, ut inter tot utrimque controversa indubitatum quid proferam, [ostenditurque, non serius anno 888 statui posse,] certumque limitem, extra quem translationis epocha figi nequeat, simul constituam, sic plane existimo asseroque, translationem illam, de qua hic quæstio, non posse anno Christi 888 posteriorem statui, ac proin illam, contra ac chronographus Conchensis col. 1389, & Dionysius Sammarthanus col. 239 statuisse videntur, non contigisse temporibus Caroli Simplicis, in Francorum regnum primum evecti anno 893, uti supra num. 42 dictum fuit. Quippe, cum in laudata Sigualdi & Aiguæ uxoris charta, in mense medio (Maio fortasse) anno 1 regnante Odone rege, seu anno Christi 888 data, quam habes tom. 2 Historiæ Occitaniæ inter Instrumenta col. 23, de reliquiis S. Fidis in Conchensi cœnobio jam tum quiescentibus ac reconditis, deque indito illi monasterio S. Fidis nomine, quemadmodum num. 43 & 44 etiam dictum est, disertis verbis mentio habeatur, meridiana luce vel hinc clarius est, translationem illam temporibus Caroli Simplicis, anno dumtaxat 893 in Francorum regnum sublimati, affigi nulla ratione posse. Quapropter Conchensis chronographus, dum col. 1389 Carolum illum regem, quem Rodulphus Conchensis abbas sub annum 910 adiit, eumdem cum illo facere videtur, sub quo reliquiarum S. Fidis translationem factam scripserat, Carolum Simplicem cum alterutro ex homonymis hujus decessoribus perperam confudisse, omnino dicendus est, nisi potius eadem illa columna, perinde ac alibi desiderari aliquid in hujus Chronici editione dicamus, puta ejusdem Caroli Simplicis inaugurationem regiam, aut simile quid, quocum chronographi verba hæc: Prædictus Minor Carolus connexionem habeant; atque ita inhærendo prioribus ejus verbis, quæ tom. 3 Anecdotorum col. 1387 habes, ante Odonis, Aquitaniæ ducis tempora, seu ante annum Christi 888, utpote quem principem, non nisi jam ante relata S. Fidis translatione, in regnum Francorum subintrasse scribit, etiam ex illius mente collocanda hæc foret. Utut hæc habeant, certe chartæ Sigualdi duorumque anonymorum auctoritas potiori loco quam Conchense Chronicon, saltem, uti editum typis est, omni jure haberi debet.
[46] [nec sub regimine Odonis Aquitani;] Ex his consequens etiam fit, ut Henschenius noster, tametsi sub annum 890 translationem illam collocans, propius, quam Sammarthanus, ad anonymos Translationis auctores accedat, nihilominus tamen non omnino horum dictis consona scribat, dum translationis tempore Odonem Aquitanum loco Caroli Simplicis regno Franciæ præfuisse subdit. Quippe cum ante Caroli Crassi obitum, qui Pridie Idus Januarias anni 888 contigit, aut certe ante mensem Novembrem anni 887, quo Carolus Crassus, adhuc imperator & Francorum rex, in Triburia villa regia generalem optimatum conventum convocavit, neque regis titulo, neque, ut quidam volunt, tamquam Caroli Simplicis tutor regnive gubernator, Francis præfuerit Odo Aquitanus, non potest, quæ, utroque anonymo teste, die XIV Januarii facta est translatio, sub ejus administratione statui, nisi vel ipso anno 888 aut uno ex sequentibus: atqui, ut ex charta Sigualdi patet, certe non anno 889 aut 890, imo ne ipso quidem anno 888 die XIV Januarii contingere hæc translatio potuit, utpote ex utriusque anonymi testimonio facta Carolo Minore Francorum rege, adhuc imperante, quem procul dubio non, nisi exeunte anno 887, suæ ditionis principes … a solio regio dejecerunt & cujus loco postea Ottoni seu Odoni, Aquitanorum duci, coronam regni imposuerunt; itaque & citius, quam anno 888, atque adeo & ante Odonis administrationem regiam, illa, de qua hic quæstio est, translatio figi debet. Suadet & id laudata jam sæpe Sigualdi charta, anno 888 mense medio, seu Maio fortasse data, in qua, ubi de reconditis in Conchensi cœnobio S. Fidis reliquiis sermo est, nuspiam insinuatur, eas tum non nisi a tribus quatuorve mensibus eo adductas fuisse, quod tamen si factum fuisset, silentio non prætereundum fuisse videtur.
[47] Atque ita quidem, quo serius hæc translatio figi non possit, [sed nec multis annis citius anno 887,] definitum tempus habemus. Verum anne, uti asserunt ambo anonymi Translationis auctores, tempore Caroli Crassi, & anno quidem, uti ex his consequens fit, 886 vel 887; an potius, uti ex Carnutensis codicis Ms., num. 40 laudati, & Adoniani Chronici testimonio consequitur, ea anni aliquot, imo multo ante Adonis emortualem annum, qui Christi octingentesimus septuagesimus quintus fuit, translatio statuenda est? Respondeo, præterquam quod dubium mihi sit, an illa codicis Carnutensis verba, quibus Carolus Magnus capsam auream S. Fidi donavisse fertur, revera sint Bernardi, qui sanctæ Martyris nostræ miracula, suo tempore patrata, partim anno Christi 1020 litteris complexus est, utpote quæ nec in Ms. nostro nec in Labbeano reperiuntur, standum potius esse disertissimo amborum Translationis auctorum & Chronographi Conchensis testimonio, quo hi sub quodam Carolo Minore, & adulto jam seculo IX, furtim ad Conchensem ecclesiam S. Fidis corpus delatum asseverant, quam incerto rumori, post duo ferme a peracta translatione secula apud exteros sparso, & cujus præfati codicis auctor se minime vadem scribit, dum ita loquitur: Capsa aurea (S. Fidis) quam fertur donavisse Carolus Magnus. Accedit, quod diplomatum sub Ludovico Pio ejusque posteris in Conchensis cœnobii favorem concessorum perpetuum ad usque Caroli Crassi tempora de corpore S. Fidis silentium non facile credi permittat, jam tum sub Carolo Magno hujus Martyris exuvias ad Conchensem ecclesiam delatas fuisse, quemadmodum num. 41 sub finem innui.
[48] Quod vero attinet ad Adonem, cujus omni ex parte præstantior illo codice auctoritas est, [licet codices Chronici S. Adonis, qui hoc loco corrupti vel interpolati fuisse] respondeo, si illud, quod sub ejus nomine laudatur testimonium, revera ipsius esse, satis constaret, eo potius, quam anonymorum testimonium standum fore, quo hic Caroli Crassi temporibus translationem illam statuunt, ac proin hosce de memoriæ lapsu vel indiligentia hic arguere non dubitarem. Verum cum Adoniani Chronici editiones omnes, teste Labbeo tom. 1 de Scriptoribus Ecclesiasticis pag. XI, innumerabilibus scateant mendis, codicesque, a quingentis & ultra annis manu exarati, non modo imperiti continuatoris opera certissime sub finem aucti fuerint, sed & alibi, seu ejusdem, seu descriptorum aliorum vitio, adulterati fuisse, verissime dici queant, uti ex adductis a Labbeo loco cit. exemplis, & Tillemontii in Acta S. Irenæi Notis tom. 3 Monument. Eccles. pagg. 621 & 622, ac denique ex tom. V Historiæ litterariæ pag. 470 evidenter ostenditur, dubitari non immerito potest, an determinata illa Chronici Adoniani verba, ex quibus translationem illam ante annum 875 contigisse, contra expressum utriusque anonymi testimonium consequens foret, computanda non sint inter innumerabiles illas mendas, de quibus apud Labbeum, atque etiam inter continuatoris aut descriptorum interpolationes, de quibus apud alios sermo est. Sane si Tillemontio Nota 3 in Acta S. Irenæi tom. 3, pag. 622, vel idcirco, quod S. Ado in suo Martyrologio S. Verum, tamquam Viennensem episcopum, non retulerit, suspicari licuit, Adonianum Chronicon ad annum Christi 101, ubi de illo mentio fit, interpolatum fuisse, seu Adonis re vera verba non esse, quæ illud Chronicon citato loco exhibet; profecto multo majori jure idem de eo loco, quo ad annum Christi 288 de Conchensi, qua de agimus, translatione sermo fit, suspicari licebit.
[49] [ostenduntur, contrarium innuant;] Etenim cum sanctus Chronographus celebrem illam corporis S. Mauritii revelationem, S. Theodoro episcopo factam, ipsamque etiam sacri istius corporis translationem, Sigismundi Burgundionum regis voluntate de consilio 60 episcoporum peractam, cujus etiam in suo Martyrologio partim meminit, altissimo silentio in suo Chronico, utpote ad persecutionem Diocletiani & Maximiani, quam illic enarrat, nihil attinentem, involvendam duxerit, qui, quæso, furtivam corporis S. Fidis translationem eodem loco commemorasse credi potest, cum hæc altera multo minus celebris fuerit, nullaque plane ratione ad rem, quam S. Ado agebat, pertinere posset? Accedit, quod hic Chronici locus exigere videatur, ut ne ii, quos eadem professione, eadem legione, eadem mortis causa, eodemque ferme tempore junctos credidit auctor, ab se invicem sejungerentur. Et ecce tibi hoc Chronici loco Gereonem inter ac Victorem & Mauritium cum sociis Thebæis mediam S. Fidis translationem ad Conchense monasterium! Quid Aginnensi Virgini præter martyrium commune cum militibus Thebæis? Quid hujus corporis translatio ad persecutionis atrocitatem, quam ita crudelem & crebram flagrasse subdit, ut intra unum mensem decies & octies millia Martyrum pro Christo passi inveniantur? Hæc mihi quidem interpolati a quodam minus perito, fortasse Conchensi monacho, Adoniani Chronici suspicionem ingerunt, eamque etiam ex hoc capite non infundatam, quod Chronici narratio cum Adoniani Martyrologii annuntiantione, quæ S. Fidis Socios martyres, ipsamque illius translationem prætermittit, haud satis recte conveniat, quodque in Chronico eodem ipso loco trecenti & viginti octo S. Gereoni socii adjungantur, qui in ejus Martyrologio trecenti & octodecim dumtaxat fuisse traduntur.
[50] [ac denique ex utroque Translationis auctore statuitur anno 886 vel 887.] Quæ cum hunc Adoniani Chronici locum vix non indubitate interpolatum ostendant, anonymorum potius auctoritate, quorum alter fortasse translationi synchronus, uterque saltem non adeo remotus tempore ab ea vixit, quin vel ex constantidomesticorum traditione cœnobiive monumentis certa litteris commendare quiverit, hic standum reor, ac præsertim, quod neuter obiter, sed ex professo summoque conatu ac enucleate singula, quæ ad hanc Translationem faciunt, uterque prosecutus fuerit. Juverit eorum verba hic repetiisse, ut, quam prope fieri potest, hujus translationis epocha ex iis tandem figatur. Ita scriptor metricus de Conchensibus monachis, Arinisdo cum sacris S. Fidis reliquiis Aginno adventanti occurentibus, canit: Cui turba Conchacensium, Dei laudes sonantium, pro tanta illi gloria gaudens processit obvia, acceptisque reliquiis, divinis cum obsequiis, ut dignum erat facere, curarunt has reponere. Tunc in Francorum partibus regnabat Minor Carolus, quem post Franci de solio deposuerunt regio. Facta est hæc translatio beatæ Fidis martyris, in die nonodecimo Kalendis Februariis. Hinc apud Conchas agitur hic dies celeberrimus, in quo Christo sit gloria per infinita secula. Amen. Alter vero Translationis scriptor de iisdem monachis agens, in hæc verba loquitur: Cum hymnis letaniarumque canticis rediverunt & beatissimæ Christi Martyris corpus cum summa honorificentia & gloria in templum, sub titulo sancti ac summi Salvatoris Jesu Christi specialiter dedicatum, intulere, & cum maxima cautela in loco decentissimo sub diligenti custodia XIX Kal. Februariarum die venerabiliter statuerunt; eodem quippe tempore Carolo Minore Francorum rege imperante, quem suæ ditionis principes, inique adversus eum conjurantes, a solio regio dejecerunt, & Ottoni *, Aquitanorum duci, coronam regni imposuerunt & illum pro eo regnare elegerunt. Ex quibus consequitur, ut, cum anno Christi 885 ante diem XIV Januarii Franci se non submiserint Carolo Crasso, uti varios scriptores apud Bouquetum tom. 8 consulenti patescet, translatio hæc eo anno facta non fuerit, neque etiam, uti ex num. 46 patet, die XII Januarii anni 888; ut propterea ex horum testimonio die XII Januarii vel anni Christi 886, vel 887 necessario statuenda sit.
[278B] Superest, ut, quæ hujus translationis occasione de transvectis etiam ad Conchense cœnobium S. Vincentii Aginnensis martyris reliquiis num. 39 a Conchensi chronographo dicta sunt, [Sub illud tempus S. Vincentii Aginnensis M. reliquiæ] nonnihil illustremus, ac vel idcirco potissimum, quod hæc ab Henschenio nostro tom. 2 Junii ex monumentorum defectu paucioribus perstricta fuerunt. Quippe cum in Translationis corporis S. Fidis Actis, infra edendis, nullam de S. Vincentii hujus reliquiis, veluti Conchas eodem tempore delatis, mentionem fieri, Henschenius cerneret, nec documenta satis antiqua, quæ utriusque corporis translationem eidem tempori innectebant, præ oculis haberet, primo quidem pag. 165, col. 2 negavit, ejus reliquias ad Conchense cœnobium una cum S. Fidis pretiosis pignoribus translatas fuisse, ac paulo post, an eæ vel umquam Conchas delatæ fuissent, subdubitasse visus est, moneri de cetero ab eruditis hagiophilis exoptans, si aut eo translatas, aut ibidem asservatas illas esse, alicunde constaret. Nihil ego in supellectili nostra litteraria inveni, unde justo ejus desiderio factum satis fuisse, liqueat; at, quæ post annum 1698 typis edita fuerunt Conchense Chronicon & Sigualdi charta, defectum hunc eatenus supplent, ut Vincentii hujus reliquias etiam ante annum Christi 888 ad Conchensem ecclesiam transvectas fuisse, manifestum reddant.
[52] Ita enim ille scribit: Carolo Minor, Ludovici (nempe, [Conchas etiam delatæ fuerunt.] uti ex jam dictis consequens est, Germaniæ regis) filio, (cui Crasso cognomen fuit) in regnum Francorum sublimato, ab urbe Aginnensi cum corpore beati Vincentii furtim sublatum est corpus gloriosissimæ virginis & martyris Fidis; in illa vero Sigualdi charta sancti Vincentii & sanctæ Fidis martyris reliquias in Conchensi ecclesia requiescere & huic ab his nomen inditum esse, diserte etiam traditur; ut adeo de translatis eo aliquando S. Vincentii reliquiis ambigendum amplius non videatur. At, sintne hæ ab Aginnensi urbe, ut Chronographus Conchensis scribit, an potius, ut Acta Martyrii ejus, ex antiquis ecclesiæ Aginnensis Lectionibus tom. 2 Junii edita, affirmant, ex Pompejaco, Aginnensis diœcesis loco, Conchas translatæ, atque ita quidem, ut priori loco nulla sacri corporis relicta pars fuerit, non habeo, quod edisseram, uti nec cujus opera hæc facta fuerit translatio. Credibile est, Conchenses monachos, cum quavis via Sanctorum reliquiis ecclesiam suam ditare vellent, uti Arinisdum ad comparandas sibi S. Fidis reliquias Aginnum direxerunt, ita alium quemdam e suis seu Aginnum, seu potius Pompe, acum, Aginnensis pagi locum, misisse, qui pro corpore S. Vincentii levitæ & martyris Valentini in Hispania, quod Audaldus, anno 855 inventum, ad suum usque Conchense cœnobium perducere non potuit, alterius S. Vincentii, Aginnensis nempe martyris, reliquias ad se transferret, quæ res vel eodem vel vicino tempore, quo facta est reliquiarum S. Fidis translatio, ei tandem successerit, uti Conchensis Chronographus memoriæ tradidit.
[Annotata]
* Conchas
* Odoni
§ V. Frustra tentata a Conchensibus totius corporis S. Fidis in novam basilicam translatio: pars capitis ejus magnificentissime collocata. Peracta tandem corporis in novam basilicam translatio. An & quando S. Fidis reliquiæ aliquæ in Hispaniam translatæ sint?
[In recem ædificatam basilicam divinitus nequit transferri] Delato, sub annum Christi 886, uti præcedenti § probare conati sumus, per Arinisdum monachum ex Aginnensi ad Conchensem ecclesiam S. Fidis corpori, non ab incolis modo accolisque illico, ac dein anniversario translationis die impendi solennis cultus cœpit, sed & ad venerandas hasce sacras reliquias sæpissime alias atque undequaque confluxit piorum hominum multitudo, eaque subinde tam ingens, ut monasterii Conchensis, licet jam tum amplissimi, septa eam minime caperent, atque adeo confertæ advenarum turbæ & sibi invicem & monachis molestæ acciderent. Quæ cum cerneret Stephanus, vir egregiæ sanctitatis, qui, uti Galliæ Christianæ auctæ tom. 2 æ col. 255 videre est, Conchensem abbatiam simul & Claromontensem episcopatum ab anno Christi 937 tenebat, condendæ novæ basilicæ in eamque inferende corporis S. Fidis Conchensibus monachis auctor fuit, eo nimirum consilio, ut facilior aditus cunctis illuc confluentibus illudque visentibus assidue pateret, prout anonymus Translationis stilo soluto conscriptæ auctor testatur, atque etiam, uti idem innuit, ut hoc pacto ex frequenti turbarum accessu tum monastica disciplina, tum Officii divini peragendi ratio eo minus detrimenti caperet. Persuasit monachis solertissimus præsul Stephanus, ac brevi post admota operi diligentissima manu, maximæ pulchritudinis basilica, ut idem rursus anonymus scribit, a fundamento … constructa est, in qua sacræ Virginis corpus tumulationi commendaretur.
[54] [integrum S. Fidis corpus, cui superstruitur magnifica theca;] Jam ecclesia illa rite juxta ac magnifice consecrata erat, delectique sublimis meriti viri, qui præ ceteris idonei forent ad sanctam Christi Martyrem a loco submovendam ad ecclesiamque noviter ædificatam cum summa humilitate deferendam, prout conceptis verbis anonymus noster subdit; jamque illi sacrum corpus, omni, qua decebat, religione sublevatum ibant, cum illud divinitus tanto pondere fixum permansit, ut (verba rursus anonymi sunt) ad montis cujusdam modum immobile persisteret. Ergo verentes delecti bajuli, ne non satis digne sacrum illud pignus attigissent, jejunia precesque sibi, priusquam alterum conatum faciant, ultro indicunt, quibus expletis, rem sibi commissam rursus aggrediuntur; at pari, seu irrito eventu. Quapropter acriorem jam diuturnioremque carnis macerationem, ut sibi tertius conatus melius succedat, subire statuunt: at inscrutabili Dei judicio, movere loco rursus conantibus immobile ut prius, sacrum corpus perstitit. Igitur incœptum suum illicitum & a Dei nutu, quemadmodum idem anonymus inquit, vetitum sibi cognoscentes, juxta prædicti sancti ac summi Salvatoris Jesu Christi altaris latus posterius ex omni rutilantis auri gemmarumque coruscantium pompa mirificæe machinæ thecam fabricari conati sunt, sub qua dignissima Virgo (cujus corpus in recens exstructam ecclesiam transferre nequierant) obsigillata feliciter in Christo requiescit.
[55] Hactenus jam sæpe laudatus auctor; qui tamen, [idque factum videtur sub annum 940,] quoto Stephani II episcopatus anno hæc facta sint, nusquam sat prope indicat. Si tamen aliunde conjecturam ducere liceat, putem, præsulem illum, qui, teste Gallia Christiana tom. 2, col. 255, anno Christi 937 ad Claromontensem sedem evectus, Conchensem abbatiam sibi ante commissam aut saltem abbatiæ partem numquam dimisisse videtur, ut erat vir, teste Chronographo Conchensi, egregiæ sanctitatis, prius de Conchensis cœnobii, cujus regimen susceperat, utilitatibus, quam de exterorum commodis sollicitum fuisse, atque adeo tum novæ basilicæ, in quam corpus S. Fidis transferretur, tum tentatam hujus in illam translationem sub annum Christi 940 statui posse, aut saltem aliquanto prius, quam Liziniacense apud Arvernos monasterium inchoaret, quod, uti cit. tomo Galliæ Christianæ auctæ videre est, anno Christi 945 contigit. At quid hic sibi vult paulo ante laudatus chronographus, dum de eodem Stephano in hæc verba scribit: Hic denique ecclesiam de Roffiaco cum suis pertinentiis & plures alias villas in pago Arvernico beatæ Fidi concessit, atque ejusdem gloriosæ Virginis & Martyris … (ut fertur) auctor exstitit. Ubi quoque partem ipsius capitis venerabiliter reposuit, multaque alia beneficia, ut legitur, monasterio suo contulit?
[56] Conjicit Edmundus Martene ejusve socius Ursinus Durand tom. 3 Anecdotorum col. 1389, [quo forte tempore constructa fuerit jussu Stephani II aurea statua,] lacunam, quæ post τὸ martyris est, voce translationis aut huic affini nomine explendam esse; at id mihi quidem non admodum placet, cum gloriosa, ut Chronographus loquitur, Virgo & Martyr, sub Stephano II re ipsa, uti vidimus, in recens exstructam basilicam translata non fuerit, ut proinde is translationis S. Fidis auctor fuisse, credi vulgo Chronographi ætate non potuerit, nisi forte hic scriptor suis hisce verbis aliud nihil indicatum voluerit, quam quod Stephano hortatore tentata, non vero peracta corporis S. Fidis translatio fuerit. Verum, quæ lacunam subsequuntur verba hæc: Ubi quoque partem ipsius capitis (S. Fidis) venerabiliter reposuit, potius indicare videntur, Stephanum ejusmodi rei, ubi partem capitis S. Fidis venerabiliter reponeret, puta statuæ seu iconis pretiosæ, quam quidem translationis corporis S. Fidis, auctorem creditum fuisse. Utut hæc sint, certe non video, cui rectius, quam Staphano II, attribui possit veneranda nonnullis S. Fidis pignoribus statua, quæ ante peractam ab Odolrico, Conchensi abbate, corporis translationem infra recensendam, imo jam tum anno 1010, quo circiter tempore Bernardus, Andegavensis scholæ magister, librum Miraculorum S. Fidis conscribere cœpit, solenni supplicantium agmine deferri aliquando solebat.
[57] [in qua ipse partem capitis S. Fidis honorificentissime reposuerit.] Etenim cum tentatam sub Stephano II corporis S. Fidis translationem nulla, ex quo illud Conchas delatum erat, præcessisse, aut ad usque medium circiter seculum XI nulla subsecuta fuisse, seu integri corporis seu partis ejus, translatio memoretur, consequens fit, ut, quæ vel ante annum 1010 in auream S. Fidis statuam illata erant nonnulla ejus pignora, non alio tempore, quam quo sub Stephano II integrum corpus in novam ecclesiam deferre Conchenses frustra conati sunt, in eamdem illam capsam translata fuerint. Cui quidem opinioni omnino suffragantur Conchensis chronographi verba, quibus Stephanum II partem capitis S. Fidis venerabiliter alicubi reposuisse scribit. Voluerit nimirum antistes ille, monachisque suis persuaserit, ut, cum a latere altaris S. Salvatoris dimoveri integrum S. Fidis corpus non potuisset, splendidissimam illic ipsi thecam exstrui curarent, ipse vero in se conficiendæ pretiosissimæ ejus statuæ curam susceperit, in quam ad excitandam augendamque populorum pietatem, annuente Numine, capitis S. Fidis partem aliquam inseruit. At, inquies, in Carnutensi Ms. codice Miraculorum S. Fidis, ubi de miraculis ejus, in Arvernica processione factis, sermo est, hæc verba leguntur: Imago sanctæ Fidis & capsa aurea, quam fertur donavisse Carolus Magnus. Respondeo, uti jam ante num. 47, hæc neque in nostro apographo Ms. antiqui reginæ Sueciæ, neque in eo veteri, quo Labbeus usus est, uspiam reperiri, & utut utrobique reperirentur, potiorem utrique anonymo Translationis auctori atque item Conchensi Chronographo, celebrem S. Fidis ad Conchense cœnobium translationem sub Carolo aliquo ex Caroli Magni posteris asseveranter statuentibus, habendam esse fidem, quam vulgi seculo XI incerto rumori, quo Conchensis aurea S. Fidis capsa vel imago liberalitati Caroli Magni perperam adscribitur.
[58] [Peracta tandem corporis S. Fidis translatio] Venio nunc ad corporis S. Fidis translationem, uno fere seculo post tentatam sub Stephano II, tandem feliciter sub Oldorico II Conchensi abbate peractam, de qua ne ipse quidem Translationis stilo soluto conscriptæ auctor anonymus, utpote ea antiquior, nihil in sua lucubratione meminisse potuit. Ejus igitur loco Chronographum Conchensem, plus semel ante memoratum, hic loquentem audiamus: ita ipse cit. tomo 3 Anecdotorum col. 1390: Odolricus (nempe II hujus nominis Conchensis abbas) virtute ac moribus ornatus … Conchense monasterium nobiliter rexit, basilicam ex maxima parte consummavit, honoresque plures circumquæsivit, augmentavit, corpus beatæ Fidis de veteri ecclesia in novam basilicam transtulit. Hactenus ille, at non satis enucleate, ut ex his ejus verbis translationis epocham sat prope definias. Pauca igitur ad illa observemus. Odolricum II sub Henrico Francorum rege, qui Roberto patri suo anno Christi 1031 successit & usque ad annum 1060 Gallis præfuit, Conchense monasterium administrasse, eodemque rege adhuc vivente, translationem illam peregisse, alibi binis locis insinuat laudatus chronographus, ut proin serius, quam anno 1060, hæc statui translatio non possit; cumque non prius, quam anno 1031 Henricus Gallorum rex creatus fuerit, eodemque circiter tempore Odolricus, quem anno circiter 1035 Gallia Christiana aucta tom. 1, col. 242 sedisse scribit, Conchensis cœnobii regimen adierit, consectarium fit, ut nec prius, quam anno 1031 translatio illa contigerit, sitque adeo illa medio isto tempore procul dubio statuenda, ac fortassis seculari anno, quo sub Stephano II incassum tentata fuerat.
[59] Ceterum an per novam basilicam, in quam Odolricus S. Fidis corpus transtulisse narratur, [in novam basilicam, cujus qualiscumque descriptio datur.] ea intelligenda sit, cujus Stephanus II exstructionem curavit; an vero Odolricus etiam novam exstruxerit, (nam, teste Carnutensi codice Miraculorum S. Fidis, deforis tectorum dimensione Conchensis basilica triformis erat) non mihi suppetunt testimonia, quibus alterutrum certo definiam. Mirum tamen non foret, si & Odolricus non modo basilicam integram ex maxima parte consummasset, sed unam quoque ex tribus ejus partibus a fundamentis erexisset, utpote his vivens temporibus, quibus, seu occasione miraculorum frequentium S. Fidis, seu singulari tum nobilium, tum plebeiorum, in sanctam Martyrem pietate non poterat non opibus affluere Conchacensis ecclesia, uti ex diplomatis donationum quam plurimis tom. 1 Galliæ Christianæ a col. 240 recensitis & vel ex Odolrici successore patet, qui, eodem Chronographo teste, sat opum habuit, ut cœnobii claustrum construeret, multas reliquias in auro poneret, textus Euangeliorum fieri faceret, & multa bona monasterio faceret. Verumtamen, uti supra dixi, neque ex Chronographi verbis, neque aliunde indubium fit, reipsa ædificatam de novo ab Odolrico fuisse eam ecclesiæ Conchensis partem, in quam beatæ Fidis corpus transtulisse narratur. Habe modo Conchensis ecclesiæ, qualis ætate scriptoris codicis Carnutensis supra citati erat, desumptam ex Annalibus Benedictinis tom. 4, pag. 215 qualemcumque descriptionem: Est deforis, inquit, tectorum dimensione basilica triformis, quæ interius propter mutuam transeundi amplitudinem in unum corpus coït ecclesiæ… Dextrum latus sancti Petri Apostoli, læva sanctæ Mariæ; medietas autem sancti Salvatoris titulo dedicata est. Verum quia eadem medietas psallendi assiduitate frequentata habetur, illuc ex proprio loco sanctæ Martyris (Fidis) pretiosa translata sunt pignora, nimirum vel sub Odolrico II, Conchensi abbate, si de integro S. Fidis corpore hic sermo est; vel potius sub Stephano II, si hic per pretiosa S. Fidis pignora, nil aliud, quam ejus capitis parte ditatam statuam indicare ille scriptor voluit, uti omnino indicare voluisse censendus est, si Bernardus, Andegavensis scholæ magister, re vera hæc scripserit.
[60] Reliquum est, ut, quaæ de translato ex Gallia in Hispaniam S. Fidis corpore Hispani quidam scriptores adstruunt, [S. Fidis reliquiæ aliquæ in Hispaniam, non seculo VIII,] in examen pariter vocemus, atque ita prolixo de sanctæ Martyris translationibus argumento finem imponamus. Ac primo quidem Bivarius, pseudo-Dextri interpres, ad annum Christi 300, pag. 317 de S. Fide agens, ea tradit, asseveratque, ex quibus incautus quilibet, vetera ab eo monumenta laudari audiens, sibi facile in animum inducat, labente seculo VIII, ac multo antequam ad Conchensem ecclesiam Sanctæ corpus deferretur, illud ex Galliis in monasterium S. Cucuphatis de Valle in Cathalonia adductum fuisse, ibique ab eo tempore honorifice fuisse conditum; ita enim citato loco scribit: Ad Hispanias adductum sacrum (S. Fidis) corpus, in monasterio S. Cucuphatis principatus Cathaloniæ honorifice conditum est, ut ex VETERIBUS MONUMENTIS tradit Yepius in Chron. Benedictinis AD ANNUM DCCLXXVIII. Verum enimvero, si jactata a Bivario vetera monumenta apud Yepezium ipsum ad annum Christi 778 quæras, unum ibi laudari invenies Antonii Vincentii Domenecci, ineuntis seculi XVII scriptoris, Opus, qui tametsi ad diem VI Octobris fol. 96 verso S. Fidis elogium ex Beda, Usuardo, Adone, S. Antonino, aliisque gravibus auctoribus, uti & ex Lectionario Ms. valde antiquo cœnobii S. Cucuphatis se concinnasse dicat, nusquam tamen pro Hispanica illa translatione, tamquam jam tum seculo VIII, ut Bivarius insinuat, peracta, vel unum producit testem, ac ne seculum quidem, quo illa contigisset translatio, utcumque designavit; ut proinde confutando Bivarii asserto non veteribus, contra ac sibi is blanditur, monumentis nixo, immorari longius necesse non sit, cum, uti evidens est, monumentorum reipsa veterum defectu illud ex se plane corruat.
[61] [nec sat diu post, uti ex Ms. Catalogo abbatum S. Cucuphatis] At, sciscitaberis, an non saltem aliquando, licet multo serius, quam seculo VIII, in illud S. Cucuphatis monasterium translatæ fuerint S. Fidis reliquiæ, quemadmodum ex Hymno ad Laudes, qui in Ms. illius monasterii Breviario, a Tamayo ad hunc diem pag. 427 aliisque laudato, exstat, manifeste his verbis asseritur: Nunc cantemus solemnius humiliter Officium, cujus sacrata pignora veraciter custodimus? Respondeo, cum ad calcem apographi Actorum S. Fidis, quod ex Ms. codice S. Cucuphatis habemus, nullam de translato illuc sanctæ Martyris corpore mentionem adjectam viderem, nec, adhibita quantalibet diligentia, in excusis codicibus translationis illius epocham ceterave adjuncta memorari cernerem, me vehementer primum dubitasse, an sanctæ Virginis nostræ, & non potius homonymæ martyris, lipsana in Hispaniam ad S. Cucuphatis cœnobium translata unquam fuissent, eoque etiam vehementius ambigendum de eo censebam, quod verisimile non esset, Conchenses incolas tam liberales in exteros exstitisse, ut corpus S. Fidis, cui sua ecclesia omnem splendorem debebat, ad Hispanos transmitterent. Erat proinde, cur certa fides adjungenda non videretur constanti, quam Tamayus sine documentis adstruit, traditioni Hispanicæ, qua S. Fidis nostræ corpus in S. Cucuphatis ecclesia adservari fertur. Verum, cum tandem incidissem in Catalogum Ms. abbatum monasterii S. Cucuphatis Vallensis, quem ad nos transmisit R. D. Joannes Baptista de Castelarnau, S. Cucuphatis monachus & vicarius generalis, atque in ejus Prologo inter Sanctorum corpora, quæ in hoc monasterio servantur, illud S. Fidis etiam annumeratum invenirem, pervoluto integro illo Catalogo alioque prolixo ejus Ms., quo varia ad cœnobium illud spectantia recensentur, habui tandem, unde de translatis in Hispaniam S. Fidis reliquiis aliquid statuere possem.
[62] [alioque transmisso ex Hispania Ms. probatur,] Ac primo quidem ex publico instrumento, anno Domini 1256 Pridie Kal. Julii tempore Petri de Turricella abbatis confecto, quod laudatus D. de Castelarnau in prolixo illo Ms. fol. 8 exhibet, & in quo Sanctorum, qui nominetenus noti erant, asservata illic corpora enumerantur, sat manifeste conficitur, eo saltem tempore nondum ad S. Cucuphatis monasterium S. Fidis lipsana translata fuisse, quandoquidem nulla de iis mentio in illo instrumento fit, cum tamen Sanctorum, ea minus insignium, nomina illic recenseantur; ut adeo, quod Domeneccus laudat valde antiquum Lectionarium S. Cucuphatis, quo S. Fidis Hispanica translatio stabiliretur, anno Christi 1256 recentius esse, omnino dicendum sit, nec ex eo contra epocham translationum Conchensium, de quibus antea actum a nobis est, quidquam solidi opponi queat. Quo igitur tempore, inquies, in Hispaniam S. Fidis pignora delata fuerunt? Ad hoc pro responso sit, teste laudato D. de Castelarnau, qui in Abbatum S. Cucuphatis Catalogo sui cœnobii Manuale aliave monumenta tum hic, tum alibi passim citat, translationem lipsanorum S. Fidis ad illud S. Cucuphatis monasterium peractam fuisse sub Petro de Busqueto, qui, cum ante cœnobii Prior & sacrista major fuisset, abbas electus est anno 1351, uti ex fol. 112 laudati Manualis constare, idem Castelarnaus scribit. Juverit, quæ ad abbatem hunc, factamque sub eo translationem S. Fidis, ac erectum in hujus honorem a cœnobii præposito beneficium attinent, propria ejus verba huc transcripsisse.
[63] Ita habent: Petrus de Busqueto, gratia divina abbas (hunc Castelarnaus quadragesimum quartum ponit) electus anno 1351, [sed seculo tantum XIV] fuit monachus, Prior & sacrista major; constat in Manuali 1356, fol. 112, & a pueritia optime instructus, ita ut Decretorum doctor decoratus extitit, & constitutiones provinciales totius Religionis (Benedictinæ) pulchre recompilavit ac in ordinem redegit; vidensque Sarracenos sæpe hac vel illac insurgere, & in multis Cathaloniæ partibus in pluribusque locis, villis, ecclesiis & in monasteriis ingentem perditionem & vastationem esse, ideo monasterium de bonis ipsius circuire & munire curavit. Hic semper ad commodum & magnificentiam (cœnobii supplendum puto) pecuniis usus fuit, totum enim castrum del Vendrel cum jurisdictione & etiam jurisdictione villæ Sti Cucuphatis a domno Petro, rege Aragonum, emit, scriniumque scripturarum monasterii ex suis sumptibus construxit. Hoc tempore, videlicet circa annum 1365 fuit translatum corpus S. Fidei in hoc monasterium, concessum ab Urbano V Pontifice Romano, ubi in pace requiescit: sub cujus invocatione Bernardus de Valenca, monachus & tunc præpositus major, beneficium de bonis ipsius præposituræ instituit, deinde vitam finivit VIII Februarii anno 1381. Hactenus ille, qui non de alterius, quam de nostræ S. Fidis corpore se agere, satis in Prologo indicat, dum eam in civitate Agen VI Octobris circa annum CCC passam scribit.
[64] Verum, tametsi hæc seu ex Manuali cœnobii, seu ex aliis ejusdem abbatiæ authenticis documentis hauserit Castelarnaus, [dono Urbani PP. V transmissæ fuerunt.] atque adeo insignia S. Fidis lipsana ad S. Cucuphatis cœnobium dono Urbani PP. V transmissa fuisse, fidem faciat; tamen vix mihi inducere in animum possum, Pontificem illum integrum sanctæ Martyris corpus a Conchensibus impetrasse, ut illud Hispanis donaret. Neque vox corpus, qua iste utitur, id omnino persuadet, cum alias sæpissime sub hoc nomine veniant insignes Sanctorum reliquiæ, quæ totum hominis corpus nequaquam constituunt. Et sane non posse ascetas S. Cucuphatis merito gloriari de translato ad se vere integro S. Fidis corpore, vel ex eo etiam ostenditur, quod, teste Monastico Anglicano tom. 1, pag. 6, in Glastoniensi ecclesia antiquitus os unum S. Fidis honorifice asservatum fuerit, una cum aliarum insignium virginum lipsanis, uti curiosus lector videre illic potest. Ceterum, qua occasione quove modo Urbanus V a Conchensibus monachis, quibus etiam diu ante Pontificatum, utpote in vicino comitatu Gabalitano ac tredecim dumtaxat leucis Gallicis a Conchis dissito ortus, ejusdemque Ordinis antea abbas, apprime notus charusque esse potuit, sacra S. Fidis lipsana saltem ex parte impetrarit, uti & quam ob causam insigne S. Cucuphatis in Cathalonia monasterium iis nobilitare voluerit, nulla, quæ mihi quidem præluxere, sat probatæ fidei documenta tradunt. Fortassis hic Pontifex, cum Petrum de Aragonia, Jacobi II regis filium, brachium S. Ludovici, episcopi Tolosani, quo hic Cathaloniam ditare velle videbatur, Montispessulanis, teste Waddingo ad annum 1366, restituere jussisset, loco præfati pignoris sacris S. Fidis reliquiis Cathaloniam illustrare voluerit, quibus laudati Petri animum sibi conciliaret, eumque devinciret in perpetuum. Sed hæc intra conjecturæ limites consistant. Erit forte, & ut sit, vehementer exopto, qui Hispanicæ huic S. Fidis translationi majorem afferat lucem, quique sua sponte, cum nobis hisce temporibus per litteras, seu ad Cathaloniam, seu ad Rhutenos, facilis non sit aditus, benigne nos de ea edoceat, quæ in S. Caprasii Commentario ad diem XX Octobris, si Superis placet, opportuno inseri loco queant, atque ita, si qua minus recte a nobis hic dicta essent, accurate emendentur.
§ VI. Celebritas cultus S. Fidis in Aginnensi, & præsertim in Conchensi ecclesia: erectæ ejus nomini variæ ædes sacræ in Galliis, & una insignis, tum in Aragonia, tum in Anglia.
[Insignis S. Fidis cultus in Aginnensi ecclesia] Ex iis, quæ a num. 32 de elevatione seu prima corporis S. Fidis per S. Dulcidium facta translatione, ac de aliis dein translationibus disseruimus, tam manifeste unicuique patere arbitror exhibitæ ei tum Aginni, tum in Conchensi cœnobio ecclesiasticæ venerationis antiquitatem, ut aliis hanc argumentis confirmare minime necesse sit. Quapropter, ut, quæ ad sanctæ Martyris nostræ cultum attinent, prosequamur, præter dicenda in ipsis, quæ edituri sumus, Actis, ea dumtaxat hoc § referam, quæ ad ejusdem Ecclesiasticæ venerationis celebritatem faciant, quæque hanc per Christianum orbem latissime propagatam fuisse, luculenter ostendant. Ac primo quidem non modo, cum Aginni adhuc servaretur S. Fidis corpus, celeberrimus illic sanctæ Martyri delatus est cultus; sed etiam, avecto inde anno, uti ostendimus, 886 vel 887 hoc sacro thesauro, inchoata a S. Dulcidii temporibus Ecclesiastica ejus veneratio minime intermissa est, uti ex ecclesia antiqua, quæ ejusdem Virginis Martyrisque nomen semper servavit, atque ex Officio ejus Ecclesiastico, quod, teste Simone de Peyronet pag. 478 Catalogi Sanctorum, Tolosæ anno 1706 editi, sub ritu duplici quotannis celebrari assolet, omnino manifestum evadit. Exstat & in Aginnensi diœcesi vicus, Duranio amni adjacens, cui in honorem Virginis nostræ inditum S. Fidis nomen jam pridem fuit, estque itidem ex duodecim, in quos diœcesis illa dividitur, archipresbyteratibus anus, prout tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 894 asseritur.
[66] Venio nunc ad celeberrimi ejusdem Martyris cultus incrementum, [& in Conchensi, Apostolicis] Apostolicis Paschalis II litteris firmatum, quibus hic Pontifex Conchensibus indulget, ut jejunio solemni vigilia S. Fidis celebretur, ut in ordine Missæ, seu Canone, ipsius Martyris nomen inter alias virgines habeatur, atque pro reverentia ejusdem Sanctæ abbas Conchensis ad electionem episcopi Rhutenensis Semper advocetur. Bullam ipsam Pontificiam, quam ex schedis Colbertinis editam habes tom. 1 Anecdotorum Martenci & Durandi col. 337 & seq., integram huc transcribere visum est. Ita habet: Paschalis episcopus, servus servorum Dei, dilecto in Christo filio Begoni, monasterii beatæ Fidis Conchensis abbati, ejusdem loci fratribus omnibus salutem & Apostolicam benedictionem. Licet Ecclesiasticorum Officiorum tenor in Ecclesiasticis libris legitimo habeatur ordine constitutus; nihil tamen religioni (obesse) nimio * prodesse plurimum credimus, si quis eisdem Officiis rationabiliter observantiæ quidquam & devotionis adjecerit. Samaritanus etenim noster, cum duos denarios stabulario ad infirmi curam protulit, ait: “Si quid supererogaveris, ego, cum rediero, reddam tibi.”
[67] In Rhutenico igitur pago, præsertim apud Conchense vestrum monasterium, [Paschalis II PP. litteris] ubi beatæ Fidis corpus requiescere creditur, ante secundum Nonas Octobris, quibus eadem Virgo martyrium consummasse legitur, sicut ex more vos devotissime agere audivimus vigilias, & solemne jejunium celebrari annuimus & decreti præsentis auctoritate firmamus: ubi enim beati martyres corporali præsentia requiescunt, dignum profecto est, & Ecclesiastica consuetudine confirmatum, ut celebrioribus Officiis honorentur. Unde etiam concedimus, ut in Ordine Missæ inter alias virgines ejusdem sanctæ Virginis ac Martyris memoria ex nomine celebretur, Passionem quoque seu miracula, quæ de eadem sancta Virgine a Catholicis viris scripta creduntur, in ecclesia pro ejusdem reverentia Virginis adprobamus; siquidem ipsius gloriosæ Virginis ac Martyris natalitia, tam in nostra sacro-sancta Romana Ecclesia, quam in aliis mundi partibus ad honorem Dei & communem salutem, cum magna optamus devotione & reverentia celebrari.
[68] Ad devotionem quoque supradictæ Martyris & monasterii Conchensis honorem adjicimus, [firmatus & ampliatus,] ut ad Rhutenensis episcopi electionem Conchensis abbas semper debeat advocari: quia & in urbe ipsa electio solet citra ordinem plerumque præsumi, & Conchensis locus adeo habetur proximus urbi, & tanta persona censetur abbatis, ut præcipue tanto ecclesiæ negotio debeat interesse. Cetera monasterii vestri negotia, tamquam ad nos specialius pertinentia, legatis nostris, sive qui nunc sunt, sive qui post futuri sunt in Galliis, sollicitius definienda mandamus. Vestrum enim cœnobium & omnia ad idem pertinentia, quieta, libera & integra cum suis semper volumus privilegiis permanere. Omnipotens Deus sua vos gratia benedicat, & per sanctæ conversationis instantiam ad vitam æternam perducat. Amen. Datum Laterani, nono Calendas Januarii. Hactenus Bulla Pontificia Paschalis II, ad quam nonnulla observasse juverit. Apud laudatos Marteneum & Durandum notæ chronicæ, ex quibus hujus Pontificii diplomatis annum statim definias, omnino desiderantur; est tamen aliunde, unde sat prope is statui possit. Etenim cum hanc a Paschale PP. II obtinuerit Bego, Conchensis abbas, qui ultra annum Christi 1107, uti ex ejus successore Bonifacio, tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ col. 245 ad eumdem annum memorato, eruitur, vitam non protraxit, consectarium fit, ut medio tempore inter hunc interque annum 1099, qui Pontificatus Paschalis primus fuit, hæc Bulla Conchensibus concessa fuerit, deindeque ab ipsis una cum Apostolorum insigniorumque Sanctorum nominibus illud S. Fidis in Missæ Canone legitime recitatum sit, quod sane, etiamsi cetera abessent, eximii cultus certissimum documentum est.
[69] [uti & Innocentii PP. IV] Sed quoniam nunc ad sanctæ Martyris cultum, Pontificia auctoritate confirmatum, nec vulgari modo ampliatum, devenimus, lubet & illud Pontificium diploma hic recitare, quo Innocentius Papa IV in honorem S. Fidis Conchensis ecclesiæ abbati Umberto ejusque successoribus mitræ & annuli usum anno 1245 concessit. Ita illud habet tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ inter instrumenta ecclesiæ Rhutenensis pag. 55: Innocentius episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Umberto, abbati sanctæ Fidis de Conchis, Ordinis S. Benedicti, Ruthenensis diœcesis, salutem & Apostolicam benedictionem. Ante tribunal omnipotentis Judicis & æterni, ac per hoc omnibus metuendi, Sanctorum adjuvari precibus & patrociniis confidentes, ipsis nimirum placere deposcimus, eorum benevolentiam modullitus flagitamus, utque favorem valeamus ipsorum merito promereri, locorum ministris, quæ illis adscripta sunt titulis, ex collata nobis cælitus potestate libenter gratias impertimur, alios privilegiis muniendo, alios honoribus ampliando & terminis, alios etiam insigniis decorando, prout Sancti alicujus & loci eo præditi excellentiæ nobis exigentia innotescit. Hinc est, quod, expositis nobis beatæ Fidis virginis & martyris, cujus præes monasterio, meritis gloriosis, quæ adeo virtute fidei dicitur claruisse, adeo fidem suam tenuisse constanter, numquam a Domino mutans eam, quod pro amore ipsius, flore virginitatis servato, in quem credidit, quem dilexit, assata & secta totum corpus suum sanguine proprio rubricavit. Unde, ut pie credendum est, ab ipsius fidei est agnominata vocabulo & Fides proinde nuncupata.
[70] [Pontificio diplomate, exponitur.] Nos ob ipsius reverentiam ex consortio nominis occasionem trahentes, ad compendium pietatis, præfatum ejus monasterium mitra & annulo, quæ sunt insignia fidei, mistica ratione duximus decorandum. Sicut mitra nempe caput gestantis exornat, sic utique fides mentem, quæ, dum per dilectionem, juxta verbum Apostoli, operatur, quasi duobus cornibus, Dei scilicet dilectione ac proximi, ventilat inimicum. Annulus etiam fidei est signaculum, quo fidelis anima Domino desponsatur, qui ex auro constat & gemma & digitum illum ambit, ex quo vena dicitur ad cor mitti; in quo notari videtur, quod fides, cum cor fidelis ambit & ornat, ipsum & actione strenuum & sapientia efficit eruditum. In ambitu quoque digiti discretio commendatur, qui etiam sua rotunditate designat, ut cuncta, quæ agit, ad æternam beatitudinem referat obtinendam. His igitur insigniis pretiosis tibi & tuis successoribus utendi perpetuo, ob devotionem dictæ Virginis, concedimus potestatem. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Lugduni VI Nonas Octobris, Pontificatus nostri anno tertio, atque adeo, anno Christi 1245, & paulo ante, quam Innocentius Lugduno, ubi concilium celebraverat, Cluniacum contendit, prout apud Franciscum Pagi tom. 3 Breviarii Pontificum Romanorum pag. 301 & 309 videre est.
[71] Atque hæc de S. Fidis apud Conchenses cultu, Apostolica auctoritate stabilito atque non mediocriter ampliato, [Præter varias donationes in ejus honorem, ecclesiarumque erectiones in Galliis] dicta sufficiant. Ad alia nunc procedo venerationis, sanctæ Martyri in Galliis passim exhibitæ, insignia documenta, quæ, ne singula illustrando infinitus sim, paucis dumtaxat indicabo. Præter donationes in S. Fidis honorem a Sigualdo anno Christi 888, a Stephano Arvernensi episcopo simul & Conchensi abbate aliisque deinde factas, de quibus jam ante egimus, præterque alias multas bonorum ecclesiarumque peractas concessiones, quæ tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ a col. 240, inque Instrumentis Rhutenensis ecclesiæ, & tom. 2 Historiæ Domus Arvenicæ, a Baluzio conscriptæ, pagg. 36, 37, 483, 484 aliisque locis, ac tom. 2 Historiæ Occitaniæ inter Instrumenta coll. 6, 21, 112, 160, 161, 217 & alibi memorantur, & ex quibus, quanta omnium ordinum hominibus insederit in S. Fidem religio veneratioque, facile colligas; præter hæc, inquam, omnia, non paucæ in ejus honorem, seu ante seculum XI seu deinceps, erectæ ecclesiæ in Galliis fuerunt; quas qui noscere exoptat, laudato tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ a col. 241, & tom. 2 Ann. Bened. pag. 401, num. 2 sub finem de nomine designatas reperiet non in Rhutenensi dumtaxat, sed & in Agathensi in Occitania, in Meldensi, quæ Pagi Brigensis est, in Narbonensi, in Tolosana, aliisque diœcesibus, quibus ex tom. 3 Monastici Anglicani pag. 111 nominatim subdo, quam & Valesius in Notitia Galliarum Veterem vocat, ecclesiam S. Fidis de Longavilla in Normannia, cui postea Walterus Giffard, comes Buckinghamiæ, quamplurima bona concessit, uti ex edito istic diplomate abunde liquet. Atque hæc pro S. Fidis cultus longe lateque per Gallias egregie diffusi specimine qualicumque sufficiant.
[72] Nec illa in S. Fidem religio magnatumque in erigendis ejus nomini ecclesiis ardor se Galliæ finibus continuit, [una insignis quæ in Aragonia] quandoquidem, ut minus illustria prætermittam, jam tum anno Christi 1101 a Petro Sancii, Aragonensium rege, in Barbastro, sui regni oppido, fundatum in S. Fidis honorem monasterium fuit, quo rex ille de victoria contra Mauros, sibi a Deo concessa, debitas gratias referret, ac per meritum ipsius gloriosæ Virginis (S. Fidis) regnum suum salvum & incolume conservaretur, ipseque hostes suos debellare etiam deinceps posset. Diploma, ex quo hæc liquido constant, ne longior sim, integrum non describam; at ea dumtaxat hujus verba, quæ ad rem nostram potissimum faciunt. Ita tom. 1 Galliæ Christ. auctæ inter Instrumenta ecclesiæ Rhutenensis pag. 54, col. 2 se illius exordium habet: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, hoc est testamentum firmum & ratum, quod facio ego Petrus Sancii, Dei gratia rex Aragonensium & Pampilonensium, de constituenda & ordinanda ecclesia S. Fidis, gloriosæ virginis, apud civitatem Barbastrum, cum affirmatione & auctoritate domini Pontii ipsius sedis venerabilis episcopi & clericorum suorum immensis miserationibus. Deo multiplices gratiarum debemus actiones, qui nostris temporibus, collata cælitus victoria, dedit nobis facultatem adjutandi suam sanctam Ecclesiam, ac de terris, diu a Mauris detentis, nonnulla Religiosorum nostrorum dotare loca & monasteria. Unde inter cetera notum sit tam præsentibus, quam futuris Dei fidelibus, me, antequam Barbastrum civitas sanctæ Christianitati restitueretur, dedisse sancto Salvatori & sanctæ Fidi de Conchis, atque Begoni, venerabili abbati, ejusdemque loci monachis unam mechitam, meliorem scilicet, (id est, unum e præstantioribus templis Mahumetanorum, quæ Hispanice Mesquitas, & Gallice Mosquees vocantur) quæ esset in Barbastro, excepto de sede episcopali, ad construendum ibi monasterium…
[73] [facta est, recensetur,] Et post nonnulla sic pergit rex: Anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo primo capta Barbastro, … cum consilio & affirmatione domini Pontii … monasterialem ecclesiam S. Fidis post multas examinationes taliter pacifice ordinavimus, ut videlicet de propriis terris meis & vineis … ecclesiæ S. Fidis decimæ & primitiæ integerrime persolvantur… Præterea damus sanctæ Fidi, gloriosæ virgini, molendinos cum aquæductu suo; & hortos ad ipsam portam cum balneis & furno, quæ fuerant de ipsa mechita. Concedimus etiam cum assensu & favore prædicti episcopi & clericorum suorum ecclesiam de Allinces cum omnibus ecclesiasticis rebus ad se jure pertinentibus. Hæc omnia supra scripta Domino Deo & sanctæ Fidi laudando & confirmando, ut ipse Deus ac Dominus Jesus Christus per meritum ipsius gloriosæ Virginis regnum nostrum salvum & incolume conservet, & ad honorem & gloriam nominis sui, inimicos pacis destruendo, amplificet: sicque nos & omnem progeniem nostram transire per bona temporalia sibi serviendo faciat, ut post istius vitæ decursum ad æternam gloriam perducat. Quod si etiam Deus dederit nobis, seu posteritati nostræ Ylerdam ac Cæsaraugustam; donamus inibi beatæ Fidi hereditatem unius Mauri de melioribus, domos videlicet, terras, & vineas, hortos cum omnibus pertinentiis suis, ut ipse Deus per meritum ipsius urbes ipsas sanctæ restituat Christianitati. Amen.
[74] [aliaque in Anglia a Roberto, Walteri filio,] Ex Hispania si in Angliam transeamus, illic insignia pariter cultus S. Fidis documenta reperiemus. Unum pro reliquis sit fundatio prioratus de Horsham in agro Northfolciensi, in sanctæ Martyris nostræ honorem facta a Roberto Fitz-walter, seu Walteri filio, ejusque uxore Sibilla, quorum hac de re diploma ex tomo 1 Monastici Anglicani pagg. 415 & 416 huc transcribere libuit. Ita illud sonat: In nomine Domini nostri Jesu Christi. Amen. Notum volumus fieri omnibus fidelibus Christi, tam presentibus, quam futuris, quod ego Robertus, Walteri filius, & uxor mea, nomine Sibilla, edificavimus ecclesiam de Horsham, in propria terra nostra, in honore Dei & sanctæ Fidis virginis & martyris, pro remedio & salvatione animarum nostrarum & filiorum nostrorum & omnium fidelium viventium sive defunctorum. Concedimus eamdem ecclesiam Deo & monachis de Conchis de ecclesia sanctæ Fidis virginis & martyris. Et huic a nobis edificate ecclesie concedimus ecclesiam de Horsford, ecclesiam de Reydone, ecclesiam de Mor, ad faciendum anniversarium Sibillæ uxoris mee; Decimam de Alreton, & de Wibetone, & de Wilverdeston, & de Helmingham, & de Flemeworth, & de Woodetone, & de Semer, & de Bikebrom, & de Resham, & de Forle, & de Walingo, & de Shanton, & de Surlingham, & de Stokes, & de Hertham, & de Hoa, & de unoquoque manerio unum agrum terræ ad congregandam decimam. Et concedo de omnibus procurationibus meis, quas fecero in Anglia, semper decimas huic ecclesie.
[75] Sciatis insuper, quod prædicta Sibilla eisdem concessit terram suam de Rudham, [& Sibilla ejus uxore,] quam pater suus dedit in liberum maritagium. Sciatis insuper, quod ego Robertus, filius Walteri, Sibilla, uxore mea, Rogerio & ceteris meis filiis volentibus & in hoc bono operantibus, predictam ecclesiam de Horsham & supradicta omnia Deo & beate Fidei & Conchis & monachis ejus concessimus & dedimus, ut a Deo, ipsa beata Virgine (S. Fide) intercedente, peccatorum nostrorum nobis detur venia, & illa, quæ promisit fidelibus suis, que nec oculus vidit, nec auris audivit, assequamur gaudia. Hec carta facta fuit permissione & affirmatione domini Anglorum regis Henrici, & ordinatione & consensu Herberti episcopi. Si quis autem generis vel successionis mee, vel aliquis alius huic donationi voluerit obesse, noverit, se Deo & Sanctis suis, & Anglorum regi contrarium, nec Christianum, sed ante-christum esse. Hactenus laudatum diploma, non serius anno 1107 editum, cui anno Christi 1163 accessit Alexandri PP. III Bulla Pontificia, qua tum præfatam bonorum concessionem, tum alias factas, ac deinceps juste faciendas, pro firmis & illibatis habendas esse statuit, ipsumque S. Fidis de Horsham monasterium sub beati Petri suaque protectione suscipit. Illud curiosus lector integrum videre potest cit. tom. 1 Monastici Anglicani pag. 416, ubi ex ipso autographo bibliothecæ Cottonianæ typis editum fuisse asseritur.
[76] Ceterum an re vera patratum a S. Fide insigne miraculum Roberto & Sibillæ occasionem præbuerit erigendi huic sanctæ Martyri Horshamense monasterium, [cui factum a S. Fide miraculum occasionem dedisse fertur.] uti quidem ex antiqua membrana, Anglice conscripta, tom. 1 Monastici Anglicani pag. 414 narratur, utcumque dubium me reddit, utriusque conjugis de tam insigni sibi præstito beneficio altissimum in ipso fundationis diplomate silentium; tum quod in ea, quæ ad hujus confirmationem ibidem subditur, Pontificia Bulla, nulla pariter de eo prodigio mentio fiat. Quia tamen ejusdem generis patrata a S. Fide miracula, & plane insignis Roberti & Sibillæ in sanctam Martyrem munificentia illud aliunde verisimile reddunt, ejus qualemcumque epitomen hic subdam. Redeuntes a suscepta ad Apostolorum limina & dein ad fanum S. Ægidii in Occitania peregrinatione in suam patriam Robertus & Sibilla in prædonum manus inciderant, vinculisque constricti ferreis, castro quodam detinebantur, cum pii conjuges S. Fidis, cujus miracula ubique celebrabantur, opem subsidiumque supplices implorarunt, ut sibi liberis abire in patriam liceret. Postulantium votis adfuit piissima Martyr, eisque apparens, ferrea dissolvit vincula & e custodia salvos eduxit. Quare Conchas profecti, dies aliquot illic agendis S. Fidi gratiis impenderunt, ipsaque, quibus constricti fuerant, vincula in rei gestæ testimonium secum eo detulere, ac condendi in honorem S. Fidis in suis terris monasterii emisere votum. Quod ut reipublicæ monasticæ bono melius persolverent, e Conchensi monasterio secum deinde deduxerunt in Angliam Bernardum & Girardum monachos, qui novæ prospicerent coloniæ, & Conchensis cœnobii nomine condendi novi prioratus bonorumque ejus possessionem adirent.
[77] [Varia ad hanc S. Fidis ecclesiam] Singularia pariter sunt, atque ad elucidandam fundationis hujus prioratus epocham etiam conducunt, quæ laudatus jam sæpe Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 245 in hæc verba scribit: Henricus (nempe hujus nominis I) rex Anglorum, degens in Normannia in Foreste supra Bonamvillam, abbati Bonifacio (qui Conchensibus, ut ibidem etiam testatur Gallia Christ. aucta, anno Christi 1107 præerat) privilegium, quod concesserat sanctæ Fidi de Horsans (seu potius de Horsham) confirmavit, feriam scilicet unoquoque anno trium dierum in vigilia festi ejusdem Virginis, in die festi & secunda die festi. Hanc ecclesiam de Horsans Herbertus Norvicensis episcopus (de quo vide Alfordum tom. 4 Annal. Ecclesiæ Anglicanæ ad annum Christi 1093, num. 40, & ad annum 1101, num. 38) consecraverat in honorem S. Mariæ Virginis sanctæque Fidis, & Eberardus (seu Evrardus, de quo eumdem Alfordum ad annum 1119, num. 19, & ad annum 1121, num. 7 consule) in Norvicensi sede successor, Bonifacio abbati hanc eamdem ecclesiam confirmavit, & eam visitantibus indulgentias concessit, non communi utique tum temporis episcopis liberalitate, & ex qua specialem in sanctam Martyrem Anglorum pietatem non immerito eruas. Ceterum, num per vocem Feriam, quam laudatus Sammarthanus ex antiquo indubie instrumento, quod sibi præluxerat, deprompsit, ternum festivum diem in S. Fidis honorem indicatum voluerit, quo sensu vox illa non raro adhibetur; an vero triduanas nundinas, quæ, teste Cangio in Lexico, Feriarum nomine sæpe veniunt, atque ita porro appellatæ sunt, quod ut plurimum in SS. Patronorum festivitatibus vel ecclesiarum encœniis & dedicationibus institutæ fuerint, cum scilicet vicinorum populorum ad illas frequens fit concursus, non satis ipse seu citata col., seu in suo Glossario vocum corruptioris Latinitatis, sub finem tomi additio, declarandum censuit. Cum tamen, uti videtur, regia Henrici I confirmatione, potius ad nundinas, quam ad festas dies celebrandas, opus fuerit, de illis rectius, quam de triduano festo τὸ Feriam exponi, ego arbitror.
[78] [celebremque ejus cultum spectantia.] Præter hanc, aliamque S. Fidi erectam pridem in Anglia ecclesiam, de qua etiam meminit Guilielmus Dugdale in Historia cathedralis ecclesiæ Londinensis pagg. 232 & 273, alias etiam in aliis regionibus, in quibus jam pridem viguit sanctæ Martyris nostræ cultus, sub ejus invocatione Deo consecratas esse, nullus dubito; sed in horum situm operosius inquirere non vacat, nec tam molestæ operæ pretium videtur singulas, S. Fidi dicatas, per Christianum orbem ædes enumerare. Suffecerit, unam adhuc indicasse, quæ ei Placentiæ in Italia jam pridem sacra fuit, de qua in Vita S. Francæ mentionem fecit Petrus Maria Campi pag. 67, quæque ab Umberto Locati libro de Placentinæ urbis origine tom. 3 Thesauri Historiarum Italiæ parte 2, col. 96, & a Papebrochio nostro tom. 3 Aprilis pag. 399 in Annotatis recensetur. Quæ sane minime mediocrem Fidelium in S. Fidem venerationem latissime jam pridem sparsam fuisse, apertissime demonstrant. Reliqua, quæ ad ejus cultus celebritatem faciunt, sequenti § absolutum eo.
[Annotatum]
* lege immo
§ VII. S. Fides Officio Ecclesiastico, ei proprio, in variis regionibus culta. Codicis miraculorum ejus, infra edendi, auctor, hujusque fides, & cur non omnia miracula edenda.
[Pro reliquis ex veteri Rhotomagensi Missali] Præter complura provinciæ & diœcesis Tolosanæ, Galliæque universæ loca, quæ, teste Simone de Peyronet in suo Catalogo Sanctorum pag. 478, a S. Fide nostra nomen habent, eamque ut tutelarem venerantur, tot sunt in Galliis ecclesiæ, quæ vel solemni in Sacrificio Missæ commemoratione, vel Officio Canonico sanctam Martyrem jam pridem coluerunt, ut, si de singulis vel paucissima proferrem, infinitus forem. Quapropter speciminis loco unam dumtaxat pro reliquis hic describam, quæ in Missali Rothomagensi, anno 1585 edito, exstat, propriam S. Fidis Missam. Ita fol. 49 hæc se habet: Sanctaæ Fidis virginis & martyris festum trium lectionum. Officium (nempe Missæ.) Cognovi, Domine, quia æquitas judicia tua, & in veritate tua humiliasti me, confige timore tuo carnes meas, a mandatis tuis non me repellas. p̄s. Beati immaculati in via, qui ambulant in lege Domini. Oratio. Quæsumus, Domine, Deus noster, ut nobis beatæ Fidis, virginis & martyris tuæ, hodierna festivitas salutis prestet incrementum: cujus admiranda vita salutare prebet exemplum. Per Dñum. Epistola. Domine, Deus meus, exaltasti. Graduale. Specie tua & pulchritudine tua intende, prospere procede & regna. Ver. Propter veritatem & mansuetudinem & justitiam & deducet te mirabiliter dextera tua. Alleluya. Ver. Adducentur regi virgines post eam, proxime ejus afferentur tibi in læticia. Euangelium. Simile est regnum cælorum decem. Offer. Offerentur regi virgines post eam proxime ejus: offerentur tibi.
[80] Secreta. Deus, qui semper es gloriosus in Sanctis tuis, [Missa propria,] qui, ut mundi fortia queque confundas, in minimis quoque virtutem potentiæ tuæ demonstras: suscipe hanc oblationem, quam tibi pro commemoratione sancte Fidis, virginis & martyris tue, offerimus: & præsta, ut apud te nos adjuvet ejus oratio, cujus tibi placuit vita sancta & gloriosa passio. Per Dominum. Communio. Feci judicium & justitiam, Domine, non calumnientur michi superbi, ad omnia mandata tua dirigebar, omnem viam iniquitatis odio habui. Postcommunio. Prosit nobis, Domine, quæsumus, hujus Sacramenti libatio, & beatæ Fidis virginis & martyris tuæ nos apud te gloriosa sublevet intercessio. Per Dominum nostrum. Hactenus laudatum Missale Rothomagense, cui ex Meldensi Breviario, anno 1640 edito, proprias Officii Canonici Lectiones, ac vel idcirco, quod hæ Actorum, quæ edituri sumus, compendium sint, ipsaque etiam singularum Responsoria subjicere lubet, ut ex iis qualemcumque cultus, in Canonico Officio S. Fidi delati, notitiam lector habeat.
[81] Hisce verbis pag. 748 ad diem VI Octobris conceptæ sunt: Lectio IV. Fides, Agenni in Aquitania ex clarissimis orta parentibus, a teneris annis Christo virginitatem vovit, & eam post aliquot annos proprii sanguinis effusione nobilitavit: [& ex Breviario Meldensi Lectiones] siquidem Maximiano in Christianos sæviente, cum præses Dacianus Agennum venisset, ut imperatoris impiæ crudelitati serviret, Fidei nomen (quod Christiana esset) ad præsidem continuo delatum est. Quod ubi rescivit illa, & satellites instare sensit, Sponsi sui opem deprecata & crucis signo armata, obviam illis perrexit intrepida. Hactenus secundi Nocturni prima Lectio, cui subditur hoc Responsorium: Non eris inter virgines fatuas, dicit Dominus, sed eris inter virgines prudentes, accipientes oleum lætitiæ cum lampadibus suis * Obviantes obviaverunt Sponso cum palma virginitatis. ℣. Venientes autem venient cum exultatione, portantes manipulos suos. Obviantes.
[82] [ei propriæ] Lect. V. Hanc Dacianus blanditiis primum, postea minis a veri Dei cultu tentavit abducere, Dianam proponens, cui sacra faceret. Sed tentationes illæ gloriosiorem confessionem expresserunt. Affirmavit nimirum, sibi in animo esse, quævis tormenta pro Christo perpeti & mortem in ejus confessione subire. Quapropter iratus præses Virginem in cratem ferream conjicit, catenis ferreis colligat, in quatuor partes distrahit, ignemque supponit cum adipe: atrox certe teneris membris supplicium. Nec tamen vincitur Fides, sed divina virtute, cum pateretur, non læditur. Post hæc, quæ, quo modo intelligenda sint, in Annotatis pag. 289 dicemus, sequitur Responsorium in hæc verba: Simile est regnum cælorum decem virginibus, quæ accipientes lampades suas, * exierunt obviam sponso & sponsæ. ℣. Prudentes autem virgines acceperunt oleum in vasis suis cum lampadibus.
[83] [exhibentur,] Lectio VI. Plurimi invictum Virginis animum admirati, fictiles deos colere desierunt, in unum Deum credentes, & oblatis idolis thus adolere recusarunt, idcirco, lata in eos sententia, simul cum beata Fide capite minuti sunt. Fuerunt autem eorum corpora Agenni sepulta uno in tumulo, atque inde post multum tempus levata, in basilica, sub titulo sanctæ Fidei, tamquam primariæ Agennensium patronæ, constructa, posita sunt. Hisce subditur hoc Responsorium: Hæc est virgo sapiens, quam Dominus vigilantem invenit, quæ, accepta lampade, sumpsit secum oleum, * &, veniente Domino, introivit cum eo ad nuptias. ℣. Inventa bona margarita, dedit omnia sua & comparavit eam. Et veniente. Gloria Patri. Et veniente. Tum pro tertio Nocturno assignantur Homilia in Euangelium: Simile est regnum cælorum thesauro abscondito in agro, & Responsoria de communi virginum, ex quo & Nocturnorum psalmi ceteraque desumenda præscribuntur. Orationem, quæ de communi virginis & martyris in hoc Breviario est, quæque incipit: Indulgentiam nobis, quæsumus, Domine &c, huc pariter transcribere necessum non est. Ceterum, an non potius in basilica S. Caprasii, quam in S. Fidis, a S. Dulcidio honorifice posita fuisse Sociorum S. Fidis corpora, dicenda sint, vide disputata a num. 33.
[84] [& ex Ms. Breviario S. Cucuphatis Hymni ad Vesperas,] Qui in ecclesiarum Galliæ Officiis de S. Fide ex communi Virginum Martyrumque desumpti fuisse videntur Hymni, ii in Officio, quod S. Cucuphatis in Hispania monachi ex Breviario Ms. recitare consueverunt, ex omni parte proprii sunt, atque idcirco eos Missæ proriæ, propriisque Lectionibus Gallicanis subnecto. Ita Hymnus ad Vesperas habet:
Adest dies lætitiæ,
Sanctæque Fidis gaudium,
Quam vocavit Rex gloriæ
Ad summum cæli præmium.
Hæc est Virgo sanctissima
De numero prudentium,
Sancta Fides clarissima
Inter choros lætantium.
Fulsit Fides martyrio
Servans corpus virgineum,
Salutis desiderio
Regnum optans æthereum.
Virgo Fides egregia,
Ora pro nobis Dominum,
Ut det per tua merita
Cælorum plenum gaudium.
Gloria Patri Domino,
Filio & Paraclito,
Qui vitam sine termino
Det nobis cæli solio. Amen.
[85] Hymnus ad Matutinum in eodem Ms. Breviario his verbis concipitur: [ad Matutinum,]
In matutinis cantemus
Sanctæ Fidis præconia,
Filium Dei laudemus,
Qui det nobis cælestia.
Agenna gaude civitas,
Age Fidis memoriam,
Quam decoravit sanctitas
Propter suam victoriam.
Laudemus tantam Virginem,
Nec non ejus martyrium,
Ut ad beatitudinem
Veniamus cælestium.
Cantemus omnes hodie
Sanctæ Fidis memoriam,
Quam vocavit Rex gloriæ
Ad paradisi gloriam.
[86] Denique, qui ad Laudes canitur, Hymnus hæc habet: [& ad Laudes recitantur,]
Ad Laudes hujus Virginis
Cantemus omnes dulciter,
Ut ad fructum dulcedinis
Veniamus alacriter.
Clara voce cantemus
Sanctæ Fidis victoriam,
Omnipotentem laudemus
Per fidei constantiam.
Gaudeat præsens concio
De sancta Fide virgine,
Quæ gaudet cæli solio
Splendens cælesti lumine.
Nunc cantemus solemnius
Humiliter Officium,
Cujus sacrata pignora
Veraciter custodimus.
[87] Quod vero ad hujusmodi cultum attinet, quo in Anglia olim S. Fides gavisa fuit, [ceteraque perstringuntur, ex quibus cultus ejus amplitudo patet.] testatur Breviarium secundum usum ecclesiæ Sarum, quod anno Christi 1499 Lovanii excudit Theodoricus Martini Alostensis, præter orationem, his verbis conceptam: Deus, qui præsentem diem beate Fidis virginis martyrio facis esse solennem, presta ecclesie tue, ut cujus merito gloriatur, ejus precibus adjuvetur, tres Lectiones, S. Fidi proprias, quas studio hic non describo, recitatas olim in Ecclesiastico ejus Officio fuisse. Quin imo etiam post lugendum Angliæ schisma sanctæ Martyris nostræ nomen in Anglicanæ liturgiæ Calendario servatum fuisse, scribit Bailletus ad hunc diem pag. 94, & liquet ex Commentario historico in Breviarium Romanum, auctore J. Grancolas, edito, ubi pag. 25 inter S. Remigium sanctumque Dionysium S. Fidis nomen medium ponitur. Mitto enumerare cetera, seu Anglica, seu Belgica, seu Germanica, aliaque Calendaria antiquissima, ex quibus in regionibus illis tam in Missæ Sacrificio, quam in aliis Ecclesiasticis Officiis celebrem olim S. Fidis cultum fuisse, & in nonnullis hodiedum esse, nemo non perspicere queat.
[88] [Codicem miraculorum S. Fidis non anonymus,] Reliquum est, ut de Codice Miraculorum S. Fidis, quem post Martyrii & Translationum ejus Acta edemus, nonnulla hic disseramus. Hunc, ex veteri Ms. Codice Bisontinæ Chiffletiorum bibliothecæ descriptum, & a R. P. Petro Francisco Chiffletio, S. J. theologo, ad se missum, Philippus Labbeus S. J. itidem theologus, primus omnium publici juris fecit tom. 2 Novæ Bibliothecæ Mss. a pag. 531; cumque, qui in nostro codicis Ms. reginæ Sueciæ apographo, inque Carnutensi, a Mabillonio tom. 4 Annal. Benedictinorum laudato, Codice Ms. exstat, Bernardi seu Barnardi, Andegavensis scholæ magistri, Prologus in Chiffletiano Codice desideraretur, totius Operis auctorem Labbeus anonymum dixit, at antiquum, quique undecimo post Christum seculo vixisse, ex historia sua deprehenditur. Et hoc quidem, uti ex dicendis apertius etiam patebit, omnino recte statuit Labbeus; verumtamen Libri Miraculorum S. Fidis auctorem, non anonymum, sed memoratum ante, cujus Prologus Operis vere est, Bernardum, Andegavensis scholæ magistrum, esse, Albericus in Chronico ad annum 894 his verbis testatur: Ad sanctum Fulbertum, episcopum Carnotensem, Bernardus, scholasticus Andecavensis, (écolâtre Gallice vocant) edidit Libellum Miraculorum sanctæ Fidis de Conchis, quæ passa est Aginno sub impio Daciano cum beato Caprasio, at die probabilius diverso, uti num. 21 ostendimus, quem proin consulesis.
[89] [sed Bernardus, Andegavensis scholæ magister,] Alberici testimonio, ut laudatum Bernardum præfati Operis auctorem esse, omnino liqueat, addo ipsum ejusdem titulum, in nostro Codicis Ms. reginæ Sueciæ apographo his verbis conceptum: Incipit Liber Miraculorum S. Fidis, virginis & martyris, editus a Barnardo, Andegavinæ scholæ magistro, cui verbotenus ferme consonat, qui in Carnutensi codice memorato reperitur, quemque Mabillonius cit. tomo Annal. Benedictinorum pag. 214 ad annum Christi 1010, num. 42 recenset, ubi & laudatus Annalista exponit, tum cui hunc librum Bernardus dicarit, tum quæ hujus conscribendi occasio data fuerit; sed hæc ipsummet Bernardum dicentem audiamus: Sanctissimo, inquit, atque hominum doctissimo Fulberto, Carnotano episcopo, Barnardus, scholasticorum minimus, summæ beatitudinis donum. Cum dudum Carnoti vestra sincera conversatione fruerer, accidebat crebrius, ut vel scribendi causa vel orandi, S. Fidis martyris, quæ extra muros ejusdem urbis sita est, ecclesiolam adirem. Qua de re memini, nos aliquando inter confabulationis colloquia incidisse in mentionem S. Fidis miraculorumque ejus, quæ in loco Conchacensis cœnobii, ubi sacrosanctum corpus illius veneranter excolitur, omnipotentis Christi munere fiunt assidue. Quæ, quia partim vulgarium fama celebrari videbantur, partimque inaudita habebantur, haud aliter, quam inanis fabulæ commenta a fide rejiciebantur. Et tamen cum, quod verum erat, per voluntatem Dei silere * non poterat, verique opinio pene per universam Europam jam discurreret, paulatim subiit mihi in corde tacita & oblivionis impatiens cogitatio, uti ipsum sanctæ Martyris habitaculum eadem studio discendi adirem. Postremo adeo res rediit huc, ut voti, inde facti, tempus diemque, ne daretur oblivioni, in manuali codicello notaverim.
[90] Hactenus Bernardus, qui tandem, exacto triennio, [partim anno 1020 composuit,] quo frustra opportunam Conchas adeundi occasionem exspectarat, eo se primum contulit, tum ut de virtutibus seu miraculis S. Fidis sollicite per se ipse inquireret, tum ut ea dumtaxat prodigia litteris commendaret, quorum testes in promptu habuisset, quæque vera esse, certissime comprehendisset, prout ipse in eodem Prologo exponit. Neque semel tantum iterumque, uti scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 7, pag. 308 & 309 volunt, eam ob rem Conchas profectus fuit, sed se tertio id fecisse in nostro codicis Ms. reginæ Sueciæ apographo cap. 15 his verbis affirmat Bernardus: Anno igitur ab Incarnatione Domini millesimo vigesimo, Indictione tertia, tam S. Fidis amore motus, quam Witberti illuminati gratia revisendi (ejus nempe, cujus initio sui Operis meminerat,) tertio ad Conchas repedavi. Quibus ex verbis etiam ipsum tempus, quo citius hoc ejus Opus absolutum non fuerit, definitum habemus. An autem, uti Mabillonius in Annalibus Benedictinis loco citato & scriptores Historiæ litterariæ pag. 309 scribunt, sub annum Christi 1010 vel 1012 manum Operi primum admoverit Bernardus, exacte definire nequeo. Id tamen ex Bernardi verbis certum, inter primam ejus ad Conchense cœnobium profectionem, interque secundam aliquot annorum intervalla exstitisse, uti cap. 13 in nostro laudato apographo ipse testatur; inter hanc autem & tertium, quod anno Christi 1020 instituit, Conchense iter, annum saltem & medium interfluxisse, prout cap. 14 illic etiam insinuat. Itaque, tametsi non omnino indubium, certe admodum probabile est, Bernardum saltem non prius, quam anno 1010, suum de miraculis S. Fidis Opus conscribere cœpisse, quod dein Fulberto, qui ab anno Christi 1007 ad usque 1027 vel 1029 Carnotensem sedem summa eruditionis & sanctitatis fama tenuit, conscripto, uti ante diximus, Prologo dicavit.
[91] Fuisse illud Bernardi Opus in tres libros divisum, [inque tres libros divisit;] tum ex Fragmento aliquo libri tertii, quod scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 2 inter Instrumenta col. 6 producunt, tum potissimum ex ipsis Bernardi verbis, quæ in laudato jam plus semel apographo nostro cap. 16 exstant, indubitum evadit. Illic enim, cum ante Bernardus dixisset, se tertio ad Conchas repedasse, ita scribit: Post hæc autem, rite completa solemni orationum celebritate, volentem protinus (ex Conchensi cœnobio Andegavum) redire, cœperunt (Conchenses) instanter interpellare, atque obtestari, uti tertium S. Fidis miraculorum adderem librum, quem re ipsa eum conscripsisse, liquet ex variis, quæ post enarrat, S. Fidis patrocinio patratis miraculis. Ceterum quot capita singuli ejus libri complexi fuerint, haud facile mihi dictu est, tum quod Bernardus ipse id nusquam indicat, tum quod integrum ejus Opus, eo ordine, quo compositum ab eo fuit, necdum in publicum prodiit. Illud multo amplius fuisse, quam quidem Labbeana editio nostrumque codicis reginæ Sueciæ agraphum præ se ferant, indicio est, quod tom. 2 Historiæ Occitaniæ ex Bonalii, montanorum locorum in Ruthenis judicis, Ms. Historia Comitatus & Comitum Rhutenicorum laudatur caput 30 libri 1, quod in editione Labbeana inque nostro apographo octavum dumtaxat est.
[92] [at non omnia, quæ sub ejus nomine venditari solent,] At num ad unum omnia, quæ tum in apographo nostro laudati codicis Ms. reginæ Sueciæ, tum in editione Labbeana referuntur miracula, reipsa a Bernardo conscripta, & sui temporis doctissimo Galliarum episcopo, Fulberto, nuncupata fuerunt? Respondeo, meo judicio in nostro apographo nonnulla esse, quæ potiori jure Conchensi cuidam monacho, quam Andegavensis scholæ magistro adscriberentur; atque in Labbeana etiam editione esse, quæ Bernardo probabilius adjudicari nequeunt. Quod ad priora attinet, scriptor capitis, quod in apographo nostro est vigesimum tertium, ac de puella, meritis S. Fidis a dæmonio liberata, agit, ejusmodi verbis passim hic utitur, quibus se Conchensem monachum non obscure prodat; quippe de puella ista, quæ ad Conchense monasterium adducta fuerat, sic loquitur: Ad NOS est usque perducta, ad expetenda NOSTRÆ Virginis suffragia; & paulo post: Conclamatur a NOBIS, S. Fidis interventu saluti esse restitutam. Denique ita caput illud concludit, Quam etiam, dum scribo, NOSTRO IN VICO morari non dubito. Quæ quidem verba, nisi vehementer fallor, nemo Andegavensis scholæ magistro attribuet; & cap. 24, postquam de milite, sagitta vulnerato, & per S. Fidem sanato, sat prolixum texuisset sermonem, idem, uti apparet, qui caput præcedens scripsit, hæc addit: Quid opus est verbis? sanitati confestim redditur (miles,) iter Conchacense carpitur, ad NOS usque veniens lætatur, ab eodem ipso NOBIS refertur, quæ etiam monachum suo suorumque collegarum nomine scribentem potius, quam Bernardum, Andegavensis scholæ præceptorem, indicant, præsertim cum hic de se passim in singulari, ut vocant, numero loquatur, & Conchense cœnobium, non suum, sed monasterium S. Fidis vocare soleat. Adhæc, cum ipsum etiam caput 22 apographi nostri meo quidem judicio non satis stilum Bernardi sapiat, & præter hujus scriptoris morem implexam, nec secum bene cohærentem narrationem præferat, hoc itidem nec ab eo scriptum, nec Fulberto dicatum fuisse, mihi multo probabilius videtur.
[93] [revera ab ipso conscripta fuerunt.] Pergo nunc, ut reliqua, de quibus in Annotatis nostris sermo erit, omittam, ad insolitum illud, quod in editione Labbeana cap. 21 refertur miraculum. Hoc Tillemontius, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores, aliique non modo Bernardo adscribunt, sed propter illud reliqua, quæ ipse recenset, prodigia in suspicionem falsi vocari posse, insinuant. Ego contra, judicet lector, uter ex nobis rectius hic sentiat, assero, illud a Bernardo conscriptum nullo fundamento asseri posse, atque adeo tum Labbeanam editionem, tum ipsum etiam Carnutensem Miraculorum Codicem, supra laudatum, si hic illud quoque miraculum contineat, purum putumque Bernardi Opus non esse, ac proin conscriptis a Bernardo tribus Miraculorum libris, a nescio, quibus minus emunctæ naris viris, intrusa fuisse nonnulla, quæ Bernardi auctoritati non parum nocent. Assertionem meam ita probo: Bernardus in suo ad Fulbertum episcopum Prologo scribit, se ea tantum litteris complexum esse S. Fidis miracula, quæ ætate sua non sunt antiquiora, quorumque testes in promptu non fabulosam, sed evidentissimam veritatem elicuerunt. Itaque, si Labbeanæ editionis caput 21 auctorem habeat Bernardum, necesse fit, ut Rodbertus, seu Robertus, Cantoiolensis monasterii abbas, qui illic in prodigii testem publicum vocatur, in vivis adhuc fuerit. Atqui tamen, si anno 1020, imo etiam, ut liberalis sim, si anno 1010 hoc caput 21 conscriptum statuamus, fieri nequit, aut saltem minime credibile est, ut Robertus ille vocari tum in testem potuerit, utpote qui vel anno Christi 1010 non tantum reverenda canitie SATIS honestus, qualis illic vocatur, sed centenario longe major exstitisset, quandoquidem jam tum ab anno 945 a Stephano II, Claromontensi episcopo, Cantoiolensi monasterio præfectus fuerat, postquam, jam ante maturus ætate vir, Brivatensis abbas seu præpositus fuisset, quemadmodum tom. XI Spicilegii Acheriani editionis primæ pag. 285 ex fundationis diplomate & apud Mabillonium in Annal. Bened. ad annum Christi 945 num. 79 videre est. Igitur caput illud 21, prodigium illud complectens, Bernardum, qui sua dumtaxat ætate gesta, & quorum testes in promptu essent, conscribere voluit, nulla veri specie auctorem habere, dici potest. Hisce adde, quod hujus capitis auctor suo loquendi modo se tum suo, tum collegarum suorum nomine, loqui, ut supra de alio diximus, satis prodat, ut adeo eum diversum a Bernardo esse, vel ex hoc capite non temere asseri posset.
[94] At, quorsum hæc, inquies, tam diffuse disputata? [Cur non omnia miracula S. Fidis a nobis edendæ.] Respondeo, ut causam reddam, cur non omnia, quæ tum in apographo nostro, tum in editione Labbeana referuntur miracula, hic recudenda censuerim, eorumque habuerim delectum, quorum potior esset fides, tum ab ipsius Bernardi auctoritate, tum a testium, quos hic laudat, relatione. Ceterum, vel inter hæc nonnulla sunt, quibus, nisi mirabilem in Sanctis suis omnibusque operibus Deum esse sciremus, eaque hic ab erudito & ecclesiastica dignitate prædito sacerdote memoriæ commendata essent, haud adeo integram, nedum facilem haberemus fidem. Ipsa nunc Martyrii S. Fidis Acta habe: quibus Translationum corporis ejus documenta, hisque Miraculorum libros tres, pro nostro more in capita divisos, appositisque in margine veterum capitulorum nostri apographi numeris, ex parte saltem post subjiciam, & Annotatis illustrabo.
[Annotatum]
* an sileri?
ACTA,
Auctore anonymo perquam antiquo,
Ex codice Ms. reginæ Sueciæ signato. 863.
Fides V. M. Aginni in Aquitania (S.)
Socii MM. Aginni in Aquitania.
BHL Number: 2928
a
A. anonymo.
[S. Fides, adhuc juvenis virgo,] Sancta igitur b Fides Agennensium civitate c oriunda fuit, & ex parentibus clarissimis splendidissima proles procreata, alumna loci ipsius in ortu, facta est patrona in passionis obitu; nobilis quoque veterum & generosa stirpe parentum, sed facta est Christi munere nobilior, quæ stola virginitatis candida induta, fulgens fidei * in Domino Jesu Christo, odorem suavitatis protulit. Hæc namque prima in civitate Agenno d decus & exemplum magni martyrii cunctis Christi fidelibus fuit; vitam namque temporalem perdere voluit, ut possideret æternam, quia ab ipsis incunabulis infantiæ Dominum Jesum Christum dilexit & suum Deum esse authorem *. Juvenis quidem tempore passionis erat ætate e, sed sensu & opere senex manebat; pulchra erat facie, sed pulchrior mente; virginitatis quoque candore formosissima, vultusque hilaritate serena.
[2] [a Daciano præside accersita, & ad martyrium parata,] Igitur cum eodem tempore præses sceleratissimus, nomine Datianus, directus a profanis Diocletiano seu Maximiano imperatoribus, qui tunc Romanæ arcis primatum regere videbantur f, Agennum urbem ingrederetur, dolo instigatus diaboli, quatenus sacrilegos beneficiis remuneraret g, atque Christianis, ibidem metu ipsius latentibus, atrocissimas pœnas inferret; continuo beatissimam virginem Fidem accersiri jussit & suis conspectibus duci præcepit. At illa se sponte ministris offerens h, corpusque suum undique signo sanctæ Crucis i muniens, orabat ad Dominum, dicens: Domine Jesu Christe, qui tuos semper in omnibus adjuvas, adesto nunc famulæ tuæ, & præbe ori meo sermonem acceptabilem, quem in conspectu tyranni hujus respondeam; & armata sanctæ crucis vexillo, fronte, ore pectoreque, sancto roborata spiritu, hilari animo perrexit.
[3] [imperterrita Christum confitetur, ac blanditias & iram præsidie contemnit;] Cum autem adstaret coram præside, blando sermone ait ad eam: Quod est vocabulum nominis tui? Cui consequenter sancta Fides, nullo metu perterrita, respondit: Fides nomine & opere vocor. Præses dixit: Qui cultus, inquit, religionis ac fidei tuæ? Ad hæc sancta Fides respondit: Ab exordio juventutis meæ Christiana sum, & Domino Jesu Christo tota mentis devotione deservio, illiusque nomen confiteor; illi me tota devotione committo. Præses vero callidissimus, simulata tranquillitate, paulo indulgentius respondit: Accipe, inquit, o juvenis puella, consilium, pulchritudini atque juventuti tuæ necessarium, & cessa ab hac confessione, & sanctissimæ Dianæ k sacrifica,, quia ipsa est sexui vestro consimilis, & multis te muneribus faciam ditiorem. Quam promissionem Christi Virgo, velut nihilum deputans, ita respondit: A Patrum traditionibus cognovi, quia omnes dii gentium dæmonia sunt l, & tu mihi persuadere vis blanditiis, ut eis sacrificare debeam? Præses vero, ira commotus, ait ad eam: Ut quid deos nostros dæmonia esse, dicere præsumpsisti? Aut, prostrato, inquit, corpore, diis sacrifica, aut diversis te faciam interire tormentis.
[4] [quare dire ejus jussu torquetur;] Tunc sancta Fides, secura de præmio, exemplo magnorum martyrum roborata m, has audiens minas, desiderans a terrena vita ad supernam migrare gloriam, in hac vociferatione prorupit, dicens: Ego enim pro nomine Domini mei Jesu Christi non solum pati diversa sum parata tormenta, sed & mortem in ejus confessione subire desidero. Tunc præses, magis furore succensus, jussit satellitibus suis, ut sanctam Virginem inferrent in lectum æreum n & superpositam per quatuor partes extendi, ignemque supponi præcepit, ut ejus membra tam crudeli disrumperentur supplicio. Itaque candentem craticulam sanctissima Virgo ultro conscendens, divaricatis membris, per quatuor partes extenditur, lorisque o ferreis coarctata per flammeam cratem provolvitur; cui impii ministri ferreis bacillis ardentes prunas subjiciunt * adipe flammis injecto, ad latera torrida incendia subvolare cogunt.
[5] Quod videntes, qui aderant, una voce clamaverunt, [at sua constantia multos ad Christum convertit,] dicentes: O impietas, & injusta judicia! Innocens & Dei cultrix & primæ dignitatis honore præfulgens, cur absque ullo facinore gravissimis suppliciis mancipatur p? Multi enim sunt, quorum ignoramus nomina q, qui ea die videntes sanctæ Fidis constantiam a sacrilego dæmoniorum jugo pia colla solventes, crediderunt in Dominum Jesum Christum & gloriosam sunt coronam martyrii consecuti, quos omnes ad jugulum mortis una conspiratione consertos mox ut vidit sævus ille carnifex, blandimentis demulcere minisque terrere eos cœpit: sed nec sic ullo modo flectere potuit, sicque in ira commotus, quia se adversus eos nullatenus prævalere sensit, ad ultimum data sententia, omnes simul cum beata virgine & gloriosa martyre Fide duci ad delubra præcepit, ubi aut diis immolare, aut, capitibus amputatis, omnibus certum fieret vitam finire illorum.
[6] Ducti sunt ergo Christi Milites una cum beata Fide ad prædictum locum; [quibuscum tandem capite truncatur die VI Octobris.] ubi, cum nulla vi potuerunt compelli ad sacrificandum, capitibus cæsis, unius diei hora cum triumpho martyrii ad coronam gloriæ feliciter simul pervenire meruerunt. De quorum passione secunda Nonas Octobris r nos gaudere & illustrare voluit, qui gloriatur in Sanctis Dominus noster Jesus Christus, cui est honor & gloria cum Patre & Spiritu Sancto, Deus per omnia sæcula sæculorum.
ANNOTATA.
a De fide & antiquitate horum Actorum vide disputata in Commentario, toto § 1; quale autem hæc inter & Suriana Labbeanave ac metrica martyrii Acta, quæ non edimus, discrimen sit, notatum habes ibidem num. 3.
b Vox hæc igitur cum Prologo quodam, qui in apographo nostro inque Conchensi aliisque nonnullis codicibus Mss. desideratur, connexionem habet. Hunc porro Prologum ab eo, quem Vallicellensis codex Ms. & apographa Sanmaximinianum Trevirense, Rubeæ vallis & Ultrajectinum sancti Salvatoris exhibent, diversum fuisse, ex eo liquet, quod in his de S. Caprasio æque ac de S. Fide mentio fiat, in eo autem, qui Actis nostris præfixus fuit, haberi talis mentio nequierit, cum in ipsis Actis de S. Caprasio nullus sermo fiat.
c De patria S. Fidis consule Comment. num. 17.
d De hac urbe ita scribit Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 891 & 892: Aginnum seu Agennum caput Nitiobrigum est, & Aquitaniæ II secunda post metropolim Burdigalensem civitas recensetur in veteri Galliarum Notitia. Porro Nitiobriges populi Tolosatibus, Petrocoriis & Cadurcis contermini sunt, de quibus meminere Cæsar lib. 7, cap. 75, Strabo lib. 7, Plinius lib. 4, cap. 19, Sidonius lib. 8, Epist. XI ad Lupum, Ptolemæus lib. 2, cap. 7 & Ausonius, Hieronymus, Gregorius Turonensis, Fredegarius & alii. Inter claras Aquitaniæ urbes merito laudatur, maxime quod sit sita in regione pulcra, amœna, pingui ac fertili, cujus terra, ut in Descriptione Franciæ per flumina tradit Papyrius Massonus, felicibus glebis locupletatur, & quod tribus amnibus, Olto, Duranio & Garumna irrigetur. Plura qui de hac urbe nosse velit, adeat Sammarthanum loco cit., Hadrianum Valesium in Notitia Galliarum pag. 376, & Baudrandum in Lexico Geographico.
e De juniori Martyris nostræ ætate agitur etiam in Libro 1 Miraculorum ejus, infra edendo, capp. 1 & 2, quæ proin adisis.
f De Daciano præside, deque martyrii S. Fidis epocha vide disputata in Commentario numm. XI & 24, & ex his corrige errorem auctoris Historiæ Alsatiæ, anno 1727 editæ, qui sub Decio S. Fidem passam scribit lib. 16, pag. 181.
g Promissa quandoque a Romanis præsidibus bona, honores dignitatesque fuisse Christianis, qui Jesu Christo nuntium remitterent, ostendimus in Commentario num. 12 sub finem.
h
Cum nempe ministrorum manus evadendi nulla spes tenellæ Virgini esset, forti animo ultro se iis capiendam obtulit. Hinc mihi non undequaque placent Julii Cæsaris Scaligeri de S. Fide versiculi, quibus facile potuisse Virginem ministrorum manus evadere asserit, ita eam loquentem inducens:
Si nolim, frustra quæretis: tuta latebo.
Terrarum Domino quæ loca terra neget?
Sed volo: quin cupio, frustra ergo quæritis inter
Tesqua, & inhumanis per loca senta rubis,
Quæ vobis metus, at nobis victoria mors est;
Quæque tibi pretium est, est mihi pœna fuga.
i Vide, quæ hoc tomo de signo sanctæ Crucis diximus in Annotatis ad Acta S. Charitinæ virginis & martyris pag. 27 lit. e.
k De hoc falso gentilium numine varia in Lexico Antiq. Rom. tradit Pitiscus.
l Verba sunt Psalmi 95, ℣. 5.
m Quorum nempe in tormentis constantiam, vel ex parentibus, vel ex iis, a quibus Christianam fidem edocta erat, una intellexerat.
n Vide Gallonium tract. de Instrumentis Martyrum eorumque cruciatibus pag. 91 lit. c.
o Species vinculi pro genere hic adhibetur. Lora enim proprie non ferrea, sed confecta ex corio vincula sunt.
p Vide, quæ in hanc rem disputata a nobis sunt in Commentario num. 8 & seqq. Ceterum his suppliciis illæsam fuisse S. Fidem, quod tamen in Lectionibus propriis Meldensibus traditur, Acta nostra omnino non indicant.
q De anonymis sanctæ Fidis Sociis martyribus adisis, quæ diximus in Comm. numm. 5 & 21.
r Consule, quæ de martyrii die in Commentario num. 25 disseruimus.
* l. fide, vel ædde lumine
* l. ut suum Deum & Authorem
* supple &
TRANSLATIO METRICA S. FIDIS VIRG. ET MART. AD MONASTERIUM CONCHACENSE,
Auctore Anonymo.
Ex veteribus Mss.
Fides V. M. Aginni in Aquitania (S.)
Socii MM. Aginni in Aquitania.
BHL Number: 2941
a
A. anonymo.
[1]
[Ad inventas S. Fidis reliquias,] Post revelatum corporis
Thesaurum Fidis martyris b,
Virgo sacra prodigiis
Cœpit clarere plurimis.
Sub ejus quidem nomine
Ecclesiam mirifice
Dulcidius erexerat,
Qui præsul urbis aderat c.
Iste diu absconditas
Invenerat reliquias
Fidis, præclaræ martyris d,
Una cum suis sociis.
[2]
Quas intra urbis mœnia
In majori ecclesia, [& a S. Dulcidio honorifice conditas, miraculisque clarat,]
Quæ capitalis erat,
Decenter composuerat.
Solius autem Virginis
Corpus seorsum condidit
In quodam ædificio,
Constructo in suburbio e.
Illo in loco Dominus
Tribuebat petentibus,
Quæ erant necessaria,
Per ejus patrocinia.
Ægris namque remedium,
Mutis linguæ officium,
Cæcis præstabat lumina,
Functis vitæ spiramina.
Infirmi, prout cuïque
Opus erat juvamine,
Convalescebant protinus
Sanctæ Fidis virtutibus f.
Nullus orans corde tenus
Revertebatur vacuus,
Sed impetrabat facile,
Quod erat illi utile.
[3]
Ex tota Aquitania g
Ad tanta mirabilia, [magni concursus, & hinc urbis Aginnensis gloria.]
Quæ fiebant quotidie,
Plebs cœperat confluere.
Tantus fragor de Virginis
Intonabat miraculis
Per partes quoque Galliæ
Et per oras Hispaniæ h.
Urbs ipsa Agennensium i
Condecorata plurimum,
Inter urbes finitimas
Caput suum extulerat k.
Nam exaltata splendide
Horum signorum munere,
Per multa terræ spatia
Fulgebat celeberrima.
Sed quantum crevit altior,
Dejecit vultum mœstior,
Remansit atque vidua
Tanta orbata gloria l.
[4]
Nam Conchacenses monachi,
In somnis sæpe moniti m, [Conchensis monasterii situs & exordia]
De transferenda Virgine
Loquebantur creberrime.
Est istud monasterium
Inter prærupta montium
Consistens in suspendio,
Quod respicit Septentrio n.
Sed quando huc pervenimus,
Placet nobis expressius
A primo quidem tempore
Loci situm exponere.
Istic quædam ecclesia
Primum fundata fuerat,
Quam devastavit funditus
Saracenorum impetus o.
Sed, evoluto tempore,
Illic vir, Dado nomine p,
Præclarus ipso moribus,
Vivebat solitarius.
[5]
Hujus precatu Carolus [ejusdemque restauratio per Ludovicum Pium.]
Magnus rex est submonitus,
Ut Conchas monasterium
Repararet potissimum.
Cujus rex favens precibus,
Præcepit diligentius
Natum suum summopere
Hoc Ludovicum facere.
Tunc Ludovicus maxime
Cœpit curam impendere
Ad restauranda omnia,
Quæ ibi erant perdita.
Sic regum juvaminibus
Jam reparatum funditus,
Id cœpit monasterium
Haberi præclarissimum q.
[6]
Istius loci incolæ, [Conehenses, moti desiderio acquirendi S. Fidis reliquias,]
Ut dictum est sæpissime,
Admirabantur talia
Sanctæ Fidis magnalia.
Cœperunt ergo dicere,
Sese beatos affore,
Si hujus almæ Martyris
Ditarentur reliquiis.
Omnes ergo egregio
Succensi desiderio,
Artificantur provide r,
Quod mens tractabat cupide.
Inter quos quidam aderat,
Qui Ariviscus s fuerat
Vocatus, honestissime
Res cunctas cautus agere;
Is rerum secularium
Procurare officium
Sciebat solertissime
Absque reatu Regulæ.
Cumque, peracto subito
Conchacenses colloquio,
Exploratorem propere
Statuerent huc mittere,
Agennum ut accederet,
Et, si qua sors permitteret,
Quibuscumque ingeniis
Transferret glebam Virginis.
[7]
Tali fretus consilio, [Ariviscum mittunt Aginnum,]
Cum quodam pergens socio,
Viam constanter partium
Tenebant Agennensium;
Spemque habens haud dubiam,
Pervenit ad ecclesiam,
Ubi Fidis sanctissimum
Corpus erat repositum.
Tunc stationem equidem
Finxit ibi diutinam,
Se gerens honestissime
Totius vitæ ordine.
Quid verbis opus amplius?
Cunctis factus notissimus
Fuit in brevi tempore
Et patria & nomine.
Intentus sanctimoniæ,
Receptus libentissime
Est fratrum in consortio
Parvo dierum spatio.
Sub diligenti specie
Religionis splendidæ
Soverum gestans animum,
Jussis parebat omnium.
[8]
Et dum, quæ illi omnia [qui ibi custos ecclesiæ constitutus,]
Erant injuncta, munia
Fideliter excoluit,
Fidem sibi adhibuit.
Inde post pauco tempore
Cunctarum est ecclesiæ
Rerum ei custodia,
Tamquam fideli, credita.
Placebat simul omnibus,
Ibidem habitantibus,
Hujusmodi officium
Illi esse impositum.
Sed Ariviscus providus,
Desidiæ non deditus,
Explorabat & temporum
Vices, & rei aditum.
Nec ob quam causam venerat,
Oblivioni dederat,
Manens licet cum fratribus
Decem annorum cursibus.
Sed tanta exspectatio,
Nullo confusa tædio,
Ad tempus sibi licitum
Talem invenit exitum.
[9]
Dum die Theophaniæ t,
Missæ peracto ordine, [tandem furtim aufert corpus S. Fidit,]
Divinum post Officium
Venitur ad convivium.
Tunc Ariviscus deerat,
Cunctos namque rogaverat,
Curaret hora prandii
Res sui monasterii.
Cum pranderent alacriter,
Custos ipse suaviter
Ad tumbam sanctæ Martyris
Suspensis it vestigiis.
Et quia opertorium
Erat signatum nimium,
Sigillis strictum ferreis,
Sursum nequivit erigi.
Quare, si fas est dicere,
Omni studens versutiæ,
Tumbæ pedes marmoreæ
Ausus fuit collidere.
Patefacto foramine,
Collectum corpus propere,
Inde totum extrahitur,
Et in pera reconditur.
Confecto hoc negotio,
Facto noctis silentio,
Ariviscus suburbium
Reliquit Agennensium u.
[10]
Transactis vero tenebris,
Cunctis a somno excitis, [& cum eo fugam arripit, jacturam misere deflentibus Aginnensibus,]
Cum crastina lux splenduit,
Custos nusquam comparuit.
Huc atque illuc cursitant,
Sese illusos cogitant,
Inquiruntque per omnia,
Qui * absit de ecclesia.
Ad sepulchrum marmoreum
Stupentes jam perveniunt,
Quod vident Fidis martyris
Vacuatum reliquiis.
Quod postquam qui acciderit *,
Satis compertum sonuit,
Nullum solamen miseris,
Modus nec erat lacrymis.
Nec minor fit commotio,
Mixto clamore vario,
Quam si a sævis hostibus
Urbs periisset funditus.
[11]
Capto tandem consilio,
Clerus cum omni populo
Constituerunt * insequi
Terga prædonis rapidi.
Persequutores siquidem,[quorum aliqui fugientem insequuntur, sed via contraria,]
Conchas quæ ducit semitam,
Putantes sequi, per viam
Pervenerunt Wasconiam x.
Sed cognoscentes primitus *,
Se deviasse longius,
Domum reverti properant,
Seque errasse nunciant.
[12]
Recentiores denique [& tandem alii recta insecuti, at præsentem non agnoscentes,]
Recto missi sunt tramite,
Cum equis velocissimis,
Nullis frustrati deviis.
Ab his cujusdam itaque
Orto diei jubare,
Usque ad locum curritur,
Qui nunc Albenca y dicitur.
Ibi sub quadam arbore,
Quem quærebant, quiescere
Vident defessum penitus,
Sed non est illis cognitus.
Nec, quem per annos noverant,
Recognovisse poterant
Veri vultus notamine
Neque similitudine.
Tantum illum interrogant,
An pertransisse quempiam
Vidisset tali specie,
Qualem se dieunt quærere.
Ille respondit equidem,
Prorsus vidisse neminem
Transisse illo tramite,
Postquam sedit sub arbore.
[13]
Relicto eo, milites, [Aginnum, re infecta, revertuntur.]
Nullius voti compotes,
Ad urbem Conchacensium z
Nil respirantes transeunt.
Sed postquam desiderii
In urbe illa proprii
Signa nulla percipiunt,
Agennum iterum redeunt.
Pro certo Agennensibus,
Omnino desperantibus,
Decreverunt obtegere
Hunc casum contumeliæ.
Sed illis contristantibus
Ariviscus promptissimus,
Evadens manus hostium,
Lætus venit Figiacum aa,
Quem locum procul dubio
Concharum sub dominio
Pipinus rex qui fuerat,
Olim construi jusserat bb.
[14]
Illo in loco tunc erat [cæcus, divinitus præmonitus, visu donatur.]
Quidam, qui cæcus manserat,
Qui tunc recepit lumina
Per sanctæ Fidis merita.
Hic diu exspectaverat,
Quod in somnis didicerat,
Se in translatu Virginis
Laturum dona luminis.
Ergo dum vector corporis
Transiret Fidis martyris,
Exhortatus divinitus,
Forte advenit obvius.
Procedens peram tetigit,
Tangensque visum recipit,
Videns laudare incipit,
Fama passim personuit.
Fidis mater * quamplurima
Tunc fecit mirabilia,
Quæ modo prætermisimus,
Ad alia nunc tendimus.
[15]
Nil Ariviscus remorans
Cœptum iter accelerans [Conchas deferuntur reliquiæ XIV Januarii, regnante quodam Carolo Minore.]
Prope sua confinia cc
Jam defixit vestigia.
Cui turba Conchacensium,
Dei laudes sonantium,
Pro tanta illi gloria
Gaudens processit obvia.
Acceptisque reliquiis,
Divinis cum obsequiis,
Ut dignum erat facere,
Curarunt has reponere dd.
Tunc in Francorum partibus
Regnabat Minor Carolus,
Quem post Franci de solio
Deposuerunt regio ee.
Facta est hæc translatio
Beatæ Fidis martyris
In die nonodecimo
Kalendis Februariis * ff.
Hinc apud Conchas agitur
Hic dies celeberrimus,
In quo Christo sit gloria
Per infinita secula.
ANNOTATA.
a Cum auctor anonymus, qui rhythmicos hosce versus de translatione corporis S. Fidis conscripsit, altero, de quo num. 34 & 35 in Commentario disseruimus, antiquior nobis videatur, lucubrationem ejus hic ante alterius Opus edendam censuimus. Porro hujuscemodi versus jam tum a seculo IX compositos curiosus lector videre potest apud Muratorium tom. 3 Antiquitatum col. 693 & seq., ac tom. 7 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 306.
b De epocha inventi translatique a S. Dulcidio corporis S. Fidis, deque hanc consecutis miraculis consule Commentarium nostrum num. 27 & 5 sequentibus.
c S. Dulcidius, Aginnensis episcopus, probabilius sedit ineunte seculo V, uti in Commentario num. 27 & seqq. docuimus; colitur autem die XVI Octobris. Vide, quæ de eo ad hunc diem VI dictasunt in Prætermissis.
d Consonant hæc anonymi, S. Dulcidio, uti a num. 26 ostendimus, coævi, disertis verbis, quæ habes in Commentario num. 32.
e Tam S. Fidis, quam Sociorum martyrum reliquiæ in majori Aginnensi ecclesia in lucem elatæ decenterque a S. Dulcidio compositæ fuerunt; verum, uti & mox subdit auctor rhythmicus, non in eadem ecclesia, sed in suburbana, de qua in Commentario num. 33 & seq. egimus, sanctæ Martyris nostræ corpus honorifico mausoleo conditum ab eo fuit.
f Ita etiam testatur auctor, S. Dulcidio synchronus, cujus narrationem dedimus in Commentario num. 32, scribens, SS. Fidis Sociorumque ejus meritis ad salutem omnium innumera cælitus patrari miracula.
g Aquitaniam sæpe a Gallia disertis verbis distinctam reperias apud priscos auctores, inquit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum, quod & ex anonymo nostro patet, qui eam a Galliæ partibus mox distinguit. Multa erudite de Aquitania disserit laudatus Valesius, ex quo hæc saltem describere visum est. Et primo quidem, inquit pag. 33, una & simplex fuit Aquitania inter Pyrenæum & Garumnam ac Oceanum, qualis a Julio Cæsare describitur: deinde etiam diu post prolatos ab Augusto ejus terminos usque ad Ligerim, una esse perseveravit provincia Aquitania… Postea Constantini Maximi ordinatione, ut puto, ex una provincia duæ factæ, Aquitania altera, altera a Novem populis Novempopulana dicta… Demum, remanentibus Novempopulis, Aquitania bifariam divisa est in Aquitanicam primam & Aquitanicam secundam: provinciæ Aquitanicæ primæ metropolis facta Biturigæ, secundæ Burdigala. Unde Rufus Festus in Breviario Rerum gestarum populi Romani & veteres Notitiæ provinciarum Galliæ tres provincias Aquitanis attribuunt, Aquitaniam primam, Aquitaniam secundam & Novempopulanam: quas tres provincias ab Augusto constitutas esse, falso Josephus Scaliger affirmat.
h Notissimæ sunt hæ Europæ regiones.
i Ab hoc versu incipit rhythmicæ hujus lucubrationis caput secundum, & tota hæc dividitur in capita quinque.
k Vide, quæ de Aginnensi urbe diximus in Annotatis ad Acta martyrii S. Fidis lit. d.
l In hanc rem lubet transcribere, quæ Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 896 Bernardi, Andegavensis scholæ magistri, in Commentario a num. 88 sæpe laudati, verba esse affirmat. Urbs Aginnum, inquit, super omnes urbes Aquitaniæ multis olim Sanctorum patrociniis illustris emicuit, quibus pene omnibus temporum processu, ignoto, quo nescio, suo peccato, viduata remansit, partim vi, partim furto sublatis. Invenies, Aquitaniæ viator, quod ipse experimento comperi, diversis in locis, qui tibi dicant: hoc est corpus illius martyris ab Aginno translatum; hic illius virginis vel confessoris, vel tanta portio illius Sancti, quorum unus Phœbadius habetur Petragoras allatus.
m Fieri quidem potuit, ut de transferendis ad cœnobium suum nonnullis S. Fidis reliquiis Conchenses aliqui divinitus moniti fuerint; at certe a Deo non fuit fraudulentus ille modus, quo sanctæ Martyris corpus Aginno Conchas delatum fuit, uti infra narrabitur. Ceterum Sanctorumreliquias furto auferre, non nefas, sed pium opus, tunc temporis monachi quidam, at plus æquo simpliciores, sibi in animum inducebant.
n Conchense monasterium situm est in diœcesi Rhutenensi inter fluvios Oltum & Avarionem, distatque Segoduno seu urbe Rhutena sex fere leucis Galliæ communibus Septentrionem versus; rivulus, cui in diplomate Ludovici Pii tom. 1 Gal. Christ. auctæ col. 236 Dorduni, vulgo Dordogne, nomen est, montis seu collis, cujus clivo ad Septentrionem Conchense monasterium impositum est, radices alluit, uti in Tabula Geographica Albiensis provinciæ ecclesiasticæ eodem tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ ante pag. 1 videre licet. Teste Cointio in Annal. Ecclesiast. Franc. ad annum 812, num. 33, in plerisque chartis, ad Conchense monasterium spectantibus, commendatur locus ille sacer sanctæ Dei ecclesiæ, qui est situs in pago Ruthenico, in vicaria Farracense, super alveum Dordonis, fundatus in honore Domini nostri Jesu Christi, seu sanctæ Mariæ Virginis, & sancti Petri, principis Apostolorum nec non & clavigeri, ubi sanctus Vincentius & sancta Fides consistunt, nempe, postquam anno 886 vel 887 Arinisdus monachus S. Fidis corpus eo attulisset, de quo vide, quæ diximus in Comm. a num. 45 & infra litt. ee.
o De Conchensis cœnobii exordiis hæc tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ col. 235 refert Dionysius Sammarthanus: Hujus monasterii exordia, si ejus Chronico fas est credere, referenda sunt saltem ad annum CCCLXXI, quo mille monachi ab idolorum cultoribus, vel potius ab Gothis Arianis, interfecti dicuntur. Tunc ex eodem Chronico destructum est monasterium; sed Chlodoveus Magnus pergens adversus Alaricum, Gothorum regem, illud restauravit & munivit; posteaque sub Regula S. Benedicti cœpit florere. Iterum tamen evertitur anno circiter DCCXXX in Saracenorum incursione, qui & monachos occiderunt, & chartas omnes abstulerunt, aut consumpserunt flammis. Iterum vero e ruinis excitatur a Pipino rege, qui accersivit Dadonem, miræ sanctitatis virum. Hic monachorum congregationem apud Conchas instituit, quibus ex ærario regio necessaria suppeditabantur. Carolus Magnus multis donis & privilegiis Conchas ditavit, uti Ludovicus Pius, & Pipinus Aquitaniæ rex. Verum hæc omnia, quæ ex Conchensi Chronico hausta videntur, non æque certa habetlaudatus Sammarthanus, ut contra Conchense cœnobium paulo ante Ludovicum Pium non restauratum, sed primum conditum fuisse, potius adstruat, atque ex præfati imperatoris diplomate probare nitatur. Fieri tamen potuit, ut ante Saracenorum irruptionem Conchense cœnobium exstiterit, eoque ab iis in una ex prioribus incursionibus funditus subruto, Christiani deinde, cum in devastata circumcirca regione adhuc aptior locus se non offerret, permodicum illic construxerint oratorium, uti Ludovici Pii diploma tradit, quod dein ab hoc principe, uti Ermoldus Nigellus, num. 38 in Commentario laudatus, scribit, in monasterium erectum fuit.
p Dado vir religiosus, inquit citatus Sammarthanus col. 237, sanctitate conspicuus, propriis manibus locum, dictum Conchas, mundavit, stirpavitque, ut ibi contemplationi vacaret. Sed ad eum accessit Madraldus, & post ipsum plurimi, quos odor & fama sanctitatis attraxerat; utque paulatim congregatio crevit, ecclesiam ibidem in honore Domini & Salvatoris nostri Jesu Christi construxerunt. Tunc Dado, quietis & solitudinis studiosissimus, remotiorem locum, qui dicitur Grandevabrum, petiit, designato prius Medraldo, qui ut abbas nascenti congregationi præesset.
q Non habeo aliunde, quibus integram hanc anonymi narrationem confirmem. Id tamen ex diplomate Ludovici Pii, citata col. 236 edito, indubium est, Conchense cœnobium multis bonis ab eo auctum & in tutelam ejus receptum fuisse. Porro desinit hic in apographo nostro caput 2 dum.
r Vide Annotata hic lit. m.
s Varie hoc nomen scriptum invenitur. Alibi Aronisdus, alibi Arinisdus vocatur. Consule, quæ de callidissimo hoc viro, deque patrato ab eo furto diximus in Commentario num. 38.
t Theophaniæ dies, idem qui Epiphaniæ, celebraturque die VI Januarii. Varia de hoc festo fuse juxta ac erudite disputata vide apud Benedictum PP. XIV lib. de D.N. Jesu Christi Matrisque ejus festis parte 1, num. 26 & seqq.
u Sitam in suburbio Aginnensi fuisse S. Fidis ecclesiam, docuimus etiam in Commentario num. 33 & seq. Ceterum in apographo nostro hic clauditur metricæ hujus lucubrationis caput tertium.
x Wasconia, seu potius Vasconia, sic dicta est a Vasconibus, Hispaniæ populis, trans Pyrenæos antea degentibus, qui a regibus Visigothorum bellis exagitati, quod imperata facere, situ locorum confisi, nolebant, crebro sese effudere in Novempopulanam &, occasione bellorum civilium inter Francos usi, paulatim ibi sedem cepere, totamque tandem obtinuere, uti scribit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 381. Est autem Vasconia sita inter Oceanum Aquitanicum, Garumnam fluvium & Pyrenæos montes, uti apud Baudrandum aliosque videre licet. Oportet itaque, ut, qui Arinisdum insequi in mandatis habebant, mente capti fuerint, dum Garumnam fluvium transierunt, itaque in Vasconiam properarunt; dum oppositæ viæ, quæ per Cadurcos Conchas ducit, insistere debuissent. Id nutu Dei factum fuisse, scribit alter anonymus Translationis auctor, penes quem fides sit.
y Albencam, seu Gallice l'Albenque, vicum medio itinere inter Aginnum & Conchas situm, reperio in mappa geographica Aquitaniæ apud Blaevium, utrimque distantem quindecim fere leucis Gallicis, estque, ni fallor, locus, qui ab anonymo nostro indicatur, & ubi sub arbore sedensArinisdus defessus, ab Aginnensibus, seu quod alienam vestem induisset, seu quod ab iis interrogatus, statim, ne agnosceretur, vultum ad terram convertisset, minime agnitus fuit.
z Discrepare hic videtur anonymus metricus ab altero. Hic Aginnenses equites Cadurcum urbem, noster Conchas properasse scribit, ut, si eo delatum jam fuisset S. Fidis corpus, illud vendicarent: verum utroque eos divertisse, facile intellectu est; primo quidem Cadurcum, ac dein, cum nulla hic quæsiti pignoris indicia invenirent, Conchas sese contulerint, unde, re infecta, Aginnum repetierunt.
aa Figiacum, quo Arinisdus se statim contulit, quandoque Fiacum dictum, est monasterium Ordinis S. Benedicti antiquum & illustre in diœcesi & pago Caturcensi ad Sellam amnem, qui influit in Olitim (le Lot) non longe a Divona Cadurcorum, situmque est versus Orientem; ubi propter celebre hoc cœnobium populorum frequentia condendæ urbis non ignobilis occasionem præbuit. Ita tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ col. 171. An vero a Pipino Seniore, patreCaroli Magni, an contra a Pipino Juniore, Aquitaniæ rege, conditum fuerit, hujus loci non est definire.
bb Figiacenses, qui se dicunt fundatos a Pipino Seniore, negant, se Conchensibus ab exordio fuisse subjectos, inquit Sammarthanus laudatus tom. 1 Galliæ Christ. auctæ col. 235. Contra Conchenses, jactatum a Figiacensibus privilegium Pipini, quo Figiaco cœnobium Conchense tamquam membrum suo capiti unitur & subjicitur, … adulterinum putant, contenduntque, Figiacum a Pipino, rege Aquitaniæ, fundatum fuisse, ut perpetuo sub abbatis Conchensis jure permaneret; ideoque illud voluit appellari novas Conchas. Ita rursus laudatus Sammarthanus col. 238, qui in Instrumentis Rhutenensis ecclesiæ pag. 52, col. 2 chartam exhibet, qua Conchensium de hac re opinio nostrique anonymi assertio non parum stabiliuntur. Plura de his vide laudato tom. Galliæ Christianæ & tom. 2 Annal. Bened. a pag. 401. Porro in apographo nostro desinit hic caput IV.
cc Cum Figiacum novem circiter leucis communibus Gallicis a Conchensi cœnobio distet, potuit inde Arinisdus uno die Conehas pervenire, una cum ablato S. Fidis corpore.
dd Vide, quæ ea de re in Commentario diximus num. 39 & 46.
ee De tempore hujus translationis, deque hoc Carolo Minore vide disputata a num. 40. Ceterum non est, quod contra fixam a nobis hujus translationis epocham objiciantur verba Mabillonii tom. 2 Annal. Benedict. pag. 401, ubi cum dixisset, Conchense monasterium exstitisse anno vigesimo primo Ludovici, tum Aquitanorum regis, id est, anno octingentesimo primo, mox subdit: In plerisque chartis ejus loci, quas Cointius vidit, situs dicitur in pago Rhutenico … fundatus in honore Domini nostri Jesu Christi & sanctæ Mariæ Virginis, ac sancti Petri, Apostolorum principis, ubi sanctus Vincentius, martyr Aginnensis, et sancta Fides requiescunt, unde monasterium S. Fidis non raro appellatur. Etenim, tametsi verissimum sit, post translatas ad Conchense cœnobium S. Fidis reliquias, illud passim sub nomine S. Fidis venisse, nusquam tamen seu Cointius, seu Mabillonius chartam aliquam produxit, ex qua liqueat, anteannum Christi 886 vel 887 hoc ei nomen fuisse inditum.
ff Consule Commentarium num. 39 & 46.
* al. Quid
* al. Postquam vero quid accidit,
* al. Proposuerunt
* al. protinus
* an martyr?
* l. Kalendas Februarias
TRANSLATIO ALTERA S. FIDIS VIRG. ET MART. AD MONASTERIUM CONCHENSE,
Auctore anonymo.
Ex veteri Ms. reginæ Sueciæ in pergameno, signato num. 744.
Fides V. M. Aginni in Aquitania (S.)
Socii MM. Aginni in Aquitania.
BHL Number: 2939, 2940
a
A. anonymo.
PROLOGUS.
[Anonymus, licet inter Sanctorum biographos] Magnificus & perpes Rex cælorum, sicut ante mundi exordium Patris inextricabilis sapientiæ monarchia solus omnium creaturarum finem una cum initio, dum adhuc non essent, mirifice prospexit, non secus Christos b suos posthæc futuros elegit, qui propositum sanctitatis a primis cunabulis assumpsere, qui & sola theorica c interioris hominis oculo intuentes, adeo privilegio fidei præpolluere & in constantia agonis incœpti fixi perstitere, ut tyrannica jussa gentiliumque vafra lenocinia insuperque omnia tormentorum genera aspernantes, ad idola vana & damnosa a cervicosis persecutoribus, mortem minitantibus, inflecti blande aspereve nequivere; sed potius pro nomine Jesu, propugnatoris eorum, agonistæ d fortissimi in hujus peregrinationis prælio perseveravere, & cum insigni trophæo ad patriam redeuntes, militiæ peractæ bravia a Domino suo receperunt. Quorum victoriæ mentio ut penes terrigenas, veluti cælicolas, solemnis constaret, pari providentia idem mirabilis Dispositor, exordii expers, succiduos fideles, librariosque Philochristos e deesse renuit, qui eorum egregium triumphum & palmam martyrii, sive miracula, litteris traderent, quas sequacibus suis ad themata f recte vivendi & prærogativam doctrinæ reliquerunt.
[2] [se minimum & indisertum esse, sciat,] Inter quos tam præclari negotii viros unus quidem ego ex modernis g rudis, omniumque infimus, nec in numero tantorum scilicet habendus, &, licet nullius sophismatis stemate vel virore fulcitus h, tamen benevolentiæ profusius, quam possibilitatis gratia, coactus, unius Christi virginis martyrisque, nomine Fidei, quæ etiam tam opere, quam vocamine Fidei nobilis *, translationem stilo prætitulare præsumo: & ne forte aridioris ingenii culpa attrita attonitus i, paulo tardius accedo, verumtamen, opitulatione contemplativa aspirante, pro viribus ordiendo scribere eandem aggrediar; pro viribus, inquam, non ad comparationem, utpote illustrium, qui trigeri k immani in pelagus voluminum tam innumerabilium, carbasis sinuosis flatibus Austri extensis, in altum tanti freti protendere non metuunt, quos nec Boreæ efferi spiramina, execrabiliter flantia, infestant, nec minaces fluctus tumidi maris terrificant.
[3] [tamen Translationem S. Fidis rudi stilo scribere aggreditur.] Sed quo animus tendit rapido ventorum cursu, ut velox sagitta l celeumata m exercendo antevolans? Quin imo parvo lembulo n littus contis tangens, velis carens, proprioque sudore navaliis remigans, minores undas tutius sulco, sicque paulatim prodeundo ad iam prædestinatam metam, tum demum fatigatus quandoque perstringo o. Itidem hic Opus lector artificiosum ne quærites, non facetæ urbanitatis locutionem, non rhetorum eloquentiæ profunditatem, sed arctius vacillantis ingenii paupertatem adesse cognoscas, qui, ut superius prætexui, amplius benignitatis quam auctoritatis causa, exercitio huic implicitus *. Præter hæc tamen, summo cooperante Opifice, ipsaque Dei pietate magistra, opemque rorante, ad vota spontanea pervenire usque desidero, eaque persolvere, prout pollicitus sum, non recusabo.
ANNOTATA.
a Consule, quæ de hujus anonymi ætate & fidedisputavimus in Commentario a num. 34.
b Unctos seu chrismate salutis in Baptismo, seu Chrismate Confirmationis, ac, ut verbo uno dicam, Christianos anonymus hic significat.
c Videtur anonymus hac voce indicare voluisse res divinas, factasve a Deo mysteriorum revelationes; quo sensu tamen hanc vocem alibi non reperi.
d Id est, pugiles seu athletæ pro Christi nomine. Eadem voce utitur Arnobius in Psalmum 93: Quæso te, agonista fortissime, indica mihi, quo ordine hostium impetus evasisti.
e Seu Christi amantes scriptores, qui martyrum certamina litteris commendarent.
f Thema hic pro norma seu exemplo sumitur.
g Cum hic auctor post annum Christi 1020 uti num. 35 in Commentario diximus, Opus suum conscripsisse videatur, modernum Martyrii S. Fidis scriptorem merito sese vocavit.
h Sophisma hic pro rhetorica & elegantiori dictione, stema vero pro schemate, fulcitus autem, antiquatum participium, pro fultus adhiberi videntur. Sic apud S. Augustinum lib. 2 de Doctrina Christiana sermo, non captiosus, sed tamen abundantius, quam gravitatem decet, ornamenta consectans, sophisticus dicitur. Videas quoque apud Cangium in Lexico stema pro schemate. Itaque, si bene anonymum nostrum capio, indicat, se elegantis dictionis exemplar, quod imitaretur, ante oculos non habuisse, cum Translationis historiam conscripturus erat.
i Videntur hic voces quædam deesse, quæ sensum compleant; vel fortassis pro ne legendum est nec, ut sensus ejus sit, & nec ob eloquentiæ imperitiam tardius ad hoc Opus accedo, sed pro viribus scribere aggredior &c.
k Trigeri immani, id est, triremi magna. Sic Ariulfus de Miraculis S. Richardi cap. 3: Fuit quædam trigeris magna & fortis, quæ plena hominibus armatis cursu veloci tendebat properare in Hierusalem.
l Sagitta, inquit Cangius in Lexico, navigii species … dicta, quod velox sit. Adhibetur in charta Guillelmi II, regis Siciliæ, in Bullario Casinensi tom. 2, pag. 191: “Concedimus etiam prætaxato monasterio liberam potestatem semper habendi quinque sagittas in portu Panormi & mari, eidem civitati adjacenti.” Plura vide de hoc navigii genere apud laudatum Cangium.
m Celeumata pro celeusmata, quæ vox Græca est, significans cantum nautarum, quem in prosperis præsertim concinebant, de quo vide Cangium in Lexico.
n Lembulus est scapha exigua, quæ conto seu longa pertica protrudi, vel remis agi solet.
o Quid sibi velit allegorico hoc sermone anonymus, mox verbis propriis exponit, dum ait, sermonis sublimioris elegantiam in hac sua lucubratione a lectore quærendam non esse, quod verissime ab eo dictum fuisse, nemo non judicabit.
* supple fuit
* forte suppl. fui
CAPUT I.
S. Fidis Sociorumque martyrium, sepultura, ac dein corporum
inventio & elevatio: patrata Aginni a S. Fide miracula: Conchensis
cœnobii situs: Arinisdi, Conchensis monachi, artes ad auferendum S.
Fidis corpus.
[Cum S. Fidis Sociorumque martyrum corpora] Tempore igitur Diocletiani & Maximiani a Romulei regni sceptra regentium tanta rabies tyrannidis eorum in Christianos furuit, ut per omnes terminos imperii illorum, scilicet a mari Orientali usque ad Occidentale, a Daciano b sceleratissimo, ab edictu ipsorum directo, per singulas civitates persecutio fidelium crudeliter exerceretur. Accidit ergo ea tempestate, ut idem prophanus præses ad Occiduas oras transiens, Agennum urbem ingrederetur; dumque ferox Christicolarum quæstio facta fieret *, generosissima virgo genere, sed generosior sanctitate, Dei ancilla, Fides, ejusdem loci incola, pollutis scelestissimi tortoris manibus primum allata est; quam cum ad simulacra compellere non prævaleret, post cratem ignitam prunarumque ambustionem cum Caprasio, Primo atque Feliciano c cæterisque compluribus spiculatoris gladio martyrium feliciter consummavit.
[5] [Aginni sepulta, ac dein inventa elevataque fuissent,] De eorum vero Martyrum corporibus, parvulus adhuc mitis Christi grex, sollicitus, clam præ metu diræ gentilitatis sacrosanctum [corpus] colligens cum diligentissima cura, non condecenti in loco sepulturæ tradidit d. Post multa autem annorum curricula omni gentilium furore remoto, quidam vir sanctus, cui nomen Dulcidius e, ad pontificatus dignitatem provectus, omnibus posthabitis, ecclesiam foris murum f ejusdem urbis ad Septentrionale clima in suburbio construxit, eandemque sub sacræ Virginis veneratione cælesti Sponso consecravit. Sanctorum quoque corpora cælitus per visionem somni admonitus ab inculto & minus religioso loco cum summo condigni honoris officio ad locum, Domino dicatum, transferre non distulit, ipsaque ab invicem sejunxit, beatissimam namque virginem Fidem, quæ cæteros in palma victoriæ præcellit, in basilicam eamdem cum maxima honorificentia mausoleo precioso, marmore exciso, commendavit, in quo, ut gestæ rei usque hodie prodit veritas, litterarum anaglypha * titulus passionis ejus sub fastigio brevitatis inscriptus est; sanctum vero Caprasium intra muros urbis ad ecclesiam ibidem fundatam detulit, eumque consimili honore in sarcophago, item marmoreo, diligentissime deposuit g.
[6] [& ad S. Fidis mausoleum miracula multa patrarentur,] Cœperat enim prælibata Christi sponsa & martyr Fides tantis miraculorum signis præfulgere, ut cæcos illuminaret, surdis auditum redderet, energumenos curaret, & omnia infirmitatum genera a variis languidis depelleret. Tanta vero claritate eadem regina virtutis Fides a Domino coronata, illico fama ejus non tantummodo per finitimas civitates & regiones intonuit, sed etiam per quadrilateras mundi plagas ipsa filia cæli & virgo sacratissima Fides ab omni gente longe lateque famosissima atque gloriosissima, per virtutum insignia prædicabatur h. Post aliquantulum ergo temporis devotus populorum concursus ad tumulum illius frequenter confluebat, plurimaque diverse ægrotantium multitudo circumquaque deferebatur, per quos ipsa maxima Martyr mirabiliter a Deo clarificata *, omnes, sanitate recepta, læti & incolumes magnalia Dei Virginisque annunciantes, inde regressi sunt.
[7] [Conchensis cœnobii, cujus situs & exordia referuntur,] Sita est ergo supradicta urbs in Gallia Inferiori, quam præterluit fluvius, videlicet Garonna i, sed in trina Galliæ divisione hæc quidem tertia ad differentiam duarum, Gallia Comata & Inferior cognomine vocitatur k. Est item ejusdem Galliæ provinciæ monasterium quoddam, quod dicitur Conchas l, in quibusdam convallibus statutum, undique præruptis montibus circumclusum ad Meridianum polum nemorositate opacum, duorum stadiorum spatio in longitudine extensum, quod in ambitu qualitatis loci ad instar Conchæ videtur formatum, indeque vocabuli originem traxisse cognoscitur. Denique id ipsum quondam ab exercitu Saracenorum, quando hostilibus armis ad omnem pene Europam devastandam egressi sunt, funditus destructum est m, ita ut regalia chirographa, ad diœcesim ipsius se habentia, dispersa perirent. Evolutis quoque post aliquantulis annis, Carolo summo imperatore jubente, a Ludovico, filio ejus, qui sub ipso patre, adhuc vivente, coronatus & in regnum sublimatus est, cum privilegiis, præcepto illius iterum rescriptis, ab imo fundamento honorifice restauratum est n; habetur siquidem usque nunc in eodem cœnobio venerabilis monachorum congregatio, cujus antecessores arduæ religiositatis more tenebantur, qui in successoribus, ut adhuc patet cernentibus quotidie, bonarum virtutum augmentis studiose dilatatur.
[8] Hi tanti honoris viri, dum sæpius de supra taxatæ Virginis prodigiis ad invicem sermones conferrent, [æscetæ, ut reliquias S. Fidis nanciscantur, Arinisdum,] dextra interim suggestione excitati, ex improviso causa consilii apud eos extitit, quonam modo eventus rei examinaretur, ut sanctissimæ Martyris corpus in salutem patriæ & in redemptionem multorum ad se transferretur o. Accersito igitur quodam monacho, nomine Arinisdo p, qui in parrochia ejusdem monasterii pro patrum communi utilitate ad cujusdam ecclesiæ curam agendam constitutus fuerat, qui in concilio providus, in prudentia strenuus & in omni morum habitudine erat præclarus; cum quo vero totius commoditatis viro omnem propositæ rei seriem disponentes, atque, prout necessitas exigebat, quomodo, si sors concederet, aperte perficeretur, artificantes, cum itineris duce post peractum consilium Agennum direxerunt.
[9] Cum utique talis secreti legatus illo pervenisset, mentemque in diversa versaret, [mittunt Aginnum, ubi callidus ille vir,] ut res postulaverat, cuncta secum solerter perspexerat, sub peregrinique habitu ibidem degens, ut proselitum decuit, se suaque cuncta caute habuit, quantum ad rem pertinuit, modeste se occultare studuit, perpetuam stationem permanendi sub specie simplicitatis finxit, bonæque conversationis studium veraciter omnibus præbuit. Qui vero, dum talis exempli forma fulsisset, amabillimus extemplo subinde inquilinis pro visibili corporis castimonia extitit, eisque notus fieri & moribus & patria incepit. A clericis vero non solum in amicitiam, sed etiam in consortium receptus est. Cum rursus inter eos solito more omnigena virtute claruisset, callentisque ingenii exercitio floruisset, divinæ legis amator haud iners extitit, ubique proficuus fuit, patientia & humilitate omnes antecellebat, & per omnia omnibus obedivit. Hæc morum laudabilis concordia cum cunctis pleniter complacuisset, post aliquos dies ad custoditorium ejusdem monasterii q officium assensu omnium non immerito promotus est.
[10] Porro cum hoc ecclesiasticum negotium rite ordinabiliterque tractaret, [ecclesiæ S. Fidis custos constitutus,] curamque illius decenter gereret, magis magisque in bonis operibus tam ipse faciendo, quam alios docendo procederet, tamen eo minus arcanum, cujus causa aderat, ullis prosperis adversisve interceptum, a pectoris suis antro non dilapsit *; sed quia in brevi temporum itervallo ad hoc desiderabile thesaurum r acquirendum facultas oportune accedendi pro metu adversæ fortunæ non data est, effectum voti suspendit, manens inter fratres locum opportunitatis expectando sub diuturno quoque tempore.
[11] Interea dum anxia mens persæpe laboraret, curaque intima cordis ureret, [integrum ejusdem Martyris corpus furto aufert.] quo ordine ad tam arduum opus perpetrandum aditum arriperet, quadam die orbitam annuam magnæ festivitatis Apparitionis Dominicæ s, sole revehente, post divina Missarum peracta solemnia cum omnes ad communem refectionem sumendam solemniter convenirent; ipse pro occasione custodiendæ ecclesiæ, ne forte, ut fieri solet, in tanta lætitia dici festi aliquid sinistri accideret, licentiam ad quæque monastica juris ministeria providenda obnixe ab omnibus postulaverat, qui hoc suo arbitrio uno ore unanimes concesserant, & prudenter in hoc agere dijudicaverant. His vero in festiva mensa epulando diu commorantibus, ille autem non in se, sed in Domino confisus, Poliandrum t sacræ Virginis adire non hæsitavit. Sed quia lapis coopertorius præ sigillis ferreis, quibus ad subteriorem firmiter se tenuit, immobilis mansit, & erigi ab eo integer nequiverat, ex parte pedum collisus est, tumuloque partim aperto sacratissimum corpus diligentissime collegit, indeque illud venerabillime sublevans, sacculo mundissimo, ovans Deumque magnificans, intulit.
ANNOTATA.
a Vide dicta in Commentario de epocha ejus martyrii num. 24.
b Dacianum non tantum in Hispaniis Galliisque, sed etiam in Oriente sæviisse in Christianos, nec Acta martyrii antiqua, quæ supra edidimus,nec alii vetusti scriptores tradunt.
c Caprasium, Primum & Felicianum probabilius non eodem die cum S. Fide passos fuisse, in Commentario num. 21 & 22 docuimus, quos proin adisis.
d Ita etiam testatur anonymus, S. Dulcidio coævus, cujus verba dedimus in Commentario num. 31.
e Vide Annotata ad Translationem, metrice conscriptam, lit. c.
f Consule Commentarium num. 33 & seq.
g Vide dicta in Commentario loco mox citato.
h Adi Annotata ad Translationem metrice conscriptam lit. f.
i Garumna est Galliæ fluvius, de quo & infra. De situ Aginni vide Annotata pag. 289 lit. d.
k Galliam olim in partes tres divisam fuisse, scribit etiam C. Julius Cæsar Commentariorum de Bello Gallico lib. 1, ita inquiens: Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgæ, aliam Aquitani, tertiam, qui ipsorum lingua Celtæ, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona & Sequana dividit. Et post nonnulla subdit: Aquitania a Gerumna flumine ad Pyrenæos montes, & eam partem Oceani, quæ ad Hispaniam pertinet, spectat inter Occasum solis & Septentriones. Verum fallitur anonymus noster, dum Aquitanicam ad differentiam duarum Galliam Comatam tunc dictam fuisse innuit; id enim nomen toti Galliæ, quæ Romanis transalpina erat, commune fuit, uti apud Bouquetum tom. 1 variis locis videre est. Porro Aquitaniam tempore Julii Cæsaris Inferiorem Galliam vocatam fuisse, nuspiam invenio.
l Conchense monasterium situm quidem est in Aquitania, at in ea, quæ Prima vocatur; Aginnum vero, ut ante dictum fuit, situm est in Aquitania Secunda. Ceterum Conchensem locum in quibusdam convallibus situm esse, anonymus tradit; cum tamen mappa geographica provinciæ ecclesiasticæ Albiensis tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ Conchense cœnobium colli impositum exhibet. Fortassis uterque auctor ita conciliandus est, ut, habita altiorum montium, quibus Conchæ cinguntur, ratione, in convallibus sitæ, seu, ut Hermoldus Nigellus scribit, valle sedere magna dicantur, cum tamen cœnobium in loci editi declivitate exstructum sit, cujus radices rivulus Dordunus subluit, & eo forte sensu alter anonymus utitur voce suspendio, quo & nunc adhibetur vox Gallica pente.
m Vide Annotata pag. 293 lit. o.
n Vide rursus Annotata pag. 293 lit. o & lit. q.
o Nihil hic de admonitione Conehensibus in somnis facta, de qua alter anonymus num. 4.
p Consule rursus Annotata pag. 293 lit. s.
q Universim ecclesiæ Monasteria olim dictæ, eæque præsertim, quarum prebyteri communi utebantur domicilio, uti a clericis hujus ecclesiæ fiebat.
r Thesaurum neutro genere usurpant etiam Alcuinus Eprit. 49 & Poëmate 105, Folcardus lib. 1 Miracul. S. Bertini cap. 8, & alii scriptores ævi medii, inquit Cangius in Lexico.
s Vide Annotata pag. 293 lit. t.
t Polyandrum seu Polyandrium, Latine cœmeterium seu tumulum mortuorum sonat. At interdum & sæpius apud ævi inferioris scriptores (uti hoc loco) sumitur pro monumento aut sepulcro unius hominis; ita Cangius in Lexico, apud quem plura vide.
* l. fuisset
* supple & vel forte leg. anaglypho opere
* supple fuit, &
* non dilabi sivit
CAPUT II.
Aginnenses fugientem cum corpore sanctæ Fidis Arinisdum frustra
insequuntur: factum Figiaci miraculum: corpus ad Conchense monasterium
perfertur: magnus ad illud concursus: tentata frustra totius corporis
translatio: S. Fidis elogium.
[Arinisdum cum corpore S. Fidis fugientem] Posthæc scilicet nulli quieti deditus, noctis silentium præstolans, advocatoque itineris socio, recidivo tramite ad patriam læto animo cum munere deifico veloci cursu tetenderunt. Craftino autem die illucescente, dum custos requisitus abfuisset, & monumentum visitatum, vacuum corpore foret, & tam pretioso thesauro careret, facto etiam tumultu permaximo in plebe, omnes obstupefacti concurrentes, casumque rei in alterutrum sciscitantes, quem raptim, ut in ardua re fieri solet, fama vulgo dilatavit, & cuncto populo regionis illius notum fecit. Ad sepulchrum ergo Virginis universa civitas conveniens sacrasque reliquias non reperiens, immoderato dolore cordis omnis ætas intrinsecus tacta, ita ut nulla solamina tantæ mœstitiæ in animis eorum sederent; sed quamvis tanto mœrore sui infortunii coacti, tamen non immemores faciundeæ rei, quosdam ex equestri ordine commilitones ad iter præparaverunt, qui terga fugientium, illud secretum sacrosanctum ferentium, celeri properatione insequerentur.
[13] Multis enim opprobriis omnis ejusdem loci clerus hanc culpam sibimet non minus improperabat, quam a cætero populo illis insultabatur, quod alienigenam, ex longinquo terrarum intervallo supervenientem, sibi præfecerint, & tot indigenis, ad hoc ministerium aptis, [Agimenses equites insequuntur, at contraria via,] posthabitis, eum præferent. Post infinitas autem verborum ambages, & plurimas lamentationes inito consilio, unanimiter conspiravere, ut, si sors fugitivos reduces daret, aut patibulo suspenderent, aut oculorum lumine extinguerentur. Missis itaque exploratoribus validis per viam, quæ ducit ab Agenno in partes Conchacenses, Dei clementia pro defensione servorum suorum, ne totale exitium incurrerent, volente, relicta ab ipsis insequentibus recta itineris linea, flumineque Garonnæ naviter quoque transmisso, ad fines Wasconæ a regionis festinanter transiere. Hi equidem nutu Dei tam immensa cordis ignorantia dediti fuere, ut, sicuti feroci animo in aufugientes appropiando irruere æstimavere, ita ab eis retrogrado tramite recedendo sese elongavere.
[14] [ac diem alii cum assecuti non agnoscunt;] Postquam autem in se reversi, illusosque se a transitu sinistro & in vanum laborasse noverunt, nimia mœstitia perturbati Agennum repedavere, & qualiter eis in via acciderit, per ordinem recitaverunt, habitatores namque urbis, rursus super hoc casu commoti, iterato itinere post fuga lapsos indagantes direxerunt, si forte concitato sonipede moram, quam prius fecerant, complere ullo conamine prævalerent. Qui sane, dum improba agilitate itinera agerent, quadam illucescente die contulit utrosque inopia * fortuna in loco, Albenca b propria vocabulo nuncupato. Ibidem sacri corporis vectorem, cum socio sub frondoso residentem arboris tegmine causa respirationis, reperere. Ipsi enimvero, quamvis infixa oculorum acie eum intuerentur, ita tamen mira Dei fortitudo affuit c, quem non modo compatriotam, quin etiam civem atque clientulum indies domi conspexerant, & cui dietim consermocinaverant, quasi videntibus oculis excœcati, neque statura eum inspiciendo, neque vocis proprietatem audiendo agnoverunt.
[15] [qui proin, re infecta, Aginnum reverti coguntur,] Is ergo, dum tanquam extraneus attentius rogitaretur, si talis formæ homo, uti sibi notificaverant, ei visus fuisset, se prorsus nusquam talem aliquem vidisse, verbis mendosis fidem eis secerat. De hac nempe interrogatione idem vir Dei nimio timore perterritus oppido se fessum, supra id, quod fuit, fingens, fatigata membra veluti pro quiete, ob hoc, ne dignosceretur, humo prostravit, & vultum ad terram convertit, ac, consodali relicto, solitarius per Caturcenses d fines cum sacris reliquiis iter carpsit. Perfugæ * autem Caturcum urbem intrantes, unius diei sub spatio ibi manserunt, omnibus modis hujus rei vestigia perspicaci industria investigantes, si fortuito aliqua indagatio illis occurreret, quæ notitiam desideratæ rei inferret, quatenus quam viam insisterent, vel quo perquirendo tenderent, non ignorarent. Postremo igitur scrutando, se frustra elaborare sentientes, quid agendum in hac re ambigua foret, solliciti conjicientes, tandem super omnia Agennum recidivare proficuosius intra se dicentes elegerunt. Revertamur ergo, forsitan, ut creditur, licitum sibi pro Virginis meritis abire non est, quæ nobis abstuli & * aliorsum transferri non patitur. Eo videlicet pacto remeantes, & cum aliter, quam sperarent, propositum eorum proveniret, saltem in omni exquisitione & spe sua frustrati domum pervenerunt.
[16] Optimates quoque Aginnenses, cum rumor tam inauditus, [dum interim Arinisdus, iter suum prosequens,] ab advenientibus missis relatus, suis intonaret auribus, quod sanctæ Martyris corpus ulterius non recuperarent, post hanc molestissimam jacturam sibimet nil utilius censuere, quam calamitatis suæ casum silentio tegere, ne sui infamia dedecoris proprii in populo divulgaretur & culpa ipsius infortunii eorum imperitiæ atque ignaviæ reputaretur. Cumque idem felix hoc, si dici fas sacrilegium est, celari diu non posset, paulo post proditum est & ubique per latitudinem terrarum propalatum. Fidelis autem supra taxatus vir præ formidine persequentium fugam anxius acceleravit, quominus * cruentas æmulorum manus, Dei miserationis clipeo protectus, evadere sibi licuisset.
[17] Obtigit siquidem, cum vicum quemdam, Figiacum e vocatum, [Figiacum venit, ubi cæcus aliquis divinitus illuminatur;] assidua festinatione immaniter agitatus, idem pertransiret, cæcus quidam, cui jam pridem divinitus in somnis revelatum fuerat, quod in ejusdem sanctæ Virginis transmigratione illuminaretur, adventus item corporis illius, ut a Deo præsagium hoc percepit, gnarus, audacter id ipsum, lucem diei postulando, petiit, & ut velamen, quo obsitum fuit, tetigit, repente oculorum lumen recepit. Sed non in hoc vero eadem maxima Virgo tantum, quin etiam in aliis pluribus mirandisque signis in transitu a Domino sublimata est, quæ propter stili prolixitatem devitamus, &, ut ita dicam, plura per eam fierent, ni terrore portitor nocivo circumcinctus, quo adversantium manus delituisset, sedula fuga ab omni loco præceps abiret.
[18] Is autem, qui sanus effectus est, ab ipso sacrarum reliquiarum portitore, [inde Conchas versus Arinisdus cum sacro corpore tendens,] qui tanti thesauri damnum cum sui corporis pœna se incassum incurrere metuit, præcipue rogatus est, ne subito eum prodere vellet, & qualiter erga ipsum peractæ rei veritas sese haberet, nequaquam diffamaret, quoadusque ad propria pertenderet, ne forte alicujus injuriæ offendiculum a quoquam obponeret *. Sed & hic, qui visus donum accepit, præ gaudio Deum Virginemque laudans ac magnificans, facilis se flagitantis precibus annuit. Hoc namque colloquio finito, servus Christi, quam celerrime potis fuit, ad jam supramemoratum locum, scilicet Conchas, iter intentus omni nisu peregit, qui haud longo terrarum intervallo, sed quasi duodenis usualibus miliariis f ab eodem vico avulsus est.
[19] Omnis autem monachorum Conchacensium chorus, [solenni ritu summaque cum lætitia a monachis recipitur,] cum idem sacramenti allator vicinitati eorum appropinquaret, audita videlicet adventatione ipsius, procul in occursum ejus spatiabantur, ex congrua processione sanctissimæ Martyri cum cætera fidelium turba obviantes, * cruce, thuribulis, aromatum odore redolentibus, cæterisque divinis obsequiis Virgo beata honore digno, corde jocundissimo, menteque benigna ab omnibus suscepta est. Post ea quoque præconiorum munia rite religioseque peracta, cum hymnis lætaniarumque canticis rediverunt, & beatissimæ Christi Martyris corpus cum summa honorificentia & gloria in templum, sub titulo sancti ac summi Salvatoris Jesu Christi specialiter dedicatum, intulere, & cum maxima cautela in loco decentissimo sub diligentissima custodia XIX Kal. Februariarum die venerabiliter statuerunt; eodem quippe tempore Carolo Minore, Francorum rege, imperante, quem suæ ditionis principes inique adversus eum conjurantes, a solio regio dejecerunt, & Ottoni *, Aquitanorum duci, coronam regni imposuerunt, & illum pro eo regnare elegerunt g.
[20] [ac mox frequentes populorum ad sacrum corpus concursus siunt,] Supradictum vero Translationis diem devotissima Christi plebs pro Virginis veneratione æternaliter sibi celeberrimum & in omni veræ fidei lætitia præcipuum elegit, quem annua observantia universalis terræ illius Christianitas ex tunc, & modo, & in futurum in Dei laudibus, totoque spirituali tripudio, omnigenis deifici cultus ornamentis ornant, atque festivum recolunt h. Ab illo ergo die usque hodie quamplurima populorum multitudo ad limina præfati templi pro sanctæ Christi Martyris reliquiis visitandis creberrime undique conveniunt i, ita ut difficulter, nisi propriis obtutibus pateat, alicui credibile memoratum * est, qualiter obstipantibus phalangibus adveniunt & redeunt, quos nec interdum apte quantitas monasterii, quamvis nimiæ magnitudinis in structura sit, capere sufficit, ibidemque lucubrantias nocturnas ex more cum luminariis exercentes post orationum divinorumque mysteriorum expletiones cum gaudio ad propria remeant.
[21] [hinc in exstructam novam basilicam illud transferre] Cum enim pium & mite monachorum ovile tam populosum turbarum frequentium accessum præ servitutis Christi instantia sanctique patris Benedicti traditione sufferre non oporteret, ipsique pro gravi molestia & inquietatione popularium crebrum favorem ducerent, in diebus quoque Stephani k, Alvernensium venerabilis præsulis, qui & unus ex solertissimis, ipso consulente, atque summopere instigante, maximæ pulchritudinis basilica ipso monasterio adjungata l, a fundamento post paululum temporis constructa est, in qua sacræ Virginis corpus tumulationi commendaretur, quo facilior aditus cunctis illuc confluentibus illudque visentibus assidue pateret. Oratorii igitur ædificio plenaria machinatione architecti consummato, atque legitima benedictione archimandritæ consecrato, primatibus equidem sapientibusque terræ illius in unum convenientibus, simpliciores dignioresque elegerunt, qui idonei forent ad sanctam Christi Martyrem a loco submovendam, ad ecclesiamque noviter ædificatam cum summa humilitate deferendam.
[22] [Conchenses monachi parant, sed irrito conatur;] His quoque sublimis meriti viris sollicito animo ad almificum corpus accedentibus, atque omni conamine religionis illud sublevare incipientibus, supremi opificis Christi mirificatione assistente, tanto pondere fixum permansit, ut ad montis cujusdam modum immobile persisteret. Illi profecto, non fat condigne hoc sacramentum attigisse reverentes, in jejuniorum orationumque afflictione constituti, iterumque aggredientes, nec ita operis incœptio ad votum provenit. Adulterinum vero adhuc culpæ fragilitatis eorum, ne ad effectum perduxissent, reputantes, diuturnæ rursus parcimoniæ macerationi dediti, tertioque probantes, sed minime labor in actu peragendæ rei proficiebat. Ne autem tot famosi atque ardui nominis hujusce monasterii viri, insulsi, sive eorum scientia inepta a quoquam deputaretur, vel neu casu super hac protervia, si tertium aditum transcenderent, ex qualibet parte plecterentur, sacrificium m idem ad prælibatum locum deportare ulterius tentare sese penitus desierunt.
[23] Deinceps videlicet incœptum suum illicitum & a Dei nutu vetitum sibi cognoscentes [quapropter corpori superstruunt thecam magnificam, miraculis postea claram.] juxta prædicti sancti ac summi Salvatoris Jesu Christi altaris latus posterius ex omni rutilantis auri gemmarumque coruscantium pompa mirificæ machinæ thecam fabricari conati sunt, sub qua dignissima Virgo obsigillata feliciter in Christo quiescit, ibidemque haud dubio ab innumerabili populo frequentatur. Quæ equidem adeo multipliciter hoc in loco a Domino per meritorum insignia mirificatur, ut salutaris illius opera in cunctis languidis, diversisque malis afflictis ostendatur, taliterque cælitus glorificata, quotidie de virtute scandit in virtutem; hujus namque prudentissimæ Virginis egregia gesta atque prodigia, eo quod multimoda, summotenusque perstringi nequeunt, non hic asserenda assumimus, quin potius idcirco, quod scripta sunt, omnino prætermittimus. Sed si quispiam avidus voluminum scrutator est, qui horum notamina adipisci degliscat, Codicem Miraculorum n ejus perlegat.
[24] Quæ lingua, o lector amande, quod pondus elegantiæ sufficit sat condigne promere Martyris Christi tam inclitæ *? [Elogia] quisve efficax philosophus mille modis carminum expediet ad integrum laudes ejus meritorum? Cedat nempe Achademicum o suæ virtuti potens studium; nam omnis ars sophistica p non prævalet exprimere culmen ejus gloriæ. O per omnia Virgo beata, paradisi incola, Angelorum socia, quæ in carne posita, pectore anhelanti Christum sitisti, cui militaliter pugnando bellicoseque triumphando, hostem devicisti, trophæumque nobile super astra revexisti, & quem sitiens desiderasti, eundem sponsum accepisti. O felix hujus margaritæ meritum, & o magnum atque inæstimabile jam dictum miraculum! Cujus anima Dei Filium amplecti meruit in cælis, hujus reliquiæ aliunde advectæ, domum, suo nomini specialiter adsignatam, possidere cupiebant in terris, ut misticum hoc non vacaret; quia sicut sponsa in aula siderea Sponso cælesti juncta est in excelsis, ita in ejus habitaculo sibi copularetur in imis, quo dilecta dilectum nusquam desereret, neque ullus locus dilectionis eorum vacuus constaret.
[25] Salve, inclita filia Syon, Fides o alma, Hierusalem supernæ alumna, [varia] inter choreas coruscans Virginum, ceu rosa & lilium. O dies veneranda, dies colenda, dies prædicanda, quæ talem florem in hujus mundi protulit lucem. O nimium felix tellus Conchacensis, talis gemmæ adornata pignore, talisque lucernæ, quæ resplendes fulmine, gaude & plaude, compta tali lumine, quod fulget super æthera, ceu sol inter sydera. O decus sublime polorum, corona Martyrum, lampas Virginum, facie renitens formosa, ut stella lucidissima, de thalamo Regis procedens decora, ut admodum rutilans aurora, lætare puella generosissima, pulchritudo enim tua meruit Amatorem Christum, verum Solem, cujus splendor & speciositas cæli superat fulgorem, omnemque æstuantis diei serenitatem. Ipsi quoque Ingenito, Filioque ejus Unigenito cum Pneumate Paraclyto honor doxaque q compar per immortalia sæcula sæculorum. Amen.
[26]
Omnium Alpha r Deus, quæ sunt, tibi doxaque limbus *, [de S. Fide,]
Orbis qui globulum finxisti, qui vel abyssum,
Pulcher cunctigenis nam cerneris in creaturis,
Haud secus in Sanctis mirus fulges & enormis;
Pro te virgo Fides sæcli contempsit opima,
Flagris, ense, crate, victrix spreto Daciano,
Nobile vexillum revehens super æthra triumphi.
Urbs Agenna rosa unda profusa cruoris,
Primo fovens corpus, sed post gemuit sibi demptum;
Nunc fruitur membris humus his Conchas quoque sacris,
Luciferi & talis radiis micat inclita tellus.
Et jubilat Christo, geminis ter laudibus, Agno,
Qui decus hoc summum meritis concessit eorum.
[27]
[at inepte vel concinnata vel descripta.] Chere s stella, Fides, Superum tu maxima cives *,
O spes, pompa, salus, virtus, flos, gloria, luxque
Astrifera, quæ cum Domino regnaris * in aula,
Erige tu mundum precibus, sua noxa caducum t…
Quocirca, pia Virgo Dei, succurre pusillo
Plasmate mortalis sexus is est, quia pulvis,
Pondere neu carnis Christi superetur imago.
Spiritus ætherea redeat sed victor ad astra,
Pax ubi, perpetua lux & sine tempore vera,
Sceptriger Altitronus regit & qua cælica regna,
Hæc pie nos facias, Rex regum, scandere celsa,
Quo tibi magnifica modulemus laude per ævum;
Hoc Pater, hoc Genitus, hoc Spiritus annuat almus u.
ANNOTATA.
a Vide, quæ supra diximus in Annotatis pag. 293, lit. X.
b Adi rursus Annotata ibidem.
c Prodigio adscribere videtur anonymus, quod Aginnenses non agnoverint Arinisdum; at facile fieri potuit, ut personam mentitus sit callidus ille & versipellis homo, & mox se oppido defessumfingens, faciem in terram converterit, ut vix uno momento Aginnenses vultum ejus considerare quiverint.
d Consule Annotata pag. 293 lit. z & aa.
e Vide, quæ de Figiaco diximus in Annotatis pag. 293 litt. aa.
f Minorem utriusque loci distantiam exhibet mappa geographica tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ. Verum anonymus noster minores dumtaxat leucas Gallicas designat, vel, computatis viarum anfractibus, loci utriusque sistantiam metitur.
g Vide, quæ de epocha translationis in Commentario a num. 40 disputata a nobis sunt.
h Vide in Commentario Bullam Pontificiam Paschalis II a num. 66.
i Adi dicta in Commentario num. 53.
k Consulesis, quæ de Stephano II diximus in Commentario a num. 53.
l Legendum puto adjuxtata, quæ vox medio ævo pro juxta posita adhibita fuit. Porro vide rursus dicta in Commentario num. 53 & 55.
m Sacrificium hic, uti & alibi sacramentum, pro re sacra seu sacro S. Fidis corpore sumuntur. Ceterum de frustra tentata hac integri corporis ejus translatione adi Commentarium a num. 54.
n Consule, quæ de hoc, uti videtur, Miraculorum codice disputavimus in Commentario a num. 88.
o Per Academicum studium intelligit artem recte copioseque disserendi. Forte anonymus noverat illud Ciceronis: Ego autem fateor, me oratorem, si modo sim, aut etiam quicumque sim, non ex Rhetorum officinis, sed ex Academiæ spatiis exstitisse.
p Vide Annotata pag. 294, lit. h.
q Id est, & Spiritui Sancto honor & gloria.
r Alpha, id est, principium juxta illud Apocalypseos cap. 1, ℣. 8: Ego sum Alpha & Omega, principium & finis.
s Chere a voce Græca χαῖρε pro salve, ave, adhibet anonymus.
t Quinque versus, qui in apographo nostro subsequuntur, vel anonymi inscitia adeo male tornati & implexi, vel descriptoris vitio adeo luxati ac deformati sunt, ut nulla ratione ad metri syntaxeosque leges reduci a me quiverint. Quapropter eos hic omittendos censui, & vel ideo præsertim, quod nihil notatu dignum indicare videantur.
u In fine apographi nostri ponitur oratio, quæ, uti arbitror, eadem est, quam Tillemontius tom. 4 Monum. Eccles. pag. 753 Nota 1 satis pulchram vocat. Integram hic subdere visum est, quod non parum ad posthumam S. Fidis gloriam faciat, & miraculis jam nunc edendis fidem etiam conciliet. His verbis concepta est: Sancta & benedicta Fides, virgo preciosa & martyr gloriosa, honor cæli, decus paradisi, cælestis Hierusalem margarita, Christi sponsa, dulcis ac dilecta Dei amica, quæ, postpositis sæcularium voluptatum illecebris, Christum tantum concupisti, sitisti, desiderasti, nec unquam desiisti, donec per martyrii gratiam ipsum invenisti, nunc habes, nunc tenes, nunc vides, quem desiderasti, visoque sine fastidio satiaris. In illo delectaris, illum amplexaris, sub umbra illius, quem desiderasti, sedes, & fructus ejus dulcis gutturi tuo. Illi vox tua dulcis & facies tua decora. Ipse tibi imperat ut ancillæ, sublimat ut reginam, fovet ut filiam, coronat ut amicam, valida ut mors, vestra fuit dilectio. Et quomodo majorem hac dilectionem haberetis, quam ut pro invicem animas poneretis; & ideo indissolubili modo nexa, totiusque felicitatis plena vestra est caritas, spirans odorem æternæ vitæ. Oramus ergo te, inclita & cælestis femina Fides, quam post incomparabilem & deificam Dei Genitricem Mariam pene omnibus sanctis Virginibus miraculorum præferunt insignia, ut nobis peccatoribus in præsenti vita subvenias, atque apud piissimum Redemptorem tuum, cui in hac vita placere studuisti, & in quem nunc & semper inter angelos cernere cupis, peccatorum nostrorum veniam impetres, & in supremo judicii die venturi Judicis iram tuis sanctis precibus in maximam lenitatem ac bonitatem contra nos miseros convertas. Quatenus ab æternis gehennæ incendiis liberati, & Beatorum consortio conjuncti tecum fæliciter æternare mereamur in cælis. Amen.
* an inopinata?
* i. e. persecutores
* l. quam nobis abstulit, & quæ
* forte quatenus
* opponeretur
* supple & cum
* lege Odoni
* an memoratu:
* suppl. prodigia vel simile quid
* l. & hymnus
* an civis?
* an dominaris?
MIRACULA,
auctore Bernardo, Andegavensis scholæ magistro, conscripta.
Ex antiquo Ms. reginæ Sueciæ, signato 744, partim collato cum editione Labbeana tom. 2 Novæ Bibliothecæ Mss. a pag. 531.
Fides V. M. Aginni in Aquitania (S.)
Socii MM. Aginni in Aquitania.
BHL Number: 2942, 2943
a
A. Bernardo
PROLOGUS AUCTORIS
Collatus cum editione Mabilloniana tom. 4 Annalium Benedictinorum pag. 703.
[Quæ fuerit sibi data occasio scribendi miracula S. Fidis,] Sanctissimo atque hominum doctissimo Fulberto c, Carnotano episcopo, Bernardus, scholasticorum minimus, summæ beatitudinis donum. Cum dudum Carnoti vestra sincera conversatione fruerer, accidebat crebrius, ut vel scribendi causa vel orandi S. Fidis martyris, quæ extra muros ejusdem urbis sita est, ecclesiolam adirem d. Qua de re memini, nos aliquando inter confabulationis colloquia incidisse in mentionem S. Fidis miraculorumque ejus, quæ in loco Conchacensis * cœnobii, ubi sacrosanctum corpus illius veneranter excolitur e, omnipotentis Christi munere * fiunt assidue. Quæ quia partim vulgarium fama celebrari videbantur, partimque * inaudita habebantur, haud aliliter, quam inanis fabulæ commenta a fide rejiciebantur. Et tamen * cum, quod verum erat, per voluntatem Dei silere * non poterat, verique opinio pene per universam Europam jam discurreret, paulatim subiit mihi in corde tacita & oblivionis impatiens cogitatio, uti ipsum sanctæ Martyris habitaculum eadem * studio discendi adirem. Postremo adeo res rediit huc, ut voti inde facti tempus diemque, ne daretur oblivioni, in manuali codicello notaverim f.
[2] [& quo modo eorum veritatem indagarit,] Interea causa extitit, qua ad urbem Andegavum * ab ipsius urbis episcopo g exoratus transmigrarem, ubi fere per triennium per inanes nugas, ut verum confitear, tempus studii conterens, excessi terminum voti *; quippe bonam opportunitatem expectabam, quæ, succedentibus multiplicis curæ occupationibus, adeo me falsa expectatione reddidit delusum, ut veluti piscis intra linea claustra captus, quo magis expediri conabar, eo gravioribus malis implicarer. Tandem vero ne sub specie * adversitatis desidiæ meæ viderer consulere, cum etiam occultos & pene inextricabiles diabolica fraude mihi persentiscerem * parari laqueos, prorsusque arte inimica a cœptis cogitantem de bonis absterreri, postpositis repente rebus, ad desideratum gloriosæ Martyris mausoleum, Domino ducente, perveni. Hic ergo de virtutibus h S. Fidis priusquam * sollicite cœpi inquirere, tanta a diversis relatoribus miraculorum affluentia abundavit, ut, nisi audiendi esset ardens animus, nimio tædio afficerent cerebrum. Verum, quia ipsum hominem, cujus oculi violenta avulsione * radicitus abstracti fuerunt *, & postmodum salva naturæ integritate reformati, ipse videre merui, & nunc in hac etiam hora dictandi video, eodemque prodente, universa attestante provincia, novi i, primum id, tamquam miraculorum fundamentum cæterorum, lectioni inserendum puto, non solum sensum e sensu, sed etiam verbum e verbo, ut ab ejus ore audio, brevitatis alienus, longam satis lineam narrationis exordiens. Posthæc vero pro redeundi festinatione perpauca adjicere miracula reliquorum * pulchriora, summa brevitate cursimque notata, & quidem, quæ ætate nostra non sunt antiquiora, quorumque testes in promptu, non fabulosam, sed evidentissimam veritatem elicuerunt * k, mecum in patriam, Deo duce, ferendum * delibero; quo videlicet diligentiori datus otio abundantiorem lecturis faciam lectionem.
[3] Hæc ergo, mortalium doctissime, cum acceperis, [uti & cur præ aliis ipse ea scribat,] artis tantum positionem corrige; nam quidquid mihi narratum fuerit, quamvis indoctus & recte dictandi imperitus, non tamen simplex ad audiendum, nec facilis ero ad credendum; aut potius, si fœdum tibi videtur, stilum imparem materiæ materiam polluisse, tute tibi, salva benevolentia mea, quem constat unice in altiorem sapientiæ gradum evasisse, tam nobile tamque gloriosum thema nobili gloriosoque stilo decoraturus sume, ne veritas malo stilo corrosa legentibus horreat, ac per hoc res optima vilescat; nam tantam talemque historiam, tamquam abjectis sapientibus, occupasse, præsumptoris potius erit improbitas, nisi, quia causa in medio prolata me ab hac audaciæ noxa facit immunem; quoniam *, ut manifestius edicam, melius est, cælestia miracula, nunc dum sunt nova * & indubia, a scholastico, quamlibet indocto, salva veritate utcumque tradi litteris, quam ab ignotis mundi partibus oscitantem spe dubia oratorem expectari.
[4] Ergo non adeo culpandus mihi videor, si divinæ gratiæ munera pro viribus exprompterare * contendo, [exponit Bernardus, dictisque suis fidem haberi postulat.] cum ipsa scriptorum inopia, ut id agam, vehementer expostulat. De cætero, qui hoc lecturi estis, moneo, ne in hujus scripturæ concordia scandalizemini, consequentiam temporum quærentes l; non enim permittit me instans redeundi necessitas ad purum investigare, nisi ea, quæ sine detrimento fructus * minime sunt prætermittenda. Unde non hic in hac scriptura libri, quem de virtutibus S. Fidis, Deo cooperante, exordior componere, annorum ordo, sed miraculorum concordabit similitudo, quorum inviolabili veritate diligentissime a me exquisita, quia nihil verius, precor, ut fidem relatui pleno corde accommodetis, ne vobis sanctæ Martyri postmodum minus derogasse sit satius, aut potius, si rei prodigiosæ inusitata novitas vos perturbat, id super omnia coram * fraternitate m procumbens terratenus peto, uti nostro tempore non tam orationis, quam causa experientiæ, & vos quoque, me regresso, huc veniatis, ne intempestive falsum judicetis inexperti, cujus veritatem ultro propalabitis experti n.
ANNOTATA.
a Apographum nostrum antiqui codicis Ms. reginæ Sueciæ hunc præfert titulum: Incipit Liber miraculorum S. Fidis, virginis & martyris, editus a Barnardo, Andegavinæ scholæ magistro. Hunc porro Barnardum, seu Bernardum, non fuisse vulgarem ludi magistrum, sed episcopalis scholæ præpositum, in Commentario num. 88 & 94 monuimus.
b Idem apographum nostrum sic habet: Incipit epistola ad domnum Fulbertum, Carnotanum episcopum. Mabil. vero legit Carnotenum.
c
Fulbertus, cui scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 7, pag. 261 & sæpe alibi Sancti titulum adscribunt, vario nomine in variis Mss. appellatur; alibi Folbertus, Fulpertus, Ulbertus & Umbertus, alibi Wlpertus, Wlbertus, imo & Wilbertus dicitur, uti testantur laudati scriptores Historiæ litterariæ pag. 261 Nota 1. Fuit sanctitate non minus, quam doctrina illustris antistes, ut merito clarissimum sui temporis ecclesiæ Gallicanæ lumen passim vocetur, atque in ejus morte studium philosophiæ humanorumque ac divinorum dogmatum in Francia periisse & gloria sacerdotum pæne cecidisse dicatur. Etiam tum, cum episcopalem gradum anno Christi 1007 assecutus esset Fulbertus, a docendo non destitit, scholamque habuit discipulorum undequaque confluentium frequentia pernobilem, quos inter fuit Bernardus noster. Qualis in docendo fuerit Fulbertus, ejus discipulus Adelmannus laudatus tom. 7 Historiæ litterariæ pag. 14 his versibus indicat:
Heu! quanta dignitate moralis industriæ,
Quanta rerum gravitate, verborum dulcedine
Explicabat altioris arcana scientiæ.
Floruere, te fovente, Galliarum studia;
Tu divina, tu humana excolebas dogmata,
Nusquam passus obscurari virtutem desidia.
Præter dicta tom. 1 Aprilis in Prætermissis pag. 856, insignia hujus viri elogia vide tom. 8 Galliæ Christianæ auctæ a col. 1113 & laudato tom. 7 Historiæ litterariæ a pag. 261; ex quibus etiam facile judicium feras de discipuli ejus Bernardi meritis ac doctrina, qui tali tantoque præsuli familiaris præ cæteris fuit.
d Habes hic, quam studio nominatim non recensui num. 71 Commentarii, aliam S. Fidi erectam in Galliis ecclesiam.
e Vide dicta in Commentario a num. 53.
f Non tantum quasi voto, ut innuunt scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 7, pag. 308, sed voto stricte dicto sese Bernardum ad id obstrinxisse, ipsa ejus in annotando emissi voti tempore dieque summa diligentia satis denotat.
g Laudati scriptores Historiæ litterariæ Franciæ ibidem censent, Bernardum ab Andegavensi episcopo evocatum fuisse, ut Andegavensi scholæ episcopali præesset, eumque fere per triennium hoc munere fuisse functum; quæ quidem ipsius Bernardi dictis consona sunt, verum quod addunt, Andegavensem præsulem illum fuisse Hubertum Vindocinensem, qui nempe, ut Sammarthani fratres tom. 2 Galliæ Christianæ pag. 123 scribunt, anno 1010 Andegavensi ecclesiæ præfectus fuit, id mihi quidem omnino certum non videtur, nisi vel citius, quam anno 1010, Hubertus ille Andegavensem sedem tenuerit; vel serius, quam anno 1010, imo & 1012, manum Operi admovisse Bernardus statuatur; quandoquidem triennium fere Andegavi exegerat, priusquam se Conchas hic scriptor contulerit.
h Id est, de miraculis S. Fidis, de quibus priori num. locutus erat.
i Non vulgi rumoribus motum, non credulum levemque hominem fuisse, at contra viri gravis, cauti, prudentisque partes omnes hic explevisse Bernardum, ex his satis superque liquet.
k Et hæc rursus aliaque, quæ subduntur, ejusmodi sunt, ut iis, quæ auctor ille refert, merito habeamus fidem.
l Ordinem chronologicum, seu, ut subdit, annorum quibus miracula illa facta sunt, ordinem non observavit Bernardus, sed miraculorum similitudinem, quorum certa explorataque esset veritas.
m Fraternitas est titulus honorarius, quo reges, cum ad invicem scribebant, antiquitus etiam utebantur, uti & episcopi cum ad episcopos, & clerici cum ad clericos litteras dabant. At titulum illum episcopo a simplice sacerdote attributum etiam quandoque fuisse, vel hinc manifestum fit.
n
In apographo nostro additur: Explicit epistola;
ac dein subditur: Incipiunt capitula libri
sequentis, de quo vide a nobis dicta in Comment.
numm. 90 & 94. Porro ita se capitulorum elenchus
in nostro apographo habet:
Cap. 1. De Witberto, cujus oculos radicitus
evulsos S. Fides redintegravit.
Cap. 2. De Gerberto simile miraculum.
Cap. 3. De eo, qui irruens in monachum
S. Fidis, occubuit præcipitio.
Cap. 4. De ea, quæ sacræ imagini assurgere
contempsit.
Cap. 5. De filia viduæ cæca.
Cap. 6. De muliere, quæ usurpavit annulum,
quem altera moriens S. Fidei reliquerat.
Cap. 7. De improbo mercatore.
Cap.8. De puero, in quo quadripartitum
gestum est miraculum.
Cap. 9. Item de cæco & claudo.
Cap. 10. De eo, qui a suspendio furcarum
S. Fidis auxilio liberatus est.
Cap. 11. De eo, cui ad conterendos ferreos compedes S. Fides martellum attulit.
Cap. 12. De eo, qui præmonitus a S. Fide
per fenestram turris saltu evasit, & de mirabili
asino.
Cap. 13. Iterum de Gerberto miraculum.
Cap. 14. De peregrino captivo & vinculato
subitoque S. Fidis auxilio liberato.
Cap. 15. Reversio tertia Barnardi ad S. Fidem
& quod Witbertus illuminatus jam obiisset.
Cap. 16. De eo, quem S. Fides gladio percussum
mirabiliter sanavit.
Cap. 17. De quodam Bernardo de morte
suscitato, & de mirabilibus ipsi ad S. Fidem
venienti in via ostensis.
Cap. 18. De mulo a morte resuscitato.
Cap. 19. De reperto accipitre.
Cap. 20. De puella contracta.
Cap. 21. De contracto directo.
Cap. 22. De rustico a dæmonio liberato.
Cap. 23. De quadam puella simile miraculum.
Cap. 24. De milite sagitta vulnerato & per
S. Fidem sanato.
* Mabil. Conchatensis
* Mabil. omnipotentia Christi
* Mabil. partim quia
* Mabil. Et tum
* an sileri
* Mabil. eodem
* Mab. Andegavensem
* Mab. excessi tamen voti
* Mabil. sub spem
* Mabil. præsentirem
* Mab. postquam
* Mab. ultione
* Mab. fuerant
* Mabil. reliquorum veto
* Mab. liquerint
* an ferenda?
* Mab. quam ut
* Mab. necdum sicut
* Mabil. propalare
* Mabil. addit misericordiæ
* Mab. a vestra fraternitate
MIRACULORUM LIBER I
CAPUT I.
De Witberto, cujus oculos radicitus evulsos S. Fides redintegravit.
CAPIT. I.
Igitur adhuc in pago Rotenico a, ubi & beatissima virgo requiescit Fides, [A suscepta ad S. Fidem peregrinatione revertenti] in vicinia vici Conchacensis presbyter quidem *, Geraldus nomine, superstes habitat, qui habuit consanguineum ac in Pontificali Confirmatione b filium, nomine Witbertum, suæ domus vernaculum, rerumque suarum procuratorem strenuum. Hic aliquando Witbertus festivitatis gratia ad Conchas * perrexerat, completaque de more solenni lucubratione vigiliæ c, in crastino, id est, in ipso solemnitatis die, recidivo redibat tramite, cum offendit sinistra fortuna præfatum dominum suum, occulto zeli odio adversus se commotum. Hunc presbyter cum peregrino habitu cominus cerneret, & * verbis pacificis in primo aggressu ita affatus est: Ecce, Witberte, Romeus d, ut video, effectus es; (sic enim in eadem patria Sanctorum peregrini appellantur) & respondit: Etiam, domine, a festivitate S. Fidis revertens. Tum vero de cæteris quasi amicabiliter exquisito dat licentiam abeundi. At cum paululum sese præterirent, respiciens post tergum Judaicæ proditionis sacerdos *, (si tamen sacerdotem, qui sacrilegio sacerdotium contaminat, vocari fas est) jubet homini, ut paulisper opperiatur se; quem consecutus mox a suis utrobique vallatum teneri præcepit.
[6] [Witberto, ab hero suo, cui de crimine falso suspectus erat,] Quod cum ille vidisset, nimio metu intremiscens, summam * cujus criminis arguatur, percontari cœpit. Cui vir perfidus hujuscemodi * dedit responsum: Malum mihi fecisti & pejus factum ire paras, & ideo non aliter, quam ipsis tuis oculis satisfaciens mihi supplicium dabis. Nec tamen apertius, quasi præ pudore, designavit modum culpæ; namque est sacerdotibus inhonestum de zelotipio e suo agere judicium; siquidem hujus mali causa de suspicione stuprandæ mulieris erat exorta. Ille vero, ut erat rei ignarus, omnigenæ culpæ purgationem satis confidenter profert. Ecce, inquiens, domine, omne nefas, quo tibi suspectus habeor, si est, ut palam detegas, legaliter refellere paratus, non æstimo inveniri posse, quo pacto iram tuam tuorumque fidelium incurrere debeam. Ad quem ille: Cessent, inquit, cessent superfluæ excusationis ambages; jam enim dudum conclamatum est, data sententia, ut oculis careas. At ille gladiatorio sibi animo illum * insistere, irreparabilemque suæ destructionis horam imminere, nec ullum preci locum fore ulterius cernens, adhuc tamen, quamvis de præsenti diffidens salute, hujusmodi clamorem addidit: Domine, indulge, quæso, veniam, & si non propter innocentiam meam, saltem pro amore Dei & S. Fidis, cujus amore in præsentiarum gesto sacrum peregrini habitum.
[7] Ad hæc torva bellua nec Deum, nec Sanctam ejus magni pendens, [ambo oculi radicitus evelluntur,] effero furoris rugitu frendens, diu conceptum blasphemiæ venonum, ita verbis evomit sacrilegis. Nec Deus, nec S. Fides hodie, inquit, te liberabit, neque eos invocando proficies, ut a manibus meis impunitus abeas, neque eo confugies, ut ob peregrini habitus reverentiam, cum sis mihi iniquissime injurius, te incontemptibilem inviolabilemque habeam personam. His dictis, jubet hominem dari præcipitem, oculosque innocentis violenter eripi. Sed cum nullum suorum (qui tres tantum erant, quorumque * nomina propter barbarismi prætermittimus horrorem) ad tantum facinus impellere potuisset, illum ab eisdem saltem gravari impetrans, repente idem elapsus ab equo, digitis, quibus sacrosanctum Christi corpus controctare* consueverat, sui filioli oculos violenter abstraxit, humique negligenter projecit. Non sine supremæ virtutis præsentia, quæ non sinit homines divinæ curæ exortes, & semper adest prope invocantibus se in veritate, facitque judicium injuriam patientibus.
[8] Nam, qui tum ibidem affuere, cernere continuo niveam meruere columbam; [quos avis Conchas deferre visa est.] aut certe, ut ipse adhuc patrator sceleris solet asserere, pica extitit, quæ pica, id est *, columba, ocellos miseri, recenti cruore illitos, in ipsa hora suscepit ab humo, supraque montuosæ telluris altitudine elevata, ad Conchas deferre visa est f. Nec mirum, si Deus aliti picæ oculos ad tempus servandos credidit, qui per corvos olim victum Heliæ in deserto præbuit; vel forte, ut Divinitas voluit, ales dubia venit, quæ nec bene pica, nec bene columba, animadverti potuit, verum inter utriusque avis qualitatem non ambigua fuit discretio, cum hi quidem candidatam columbam, ille vero non aliud se vidisse perhibet, quam picam nigro distinctam & albo. Sed quia Deus impiis terribilis, mitis vero apparebit justis, fieri potuit, ut insontibus quidem ac pro viso scelere tacita conscientia ingemiscentibus candida species visa fuerit, scelerato vero confusa. Quod tamen idem cum vidisset sacrilegus, pœnitudine ductus, lacrimari cœpit profusius. Cui ab uno sociorum ejus idem facere incassum tardeque, dictum est. Indeque abiens sacram Missæ celebrationem postea, aut propter perpetratum scelus non præsumpsit, aut (quod verius videtur) propter rem sæcularem omnino neglexit.
[9] At vero mater hujus Geraldi, læsæ innocentiæ vehementi affectu compassa, [Curatis vulneribus ei S. Eides] prædictum Witbertum domi receptavit, cunctaque sibi necessaria, donec sanus factus est, benignissime suppeditavit. Cum qua etiam eadem tempestate obversatus fuerat, non tam ex præcepto sui senioris g, quam declinando atrocitatem ipsius, quam in illum idem senior, sævior solito exercuisset, ex quo falsi zeli vulnus in corde percepisset. Isdemque * sanus effectus, eodem anno arte joculari h publicum quæritavit victum, indeque quæstum occæpit *; adeo ut (sicut modo assolet referre) oculos ultra habere non curaret, tanta eum & lucri cupiditas, & commodi jocunditas delectabat.
[10] Evoluto itaque anno, impendente solemnitatis die, dum pridie ante vigiliam membra sopori dedisset, astitisse sibi inenarrabilis elegantiæ visa est puella, aspectu angelico atque serenissimo, [post annum apparet;] facie candida, roseoque rubore guttatim respersa, quæ inæstimabili vultus vigore omnem humanum superexcellebat decorem. Quantitas vero non alia erat, quam ea, quæ passionis tempore fuisse legitur, id est, statura puellaris, necdum provectæ ætatis i; vestes erant amplissimæ, auroque per totum intextæ mundissimo ac subtili picturæ varietate circumdatæ. Manicarum vero quantitas ad vestigia usque dependens, in minutissimas rugas præ sui magnitudine subtiliter contracta; sed & ligatura capitis in orbem complicata bis binis perspicui candoris emicabat margaritis. Verum pusilli corporis habitudo nihil aliud mihi significare videtur, quam quod passionis tempore (sicut diximus) juvenis legitur fuisse k.
[11] [mirabili forma, cujus expositio datur,] Oris autem qualitas, quantum fas fuit huic, cui hæc visio apparuit, discernere, sive mirabilis habitus, non, ut reor, sine causa extiterunt; nam præclarum in se hæ eadem gerunt portentum; siquidom vestes mensuram personæ excedentes, armaturam, sive protectionem exuberantis fidei possumus accipere, quarum aureus fulgor spiritualis gratiæ illuminationem aperte figurat. Quid subtilitas picturæ, manicarumve rugositas, nisi divinæ sapientiæ indaginem præfert? Et merito in principali corporis parte, id est capite, sunt visæ quatuor gemmæ, per quas liquido principalium virtutum, prudentiæ, justitiæ, fortitudinis ac temperantiæ possumus advertere quadruvium l. Quarum S. Fides, quia notitiam perfectionemque habuit, ac penitus Sancto afflata Spiritu, cæteras quoque, ab his derivatas, intra viscera amoris perfectissime coluit, omnimodis Altissimo placuit; ac proinde non ignara summi boni, sacro martyrio immolandam semet ultroneam, curamque Christo obtulit holocaustam m. Restat faciei qualitas, quam licet primam, ut a relatore didicimus, præmisissemus, ultimam tamen in expositione nostra ponemus; quia in eadem, quæ est totius vitæ summa finisque, caritatem significare sentimus, per candorem videlicet faciei; bene etenim per candorem, qui nitore sui alios colores vincit, caritas intelligitur, virtutum perfectissima, quem nos ante ruborem, qui martyrium insinuat, non absurde, ut a nostro relatore accepimus, præmisimus, quia ad martyrii gratiam absque charitatis eminentia nequaquam pervenitur. Hanc itaque virtutem Deo gratissima carissimaque Fides inviciabiliter n servavit, quando pro illius amore intempestivam mortis acerbitatem inhianter expetiit.
[12] [spondetque, eum oculos sub certa conditione recepturum,] Mox vero, ut ad incœpta redeam, eadem Beatissima, fulcro cubilis innixa, supra dextram dormientis malam leniter suaviterque manu admota, sic infit: Dormisne, Witberte? Cui ille ait: Quis es, qui me vocas? At illa respondit: Ego sum S. Fides. Ad quam ille: Quid causæ accidit, Hera o, ut ad me venires? At illa respondit: Nihil aliud, nisi ut te visam. Witberto vero gratias agente, ipsum rursus S. Fides interrogat: Cognoscisne me? At ille eam, ac si jam dudum visam, recognoscens, sic visus est respondere: Etiam bene te video, Hera, & optime agnosco *: Dic etiam mihi, quomodo te habeas, inquit? quamque prospere tua res agatur? Ille respondit: Optime, Hera, rebus meis succedit fortuna, cunctaque Dei gratia sunt erga me prospera. Cui illa: Et quomodo, ait, prospera, quia lumen cæli non vides? Ille enim, ut fit in somnis, aliter de se *, quam res erat, videre putaverat. Qui mox ad hunc finem interrogationum, oculorum reminiscitur amissorum, Et quomodo, inquiens, videre possim, qui anno præterito a tua festivitate remeans, injusti domini violentia oculos miser perdiderim? Et illa: Nimium, inquit, Deum offendit, graviterque summi Artificis iram irritavit, qui te immeritum corporis detrimento damnavit; verum si crastina luce, quæ erit martyrii mei vigilia, Conchas perrexeris, emptasque duas candelas, unam quidem ante aram S. Salvatoris, alteram vero ante aram, ubi gleba corporis mei condita est p, apposueris, oculorum de integro reformatorum decore mereberis gaudere, si quidem pro illata tibi injuria cælestis Judicis pietatem ingenti clamore ad misericordiam promovi, Deumque pro salute tua sedulæ precis instantia tandiu fatigavi, quandiu ipse impetratæ optionis effectum facilem exorabilemque redderet.
[13] Hæc ubi dicta dedit, cœpit iterum atque iterum abituro instare, [quam cum implevisset,] &, ut celerrime pergeret, obnixius monere, imo de pretio emendæ ceræ hæsitanti, ita consulere: Mille homines, quos nunquam vidisti, inquit, tibi sunt daturi; præter hæc tamen, ut tuum negocium facilius peragas, perge festinus præsenti* diluculo ad ecclesiam hujus parochiæ (sane hæc erat, apud quam oculos amiserat, quæ ab antiquo Spariacus q vocabatur) ibique Missam audiens sex denariorum r reperies datorem. At ipso pro consolationis beneficio condignas grates rependente, virtus cælestis rediit. Continuo ergo experrectus, præfatam petiit ecclesiam, ubi cum universis omnem hanc visionem exposuisset ordine*, omnes pro deliramento reputarunt. Nec tamen cœptis desistens, cum singulos singillatim supplicando circumfusam rogitaret multitudinem, quærens duodecim oppignerare denarios, e cæteris tandem quidam Hugo se proferens huic aperta crumena gratis sex nummos cum obolo porrexit, qui tantum, quem in visione acceperat, excessit numerum; tunc ille, non immemor visionis divinæ, fit certior de futura promissione. Quid verbis opus est? Adit locum, visionem prodit senioribus, emit cereos, apponit altaribus, excubat coram aurea sacratissimæ Martyris imagine s.
[14] Circa autem medium noctis videtur videre in oculorum sibi excisorum locellos, [singulari prodigio oculos recuperat,] geminas fulgoris quasi baccas t haud * plus quam lauri arboris magnas, desursum immitti, penitus * infigi; qua statim reverberatione confusus cerebrum, versusque in stuporem, obdormivit. Cum autem matutinæ laudes agerentur, propter concentum & vociferationem psallentium experrectus, videtur sibi fulgentium luminarium, hominumque sese motantium quasi umbram conspicari. Verum pro interno cerebelli dolore, sui pene oblitus, quod rei veritas erat, minime credulus, somniare potius arbitrabatur. Tandem cum paulatim, quem intra tempora conceperat, stupor desineret, cœpit jam apertius rerum formas discernere, atque in se vix reversus, recolit visionem, manibusque appositis contrectat redivivæ lucis fenestras, carnes* integerrime pupillis in fronte reformatas. Ac * continuo, adhibitis testibus, immensam Christi magnificentiam immensis prædicavit laudibus. Fuit igitur ineffabile gaudium, inaudita lætitia, incredibilis stupor, dubium pene discrimen, utrum somnii imaginatione, an rei veritate tam inauditum miraculum cerneret, præcipue his, qui prius eum noverant.
[15] [& sibi ab hero suo rursus male metuens mox aufugit.] Inter hæc res ridicula plausuque dignissima accidit. Nam, ut erat homo purissimæ simplicitatis, irrepsit eum, * corde superflua timoris trepidatio; forte illum Geraldum, qui sibi dudum oculos evulserat, ad publicam, ut fit, solemnitatem adventasse, sibique denuo, si casu obvium haberet, fretum majore manu, renovatum oculorum decus excisum ire. Idcirco ergo inter confusum promiscuæ turbæ strepitum, quo potuit, occultius elabitur, nondum tamen ad unum* de recuperati luminis dono erat certus; tantus eum rei stupor invaserat, cum forte inter angustias turbarum, ad ecclesiam concurrentium, jam claro die asinum offendit oppositum; quem cum fuisset intuitus, virili severitate increpitans sic infit: Heus tu, homo, quisquis es, inepte, abige asinum tuum, ne fiat viatoribus offendiculum. Hic primum de veritate facti factus certissimus, secessit præpete fuga ad quemdam notum sibi militem u, cujus municipium in eminenti rupe situm, ita natura rerum undique muniverat, ut omnimodis machinis inaccessibile videretur, non a Conchis longius quam sexdecim millibus. Ad id ergo propter inexpugnabilis valli tuitionem confugiens, vix aliquando a monachis multa prece exoratus, multaque securitate donatus rediit. Quod cum plerique omnes, tam ex longinquis, quam proximis regionibus, confluentes, pro inaudito miraculo* cum certatim videre festinant, nonnulla ei beneficia indulsisse abeuntes gratulantur x. Et hoc est, quod sibi in visu S. Fides, ut diximus, dixerat: Mille homines, quos nunquam vidisti, tibi sunt daturi, finitum numerum, ut mos est in Scripturis, pro infinito ponens.
[16] [at Conchas dein reducitur, ubi varia in eo fiunt miracula.] Porro denique, ut fiat notior locoque stabilior, dudum bonæ memoriæ Arlaldus y abbas defunctus, concorsque fratrum sententia distrahendæ ceræ, quæ ibidem copiosiore Dei manu superabundat, eundem præficiunt. Unde cum multiplicem quæstum coëgisset, cœpit, ut est humanum ingenium, insolescere, nactusque sui animi incestam mulierem, continuo facti in se miraculi dignitatem oblivioni dedit: sed &, ne id inultum auferret, repente sanctæ Virginis ultrix affuit damnatio, quæ uno oculorum hominem cæcato, non tamen penitus eradicato, ad pœnitentiæ reduxit remedium, lumini de integro restituens. Mox vero idem, ubi iterum atque iterum in consuetum relaberetur volutabrum, divino ultimine * consecuto, unius oculi lumen amittebat, pœnitensque recuperabat, quod quoties jam evenerit, totidem miraculorum capitula, nisi fuisset nobis studium vitandæ nimietatis, prænotare potuissemus. Ad postremum vero, cum in idipsum sine intermissione incidisset, utriusque oculi officio caruit. Quocirca ut perfectius delicta pœniteret z, attonsa barba, coronato capite, clericatus se mancipavit ordini aa; quam rem licet idiota & illiteratus fecisset, tamen id ita divinæ pietati sedit, ut oculorum visum resumere meruisset. Idem tamen, post tot castigationum flagella impatiens libidinis, in idem cœnum corruisse dicitur, nulla tamen corporali succedente vindicta. Is igitur jam senex, ob turpis actionis facta ad summam vilitatem inopiamque redactus, nunc fratrum publica alitur alimonia, contentusque modico & plerumque vespertino salario, gaudet famis tantum refocillatione, totius levitatis molestia securus.
[17] Testor itaque divinæ providentiæ veritatem, absque ullo mendacii fuco, [Nihilin hac narratione a se confictum, at multis gentibus comperta] ut in hac continetur scriptura, ab ipsius Witberti ore accepisse, neque me decoris causa plus æquo addidisse, neque reor insuper, me inultum posse abire, si ipsam Dei dilectam & perpetuam amicam S. Fidem mendacis favore stili gaudere puto, quam constat pro veritate, quæ Christus est, funestam martyrii subiisse sententiam. Denique cum constat, nonnullos, quorum auctoritas satis recipitur idonea, res prodigiosas, quamvis sua ætate multo antiquiores, unius tantum relatoris, qui rei gestæ tamen non interfuerit, ore contentos solertissima descripsisse cura, cur ergo rem, mea ætate actam, quam & ipse oculis vidi, cuique Arvernia bb, Rotenica cc, Tolosanaque dd patria cæterique id locorum populi testimonium præbent invincibile, quantum ad nostræ professionis officium a perpetua memoria vacare patiar? præsertim cum ipsa, ut dudum præmisissemus, scriptorum negligentia, ut tantillus homunculus tam periculosam tamque arduam præsumat materiam, pene violenter cogat.
[18] Nam sicubi in hac patria vel rarus divulgaretur grammaticus, [se scripsisse, protestatur Bernardus.] nescio pigritiæne ignavia, an dictandi ignorantia (si quidem artis professione permulti gloriantur, qui se tales ipso effectu minime produnt) tale quid describere vel sponte neglexit, vel ignorat omnino sui ingenii ingratus. Idcirco ego decrevi potius insimulari audaciæ, quam negligentiæ incurrere noxam, dum id modo recenti veritate studeo annotare litteris, quod nullatenus potuisset, si scribendum posteritati servaretur, absque calumnia dubietatis vel damno veritatis haberi: quæ res ut ex omni parte dubietate careret, non statim, ubi sæpe dictus Witbertus oculis privatus extitit, illum divina miseratio sanavit, verum, ut supradictum est, toto anno a salute suspendit, arteque etiam scurrilitatis compluribus suis provincialibus oculis captum notavit, notatumque cunctis ad ultimum sanavit; in quo nihil eo inferius gestum est miraculum, quod in Euangelio de cæco nato legitur, & etiam multo mirabilius; siquidem ipsa Veritas sequaces suos majora utique, quam se, facturos esse promiserit, inquiens: “Qui credit in me, opera, quæ ego facio, & ipse faciet, & majora horum faciet, quia ego ad Patrem vado ee.”
ANNOTATA.
a Pagus Rutenicus, seu, uti Bernardus scribit, Rotenicus, teste Valesio in Notitia Galliarum pag. 492, nunc duas diœceses continet, Segodunensem veterem ac Vabrensem recentiorem; & in Superiorem Inferioremque dividitur, sive in montanum ac planum. Superior vocatur le Haut Rouergue, Inferior le Bas Rouergue. Porro Conchensem locum in Rutenica, ut vocant, Marchia Inferiori situm esse, scribit in suo Lexico Geographico Bruzen la Martiniere tom. 7, pag. 223.
b Sacramentum Confirmationis indicat Bernardus. Fuit itaque Geraldus ille Witberti sui consanguinei in Confirmationis Sacramento patrinus; unde & infra Witbertus illius filiolus, Galliee filleul, nuncupatur.
c Vigilia, inquit apud Cangium Joannes de Janua, dicitur dies profestus, scilicet dies primus ante festum, quia tunc in sero vigiliæ vacamus; imo tota etiam nocte populum in solemnioribus vigiliis vigilare in Dei laudibus soluisse, ibidem tradit Honorius Augustodunensis. Addit vero Bernardus τὸ lucubratione, ut significet, non sine luminum splendore S. Fidis, uti & aliorum Sanctorum, vigilias celebratas fuisse.
d Non tantum ii, qui ad sanctum Petrum piæ peregrinationis causa Romam tendebant, sed quivis peregrini, olim hac voce designabantur. Ita etiam Vasconum lingua Romin vocatur, qui Gallice pelerin; & Rominage eodem idiomate pro pelerinage adhibetur. Plura de hac re vide apud Cangium verbo Romeus.
e Vide Calmeti Dictionarium Biblicum verbo Zelotypia & verbo Adulterium.
f In editione Labbeana desunt sequentes 14 lineæ ad usque Quod tamen.
g Id est, heri seu domini sui Geraldi. Frequenter autem a medii ævi scriptoribus heros seu dominos seniorum nomine designatos fuisse, exLexico Cangii, verbo senior, satis superque liquet.
h De arte joculari seu potius de jocularibus, qui mimi seu histriones erat, vide Cangium hoc verbo, ejusque Supplementum a Carpenterio editum. Porro, cum Witbertus ille tum oculis careret, haud facile alias, quam cantoris partes, inter hujusmodi homines agere potuit. Quam vero quæstuosum olim hoc fuerit officium, ex Lexico Cangii, verbo Ministellus col. 771 facile conjicias.
i De juniori nostræ Martyris ætate agunt antiqua ejus Acta pag. 288, & rursus hic infræ de ea sermo est, uti & cap. seq., ubi S. Fides sub forma decennis puellæ apparuisse narratur.
k Sequens numerus totus abest a Labbeana editione, fortassis studio prætermissus, quod nihil historici contineat. Ceterum videtur Bernardus S. Gregorium Magnum imitatus hic fuisse, qui simili fere modo in Homilia XXXI in Euangelia de angelo, stola candida cooperto & in dextris ad sepulcrum Domini sedente, ratiocinatur.
l Quadruvium seu Quadrivium eodem omnino sensu adhibet S. Hieronymus Epistola 25; cap. 1.
m Legendum puto: puramque Christo obtulit holocaustam hostiam, vel purumque Christo obtulit holocaustum.
n Id est, sine vitio, sine defectu; nisi forte legendum sit inviolabiliter.
o Usitatissimum Gallis fuit, ut Sanctas dominæ aut heræ nomine, Sanctos vero Domini titulo compellarent; idemque mos necdum ubique exolevit.
p Mirificæ machinæ theca, de qua in Commentario num. 57 egimus, fortasse pro altaris tabula tunc fuit, in qua sacerdos celebrabat.
q Parochiam seu vicum nomine Spariacum, Conchensi cœnobio sat vicinum, neque apud Hadrianum Valesium in Notitia Galliæ, neque in Indicibus geographicis Bouqueti aliorumque, neque in geographicis Tabulis, quas habemus, invenire potui.
r Denarium & nummum promiscue quandoque sumi, recte Cangius in Lexico, verbo Denarius, animadvertit, confirmaturque Bernardi nostri testimonio, quo mox subdit, prolatos sex nummos cum obolo eum, quem in visione Witbertus acceperat, denariorum numerum uno obolo superasse. Plura de Denariis obolisque vide apud laudatum Cangium.
s Auream S. Fidis imaginem, de qua in Commentario num. 56 & 57 egimus, Bernardus hic designat; quæ fortassis festo sanctæ Martyris die supra altare, ubi reliqua corporis ejus pars condita erat, fidelium venerationi exponi solebat.
t Baccæ lauri sunt minutiores lauri fructus, ejusdem fere magnitudinis ac cerasa minora.
u Miles, id est, vir nobilis, uti ex subsequentibus abunde patet. Plura de hoc nomine videat curiosus lector apud Cangium in Lexico.
x In editione Labbeana desunt sequentia usque ad voces Quæ res sub medium num. 18.
y Arlaldus is idem est Conchensis abbas, qui tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ col. 240 Arnaldus vocatur, qui, uti ex Bernardi verbis colligi datur, ante seculi X exitum defunctus fuerit.
z Ita etiam Arnobius verbo pœnitere personaliter utitur, ita loquens in Psalmum 37: In quo (Domino) præterita pœnitemus, præsentia corrigimus.
aa Suscepto, ut conjicio, Ostiariatus aliove exMinoribus Ordine.
bb Arvernia patria seu Alvernia, Gallice l'Auvergne, est provincia ampla regni Franciæ, ubi alias Arverni, populi Aquitaniæ, fere in regni meditullio, habens a Septentrione Borbonensem provinciam, ab Oriente Forisiensem comitatum, ab Occidente Marchiam & Lemovicensem provinciam, & a Meridie Ruthenensem cum agro Gabalitano. Ita Baudrandus in Lexico Geographico, apud quem plura de ea regione videsis.
cc Vide, quæ superius lit. a de pago Rutenico diximus, quibus ex Baudrando hæc addere placuit: Rutenensis provincia terminatur a Meridie Occitania, ab Ortu Gabalis, a Septentrione Alvernia Inferiori, & ab Occasu Cadurcensi provincia.
dd An Bernardus per Tolosanam patriam indicare voluerit Vasconiam Tolosanam, de qua Baudrandus tom. 2, pag. 361; an ipsam Tolosam, celebrem Galliæ Narbonensis urbem, indubitanter edicere non audeo; quamquam inclinet animus, ut credam, Tolosanum seu agrum, seu comitatum potius, quam solam urbem, ab eo hic designatum fuisse. Ceterum, cum non tantum exipso Witberto, in quo prodigia hæc facta sunt, Bernardus ea, quæ refert, acceperit, sed etiam ad trium provinciarum aliorumque populorum, quibus Witbertus notus fuit, testimonium provocet, atque insuper Deum testem appellet, se absque ullo mendacii fuco, rem, ut audivit, enarrasse, non video, cur illi, tametsi mira insolitaque narranti, fidem denegemus, uti & in Commentario num. ultimo monui.
ee Verba sunt Christi apud Joannem cap. 14, ℣ 12.
* an quidam?
* Lab. Concham
* Lab. omittit &
* Lab. male sacerdotes
* Lab. summa
* Lab. addit minaciter
* Lab. omittit illum
* Lab. quorum
* Lab. contractare
* Lab. vel
* Lab. Is-denique
* Lab. accepit
* suppl. & illa
* Lab. omittit de se
* Lab. præsens
* Lab. per ordinem
* Lab. male aut
* Lab. penitusque
* Lab. carneis
* Lab. At
* Lab. ei in corde
* Lab. ad plenum
* forte suppl. haberent,
* i. e. divina ultione
CAPUT II.
De Gerberto simile miraculum.
CAPIT. II.
Et quia bonitas Dei recta desideria perficit, votaque fidelium semper accumulat, [Narrationi suæ fidem] evenit, divina disponente providentia, ut, quod in uno dudum videndi cupidus expetieram, nunc quoque idem incredibile dictu etiam præter spem in duobus videam. Video, inquam, Gerbertum paris miraculi novitate mutilata ora reformatum, cujus mentionem si in præcedenti epistola non fecerim, nullum scrupulo pungat; nam cum de Witberto, mihi nominatim quæsito, primum dictarem, neque prorsus ullo modo, donec exoccupatus essem ex uno, miraculum aliud audire decrevissem, accidit, uti in clausula jam pene exacti miraculi ignotum inopinatumque mihi offerrent & hunc Gerbertum; scilicet ille prior multo celebriore fama divulgatus habetur, utpote transmissis jam circiter sex lutstris b, ex quo sibi juveni res hujusmodi acciderit. Alter vero, de quo nunc sermonem præ manibus habemus, non plus triennio sibi præteriisse asserit.
[20] [variis titullo conciliat Bernardus.] Hujus rei veritatem quot argumentis sollicitus indagaverim, tædiosum nimis est revolvere; nam præter testimonium illorum, qui mihi parati vel super sanctæ Martyris pignora jurare, vel judicium ignitum c gerere adsistunt, videas adhuc antiquas stigmatum cicatrices scissæque cutis circa oculos deformitatem horrere; scilicet & res obscuro noctis initio gesta fuerat, & ipse caput improborum manibus subducens hac illacque agitabat; unde illæ plagæ, quas tunc ante oculorum effossionem suscepit, prædictorum testium dictis fidem dant ampliorem. Nulli ergo de veritate ambigendum, nec æstimet quis, inexquisita narrare me, sive de corde meo quidquam falsi excogitare, nec * fantasticum spiritum imitari, ubi Deus debet nominari: alioquin satius mihi esset omnino silere, quam verbum Dei fallacia adulterare. Quod autem proposui, hujusmodi est.
[21] [Dum Gerbertus tres viros, injuste detentos,] Erat quidam Unigo d in pago Aniciensium, regens castrum, vocabulo Calmilliacum, vir inhumanissimus, ingenioque ferocissimo. Hic cum aliquando consuetæ crudelitatis tyrannide tres viros de terra S. Mariæ Aniciensis ecclesiæ e indigna captione teneret, neque eos jam, nisi suspendio, inde evasuros, obnixe protervo dejeraret juramento, vel potius, ut rei mox docebit exitus, pejeraret, accidit, ut quidam Gerbertus, pro ordine suo haud obscura opinione, ante nervum f, quo pedibus tenebantur, pertransiret solus; quem quia virum misericordiæ noverant, utpote qui jam aliquot hujusmodi ob solius Dei amorem propriis pecuniis redemisset, una voce exclamantes efflagitant, uti pro amore Christi sanctæque ejusdem Genitricis Mariæ unaque S. Fidis martyris sibi quantocius, ne perirent, si qua posset, subveniret. Is autem jam tunc anno transacto, dum per pagum Rotenicum in expeditione pergeret, per sanctam Fidem, non quidem orationis causa, sed ut Witbertum illuminatum videret, diverticulum fecerat, cujus opinione jam a multo tempore audita, non tamen ipsum eatenus vidisset, eumque nummis, ut possibilitas arrisit, donaverat.
[22] Itaque deinceps S. Fidem intra viscera amoris super omnes Sanctos speciali amore coluit. [pro amore S. Fidis liberare nititur, ipsemet, tam quam proditor, oculis mulctatur,] Unde his ad se tam anxie clamantibus, sanctæque Fidis mentionem facientibus, non potuit pati, etiam pro permutatione vitæ, quin eis, quantum posset, succurreret (tantus melliflui nominis affectus intra cordis ejus subit penetralia) nam statim totus commotus pietatis visceribus lacrymisque ora madidus, quod potuit festinans, pares cultellos quæsivit acutissimos, eisque birro g occultatos attulit, datis etiam funibus murali altitudini cohærentibus, ea lege beneficia coërcens, ne se, si rursus caperentur, confitentes perderent. At hi continuo, moræ impatientes, antequam furti amica nox incumberet, intempestive maturantes, præciso nervo, incautius capitis fugam corripiunt, sed rursus inimica luce manifestati captique, cum, quis eorum esset libertatis auctor, districtius inquireretur, Gerbertus fit manifestus. Itaque, ut meo more loquar, in bono scelere deprehensus, etiam futurus castelli deditor, ab impio domino arguitur. Quid plura? Nec passus ipse crastinum diem expectare, in ipso diei noctisque confinio minaciter inexorabiliterque ejus oculos violentissima evulsione excidi jubet. Nec mora, vallatus ab invitis commilitonibus, solotenusque præcipitatus, diu renitens, ut erat præstantissimis viribus, caputque viriliter detorquens, cum multa tandem difficultate mutilatur oculis. In qua reluctatione tanta sibi nutantibus digitis circa oculos inflicta sunt vulnera, ut hoc solo testimonio quis contentus facilem præbeat fidem.
[23] Porro autem hi, qui in captionem redacti fuerant, [at hos recipiendi, sibi apparente S. Fide, spem concipit,] nullam sui Dei gratia detrimenti experti sunt jacturam; quod ita bene sibi accidisse, per merita S. Fidis nolite ambigere. In illa hora ille miser propriam vitam omnino exosus, adit rus, lac caprinum h bibiturus (fertur enim, quod, si quis id recenti plaga affectus sumpserit, illico morte resolvetur) quod cum dare nullus ei præsumeret, & idcirco ut fame deficiens periret, octo continuis diebus noctibusque alio etiam cibo jejunus pernoctaret, novissima noctium velut in extasi, sui paulo oblitus, cernit, acsi decennem i apparere virginem aspectu jocundo, indicibiliterque venusto, in vestitu deaurato, atque inæstimabilis artificii varietate circumdato; quæ propius illum intuita, extinctæ fronti oculos infigere visa est dextra, manu sinistra cervicibus supposita. Ille continuo somno excitus, præpropero saltu de lecto exiliens, nititur ad sacra vestigia præsentialiter procidere. Qua evanescente minimeque inventa, se miserum protestatur, ingenti clamore totum opplet diversorium. Experrectis ergo duobus suis servitoribus k, &, quidnam sibi vellet hujuscemodi querimonia, percontantibus, indicat, se herilem Virginis formam vidisse, eamque sibi oculos reformasse, seque ob hoc Conchas extemplo profectum iri *. Ipsi vero in cachinnum subito elati, senioris l conceptionem summæ stultitiæ deputant, qui more illuminati Witberti se quoque æstimet illuminandum. Ille tamen crastino exurgens diluculo, ita, totius mœstitiæ pulsata nebula, hilaris factus est, gaudensque, ut facile hunc divinitus relevatum adverteres, statimque poscens cibum, recreatus est.
[24] [uti re ipsa post dies aliquot oculos recepit,] Post dies autem nonnullos, hujus apparitionis haud immemor, ad sacrum Conchacensis cœnobii monasterium se duci præcepit. At vero, ut dictum est, servitores incepta senioris deliramento deputantes, vel potius dedignati, jussa cœci habentes neglectui, ita demum ab illo discedunt, ut qui, fugiente fortuna, cadit. Verum itaque est, quod adversa fortuna falsos amicorum vultus detegit. Ille tamen nequaquam Dei misericordiæ diffidens, quorumdam amicorum sustentatus adminiculo, optatum iter exequitur. Perveniensque ad monasterium, Omnipotentis ibidem invocat adjutorium, atque reversus in hospitium, cœpit jam aliquantum videre. Ille vero sentiens miraculum, cum se indiscrete de Dei munere jactat, tenebris denuo involvitur, nondum prandio peracto. Posthæc aliquot diebus orationi vacans, S. Fidis benignissima interventione, visumque oculosque integratus, pristinum oris decus perfectissime meruit recipere: qui deinceps, iterum iterumque ad pristinam militiæ vitam redire summo enitens conamine, divinitus statim impediebatur.
[25] [ac dein in S. Fidis monasterio Deo servivit,] Postremo cum ab inclyta Theotberga m, Pontii comitis conjuge, sibi aliquando persuasum fuisset, ejusque servitutis jugum detrectaret, cum sit manifestum, inquit, S. Fidem in te non ad hoc tantum peregisse miraculum, ut inter mundanæ militiæ fluctus iterum periclitaturus redeas, sed ut ei perpetua familiaritate adhærens, ad perpetuæ gloriæ portum salvandus emergas, nequaquam ultra rebellis extitit, nec divinæ voluntati contraire incœptavit, a sapiente matrona vehementer increpitus, salubriterque ædificatus. Quam ob rem Deo Sanctæque ejus nunc in eodem loco devotissimo famulatur obsequio, monachorum præbenda n contentus pro modulo, ac tempore nostro vir compositis moribus ac sinceræ conversationis. Unde hactenus illo seniores loci bene usi sunt, quos per omnia obsequens nimio amoris colit affectu. Cerneres inter antiquas stigmatum cicatrices pupillarum micare gemmas, inque prioris naturæ modum restitutos contra naturam oculos, non vitreos, sed carneos resplendere. Verumtamen ne insolentia vel malesuado propinquorum consilio, ut est humana fragilitas, aliquando forte corruptus, inter sæculares reverti velit, oculorum sinister divina voluntate postea cœpit defluere, fugato tantum lumine.
[26] [curante S. Fide, ne redeundi ad secularem militiam occasionem haberet.] In quo, o S. Fides, tuæ bonitatis laudabilis apparet compassio, quæ, quos in corpore sanas, eisdem in anima nihilominus mederi sollicita es; ideoque exteriorem corporis oculum lumini subducis, ut interior animæ fiat lucidior. Hoc quoque, fideles, miraculum in tabulis cordis vestri exarate, sanctæque Fidis martyris merita laudate atque bonorum operum exhibitione quantopere imitari satagite, ad sepulchrum ejus concurrite, salutemque animarum vestrarum fideliter postulate. Nam non latet humanæ rationis intellectum, eam, quæ salutis beneficium in inferiori hominis parte, id est, in corpore, sic indulget copiose, copiosius etiam in excellentiore, id est, in anima, si quis recte petit, largituram.
ANNOTATA.
a Totum illud caput abest ab editione Labbeana; illud autem a Bernardo conscriptum fuisse, ipse, quo utitur auctor, loquendi modus, satis ostendit.
b Id est, a triginta circiter annis; est enim lustrum, teste Festo, quinquennale spatium; quod sexies repetitum triginta facit.
c Judicium ignitum gerere est ferrum candens nuda manu portare. Fiebat id olim sat frequenter ab iis, qui aut innocentiam suam, aut rei, quam asserebant, veritatem probare vellent. Plura hac de re vide apud Cangium, verbo Ferrum candens, & verbo Ignis judicium.
d Quis fuerit ille Unigo, frustra apud Baluluzium & scriptores Historiæ Occitaniæ, aliosque multos indagavi; nec mihi notius est Camilliacum castrum in pago Aniciensi, Gallice le Velay dicto, situm. Exstat illic quidem Calmeliacum seu Calmiliacum, quod est S. Theofredi insigne & vetus Ordinis S. Benedicti monasterium; at Unigonis castrum a Calminiaco omnino diversum fuisse, ipsa res loquitur. Quid si fortasse legendum sit Podemniacum pro Camilliacum? Potuit eo casu Unigo ille ex proavis illorum fuisse, qui Aniciensis ecclesiæ terras, villas & castella vastarunt & incenderunt, prædas abduxerunt & homines interfecerunt, uti videre est tom. 2 Historiæ Domus Arvernicæ pag. 66, quique etiam, uti tom. 2 Hist. Occitaniæ pag. 492 asseritur, peregrinos, ad Aniciensem ecclesiam proficiscentes, capi jussos, dein pecunia redimi cogebant.
e Aniciensis seu Podiensis in Velaunis S. Mariæ ecclesia ob imaginem Deiparæ miraculis claram, quæ illic asservatur, in primis celebris est. De ea satis prolixum Opus conscripsit Odo Gisseyus S. J., quem curiosus lector consulat.
f Per nervum hic designari puto truncum ligneum, quinis hinc & inde foraminibus, teste Valesio apud Cangium, certo invicem spatio divisis excavatum, in quæ foramina, tamquam in ocreas quasdam, pedes inferebantur noxiorum & vinculis seu nervis astringebantur.
g Birrus hic adhibetur pro veste, seu tunica, vel chlamide, qua bonus ille vir cultellos occuluit.
h Seu lac caprarum. An autem caprinum lac, a recens vulnerato haustum, ei mortem re ipsa inferat, definiendum medicis relinquo. Utut sit, certe Archelaus, in Veneta nostra Caii Plinii editione in pergameno anno Christi 1469 peracta, lib. 8, cap. 58 laudatus, auctor est, capras numquam febri carere; & comitiali morbo obnoxias esse, Pitiscus in Lexico Antiquitatum tradit; unde facile invalescere potuit opinio, recens læsos, hausto caprino lacte, mox etiam febri vel comitiali morbo corripi, indeque quam primum extingui.
i Vide, quæ superius de juniori ætate sanctæ Martyris nostræ dicta sunt. Ex eo tamen, quod Gerberto visa sit decennis puella fuisse, consequens non fit, ut re vera non fuerit annis aliquot ætate provectior.
k Servitores medio ævo dicebantur, qui bene Latine servi seu famuli vocantur.
l Senioris, id est, heri seu domini sui. Vide etiam dicta pag. 305, lit. g.
m Theotberga illa fuit Pontii, comitis Gabalitani & Forensis, uxor, de qua Baluzius tom. 1 Hist. Domus Arvernicæ pag. 43 & 44, ac tom. 2, pag. 49, ubi diploma anno Christi 1010 editum, aliaque dein; quæ ad Theotbergam & Pontium attinent, pro suo more ex documentis certis exhibet. De his videsis etiam tom. 2 Historiæ Occitaniæ pag. 145 & 146.
n Seu monachorum diurna cibi potusque portione. Adi Cangium verbo Præbenda.
* an vel;
* an profecturum;
CAPUT III.
Injuste irruens in monachum S. Fidis, præcipitio & morte
punitur: puella renuens imagini S. Fidis assurgere, membris contrahitur,
facti pœnitens sanatur. Filia viduæ cæca divinitus visu donata.
CAPIT. III.
Est etiam fidelibus valde recolendum & inimicis Dei formidandum, [Dum in monachum S. Fidis, qui negotiorum causa iter agebat,] quod sum scripturus miraculum, Monachus ejusdem Congregationis quidam, nomine Bergandus b, Deo sanctæque Fidei, priusquam sacrosanctum habitum assumeret, patrimonium suum jure hæreditario concesserat. Quam ob rem cum nuper, ut cuidam nequam pervasori ex præfata cessione legaliter contradiceret, in hoc scilicet anno, instanti tempore messis eo pergeret, accidit, ut quidam Raieno de castro Albino c, quod est situm in pago Rutenico, nescio, quo necessitudinis impulsu, cum triginta prosiliret equitibus, atque ab eodem bis ternis jam milliariis motus, monachum, forte cum suis equitantem comitibus, eandem viam, cui insistebat, in transverso præterire eminus cerneret. Cumque a circumstantibus sciscitatus, quinam essent illi pertranseuntes, resciret, mox, ficta causa, equos auferre, ore frendens, colore exanguis, quam proterve minitatus est. Sane is a prædicta monachorum congregatione ob malorum immanitatem, quæ illis irrogaverat, jam diu excommunicatus fuerat d, cujus maledictionis nexu ligatus adhuc permanebat. Quid te protervitatis ejus verbis, quid minarum procellis narrando detineam, cum jam dudum ætatem, eventum rei, quis fuerit, audire expectas?
[28] [quidam, nomine Raieno, injuste irrueret, hic, equo lapsus, interit,] Continuo infelix miseraque cupiditate excæcatus, elatus fastu superbiæ, furorisque æstu irrationabiliter debacchatus, nec Deum, nec Sanctam ejus reveritus, effrenis velocitatis belluam vehementissime calcaribus urget, cursuque præcipiti violentissimus in insontes, quam mox irruere festinat, cum, divina præveniente vindicta, equus clunes elatus ad sydera, colla depressus ad ima, casu funesto corruit. Sessor vero, non minimo spatio antevolans ex torto collo, atque in frusta capite diminuto, periit; &, qui bonæ obedientiæ fratrem nocere vel penitus excidio anticipare festinabat, ipse prior, divino judicio mortis sententiam excipiens, remittitur orco, comes inferorum factus, vel præda dæmonum, quem alter consodalis ejus perniciter consecutus, volens tamen, ut aiunt, futurum congressum dirimere, in eodem quoque loco, quamvis in planicie, satis periculose labitur, fractoque tantum mucrone, ipse cum equo cælesti discretione illæsus evasit. Gauderes, scholastice, superbiam non jam imaginaliter, ut in libro Prudentii de Psycomachia e legisti, sed præsentialiter, corporaliterque propriæ velocitatis turbine tunc ibidem jacere obrutam, ac de sublimi gloriæ suæ fastigio præcipitatam in infinitam voraginis foveam, quam fraus peccati occulte paraverat, irreparabiliter esse demersam.
[29] Porro monachus ille conspicatus quidem de longe casum, [ejusque frater, extincti mortem ulci sci volens, repente bello perit.] sed causam finemque rei ignorans, quo abiturus erat, securus abiit, ac, strenue peracto negotio, retro, unde venerat, domum revertitur. Hunc denique præfati Raienonis frater, nomine Hector f, tanquam homicidii reum ulcisci quærebat, membratimque discerpere inexorabilis minitabatur. Sed cœlesti præventus vindicta repente bello occubuit. Intelligite hæc, qui superbi estis corde, atque a malignitate vestra aliquando resipiscentes discite recta facere, ne vos judicii hora intempestive præoccupet, neve incorrectos repentinus obruat interitus. Non enim semper injustitia prævalet, nec est vilis res divinum judicium.
CAPIT. IV.
[30] Neque omnino debemus omittere vel de potioribus infirmantium miraculis plura adjicere. Nam quoniam multiplex gestum est miraculum in ea g, [Puella quædam, antea per S. Fidem divinitus sanata,] ideo dicamus de quadam paupere puella, quæ omnium membrorum compage debilitata, in monasterium S. Fidis fuerat allata, ubi ita integriter artuum soliditatem receperat, ut in ea penitus nullum contractionis vestigium remaneret. Hæc postea, in eodem vico aliquandiu degens, usu laborandi, utpote pauper, proprium redimebat victum; nec multo post opus misericordiæ subsequitur severitas vindictæ ulciscitur superna veritas, quod deliquit superba contumacitas. Non ergo superius præmissis de vindicta & hoc tale dissonat.
[31] Interea namque, cum in quodam indictæ afflictionis jejunio venerabilis imago h cum enormi constipatione promiscui sexus processionaliter foras quoque eveheretur, [dum imagini S. Fidis assurgere renuit, iterum membris contrahitur,] cunctique de more, de propriis ædiculis prosilientes, obviam ei prociderent, nec non e vicino plerique in occursum ejus convolarent, cœpit supradictæ puellæ domina, cujus textrino deserviebat, hanc, ut, relicto officio, processioni assurgeret, obnixius monere, atque instanter increpitare. Illa vero, nec timore Domini compuncta, nec divinas laudes canentium sonoritate delectata, vocem dominæ monentis, velut pro nimio operis studio, prorsus neglexit, statimque in ipsa hora cœlesti feriente indignatione per omnia membrorum spatia distorqueri fæmina miserabiliter cœpit; adeo ut, sicut residens complicata erat & incurva, tota penitus contraheretur nervorum officiis destituta, nec telæ utensilia abjicere valens, cui ipse stricto pugno radiolus i inhærebat.
[32] Tum ipsa, quæ præ magnitudine divini beneficii insolescens superbierat, [ac denique, facti pœnitens, divinitus curatur.] continuo præ nimia angustia voce, qua poterat, raucitans, S. Fidis ream se humiliter fatebatur, nec tamen tormenta vel ad modicum spatium cessare potuerunt, quo usque ipsa, per universam processionis viam portitorum labore post capsam auream devecta, in monasterium rediret; ubi aliquot noctibus sacris excubiis invigilans, gloriosæ Martyris suffragantibus meritis, meruit iterato de contractione fieri erecta. In qua re omne illius imaginis scandalum evacuatum est, quam nemo dehonestare potuit absque detrimento sui. Nec mirum, si loculus ille ob tantæ Martyris pignorum reverentiam dignus habeatur honore, quæ sacræ mentis dignitate convenustat etiam angelorum ordinem.
CAPIT. V.
[33] Et quia aliquid, ut dictum est, in memorato monasterio divinitus patrari, [Filia viduæ cæca subito visu donata,] Domino annuente, videre merui, libet id ipsum perducere ad medium. Mulier quædam vidua inter cæteros peregrinos, qui de diversis partibus eo confluxerant, pro salute filiæ cœcæ ibidem pernoctabat. Cui filiæ, una cum matre vigilanti, lumen, quod amiserat, in prima vigilia noctis S. Fidis virtute reparatur integerrime. Quod cum custodes & monachorum aliqui, qui illic pro consuetudine vicis suæ excubabant k, factum cernerent, continuo ad hospitium meum incipiunt pariter pernici accurrere cursu. Et quia me noverant novi miraculi cupidum videndi, idem certatim alius, alium enecans, referre gestiunt. En tibi, felix Barnarde, miraculum, quod tibi a S. Fide, inquiunt, summis votis monstratum iri optabas ante discessum; indignum quippe judicans, ut, qui miracula scripturus de longinquo adveneras, miracula ipse non videres. Nam ipsimet monachi exponentem peregrinationis causam decenti hospitio exceperant, cuncta ad votum necessaria suppeditantes, servitores etiam strenuos deputantes, qui meis, donec adessem, monitis obtemperarent.
[34] [aliique a variis infirmitatibus curati.] Mox ergo de lecto, in quo tunc accubare cœperam, velociter resiliens, fateor, vix præ gaudio apud me, non lento incessu intro monasterium, & video virginem videre, candelarumque lumina discernere, sed & manum meam, denarium sibi pauperrimæ erogantem, quem conspicata, cum gratiarum actione sustulit. Quanta & qualia super diversis infirmitatibus illic assidue divina fiunt miseratione, non est nostri operis exprimere, cum paulo ante adventum meum, undecim morbidi, diversis malis graviter afflicti, unius noctis solummodo tempore saluti sunt restituti integerrimæ, neque nos id damus operam, ut de his, quæ de infirmis ibi geruntur quotidie, immensam consiciamus bibliothecam, sed quæ vel ad vindictam malorum gesta, vel quomodo habentur inaudita, eorumdem etiam grandi parte resecta, parvum ac preciosum edamus volumen l. Verumtamen eorum, quæ brevitatis studio sponte desero, sive adhuc auditurus sum, si post consuluerint, adjiciam ad secundum libellum.
ANNOTATA.
a Caput hoc, quod ex tribus nostri apographi capitulis conflatum est, totum, quantum est, a Labbeana editione abest.
b Bergandus seu Bergaudus ille mihi alias ignotus est.
c Hic Raieno de castro Albino, fortasse Rainonis vicecomitis, tom. 2 Historiæ Occitaniæ in Instrumentis col. 71 memorati, nepos fuit; vel, quod malim credere, Raimundi I, comitis Rutenensis & marchionis Gothiæ ex Odoini filia Nothus, aut hujus filius, si junior adhuc fuerit. Porro per Castrum Albinum hic intelligi puto idem illud, quod in Testamento seu Codicillo Raimundi, supra citati, vocatur Castellum de Albinio, quodque Gallice vocatur Albin en Rouergue, uti tom. 9 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 727 asseritur. Albinium autem, seu castrum Albinum, a Conchensi monasterio tribus fere leucis Gallicis distat, situmque est ad rivulum, qui se in Oltum seu Oldum fluvium exonerat.
d Cum olim, uti apud Cangium verbo excommunicatio ostenditur, ob sola debita non soluta inflicta interdum fuerit excommunicatio, mirum adeo videri non debet, Raienonem illum, Conchensi cœnobio injurium infestumque ecclesiastico anathemate percussum fuisse.
e In suo de Psychomachia seu de Compugnantia animi libro Aurelius Prudentius Clemens cap. 3 Superbiam effreni equo insidentem describit, quæ, dum in Humilitatem rapido cursu invehitur, una cum equo in foveam cadit, & prona ruentis equi cervice involvitur ac sub vectoris pressu fracta inter crura rotatur.
f Hector ille mihi etiam alias ignotus est. Vide, quæ de ejus fratre supra diximus lit. c.
g Ex his ac præcedentibus verbis colligo, unum alterumve, a Bernardo conscriptum, miraculum in apographo nostro hic desiderari.
h Vide dicta de imagine S. Fidis pag. 279 & pag. 306 lit. s. Porro imago illa infra capsa aurea vocatur, quod aliquæ S. Fidis reliquiæ huic insertæ essent.
i Radiolus seu Radius est textoris instrumentum, quo telæ annectuntur; Gallice navette vocatur, inquit Cangius, qui ex lib. 2 Miraculorum S. Dionysii episc. Parisini cap. 36 mox hæc subdit: Adolescentula … textrili opere laborabat, cum repente ferrum radioli … manui ejus adhæsit.
k Erant hi nocturnas vigilias in S. Fidis ecclesia agentibus præfecti, tum ut nocturno tempore nullum ecclesiæ damnum inferretur, tum ut nihil præter decorum ab iis fieret, qui illic ad S. Fidis corpus ejusve imaginem pernoctabant.
l Quod hocce loco Bernardus de se in numero, ut vocant, plurali, loquatur, non obest iis, quæ in Commentario num. 92 docuimus; cum mox rursus singulari numero, de se agens, utatur, & verba hæc: En tibi, felix Barnarde, aliaque, quæ subsequuntur, manifestissime ostendant, non alium, quam Bernardum, Andegavensis scholæ magistrum, hujusce, ac præcedentium capitum, vere auctorem esse.
LIBER II.
CAPUT I.
De muliere, quæ usurpavit annulum, quem altera moriens S. Fidi
reliquerat: de improbo mercatore punito: de puero, in quo quadripartitum
gestum est miraculum: de cæco & claudo divinitus sanato.
CAPIT. VI.
Est quoddam oppidulum, vico Conchacensi contiguum, quod sub ditione monachorum quidam Austrinus præsidebat, dudum cujus nos successorem vidimus; [Annulum, S. Fidi ante promissum, mulier quædam gestans dire torquetur,] nec tamen miraculum, quod dicere inchoamus, nostra ætate fuit antiquius. Hic Austrinus anulo, quem ejus uxor, nomine Stephana *, moriens S. Fidi promiserat, alteram, nomine Avigernam a, sponsavit, prorsus prioris conjugis dicta, tanquam delirantis reputans. Verum postmodum protervæ negligentiæ digitum, qui alieni juris auro depictus ostentabatur, intolerabilis tumore doloris cœlestis damnavit justitia; usque adeo, ut totum pene anulum turgens pustula superaccrescente carne contegeret, ita videlicet, ut anulus adacto ferro non posset secari sine digiti detrimento. Cumque ad hanc vim mali compescendam arcessitorum medicorum remedia desperarent, neque ullo modo passionis efficacitas jam tolerari posset, ad divini juvaminis recurritur auxilium; fit palam injuriosæ culpæ confessio, deducitur debilis mulier ad sacrum sanctæ Martyris mausoleum.
[36] [at tandem, invocato suppliciter S. Fidis auxilio, suo malo liberatur.] Ibi cum geminas noctes assiduis excubiis continuat, tertia, quæ fuit Dominica, adjicitur; in qua vis doloris ita sævior dolentem vexavit, ut vociferatæ fæminæ miserrima vox per totum noctis spatium non cessaret. Ad postremum cum jam matutinarum laudum intonarent præconia, ab altithrona summæ Majestatis sede benignæ compassionis visitatio descendit. Non passa diutius in humana carne tam graves pœnarum desævire cruces, nec lacrymas pœnitentis usque ad desperationem pervenire. Nam cum forte luctuosa matrona nares emunxisset, anulus, quem supra diximus, inviolata digitorum salute, tanquam validissima arcitus balista b crepitum longe in pavimento dedit. Et ideo cum ingenti gaudii tripudio dies illa Dominica ab omni illius vici populo celebrata fuit; quippe qui patrioticam suam ac vicinam S. Fidis auxilio ereptam a funesto tormento cernerent. Et certe multa & innumera hujusmodi, etiam per diversa terrarum loca * de S. Fide referuntur, quæ jam non solum scribere, sed etiam dicere nemo sufficiet; est enim impossibile, universa S. Fidis magnalia vel explicare verbis vel designare litteris.
CAPIT. VII.
[37] Mercator, Alvernensis * pagi c incola, ad S. Fidem orationis causa venit; [Mercator, injuste auferens cereum, S. Fidi antea oblatum,] hic cum vidisset facillimum ceræ commercium, (nam propter peregrinorum frequentiam, offerentium cereos, multo vilior habetur) illico notam suæ artis peritiam revocat ad memoriam, sic intra se cogitans: Quam facili quæstu, si hæc stultus rescivissem, divitem me potuissem facere, ac meam rem constabilire. Sed quod hactenus ignorantia distulit *, hoc amodo pervigil recursus frequensque repetiti itineris reditus brevi temporis spatio perficiet; accingar ergo viriliter, reique exordium aggrediar. Hoc itaque disposito, aditoque venditore, plurima ceræ pondera diligentissime taxat, decemque dinumeratis solidis d, comparat massam ingentem, atque in sacculis recondidit; & jam gaudens, minimo sese vel quadruplum lucraturum, sic apud se cogitabat: At, at, bene se habet principium, quid tum, si plures vices redeo? Sed jam exitus rei non debet nos remorari. Igitur superfuit pulcher cereus, qui e non potuit intra reliquum capere acervum. Hunc vir cupiditatis in sinum applicuit, eo videlicet modo, ut quantitas quidem habitior f subter cingulum cohiberetur, gracilior vero per fenestram vestis usque ad barbam promineret. Verum superni Speculatoris vindex omnipotentia non tulit, ulterius raptoris latero audaciam. Nam cereus, quem dixi, ignis divini repentino succensus fervore, claustra ipsa, quibus inclusus tenebatur, cœpit vehementer adurere, vaporesque flammivomos una cum fumiganti turbine foras emittere; adeo ut, micantium scintillarum globo vibrante, illi barba reluceret, superiusque capillitium * crepitanti ambureretur sonitu, nec linea interula * ventris protexit tergora, cum etiam posteriores partes gyrantibus flammis arderent.
[38] Stuperes insanientis horribiles mugitus, calcitrantis strepitum, [eo divinitus accenso, tamdiu amburitur, donec teram refundat.] dentium stridorem, oculorum vertiginem, totiusque immoderatam corporis distortionem, cum miser intolerabiliter passus hac illacque præceps ferebatur, ac si de improviso percussus coluber, qui sinuato globo nunc se in sphæram colligit, nunc pernici tractu fulminat, ac tortile collum porrigit, captans fugam; sed debilitatus non valens, rursus percussori infestus, intorquet sanguineos oculos, & sibilat ore; haud secus iste miser, huc illucque cursitans se impellit & repellit, modo pronus, modo resupinus; nec ullo modo respirare poterat, quem vis major exagitabat; sed tantum * humani sensus residua vena miserum redegit ad pœnitentiam, qui statim ad sepulchrum piissimæ Martyris cum ingenti clamore currens universam inibi ceram non celerius refudit, quam pœnale incendium evanuit. Neque homo queritur de damno pecuniæ, dummodo a tormento possit evadere. His itaque gestis, nequaquam offendere putaverim, si bonitatem S. Fidis laudabilem, mirabilemque in hoc quoque prædico, quod, ne commercii vilitas deficeret peregrinis, improbitatem avaritiæ castigavit.
CAP. VIII.
[39] Nec illud prætereundum arbitror, quod inter multa Sanctorum corpora, quæ secundum morem illius provinciæ g feruntur ad concilia h, [Ad imaginem S. Fidis puer a nativitate] sancta Fides, quasi principatum tenens, miraculorum effulget gloria, quorum cum sint multa, duo tantum, ne nimis odiosum * volumen contexere videamur, annotare satis esse putamus. Reverentissimus igitur Arnaldus i, Rotenensium episcopus, suis tantum parrochianis k conflaverat synodum, quo de diversis monachorum aut canonicorum congregationibus in capsis vel imaginibus aureis Sanctorum corpora sunt evecta: erat autem * distributa Sanctorum acies in tentoriis & papilionibus, in prato S. Felicis l, quod disparatur ab urbe quasi uno tantum miliario m, erantque ibi præter hæc multa Sanctorum pignora, quorum numerus non commendabitur in præsenti pagina.
[40] Ibi inter cætera quodam insigni mirabilique * Omnipotentis dignata est Famulam suam glorificare bonitas. [cæcus, claudus, surdus & mutus divinitus curatur,] Puer a nativitate cœcus & claudus, surdus & mutus a parentibus bajulatus, subterque imaginem, quæ in sublimi honorabiliter habebatur, positus, quasi horæ unius intervallo ibidem demoratus, divinam meruit medicinam; atque integerrimæ sospitatis donatus gratia exurrexit loquens, audiens, videns & etiam inoffenso pede feliciter deambulans. Cumque strepitus vulgi super tali resonaret prodigio, seniores concilii, qui considebant paulo remotiores, cœperunt inter se conquirere, dicentes: Quid sibi vult ista popularis conclamatio? Quibus Bertildis n comitissa respondens, Quid, inquit, aliud hoc esset, nisi quia S. Fides joculatur *, ut solet? Tunc omnes, re exquisita, tam stupore, quam gaudio, repleti, totam concionem ad divinas laudes excitarunt, illud frequenter præ nimia lætitia recolentes, quod jocari S. Fidem, venerabilis matrona dixisset.
CAPIT. IX.
[41] Rursus quidam cœcus & claudus, ut sanitatem reciperet, [uti & allius cæcus & claudus.] ante imaginem S. Marii o confessoris pernoctabat, cujus virtutes, mirifice lateque dispersæ, a multis populis habentur famosissimæ. Cumque jam diluculesceret *, repentinus ei sopor irruit, visusque est sibi vocem audire dicentis: Vade ad S. Fidem, non enim datum est, ut a tua infirmitate, nisi per merita illius, salvari possis. Hoc responso excitatus æger, illuc, qua poterat, virtute repere cœpit; cumque * pervenisset ad locum, extemplo sanctæ Martyris oblationis aliena affuere suffragia p. Nam ubi homo ad * ipsum aditum papilionis sese ingessit, illico virescentibus venis ac vegetatis nervis, meruit de curvo fieri rectus *: nam & velamento pupillarum disrupto, præcedentem sanguinis eruptionem subsequitur lux serenissima, nec ei quiddam sanitatis defuit, cujus membra cœlestis Medici dextera pertrectavit.
ANNOTATA.
a De Austrino ejusque priore conjuge Stephana, deque altera, nomine Avigerna, nihil alibi litteris proditum inveni, nec divinare possum, quodnam nominatim sit illud oppidulum, vico Conchensi contiguum, cujus nomen Bernardus non expressit.
b Balista est machina jaculatoria, qua sagittæ, aliave missilia magna vi emittuntur, non sine nervi valido strepitu. Adhibet autem Bernardus obsoletum participium arcitus loco vocis emissus vel expulsus.
c Alvernensis seu Arvernicus pagus ea regio est, quæ Gallice l'Auvergne dicitur, de qua plura vide apud Hadrianum Valesium in Notitia Galliæ a pag. 45.
d Vide, quæ de solidis dixi in Annotatis ad Vitam S. Apollinaris, episcopi Valentini, pag. 64, litt. cc; & de eorum valore ac diversitate consule Cangium eodem verbo.
e Legendum puto: QUEM non potuit intra reliquum capere acervum, quod nempe eum legitimenon emisset, ut proin cælitus punitus fuerit nimium lucri cupidus mercator, qui emptæ ceræ non emptum cereum, invito venditore, auctarii vice addiderit.
f Per vocem habitior intelligitur hic pars crassior cerei, seu inferior.
g Nempe Rutenensis.
h Concilia illa ex iis fuisse arbitror, ad quæ singulis annis ab episcopo convocabantur presbyteri suæ diœcesis, quæ, quod plerumque in ipsa episcopali civitate celebrarentur, concilia civilia dicta fuerunt. De hujuscemodi conciliis plura vide apud Thomassinum parte 2 Veteris & Novæ Ecclesiæ disciplinæ cap. 74, pag. 788 & cap. seq.
i Arnaldus ille ab ineunte seculo XI certe ad usque annum 1028 Ruthenensem sedem tenuit, uti liquet ex tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ col. 203.
k Per parrochianos intelligendos hic esse, arbitror, parochos aliosque clericos etiam Regulares diœcesis Ruthenensis, ut supra etiam innui. Porro ad diœcesanas synodos Sanctorum lipsanothecas advehendi morem jam tum a seculo X invaluisse, parte 1 Seculi IV Benedictini pag. 434 recte observat Mabillonius. Num vero id splendoris, an religionis ergo, factum sit, non edicit idem scriptor. Vide Cangium verbo Collatio Reliquiarum.
l Pratum S. Felicis, uno milliari Segoduno seu Rhutena urbe distans, a quo ex compluribus hujus nominis Sanctis ita appellatum sit, non satis exponit Bernardus. Si conjectare liceat, fortassis a Felice, quem vetus liber Ms., tom. 2 Bibliothecæ novæ Mss. a Labbeo cum Notis Joannis Savaro a pag. 707 editus, Sanctum pag. 717 vocat, quemque laudatus Savaro pag. 718 Claromontanum episcopum facit, hoc ei nomen inditum fuerit; nisi malis a S. Felice Bituricensi episcopo, qui die 1 Januarii colitur, pratum illud suum nomen accepisse. Utut hæc se habeant, signatur in Mappa geographica Blaeviana locus, Segoduno media tantum leuca Gallicana distans, cui a S. Felice nomen est, & cui pratum S. Felicis, ubi sanctorum corporum acies distributa, habitumque concilium illud fuerit, vicinum fuisse arbitror.
m In editione Labbeana adduntur hic sequentia: Hunc locum præcipue sancti Marii confessoris aurea majestas & sancti Amantii æque confessoris & episcopi aurea majestas, & sancti Saturnini martyris aurea capsa & sanctæ Mariæ aurea imago, & sanctæ Crucis aurea crux, & sanctæ Fidis aurea majestas decorabant; ac dein subditur: Erant præter hæc Sanctorum multa pignora &c, uti in apographo nostro. Intelligit autem Bernardus per τὸ aurea majestas auream aut saltem deauratam S. Marii ac S. Amantii Conff. imaginem seu statuam, sacris eorum reliquiis nobilitatam; uti satis ex eo patet, quod scriptor ille, quam ante vocavit auream S. Fidis majestatem, mox ejusdem imaginem appellet. Porro de illo S. Mario confessore hic agi putem, de quo decessores nostri die VIII Junii pag. 112 egerunt; Amantius vero ille idem mihi esse videtur episcopus, qui die IV Novembris Segoduni in Rhutenis annuntiatur, quique tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ col. 197 primus Rhutenensis antistes ponitur; Saturninus autem martyr, ille, ni fallor, est, qui Claromonte in Arvernia ecclesiam, sub suo nomine Deo dicatam, habet, de qua meminit vetus liber de ecclesiis & altaribus, quæ in Claromonte consistunt tom. 2 Novæ Bibliothecæ Mss. pag. 720.
n Labbeus legit Bertillis. Ego nihil alibi deea, etiam sub hoc utroque nomine, memoriæ traditum inveni; nec præter nudum ejus nomen quidquam de ea produnt eruditi editores tomi X Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 380.
o Vide dicta de S. Mario lit. m.
p Labbeus legit: dilationis aliena affuere suffragia, & sensus est, sine dilatione affuisse S. Fidis suffragia, quibus cæcus & claudus ille tum visum, tum gressum divinitus recepit, quæ lectio planior est.
* apud Lab. deest Stephana
* Lab. spatia
* Lab. Arvernensis
* Lab. distulerit
* Lab. caputium
* Lab. in telam
* Lab. tamen
* Lab. ociosum
* apud Lab. deest autem
* supple prodigio
* Lab. jocatur
* Lab. dilucesceret
* Lab. cum
* Lab. in
* Lab. erectus
CAPUT II.
De eo, qui a suspendio furcarum S. Fidis auxilio liberatus est:
de eo, cui ad conterendos ferreos compedes S. Fides malleum attulit.
CAPIT. X.
Inter cætera, quæ mihi de S. Fide adhuc pergenti, a diversis relatoribus, [Vir quidam ob furtum, a se non perpetratum, ad patibulum damnatus,] sicut summo desiderio indaganti, dicebantur, istud, quod nunc aggredior, in ore * totius populi festivo atque celeberrimo resonabat præconio; quod postea certius ab his, qui rei gestæ interfuerant, exquisitum, altæ memoriæ tradidimus *. Nobilissimus quidam, nomine Hadimarus de Avallena a cognominatus, (est enim regio Lemovicensis pagi montuosa ita nuncupata) inter numerosam familiam clientem habuerat, qui, equorum sibi aliquos furatus, effugerat. Hunc denique, alia tempestate cum casu inopinato offendisset, statim ei prunulis oculorum revulsis, liberum deinceps abire permisit, alterum vero jure sodalitatis huic adhærentem, nec tamen præfati latrocinii cooperatorem acsi reum paris facinoris, nodis miserabilibus nectit; cui renitenti, atque inficianti conscientiam furti, nihil profuit; imo per S. Fidem reclamanti, tale responsum vir crudelis edidit: Quid ultra aliud scelerati faciant, nisi, si, cum fuerint deprehensi, * S. Fidem sibi advocent patronam? Sed procul dubio clamor iste supplicio puniendus erit. Junctum ergo cursui caballino agit domum, inque subterraneo ac tenebroso profundi penoris ergastulo custodiæ mancipat, futurum sane, ut in crastinum furcis appendendum tradat.
[43] [e S. Fide, cujus auxilium implorarat, se eo supplicio non moriturum, intelligit;] Quid igitur faceret miser? Tota nocte in illo horrore tenebrarum timidus suspectusque a somno mansit alienus, verbis, quibus sapiebat, Deum Sanctamque ejus interpellare non cessans. Circa medium noctis aspicit de parte ostii ineffabilis speciei venire sibi puellam, ratus aliquam * esse cubiculariam, nisi quia, qua erat circundata, non candela, non aliquod lucernæ instrumentum lucem præferebat. Hæc accedens, cœpit illum veluti ignara, qua de causa carceratus tenebatur, rogitare. Cui omnia exponenti, ac postmodum voce * tamen percontanti, sanctam Fidem se esse, ipsa respondit. Et noli, inquit, cœptis desistere, nec diffidentiam ullam habere; sed semper, & nomen, & clamorem S. Fidis habeto in ore: verumtamen, quod tibi interminati sunt, cras subibis patibulum: sed vivit Omnipotens, qui te ab ipsis faucibus hiantis mortis revocabit. Hæc & hujusmodi prosecuta virtus cœlestis rediit: ille vero reliquum noctis ob insolitam Numinis visionem in grandi tremore transegit. Sed quem bona pars visitaverat, mens illi turbari non potuit.
[44] [ac re ipsa tertio suspensus toties a patibulo solvitur divinitus incolumis;] Facto mane, eductus inde, sistitur ante tribunal: sed quanto crebrius homo sanctam Fidem nominabat, tanto festinantius mens malitiosa patibulum accelerabat. Itur ergo ad locum supplicii; nec satis fuit seniori b servis suis imperare scelus *, nisi & ipsemet, magno comitante equitatu, abisset *. Neque * umquam, qui nexus ducebatur, nomen S. Fidis, ut erat præmonitus, deseruit, donec via vocis, lineis * coarctata laqueis, suffocato gutture, intercluderetur; mox deinde pendentem deserunt; & cum jam paululum in revertendo elongarentur, respidiunt, furcas vacuas cernunt. Tunc cum magno strepitu regressi, hominem, durius ligatum, relovant sursum; rursus quoque, cum revertentes retrospicerent, humi secundo furciferum elapsum hauriunt. Et jam aliqui virtutem S. Fidis esse dicebant, cum crudelis bellua eos minaciter cum exprobratione increpitans, reticere coëgerit. Tum multo durius atque immanius hominis guttur, ut fertur, renovatis angens retortis c, tandiu pendentem observavit, quandiu strangulatum incunctanter putaverit. Et tamen, cum per clivum montis jam revertens * descendere cœpisset, non potuit pati male sollicitus, quin torva lumina retorqueret, visoque miraculo, recurrit, reperiensque hominem solutum & incolumem, hæsitabat, quid faceret: cæteri vero, jam manifeste S. Fidis virtutem unanimes prædicantes, scelestissimi facti dominum suum reum esse, conclamant, nec se ultra tam indignum facinus passuros.
[45] Videns ergo senior miraculum, quod esset factum *, [quo viso, injustus judex, facti pœnitens, ad S. Fidem proficiscitur.] ductus pœnitudine, cœpit illum obsecrare, ut sibi ignosceret. Ille nequaquam acquiescens, ad S. Fidem potius itum ire, ut injuriam hanc exponat *, ait. Tum præfatus Hadimarus cernens viri obstinationem, & ipse quoque cum quindecim suæ domus Ephœbiis * nudis pedibus & inermis ad sanctam Virginem festinavit. Cerneres ambos Hadimaros (nam utrique id nomen erat) ante sacram imaginem tanquam ante tribunal concertare, hunc accusantem, illum suum peccatum confitentem & emendationem proferentem. At vero seniores loci intercedentes, dictata pro leto * hominis legali emendatione, inter eos concordiam fecerunt. Hoc miraculum plebeio relatu, ut dixi, jam passim auditum, concors monachorum sententia postea mihi verius retulit d. Utque dictis fidem facerent ampliorem, quemdam juvenem, Gerbertum nomine e, memorati Hadimari consobrinum, in testimonium accersunt, qui cum illo ad Conchas post ereptionem a suspendio venerat; sed & ipsum Hadimarum, si mihi fuisset spatium, vel per legatos vocatum expectare,vel iter ad ipsum extendere, potuissem videre; nec tempus plus quinquennio dicebant, ex quo id evenerat, defluxisse, ipsumque superstitem esse.
CAPIT. XI.
[46] Rursus de alio homine rem mihi opinatissimam unanimes retulere, [Captivus aliquis miro modo carcere liberatus.] qui cum diutina carceris custodia affligeretur, atque incessanter ad S. Fidem exclamaret, mox ei S. Fides vigilanti apparuit; quæ cum rogata, S. Fidis * vocabulo se nominaret, protinus marculum f vetustissimum scabraque rubigine obductum præbens, jubet illo compedes feriri *, dein ferri fragminibus onustum, ad Conchas celeriter proficisci; cujus monita ille perficiens, pervio carceris obstaculo, absque humano impedimento, divino fretus munimine, ad S. Fidem recta tetendit *, & pro magno beneficio magnas gratias Deo Sanctæque ejus non ingratus reddidit. Fuit ibidem marculus circiter tres annos appensus, ut insigne tanti miraculi peregrinantibus non deesset. Id nimis succensui, quod in memoratum opus marculum etiam destruxerunt *. Mirum dictu! Unde putas, sancta Fides corporeum marculum habuerit? Sed non debemus ratione humana divinum opus æstimare, sed factum fideliter credere.
ANNOTATA.
a Hadimarum hunc ab Ademaro, vicecomite Lemovicensi, qui tom. 2 Historiæ Domus Arvernicæ pag. 47 diplomati subscriptus invenitur, diversum esse, satis mihi quidem videtur indicare Bernardus, dum Hadimarum virum quidem nobilissimum, at minime Lemovicensem vicecomitem vocat, Fortassis Hadimarus iste unus ex Ademaris est, qui a Gaufredo in Chron. tom. 2 Biblioth. Mss. pag. 283 ad annum 1028 recensentur. Porro de provincia Lemovicensi consule Hadrianum Valesium & Baudrandum.
b Senior, id est, dominus. Consule dicta superius pag. 305 lit. g.
c Retortæ hic pro vimineis vinculis, aut funibus sumuntur. Præter alia, quæ Cangius ad hanc vocem observat, olim, ut & apud Hibernos, ejusmodi vimineo vinculo strangulatos patibulis affixos fuisse, constare asserit.
d Labbeus ita legit: Plebeio relatu, ut dixi, jam passim relatum, concordi monachorum sententia postea relatum est.
e Apud Labbeum desunt hæc: Gerbertum nomine. Is mihi aliunde notus non est.
f Marculus est pusillus malleus, teste Isidore lib. 19 Orig. cap. 17. In titulo vero capituli apud Labbeum legitur martellum, qui est malleus mediocris, de quo plura vide in Lexico Cangii, verbo Martus & Martellus.
* Lab. more
* Lab. tradimus
* Lab. addit statim
* Lab. denique
* Lab. voci
* Lab. solis
* an adfuisset?
* Lab. Nec
* Lab. ligneis
* Lab. male revertentes
* Lab. dignum
* Lab. exponens
* Lab. Ephœbis
* Lab. letho
* Lab. sancta Fides
* Lab. ferire
* Lab. recto tetendit tramite
* Lab. destruxerant
CAPUT III.
De eo, qui præmonitus a S. Fide per fenestram turris saltu evasit: & de mirabili asino.
CAPIT. XII.
Rem mirabilem, cunctisque sæculis memorabilem, & etiam fastidiosis lectoribus succinctam narraturus, [In Ruthenico tractu,] Deum, fontem sapientiæ vivum, fideliter deprecor, ut divinæ sapientiæ affluentiam intra pectoris mei arcana infundere, Sanctique Spiritus rore sensus mei ariditatem dignetur irrigare, quatenus ea, quæ vera sunt, ad utilitatem audientium * congruo rectoque sermone valeam expromere, ne * sententia mea a recto tramite exorbitando per inanes res, secus quam veritas habet, deviare inceptet. Miles quidam, qui erat in captione in pago Rotenico, castro Perso, sub dominio Amblardi cujusdam nobilissimi viri a, datis pro se obsidibus, ad S. Fidem, quasi aliud negotium acturus, quod * potuit, occultus venit. Deinde statuto placito sese in captionem recepit, unde qualiter post aliquantum temporis divina visitatione evaserit, dicendum erit. Sed primum terræ illius situs & qualitas paucis verbis repetenda.
[48] [cujus descriptio datur,] Est patria per omnia montuosa & etiam per loca horridis scopulis adeo edita, ut vix visus altitudinis vastitate queat exsaturari; sed inter hæc ubi forte planicies occurrit, frugum proventibus adeo fœcunda, ut pinguis Cereris Bacchique optimi b nulla terra feracior mihi fuisse videtur *. Hanc illi ingenuitatem ex eo accidisse opinor, quod sit his nostris regionibus editior & ideo hiberni frigoris immanitate rigidior, sitque solis * vicinior, utpote ad Australem plagam sita, & ideo æstivo fervore calidior, in æstate videlicet, propter vicinitatem solis torrenti calore nimis exæstuat; in hyeme vero propter altitudinem terræ nimiis frigoribus riget, sicut ubi Auster liberioribus habenis regnat. Igitur repugnantiis diversæ naturæ, quanto magis tellus illa urgetur, tanto magis excoquitur vitium, atque exudat inutilis humor, ac per hoc facta est lætioris dulciorisque germinis terra genitrix: sed quia, ut diximus, montium scopulorumque dissimilitudine a nostro solo discrepat, ideo contigit, ut prænominati oppidi structura, super excellentissimæ rupis soliditate fundata, per spatiosum aëris inane longe eminentior exurgat. Porro oppidanorum mansio de parte illa habetur, quæ planior habitabiliorque videtur, habens arcem erectam in editiore * loco, ad illam videlicet plagam, qua * altiore ruitur præcipitio; de qua etiam parte in summo turris solario herilis camera erat, ubi ipse senior * heros cum familiaribus sopitus placidum carpebat pectore somnum. Extra quam cameram in eodem solario de parte reliqui municipii captivus, quem dixi, ponderosa mole ferri cruribus innexus, trium vernaculorum custodia servabatur.
[49] Huic S. Fides jam dudum ad se querelosis vocibus exclamanti, [quidam in alta turre vinculis detentus, monente S. Fide,] jamque pene desperanti, sopitis custodibus, corporali specie conspicabilis apparuit. Quæ cum rogata ab illo, quænam esset, sanctam Fidem se esse, responderet, protinus instantia precum illius se esse fatigatam, adjecit, imo etiam diutino clamore coactam, a Deo tamen missam, ut eum absolvat, venisse. Quare igitur, inquit, longas moras innectis? Perrumpe per medium cameræ ac per summas turris fenestras elabere. Cumque ad vocem monentis reptare cœpisset, evigilans senior male solicitus, ferri tinnientis advertit motum. Dein excitatæ cubiculariæ, ut tardos cogat custodes, minaci auctoritate jubet. Quod cum illa perfecisset, & * clauso ostiolo, in conclave se recepit. Post aliquot horarum excursum, ecce, de integro S. Fides apparens hortatur hominem, ut rem aggrediatur; quod * ille statim faciens, reperto ostio clauso, in lectum vacuo conatu regreditur. Rursus quoque senior, ferrea collisione experrectus, pedissequam, ut prius, remisit. Illa, peracto herili præcepto, regressa, ostium cubilis per voluntatem Dei apertum dimisit.
[50] Post hæc omnibus multo graviori sopore oppressis, [inde desilit sine ulla sui Læsione,] ecce S. Fides tertio manifestata durius severiusque hominis arguit ignaviam; cumque ille * impedimentum ostii objiceret, seseque jam bis delusum, quam graviter ferret; Noli, inquit illa, dubitare, quia habebis pervium iter, & Deus adjuvabit te. Ille vero, confidens in Deo, gressu, quo poterat, cœpit motare se, & sic tandem cum magna difficultate penetrato cubili, ad ipsas fenestras subsistit *, casus altitudinem vehementer expavescens. Tunc S. Fides, adhuc labantis animi hominem comitata, & quasi viam assectando * præcedens, illum viriliter exhortari cœpit: Age, inquiens, siducialiter: non alio modo jam evadere poteris. Similiter olim Israëliticus populus in ultionem sceleris urbis Gabaa, tribum Benjamin debellans, antequam triumphum obtinuisset, divino monente oraculo, usque ad trinum conatum laborasse legitur c. Ad extremum ille in miserabili positus discrimine, assumpta audacia, ac posito d corde in periculo, pedes primum per fenestram emittens foras, se totum vasto credit præcipitio, sed nunquam mollius suaviusque sua pensilis pluma Sardanapalum fovit e, quam hunc durissima rupes excepit; adeo divina supportante virtute, ut, cui natura negaverat alas, hic plane volare, non cadere videretur. Quo miraculo factus securior, etiam multo profundioris præcipitii saltum addere non dubitavit; nam de summis scopulis, super quos arcis tota moles innitebatur, super inferiores ruens, ad certissimum terræ solum tertio saltu perlabitur.
[51] [ac reperto præter exspectationem asino] Mirum dictu & terribile auditu, quo ausu mens humana tantum periculi invadere unquam potuerit; nam & ipse talia narrando, fateor, nimio horrore totus intremisco. Sed, qui Sanctam suam voluit glorificare tali miraculo, dedit huic non terreri tanto præcipitio, in quo, licet nihil læsionis receperit, crepitus tamen contonsarum * bodiarum f in primo quidem saltu usque ad aures dormientis pervenit. De qua remiles expergefactus, nimio furore succensus, servis suis rem prænunciat, reos culpat, furciferos judicat; postremo minaciter imperat, ut quamprimum fugientem insequantur. Illi, senioris monita ridiculo habentes, attriti cadaveris frusta se in crastinum lecturos satis in tempore, promittunt. Illis tamen nequaquam acquiescens faces, lampadesque accendi, atque per aliam partem, qua facilior erat descensus, cursores velociter præcedere, hominemque comprehendere præcepit. Ille tædarum hauriens fulgorem, unaque sese persequentium vociferationem jam in proximo audiens, incertus, quid ageret, utpote gravatus utraque vestigia maximo pondere ferri, ad effugium * tamen parvæ sylvæ, quam per providentiam Dei oppidi vicinam natura perduxerat *, vi, qua poterat, reptans, sese totis annixus * viribus contrahere contendit; nec ab aliquo cogi opus erat, cui ipsa necessitas imperabat, nec reprehendenda tarditas, qui, ut sibi videbatur, segnior incedebat testudine.
[52] [insidens fuga elabitur,] Cumque in hujus anxietatis laboraret discrimine, & jam se * intra condensa arbuscularum aliquantulum colligeret, mirum in modum offendit asinum g, in cujus faucibus nodata zona pro capistro, asinino tergo more insedit fæmineo, versis ex uno latere cruribus, propriique commodi potius rationem ducens posthabuit honestatem virilem. Actum erat procul dubio, si unius puncti spatio fugientem hic asinus fuisset remoratus. Nunquam expeditiore blandioreque tolutatura h campitor i equus aut * regalis incessit, quam per mediam regionem asinus in eam partem, qua fugitivus minus quærendus putaretur, transabiit. Interea sessor, non adeo securitate fretus, subinde respectat, & retorquet aciem, si forte aliquem vel audire, vel videre posset, donec, jam octo pene peractis millibus, se satis in tuto videret. Et jam diescebat, & jam mortales ægros aurora promicans ad laboris exercitium cogebat. Tunc ille alligato ad quoddam virgultum asino, ubi silices duriores vidit, paululum a semita se detorsit; quorum ictum ferreus rigor excipiens in modum glaciei facilem sui resolutionem dedit k. Inter agendum vero cœlestis asinus evanuit; nam respiciens ille, neque animal ipsum vidit, neque etiam animalis vestigium, quantalibet investigatione insistens, in aliquo penitus invenire potuit; cingulum vero ad argumentum miraculi, ubi ipse nexuerat, reperit.
[53] Ergo ad S. Fidem pedestri itinere recta tetendit *. [& recta ad S. Fidis monasterium cum ipsis vinculis suis tendit.] Nullum pulchrius basilicam S. Salvatoris aut speciosius spectaculum intravit ante hunc diem, neque aliquid libentius populus Conchacensis aliquando aspexit, quam quod nobilis viri clarissima persona * ac procera pulcherrimi corporis statura, ponderosam ferri massam gestans humeris, per circumfusas solemnizantium turmas * perrumpit, tanquam leo, qui, fracto carcere, grandi mole catenarum oneratus colla, nativum sylvæ repetit refugium. Tunc homo coram omni populo, ibidem deposito onere, hostilem sarcinam, quam captivam collo advexerat, libertate donat, ac felici postliminio redux seniores cum omni populo tanti miraculi novitate lætificat. Dein amicorum animos diu in mœrore suspensos explet inopinæ reversionis gaudio, nec aliquid tristitiæ captivitas illa post hoc * intulit, cui nec damnum pecuniæ successit, nec detrimentum corporis.
[54] Sed quid putas, de illo asino conjiciendum esse, [Auctoris de hoc miraculo observatio.] nisi benignæ virtutis angelum fuisse, in figuram humilioris jumenti manifestatum? Super quod etiam ipse Salvator residens, ut sæcularis pompæ contumacitatem humiliaret, viliori gestamine vehi potius voluit, cum tamen esset ille excelsus super omnes gentes Dominus, & super cœlos gloria ejus. O magnum meritum unius Puellæ! O admirabile donum uni Fæminæ concessum! O admirabilis & ineffabilis gratia uni Virgini præstita, cujus virtutes nec calamo notari, nec etiam lingua humana jam expediri poterunt; non enim ibi S. Fides tantummodo, ubi corpore requiescit, miraculis pollet, sed etiam, sicut ab his, qui quotidianis ejus intersunt virtutibus, didici, in terra, in pelago, in carcere, in infirmitatibus, in periculis multis, &, ut ipse jam ex parte probavi, in necessitatibus variis, si quis eam recto corde interpellaverit, præsentem sentiet, & ubicumque S. Fides habet nomen, ibi quoque habet virtutem ad laudem & gloriam Christi Dei omnipotentis l.
ANNOTATA.
a Hujus castri hodiernum nomen Gallicum nuspiam invenire potui. Illud etiam eruditis editoribus tomi X Scriptorum Rerum Gallicarum ignotum fuisse, ex eo conjicio, quod tum in Indice geographico, tum in ipso Opere pag 380 nihil præter nudum ejus Latinum nomen expresserint. Neque Amblardus ille, vir nobilissimus, mihi magis, quam illis, aliunde notus est.
b Per Cererem frumentum, per Bacchum vinum intelligit scriptor noster.
c Hac de re consulesis Lib. Judicum cap. 20.
d Fortasse supplendum timido; nisi per cor in periculo ponere Bernardus significare voluerit animos in periculo sumere.
e Sardanapalus, Assyriorum rex, utpote omni mollitiei genere effæminatissimus, molli certe, ut cetera taceam, lecto usus est.
f Bodiæ seu Boiæ sunt compedes aut torques vinctorum. S. Hieronymus lib. 5 in Hieremiam cap. 27 in hæc verba: Fac tibi vincula et catenas, addit: SIVE κλοιοὺς qui Hebraice appollantur MOTOTH, & sermone vulgari BOIAS vocant. Ita Cangius, apud quem plura vide verbo Boia.
g Hunc non fuisse brutum animal, sed benignæ virtutis angelum, infra conjectat Andegavensis scholasticus, cui hac in re fidem, qui vult, habeat.
h Tolutatura vox est derivata a verbo non satis Latino tolutare. Dicuntur autem equi tolutare seu tolutim incedere, cum crura altius in currendo tollunt & subsultim incedunt. Gallice troter dicitur. Adisis Menagium in Lexico Etymologico eodem verbo troter.
i Campitor equus, inquit Cangius in Lexico, est cursor, stadiodromus equus, Gallice cheval de manege, de course.
k Durioribus silicibus vincula disrupta fuisse, indicat Bernardus.
l Labbeus addit: Qui omnipotentiæ suæ habenis cum Patre & Spiritu Sancto coæterna unitate regnat per sæcula æternaliter manentia. Amen.
* apud Lab. deest audientium
* Lab. nec
* Lab. quo
* Lab. videretur
* Lab. soli
* Lab. mediocri
* Lab. quæ
* apud Lab. deest senior
* apud Lab. deest &
* Lab. addit cum
* apud Lab. deest ille
* Lab. substitit
* Lab. affectando
* Lab. contusarum
* Lab. effigiem
* Lab. produxerat
* Lab. annisus
* Lab. omittit se
* Lab. eapitot equus ac
* Lab. intendit
* Lab. omittit persona
* Lab. addit ad sepulchrum prorupit
* Lab. hæc
CAPUT IV.
Aliud de Gerberto miraculum. Item de peregrino capto & vinculato subitoque S. Fidis auxilio liberato.
CAP. XIII.
Revocetur ad memoriam ille Gerbertus a, cujus mentionem jam dudum in superiore libro fecimus, [Dum Gerbertus, uno jam captus oculo,] quemque post evulsionem oculorum, more illuminati Witberti b, illuminatum diximus, provida videlicet mirabilique summi Artificis dispensatione, ut virtutem, cui in alio congratulatus fuerat, atque, cui acciderat ultra omnia, quæ in mundo felicia putantur, beatificaverat, ut ipse aiebat, cum primum sibi accidisset videre prædictum Witbertum, hanc demum in semet ipso factam cerneret, ac præter spem simili felicitate gauderet; deinde tamen, ne insolentia quandoque elatus ad desertæ militiæ malum reverti ultra præsumeret, justo Dei consilio unius restauratorum oculorum lumen amisisse, reliqua oculi substantiæ salva intogritate, dextrum vero integrum retinuisse & deinceps vitam sinceram in tranquillo, & absque remeandi sollicitudine egisse scripsimus. Hujus miraculi certitudinem, sicut ipsi in priore itinere audivimus & vidimus, inter cætera compendiosissime litteris designatam, post in patriam regressi latius emendati usque digessimus. At vero dum aliquot annorum, ut paulo ante dixi, intervalla extitissent c, quibus neque Conchas rediissem, nec legationem misissem, de hoc Gerberto haud impar priori accidit miraculum.
[56] [a furibundo viro, tamquam fur, invaditur, alterum sanum amittit;] Nam cum ipse quadam die ante plateam templi spatiaretur, pellemque agniculi, veluti gratia ludendi, in manu ventilaret, mox ei quidam Burgensis d illius villæ Barnardus (Porcellum cognomine dicunt) furibundus insilivit, & quia consimile tergus transacta die perdiderat, ipsum fore *, falsa opinione delusus, non dubitavit; unde, sicut erat temulentus ac sobrietatis impos, absque ulla præmeditationis discretione statim illum ille nequissimus convitiis appetit, suæque rei furem compellans, etiam legali comprobatione latrocinii inpræsentiarum tentat vindictam, Alter vero objecti injuste convitii impatiens (nam rari perpaucique sunt mortales, qui non commoveantur, si etiam merito dehonestantur) par pari respondere, neque in aliquo verbis illius cedere; ita utrinque intractabilis rixæ conflictu audire erat omnigena convicia in alterutrum objectari, quousque ad pugnos ventum est; dum ergo aliquandiu æquo marte dimicarent, & neuter cederet, ille Barnardus, quem sævior instigabat furia, e commisso certamine se proripiens raptim ad arma recurrere cœpit. Verum ut in hujusmodi festinationis articulo solet obtingere, non fuit opportunum arma suppetere ad manum, sed tantum veru reperto, in quo caro assata decocta fuerat, oculum illum sanum repetito conflictu penitus inspicat e, pupillaque terebrata f, reliquum ocelli in particulas disjicit violentus. Postremo vicinorum concursu dirimuntur.
[57] Tum Gerbertus, recenti cruore vestem notatus geminaque lucerna captus, [at hunc ei restitutum iri , S. Fides pollicetur, quo re ipsa recepto,] in ecclesiam ductu alieno, festinare, clamoresque ad cœlum ingeminare, ac S. Fidis auxilium invocare. Denique totos tres menses continuos per singulas noctes coram sanctuario excubavit, omnia invictis clamoribus fatigans, sanctamque Fidem instantius increpitans. O S. Fides, Conchacensium domina, quare, inquit, non tuebaris oculum, quem olim eradicatum reddidisti? Quare non defensabas misellum, quem tuo beneficio servum tibi peculiarem acquisivisti? Hæc & similia assiduis vocibus repetere non cessavit, quoadusque festivitas S. Michaëlis g instaret. Nocte itaque illa, quæ præcedit vigiliam, ecce in somnis S. Fides apparens sic sibi visa est dicere: Vade crastina die post Vesperas cum processione monachorum ante altare S. Michaëlis, & ibi Deus tibi restituet oculum. In crastinum ergo ad horam, qua sibi jussum fuerat, homo divinæ visionis haud immemor, in oratorium S. Michaëlis processionem comitatus est, ubi cum pro honore futuræ celebritatis antiphonam super Euangelium concinerent, cœlestis Artifex, cujus sapientia nihil repperit difficile, detrimentum proprii figmenti supplere dignatus, non est passus ultra diutinas lacrymas dolentis ac supplicia vota inaniter fundi, unius oculi substantiam jam bis conditam tertio reformans, quater etiam in novissimo magnæ resurrectionis die reformaturus; nec tamen plures oculos, quam reliquis mortalibus natura dedit, hic in illa ultima regeneratione credendus est habiturus.
[58] Cumque ergo novi oculi acies cuncta circa se intuens circumpositorum formas jam clare discerneret, [gratias ille S. Fidi refert, ac non diu post pie moritur,] antequam in vocem tanti gaudii erumperet, ipse primus omnium ad campanarum funes indomito cursu per gradus solarii præcipitavit, quod in aditu monasterii arcuata maceria h sustentatum jam dicto altari subjiciebatur. Quem protinus insequentes ministri, huic officio dediti, nil jam de ostensa cœlitus virtute cunctati, universam signorum classem exagitant, pariterque Te Deum laudamus omnis chorus divinasque laudes intonant; sit clamor & ineffabile gaudium, cui in rebus humanis nihil æque conferri potest. Ille denique, interjecto parvi temporis spatio, cum tanto gaudio bonoque testimonio ineffabilibus mirabilibus glorificatus, vitæ metas consequitur, ad illam procul dubio interminabilem vitam translatus, in qua sancta virgo & gloriosissima martyr Fides perenni lætitia fruitur, habens & ibidem Garberti consortium, cujus in hoc sæculo post reparationem mutilati capitis non est passa dissidium.
[59] [superstite etiamnum Witberto, de quo Bernardus nonnulla addit.] Hunc ergo secundo itinere, quia excesserat, videre non potui, illum vero antiquiorem Witbertum, qui cognomen Illuminati ex eventu habuerat, adhuc Dei gratia vidi admodum senem multumque super reditu meo flentem ac dicentem: Nunc reverteris, domine pater, meusque & re & consilio adjutor; ego, jam plenus ævi senioque confectus, scio, me satis non te in hac vita posthac visurum: Deus & S. Fides reddat tibi meritum, qui de longinquo solus hanc curam cepisti, ut virtutes ejus audire ac retinere venires; cujus ego oculos ob dignitatem insignis miraculi terque quaterque deosculatus ei Vale dicens abscessi. Porro si Deus ad Conchas me per suam misericordiam quandoque reduxerit, adhuc eodem superstite, illud jam non habebo tantæ vilitati, nec a pectore alienum, quominus celeberrimis scriptis perpetuæ tradam memoriæ, faciamque cunctis sæculis memorabile. Quidni faciam, cum constat, hanc pessimam ætatem non alibi audisse nos tanto glorificatam miraculo. Sed jam prolixus sermo, ab his, quæ restant, nimia dilatione nos suspendens, maturo claudatur fine.
CAPIT. XIV.
[60] Peregrini quidam, Lemovicensis pagi indigenæ, abeuntes ad S. Fidem, [Peregrinus quidam, injuste compedibus funibusque constrictus,] transibant * prope castellum Oëbali i, quod dicitur Torena k, quibus forte fuit obvius quidam ejusdem oppidi municeps, eorum inimicus, Gosbertus nomine, clericus quidem solo cognomine, sed actu terrenus miles, qui, statim inventa causa, redegit omnes in captionem. Domnus Oëbalus * forte aberat *, cujus conjux tunc, sed mox per divortium ab eodem deserta, domna Beatrix l, hoc audito, mandat militi, ut, si se unquam velit habero benevolam, Romeos m statim abire sinat, nec prorsus inius horæ spatio intra septa municipii detineat coactos. At ille, non audens ex toto dominæ mandatis contraire, Hos, inquit, pro imperio dominæ dimittam, retento hoc solo, qui mihi injuriosior extitit, quem impunitum abire difficile est; quod si ita sibi non sufficit, noverit non improperaturam *, quod etiam pro S. Fide certus sum nunquam me facturum; & ita, dimissis cæteris, illum unum jubet compedibus constringi, quos rustica lingua BODIAS n vocat; quorum clavi, martello duriter obtusi, ut inextricabilis illa fieret connexio, ultro franguntur, ipsis etiam frustatim compedibus conquassatis. Denique alteris compedibus mutuo petitis itidem actum est. De tertiis quoque eadem jactura accidit, & ait: Ut video, S. Fides, nisi astu caveo, meum mihi inimicum vi auferet; verum annitar ego, uti res secus, quam autumat, possit evenire.
[61] [illis patrocinii S. Fidis miro modo eximitur,] Tunc vero arctis chordarum voluminibus lacertis in crucem ante pectus constrictis, post hæc utramque palmam, circa collum utrobique circumactam, inter humeros violentissime revincire fecit, sicque subter ascellas regyrantibus ligaminibus ventrem crudis nodis coarctari, adeo ut ipsius inauditæ connexionis modo sic miser constrictus suffocaretur, ut anhelitus gracili spiraculo vix sibi sufficeretur * vita. Cui ita in solitario conclavi clauso duodecim lanceatos viros, quos æque vesanæ mentis expertus erat, instanter adftare jubet. Qui, si viderent ipsum * divina solvi virtute, illico, ne vivus evasisse gloriaretur, omnes uno ictu pariter transverberatum obtruncarent. At post modicum intervallum, ille miserabili adductus angustia, sitiens, difficile verbis id exprimere potuit; tanta vinculorum duritia organales fibras obstruxerat. Tunc unus, quos dixi, satellitum, petita aqua, cum deprimeret illaqueatos sub gutture cubitos, ut laxato mento haustum ori ejus aptare posset, illa nodorum difficultas sese absolvit ultro, ipsis tantum resticulis hærentibus brachiis ipsis, quibus fuerant appositæ.
[62] Ipse vero, sentiens se divinitus solutum, cœpit illinc præstrenuus effugere. [& incolumis e carcere elapsus, ad S. Fidem tendit.] At illi, statim ex præcepto senioris ipsum mucronibus adorsi confodere, tanta continuo divinæ virtutis vi obstricti in loco hæsere, ut nec moveri quidem quisquam eorum posset, ut nec penitus verba ad alterutrum dare. Sicque repente angelus Domini coarctavit eos, ut, acsi lapidea simulachra, immobiles permanerent. Unus tantummodo, inter suffocationis angustias obscœnæ interjectionis dans mugitum, cum grandi difficulatate in hanc vocem erupit: Vah, jam pergit; cætera, fixus immotusque tamdiu perstitit, quoad ille alter ad domnam Beatricem transfuga * sese in tuto reciperet. Cui illa in crastinum duces delegavit, quandiu fines castelli longe excederet, tutumque iter carperet, cui erat Petrus vocabulum. Denique cum sociis ad Conchas attingens & pro absolutione sua grates inibi Domino persolvens, post inde lætus est ad propria reversus, ligaminibus relictis in testimonium virtutis, quæ remansisse dixi laxis nodis pendentia brachiis. Anno fere & dimidio post secundam a Conchis reversionem accidit mihi certo negotio domni Willelmi o, Pictavorum comitis, adire curiam, in qua cum domnam Beatricem viderim, a Richaredo p fratre suo, Rotomagensium comite, illuc missam, ardenter ejus colloquium aggressus, illico rogitare cœpi super hoc miraculo. Cujus verba, per omnia monachorum Conchacensium concordantia, esse poterat probabile argumentum, si quis dubitaret in aliis etiam mihi ab eisdem narratis.
ANNOTATA.
a Aliud hoc de Gerberto, libro 1 Miraculorum cap. 2 memorato, miraculum abest ab editione Labbeana jam sæpe laudata. Porro ex infra dicendis patebit, illum, tametsi pag. 307 monachorum præbenda, seu monachorum cibi ac potus portione diurna contentus in cœnobio Conchensi Deo serviisee dicatur, stricte tamen monachum non fuisse.
b De Witberto illo adisis caput 1 libri 1 Miraculorum a pag. 302.
c Adi Commentarium num. 90.
d Burgensis apud Cangium hoc verbo, uti etiam apud Bernardum, hic, est burgi seu villæ clausæ incola seu municeps.
e Inspicare hoc loco idem sonat, quod invadere; utitur autem priori verbo Virgilius, sed sensu diverso, lib. 1 Georgic, versu 292 ita canens: Ferroque faces inspicat acuto.
f Terebrare idem quod perfodere. Unde terebrata oculi pupilla, necesse fuit, ut non tantum videndi facultate privaretur Gerbertus, sed, uti Bernardus mox etiam subdit, ut ejusdem oculi, crassiori veru cuspide perfossi, reliqua pars in particulas dissilierit.
g Colitur hic sanctus Archangelus præcipuo die XXIX Septembris, quo de eo aliisque Angelis a decessore nostro P. Stiltingo fuse actum est.
h Per arcuatam maceriam Bernardus fornicem indicat.
i Oëbalus ille idem est, qui in Chronico Gaufredi, Prioris Vosiensis, tom. 2 Novæ Bibliothecæ Mss. pag. 290 Ebolus vocatur. Fuit Gulpherii de Turribus, Archambaldi & Cambæ Putridæ cognominati, filius, genuitque Archambaldum, cujus matre legitima (hanc Bernardus Beatricem vocat) adhuc vivente, non legitime aliam duxit, de qua genuit Guillermum & Robertum. Hic Oëbalus castrum de Torenna, quod pater suus, teste laudato Gaufredo, acquisiisse dicitur, Guillermo filio cum consensu Archambaldi postmodum dedit. Plura de eo curiosus lector cit. pag. 290 videat.
k Labbeus cap. 14 Torennam vocat. De hoc autem castro multa tradit Valesius in Notitia Galliarum pag. 557, unde nonnulla huc transcribo. Torinna, inquit, seu Turenne, castrum est veterrimum, vicecomitatus titulo insigne, cujus mentio fit in veteribus nostris Annalibus, atque etiam apud Eginhardum in rebus gestis Pippini, Francorum regis, in anno Christi DCCLXVII. Et post nonnulla subdit: Torinna ergo primum dicta est sincero nomine ante annos DCCCC; postea Torenna, in in E mutato; deinde Torena, sublata N littera; ac demum Turena, ex quo vocabulo factum est vulgare nomen Turene: quod est castrum summo monti impositum. Torinensem autem vicecomitatum partem agri Lemovicini, Cadurcini & Petrocorici obtinere, atque a Sarlato, Petrocoriorum urbe, usque ad Novum Vicum (Gallice Neuvic) leucas Francicas amplius 30 in longitudinem patere, ibidem laudatus Valesius scribit.
l Beatrix illa infra dicitur Richaredi seu Richardi, nempe II hujus nominis Rotomagensium comitis, soror.
m Adisis dicta de hac voce pag. 305 in Annotatis lit. d.
n Vide Annotata pag. 315 lit. f. Per rusticam autem linguam hic intelligi debet vulgare Francorum tum temporis idioma; de cujus a Latina lingua distinctione vide Cangium in Præfatione ad Glossarium suum num. XIII, & Annotata in Vitam S. Beregisi tom. 1 Octobris pag. 523lit. u.
o Est is Willelmus IV, Pictavensis comes & dux Aquitaniæ, Ferabrachia dictus, qui Fulbertum, Carnotanum episcopum, Bernardi nostri olim magistrum, impense coluit ac dilexit. De eo consulat curiosus lector tomum X Scriptorum Rerum Gallicarum locis vix non innumeris.
p Richaredus ille est Richardus, Normannorum princeps, ad quem Fulbertus, Carnotensis episcopus, supra plus semel laudatus, epistolam dedit, quam videsis tom. X Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 451.
* supple futem
* Lab. transierant
* Lab. Oëbalius
* Lab. abierat
* Lab. impetraturam
* Lab. sufficeret
* Lab. illum
* Lab. transfugit
LIBER III.
CAPUT I.
Bernardo, tertia vice Conchas profecto, tertium de miraculis S.
Fidis librum conscribendi occasionem præbet prodigium, quo S. Fides
gladio percussum mirabiliter sanavit.
CAPIT. XV.
Anno igitur ab Incarnatione Domini millesimo vigesimo a, [Anno Christi 1020 Bernardus, tertium Conchas profectus,] Indictione tertia, tam S. Fidis amore motus, quam Witberti b illuminati gratia revisendi, tertio ad Conchas repedavi; quem superstitem non reperiens, admodum ægre tuli, licet ipsum, ut confido, pax bona in terra viventium habeat, quem hic Dominus tanto miraculo glorificaverat; nec de salute ejus desperant, qui in hora exitus & confessionem illius integram, obitumque facilem viderunt; nec tamen subitaneum, quia præsensisse horam ipsum aiunt, quamvis nulla dolorum angustia prænunciante.
CAPIT. XVI.
[64] Post hæc autem, rite completa solemni orationum celebritate, volentem protinus redire cœperunt instanter interpellare, [tertium de miraculis S. Fidis librum conscribere aggreditur occasione miraculi,] atque obtestari, uti tertium S. Fidis miraculorum adderem libellum. Ego vero summa vi facturum abnegare; neque enim esse necesse; cum prioribus non modo potiora, sed nec similia nequeant inveniri; at illi instare, facto peropus esse, neque me in eo causam captare posse, quod nesciant tale aliquid, cui nihil præferendum in divinis operibus ipse judicem; quod mihi ardenti sollicitoque animo percontanti, venisse dudum ad S. Fidem, aiunt, quemdam Petrum ex Arvernia c clericum, genere clarissimum, dignitatibus præpotentem; cui cum novellum primæ editionis nostræ codicellum exhibuissent, auctoremque nomine designassent, nimium conquestum esse, vel defuisse adventui meo, vel me per fines suos non divertisse, cui quoddam narraret insigne & inter præcipua ponendum, perhibent.
[65] Dicebat enim, militem se habere, Raymundum nomine d, [quo quidam miles horrende vulneratus] virorum quinquaginta potentem, de vico Valeriis e pluraliter nominato, qui aliquando in dirimendo tumultu fulminei gladii, ex adverso librati, ictum adeo validum exceperat, ut nasus divisus per malarum medium, mandibularum quoque una in duo desecta, alteraque ad medium fere truncata, linguæ etiam radical gutturi disjunctum, hiatum sub palpebris patefecissent in tantum immanem, ut divisæ faciei offa horreret pendula, quem fideles & amici domum referentes trium fere mensium spatio observant semivivum, cujus vita, insanabili vulnere saucia, amicis plus tædio erat, quam gaudio, cum nec buccæ usus ad capiendum cibum esset utilis, sed per hiatum, quem diximus, defruta f duntaxat distillarentur pinguia. Ita miser, odibilis vitæ mora diu protractus, cœpit jam intra se cogitare, ut ad S. Fidem se deportari crastina luce, nutu, quo posset, innueret, non tamen eo voto, ut de salute corporea, quæ irreparabilis videbatur, ultra cogitaret; sed ut animæ, vel inter vias, vel ad S. Fidem obeuntis superna miseratio succurreret.
[66] [a S. Fide, ei apparente, subito sanatus fuit,] Ita fixa sententia, cum nocte secuta inter angustias mœroris & tristitiæ gravius obdormiret, & * ecce, sibi S. Fides apparere visa est, forma puellari & eleganti, adeo venusta, adeo decora, ut nihil illi in humanis formis posset comparari; quæ ubi proprii nominis notitiam roganti intimaverat, illico eadem, sese a Deo venisse, adjecit, ut volentis, nec valentis ad S. Fidem tendere, succurrat votis. Et post hæc dilucide & aperte pro eo data oratione, Pater noster adjecit in fine, finitoque capitulo, putrefacto ori sagax Medica digitos ingerere, sicque dentes singulos jam exhalante tabo labefactos infigere ac reformare visa est, deinde palma subjecta mentum erigens illam hiulcam rimam rejunxit, ac præmortuam penduli vultus offam mirifice spiritu divinæ vivificationis animat. Et ita saluti restitutum imperat, ut S. Salvatori grates agat, ad Conchas properare.
[67] [non sine suo suorumque famulorum stupore.] Cumque aurora diei ortum præsignaret, experrectus ora manibus contrectata reperit redintegrata. Cujus miraculi certitudinem ut planiore argumento addisceret, tentat, an possit usum exercere loquendi; primitus excelso clamore vocat famulos, & quia longe famis passus inediam fuerat, voce improba poscit cibum. Illi evigilantes, & vesanum aliquem, qui tam mane cibum roget, existimant, & super sono herilis vocis hærent stupefacti; qua tamen vox illa resonat, cursum intendentes, accensis luminaribus, præter spem inveniunt hominem salvum & incolumem. Quibus mirantibus & hesternum propositum & divinæ visitationis narrat somnium. Refocillatus ergo recreatusque edulio pergit ad S. Fidem, reditque festinus, ignarus idem, ut laïcus & indoctus, narrandum esse monachis tam grande miraculum; sed postquam domnus Petrus hæc eadem narraverat, remissus ab ipso non modo sola, sed pluribus post vicibus repedavit. Testantur, qui sæpius ipsum viderunt, in modum tenuissimi fili vestigia ferri rubra videri.
ANNOTATA.
a De anno, quo Bernardus tertium Conchas adiit, actum etiam est in Commentario num. 90. Porro tum hoc, tum sequens capitulum ab editione Labbeana abest.
b De Witberto actum est lib. 1, cap. 1, & cap. 4, lib. 2, num. 55.
c De Arvernia vide dicta superius pag. 306 litt. bb. Porro is Petrus mihi alias ignotus est.
d De Raymundo illo nihil alibi inveni.
e De vico Valeriis tacent Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum, aliique geographi, quos consului.
f Defruta sunt vina cocta usque ad consumptionem mediæ partis, a defervendo sic dicta. Ita Columella lib. 12, cap. 21 apud Robertum Stephanum: Mustum quam dulcissimum decoquitur ad tertias; & decoctum, sicut supra dixi, Defrutum vocatur. Virgilius 4 Georgic. versu 269 Pinguia defruta memorat.
* & redundat
CAPUT II.
De quodam Barnardo de morte suscitato, & de mirabilibus in ipso, ad S. Fidem veniente, in via patratis.
CAP. XVII.
Quoniam a quidem flagranti amore gloriosissimæ virginis & Christi athletæ insuperabilis Fidis nimium succensi intermissa diu scribendi otia rursus repetere cogimur, [Scriptor sibi postulat S. Fidis patrocinium,] illius sacratissimæ ac dilectissimæ Martyris efflagitamus magnificis juvari suffragiis, quæ, cœli in arce civibus juncta Angelicis, per virtutum præclara magnalia, nobis tacentibus, totum per orbem suæ potentiæ prædicatrix coruscat; hæc enim, licet corporali specie populis sese offerre nequeat, jugiter tamen patefactis miraculorum portentis se manifestat; nec jacet usquam terra polis sub ambobus, quæ sui nominis laude & fama carere dignoscatur, nec immerito, quæ, primis sub auspiciis Virgo præclaræ indolis in omni pudicitiæ honestate florens, cunctisque in actibus auro purius fulgens, illud in sese consertum retinuit, in quo dicitur: Dum esset Rex in accubitu suo, nardus mea suavem dedit ei odorem b.
[69] Vere superno Regi in alto cœlorum throno residenti nardus ejus sanctitatis & vitæ cœlibis dulcem halavit fragrantiam; [idque multis titulis extollit.] quia tota odor bonus erat Domino juxta Apostolicam sententiam c, quæ denique in passionis torrido incendio vaporata, fracto pœnis acerrimis corporis alabastro, myrrha facta est electa, cujus virgulas suavissimæ dulcedinis per diffusos mundi emittit cardines, in quibus gloriosæ Virginis & magnificum nomen pio amore excipitur, & æternum memoriale digna veneratione commendatur. Hæc, sicut mira ejus virtutum testantur insignia, dum morti debita in tormentis exuit membra, liberiorem mutata est in husiam d, per quam vehementissimo in momenti puncto, per vacous aëris campos discurrens ubique terrarum in necessitate ejus suffragia poscentium auribus adsistit præsens, nec habet jus lædendi quilibet morbus, ad ejus invocationis malachmata e delendus; mors quoque ipsa, quæ nemini parcere didicit, jam dedocetur misero pallore ora inficere, quæ sancta Virgo, supplicibus votis conducta, pristino rubore velit accendere. Quin etiam inusitato more voracissimus orcus ab ore cruento intactas cogitur reddere animarum offas f, quibus insatiabilem cupiens lenire famem harpialem g semper inhiat infarcire ventrem. Tanti honoris præmiis ditatur a Domino clarissima Virgo, pro cujus amore diversis tormentorum suppliciis excruciata, mortis non timuit perpeti extrema, cujus præclara fama, inremissis aliquando pennis loca quæque oberrans, cunctos, ut diximus, angustia qualibet oppressos, ad ejus patrocinii beatissimum asylum invocandi hortatur, quia & auditu est facilis, & prodiga muneris.
[70] Unde * contigit, quemdam nomine Hunaldum h Tolosanis i in partibus sanctæ Martyris admirandum promeruisse beneficium, usuque * & opere inopinatam * experiri ejus magnificentiam virtutum; [Juvenis] habebat enim filium, nomine Bernardum*, quem de more misit ad armentum in pascuis servandum. At ille, pastorali cura suscepta, die quadam, surgente hespero k, armenta domum reducens, per negligentem incuriam bovem unum inter fruteta dimisit, reliquos vero bostaris præsepibus l inseruit. Cernens igitur, vacuo loco unum abesse animal, pascua per furvas noctis tenebras solivagus repetiit, sed magna parte noctis illius jam elapsa, casso labore quæritandi, sine bove tristis ac mœrens rediit. Quid ageret, quo se verteret, nulla ei ratione paret? Improbissima enim patris severitate perterritus, eo sciente, tectum non audet subire, neque, quid ei acciderit, ullatenus intimare. Tandem vero, sopitis omnibus, lectulo se contulit clanculum *; ubi cum membra amissi bovis indagine admodum defessa jactaret, illico tanto dolore corripitur, ut pene omni ossium compage resolutus crederetur, quo dolore nimium invalescente, & motu artuum fraudatur & rationis officio privatur.
[71] [pastor, defunctus & sepulcro condendus,] Mane autem facto, ut eum pater tanto conspexit correptum languore, deposito furore, mox super imminentem nati interitum flebilibus cœpit gemitibus dolere. At * dum vastis singulatorum quateretur ictibus, S. Fidis salutiferam opem magnis implorat clamoribus, ut pristinæ incolumitati ejus restituatur filius. At ille, toto corpore manens immobilis, summo duntaxat in pectore videbatur ei palpitare * calor vitalis, atque tali in stupore membrorum dies peregit novem, extinctis lucernis oculorum. Decimo autem die, quæ Dominica habebatur, ut viderunt pupillas * luminum in morte contabescentes, gelidoque sudore frontem ac genas rorantes, apposita lævo lateri manu nihil vivum salire sentiunt, sed omnia æterno sopori dedita evidentissimis signis agnoscunt. Quid plura? funus parant, exanimeque cadaver sandapilæ impositum ululantibus lamentis celebrant.
[72] [ad invocationem S. Fidis] Sed cum luce crastina ad defossum sepulturæ ejus locum veheretur, pater impatientis amoris affectu extincti gelidum nati corpus amplexatur, oculosque ac vultum omnem irriguis lacrymis humectans locum omnem amaris implet clamoribus, inter quos insolabiles gemitus crebris vocibus sanctam Dei martyrem Fidem clamat, ac lacrymosis obsecrationibus, ut sibi filium reddat, ter & quater ingeminat, dicens m:
Virgo Fides, dilecta Deo, lux inclita mundi,
Auxilium miseris quæ cita ferre soles,
Supplicis exaudi, Martyr sanctissima, vocem,
Quamque potes, pofco, defer opem misero.
Munere nemo tuo, petiit si forte coactus,
Discessit vacuus, te retinente manus.
Credo quidem, neque vana fides, te posse, quod opto,
Cœlitus a Domino promeruisse tuo.
Unicus ecce mihi natus, mea sola voluptas,
Occidit, una mei spes & amor generis.
Quo pereunte modo, mihi cætera vita superstes
Protrahet ingratas fine carendo moras.
Sed si, Virgo Dei, miserorum questibus ullis
Flecteris, & lacrymis vinceris irriguis,
Funere sopitos nati, quos cernimus artus,
Ad priscam vitam, te rogo, nunc revoca.
[73] Cumque his & hujusmodi quam plurimis querelis super defuncti corpus incumbens pater cum magno ejulatu quereretur, [vitæ restituitur,] omnes, qui ad ultimum exequiarum obsequium aderant, deflentis pietate moti, fletibus ora rigabant, ac piissimam Virginem, ut ad invocationem sui sancti nominis propitio vultu respicere dignetur, unanimes mixtis lacrymis precibus exorant n:
Sic quoque continuo, sed & (o mirabile dictu!)
Mors tetra versa retro, prædam fugitiva reliquit,
Evomuitque vorax avida de fauce rapinam.
Protinus atque caput lento nutamine functus
In partes versat, gelidas recalente medullas
Fomite vivifico; subitoque per algida membra
Spiritus infusus totum dat vivere corpus,
Erigiturque jacens, trepidantia lumina vixdum
Attollens, ac mox totos simul erigit artus
Et stetit in propriis membrorum machina plantis.
Inde domum repetit redivivo tramite patris.
[74] Quo viso, cuncti in gratiarum actionem versi præ gaudio tanti miraculi lacrymas fundunt, sanctæque virginis & martyris Fidis virtutem glorificantes votis & muneribus sese ac suos ei supplices devovent; [quæque sibi in excessu mentis] sicque ab ecclesia S. Georgii o, ubi humandi juvenis gratia convenerant, regressi ad propria, pater posthumi filii ac reliqui contubernales diligenti perscrutatione * die quadam ab eo sciscitari studuerunt, quid sibi visum fuerat illis novem diebus, quibus in excessu animæ positus, quasi mortuus, jacuerat, ac quomodo, vel cujus auxilio, ad sepeliendum postmodum delatus ad vitales auras redierat. At ille, adhuc trepidantia pectora gerens, ab imo spiritu longa suspiria ducens, sic percontantibus actutum respondere exorsus est: Ut cœtera nunc ad præsens silentio prætereantur, quæ mihi fine sub extremo contigerint, certissimo & sine ullius falsitatis ambiguo brevi expedire non differam. Corporeis vinculis spiritus meus resolutus teterrimis quibusdam ministris traditur, quorum crudelissimo ducatu ad hiatum usque vastissimi præcipitii protrahitur, in cujus horridam voraginem dum jactari inenarrabili metu formidarem, (eloquar an sileam?) ecce vir splendidissimi decoris advenit, quem, ut postea didici, paradisi præpositum fuisse Michaëlem archangelum, liquido patuit, cujus placidi itineris gloriosissima virgo Fides comes adstitit, quæ super solis jubar emicabat splendore mirabili.
[75] Hic vero cœlorum præpositus, ut more carnificum eos, [ostensa fuerint, enarrat;] quibus ad torquendum deputatus eram, conspexit, in verbera mea irremediabiliter furere, quid, inquam, malorum artifices in hujus tironis tormenta tanta desævitis crudelitate? Quid animam, a summo Deo creatam, perditum itis absque ulla miseratione? Sinite jam nunc ab ejus gravi laceratione; quia, Deo permittente, per hanc sanctissimam virginem Fidem proprio refundetur in corpore, a vestra erepta potestate. Ad hanc vocem tartarei ministri, intolerabili formidine correpti, manus semper in malum pronas continuerunt, cœlestibusque nunciis insolito timore tremebundi paruerunt. Nec mora felicissima virgo Fides concito impetu medios cuneos irruit, animamque meam ab eorum manibus violenter abstraxit, atque ita corpori humo tradendo, sicut nostis, mirabiliter refudit. Postquam vero hujus non tantum visionis, quam etiam rei gestæ veritatis p textum ille ordine est prosecutus, pater atque vicini iter instituunt, sanctæque Virginis ad monasterium cum eodem resuscitato debitas laudum gratias reddituri gressus dirigunt q.
[76] [dein ad S. Fidem proficiscens bis ejus patrocinium experitur.] Quibus per devexum latus montis, ab alveo Dordonii r fluvii ad nubila caput porrigentis, descendentibus, quodam in procliviori lubrico animal, cui insidebat, quia nondum bene ab infirmitate convaluerat, pede lapso nutavit, & diu resurgendo hærens ipsum cum ingenti fragore dorso deturbavit, & quoniam semita nimium angusta in præcipitio montis patebat, virtute Dei ac custodia sanctæ Martyris protectus continuo surrexit illæsus. Denique basilicam expetentes pro resurrectionis beneficio, propter quod venerant, omnipotenti Deo laudes exultantibus animis referunt, Sanctamque debitis muneribus venerantes adorant, benedicunt, atque in virtutum mirabili potentia coruscantem prædicant. Oratione autem expleta, hospitio se conferunt, unde luminaribus compositis, dum ruente nocte sacras vigiliarum excubias ante sanctam Virginem celebraturi procederent, ille sæpedictus virbius s, Barnardus nomine, antiquo hoste captentularum t insidias tendente, per hiantia tabulati operta ab exedris deorsum improviso casu ruit. Ad quem citato cursu comites pervolantes, ita sancta Martyre manum supponente, incolumem repererunt, acsi pulvillorum fulcris receptus fuisset a proximo lapsu. Crastina vero die venerabiles hujus cœnobii fratres prioris miraculi virtutem parum edocti, seorsum illum faciunt, omnemque visionis seriem sagaci industria perquirunt. At ille Deum, quem nullum latet secretum, testans, ita omnia extitisse asserit u, veluti in narratione continetur superiori.
[77] [Ablatam furto telam miro modo reddi suo domino S. Fides curat.] Neque illud prætereundum silentio dignum ducimus, in quo magnificæ Virginis & omnium Sanctorum comparandæ meritis patronæ nostræ Fidis admirabilis sanctitas fulget, & ab illicitis conatibus, ne perpetrentur, temerarios cohibet. Evoluto quidem, ut putabatur, unius anni circulo, idem reparatus debito suscepti beneficii obsequio ad S. Fidis oratorium repedabat, comitante quodam Garsia x ex vico S. Orientis, qui vulgo Marciacus y fertur, oriundo. Hic Garsias, qui Vuasconum more tali insignitur nomine, dum quæstus causa, ut sæpe fit, neque enim ab eo incipitur, telam secum deferret, Lucasinam z ecclesiam gressu attingens a raptoribus invaditur, & amissæ telæ damna pati cogitur; sed illo amore sanctarum orationum hoc raptum vilipendente, & cœptum iter peragente, prædo ille pannatrices aa convocat, &, ut sibi inde braccas bb faciant, alacri animo incitat. Sed quid plura? Divina illico non defuit potentia, pannum in silicis mutans duritiem, aciemque forficum, velut ligneum, hæbetavit surculum. Quo miraculo semel ac bis ostenso, Dei ac sanctæ Martyris virtutem reminiscuntur adesse præsentem, quæ eas prohibebat raptam incidere sindonem. Cujus prodigii terrore pervasor nimium exterritus linteamen illud reservavit, atque redeuntibus peregrinis veniam malefacti petiit ac supplex reddidit. Qui sanctæ Virginis hac in re virtutem prævaluisse agnoscentes cum gratiarum actione ad propria redierunt gaudentes.
ANNOTATA.
a Apud Labbeum cap. 18 hæc & sequentia ad usque num. 70 edita non sunt.
b Verba fere eadem sunt, quæ leguntur in Canticis Canticorum cap. 1, ℣. XI.
c Apostoli Pauli verba in Epistola 2 ad Corinthios cap. 2, ℣. 15 hic intelligit auctor noster.
d Per husiam denotat substantiam, quæ Græce οὐσία vocatur.
e Malachmata, quæ vox derivatur a verbo Græco μαλάττω, quod mollio Latine sonat, proprie sunt fomenta ad rem duram emolliendam corpori superposita; hic autem vox illa adhibetur pro remedio, seu patrocinio S. Fidis. Consulesis Cangii Lexicon verbo Malachma.
f Hæc non ita intelligi velim, acsi ex inferno, seu orco stricte dicto, erepta S. Fidis patrocinio fuisset Barnardi istius anima; sed quod præservata seu ab inferni seu a piacularis loci suppliciisfuerit.
g De Harpyiarum voracitate adisis Virgilium lib. 3 Æneidos a versu 216.
h Hunaldum illum ejusque filium Barnardum aliunde non novi.
i De Tholosanis partibus seu Tholosano tractu actum in Annotatis pag. 306 litt. dd.
k Id est, Vesperi.
l Bostar, bostarium & præsepe bostaris idem apud mediæ ætatis scriptores sonant, quod stabulum boum, bovile, & statio boum; adisis Cangium verbo Bostar.
m Scriptoribus seculi XI admodum familiare fuisse, solutæ orationi carmina intexere, tum ex hoc loco, tum ex Vita S. Gerardi Broniensis tom. 2 Octobris, aliisque abunde patet.
n Labbeus hæc ita edidit: Ac gloriosissimam virginem Fidem mixtis lacrymis precibus, ut ad invocationem sui sancti nominis propitio vultu respicere dignetur, unanimes exorant.
o Fortasse illius S. Georgii, qui X Novembris a Castellano annuntiatur.
p Si per vastissimi præcipitii horridam voraginem, supra memoratam, destinatum perpetuodamnatis locum, seu infernum stricte dictum, potius quam piacularem locum, designare, in eumque jam suam animam re ipsa detrusam fuisse, asserere voluerit redivivus ille Barnardus, certissime in eo falsus fuit, cum fide certum sit, nullam esse ex illo stricte dicto inferno damnatorum redemptionem. Porro haud ita mirum est, ut, quæ sibi in visione exhibita fuerint, bonus ille juvenis re ipsa sibi contigisse crediderit.
q Labbeus hæc ita edidit: Pater & vicini iter instituunt ad sanctam Fidem gratias reddituri, & reliqua, quæ hocce capite sequuntur, prætermisit.
r De Dordonio fluvio vide dicta in Annotatis pag. 292 lit. n.
s Virbius, quasi diceres bis vir, vocatur, quia resuscitatus a mortuis. De hac voce ita Joannes de Janua apud Cangium in Lexico: Virbius, Bis vir existens, a Bis & Vir: seu qui binas habuit vel habet uxores: vel etiam, qui bis fecit facta viro digna: vel qui resuscitatus est, ut Lazarus & Hippolytus.
t Captentula seu captensula pro captione & muscipula adhibetur etiam apud Cangium verbo Captensula; hic autem captentularum insidias struere sumitur pro moliri fraudem seu insidias.
u Vide tamen hic dicta lit. p.
x Miraculum hoc abest ab editione Labbeana. Porro ignotus mihi aliunde est iste Garsias.
y Vicus ille ita dictus est, ut arbitror, a S. Oriente, seu potius Orientio, Ausciorum in Novempopulania episcopo, de quo 1 Maii pag. 60 a decessoribus nostris actum est. Ceterum, cum hic S. Orientis vicus, vulgo Marciacus vocatus, a Marciliaco, nunc Marcillac dicto, & a Figiacensi cœnobio quatuor fere leucis dissito, diversus videatur, cumque etiam Marsiacum vel Marciacum, vicum in Astaracensi tractu situm, nuspiam sub S. Orientis nomine signatum repererim, haud facile Marciaci istius situm determinavero.
z Lucasinam ecclesiam, seu Lucasinam vicum frustra apud geographos quæsivi.
aa Per pannatrices intelliguntur hoc loco mulieres artis conficiendarum vestium peritæ.
bb Femoralia, seu potius sagum, ad instarmanicatum, olim etiam Braccæ dictum, hic designari videntur. Vide Cangium in Lexico verbo Bracæ.
* Lab. omittit Unde
* Lab. visuque
* Lab. inopinam
* Lab. filium, quem
* Lab. clanculus
* Lab. ac
* Lab. omittit palpitare
* Lab. pupolas
* Lab. male persecutione
CAPUT III.
De mulo a morte resuscitato: de reperto accipitre: de puella contracta & de contracto directis.
CAP. XVIII.
Miles quidam Geraldus a, haud obscura persona, [Mulum exanimatum, ad invocationem S. Fidis] morabatur in pago Rotenico *, in villa videlicet, quæ Villaris b nuncupatur, distans a Conchis fere sex passuum millibus. Hic cum Roma aliquando rediret, accidit, ut mulus, quem a fratre suo Bernardo c clerico acceperat mutuo, nescio, quo vitio fractus, deficere cœpisset. At ipse S. Fidis, quam ut vicinam habebat, miraculorum recordatus, vovit eidem pro salute animalis candelam, longitudinem animalis habituram, nec tamen convalescens mulus, verum multo magis gravatus occidit; quod videns homo hospiti suo venundat corium, cui cum nequissimus hospes quam minimum precium porrigeret, ratus, quia, etsi nihil daret, itidem tamen haberet, ille Geraldus, valde indignatus, per varias cæsuras in longo & in transverso sulcat cadaveris latus, ne videlicet, se inde abeunte, infidelis hospes integro tergore gauderet. Denique, arrepto suæ peregrinationis bacillo, extincti jumenti oculum cuspide perfodiens, caudamque percutiens, ita furibundus infit: Quid nunc detrimenti sancta Fides pateretur, si inter alia sanitatum dona huic etiam mulo sanitatem reddens, tam longam candelam sibi sortiretur? Modo miser duplici discrimine ferior, inter vias pedester remanendo, & in patria decies denos solidos fratri persolvendo; tanti enim ambo invicem germani de mulo illo convenerant, si forte mortis periculum incurrisset.
[79] [vitæ redditum fuisse, variis testimoniis] Ex vix ille hæc paucissima verba compleverat, cum revivens mulus saltu citissimo constitit quadrupes. Et ne quis, nisi a vera morte illum æstimaret exilire, in ipso puncto temporis, quo id actum est, vernabant in modum picturæ universa detruncatæ cutis stigmata, non jam perfusione cruoris recentia, sed, ut de alio dixi d, quodam nitore lanuginis seu * veternosa. Quo facto, memoratus Geraldus maxime gavisus redit domum, Deoque ac Sanctæ ejus gratias egit ingentes, factique miraculi novitatem passim disseminavit. Nota nobilitas viri pariter & fides omnibus erat, qui ne temere vel garrule quidquam videretur referre, mulum vulneribus notatum habuit in præsentiarum. Hoc ipsi monachi, sed & alii complures, qui ipsum Geraldum postea plus millies viderunt e. Verumtamen horum relatu, licet satis certus, non ita contentus, si adviveret, essem, quin per eundem digressionem in revertendo facerem, cum ipse hujus viciniæ incola parum me ab itinere detorqueret.
[80] Quamvis enim & sensu debilis & peccato gravatus hoc officio sim indignus, [probat Bernardus, qui & causam aperit, cur ejusmodi prodigia scribat,] sed non ita falsus, ut sponte prædicem falsa, nec tam prodigiosæ rei relatione multorum obtrectationem incurrere tulissem, nisi indubitatam veritatem inesse nossem. Est enim humano terrore Christi veritatem nefas occulere, quod, qui faciunt, valde metuo, ne eosdem Christus apud Patrem in cœlis tradat oblivioni; ipse enim dicit: Qui autem negaverit me coram hominibus, negabo & ego eum coram Patre meo, qui est in cœlis. Idem alibi iterum: Qui me erubuerit & meos sermones, hunc Filius hominis erubescet, cum venerit in majestate sua & Patris & sanctorum Angelorum f. Absit, ut erubescam veritatem tuam, Christe, confiteri hominibus & in libro meo scribere, ne & tu ipse coram Patre tuo, qui est in cœlis, me confiteri erubescas, &de libro tuo, quem scripsisti, deleas, sed ut ad finem verborum properemus, quis insanus ultra hominum resurrectionem fore dubitat in futuro, quando jam in præsenti resurgunt etiam animalia?
CAPIT. XIX.
[81] Sed g & de minimis causis, quas incolæ loci, ut est rusticus intellectus, Joca S. Fidis appellant, [tametsi apud nonnullos fidem inventura non esse, suspicetur.] tanta ibidem miracula, Christo cooperante, facta sunt, ut & eorum multiplicitas relatore careat, nec facile pro sui novitate, siqua narrentur, credi possunt. Sed res veritatis non potest cito suffocari aut extingui, verum quanto acrius incredulorum dilaceratur perfidia, tanto efficacius vim vigoremque perseverandi retinet, ac velut ardens lucerna, quæ inter sævientis procellæ impetus pulsa, majore radiorum crine emicat, sic quoque veritas inter obtrectantium strepitus recto incedit vertice, & quo magis detrahitur, eo vehementiorem capit causam, qua munita aut defensa in apertiorem humanæ notitiæ lucem evadat. Verum si tales extiterint, qui hæc credere nolint, quid mea refert? Scit Deus, qui operatur, & qui me ad hoc officium animavit, qui & ubi, & quando fuerint, quibus ista credere datum sit & credendo proficere. Et quamvis a priscæ religionis statu hac pessima ætate plerique omnes deviarint, utpote post desideria sua quisque aberrant, nulla tamen sæcula vel tempora omnium bonorum Artifex absque testimonio bonitatis suæ sinit præterire, atque adhuc per Sanctos suos, etsi propter peccata hominum rarius, magnalia tamen virtutis suæ aliquando non destitit exercere, & sicut ille est investigabilis sapientiæ atque inexhaustæ, sic etiam virtutum suarum qualitas a quolibet comprehendi non poterit, quin si velit, nova faciat & inaudita; neque enim fas est, ut Boëtius ait h, cunctas divini operis machinas vel ingenio comprehendere vel explicare sermone. At nos dicturi de minimis, vel, si fas est dicere, de jocis S. Fidis, diversum calamum reflectamus ad incœptum.
[82] [Accipiter, qui summo pretio accommodatus fuerat,] Quidam miles, Geraldus nuncupatus, Concharum vicinus, cujus mentionem cum de mulo loqueremur, dudum fecimus, cum esset ad omnes artes militares aptissimus, accipitrem optimum apud urbem Rotenicam a seniore suo poposcit mutuo; cujus petitioni senior statim favere non distulit. Facto tamen & affirmato conventu, ut, si fortuitu ille Geraldus illum acceptorem i perderet, beneficio ejus toto privaretur. Placuit utrique istiusmodi conditio, illi quidem callidiori, ut alienorum bonorum pervasione per talem occasionem insatiabilem suæ avaritiæ gulam compleret; huic vero ut tanti alitis honore vel ad tempus frueretur k. Sed antequam hic Geraldus jam revertens ad domum suam perveniret, causa extitit, ut in pagum Albigensem l diverteret. Ibi cum ipsum accipitrem semel emisisset, avis illa cassato jactu per vasta aëris spatia evagata disparuit. Hanc ille diu insecutus nullo pacto revocare valens, nimio jam fessus labore, domum secessit nimium mœstus atque triste ferens; nimirum nota sibi dudum immisericordis domini crudelitas fuerat, * implacabilis ira. Heu me miserum, inquit, quam infelici sorte astrictus angustior, & quam intrectabilis domini ferociam pati cogor? Quid jam restat, o pudor, o dedecus! Quin ad summam ignominiam bonis exutus redeam? Quin etiam miser videre jam illum diem videor, cum inops rerum ab his, qui mihi mala volunt, reputer mendicus. Cumque domestici ejus undique accedentes, ut ejus levarent ægritudinem, consolationis verba diu profunderent, non eos audivit, nec in aliquo penitus acquievit, sed multo ægrius conquestus usque ad vesperam, spreto edulio, mansit incibatus.
[83] [a Geraldo quodam deperditus, invocatione S. Fidis] Ad ultimum bona conjux viriliter accedens, Quid, inquit, anime mi, te excrucias? quidve maceras? Quid tanto mœrore afficeris? Cur tuæ jocunditatis vultum luctu exterminas? Quare inaniter super re irrecuperabili tantos querimoniarum planctus exaggeras? Tamen si voto te alligaveris, crastino mane ad S. Fidem nudis pedibus cum oblatione ceræ processurum, spero in hac re Deum adjutorem fore; age ergo viriliter & confortetur cor tuum, neque diffidas per suffragia S. Fidis Dei misericordiam posse consequi, exporge frontem, exhilara vultum, ac solita lætitia inter tuos discumbe ad cœnam; non enim est Deo difficile, ut lætior inde surgas, concedere. Nonne videtur recte sapiens fæmina monuisse, siquidem in angustia nihil gravius diffidentia?
[84] [miro modo ad eum revertitur.] His verbis homo valde confortatus relevatusque ita magnifice, voto prius dictato, ad epulas residet, acsi nihil mæstitiæ pertulisset, jam se nutu divino exhilaratum quodammodo sentiens, imminensque gaudium præsagiens; inter agendum vero (dictu pulcherrimum) auca domestica m, foris de improviso advolans, convivas turbat, quam statim consecutus accipiter, qui fuerat perditus, intra cœnaculi ambitum super ipsam rapidissimo irruit impetu. Et hoc fuit insigne nobilis miraculi, quod ab alio pago ales tanquam ex industria ad locum redierit, quem non noverat. Quod gaudium, quæ lætitia fuit, quot grates in excelsa porrectæ, cum nec opinanti seniori & spes recuperandi beneficii recreatur, & glorificatio miraculi augetur? Unde in crastinum, pro bonitate Dei gratias habiturus, Deo ac S. Fidi persolvere vota cucurrit.
CAPIT. XX.
[85] Alio quoque tempore n ad promerenda per S. Fidis inclita merita divinæ pietatis beneficia puella, [Puella, horrende contracta, divinitus per S. Fidem erecta;] omnium membrorum officiis dissoluta, Cassiaco o ex vico advehitur, quæ incuria bajulorum trans ripam fluminis, littoreos scopulos Conchacensis vici lambentis, dimissa a prætereuntibus eleëmosinam petebat, cujus inhospita facies & membra, quia eas manu neque baculo arcere valebat, de nocte a feris sæpissime, ut ipsa postea testata est, lambebantur. Nullius sane miseratu ad monasterium sublata plurimis diebus in tali mansit miseria, nutu tandem Dei seniores loci misericordia moti ad monasterium jubent eam in grabato deferri. Ante cujus primum vestibulum diu excubans videbatur ad speciosam portam templi, ut dodus p quondam Petri, eleëmosinam petere ab introëuntibus gratia orationis. Tandem vero sancta Dei virgo Fides, alter cœlo facta Petrus, advesperascente die, quam frondicomorum gloria ramorum ac palmarum decoraverat q, ab humo erigitur & ad sacratissimæ Virginis mausoleum, consolidatis plantis, tota incolumis progreditur. Ob quod mire factum astantes, ingenti gaudio profusi, Deum cunctipotentem unanimes collaudant, qui tantam suæ militi Fidi conferre est dignatus in omni virtutum splendore potentiam.
CAPIT. XXI.
[86] Non multum huic dissimile aliud restat miraculum, quod expectanti paginæ nobis videtur inserendum. [item vir a nativitate claudus.] Ad sanctæ Virginis promerenda beneficia quidam ex territorio Agennensium r, nomine Humbertus s, ope parentum advehitur, quem a renibus usque deorsum livida natura matris ab alvo exposuerat præmortuum, qui cum devotorum misericordia plurimis annis ibi sustentaretur, tandem divina pietate visitatus, post celeberrimum sanctæ Dei Genitricis Assumptionis diem subsecuta nocte, dum ante gloriosæ Martyris propitiatorium in vigiliis cum multis aliis pernoctaret, dolore nimio per languida membra corripitur, atque cum ingentibus cœpit clamoribus emittere planctus, quos inter dolores S. Fidis non desinit conclamare suffragia, &, ut ei propitietur, cum lacrymis exorat. Inde subito fragore contracta in directum extenduntur membra, & quæ maternis a visceribus traxerat debilia, per sanctæ Virginis invocationem suscepit valida, sicque, spretis scabellis, quibus locusteos saltus, siquando alias tenderet, per terram emittere solebat, solidis gressibus inter cœteras turbas discurrere congaudet t.
ANNOTATA.
a De Geraldo hoc, tom. X Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 380 memorato, nihil notarunt eruditi illius editores; nec ego de eo quidquam notatu dignum inveni. Porro hoc apographi nostri capitulum XVIII rectius in editione Labbeana ordine tertium esse, Bernardi verba num. seq. satis ostendunt.
b Villa, Villaris dicta, illa fortassis est, quæ in Mappa geographica Aquitaniæ apud Blaëvium Ville comtal vocatur, distans a Conchensi loco duabusfere leucis hodiernis Gallicis communibus cum dimidia.
c Labbeus legit Barnadus, qui mihi etiam sub hoc nomine haud satis notus est.
d Nempe capite 2 editionis Labbeanæ; de quo infra agetur pag. 325, num. 5 & 6.
e Labbeus his recte addit hæc: mihi narraverunt, &, omissis iis, quæ in nostro apographo mox sequuntur, his num. sequentis verbis capitulum III concludit: Sed, ut ad finem verborum properemus, &c, uti etiam in apographo nostro exstant.
f Nempe Matthæi cap. X, ℣. 33, & Lucæ cap. IX, ℣. 26.
g Totum hoc capitulum ab editione Labbeana abest.
h Verba hæc exstant lib. 4 de Consolatione Philosophiæ, Prosa 6 sub finem. Consulesis, quæ de egregio hoc scriptore retulimus hoc tomo pag. 150, & plura tom. VI Maii a pag. 704.
i Acceptor apud Cangium hoc verbo est accipiter, quem vulgo Sparvarium reddimus. Et post nonnulla hæc subduntur, quæ ad rem nostram faciunt: Acceptor, qui aucam mordet in Lege Alaman. tit. 99, § 20 in capit. ad eamdem legem cap. 36 Ganshapich dictus in Lege Bajuvar. tit. 20, § 2. Talem hunc fuisse ex infra dicendis patebit.
k Notat Cangius verbo Acceptor col. 79, accipitrem fuisse primæ nobilitatis insigne præcipuum, quod & pro suo more erudite mox probat.
l Pagus Albigensis, seu Albigensis tractus, Gallice l'Albigeois, teste Baudrando, provincia parva Galliæ in Aquitania, ubi alias Heleuteri populi, nunc autem est pars Occitaniæ Superioris & terminatur a Septentrione & ab Ortu Rhutenensi provincia, ab Occasu Cadurcensi ex parte, ex alia vero & a Meridie Occitania.
m Auca, inquit Cangius hoc verbo, Anser, Occitanis Auc, Auco, Auqueto; Italis Occa; nostris Oye; addo, Belgice Gans vocari. Hoc tamen loco fortassis pro qualibet avi domestica sumitur. Plura de hac voce vide apud laudatum Cangium.
n Ab editione Labbeana tum hoc tum sequens capitulum abest.
o Cassiaci vici situm, nisi forte su locus, Gallice Cassagnes dictus, quatuor leucis Gallicis communibusa Rutena urbe Meridiem versus distans, definire nequeo.
p Dodus, uti & Clodus pro Claudo media ætate quandoque scripta inveniuntur. Adisis Cangii Lexicon, & Actus Apostolorum cap. 3.
q Dominica Palmarum sub vesperam id contigisse, significat.
r De Agennensi urbe & tractu vide dicta pag. 289 lit. d.
s De Humberto illo nihil alibi inveni.
t Quam ob rem ex nostro Ms. codicis reginæ Sueciæ apographo hic etiam non edam capitulum 22, quod de rustico a dæmonio liberato inscribitur, sequensque, quod de puella dæmone etiam liberata agit, ac denique capitulum 24, quod de milite sagitta vulnerato & per S. Fidem sanato titulum habet, cur ea, inquam, hic prætermittenda censuerim, in Commentario a num. 92 aperui. Porro tria illa capitula excipit in nostro apographo concinnatum a Bernardo S. Fidis, seu potius miraculorum ejus elogium, quod hic sub Epilogi nomine jam editis adjungere visum est.
* Lab. Rhutenico
* Lab. ceu
* supple &
EPILOGUS.
[Omnis generis miraculis celebrem] Sunt namque hujus Virginis tanta virtutum insignia, ut nec sparsa per quadrifidi mundi cardines colligi possint verbis, nec tam infinita recondi paginis. Hæc enim æquora omnia, velificante Deo, permeat, hæc regiones universas lustrat, hæc se Sanctorum omnium meritis, in admirabili virtutum claritate comparat, hanc deciduo jam mundo splendidum sub ambobus polis solem Dominus ad ortum produxit, de cujus præfulgidis radiis per signorum incrementa tellus omnis irradiatur, plebs universa quotidianis beneficiis attollitur, herebi etiam egredientibus, ea duce, animabus patent recessus a. Hujus largissima beneficia diversis crebrescunt in patriis uberiora b, quam illo in loco, ubi sanctissima ejus corporis celebrantur pignora. Ad ejus tamen sacrum oratorium ægri frequentius venientes optatam promerentur salutem, cœci lumen, vexati liberationem, aridi quietem, sciatici c erectionem, chiliaci d medicamen, æpileptici e salutem, vitæque desperati celerem reparationem.
[88] Hæc invocata bellorum frangit vires, sibi devotis triumphos parat insignes, [S. Fidem prædicat Bernardus,] armis melius pugnat, viribus fortius dimicat; hæc, siquando, culpis exigentibus, cælum clauditur, ut Helias reserat; claudos a grabato, ut Petrus elevat; tetra maris nubila, ut Paulus, serenat; turbidas procellas, ut Nicolaus, tranquillat; mortuos, ut Martinus Sabariensis, suscitat f. Hæc in nulla virtutum potentia, cuiquam supernorum civium dignoscitur impar, in qua totius sanctitatis summa coruscat; hæc sine ambiguo Dei Genitrici familiarius assistit, quia & virginitatis candore eminet felix & potens Virgo, pretiosa paradisi margarita cœlestis Sponsi thalamo casto corpore juncta, clara mundi lucerna, tutissima populi patrona, decus Virginum, flos martyrum, laus angelorum, ornamentum cœlorum, salus patriæ, vigor Ecclesiæ, prædo gehennæ, janua supernæ aulæ, curandorum corporum validissimum agridium g, suavissimum languentium anthidotum, tribulatorum invictissimum præsidium. Hæc non solum membra debilia roborat, sed, quod his omnibus præcellit, culparum sordes tergit, veniam reatuum a Domino cœlitus impetrat, precesque supplicum, fida interpres, auribus divinæ pietatis intimat.
[89] Cujus virtutes gloriosissimas devotis mentibus exoramus, [ejusque patrocinio homines salvari postulat.] ut, quæ talia præstat ex terreno hospitio, nos jam pene pro peccatis Deo mortuos suscitare dignetur a vitiorum sepulchro, ut in illo resurrectionis tremendo articulo exutos miserorum sagulis hircorum h, de læva in vellere candido mutet ad dextram, ubi illa provehetur ad coronam, faciatque nos in veste nuptiali illius cœnæ acciri convivio, ad cujus epulas ipsa prudens Virgo cum oleo exultationis intrabit regnatura cum Christo, cui cum Patre & Sancto Spiritu est honor & imperium in sæcula sæculorum. Amen i.
ANNOTATA.
a Per herebi, seu potius erebi, recessus fauces mortis, ni fallor, designare voluit Bernardus, intelligitque mortuos patrocinio S. Fidis vitæ restitutos. Utut sit, adisis, quæ pag. 321 in Annotatis lit. p docuimus.
b De his ego nihil alibi litteris proditum inveni.
c Sciaticos Bernardus vocat ischiade morbo seu coxendicis dolore ita graviter affectos, ut erecto corpore consistere nequeant.
d Hujus nominis morbum nuspiam declaratum inveni. Si tamen conjectare fas sit, fortassis chyli, male elaborati, vitio, seu corrupta sanguinea massa laborantes intellexit Bernardus, nisi malis credere, descriptoris vitio τὸ chiliaci loco vocis chiragrici expressum fuisse.
e Æpileptici, seu rectius epileptici, sunt comitiali morbo, seu vulgo malo caduco, laborantes.
f Notiora passim sunt hæc facta, quam ut de singulis nonnulla annotari debeant. Dicitur autem S. Martinus Sabariensis, quod Sabariæ in Pannonia natus sit. De eo agendum, si Superis placet, die XI Novembris.
g Agridium pro auxilio, seu cælesti medicamine hic sumitur.
h Per sagula hircorum vellera hircorum designat, alluditque ad verba Christi apud Matthæumcap. 25, ℣ 32 & 33.
i Subditur in apographo nostro oratio ad S. Fidem, quæ Benedictio ad episcopum inscribitur, hisque verbis concepta est: Benedicat vobis Redemptor humani generis, Filius Virginis, beatissimæ Fidis intercedentibus meritis, quique eam ad exemplum veræ fidei voluit martyrio decorari, ita vos faciat sibi famulari, ut inter cœlorum cives mereamini connumerari, & qui ad Virginis sacræ vos fecit celebritatem convenire, dignetur sua vos benedictione perfundere, & ad spiritualium præmiorum gaudia perducere, quod ipse præstare &c.
APPENDIX MIRACULORUM.
Fides V. M. Aginni in Aquitania (S.)
Socii MM. Aginni in Aquitania.
AUCTORE J. G.
§ I. Cur hæc miracula edantur. Invocans S. Fidem subito convalescit: auctoris frater invocatione S. Fidis gravi morbo mox curatur: mulus, invocato ejusdem patrocinio, vitæ redditus: mulier, ei annulum offerre subterfugiens, divinitus punita; facti pœnitens curata: mulier sterilis ejusdem patrocinio fœcundata.
[Cur alia a Bernardo scripta miracula hic edantur.] Quamquam, quæ ex apographo nostro Ms. codicis reginæ Sueciæ jam nunc edidi, conscripta per Bernardum, Andegavensem scholasticum, Miracula abunde comprobent, sanctissimam Martyrem nostram virtutum signorumque gloria vix uni e celeberrimis virginibus concedere, ac proin nonnulli, iique præsertim, quibus prolixa mirabilium narratio arridere non solet, minime mihi succenserent, si alia quædam, quæ tum apud Labbeum in Nova Bibliotheca Mss. tom. 2, tum alibi ab eodem Bernardo litteris consignata exstant, hic prætermitterentur; tamen, cum & alii, iique maxime, quibus Labbeanum illud Opus ad manum non est, non immerito ægre ferrent, si quæ ab eodem scholastico conscripta fuerunt, quæque insuper partim ad illustrandam utcumque Aquitaniæ historiam conducunt, dedita opera a me silentio obvolverentur, hisce potius, quam prioribus facere satis, vel etiam idcirco mihi visum est, quod & opera Dei revelare non minus hisce nostris, quam Tobiæ temporibus, honorificum censeri debeat, ac fragmenta historica primum edidisse, aut alibi edita suo loco recudisse, quam plurimos minime pœnituerit. Exordior itaque ab Operis supra excusi fragmento, mea quidem opinione inedito, quod ex Vita Ms. S. Fidis, in Argentinensi Carthusia servata, describi nobis curavit, cum eaque die XXI Septembris anno 1663 contulit R. P. Joannes Gamans S. J., sæpissime de Museo nostro bene meritus, nec minus frequenter a nobis laudatus theologus.
[2] In præfata Gamansii schedula post duo illa miracula, [Sigebaldus, misere ægrotans, S. Fidis patrocinio subito convalescit,] quæ in apographo codicis reginæ Sueciæ capitulo VIII & IX recensentur, sequitur unum, cui titulus est: De eo, qui invocans sanctam Fidem mira celeritate convaluit, ac mox alterum sub hoc titulo: Quod fratrem ejus (nempe Bernardi) sancta Fides a contorsione membrorum mirabiliter liberavit. Porro his Bernardi verbis prius prodigium refertur: Sed & iste meus Sigebaldus, secretorum meorum minister, scholasticus & consacerdos, qui mecum ad sanctam Fidem præsenti anno (fortasse secundæ ad S. Fidem peregrinationis) peregrinatus fuit, nuper cum atrociter miserabiliterque ægrotaret, subitaneis pervasus doloribus, ita ut præ nimio tumore cerebri etiam oculi caligarent, quodque intolerabilius fuerit, venenato humore circa præcordia cordisque receptacula grassante, animam pene suffocatam dimitteret; subiit ejus animum memoria S. Fidis, ad quam pergere promittens, in ipsa hora respiravit, miraque celeritate convaluit, usque adeo ut nihil dubii relinqueretur, per sanctam Fidem ipsum fuisse liberatum. Ceterum num Sigebaldus ille, quem Bernardus scholasticum & consacerdotem vocat, idem sit, qui Sigo Carnutensis, tom. 7 Historiæ litterariæ Franciæ pag. 57 laudatus, ut Bernardi in Carnotensis scholæ præfectura successor, definiendum aliis relinquo, & ad miraculum alterum progredior.
[3] Illud his verbis concipitur: Quid igitur nuperrime mihi immeritissimo pro sancta Fide summi Patris clementia [dignata] est facere, [uti & frater auctori,] quisque me vanum ducat, non gravabor dicere, cum maximum debitum sit, ut absolvam atque patefactum reddam. Habebam germanum (fuit is, ni fallor, qui tom. 4 Annal. Benedict. pag. 547, num. 58 Robertus appellatur, dein factus Cormeriacensis abbas) gravi incommodo laborantem, qui, jam dudum transacto die, quo terminanda exspectabatur infirmitas, inciderat jam in tam graves corporis horribilesque cruciatus (aliud enim erat, quam putabatur) ut immanis artuum contortio visibus humanis cum dolore pariter & horrorem incuteret, quem etiam cerebelli interna confusio eo stupidum reddiderat, ut vix quippiam humanæ rationis responsum, diutina vocatione fatigatus, ederet. Deinde cum jam omnino desperantes a salute recuperanda nihil aliud, quam ipsam pene mortem intuebamur, quippe qui eodem anno similibus tormentis aliquos defecisse, videramus, occæpi super fraterna pœna commotus viscera circumstantes efflagitare, meis meritis diffisus, uti sanctæ Fidis exoraretur auxilium.
[4] [emisso ab hoc voto eundi nudis pedibus ad Sanctæ sepulcrum.] Quibus id prorsus inutile putantibus, in hanc vocem ipse erumpo: Sancta Fides, quid confert mihi virtutes tuas ubique prædicare, si & ipse circumdatus angustia a beneficio adjutorii tui alienus relinquor; redde fratrem, obsecro, &, ne per te convaluisse dubitetur, fac, precor, ut infra crastinum diem hæc intolerabilis passio allevetur. Quod si feceris, voto illum nudis pedibus tibi ducendum promitto. In quo me stulte egisse, confiteor; nam ponere tempus miserationis Domini & in humanum arbitrium diem constituere ei, potius est divinæ iræ & furoris provocatio quam misericordiæ. Tamen confisus in patientia ejus, sic feci, & sic dato pignore in manu assistentis diaconi sponsionem firmavi. Tam valida, tamque efficax sanctæ Martyris statim affuit intercessio, ut in eadem die, non, ut reor, plus duabus horis excursis, illa atrocium dolorum tempestas sedata conquieverit. Nam somnus repentinus hominem invasit, salubremque sudorem pervii fluxere pori, atque paulatim moribundus, reviviscentibus membris, paucis interpositis diebus, convaluit. Hactenus Argentinensis codicis Ms. fragmentum nostrum itidem manu exaratum, de quo supra sermo fuit. Subdo hisce ex laudato tom. 2 Novæ Bibliothecæ Mss. miraculum, quod illic editum est pag. 534, cap. 2, atque a Bernardo præmissum illi fuit, quod in apographo nostro codicis Ms. reginæ Sueciæ capitulo XVIII refertur, prout ex ejusdem scriptoris verbis hisce, Ut de alio dixi &c, abunde patet.
[5] [Mulus cujusdam Tholosatis, fusis ab eo] Porro illud apud Labbeum citato loco ita refertur: Veniens quidam miles de pago Tolosano, Bonusfilius nomine, cujus filius adhuc superstes eodem censetur vocabulo, ad sanctum Virginis locum, cum jam non longius a vico Conchacensi, quam duobus ferme abesset millibus, jumentum, cui insidebat, nescio, quo morbo percussum, repente fit exanime. Conductis ergo rusticis, ut cadaver corio detegerent, præcepit. Ipse vero, pro cujus amore iter egisset, ad sanctam processit Virginem, soloque decumbens fundit preces, expromit vota. Postremo ante auream sacratissimæ Martyris imaginem de amissione muli conquestus est. Nam quia idem mulus præstantissimus, pæneque incomparabilis fuisset, propterea nimis graviter triste tulerat amissum: præsertim cum in bono opere desudanti inimicus prævalens damnum sibi intulisset. Cujus fidei soliditas non parva laude videtur extollenda, nam, ubi ab oratione desiit, mulus pedibus, quibus jam tenebatur excoriandus, utrumque rusticum calcitrando longius arcens (mirum dictu!) redivivo prosiliit saltu, atque per media montium cacumina sociorum animalium inhians vestigiis prorumpit ad vicum.
[6] [ad S. Fidem precibus, reviviscit.] Cerneres animal, ut hi, qui præsentes affuerunt, persæpe nobis testantur, juxta modulum bruti sensus recuperatæ vitæ gaudio fluitare, coramque ecclesia cursitando per plateam quodammodo Factoris bonitatem sentire, ac proinde crebro hinnitu grates Deo referre, qui dat jumentis escam ipsorum, & pullis corvorum invocantibus eum, quem præcipites rustici insecuti, cruentatos adhuc gestantes cultros, visum prodigium super mulo adhuc dubitantibus enarrant. Et ut certa opinio non modo videntium ore esset contempta *, sed etiam quadam expressa scriptura omnem ambiguitatis evacuaret errorem; hic in utroque posteriore crure * recentium plagarum sulcos, instar vetustissimarum cicatricum, pilis etiam canescentibus, eadem hora solida junctura reformatos, donec superfuit mulus, resurrectionis indicium. Miles vero, Deo Sanctæque ejus pro gratiarum actione unum aureum offerens, retro, unde venerat, revertitur ad patriam: ipsoque animali sanctæ Fidei remisso, plurimis postinde annis plurima ei donaria delegavit.
[7] Porro cum illud, quod in editione Labbeana cap. 3 refertur, [Mulier, promissum, uti videtur, S. Fidi annulum offerre subterfugiens,] miraculum ex apographo nostro, jam sæpe laudato, a pag. 321, num. vero 78, editum a nobis fuerit, transeo ad aliud, quod apud præfatum Labbeum pag. 535, cap. 4 hunc titulum habet: De anulo negato & postea sanctæ Fidi reddito. At pauca tamen huic præmississe juverit. Ut est muliebre ingenium plerumque plus æquo credulum, haud adeo mirum foret, si memoranda infra matrona rumori illi fidem habuerit, quo peregrinantium annulos S. Fides in somnis passim quæritare ferebatur. Verum tametsi etiam re ipsa, quod tamen nec Bernardus indubitanter tradit, nec ego spondere ausim, se S. Fides in somnis spectandam multis mulieribus obtulisset, ut nempe vel earum annulos aliasve res pretiosas sibi ab iis dono dari postularet, eratne propterea crimen, idque triduano supplicio dignum, postulanti non statim obsequi, eave sibi servare, quæ ad decentem honestumque corporis ornatum spectabant? Id ego quidem induci non possum, ut credam; ac propterea censeo, non alia causa triduanis febribus afflictam divinitus fuisse illam mulierem, quam quod annulum, prius S. Fidi ultro a se promissum, voti rea offerre subterfugerit; idque etiam sub finem innuisse mihi videtur Bernardus, cum eam culpæ suæ recordatam, & negligentiam suam confessam fuisse, affirmat. Nunc Bernardi integram narrationem audi.
[8] Quædam nobilis matrona, audita fama de virtutibus sanctæ Fidis, [febri corripitur, & facti pœnitens, S. Fidis patrocinio curatur.] illuc abire paravit. Quæ, cum iter inceptaret, recordatur jam aliquantulum a limine progressa, quod peregrinantium anulos sancta Fides in somnis quæritaret; mox ergo retro facit pedem, propriumque anulum, de digito detractum, arcessitæ cubiculariæ custodiendum committit. Cape hunc, inquit, atque servato, dum redeo, ne forte sancta Fides quæsitum, si detulero ad Conchas, mihi auferat. Nempe hæc astute, tanquam alicujus cautela declinare possit illius providentiam, qui, antequam fiant, prævidet omnia. Quid plura? It mulier, solvit orationum debita, atque redit cum pace. Nocte consecuta virginea species somnianti apparet, quæ cum rogata, sanctæ Fidis vocabulo suam notitiam innotesceret, protinus ut sibi detur imperiosa auctoritate anulus, monet. Mox mulieri se anulum habere dissimulanti suggerit Hera, ipsum esse, quem abiens ad Conchas, ne sibi daret, cubiculariæ commisisset. Mane facto experrecta mulier divinam visionem, velut fantasticum vel inane somnium, reputat. Sed finem rei quare diutius immorer? Illico mulier tam efficaci febris igne per universum corporis spatium æstuare incipit, ut vix una hora consistere posset. Ita tamen triduo passa rediit in se, reminiscitur culpæ, confitetur negligentiam. Mox ergo, ut præcepit equum sterni, ut videlicet recidivo tramite ad sanctam Fidem remearet, nimius ardoris remittitur æstus: sicque sana it, & gavisa redit, non modicum lucrum reputans permutare anulum pro salute. Hactenus Bernardus.
[9] [Arsindis, Tolosani comitis uxor,] Idem auctor editionis Labbeanæ cap. 5, quod De manicis aureis inscribitur, narrare instituit, quo pacto Arsindis, seu Arsendis, Wilhelmi, Tholosani comitis, uxor, de qua curiosus lector tom. 2 Historiæ Occitaniæ pagg. 105, 115 & alibi varia videre potest, S. Fidis patrocinio mascula prole non una, cum antea, uti scriptores Historiæ Occitaniæ pag. 105 censent, omnino sterilis fuisset, fœcundata fuerit. Ipsummet Bernardum hæc narrantem sisto. Jam vero, inquit, quanta per sanctam Fidem hujusmodi miracula Dominus operari dignatus est, nemo potuit omnia retinere, neque ea, quæ retenta sunt, ulli vacat scribere; pauca tamen de his, quæ audivi, præfatis volo subnectere; ita quidem ut nec nimio silentio taciturnus, nec nimia verbositate odiosus videar. Scio, ante nos dictum, Omne rarum pretiosum, & ideo ad comparationem reliquæ universitatis scribo rara, ut sint pretiosa. Indulgebit ergo Christus veniam, quod sciens prætereo plurima. Arsendis, uxor Willelmi, Tholosani comitis, (fratris illius Poncii, qui ab Artaldo posthæc privigno suo, dolo interfectus fuit) habebat armillas aureas, vel potius (quod usque ad cubitum continuabantur) manicas mirifico opere gemmisque pretiosis insignitas.
[10] [oblatis S. Fidi pretiosis manicis, duplici prole masculæ fœcundatur.] Hæc cum in suo nobili stratu aliquando sola accubuisset, videt per somnium ante se acsi speciosissimæ puellæ formam pertransire: quam cum præ nimia miratur elegantia, tali rogitatione aggreditur; Dic, inquiens, Hera, quænam esse videris. Sancta Fides humili respondit voce roganti: Sancta Fides ego sum, noli dubitare, virago. At illa contra admodum supplicans, ait: O sancta Hera, utquid ad peccatricem accedere es dignata? Tunc in eadem hora negotium adventus sui sancta Fides intimat percontanti. Da mihi, inquit, manicas aureas, quas habes, pergensque ad Conchas aræ sancti Salvatoris superponito eas; hæc enim est causa, quamobrem tuam expetierim præsentiam. Ad hæc prudens matrona, non tantum munus absque fœnore passa abire, sic ait: O sancta Hera, si per te Deus me mascula prole fœcundari dederit, id libenti animo, quod jubes, exequar. Ad quam sancta Fides: Hoc omnipotens Creator, ait, pro famula sua facillime faciet, si, quod postulo, non negaveris. In crastinum mulier hoc responso sollicitata perquirit studiosissime, quo in pago vicus, qui Conchas vocitatur, situs sit (nondum enim Conchacensium virtutum novitas, nisi raro, fines suos excesserat.) Quo ab his, qui compererant, comperto, ipsamet, peregrini functa officio, aureos eo brachiolos cum summa devotione detulit, Deoque ac Sanctæ ejus obtulit. Ibique venerabilis matrona, aliquot Dominicæ Resurrectionis dies honorabiliter agens, suaque præsentia solemnitatem honorans, deinde ad propria rediit. Quæ juxta divinæ visionis promissionem concepit & peperit masculum, rursusque gravida facta enixa est alterum, quorum nomina, primogeniti Raymundus, secundi Henricus. Hæ postea manicæ in opus tabulæ fuerunt consumptæ.
[11] Ad aliud conscriptum a Bernardo miraculum, quod in nostro apographo desideratur, priusquam [Observatio ad illius miraculi narrationem.] procedamus, sistendum hic paululum, ut, quem Bernardi verba, ultimæ parenthesi præmissa, injicere possent, scrupulum avertamus. Jam tum, Stephano II Conchensem abbatiam moderante, seu anno circiter 940, uti in Commentario a num. 53 docuimus, frequens hominum undequaque adventantium ad S. Fidis sepulcrum concursus fiebat, ac, teste anonymo Translationis, soluto stilo conscriptæ, auctore num. 23, ipsoque Bernardo teste in suo Prologo, multa sua ætate antiquiora facta sunt ibidem miracula; qui ergo, inquies, anno 975, aut verisimilius annis etiam aliquot post, Arsindi Conchensis locus & patrata illic prodigia ignota fuisse, a Bernardo adstrui possunt. Respondeo, hanc feminæ principis in locis, a Conchensi cœnobio non parum dissitis, enutritæ, ac domesticis aut certe suæ ditionis potius, quam rebus alibi gestis intentæ, ignorantiam vero absimilem videri non debere, eo præsertim tempore, quo necdum ab auctore fide digno conscripta sparsaque per Gallias erant S. Fidis miracula, aut fortassis necdum adeo illustria facta erant, quæ non poterant non ad omnium, etiam exterorum, notitiam pervenire. Porro quæ Willelmum Tholosanum comitem, fratremque ejus Pontium, & Artaldum supra memoratos attinent, videat curiosus lector laudato tom. 2 Historiæ Occitaniæ, ubi & reliquam Arsindis prolem pag. 538, columna ultima enumeratam inveniet. Ceterum, cur duobus hisce postremis editionis Labbeanæ capitibus hoc loco non subjungam, quod tom. 2 Historiæ Occitaniæ inter Instrumenta col. 6 exhibetur veluti libri 3 caput 5, in causa est, quod factum, ibidem relatum, præter S. Fidis apparitionem, eamque quidem fieri casu fortuito facile non potuerit.
[Annotata]
* an contenta
* supple retinuit
§ II. De quodam Raimundo, naufragium passo & S. Fidis auxilio liberato: cur hic quædam S. Fidis miracula ex Labbeo non edita.
[Præmittuntur nonnulla, quæ ad intelligentiam] Progrediens ad ea, quæ apud Labbeum cap. 13 a Bernardo recensentur, patrata per S. Fidem prodigia, seu, si mavis, concessa cuidam Raimundo Tholosati beneficia, haud abs re fore arbitror, ne alioquin frequentius, quam par sit, scriptoris narrationem interrumpere cogamur, nonnulla, quæ ad capitis illius intelligentiam faciunt, hoc loco præmisisse. Boschitum, quod in Tholosano pago Raimundus ille possedisse narratur, censet Carpenterius in novo Cangiani Lexici Supplemento, parvam silvam fuisse; editores vero tomi X Scriptorum Rerum Gallicarum, locum seu municipium sic proprio nomine compellatum existimant, quod fortassis a loco, le chateau du Bousquet dicto, diversum non est. Clarior est, ex qua Hierosolymam versus Raimundus solvit, urbs Lunæ, a Cellario lib. 2 Geographiæ antiquæ cap. 9, pag. 417 plus semel laudata, quam sic Baudrandus describit: Luna est urbs Hetruriæ in Liguriæ confinio Straboni, Plinio & Livio, una ex duodecim primis Tuscorum coloniis, nunc excisa, & ejus rudera Luna distrutta dicuntur, ad ostia Macræ fluvii, cui Serezana, quæ Nova Luna dici potest, ad 3 millia passuum in episcopali sede successit, 30 milliaribus distans a Luca, in Occasum Genuam versus 60, cum portu; hinc Lunonsis tractus adjacens.
[13] At quænam illa est, quam Bernardus mox recenset, Turlanda regio, unde advecti piratæ circa Africæ partes luctantem cum fluctibus Raimundum in captivitatem redegerunt? [sequentis miraculi faciunt.] Rursus, quinam Barbarini illi, qui, victis piratis istis, Raimundum … dupliciter captivum abegerunt, quique & ipsi a Saracenis Cordubensibus superati captivum suum amiserunt? Denique quinam Alabitæ sunt, qui ereptum Saracenis Cordubensibus Raimundum devicti a Sanccione seu Sancio, Castellæ comite, & ipsi demum amiserunt? Barbara hæc gentium vocabula non sic ab antiquis usitata fuisse, fatetur quidem Bernardus, at nihil aliunde suggerit, unde gentium illarum notitiam haurire queas. Si in re adeo obscura conjecturis locus sit, Turlanda regio a Tunetana, piratica jam pridem infami, diversa non fuerit, cui a loco, apud Ptolemæum Turzo dicto, Turzolandæ ac Turlandæ regionis nomen aliquamdiu fortassis permanserit; Barbarini vero, supra memorati, fuerint vel regionis, Barbariæ dictæ, longius ad Occidentem extensi populi, aut forte Barbarii, quod Lusitaniæ promontorium est, vulgo El Cabo de Espichel dictum, degentes Mauri, qui a Saracenis Cordubæ dominantibus (nec enim, uti apud Ferreras aliosque Hispanicos scriptores videre est, inter barbaros illos, nisi cum adversus Christianos res erat, apprime conveniebat) prælio, nescio quo, victi fuerint, quo & suum captivum amiserunt. Ceterum Alabitas haud alios esse censeo, quam Saracenos Cordubenses, qui Almahadi tyranni partes contra Sulcimanum secuti fuerunt, quique a Sancio, Castellæ comite, anno Christi 1008, ut Ferreras ad hunc annum tradit, haud procul a Cordubensi urbe, desideratis triginta suorum millibus, turpiter fugati devictique fuerunt.
[14] [Dum Raimundus, vir nobilis, naufragium passus,] Utut hæc se habeant, nam haud adeo laboris pretium videtur operosius in cas gentes indagare, habe nunc Andegavensis scholastici narrationem. Dicere etiam, inquit, opportunum videtur de aliquo Raimundo, Tholosani pagi oriundo, genere, divitiisque clarissimo, qui municipium, quod Boschitum rustici vocant, in eodem pago possidet. Hic aliquando Hierosolymitanum iter aggressus, jam maxima Italiæ parte emensa, apud urbem, Lunæ vocabulo ab antiquis celebratam, Mediterraneo pelago sese classe apparata credidit, ut per marinum cursum citius rectiusque Hierosolymæ partes accedere posset. At vero cum jam, æquoris pergrandi parte trajecta, sulcarent cærula, orta subito tempestate, navis illa scopulis illisa incidit in naufragium, disjectaque in partes ipsum gubernatorem cum reliquis vorticibus absorptos reliquit, vix duobus reservatis, Raimundo videlicet, servoque uno, quem fidum adduxerat secum: quorum servus ille, perparvæ navigii particulæ hærens, ad Italica littora projectus est, ratusque, dominum suum procul dubio marinis fluctibus esse necatum, repetit hospitem, cui idem dominus suus (ut mos est peregrinis) partem pecuniæ crediderat. Quam receptam cui, quam herili conjugi, dignius referret? Cui casus suos exponens etiam fatalem domini sui sortem intimat.
[15] [ac proin ab uxore sua interim pro mortuo habitus.] Illa vero, simulato aliquandiu doloro, non in graves lacrymas, aut longa suspiria (ut mos est bonarum feminarum) rem vertit, sed illico elegans virorum spectatrix effecta infidum, variumque amorem effrena libertate per varias formarum injectat species, & sic, quem præ cæteris egregie reperit, nanciscitur virum, quod potuit, suæ libidini opportunum, cui & castellum dedit, & reliquum honorem sic fecisset, & etiam filias, quas Raimundo pepererat, ab paterno beneficio, cœco cupidine perdita, alienasset, nisi quidam cognomine Excafridus Hugo, antiquus præfati Raimundi amicus, pro puellis sese maternis injuriis objectasset, atque, ne ipsæ indotatæ ad ignominiam redigerentur, authoritate sui industriaque totius honoris medium præter castrum subsidiis auctum recuperaret, ac retineret: nec de maritandis virginibus longa erat ambiguitas, cum utramque germanam suis liberis nubere consensit.
[16] Raimundus vero (ut ad superiora redeam) unam disjectarum trabium similiter amplexus, [triduo cum fluctibus luctatur & S. Fidem constanter invocat, a piratis] non ad Italiæ, sed Africæ partes pulsus est, sanctæ Fidis auxilium incessanter invocans, nec unquam nomen ejus ab ore rejiciens. Et jam tertia lux fluxerat, ex quo nec hominem, nec monstrum vidisset, ita marinis debacchationibus attonitus, stupefactusque, ut præter naturalem tutandæ vitæ intentionem, brutis etiam animalibus insitam, nihil prorsus jam saperet, cum ecce de improviso obvias habuit piratarum phalanges, de Turlanda regione venientes, sagenarum * bellicarum classe, telis, spiculis, clypeis & armis multipliciter instructas, & jam dudum prædam sitientes, ipso die jactata forte, invenerant, sese statim prædam inventuros. Itaque repertum hominem, captumque barbarico fremitu circumstrepunt, genus conditionemque interrogant. De fortuna autem non quisquam movebatur, quippe cum illum plane naufragum cernerent. At ille insolentia fluctuum (ut dixi) sui oblitus, penitusque rigore membra correptus vix se hominem esse recordabatur, nedum ad inquisita daret responsum, cum præsertim nec linguam eorum, nec mores eorum aliquando didicerat, postea vero, peracto cursu, in patriam reversi sunt.
[17] Quibus iterum interrogantibus, jam cibo otioque paululum recreatus Christianum se respondit: [mari eripitur, ac dein a variis barbaris in militarem ordinem adscriptus,] decus vero generis, professionemque officii prorsus abnegans, agricolam se fuisse, mentitus est. Unde, sibi dato in manibus fossorio, fodere ei imposuerunt. Quod cum præ nimia liberalium manuum teneritudine, ignotique laboris impatientia minus pleniter perfecisset, ipsum jam impie tractare, flagrisque inhumane cædere adorsi sunt. Ita demum invitus, coactusque seipsum aperit, nihilque præter militiæ artes se olim exercuisse, professus est; de qua re facto illico examine, armorum peritissimum experiuntur, qui præter cæteram hujus artis industriam ita se sub arma colligere, clipeoque protegere perhibetur ingeniose, ut abs quolibet difficile possit feriri. Jam ergo illum in ordinem militarem constituentes sæpius in expeditionibus ducunt, in quo cum egregiam laudis gloriam brevi obtinuisset, jam in provectiorem honoris gradum promovent. Interea vero inter hos atque Barbarinos acto prælio, Barbarini superiores Raimundum, cæteris interfectis, sparsisque, dupliciter captivum abigunt; dein inquisitum & ipsi quoque honorabiliter eum habere cœperunt, sæpiusque in pericula ducere, ad postremum, a Sarracenis Cordubæ victi, ipsum rursus amiserunt.
[18] At ubi & isti acerrimum strenuumque militem diversis periculis experti sunt, ingenti lætitia gaudioque tanto milite congratulantur: nimirum quibus omnia ex voto, nec unquam [captus demum a Sancio, Castellæ comite, liber in patriam redit.] incassum hoc socio contingebant; verum subiti gaudii indiscreta elatio subiti infortunii interruptione interdum castigatur: nam, prœlio commisso inter se & Alabitas, victores tanto milite remanserunt orbati. Postremo bellum fuit his cum Sanccione, comite de Castellis, viro potentissimo militiæque peritissimo, a quo Christi auxilio superati, non modo Raimundum, sed etiam enormem Christianorum captivitatem amiserunt: sed hæc barbara gentium vocabula non sic ab antiquis usitata fuisse videntur, quorum industria per negligentiam ignaviæ * posteritatis pereunte, etiam gentium plerarumque nomina, aut penitus oblivione deleta, aut barbarie ingruente transmutata habentur. Igitur Sanccio comes cum accepisset, hunc non solum Christianum esse, sed etiam nobilitate generis pollere, miratus fortunas illius, quibuslibet donis remuneratum libertate etiam cum reliquis Christianis donavit: sed antequam discederet ab eo, sancta Fides ei dormienti apparuit: Ego sum, inquiens, sancta Fides, cujus nomen naufragus tam constanter invocasti; vade securus, quia amissum honorem recuperabis. Surrexit ergo, atque in patriam rediit, castroque suo jam propinquans, audito, quod conjunx alii nupserit marito, illic manifeste apparere metuit, atque ob id intra domesticum pauperis tegetem aliquamdiu latuit, expectans, quid per providentiam Dei de se futurum erat, partim peregrini habitu, partim ætate deformatus; nam tria annorum lustra abierant, ex quo patria exulaverat, propter quod etiam ipsum ultra rediturum esse, omnis spes interierat.
[19] [ubi a muliercula agnitus.] Tamen, cum una dierum quædam muliercula, ejus olim concubina, in superfusione balnei ei casu obsequeretur, ad notas nudi corporis ipsa ipsum recognoscens: Tune es, ait, ille Raimundus, qui dudum, Hierosolymam tendens, æquore mersus credebaris? Quo negante, illa adjecit: Hoc, inquiens, verum est, nec me tuam præsentiam celare poteris, cum qua olim consuevisti. Denique clanculum, & quo potuit, occultius festinavit ad dominam castri, nuncians invisum rumorem; ita primum per vile scortum adventus illius emersit. Illa, reducis viri postliminio consternata, cœpit maturare quantocyus, qua via sibi * mortem occultam, ac sine infamia inveniret. At vero dum causa lethi excogitando differtur, nec ad id sceleris opportunitas satis efficax reperitur, voluntate scilicet, & fortuna discordantibus, ammonitus in somnis cessit periculo, vitæque tutamentum quæsivit. Quod paulo ipse ante fecisset, nisi sancta Fides ad suum castrum eum nominatim venire jussisset; sed credo, divino nutu ita esse factum, ut perfidiam conjugis ad liquidum deprehenderet.
[20] [tandem suæ bona recuperat, multiplici beneficio S. Fidis.] Ut ergo comperit, filias suas claro matrimonio nupsisse, generorum petiit genitorem, casus narrat, uxoris noxam detegit. Porro Hugo Excafridus fidelium amicorumque auxilio, liberorum, socerorum, antiquumque amicum (pulso mox rivali) in honorem restituit. Præterea decretum est, uti conjugem recipiat; sic enim posse fieri juxta majorum instituta; nec prorsus ullum esse dedecus: nam ille, qui hanc habebat, simul ac vidisset, commune sibi judicium incumbere, cesserat justo rectoque, alienum jus deserere paratus. Alter tamen pro nota homicidæ voluntatis, ipsam ab animo respuit. Prorsus cui prava conscientia majus vulnus intulisset, quam corporeæ castitatis violatio. Ut autem in superioribus paucis suppleam, addunt etiam, illum a primis piratis potionem herbæ potentem assumpsisse, & ita magicis præcantationibus tactam, ut semel ex ea bibentes, adeo lethea oblivione hebetentur, ut nec genus ultra, nec domum meminisse possint; dein superna sibi miseratione sanctam Fidem apparuisse, & a stupore illius oblivii excitasse, atque in mentem revocasse, & tamen post illa memoriam habuisse tardiorem, disponente Deo scilicet, ut antiquæ correptionis vestigiis adhuc testificantibus, perpendant alii, quantis de malis eum Dominus absolverit.
[21] Hactenus jam sæpe laudatus Andegavensis Scholasticus. Ceterum, cum ea, quæ apud Labbeum sequuntur octo miraculorum capita, [Cur hic quædam S. Fidis miracula ex Labbeo non recusa.] partim ex apographo nostro codicis Ms. reginæ Sueciæ jam ante edita fuerint, partimque, meo quidem judicio, Bernardum, Andegavensem scholasticum, uti ex variis loquendi modis illic adhibitis colligo, auctorem nequaquam habeant, ea in hac Appendice, non invitis pluribus, prætermitti posse censui. Videat ea, si quis horum etiam avidus est lector, citato jam sæpe tomo 2 Novæ Bibliothecæ Mss. a pag. 543, consulatque a me dicta, quibus Commentario finem imposui.
[Annotata]
* seu myoparonum
* an ignavæ?
* i. e. illi
DE SS. MARCELLO, CASTO, ÆMILIO ET SATURNINO MM. FORTE CAPUÆ IN CAMPANIA FELICI.
EX MARTYROLOGIIS.
SECULO INCERTO.
Sanctorum Martyrum in Martyrologiis annuntiatio: variæ variorum de iisdem conjecturæ.
Marcellus M. forte Capuæ in Campania Felici (S.)
Castus M. forte Capuæ in Campania Felici (S.)
Æmilius M. forte Capuæ in Campania Felici (S.)
Saturninus M. forte Capuæ in Campania Felici (S.)
AUCTORE J. B.
De sanctis Martyribus agimus, quorum quidem apud martyrologos, veteres juxta ac recentiores, [Sanctorum Martyrum varia apud veteres] hoc die frequenter occurrunt nomina; sed ætas, palæstra, ceteraque vitæ martyrieve adjuncta vel dubia omnino sunt, vel penitus in occulto latent: conservatam utcumque illorum ad nostram ætatem usque memoriam Hieronymianis codicibus, unde ad alios martyrologos derivati videntur, potissimum debemus. Quid hi de Martyribus nostris memorent, primum audiamus: sic habet codex Epternacensis antiquissimus: In Apulia natalis Casti & Emeli, Marcelli, Saturnini. At codex Lucensis Florentinii geminam homonymorum Martyrum annuntiationem exhibet; alteram quidem Capuæ, quæ Campaniæ Felicis civitas est; alteram in Apulia, omisso tamen hic Marcelo, additoque Ammono. Verba illius sunt: In Capua natalis sanctorum Marcelli. Casti. Emili. Saturnini. Et paulo infra: In Apulia Casti. Emili. Saturnini. Ammoni presbyteri. Lucensi Corbeiensis apud Acherium tom. 4 Spicilegii pag. 676 editionis antiquioris consonat; addit tamen Marcello & Sociis Donatellum. Contra Epternacensi partim consonat Corbeiensis brevior, apud nos tom. VII Junii excusus, qui unam hanc habet annuntiationem: Capua natalis sanctorum Marcelli, Casti, Emeli. Addo & Richenoviensem, cujus verba sunt: Et in Apulia, Casti, Marcelli, Emili, Saturnini. Hic quidem ad diem sequentem Marcellum Capuæ annuntiat, sed alterum ab eo, quem hodie una cum Casto, Emilo & Saturnino memorat, ut infra videbitur. Spectatis itaque citatorum codicum verbis, dubium est, tum duplexne, an una tantum homonymorum Martyrum classis sit admittenda; tum, si una tantummodo admittatur, Capuæne in Campania, an in Apulia, alibive fortassis martyrii palmam promeruerint. At priusquam de his disseramus, reliquos martyrologos consulamus, lucis forsan aliquid allaturos.
[2] [recentioresque martyrologos] Ex veteribus martyrologis Bedam, Usuardum, Adonem, Notkerum & Rabanum in suis ad hunc diem Annotatis Baronius citat: Beda autem purus, tom. 2 Martii præfixus, vacat hoc die: at inter Bedæ auctaria Martyrum nostrorum meminere Barberinianum & Divionense in hunc modum: Apud Capuam sanctorum Marcelli, Casti, Æmilii, Saturnini. Verbis pene iisdem, nullo quoad rem discrimine, Ado, Usuardus & Notkerus utuntur. Rabani annuntiatio, ut apparet, mutila sic habet: Et in Apulia Casti & Emili. Itaque hos inter martyrologos convenit, si Rabanum excipias, de numero & nominibus Martyrum, de Capua civitate Campaniæ, martyrii vel cultus loco, de una denique, quantum quidem apparet, martyrum classe. Unde conjicere licet, Donatellum, quem codex Corbeiensis Acherii ceteris adjicit, ad memoratos Martyres verosimilius non pertinere. Similiter Ammonus, quem ceteris codex Lucensis addit, alio verosimilius spectat: nec enim infrequens in his codicibus est, ut Sancti, licet locis passi diversis, uni tamen loco videantur adscribi. Romæ præterea codex Epternacensis Ammonum videtur adscribere, verbis supra citatis mox ista subjiciens: Romæ Januarii, Ammoni presbyteri. Hæc martyrologi veteris: quid recentiores? Plerique Romano Martyrologio consonant, quod ita habet: Capuæ natalis sanctorum martyrum Marcelli, Casti, Æmilii & Saturnini. Plura Galesinius, cujus propterea huc verba transcribo: Capuæ sanctorum martyrum Marcelli presbyteri, Casti, Æmilii, Saturnini, Rogati, Antonii & Aviti. Ita ille ex libro quodam scripto, ut in Annotatis ad diem VI Octobris habet.
[3] Quis, qualisve fuerit liber scriptus, unde ista in Martyrologium suum Galesinius intulit, non prodit: verum si illius dicta cum Martyrologiis jam laudatis conferantur, [memoria; quorum numerum plus, quam par est, Galesinius auxit:] depravato illum codice, in quo ad hunc diem variorum martyrum nomina confuse in globum congesta fuerint, usum fuisse, verosimillimum fiet. Sane Avitum nullus e martyrologis, supra laudatis, cum Marcello ac illius Sociis conjunxit: Antonius Galesinii, idem videtur, qui Ammonus, de quo num. superiore: Rogatus vero ad martyrum Africanorum classem remittendus, de quo hoc die etiam agetur. Ejusdem notæ codex, in quo forte Cassius pro Casto legebatur, Ferrarium movit, ut in Topographia in Martyrologium Romanum ad vocem Capua, enumeratis Marcello, Casto, Æmilio & Saturnino, diceret: Cassus in Rom. omissus: sed nihilo magis audiendus, quam Galesinius. Hic præterea ex eodem, ut apparet, Ms. codice S. Marcellum presbyterum dixit, qua de re citati supra martyrologi universi silent. Idem ante Galesinium Petrus Equilinus fecit in Additamento ad lib. XI, num. 275 his verbis: Marcellus presbyter, Castus, Emilius: & Saturninus martyres eodem die (pridie Nonas Octobris) apud Capuam passi sunt. Petrus eo libro eorum Sanctorum Catalogum ex Martyrologiis Hieronymi, Usuardi & Adonis texit, de quibus pauca tantum invenit, ut ipsemet ait Catalogi principio. Cum itaque Marcellum presbyterum fuisse, nec Ado, nec Usuardus dicat, verosimile fit, Petrum ex Hieronymiano quodam codice id transcripsisse; qui codex, cujus ætatis meritique fuerit, ignoro, ac proin, fueritne Marcellus presbyter, nec ne, in dubio sum.
[4] Exclusis a Martyrum nostrorum numero Donatello, [illos Capuæ assignandos,] Rogato, Antonio seu Ammono, Cassio & Avito, reliquum est, ut ea nunc attingam, quorum sub finem num. 1 mentionem feci. Porro in varias hic sententias, ut fieri in rebus incertis solet, eruditos abiisse comperio. Michaël Monachus parte 1 Sanctuarii Capuani pag. 74 vult, S. Marcellum presbyterum fuisse, & una cum Casto, Æmilio & Saturnino Capuæ martyrium subiisse, & quidem sub Antonino imperatore secundum Galesinium, quem citat; apud quem tamen hæc in Martyrologio ad hunc diem, nec in Annotatis invenio. Marcelli & Sociorum martyrium Capuæ contigisse, ex Romano Martyrologio sibi sumit: presbyterum fuisse (cum nihil de illo in Tabulis ecclesiæ Capuanæ, ut fatetur ipse Michaël, legatur) ex Petro Equilino & Galesinio probare contendit. Verum Marcellum & Socios non ita Capuæ Martyrologium Romanum, ut infra videbitur, annuntiat, quin alibi pati potuerint: Petrus vero Equilinus & Galesinius non ii sunt, ut rem ab eorum ætate adeo remotam atque incertam, aut ipsi, aut monumenta ab illis citata, sua auctoritate decidant. Neque vero id Michaëlem Monachum latuit: quapropter alio se vertit, & ex antiquissima pictura quadam ecclesiæ S. Prisci propositum suum conficere voluit. Quid vero is porro afferat, audiamus.
[5] Passibus circiter bis mille quingentis Capua distat vicus quidam, [Michaël Monachus,] Maceratæ vicinus, S. Prisci, a primo Capuanorum episcopo, ibidem, ut creditur, passo ac sepulto, dictus, in quo S. Prisco ecclesiam condidit anno 506 S. Matrona, si vera est Epigraphe in templo posita. De hac ecclesia ita Michaël Monachus pag. 132: In ecclesia S. Prisci Capuanæ diœcesis extat pars antiquæ basilicæ, quam S. Matrona in honorem S. Prisci construxerat: est opus rotundum testudinatum, TRIBUNA VETUS appellatur. Habet illa tribuna hemicyclum in fronte (seu dicamus absidem) in quo sexdecim ex opere tessellato sunt Sanctorum imagines. In medio hemicyclo a dextris aspicitur S. Petrus, & a sinistris S. Priscus. Post S. Petrum S. Laurentius, S. Paulus, S. Cyprianus, S. Susius, S. Timoteus & S. Agne: Post S. Priscum S. Lupulus, S. Sinotus, S. Rufus, S. Marcellus, S. Augustinus & S. Felicitas. Spatium subtus brachia sanctorum Petri & Prisci duas habet imagines, breviores tamen, cum inscriptione Sanctus Quartus et Quintus. Ex his, qui a sinistris sunt, pallio induti coronam manibus gestant Priscus, Sinotus, Rufus, Augustinus, uti & Felicitas; quemadmodum & a dextris Petrus, Paulus, Cyprianus, Timoteus, Agne. Cum vero Priscus Capuanus fuerit episcopus, similique habitu, ac ille, induti sint Sinotus, Rufus & Augustinus, hos quoque Capuanos episcopos fuisse, affirmat Michaël: Lupulum vero, qui post Priscum & Sinotum conspicitur, uti & Marcellum, qui post Rufum & Augustinum locum habet (terni enim & terni depicti sunt) presbyteros; Quartum & Quintum, contractiori forma expressos, vult fuisse acolythos; Felicitatem denique Augustini, Capuani episcopi, matrem.
[6] [cujus explicatur] S. Priscus, ut unus e Christi discipulis, ut Capuanus episcopus & martyr memoratur in Martyrologio Romano die 1 Septembris; nec id de illo negatur in Actis nostris ad eumdem diem, quo de illo actum est. S. Sinotus, quem pariter Capuanum episcopum Michaël facit, aliunde, quam ex hac pictura illi notus fuisse non videtur: meminit tamen illius Epternacense Martyrologium ad diem VII Septembris inquiens: VII Idus Capua natalis Sinoti. Fieri facile potuit, ut primis Ecclesiæ seculis hujus nominis episcopus Capuanis fuerit, cujus nomen, ut & aliarum antiquissimarum ecclesiarum vetustioribus episcopis frequenter accidit, temporum diuturnitate & perturbationibus fuerit apud Capuanos oblivione deletum. Pro S. Augustino & matre ejus S. Felicitate pag. 135 citat Martyrologium Ms. monasterii S. Petri apud Beneventum (quo eorum corpora ab Arichio principe translata, opinatur) quod ita habet: XVII Kal. (Decembris) natale S. Augustini, Capuani episcopi, & Felicitatis, matris ejus; Martyrologium item S. Sophiæ ejusdem civitatis, e quo hæc verba transcripsit: Natale S. Augustini, Capuani episcopi, & S. Felicitatis, matris ejus, quorum corpora hic habentur. Citat præterea & alia quædam Martyrologia, quibus addo Epternacense S. Hieronymi Martyrologium vetustissimum, quod ad diem XVI Novembris a Capuanis martyribus illius diei Fastos hoc modo exorditur: In Capua Augustini & Felicitatis. De S. Rufo Syllogen habes historico-criticam tom. VI Augusti a pag. 9, auctore Stiltingo, ubi plura Martyrologia, quæ S. Rufum martyrem Campaniæ Capuæve adscribunt, videre licet, & S. Rufi episcopatus admittitur, saltem ut probabilis.
[7] [opinio,] S. Lupuli Idibus Octobris meminere Kalendaria ecclesiæ Capuanæ tertium & quartum apud Michaëlem Monachum pag. 420 & 433. Codices item Hieronymiani a Florentinio ad supradictum diem citati Capuæ S. Lupulum, licet corrupto nonnihil nomine, annuntiant, e quibus Lucensis ita habet: In Capua Lupibli: unde verosimile fit, quidquid sit de ejus presbyteratu, a Michaële Monacho asserto, S. Lupulum etiam Capuæ passum fuisse. De SS. Quarto & Quinto Martyrologium Romanum ad diem X Maii ita loquitur: Item Romæ via Latina ad Centum aulas natalis sanctorum Martyrum, quorum corpora Capuam translata sunt. Hos quidem Romæ passos fuisse, fatetur Michaël Monachus; sed Capua a præfecto provinciæ, quod fieri de nobilioribus Christianis, quos præfecti provinciarum comprehenderant, solebat, Romam missos, indeque postea in patriam revectos ait. At vero Quartus & Quintus, inquit pag. 35, Romano adscripti Martyrologio, fuerunt clerici Capuani, martyres, passi Romæ in via Latina. Neque id gratis asserimus: in cappella, quæ nunc dicitur S. Francisci, erat antiquum altare, quod appellabatur Sanctorum Francisci, Quarti et Quinti: voluit cappellæ patronus, permittente archiepiscopo Cæsare Costa, illam marmoribus, marmoreisque sanctorum Francisci, Quarti & Quinti statuis exornare: idcirco antiquum altare dirutum est: inventus sub eo loculus, duo condens corpora, cum inscriptione, quæ propter antiquitatis situm tota non legebatur: quod autem legi potuit, ita se habet: Corpora sanctorum Clericorum cap. hic sita sunt. Verum, inquit Henschenius in hanc rem tom. 2 Maii pag. 556, ex tribus istis litteris cap. ægre, SS. Quartum & Quintum Capua oriundos fuisse, extundas. Quid enim si capite plexos illæ significent? Neque tamen id omnino negat Henschenius: sic enim pergit: Demus autem Capuanos indicare: an ideo consequetur, illos Capua ad martyrium Romam missos fuisse? Non existimo.
[8] Ex egregio illo venerandæ antiquitatis monumento, uti id Henschenius vocat, [non omnino improbabiliter contendit:] & illi adstipulantibus Martyrologiis, quæ duobus superioribus numeris adduxi, verosimile fit, SS. Priscum, Augustinum, Felicitatem, Rufum, Lupulum, imo forte Quartum & Quintum (nec enim scio, an inter litteras cap. & vocem hic in inscriptione, de qua num. superiore, relictum sat spatii sit, ut inter illas vox plexorum aliave similis collocari potuerit) verosimile, inquam, ex his fit, omnes illos Sanctos, vel Capuæ natos, vel ibidem martyrium subiisse. Porro cum inter illos S. Marcellus, habitu clericali indutus, conspiciatur, ac præterea Capuæ in optimæ notæ Martyrologiis aliquot, num. 1 & 2 adductis, Marcellus noster passus dici videatur, omnem ego Michaëlis Monachi sententiæ seu conjecturæ probabilitatem detrahere nolim. At, inquies, si S. Marcellus Capuæ martyrium passus est, qui factum est, ut nulla ejus mentio in antiquis ecclesiæ Capuanæ tabulis habeatur, ejusque nomen Capuæ penitus fuerit ignoratum, ut Michaël Monachus scribit? Respondeo, Capuæ ad diem VII Octobris S. Marcellum militem cultum obtinuisse, ex quo verosimiliter factum est, ut utrumque in unum confuderint Capuani, & Marcellus miles alterius Marcelli, ut idem Monachus pag. 74 opinatur, nomen ac memoriam obscurarit. Adhæc Antonius Caracciolus de ecclesiæ Neapolitanæ Monumentis cap. 2, sect. 4 una cum Baronio in Annotatis in Martyrologium Romanum ad diem III Septembris, nobilissimæ Capuanæ ecclesiæ monumenta ob multiplicium bellorum turbines deperdita fuisse, multum conqueritur, & multas eodem cap., sect. 1 Mss. codicum clades sub Diocletiano, barbaris, Juliano, Geiserico, aliisque illatas refert, quibus fortasse SS. Marcelli & Sociorum pro fide certamina involuta fuere.
[9] Verum quid de Marcello, Casto, Æmilio & Saturnino in Apulia annuntiatis? [& unica tantum eorum classis] Distinctine sunt a sanctis Martyribus homonymis Capuanis? Quamquam in re dubia nihil certi polliceri ausim, eo tamen magis propendeo, ut eosdem Martyres credam, tum qui in Apulia, tum qui Capuæ annuntiantur. Qui enim Hieronymianis codicibus sanctos Martyres inseruerunt, & in Apulia tantum annuntiarunt, vel per errorem signare Apuliam, vel Apuliæ nomine Campaniam, ab illa non admodum remotam, annumerare potuerunt, maxime, si verum est, quod cap. 26, sect. 2 Antonius Caraceiolus supra laudatus tradit, Apuliæ nomine partem Samnii & Campaniam totam apud quosdam scriptores comprehensas fuisse. Sane equidem secundum Caracciolum sub Apuliæ nomine Campaniam etiam intellexisse videtur Victor Vitensis, cum de Geiserici, quem Capuam igne ferroque absumpsisse, tradit Capacius in Antiquitatibus & Historiis Campaniæ Felicis cap. 27, in Christianos sævitie scripsit lib. 1 de Persecutione Vandalica sub finem: Quæ vero in Hispania, in Italia, Dalmatia, Calabria, Apulia, Sicilia, Sardinia, Bruciis, Lucania, Epiro vel Hellada gesserit (Geisericus, Vandalorum rex) melius ibi ipsi, qui passi sunt miserabiliter, lugenda narrabunt. Verum id ego cum Caracciolo asserere nolim: Victoris enim Vitensis editiones quatuor consului, in iisque non modo Apuliam, sed & Campaniam nominatim expressam inveni. Malim itaque opinari, sanctos Martyres per errorem Apuliæ in quibusdam Hieronymianis codicibus fuisse adscriptos, maxime, quod Ado & Usuardus, inter antiquos martyrologos accuratissimi, licet Hieronymianis codicibus non destituti, soli tamen Capuæ sanctos Martyres adscripserunt.
[10] [admittenda videtur.] Hinc porro facile accidere potuit, ut aliqui ex his, qui codices Hieronymianos descripserunt, cum in his illorum exemplaribus Martyres Capuæ, in aliis vero Apuliæ adscriptos viderent, duplicem Martyrum classem signarint, alteram in Apulia, alteram Capuæ. Una ac eadem utrobique Martyrum classis signari Florentinio etiam visa est in Annotatis ad diem VII Octobris; sic tamen, ut in Apulia quidem passos Marcellum & Socios, sed deinde Capuam fuisse translatos suspicetur: suspicionem suam proponit & utcumque probare nititur his verbis: Suspicionem tamen nostram objicimus ex M. vetustissimo (Epternacensi, seu, ut ille vocat, Antverpiensi) nempe eosdem facile esse sanctos Martyres, qui Capuæ in libris nostris recoluntur, cum his, qui Apuliæ. Daunia enim Apulia non longissime in regno Neapolitano distat e Capua, facileque Capuam insignem urbem potuissent transferri sancti Martyres in Apulia coronati; iisdem quippe nominibus in Martyrolog. sancti Cælites Apuliæ tribuuntur, quam in libris nostris, & Corbeiensi Capuæ. Quin imo Castum, Emilium & Saturninum iisdem etiam nominibus signatos exhibent in Apulia, quibus & Capua consignant, præter Ammonium presbyterum, Romæ, non in Apulia veneratum, ut addit M. vetustissimum; cui propter majorem in locis distinguendis diligentiam magis etiam in hoc inniti libuit. Nomina Martyrum utrobique eadem iis perinde favent, qui Martyres Capuæ passos volunt, ac Florentinio: licet autem majoris passim codici Epternacensi in designandis locis accurationis palma concedatur, non propterea fit consequens, nihil hic in illum mendi irrepsisse: neque igitur, quæ hic Florentinius tradit, conjecturæ vim excedunt.
[11] At longe alia est Baronio de sanctis Martyribus conjectura, [Aliorum de iisdem] quæ tamen, nisi forte Hieronymiani puri sint, sua pariter probabilitate non caret. Suspicatur is in Annotatis ad Mrl. Romanum hoc die, passos illos in Africa fuisse, Capuæ vero celebrari ob translatas eo olim eorum reliquias. Primum enim Marcellus, Castus, Æmilius, Saturninus martyrum sunt Africanorum nomina. Passi in Africa sunt circa annum 250 Castus & Æmilius, ad diem XXII Maii, tum in Martyrologio Romano, tum in Actis nostris memorati. Item Marcellus, de quo Martyrologium Romanum ad diem XIX Februarii. Saturninos denique non paucos in Africa passos fuisse vel solus abunde ostendit Martyrologii Romani Index. Horum vero reliquias in Campaniam ex Africa fuisse deportatas, probabiliter conjici potest ex iis, quæ Victor Vitensis narrat lib. 1 de Persecutione Vandalica; scilicet Geisericum, Vandalorum regem, expugnata Carthagine, jussisse, ut episcopi & nobiles laïci, vel exsules, vel Vandalorum servi essent; Quodvultdeum Carthaginensem episcopum cum maxima clericorum turba fractis navibus imponi jussisse, qui feliciter Neapolim Campaniæ appulerunt; senatorum multitudinem in partes transmarinas projecisse. Sub Hunerico quoque Geiserici successore Africæ complures episcopos in Corsicam relegatos fuisse, idem Victor scribit lib. 4. Trasamundus denique multos eorum in Sardiniam exsules misit, ad quos exstat apud Ennodium lib. 2 Symmachi Papæ Epistola consolatoria.
[12] Jam vero, quemadmodum sævientibus his Wandalorum in Catholicos Afros persecutionibus, [conjecturæ.] ex Africa in Sardiniam ab exsulibus Afris translatum creditur B. Augustini corpus; ita Baronius conjicit, eadem tempestate, fuisse ex exsulum confessorum, huc atque illuc dispersorum, numero, qui abductas secum sanctorum Martyrum reliquias in Campaniam detulerint, Capuanisque concesserint. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad diem VI Octobris, Baronium ita interpretatur, quasi is dixerit, Marcellum & Socios ex ipsorum Africanorum confessorum, qui persecutione Africa pulsi in Campaniam venerunt, numero fuisse: addit etiam, secundum Baronium de illis agi in Tabulis ecclesiæ Capuanæ, quod falsi arguit: sed Baronium neutrum dixisse, illius in hunc diem Annotata inspicienti, manifestum est. Ceterum quod de S. Augustini corpore creditur, asserere videtur Beda ad diem XXVIII Augusti ita scribens: In Africa S. Augustini episcopi: qui primo de sua civitate propter barbaros Sardiniam translatus, nuper a Luitprando, rege Longobardorum, Ticinis relatus & honorifice conditus est. At simile testimonium pro translatis ex Africa SS. Marcelli & Sociorum Capuam reliquiis non habemus. Alteram Florentinius conjecturam suggerit ad diem XVI Novembris, quæ forte Marcello & Sociis applicari posset: ibi enim de SS. Vitale, Januario, Justo, aliisque, Capuæ annuntiatis, agens, ex Actis S. Sebastiani (quæ consule tom. 2 Januarii pag. 275 & seq.) refert, Christianorum quam plures, sæviente Romæ Diocletiani persecutione, duce Chromatio, & ex Caji Papæ consilio ex Urbe in Campaniam secessisse; horum multos Capuam divertere potuisse, & aliquos ibidem martyrio forte coronatos; quod similiter de SS. Marcello, Casto, Æmilio & Saturnino suspicari quis posset. Sed divinationum jam satis est.
DE SS. ROGATO, SATURNINO, FAUSTINO ET MARTIALE MM. IN AFRICA. ITEM DE SS. JANUARIO ET AMMONO MM. FORTE ROMÆ.
EX MARTYROLOGIIS.
SECULO INCERTO.
[Commentarius]
Rogatus M. in Africa (S.)
Saturninus M. in Africa (S.)
Faustinus M. in Africa (S.)
Martialis M. in Africa (S.)
Januarius M. forte Romæ (S.)
Ammonus M. forte Romæ (S.)
AUCTORE J. B.
Quos primo loco nominavi Martyres, Lucensis & Corbeiensis apud Florentinium Hieronymiani codices Africæ adscribunt: præterit vero Epternacensis. Lucensis sic habet: In Africa Rogati. Saturnini. Faustini. Januarii. & Marcialis. Sic Corbeiensis: In Africa Rogati, Saturnini, Januarii, Faustini, Martialis. Huc accedunt inter Auctaria Bedæ codices Vaticanus & S. Cyriaci tomo 2 Martii, qui sic habent: Et in Africa Rogati, Saturnini, Januarii, Faustini * & Marcialis. Solius Rogati (nescio, ejusdem, an diversi) meminere ad hunc pariter diem, sed sinc loco, apud Sollerium Usuardina Auctaria Aquicinctinum, Cluniacense, Altempsianum & Lubeco-Coloniense: Belinus vero & Molanus Rogato episcopi titulum tribuunt: Martyris Altempsianum & Lubeco-Coloniensis Usuardi editio. Sed Aquicinctinum & Cluniacense nudum Rogati nomen referunt. Quod autem ad illos spectat, quos secundo loco nominavi, ex his Januarius in Martyrologiis Lucensi & Corbeiensi Africæ quidem adscribitur una cum Rogato aliisque primo loco signatis: sed utrum Africæ cum illis, an Romæ cum Ammono adscribendus sit, dubitare me cogit codex Epternacensis, in quo una cum Ammono Romæ annuntiatur hoc modo: Romæ, Januarii, Ammoni presbyteri. Porro Ammonum Lucensis & Corbeiensis codex Marcello, Casto, Æmilio & Saturnino in Apulia conjungunt; sed cum in his Apulia per errorem videatur posita pro Capua, ut supra dictum est, Ammonum probabilius Romæ secundum codicem Epternacensem passum fuisse, existimo. Id certum, nullum ex citatis Martyrologiis Ammonum cum Marcello & Sociis Capuæ annuntiare; proindeque Galesinius, dum Ammonum sub Antonii, ut apparet, nomine, & Avitum, qui hodie in codicibus nostris Hieronymianis non comparet, cum martyribus Capuanis conjunxit, depravatis codicibus verosimillime usus fuit.
[Annotatum]
* Fausti
DE S. PRUDENTIO MARTYRE BESUÆ IN BURGUNDIA CULTO.
SECULO INCERTO.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Prudentius M. Besuæ in Burgundia (S.)
BHL Number: 6980
AUCTORE J. B.
§ I. S. Prudentii apud martyrologos mentio, tempus necis incertum, palæstra & cultus antiquus.
Besuense Ordinis Benedictini cœnobium in Burgundia, a fonte seu fluviolo Besua sic nuncupatum, [Besuensis monasterii] Ararim inter & Tilam fluvios situm est in finibus Lingonum, distatque Divione leucis circiter quatuor. Condidit id, largissimeque ditavit Amalgarius, amplæ in Burgundia provinciæ dux, Anno, inquit Chronicum Besuense tom. 1 Spicilegii Dacheriani primæ editionis, qua hic perpetuo utar, pag. 490, ab Incarnatione Domini sexcentesimo, Indictione tertia, præsidente sanctæ Romanæ Ecclesiæ Gregorio Papa, Mauricio vero cæsare imperante in Repub., beato Columbano commorante in Burgundia. Et hæ quidem temporis conditi Besuensis monasterii notæ chronicæ sibi congruunt: sed addere videtur Clotarii II, Chilperici filii, in Burgundia regnantis tempore id accidisse; quem anno regni sui trigesimo labente, mortuo Sigeberto, Austrasiæ Burgundiæque dominum, ac totius Franciæ regem evasisse, Fredegarius scribit cap. 42 & seq., quod alii ad annum Christi 613, alii ad sequentem referunt. Serius itaque condi monasterium Besuense cœperit, cujus quidem primordia Cointius anno 616 affixit; at Mabillonius in Annalibus Benedictinorum ad annum 629, num. 14 vix ante annum 630 condi potuisse propterea existimat, quod primus illius abbas Waldalenus, S. Columbani discipulus, quem non ante annum 30 ætatis suæ abbatiæ regimen suscepisse ponit, ad annum quartum Theodorici, Chlodovei Junioris & Bathildis reginæ filii, id est, usque ad annum circiter 680, ex relato in Chronico Besuensi Theodorici diplomate tom. 1 Spicilegii laudati pag. 501 & seq., vitam protraxisse noscatur; nec admodum credibile appareat, Waldalenum annum ætatis suæ 110 tum aut numerasse aut etiam superasse.
[2] Stetit porro incolume Besuense monasterium usque ad Pipini Francorum regis tempora; [notitia, in quo] quibus id monachis Benedictinis ereptum fuit usque ad annum 830, quo, agente Alberico Lingonensi episcopo, & annuente Ludovico Pio, ad Benedictinos rediit, ut habetur in utriusque diplomate apud Acherium citatum a pag. 507. Insigne quoque eodem seculo Besuense monasterium a Geilone, altero Lingonensi episcopo, munus accepit, qui advectum illuc peregre S. Prudentii martyris corpus, ut infra fusius dicetur, in Apostolorum Petri & Pauli templo honorifice collocavit. Sanctus hic Martyr ante seculum nonum, quæ temporum iniquitas fuit, parum aut nihil habuit celebritatis & famæ: ut mirum minime sit, illius mentionem in antiquis & classicis Martyrologiis non reperiri, licet non omni omnino cultu, ut suo loco observabitur, antiquitus caruisse videatur. Factus a seculo nono celebrior, in Fastis sacris apud recentiores martyrologos locum invenit, licet, quantum quidem detegere mihi licuit, paucos, & inter se non parum subinde dissidentes. Quos reperi, profero.
[3] [martyrologi aliquot recentiores] Sollerius ad diem VII Octobris in Auctariis Usuardinis ex duplici Martyrologio seu Kalendario, altero Bizunticensi, Salinensi altero Franciscanorum hæc recitat: In Bezua monasterio, exceptio corporis S. Prudentii martyris. Bucelinus Menologio Benedictino aliquot Sanctorum catalogum, per singulos anni menses distributum, subjicit, iis Sanctis enumerandis destinatum, quos, licet Benedictini Ordinis alumni certo non fuerint, ad illum tamen peculiari quadam ratione pertinere ratus est, quod in Ordinis sui cœnobiis eorum corpora hospitentur: ibi autem ad diem VI Octobris lego, quæ sequuntur: In monasterio Atornensi (nam & sic olim appellatum fuit, quod modo passim Besuense audit) juxta flumen Bezuæ, natalis S. Prudentii martyris. Ejus sacrum corpus ibidem reconditum est a Gerlone (lege Geilone) episcopo Lingonensi. Saussayus in Martyrologio Gallicano ad diem VI Octobris ita paulo uberius scribit: In territorio Lingonensi natalis sancti Prudentii martyris, ibi a Wandalis pro testimonio Jesu trucidati. Hujus corpus in tumulo gloriosum diu post agonem Gerlo, piissimus episcopus Lingonensis, in Atornense monasterium ad fontem Bezuæ transtulit, condigna veneratione percolendum. Castellani in Martyrologio Universali verba sunt ad diem VI Octobris: Apud Pictavos, S. Prudentius (Gallice S. Prouënts illum nominat) cultus velut martyr Besuæ in Burgundia, ubi ex ejus reliquiis: qui pag. 1200 recitatæ modo S. Prudentii annuntiationi hæc addenda monet: Quas (S. Prudentii reliquias) anno DCCCLXXXV die IV Septembris Geilo episcopus attulit, & Sanctum hunc Narbonensem fuisse archidiaconum, monachis Besuensibus dixit. Addi præterea ibidem vult S. Prudentio ad marginem, quo loco annum Sanctorum emortualem solet exprimere, annum 613, ut adeo hoc anno S. Prudentium, nisi in his forte numeris mendum cubet, obiisse Castellanus velit, qua de re infra agetur.
[4] S. Prudentium, quem, ut supra dixi, Sollerius ex Martyrologiis seu Kalendariis Bizunticensi & Salinensi Franciscanorum ad diem VII Octobris, retulit, [ad VI vel VII Octobris annuntiant] Bucelinus, Saussaius & Castellanus ad diem VI ejusdem mensis retulerunt. Sed e Majoribus nostris S. Prudentium die VI Octobris coli, ante Sollerium dixere Bollandus tom. 3 Februarii in Commentario prævio ad Vitam S. Silvini episcopi num. 28, & Papebrochius tom. 2 Junii, parte 1, pag. 95, num. 2 agens de S. Medardi corpore Divionem translato: hujus verba describo: Bezuenses credo ipsosmet patronum suum S. Prudentium, martyrem Lingonensem, qui VI Octobris colitur, Divionem detulisse ante vel post monasterii vastationem. Verum pro die, a Sollerio assignata, aperte liber 1 Miraculorum S. Prudentii militat, sub cujus finem hæc diserte leguntur: Deposito ergo Besuæ gloriosissimi Martyris corpore Nonas Octobris, eodem die annuatim decernitur lætitia pro tanti exceptione Patroni. Deim hunc in VI Octobris mutasse videntur Besuenses: quod quidem existimo, non ob Saussayi, qui librum Miraculorum anno 1657 a Labbeo editum non vidit, nec ob Papebrochii dictum, cum Saussayum incaute secutus, S. Prudentium verbis mox citatis martyrem etiam faciat Lingonensem, quod non modo laudato Miraculorum S. Prudentii libro, sed & veritati contrarium esse, infra mox ostendam; sed ob Castellani in his rebus non mediocrem diligentiam & accurationem. En primum martyrologorum inter se dissidium: sequitur alterum.
[5] Ex verbis libri mox citati liquet, diem (sive is VI Octobris fuerit, [S. Prudentium martyrem;] sive VII) quem patrono suo S. Prudentio Besuenses sacrum esse voluerunt non fuisse diem Sancti natalem, seu quo martyrium passus est; sed, quo sacra illius pignora in Besuensi monasterio fuere excepta, ut recte Sollerius scribit: unde Saussayum & Bucelinum arguas, qui pro die exceptionis reliquiarum S. Prudentii, diem ejus natalem consignarunt. Quod si dies Sancti natalis quæritur, fuit is (si quidem libris Miraculorum sancti Martyris sat tuto ea in re fidi potest) dies Novembris IV: ita enim infra legitur num. 6: Sacratissimæ passionis palmam promeruit, martello contusus demurario, quarto die noni mensis, hoc est, pridie Nonas Septembris; si nonum anni mensem, ducto a Martio mense initio, numerarit libri 1 auctor Teobaudus: vel dies IV Septembris, si voces illæ Hoc est, pridie Nonas Septembris pro recentioris alicujus additamento, quod forte sunt, non sint habendæ. Refello nunc alterum Saussayi errorem, de quo num. superiore mentionem feci, quemque ex illo Papebrochium adoptasse dixi. Refert is (vide ejus verba supra num. 2) S. Prudentium apud Lingones pro fide occisum: Sed lib. 1 Miraculorum (vide infra num. 7 & 8) apud Narbonem pro fide occisus, ibique sepulcrum atque ecclesiam suo dicatam nomini nactus legitur: quodque Saussayum magis ferit, ipse auctor libri 1 Miraculorum S. Prudentii illum ex Agrimo, Geilonis, qui S. Prudentii reliquias Besuam attulit, paulo post successore valide refellit num. 19, allatis ipsius Agrimi in quodam suo diplomate verbis: Ad multorum constat pervenisse notitiam, qualiter Geilo piæ recordationis episcopus prædecessor noster, sanctum Prudentium ab Aquitania transferens, in nostrum episcopium Lingonense detulit, & in Besua monasterio ad laudem & gloriam nominis Dei solemniter collocavit. Exstat Agrimi diploma tom. 1 Spicilegii Dacheriani pag. 529 & seq., quod integrum dabitur infra. Datum fuit anno Odonis, Franciæ & Aquitaniæ regis, secundo, id est, anno Christi 889, paucis annis ab allatis Besuam S. Prudentii reliquiis.
[6] [alium a Prudentio] Sed an recte S. Prudentium, Besuæ cultum, laudati martyrologi tanquam singularem Sanctum annuntiarunt, qui forte idem fuerit, ac S. Prudentius Hispanus, cujus corpus in spelunca ad radicem montis Laturci haud procul Juliobriga ad Castellæ veteris fines sepultum fuisse dicitur, ubi & Cisterciense monasterium est, S. Prudentii dictum? Videtur enim ea de re subdubitare Mabillonius in Annalibus ad annum 950, num. 40 his verbis: Quis sit iste S. Prudentius (a quo Laturcense monasterium nomen accepit) an is, cujus corpus e Gallia Narbonensi ad Besuense monasterium, Carolo Calvo regnante, a Geylone, Lingonensi episcopo, translatum est, aliis examinandum relinquo. Et post illum in Historia Occitaniæ lib. 3 ad annum 257, num. 48 de S. Prudentio Claudius de Vic & Josephus Vaissete Benedictini, quorum verba Latine reddo, ita scripserunt: Fieri potest, ut cum aliquo cognomine Hispaniæ Sancto confusus fuerit. Sed iis uterque Prudentius characteribus insignitur, ut dubium non sit, quin alter ab altero distinguendus veniat. Hispanus quidem confessor fuit, & Turiasonensis in Aragonia episcopus: vide tom. 3 Aprilis pag. 587, ubi Acta ejus a Papebrochio illustrata invenies. At Prudentium, Besuæ cultum, qui illius miracula scripsit, Teobaudus, Besuensis monachus, martyrem & archidiaconum Narbonensem facit; nec quidem immerito, quod ad illius martyrium spectat.
[7] [Turiasonensi episcopo,] Etenim duo passionis S. Prudentii Teobaudus indicia affert, quorum alterum suis ipse oculis vidisse potuit; alterum vero ex iis audivit, qui viderunt; atque fidem meretur in utroque. Teste quidem Teobaudo num. 6, Besuense monasterium suas inter reliquias S. Prudentii caput numerat, in eoque, quod primum passionis S. Prudentii indicium est, Teobaudi ætate fracturæ apparebant: verba auctoris hæc sunt: In osse quoque sacri capitis hactenus fracturæ apparent, puta non quales subinde sola vetustas facit, sed illatæ Martyri violentæ necis indices; quapropter mox addit: Scilicet passionis vestigia. Alterum passionis S. Prudentii indicium in eo situm est, malleolum, una cum S. Prudentii reliquiis, fuisse aliquando inventum, cum S. Prudentii reliquiarum sub Stephano, Besuensi abbate, translatio fieret; ut perhibent, inquit, qui viderunt: ut adeo non modo S. Prudentii martyrium, sed etiam martyrii genus colligi ex duobus hisce indiciis non obscure possit. Stephanus (pro quo Sammarthani perperam habent Gaubertum seu Josbertum) Besuensis abbas factus est anno 1088, ut in Besuensi Chronico legitur apud Acherium supra citatum pag. 606. Superstes vero & abbas fuisse saltem ad annum usque 1119 ibidem pag. 662 & seq. legitur in Charta Joceranni, Lingonensis episcopi, anno mox dicto data. Teobaudus autem, cum eodem seculo XII fuerit, ut infra videbimus, quid ni ex illis, qui reliquiarum S. Prudentii sub Stephano abbate translationi interfuerant, quæ hic narrat, audire potuerit? Dubium itaque non videtur, quin Prudentius, Besuensium patronus, a Prudentio, Turiasonensi episcopo, distinguendus sit, quamquam olim idem atque ille creditus fuerit, ut num. 9 dicetur.
[8] Tamayus in Martyrologio Hispano ad diem XXVIII Aprilis Prudentios Hispanos quinque enumerat doctrina & sanctitate illustres: [ceterisque homonymis, quos Tamayus enumerat.] ex his primus illi est Prudentius, cujus in Actis S. Encratidis ad XVI Aprilis mentio fit, sed quem non diaconum & martyrem, sed episcopum tantummodo nominat. Secundus est Prudentius poëta Christianus, scriptis suis orbi notissimus. Tertius Prudentius Turiasonensis episcopus, de quo supra. Quartus Prudentius, Tricassinus episcopus & confessor; quintus denique Prudentius alter, Turiasonensis item episcopus: ita, inquam, Tamayus in adscribendis Hispaniæ Sanctis minime scrupulosus aut parcus; num ubique recte, non inquiro; id solum dixisse sufficiat, nullum ex his omnibus esse, qui characteres S. Prudentio, Besuensium patrono, proprios & numero superiore memoratos habeat, atque adeo non esse, cur unus ex illis fuisse dicatur. His igitur missis, ad Sanctum nostrum revertor, quæque illius vita fuerit, ex Teobaudi fide breviter refero.
[9] Natus in Narbonensi provincia, nobilissimo genere, [Martyrium passus dicitur;] a puero una cum litteris Christianam pietatem edoctus, eum in utrisque progressum fecit, ut Narbonensis archidiaconus constitueretur: quo in munere ita versatus est, ut doctrinæ laude nemini sua ætate secundus haberetur, licet in Galliis & Hispaniis tunc multi ea laude florerent. Quin & prodigiis, iisque magnificis, claruit. Variis præterea naturæ donis ornatus, uberrimum, dum licuit, animarum fructum Christo collegit, fidemque Christianam inter suos feliciter propagavit, dum tandem labores suos felici pro Christo morte teminavit, Martello, inquit num. 6, contusus demurario quarto die noni mensis, hoc est, pridie Nonas Septembris. Hæc fere Teobaudus, qui cum meminerit sub lib. 4 principium Anserici, Vesontionensis episcopi, & anni 1120, ante seculum XII non scripsit, nec fidem indubiam meretur, cum de rebus, multis seculis ab ætate sua remotis, scribit. Lucubrationis cujusdam, a monacho Besuensi multo se antiquiori adornatæ, meminit num. 19 & 20: sed illa tantummodo ista miracula videtur fuisse complexa, quæ Teobaudus ex illo fere descripta de S. Prudentio narrat lib. 2. Hujus apographum habemus, ex Ms. a sexcentis vel septingentis annis judicio patris Chiffletii exarato: at narrationis illius auctor seculo nono non fuit antiquior, cum scripserit post allatas Besuam S. Prudentii reliquias, quod eo seculo contigisse infra videbimus; fidem itaque meretur quoad miracula; sed cum credidit, S. Prudentium Turiasonensem fuisse episcopum, ut ex Hymno sub finem Commentarii dando, si illius sit, colligitur, fidem indubiam, utpote a S. Prudentii ætate nimium remotus, non meretur.
[10] Antiquiores, qui nos de rebus S. Prudentii, cum in vivis exstitit, [sed seculum] instruant, desiderantur auctores; hinc effectum, ut ne seculum quidem, quo passus est, certo sciatur. Teobaudus id contigisse censuit, cum edictis publicis per Romanum imperium fides Christiana, jam propagata, petebatur, & martyrum agmina neci dabantur. Edicta publica imperatores ethnici adversus Christianos varii varia proposuere, & in illos sæviere jam inde a Nerone. Unde quidem dici potest ex mente Teobaudi, S. Prudentium e primis Ecclesiæ seculis aliquo martyrium passus, verum quo determinato seculo, aut sub quo imperatore Romano, colligi ex ejus verbis nequit. Saussayus, cujus verba num. 3 habes, sub Wandalis passunt ait, fontem non indicans, unde id hauserit, sic forte non nisi ex conjectura locutus. Vandali porro sub initium seculi quinti, anno 406, Arcadio & Probo coss. secundum Prosperum, aut anno 408 secundum Marcellinum, superato Rheno, in Gallias primo, inde in Hispaniam & Africam irrupere. Galliarum civitates præcipuas tunc excisas aut direptas Hieronymus in Epistola 91, alias XI, ad Ageruchiam hoc modo enumerat: Maguntiacum, nobilis quondam civitas, capta atque subversa est, & in ecclesia multa hominum millia trucidata. Vangiones longa obsidione deleti, Remorum urbs præpotens, Ambiani, Attrebatæ, extremique hominum Morini, Tornacus, Nemetæ, Argentoratus translati in Germaniam. Aquitaniæ, Novemque populorum, Lugdunensis & Narbonensis provinciæ, præter paucas urbes, populata sunt cuncta. Quas & ipsas foris gladius, & intus vastat fames. Non possum absque lachrymis Tolosæ facere mentionem, quæ ut huc usque non rueret, sancti episcopi Exuperii merita præstiterunt.
[11] [quo id contigit,] Vastatas hic habes sub initium seculi V Galliæ civitates & provincias, quibus Narbonensis provincia nominatim ab Hieronymo accensetur; quo forte respexit Saussayus, cum S. Prudentium sub Vandalis apud Lingones passum scripsit. Sane Ruinartius Historiæ Persecutionis Vandalicæ parte 2, cap. 1 non paucos Galliæ martyres recenset, quos hac tempestate a Vandalis, Ariana labe infectis, nec omnino gentilium superstitionum alienis, occisos passim ferunt; & de S. Prudentio quidem ita habet: Passi quoque iisdem temporibus dicuntur Valerius Desiderii (Lingonensis episcopi) archidiaconus & Prudentius martyres, quorum Martyrologium Gallicanum, prioris quidem die XXII Octobris, alterius vero VI ejusdem mensis, festum commemorat. Nec aliter forte Castellanus sensit, quamvis apud illum, ut num. 3 dixi, S. Prudentius anno 613 passus legatur: cum enim Gothi, quorum pars Vandali erant, decennio seculi V initio Gallias afflixerint, teste auctore carminis de Providentia divina, sub Prosperi nomine vulgati, in Prologo ejusdem carminis; iidemque ex Idatio Olympiade 298, sub annum Christi 413 Narbonam ingressi sint Vindemiæ tempore, forsitan Castellanus hunc annum martyrio S. Prudentii assignare voluerit, mendoseque expressus apud illum fuerit annus 613: nec enim ullam rationem reperire uspiam potui postremo anno S. Prudentii martyrium illigandi, nec auctorem alium, qui id fecerit.
[12] [incertum forte sub Vandalis] Hanc Vandalorum in Galliam irruptionem sub Croco, illorum rege seu duce, contigisse, volunt Historiæ Occitaniæ Benedictini auctores supra laudati: at alii longe antiquiorem Croci Alemannorum, aut, ut alii vocant, Vandalorum regis, in Gallias irruptionem memorant; de qua Bosquetus lib. 3 Historiarum Ecclesiæ Gallicanæ num. 39 sic scribit: Plures leguntur Alemannorum in Gallias irruptiones, sub quibus Christiani passi sunt. Inter alias illustris est Chroci, eorum ducis, depopulatio, cujus tempus apud authores varium est. Nam Sigebertus Chroci, quem Chroseum vocat, vastationem ad annum Christi CCCCXII, & passos sub eo Florentium, Hilarium, Desiderium Lingonensem, & Antidium Vesontionensem scribit. Cui conveniunt Acta manuscripta Desidorii & Antidii, quæ ad Honorii & Theodosii tempora referunt. At Gregorius & alii plurimi, Valeriano & Galieno imperatoribus, Chrocum Gallias ingressum, in Privatum Gabalitanum & alios sæviisse scribunt. Tum assignatis variis nominibus, quibus apud auctores Crocus subinde venit, mox ita pergit: Quem sub Valeriano & Galieno Gallias pervagatum fuisse, amplius dubitandum non videtur, vel ante Valerianum captum, vel, capto Valeriano, sub Galieno, vel Posthumio demum cæso, sub tyrannis. Desiderii æque ac Antidii Acta Commentario illustravit Henschenius; illius quidem tom. V Maii ad diem XXIII a pag. 242; hujus vero tom. V Junii a pag. 39. Quamquam autem uterque in Actis sub Croco passus legatur, Desiderium tamen circa annum 264, Antidium vero circa annum 411 martyrium subiisse censuit, admisso duplici Croca, duplicique sub Croco Vandalorum rege in Gallias irruptione: Privati vero Gabalitani Acta, quæ, illum sub Croco passum, pariter aiunt, tom. IV Augusti pag. 436 illustrans Cuperus, opinionem eorum, qui Croci in Gallias irruptionem sub Valeriano & Gallieno factam statuunt, communiorem quidem vocavit, in eamque propendet, non tamen sat certam arbitratus est, ut Privati martyrium Valeriani & Gallieni temporibus determinate illigaret; quapropter seculum III media sui parte elapsum, aut seculi V initium cum illius martyrio sub disjunctione copulavit.
[13] Non deerit fortasse, qui sub Croco, Vandalorum duce, [seculo tertio vel quinto] S. Prudentii martyrium contigisse conjiciat; verum, illo etiam concesso, contigeritne seculo III, an V, perinde incertum manebit. Historiæ Occitaniæ auctores supra citati, S. Prudentium in persecutione, a Valeriano circa annum 257 excitata, martyrium subire potuisse, aiunt: quod quidem fieri potuit; minus tamen verosimile, a Romanis præfectis S. Prudentium interfectum. Sæviit quidem Valerianus in Christianos per Ægyptum, Africam, Numidiam & alibi; imo & in Galliis, illo imperante, Gregorius Turonensis martyres aliquot recenset lib. 1 Historiæ cap. 31 & seq., tom. 2 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 148, ut Cassium & Victorinum; Antolianum & Liminium; & Privatum, de quo supra: sed hos omnes non Romanorum, sed barbarorum furori litatos scribit. Accedit & altera eorumdem scriptorum de S. Prudentio conjectura; nimirum fuisse illum fortassis S. Pauli, primi Narbonensium episcopi, discipulum, si quam ejus Acta auctoritatem haberent: at cum illa sint penitus destituta, & ne seculum quidem, quo S. Prudentius in vivis fuit, exploratum sit, hæc in medio relinquimus, illius martyrium Cuperi supra laudati exemplo vel medio seculo III jam elapso, vel V initio, idque ex mera conjectura, adscripsisse contenti.
[14] Verisimilior est Sancti palæstra, nempe Narbo, non modo ex his, [prope Narbonem in Gallia, ubi ecclesiam sibi dicatam habuisse fertur.] quæ jam dicta sunt num. 5 ex Agrimi Charta, verum etiam ex iis, quæ Teobaudus num. eodem laudatus scribit; ex quo etiam antiquus S. Prudentii apud Narbonenses cultus colligi potest: etenim, ut narrat num. 7 & seq., occiso Martyre, primo quidem ob metum gentilium corpus ejus prope Narbonem sepultum, sed deinde erutum avibusque expositum, iterum clam gentilibus ipso, quo passus fuerat, loco, vili datum est tumulo; in quo diu, ait, latuisse Sancti corpus, non tamen sine fidelium veneratione ad id orationis causa clanculum & frequenter accedentium; dum, tranquillitate reducta, eodem loco ecclesia (sancto Martyri, ut clare num. 9 habet, dicata) etsi non admodum magna, illius conservandis exuviis fuit exstructa. Dictis ejus fidem utcumque addunt, quæ his subjungit: Denique sarcophagum ipsum, in quo positum primitus funus beatum fuerat, apud Narbonam adhuc tantæ reverentiæ, tantæque habetur formidini (licet, cum scribebat, S. Prudentii exuviis vacuum) ut nemo prorsus tangere audeat, sciens pro certo, se non impune laturum. Si Teobaudi ætate, seu seculo XII, tantus ejus sepulcro, translatis etiam alio S. Prudentii reliquiis, est habitus honor, quod affirmanti ac dudum, ut ait in Prologo, in Aquitania versato refragari non ausim; sane verosimillimum fit, vitæ olim suæ illic curriculum, & quidem martyrio, ut num. 7 dictum est, finivisse & sacris honoribus fuisse affectum. At quo loco apud Narbonem situs fuerit sancti Martyris tumulus, reperire potui nuspiam.
§ II. Narbonensis provincia variis cladibus attrita: his superstites S. Prudentii reliquiæ Besuam delatæ, & sacer illius cultus ibidem inchoatus.
[S. Prudentii reliquias.] Prodigio simile visum est Teobaudo, S. Prudentii tumulum post multiplices Narboni & vicinis regionibus a barbaris illatas clades, semper tamen mansisse illæsum. Occupatum fuisse a Gothis Narbonem Olympiade 298, sub annum Christi 413, ex Idatio jam vidimus supra. At rursus sub annum 436 a Gothis obsessum Olympiade 303; sequenti vero, Aëtio duce & magistro militum, obsidione liberatum idem auctor scribit, uti & Isidorus Hispalensis; sed hic Gothos, sub Theodorico Narbonem obsidentes, fugatos a Litorio prodit: Narbonem vero rursus traditum Gothis fuisse ab Agrippino comite (anno 464, ut notat Bouquetus) & a Gundebaudo Burgundionum rege (anno 508) dein fuisse direptum. Nondum abierat seculum sextum, cum sub Reccaredo insigni iterum ab Arianis clade affectus est, de qua audi Paulum, diaconum Emeritensem, in Vitis Patrum Emeritensium cap. 19. Ea igitur, inquit, tempestate apud Galliarum eximiam urbem Narbonam hujuscemodi contra fidem Catholicam diabolus excitavit seditionem, cujus caussæ seriem enarrare perquam longum est. Nam si hoc per ordinem persequi voluerimus, tragædiam magis, quam historiam texere videbimur. Sed breviter summatimque exiguam particulam enarremus. Duo denique comites, inclyti licet opibus & nobiles genere, profani tamen mentibus & ignobiles moribus, Granista videlicet & Wildigernus, cum Ariano episcopo, nomine Athaloco, vel alii plures compares errorum suorum, graviorem in eandem regionem fecerunt turbationem.
[16] [post varias] Nam resultantes adversus fidem Catholicam, infinitam multitudinem Francorum in Galliis introduxerunt, quatenus vi pravitatem Arianæ partis vindicarent, &, si fieri potuisset, regnum viro Catholico Reccaredo (regnavit ab anno 586 usque ad annum 601 tam in Hispaniis, quam in Gothia Gallica) præriperent. Interim per idem tempus innumerabilem clericorum, religiosorum & omnium Catholicorum interficientes multitudinem, immensam fecerunt stragem… Posthæc igitur, nulla mora interveniente, sublimis atque omnipotens Deus, hostibus suis superno brachio repugnans, precibus excellentissimi Reccaredi principis sanguinem innocuum ulciscens, romphæali judicio protinus de inimicis fecit ultionem. Seculo vero septimo belli facibus exarsisse sub Wamba, Pauli vero rebellione, Julianus, Toletanus archiepiscopus, scribit, tom. 2 Scriptorum Rerum Gallicarum a pag. 707; ex quibus quoque Idatium & Isidorum citavi supra. Sufficiunt sane tot bellici motus cladesque, Narbonensi provinciæ illatæ, ut mirum videatur, S. Prudentii ecclesiam his permansisse superstitem. Nunc aliam audi ex Teobaudo, qua quidem S. Prudentii ecclesia igne vastata fertur, sed integro tamen Sancti tumulo permanente. Tempore siquidem, inquit num. 8 & 9, lib., Dagoberti, filii Childeberti regis Francorum, jam abundante iniquitate, & refrigescente charitate multorum, gens Saracenorum ex Africa transiens per angustias freti Athlantici, quod, Septe vocitatum, Africam secernit ab Europa, totam pervadit Hiberiam. Post annos vero decem, anno scilicet a Verbo humanato DCCXXXIII, cum uxoribus & filiis rebusque familiaribus transcenso Pyreneo, Citeriorem Hispaniam & Aquitaniam ut habitaturi perpetuo ingrediuntur: urbes, oppida, castella, villas quaquaversum depopulantur: ecclesias ubique & sacra loca incendunt vel diruunt, inter quæ etiam beatissimi Prudentii ecclesiam edax consumpsit incendium, nec tamen sacrum contingitur lipsanum.
[17] Vera quidem hic Teobaudus refert, sed, confuso rerum tunc gestarum ordine, [Narbonensi provinciæ] male combinata: dum enim Saracenorum in Hispaniam ingressum anno decimo ante annum Christi 733, Dagoberto, Childeberti Francorum regis filio, in Francia regnante, affigit, anno 723 aut sequenti Saracenorum indicat in Hispaniam adventum contigisse. Atqui secundum Chronicon Moissiacense, quod ab initio regni Francorum usque ad annum 752 extenditur, Gothorum in Hispania regnum, devicto Roderico rege, ad Saracenos anno circiter 715 devolutum est, postquam biennio ante pedem in Hispania Saraceni fixerant; quod quidam ab anno 711 factum volunt: neque Dagobertus anno 723 Francis imperabat, quem idem Chronicon, consentientibus Annalibus Francicis Nazarianis, ab anno 707 usque ad 790 productis, obiisse ait sub annum 715. Non multum a citatis Annalibus Rodericus Toletanus discrepat, qui Saracenos Hispaniam invasisse scribit lib. 3 de Rebus Hispaniæ cap. 19, currente æra 751, id est, anno 713, æra vero proxime subsequente, occiso Roderico, Gothorum in Hispania regnum evertisse. Nec rebus tunc gestis congruentius loquitur Teobaudus paulo infra, cum ait, post cæsa anno 733 a Carolo Martello trecenta septuaginta quinque Saracenorum millia, Abderaman, regem Cordubensem, Aquitaniam invasisse, Narbonum obsedisse, ac tum denuo Saracenos ab eodem Carolo fuisse ad internecionem usque deletos.
[18] Carolus quidem Saracenos bis insigni clade prostravit; ac primo quidem anno 732 aut sequenti in suburbio Pictavensi: Chronici Moissiacensis verba sunt: [a variis gentibus] Anno DCCXXXII Abderaman rex Spaniæ, cum exercitu magno Sarracenorum per Pampelonam & montes Pireneos transiens, Burdigalem civitatem obsidet. Tunc Eudo princeps Aquitaniæ, collecto exercitu, obviam eis exiit in prælium super Garonna fluvium. Sed, inito prælio, Sarraceni victores existunt: Eudo vero fugiens maximam partem exercitus sui perdidit: & ita demum Sarraceni Aquitaniam deprædare cœperunt. Eudo vero ad Karolum, Francorum principem, veniens, postulavit ei auxilium. Tunc Karolus, collecto magno exercitu, exiit eis obviam, &, inito prælio in suburbio Pictavensi, debellati sunt Sarraceni a Francis: ibique rex Abderaman cecidit cum exercitu suo in prælio. Dein iterum anno 737 Saracenos prælio fudit: Posthæc præfatus princeps, inquit idem Chronicum, audiens, quod Sarraceni provinciam Arelatensem vel cæteras civitates in circuitu depopularent, collecto magno exercitu Francorum vel Burgundionum vel ceterarum in circuitu nationum, quæ dominationis illius erant, Avinionem civitatem bellando inrupit, Sarracenos, quos ibi invenit, interemit, &, transito Rodano, ad obsidendum civitatem Narbonam properat. Quam dum obsideret, Ocupa, rex Sarracenorum, ex Spania Amoribinailet cum exercitu magno Sarracenorum ad præsidium Narbona * transmittit. Tunc Carolus partem exercitus sui ad obsidendam civitatem reliquit, reliquam vero partem sumpta, Sarracenis obviam exivit in prælio super Berre * fluvio. Et dum præliare cœpissent, debellati sunt Sarraceni a Francis cæde magna; maximaque pars ipsorum cecidit in gladio. Primo itaque ex binis memoratis præliis, contra ac Teobaudus scribit, Abderaman cecidit; atque adeo secundum inire non potuit; quod initum est sub Ocupa: Narbonem vero tenebant Saraceni; obsidebat autem Carolus, cum initum secundum fuit, qua in re Moissiacensi Chronico, cujus potior fides, iterum Teobaudus adversatur, quem vide num. 10.
[19] [illatas cludes] Sed licet nævis suis, ut vidimus, non careat Teobaudi de Saracenorum in Aquitaniam irruptionibus narratio, verisimilitudine tamen non caret, quod de combusta per illos S. Prudentii ecclesia, si tum superstes fuerit, perhibet: id enim illis non inusitatum fuisse, aliunde liquet: basilicam S. Hilarii Pictavis, seu in suburbio Pictavensi, igne concremasse, & S. Martini ædem incendio quoque destinasse leguntur in Chronico Fredegarii continuato part. 2, & apud Burdegalim ecclesias Dei concremasse: Ado quoque de Saracenis illorum temporum hæc habet in Chronico: Sarraceni pene totam Aquitaniam vastantes, & late alias provincias igne ferroque superantes, Burgundiam dirissima infestatione deprædantur. Pene omnia flammis exurentes, monasteria quoque ac loca sacra fœdantes &c; quæ & alibi non raro leguntur. Dixi, Si tum superstes fuerit S. Prudentii ecclesia; fieri enim facile potuerit, ut inter tot rerum vicissitudines, quæ Narbonensium a Saracenis cladem præcesserunt, jam prius olim destructa fuerit; neque Teobaudus ullum hic dicti sui testem laudat: ipse vero, cum ante seculum XII non scripserit, non id habet auctoritatis & ponderis, ut rem certam suo testimonio faciat. Sunt & nonnulla alia hoc loci apud Teobaudum, quæ castigatione indigeant; sed de his in Annotatis. Habemus jam igitur ex Teobaudi dictis destructam quidem S. Prudentii apud Narbonem ecclesiam, sic tamen, ut sanctus Martyr parem tumulo exuviisque suis cladem inferri passus non fuerit hactenus. Quid porro his acciderit, ex Teobaudo audiamus.
[20] Erepto e vivis anno Christi 840 Ludovico Pio, [adhuc superstites] Francorum rege, Caroli Magni filio, atque inter se decertantibus Lothario, Ludovico, & Carolo Calvo, Pii filiis, Normanni, Dani, Britones infestis armis Gallias identidem incursarunt & modo has, modo illas civitates igne ferroque vastarunt. Ermentarius abbas, qui tum vivebat, in Præfatione ad librum 2 de Translationibus & Miraculis S. Filiberti apud nos tom. IV Augusti pag. 92 in hanc rem ita scribit: Deinde (mortuo Ludovico Pio) insurgunt fratres juniores, Ludovicus & Carolus, in Lotharium seniorem fratrem. Conglobantur horribilia bella veluti intestina: cedit victoria lugubris atque miserabilis junioribus fratribus: illorum discordia addit vires extraneis. Relinquitur fas, pergitur per nefas; deseritur custodia littorum maris Oceani: cessant bella extrinsecus, grassantur intrinsecus; augetur numerus navium, crescit innumerabilis numerus Nortmannorum: fiunt passim Christianorum strages, deprædationes, vastationes, incensiones, sicuti, quamdiu seculum stabit, manifestis patebit indiciis. Capiuntur, quascumque adeunt, civitates, nemine resistente: capitur Burdegalensium, Petrocorium, Santonum, Lemovicensium, Egolisma, atque Tolosa civitas: Andecavensium, Turonensium perinde, & Aurelianensium civitates pessumdantur. Easdem fere civitates Teobaudus recenset, sed Narbonem, quem his adjicit, inter captas a Normannis, Danis, & Britonibus civitates apud auctores ipso antiquiores numeratum nuspiam inveni; ut forte illum ex conjectura Teobaudus propterea addiderit aliis Aquitaniæ civitatibus, quod ad argumentum, quod tractabat, propius pertineret; eoque mirabilius appareret, S. Prudentii tumulum, grassantibus novis hisce per Galliam, ipsamque Aquitaniam barbaris, illæsum salvumque mansisse usque ad seculum IX, quo tandem senescente, S. Prudentii reliquiæ Besuam fuere allatæ; quod & a quo & qui factum fuerit, jam expono.
[21] Ac primo quidem Teobaudi ætate plerisque persuasum fuit, [Geilo Lingonensis episcopus,] ipsosmet Aquitanos Saracenorum in Gallias irrumpentium metu, atque adeo jam inde ab initio seculi octavi, Divionem, locum olim probe munitum & adversus barbarorum incursiones tutum, S. Prudentii corpus detulisse: sed hos Teobaudus, ut diximus num. 5, invicte refutat ex Agrimi, Lingonensis episcopi, Charta anni 889 aut seq., ubi id Geiloni, decessori suo, diserte adscribit. Quis autem Geilo fuerit, Hugo Flaviniacensis, seculi XI scriptor, in Chronico Virdunensi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 122 ita exposuit: Geylo succedit (Eygilo, Flaviniacensiin Burgundia abbati) in anno XXVI (Caroli Calvi) ab Incarnatione Domini DCCCLXVI in episcopatum Lingonensem promotus, & ei Sigardus anno XXX Caroli succedit. Hunc igitur si audiamus, Geilo ex abbate Flaviniacensi factus fuerit episcopus Lingonensis anno 870: sed fallitur Hugo. Nam apud Chiffletium in Historiæ Trenorciensis Monumentis pag. 235 Charta occurrit, data, Isaaco, adhuc Lingonensi episcopo, anno secundo Ludovici Balbi, Christi 878, & in Charta Bosonis anni ejus 1, Christi 879, apud Petrum Juenin in Monumentis Historiæ Trenorciensis pag. 103 Geilo Trenorciensis abbas adhuc nuncupatur, ut sub annum dumtaxat 880 illum sedem Lingonensem adiisse necesse sit. Præterea Falco Trenorciensis monachus, seculi XI pariter scriptor, apud Juenin citatum pag. 18 & seq. sub Bernone, S. Philiberti abbate, vitam monasticam inchoasse scribit, ac post annos aliquot abbatem renunciatum, destructa insula Hero, abbatiolam S. Portiani, ac dein obtinuisse Trenorcium.
[22] [ex Hispania in Galliam redux.] Geilo episcopatus sui principio parum gratus forte Lingonensibus fuit: turbas enim illi tempore Stephani V (nonnullis VI) quasi invito clero populoque ordinatus fuisset, suscitatus esse, ex Flodoardi Historiæ Remensis lib. 4, cap. 1 (ubi Egilo nominatur) intelligimus. Atque ea fortassis de causa, ut aiunt Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 4, col. 537, Compostellam S. Jacobi reliquias veneraturus abscessit: at vero, sive id dicta de causa, seu pietatis ergo præstiterit, id equidem liquet, Geilonem, ex Hispania redeuntem, S. Prudentii reliquias alicubi in Aquitania repertas in Burgundiam attulisse, uti Agrimi, qui Geilonem in sede Lingonensi non diu post excepit, verba, num. 5 transcripta, legenti non dubium fore existimo. Modum, quo id factum est, pluribus narrat Teobaudus a num. 12, quæ ego compendio referam. Cum ex Hispania in Aquitaniam Geilo venisset, ex itinere fessus in villula quadam juxta viam publicam substitit, ibique apud ecclesiæ cujusdam semirutæ (erat ea S. Prudentii) matricularium sibi delegit hospitium. A cœna percunctatur hospitem, ecquis esset illius ecclesiæ patronus, quo is mortis genere obiisset. S. Prudentius, inquit ille, professione martyr, cujus illic essent reliquiæ, sed ob præteritorum temporum. iniquitatem omni cultu fere sacro tunc destitutæ. Ingemuit ad hæc præsul, adhibitoque in consilium capellano suo, S. Prudentii reliquias, noctu furtive e tumulo, in quo jacebant, extractas, postridie clam hospite avexit in Burgundiam, majori illic in honore habendas. Ita quidem, ut dixi, Teobaudus: at isthoc modo id contigisse, solo Teobaudi testimonio non certo propterea credo, quod, licet, Sanctorum reliquias furto non raro fuisse ablatas, non ignorem, probe tamen etiam teneam, hujusmodi furtum sacrarum reliquiarum studiosis falso quandoque fuisse affictum ab iis, quos monasteriorum suorum origines, reliquiarum acquisitiones, aliaque hujusmodi more poëtarum (qualis videri Teobaudus cupit) fabulis ornare delectat. Quod si eo, quo Teobaudus refert, modo S. Prudentii reliquias nactus sit Geilo, tantum abest, ut, quod Teobaudus facit, illius factum laudem, ut plane improbem.
[23] [anno 883 die VII Octobris Besuam defert,] Satis igitur liquet, Geilonem, anno circiter 880 ad Lingonensem cathedram evectum, S. Prudentii reliquias in Burgundiam attulisse: verum, quo id anno contigerit, non ita convenit inter auctores. Vignerius in Chronico Lingonensi id illum episcopatus sui principio fecisse affirmat: Una ejus insignis, inquit, ac pene prima post initam possessionem actio fuit Compostellana pereguinatio, ex qua brachium S. Jacobi Apostoli, & corpus B. Prudentis, Narbonensis olim archidiaconi ac martyris, aliaque sacra lipsana secum detulit: Castellanus, cujus verba num. 3 transcripsi, anno 885: Tillemontius tom. XI Monumentorum Historiæ Ecclesiasticæ pag. 546 sub annum 887: Gaultherotus de Civitate Lingonensi Christiana cap. 4, pag. 215, anno 883. Miror hic auctorum discrepantiam, cum Teobaudus ipse, quem nec Castellanus, nec Tillemontius consuluisse videntur, diserte affirmet, Geilonem S. Prudentii corpus Besuensibus concessisse anno ab æterno Verbo humanato octingentesimo octogesimo tertio. Nec est, cur ea in re Teobaudo quis diffidat, cui Geilo ipse in Charta, num. sequenti recitanda, consentiat. Rursum Castellanus S. Prudentii reliquias Besuam a Geilone allatas scribit die IV Septembris; Gaultherotus autem die XX Octobris; neuter, ut apparet, vere: nam Teobaudus Nonas Octobris seu die VII ejusdem mensis sancti Martyris corpus scribit Besuæ fuisse depositum.
[24] Besuenses porro monachi, ex quo S. Prudentii corpus possederunt, [locique monachis prædia quædam tribuit,] hunc sibi patronum constituerunt, diemque, quo illius exuviis primum potiti sunt, quotannis festum agi voluerunt: Deposito ergo, inquit Teobandus, Besuæ gloriosissimi Martyris corpore Nonas Octobris, eodem die annuatim decernitur lætitia pro tanti exceptione patroni. Geilo vero, ut suum erga S. Prudentium amorem venerationemque testatam faceret, Besuensibus monachis certos reditus constituit, alendis luminaribus destinatos, edito ea de re instrumento, quod ex Chronico Besuensi huc, ut promisi, transcribo. Omnibus dignitatibus, sublimibus ac mediocribus utriusque sexus & ordinis notum esse volumus, qualiter ego Geilo, Lingonensis ecclesiæ humilis episcopus, Dei omnipotentis inspiratione commotus, beatissimum Prudentium, martyrem Christi, Besuensi monasterio, in honore sanctorum Apostolorum Petri & Pauli constructo, digno honore collocaverim. Qui beatus Martyr ante introitum atrii, & in ingressu templi, ac deinceps miraculis, ut omnibus Christi circumquaque fidelibus patefactum est, claruit. Nutu ergo divinæ Majestatis pulsatus, contuli illi aliquid ad luminaria præbenda ex redditibus S. Mammetis in Luco Superiori, capellam videlicet S. Marcellini, cum appenditiis suis & mancipiis utriusque sexus, quæ ab episcopo Virdunensi ante paucos dies digna commutatione evindicavi.
[25] Pontiliacum etiam cum adjacentiis suis & ecclesiam, [edito instrumento,] in honore S. Hyppoliti in eodem loco consecratam, eidem sanctissimo martyri Prudentio contuli. Ecclesiam quoque de Chasuit ad integrum cum omnibus appenditiis suis eidem Sancto delegavi; ita ut ab hac die has donationes habeat, teneat atque possideat in perpetuum, nullo contradicente. Hoc solum a successoribus meis in Deum, & propter Deum obnixis precibus exorando deposco, ut, si adjicere aliquid placuerit, faciant. Et si non, hæc parva a nobis tradita non demant, nec subtrahant. Quod & si qui, tentati a diabolo, invadere hæc dona conati fuerint, nec permittatur eis locus in ecclesia cum cæteris Christianis. Et, nisi cito resipiscant, maledictionibus cum Dathan & Abiron, & cum Juda, traditore Domini, pœnis gehennalibus subjiciantur. Insuper & auri libras quinque in ultione rectoribus ecclesiæ Besuensis persolvant. Ego Geilo humilis episcopus hanc traditionem in synodali conventu peregi, & confirmari rogavi. Anno ab Incarnatione Domini DCCCLXXXIII. Indictione 1. Epacta IX. Regnante Carolo Magno. Signum domini Geilonis episcopi, harum rerum donatoris. S. Heliæ. S. Oberti. S. Galcaudi. S. Helgaudi. S. Arnaldi. S. Guntardi. S. Odonis, & reliquorum omnium, qui illi synodo affuerunt, die Dominico mensis Octobris VIII. Idus ejusdem mensis.
[26] Recte se habent in Charta Indictio 1, Epacta IX, veteri scilicet computandi more numerata, & annus Incarnationis 883, [aliqua tamen ex parte nunc depravato;] quo cyclus Lunæ fuit X. Pro Regnante Carolo Magno legendum esse Regnante Carolomanno, res ipsa clamat; satisque perspicuum est, hoc mendum non Geiloni, sed eorum potius, qui Chartam descripserunt aut interpolaverunt, imperitiæ vel oscitantiæ tribuendum. Alter quoque error his in verbis latet: Die Dominico mensis Octobris VIII Idus ejusdem mensis; quæ postmodum Chartæ adjecta videntur: nam anno 883, quo littera Dominicalis fuit F, VIII Idus Octobris, seu dies VIII Octobris in diem Martis incidebat. Incidit autem in diem Dominicum annis 881, & 887, quibus littera Dominicalis fuit A. At anno 881 ex Teobaudo nondum in Burgundiam erant allatæ S. Prudentii reliquiæ, nedum in Besuensi monasterio depositæ: anno vero 887 Carolomannus in vivis superstes non fuit, anno 884 mense Decembri, die VI defunctus, ut Labbeus scribit in Concordia chronologica.
[27] [quæ a Geilonis obitu Besuensibus] Quæ pro sua erga S. Prudentium veneratione Geilo Besuensibus dederat, eo mortuo, Vualtarius quidam invasit; sed ab Agrimo, proximo a Teutbaudo Geilonis successore, legitimis suis possessoribus fuere vindicata anno 889. Exstat ea de re in Chronico Besuensi Agrimi Charta, quam, quod reliquiarum S. Prudentii ex Aquitania in Burgundiam factam per Geilonem translationem probat, & non dubiam Geilonis in Besuenses, quam jam diximus, liberalitatem confirmat, integram pariter huc transfero: sic habet: Agrinus, divina dispensante clementia, humilis episcopus. Omnibus Ecclesiæ Dei fidelibus utriusque sexus & ordinis, usquam locorum degentibus. Ad multorum constat pervenisse notitiam, qualiter Geylo piæ recordationis episcopus, prædecessor meus, sanctum Prudentium de Aquitania transferens, in nostrum episcopium Lingonense detulit, & in Besua monasterio ad laudem & gloriam nominis Dei solemniter collocavit. Ubi ob amorem Dei & reverentiam ejusdem S. Prudentii quasdam res ecclesiæ suæ, videlicet Pontiliacum cum adjacentiis suis, & ecclesiam, in honore S. Hyppoliti consecratam, eidem monasterio contulit, quatinus monachis & Dei servis, ibidem Domino famulantibus, futuris temporibus proficiant in augmentum. Quo quidem de hac vita sublato, sicut reliquæ res ecclesiæ nostræ irrationabiliter ad votum diripientium distractæ sunt: ita quoque & Pontiliacus a loco, ubi fuerat a præfato præsule collatus, est a Vualtario, sicut certissimum est, sacrilege invasus & indebite alienatus.
[28] [ab Agrimo, Lingonensi episcopo, vindicanda fuerunt.] Unde Gualcaudus, abbas præfati monasterii Besuæ, cum confratribus suis monachis nostram humilitatem adiens, præjudicium, loco injuste illatum, lacrymosis questibus innotuit, &, ut nostra munificentia sublata indebite redderentur, pro amore Dei & reverentia Petri & Pauli Apostolorum principum sanctique Prudentii humiliter deprecatus est. Nos igitur, deprecationem illius paterne suscipientes, eamque cum fidelibus ecclesiæ nostræ clericis ac laïcis pertractantes, & justam rationabilemque & rectam prospicientes, consilio & consensu totius ecclesiæ nostræ, sicut præfatæ res ab antecessore nostro sæpe dicto loco concessæ sunt, & nos quoque præsentialiter concedimus, & hac nostra authoritate, regnante Domino nostro, in perpetuum consecramus. Ut autem præsens nostra restitutio futuris temporibus vigorem inviolabilem obtineat, & de cætero indebitam injustamque nesciat pati jacturam, manu propria roboravimus, fideliumque nostrorum subscriptionibus confirmare jussimus, successoribus nostris per sanctam & inextricabilem Trinitatem humiliter obnixeque suggerentes, ut, quæ a nobis pie statuta sunt, ab illis inviolabiliter conserventur. Agrinus, sanctæ Lingonensis ecclesiæ humilis episcopus, in Christi nomine roboravi & signavi. Otbertus, Præpositus & archidiaconus, signavi. Bernardus arch. sig. Madalgaudus diaco. sig. Isaac archid. sig. Emmarricus archid. sig. Euuardus diaconus sig. Helgaudus presbyter sig. Arnaldus arch. sig. Fulculfus diac. sig. Albericus diac. sig. Acleuertus subd. sig. Vulleus subdiac sig. Siquinus subdiac. sig. Josselmus acolithus sig. Gislerius acolit. sig. Ego Brantio, indignus presbyter, hanc restitutionem scripsi & dictavi 11 Id. Apr. Indict. VIII *. anno 11. regnante Odone rege; a morte Caroli Crassi, vel ipsius exauctoratione, anno 887 mense Novembri, ut volunt, facta: obiit autem mense Januario anni sequentis.
[29] Quo loco S. Prudentii cultus sacer seculo IX apud Burgundiones fuerit, [Coli S. Prudentius in Burgundiæ cœpit, ex quo Besuam ejus reliquiæ delatæ fuerunt.] colligi ex dictis potest; quem verosimiliter non parum auxere miracula admodum frequentia, quæ ad illius invocationem mox a translatio ipsius Besuam corpore & deinceps, ut ex Charta Geilonis supra recitata liquet, contigerunt, quæque Teobaudus tribus complexus est libris. Verum de his & sacri corporis translationibus agam § seq.: quo priusquam accedam, id præterea indictum non præteribo, Castellanum, verbis num. 3 transcriptis, indicare, S. Prudentium in diœcesi Pictavensi cultum etiam sacrum obtinuisse. Quo tempore is cœperit, quo loco viguerit vigeatve, quibus denique in rebus is situs sit, nec Castellanus singillatim edixit, nec ego uspiam reperi. An Geilo forte S. Prudentii reliquiarum alicui Pictavensi ecclesiæ partem consessit, sicut a Vignierio dicitur cathedrali suæ ecclesiæ earum portionem impertiisse? Aut an eo translatæ postmodum, ut in vicum Villam Novam, de quo num. 59, aliquando fuere delatæ? Geilonem cellam quamdam, S. Prudentii dictam & in Pictavensi solo sitam, acquisivisse novi; at nondum sedem tunc Lingonensem adierat, ut liquet ex dictis de anno suscepti a Geilone episcopatus, & ex Joannis VIII Papæ diplomate anno 878 dati, monumentisque recentioris Historiæ abbatiæ S. Filiberti pag. 99 inserti; neque tum temporis S. Prudentius, de quo agimus, apud Pictavos aut Burgundiones notus cultusve fuisse videtur; ut adeo alterius hic, homonymi tamen, mentionem fieri putem. Sed hæc monuisse sufficiat.
[Annotata]
* i. e. Natbonem
* al. Birra
* lege VII
§ III. S. Prudentii miracula, Besuæ patrata: translatio corporis Divionem, & ejusdem ad Besuense monasterium reductio.
[S. Prudentius varia miraculæ,] Ex quo Besuam S. Prudentii corpus allatum fuit, crebris ille fulgere miraculis continuo cœpit, quæ tribus Teobaudus, ut dixi, complexus est libris, quorum binos posteriores ipse concinnavit; primum vero (alias secundum) anonymus, Besuensis item monachus, Teobaudo antiquior, cujus lucubrationem Teobandus fere transcripsit, & concinnatis a se duobus posterioribus præfixit. Docet id Teobaudus ad calcem libri primi, a se compositi, hæc de libri secundi auctore inquiens: Quantis autem quibusve ibidem, in basilica videlicet beatorum Apostolorum Petri & Pauli, virtutum coruscaverit radiis, a nescio quo nostratum satis plano expeditum sermone, celebri effertur memoria, quæ etiam virtutum insignia in hoc Opere nostro dignum duximus inserere &c. Et iterum principio lib. 2 ita loquitur: In secundo nunc, quibus quantisque sese apud Besuam declaraverit virtutibus, ut olim scriptæ sunt, assignare rationis ordo postulare videtur, fides autem rerum ipsarum ad primum referatur authorem. Neque vero hic auctor quoad ea, quæ de S. Prudentii miraculis prodit, exiguæ est auctoritatis, sive res ab illo scriptas, sive modum, sive, qua scripsit, ætatem consideres. Etenim miracula quidem paucorum annorum spatio patrata satis multa, sed in quibus nihil, quod aut incredibile, aut valde inusitatum, aut ad augendum miraculorum splendorem excogitatum videri debeat, auctor ille congessit. Scripsisse vero videtur sub annum 921: exorsus enim a miraculis, quæ anno 883 contigerunt, cum ad annum 921 pervenit, finem scribendi fecit, ut nihil scripserit, cui non videatur fuisse æqualis vel suppar. His adde, quæ de antiquo admodum lucubrationis ejus apographo dicta sunt num. 9.
[31] [quæ, quoad fieri potest, suis annis] Porro miracula, quæ refert, commentatione non indigent: satis igitur habuero, pleraque ad annorum ordinem, quo contigerunt, revocasse: ac primo quidem anno 883 a mense Octobri usque ad XI Novembris ejusdem anni contigisse videntur ea, quæ a num. 20 usque ad num. 23 enarrantur: quod enim num. 20 de Joanne opilione legitur, in ipsa S. Prudentii corporis translatione contigit; quod vero num. 23 de Flaverta legitur, media nocte Vigiliæ S. Martini contigisse, ait anonymus. Quæ vero deinde sequuntur, vel anno 883 Novembri & Decembri mensibus, vel ante Pascha anni 884, hodierno annum computandi more, contigerunt: postremo autem contigit primo miraculum in puero Beriensis villæ, de quo num. 25, utpote factum in die Parasceves. Secundo, quod in Emesegaudo, utpote factum in Paschate, in diem XIX Aprilis tunc incidente; tertio, quod in Adisindi infantula, quod sub idem Pascha accidit; quarto, quod in Ermenaldo, factum die Ascensionis Domini seu XXVIII Maii; quinto, quod in puella Glismode, factum VI Junii; sexto, quod in puerulo Wlfranno, factum Pridie ante Vigiliam S. Joannis Baptistæ, cujus Nativitati dies XXIV Junii sacer est; septimo, quod in Heldeverta, factum Dominico die ante Decollationem S. Joannis Baptistæ, qui eo anno fuit XXIII Augusti; octavo denique, quod in viro Agnalays dicto (quod enim de Germinio subdit, extra ordinem refert) in Arleverto, Moringo, Agelia & Arisma ad eumdem annum referenda videntur.
[32] [illigantur, Besuæ patrat,] Sed ad annum 885 refer primo miraculum, quod in Gautselino num. 31 patratum dicitur, qui cum, anno 883 vel sequenti ex supra dictis, alio jam fuisset a S. Prudentio affectus beneficio, ac propterea ejus servitio se addixisset, aliquanto post Besuensibus sese subduxit, & anno adhinc secundo mutus effectus est, eodemque anno die VIII Augusti loquendi facultatem recepit, quæ ad annum 885 facile deducunt. Ad annum autem 886 refer, quod num. 34 de Wlfaida habetur: contigisse enim illud anonymus scribit eo anno, quo feria IV post Pentecosten concurrebat cum decimo quinto Kalendas Junii seu cum XVIII Maii: anno autem 886 Pascha incidit in diem XXVII Martii, Pentecoste in diem XV Maii, ac proinde feria a Pentecoste IV in diem XVIII ejusdem mensis, nisi malis ad annum 897, quo in XXVII Martii Pascha quoque incidit, id revocare. Ad suum igitur quodque annum revocatum est, quantum quidem per anonymum licuit, S. Prudentii miraculum ab anno 883 usque ad annum 886, spectata Teobaudi narratione, excepto uno alteroque, de quo id non ita tuto facere licuit. Alterum ex his habes num. 32 de Pallio altaris, a combustione servato, quod quidem miraculo anni 885 proxime subjungit; sed cum passim temporis ordinem anonymus servet, & hoc mense Augusto, pallii vero ab igne servati festo SS. Petri & Pauli seu XXIX Junii accidisse scribat, suspicatus sum, an non forte id loco non suo retulerit: & vero Ms. Divionense antiquum, id contigisse, ait, anno DCCCXCVIII, Indictione I, III Kal. Junii. Alterum vero occurrit num. 36, quod quidem miraculo anni 886 vel 897, in Wlfaida facto, subnectit, sed præmissis his verbis: Præterito vero tempore, quæ annum facti miraculi omnino dubium faciunt. Ceterum ab anno 898 usque ad annum 921 vix ullum miraculum S. Prudentii recensetur, præter unum, quod anno 921 die XXIII Septembris, ad calcem libri 2 accidisse memoratur; & alterum, quo cœcum Divione S. Prudentii meritis visum divinitus accepisse, anonymus memorat, postquam ejus corpus in Divionensem S. Stephani ecclesiam translatum ac depositum fuerat; qua de translatione nunc agendum.
[33] Gallias ea tempestate assiduis incursionibus Normanni fatigabant; [donec ob continuas] quibus cum solemne esset in obvia quæque seu sacra seu profana igne ferroque sævire, coacti sunt locorum, ad quæ barbaris facilior expeditiorque patebat aditus, indigenæ tum sibi, tum Sanctorum reliquiis, quas penes se habebant, alibi præsidium quærere: itaque illorum maxime oppidorum delectus habebatur, quo vel barbarorum arma non existimabantur perventura, vel quæ validioribus munimentis septa spem faciebant fore, ut, si forte vis hostilis ingrueret, repelli facile posset. Besua haud procul aberat Divio, munitissimum id temporis in Burgundia oppidum, cui cis Ararim, ut scribit Vignerius in Chronico Burgundiæ, Richardus præerat, qui a fortitudine bellica ingens sibi nomen compararat. Huc itaque sub annum 888 Besuenses monachi, dum pacatiora redirent tempora, S. Prudentii corpus intulerunt, ut quidem Teobaudus ait, qui, dum translatas eo sancti Martyris reliquias narrat, & anonymo sibi prælucenti plura addit de suo, varia narrationi suæ tunc temporis gesta inserit; sed ita ut ex his nonnulla nec veritati, nec antiquis illorum temporum scriptoribus consona videantur. Priusquam Teobaudi verba adducam, quædam huc facientia ex illis delibabo, ut liqueat, quæ vere & contra quæ falso scripserit.
[34] Id vero constat in primis, Normannos sub finem seculi IX non raro armis tentasse Lutetiam Parisiorum: [Normannorum sub finem seculi IX] sed & aliis non paucis Franciæ Galliæque urbibus infestos fuisse, ex antiquorum scriptorum testimoniis compertum habetur. Annales Fuldenses ab anno 882 ad 887 continuati tom. 8 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 46 sic habent ad annum 886: Mense Februario exercitus Orientalium Francorum missus est contra Nordmannos in Galliam juxta Parisios consistentes. Addunt paulo infra: Interea Sigifrid cum magna multitudine Nordmannorum cæteris, qui ibi residebant, auxilium laturus venit, ac Christianis magnum intulit metum. Unde imperator perterritus, quibusdam per Burgundiam vagandi licentiam dedit, quibusdam plurimam promisit pecuniam, si a regno ejus statuto inter eos tempore discederent. Iidem Annales ab anno 883 ad annum 901 continuati tom. mox citato pag. 50: Post Pascha, habito generali Papiæ conventu, imperator per Burgundiam obviam Nordmannos in Galliam, qui tunc Parisiis erant, usque pervenit. Occiso ibi Henrico Marchensi Francorum, qui id tempus Niustriam tenuit, rex, parum prospere actis rebus, revertitur in sua. Annales Mettenses eodem tom. pag. 66 ad annum pariter 886: Nortmanni a Lovon recedentes, Sequanam ingrediuntur, & Parisiis applicantes castra ponunt, & civitatem obsidione claudunt: contra quos imperator Heinricum ducem cum exercitu vernali tempore dirigit; sed minime prævaluit.
[35] [per Galliæ provincias] Quod vero de Burgundia, per Normannos tunc vastata, supra ex Annalibus Fuldensibus relatum est, innuunt & Mettenses his verbis: Post hæc imperator, Galliarum populos perlustrans, Parisiis cum immenso exercitu venit, ibique adversus hostes castra posuit: sed nihil dignum imperatoria majestate in eodem loco gessit. Ad extremum concessis terris, & regionibus, quæ ultra Sequanam erant, Nortmannis ad deprædandum, eo quod incolæ earum sibi obtemperare nollent, recessit & recto itinere in Alamanniam perrexit. Jam itaque Parisiensem civitatem anno 886 seu 887 obsessam, eodemque Burgundiam habemus a Normannis fuisse vastatam. Utrumque iterato fecere anno 888, si modo ad illum annum iidem Annales proxime citati recte loquuntur: Eodem anno Nortmanni, qui Parisiorum urbem obsidebant, miram & inauditam rem non solum nostra, sed etiam superiore ætate fecerunt. Nam cum civitatem inexpugnabilem esse persensissent, omni virtute omnique ingenio laborare cœperunt, quatinus, urbe post tergum relicta, classem cum omnibus copiis per Sequanam sursum possent evehere, & sic Hionnam fluvium ingredientes, Burgundiæ fines absque obstaculo penetrarent. Civibus autem omni instantia prohibentibus ascensum fluminis, naves per siccum plus quam duorum passuum millibus trahunt; & taliter declinato omni periculo, iterum eas Sequanæ fluentis immergunt. Et post paululum Sequanam relinquentes, Hionnam, ut disposuerant, & sub omni celeritate navigantes, Senonis applicuerunt: ibique castris positis, per continuos sex menses eandem urbem obsidione claudunt, totamque pene Burgundiam rapinis, cædibus ac incendiis demoliuntur.
[36] [irruptiones, de quibus non admodum accurate] Dixi supra, Si modo ad illum annum (888) iidem Annales recte loquuntur: quæ enim ibidem referuntur, anno 886 contigisse videntur, ut ex ipsis Annalibus Mettensibus colligi potest: nam ad annum 889, a Normannis denuo Parisiensem civitatem oppugnatam, aiunt: ad annum vero 890, non quarto, ut alias dicere debuissent, sed tertio id contigisse tradunt. Per idem tempus, inquiunt, Nortmanni, a Matrona fluvio exeuntes, Parisiis revertuntur: & quia omnimodis descensus fluminis per pontem prohibebatur, tertio castra locant, & iterato certamine prædictam urbem impugnant. Eadem tamen verbis iisdem, ad eumdemque annum Regino habet, qui tum temporis vivebat. Paulo aliter Annales Vedastini: secundum hos prima Parisiensis obsidio cœpit anno 885 & ad sequentem protracta est, quo & Senonensem civitatem, relicta Lutetia, obsedisse Normannos aiunt. Anno 887 Parisios regressi tributum exegere & Burgundiæ partem populati sunt. Anno 888 Meldas ceperunt, sequenti vero rursus Parisios regressi sunt, & more suo Burgundiam igne ferroque vastarunt. Vedastinis Annalibus consonat Chronicon de Gestis Normannorum eodem tomo Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 95 & duabus seqq. Mabillonius in Annalibus Benedictinis primam Parisiensem obsidionem ad annum 886 refert, secundam ad annum 889, tertiam ad annum 890. Pagius in Criticis primam pariter ad annum 886, num. 8. Regressos vero Normannos anno 887 scribit num. 1 ad eumdem annum, & rursum ad annum 888, num. 8. Sed secundo obsessam ad annum 889, num. 3. Denique tertio obsessam ad 890, num. item 3.
[37] Utut hæc sese habeant, Teobaudi verba, quibus eadem narrat, [Teobaudus loquitur,] nonnulla continent, quæ cum recitatis modo auctoribus sive antiquioribus, sive recentioribus, non facile componas. Anno vero, inquit, ab Incarnatione Domini octingentesimo octogesimo septimo, ultimo Karolo puero, filio Ludovici imperatoris, regnante in Francia. Odone autem, filio Roberti Andegavorum comitis, tutore regni, Normannorum gens effera, immensis exercituum collectis copiis, Franciam ingrediuntur. Jam enim prius Parisiacam urbem post septem annorum obsidionem captam & vastatam, Rothomagum, Ebroas, Bajocas & cæteras Neustriæ civitates atrociter depopulati fuerant. Tunc vero Belvacum, Carnotum Meldis, Milidunum solo tenus evertentes, totas longe lateque, nullo penitus obsistente, pervagantur Gallias, rapinis, incendiis, ferroque cuncta pessumdantes. Carolum Crassum diem suum obiisse anno 888 mense Januario, habent Annalium Fuldensium continuatio altera, & Annales Mettenses, eodemque in ejus locum Odonem elegerunt Franci secundum Annales Vedastinos, Chronicon de Gestis Normannorum, & Reginonem. Fueritne Odo regni Francici tantummodo tutor, an vere rex, non inquiro. Certe non ante annum 888 sive in regem, sive in regni Francici tutorem electus fuit; quod si post mensem Aprilem contigerit, ut inquit Labbe in Concordia Chronologica, in cujus diem septimum eo anno Pascha incidit, certe Teobaudus auctoribus mox citatis hoc loco adversatur. Adhæc Parisiensem civitatem plus vice simplici vel obsidione cinctam vel certe excursionibus Normannorum fuisse tentatam, qui relata modo scriptorum monumenta legerit, non revocabit in dubium: at ab anno 885 usque ad annum 887 aut sequentem ne sufficiens quidem spatium reperiet, ut septem annorum obsidione premi potuerit. Multo minus eo temporis spatio captam fuisse a Normannis, putabit, cum ejus obsidiones vel pretio redemptas, vel frustra fuisse tentatas, ibidem leget.
[38] Idem tamen ex parte habet & Hugo Flaviniacensis, cujus Chronicum in annum 1102 definit, [sub annum 888, ut quidem Teobaudus] sic inquiens: Carolus ergo adeptus imperium, postquam Normannos, qui Parisius septem annorum obsidione attriverant, sibi subdidit, )imo cum illis pacem & quidem indecoram pepigit) obiit anno Incarnationis Domini DCCCLXXXVIII, Indictione IV, pridie Nonas Octobris, anno imperii sui IV; verius anno imperii sui octavo, pridie Idus Januarii. Eodem seculo, quo Hugo Flaviniacensis fuit, scripsit Teobaudus: Sed quorsum ista Teobaudus? Quia, inquit, tunc sanctissimi corpus Prudentii Divioni propter metum eorum (Normannorum) translatum longis temporum illic permansit anfractibus. Annus translationis apud Labbeum expressus est 887; sed malim annum 888; primo quia Teobaudus num. 40, S. Prudentii corpus anno 921 nono Kalendas Octobris Besuam relatum, scribit, postquam annis 33 Divione permanserat; a nono autem Kalendas Octobris anni 888 usque ad eumdem Octobris diem anni 921 anni excurrunt integri 33. Secundo, quia translationem illam contigisse ait, cum jam Odo Francorum rex, vel Francici regni saltem tutor constitutus erat, quod ante annum 888 non accidit.
[39] [& Chronici Besuensii auctor] Eumdem quoque annum (888) signat auctor Chronici Besuensis tom. 1 Spicilegii Acheriani pag. 526 & duabus seqq., cujus verba, quod varias Besuensis monasterii clades atque ipsam etiam corporis S. Prudentii aliorumque Sanctorum translationem, & subinde quidem distinctius, memorant, huc transcribere est visum: Circa idem fere tempus )meminerat ante anni 891 & obitus Geilonis episcopi) secundum quod scriptum est, risui nostro dolor admixtus est, & extrema gaudii nostri luctus occupavit. Nam venientibus per Franciam in Burgundia Nortmannis, monasterium istud Besuense penitus contigit desolatum iri. Et cum septies, inveniamus, locum istum a perfidis Christianis seu a paganis violatum atque destructum, hæc ultima destructio non immerito a nobis emphatice dicitur “Desolatio desolationum.” Dicamus igitur, sicut in antiquis membranulis nostris vix recolligere potuimus, quomodo & a quibus sexies devastatum sit, ut tandem ad hanc ultimam & atrocissimam desolationem paulo latius disserendam accedamus. Prima vice a Christianis per intestina bella, qui hunc locum invadentes abstulerunt inde cum aliis rebus etiam omnes cartarum authoritates: unde jam in præcedentibus aliquantulum mentionem fecimus. Alia vice a Vandalis, perfidis paganis. Tertia vice a Sarracenis, quando Augustidunum civitatem destruxerunt, anno ab Incarnatione Domini DCCCXXXI. Fertur etiam, una vice a monachis hunc relictum fuisse locum ob metum cujusdam morbi, qui hanc vastabat regionem. Quarta vice tempore Remigii, fratris Pipini regis, Magni Caroli patris, per quamdam fæminam, nomine Angla, cui prædictus Remigius hunc locum donaverat: unde & nos in superioribus mentionem fecimus. Cujus rei ordinem, qui plenius nosse desiderat, ad eam descriptionis narratiunculam recurrat. Sed & hoc sciendum, quod ex hoc tempore usque ad domnum Albericum, qui hunc locum reparavit, ab ordine monastico penitus cessavit.
[40] [volunt;] Jam vero dicendum est de illa ultima desolatione (unam e sex prioribus omisit) quæ non solum huic loco obfuit, verum etiam totam Franciam ipsis Nortmannis vastantibus, neque uspiam Francis tutam resistendi firmitatem reperientibus, multa Sanctorum corpora Divioni castro invecta sunt, eo quod firmissimum & inexpugnabile videretur, quorum quædam postea sunt relata, quibusdam ibi remanentibus, alia sunt ad alia loca translata. Delatum est a Suessionicis corpus beati Medardi episcopi. Delatum est a Taruanensibus corpus beatissimi Silvini eorum episcopi. Nostri quoque patroni, beatissimi Prudentii, corpus eodem delatum & in basilica beati Stephani collocatum, multis annis permansit. Tandem Deo nobis propitio, paceque reddita, beatissimi Prudentii corpus inde delatum, & beati Silvini corpus cum beata Anglia, ejus familiarissima, nobis a Deo donatum. Sicque factum est, ut, cum hujus loci protectionem principaliter habeat cum Paulo princeps Apostolorum Petrus, unum ipsius exonnet latus beatissimus martyr Prudentius, alterum cum venerabili Anglia beatus Silvinus episcopus. Aliquantisper protelavimus desolationis nostræ narrationem, nolentes silentio contegi, qualiter nobis, qui putabamur nostro Patrono desolati, postmodum a Deo sint pro uno duo procurati. Nunc ad ea, quæ omisimus, redeamus.
[41] Audientes hi, qui hic erant monachi, Nortmannorum adventum, [sed verius forte ex anonymi antiquioris mente] quidam timore pœnæ ac mortis se occultaverunt, quidam ad alia monasteria demigraverunt. Nec mirum, quoniam qui hic remanserunt, gladio interfecti sunt, quorum nomina hæc sunt: Ayrmannus monachus, Genesus monachus, Beraldus monachus, Sifardus monachus, Rodeo monachus, Ansuinus presbyter, Adalricus puerulus. Hi omnes, pro Christo pie jugulati talionem Deo reddentes, sacrificium Deo effecti sunt anno ab Incarnatione Domini DCCCLXXXVIII. Nolim quidem affirmare omnia, quæ hic Chronici Besuensis auctor scribit, eodem anno 888 contigisse: rationes enim non desunt, ob quas S. Medardi Divionem translatio usque in annum 901 differatur, uti apud Papebrochium tom. 2 Junii part. 1, pag. 97 videre est. Et Bollandus tom. III Februarii pag. 27 translationem S. Silvini ad Divionense castrum anno 881 videtur affigere. At anno 888, quo monachos Besuenses, qui suo in monasterio remanserant, a Normannis occisos ait Chronici Besuensis auctor, ab iis, qui Normannorum metu fuga sibi consuluerunt, fuisse ablatum ac Divionem deportatum, tum ex jam dictis, tum ex rerum temporumque adjunctis verosimile quidem apparet: sed Ms. Divionensi, atque adeo anonymo antiquiori, si quidem illud incorruptum sit, contrarium: quo teste, ad annum usque 898 S. Prudentii corpus (vide num. 32) Besuæ remansit, ut secundum anonymum translatio illa anno 898 vel 999 contigisse videatur.
[42] Neque vero anonymi hæc assertio a rerum tunc gestarum temporumque adjunctis minorem, [anno 898 vel seq.] quam Teobaudi verisimilitudinem trahit: nam etsi anno 888 devastatum a Normannis Besuense cœnobium fuerit, jam inde tamen ab anno proxime insequenti rursus inhabitatum fuisse a monachis, ex Agrimi Charta, num. 27 & seq. recitata, conficitur. Porro ingentem Burgundis metum anno 898, vel certe 899 a Normannis fuisse incussum, necesse est, quo illos Richardus, Burgundiæ dux, prope Argentolium in pago Tornodorensi ingenti prælio adortus, fudit. Sic enim ad illum annum apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ librorum Mss. pag. 285 Chronicum Andegavense, ex codice cœnobii Vindocinensis excerptum: Prælium factum est a Richardo duce contra paganos in pago Tornodorensi apud Argentolium cum victoria & cæde paganorum. Vero autem fit admodum simile, monachos tum Besuæ superstites, imminentibus Burgundiæ Normannis, S. Prudentii reliquias, quod forte anno 888 non fecerant, acceptæ tum cladis memores, Divionem transtulisse, ut adeo nihil admodum urgeat, ut, relicto anonymo, Teobaudo adhærendum sit. Anonymus quidem æque ac Teobaudus S. Prudentii corpus anno 921 Besuam reductum scribit; sed quot annis ibidem permanserit, silet: dixit Teobaudus annis 33; verum fortasse de suo: sicut & alia multa in anonymum hic videtur commentatus Ceterum de S. Silvino & Anglia a chronographo Besuensi memoratis ex citato Bollando pag. 28 obiter observa, Silvinum quidem a Gualtheroto, diœcesis Lingonensis reliquias enumerante, Tarbensem episcopum perperam dictum, qui, si non Taruanensis episcopus fuerit, certe in districtu Taruanensi versatus aliquanto tempore, ibique mortuus est: Angliam vero, alias Anegliam, Gallice Ognies dictam, fuisse Adalsquari uxorem, Siccidis virginis matrem, feminam quidem, olim forte cultam ut Sanctam, sed cujus jam cultus obsoleverit.
[43] [illius corpus Divionem translatum fuit:] Vignerius in Chronico Besuensi pag. 68 Besuenses reliquias Divionem translatas & ejusdem loci monachos a Normannis occisos, scribit, anno 891. Verba ejus sunt: Eodem (Agrino) cathedram (Lingonensem) occupante, nempe anno DCCCLXXXXI Besuenses monachi metu Normannorum omnia devastantium sacra tutelarium suorum lipsana Divionem transtulere… Interim sacrilegi prædones Besuam spoliarunt, & Dei famulos, ibi repertos, in odium sine dubio religionis trucidarunt.trucidarunt. Ita ille, forte quod in Chronico S. Benigni Divionensis (vide tom. 1 Spicilegii Acheriani pag. 418) verbis, quibus a Normannis Belvacum, Meldos, Melidunum & Carnotum capta narrantur, & Odo Francorum rex constitutus fuisse, subjiciantur hæc: His temporibus Incarnationis Christi octingentesimus nonagesimus primus volvebatur annus: sed perstringuntur eo loci, quæ a morte Caroli Crassi usque ad annum 891 contigerunt; ut hinc annus determinatus rei cujuslibet, quæ ibi narratur, & translationis reliquiarum S. Prudentii haberi nequeat, licet Chronici Besuensis auctor, qui Chronici S. Benigni verba non raro transcribit, earumdem urbium a Normannis captarum meminerit, ac mox S. Prudentii reliquiarum translationem enarret; quippe qui & ipse diversis temporibus gesta in unum congerat.
[44] [unde sub abbate Besuensi Vualcado] Erat tunc temporis Besuensibus abbas Vualcadus, qui dispersos monasterii sui monachos, abeuntibus Normannis, brevi collegisse videtur, cum Agrini, seu Agrimi, Lingonensis episcopi, Charta, qua hic Besuensibus, quod ante Geilo dederat, nuper autem Vualtarius invaserat, vindicavit, data sit, ut supra num. 28 & seq. vidimus, anno insequenti seu 889, in eaque Guaulcaudus abbas præfati monasterii Besuæ cum confratribus suis monachis episcopum adiisse legantur. Scribit quidem Chronici Besuensis auctor (Joannes Monachus, ut apparet, cujus mentio habetur in Epitaphio Stephani abbatis pag. 658) de Abbatum Besuensium successione in hunc modum pag. 531: Defuncto autem Vualcaudo abbate, Vualcadus successit, sed isto obeunte, Galcaudus successor efficitur, sed & isto defuncto, successit abbas, nomine Milo, postmodum Matisconensis episcopus. Unde videri posset Galcaudus, tertio hic loco memoratus, tum Besuensibus præfuisse: verum locus hic insignem corruptionem videtur passus, idemque abbas Vualcaudus ob varietatem nominis ab imperito interpolatore in duas tresve personas distractus. Consule potius Chartam de Luco pag. 516 & seq., in qua Vualcaudo Vuarinum, Vuarino Teutbertum successisse reperies; ut Vualcado Warinus, Galcaudo vero substituendus sit Teutbertus, cui tandem Milo successit.
[45] S. Prudentii corpus Divionem delatum in ecclesia S. Stephani Protomartyris juxta hujus altare depositum fuit, [relatum fuit Besuam] ibique mansit usque ad annum 921, ut legitur in Actis num. 43. Idem legitur quoque in Chronico Besuensi pag. 531, quod ita habet: Defuncto igitur Agrimo episcopo successit Vuarnerius episcopus. Hic, petentibus monachis hujus cœnobii, beatum Prudentium martyrem retulit de Divione, cum innumerabilibus clericis diversi ordinis a plebe innumerabili utriusque sexus cum honoris tripudio susceptus est. Denique monachis prædicti cœnobii cum infinito populo eminus a monasterio ei obviam occurrentibus, cum immensis laudibus receptus est anno Verbi Incar. Divini DCCCCXXI, IX Kalen. Octobr. die, id est, XXIII Septembris. Id ipsum tamen Chronicum laudantes Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 4, col. 544 Besuam S. Prudentii corpus relatum aiunt, die quidem mox memorato, sed anno 922; quod & ante Vignerius fecerat in Chronico Lingonensi pag. 71. Sed utrique a vero aberrant; quod ita conficio. Gotselmus Vuarnerio, Lingonensi episcopo, successit anno 1 Roberti, Francorum regis, ex chronographo Besuensi pag. 532: Robertus autem (Odonis, supra memorati, frater) regnavit a mense Junii anni 922 usque ad Junium anni 923. Gotselmus igitur anno alterutro Vuarnerium e vivis sublatum in cathedra Lingonensi excepit. At Vuarnerius ex Necrologio San-Benigniano, ut ipsi Galliæ Christianæ auctæ scriptores col. 545 referunt, obiit XIV Kalendas Augusti, seu die XIX Julii. Vuarnerius itaque vel Roberti regnum non vidit, vel si vidit, ea illius regni parte obiit, quæ in annum 922 incidebat. Porro vero, si anno 921 vel 922 (cum ex dictis anno 923 obire non potuerit) obiit, & mense quidem Julio, qui anno 922 S. Prudendii martyris corpus die XXIII Septembris Besuam potuit retulisse? Ex quibus fit, ut hac in re a Besuensis chronographi verbis, anno 921 S. Prudentii ad Besuense monasterium relationem affigentis, discedere non sit necesse.
[46] Itaque Galliæ Christianæ novissimæ scriptoribus assentior, [anno 921] Vuarnerium ante annum 923 e vivis abiisse, contra ac Vignerius scribit: verum anno 922 Septembri mense S. Prudentii corpus Besuam reduxisse, illis itidem non dedero; uti nec id, quod iidem addunt, nempe anno 922 Robertum regem fuisse in prælio Suessionensi occisum; quod anno 923, mense Junio contigisse, dixi num. superiore. Verba eorum, seu potius unius ex illis, sunt: Succinit & Chronicum S. Benigni, cum Gotzelini electionem factam ait, superstite Roberto rege, qui, & ex ipso, uno tantum anno regnavit, & reipsa anno CMXXII cæsus est. Cæsum anno 922 fuisse Robertum, si quidem id a Chronographo Benigni dictum volunt, non video, qui id ex illius verbis possit extundi, qui tantum ait, Robertum, postquam regnavit anno uno, Suessonicis in campis trucidatum fuisse. Efficitur vero aliunde, ad annum 923 referri id oportere. Ita enim Frodoardus in Chronico Remensis ecclesiæ ad annum 922. Rotbertus itaque rex Remis apud sanctum Remigium ab episcopis a primatibus regni constituitur. Heriveus Remorum archiepiscopus obiit tertia die post consecrationem Rotberti regis, scilicet sexto Nonas Julii, id est, die secunda ejusdem mensis. Ad annum vero 923 ait: Robertus vero, armatis his, qui cum eo erant, (sub urbe Suessionica, ut præmittit) contra (Carolum Simplicem, qui Robertum sibi rebellem inopinato aggrediebatur) processit, commissoque prælio, multis ex utraque parte cadentibus, Rotbertus quoque rex, lanceis perfossus, cecidit, die, ut paulo ante dixerat, Dominica; quæ, teste Odoranno in chronico S. Petri Vivi Senonensis, erat XVII Cal. Julii seu dies XV Junii; quod anno 923 congruit, quo littera Dominicalis erat E. Sed pauca, quæ de S. Prudentii Besuam reductione dicenda supersunt, expediamus.
[47] [die XXIII Septembris.] Qua via seu modo S. Prudentii corpus Besuam reductum fuerit, quid id temporis actum sit, pluribus verbis Teobaudus disserit: ego rem omnem compendio tradam. Jam annis triginta & amplius S. Prudentii corpus in S. Stephani templo Divione remanserat, cum Besuenses monachi Guarnerium, Lingonensem episcopum, adiere, ac multis precibus egere, ut is sibi S. Prudentii corpus restitui a Divionensibus juberet. Paruit his quidem Pontifex; at Divionenses id ægre habuit: itaque diœcesani sui præsulis jussis specie tenus obtemperaturi, dolum fabricati dicuntur hujusmodi. Erat penes illos S. Silvini corpus e Belgio illuc olim delatum; quod Besuensibus monachis, quasi S. Prudentii esset, ad monasterium suum devehendum dedere. Latuit fraus per dies aliquot; at his elapsis, Guarnerio, Divione tunc versanti, in somno apparuit S. Prudentius, dolum detexit, monuitque, ut se Besuam perferri curaret, quod Divionensibus, licet invitis, sua tamen auctoritate extorsit. Revectum ergo, summoque omnium ordinum plausu & pompa solemni exceptum est Besuæ S. Prudentii corpus anno, ut diximus, 921, nono Kalendas Octobris, seu die Septembris vigesimo tertio. Eorum, quæ de Divionensium fraude, oblataque Guarnerio cælesti visione Teobaudus narrat, penes ipsum fides esto: solebant enim illius ætatis scriptores, quid miri (vere, an falso?) rebus maxime suis non raro affundere. Miraculum unum aut alterum, quod ex anonymo Teobaudus refert, interim contigisse, nihil commentationis indiget. Itaque ad librum tertium miraculorum S. Prudentii, qui Teobaudum, perinde ac primus, habet auctorem, progredior.
§ IV. Variæ Besuensis monasterii vicissitudines, reliqua S. Prudentii miracula, quibus nonnulla ad sacrum ejus cultum spectantia adjunguntur.
[Post annum 921 Besuenses] Teobaudus, anonymi vestigiis insistens, S. Prudentii miraculis, quæ ab anno 1116 usque ad annum 1124 contigerunt, enarrandis librum tertium destinavit; at, quæres, nullane ab anno 921 usque an annum 1116 miracula S. Prudentius edidit? Haud equidem id affirmare ausim, licet miracula eo temporis spatio, quod inter utrumque annum interceptum fuit, ab illo patrata invenerim nuspiam: sed potius suspicor, ea litteris non fuisse consignata, ut fieri calamitosis temporibus & relaxatis religiosæ disciplinæ institutis non infrequenter solet. Utramque vero vicissitudinem Besuense monasterium subiit: nam primo quidem chronographus Besuensis apud Acherium pag. 532 miserrimum fuisse, scribit, passim per diœcesim Lingonensem monasteriorum statum, in rebus perinde spiritualibus ac temporalibus, cum anno 981 Lingonensem sedem Bruno adiret; de Besuensi vero nominatim hæc habet: Cum vero de hujus Besuensis monasterii multimodis desolationibus dissereremus, diximus, prout memoriæ occurrere potuit, secundum quod in schedulis veteribus invenimus, sexies desertum, & fere adnullatum fuisse. Verumtamen postea diligentius perscrutantes invenimus, hunc eumdem locum ab Hungris combustum quinquies. (Idem legitur infra in Charta de Vetus-vineis anni 1023, pag. 554) quippe cui nullum erat a terreno principe deffensaculum, nec loci ad resistendum inimicis munimentum. Harum combustionum duæ quo tempore evenerint, notum nobis est. Anno namque DCCCCXXXVI Incarnati Verbi venerunt Hungri mense Julio.
[49] Iterum anno DCCCCXXXVII Incarnati Verbi Lucdouuico, [variis vicissitudinibus jactati usque ad annum circiter 1116,] filio Karoli, uncto in regem; & nondum eo anno evoluto, Hungri venientes per Franciam & per Burgundiam atque Aquitaniam, devastaverunt omnia: quæ vastatio in tantum huic loco obfuit, ut per LI (vel circiter) annos, usque ad annum scilicet Incarnati Verbi DCCCCLXXXI, quo domnus Bruno Lingonensi ecclesiæ præficitur episcopus, respirare ad priorem statum non potuerit. Brunone mortuo, rursus Besuensis monasterii bona fuere direpta; sic enim legitur in Charta mox citata: Post cujus decessum, sicut cætera loca Sanctorum, locus Besuensis in direptionem cecidit: tunc, qui videbantur pacifici, prædones sunt effecti. Rursus pag. 556 & seq. Besuensis chronographus scribit, ab Hugone, Lingonensi episcopo, per Halinardum, Divionensem abbatem, monasterium suum fuisse direptum & monachos inde vi expulsos, quod fieri deinceps non diu post vetuit Leo IX, dato ad Olgericum, Besuensem abbatem, privilegio, quod idem chronographus pag. 572 & seq. exhibet. Datum id est IV Nonas Octobris anni 1052. Denique pag. 604 Josbertum, abbatem Besuensem, munere suo cessisse scribit, exterius existentibus innumeris raptoribus, interius periculis in falsis fratribus, dum tandem, ut paulo post scribit, Stephanus Josberti, anno 1088 successor, cuncta restituit, qui saltem ad annum 1119, quo terram quamdam incultam a Joceranno, Lingonensi episcopo, accepisse legitur in confecto ea de re ab episcopo instrumento (quod vide apud Acherium pag. 662 & seq.) vitam protraxit. Fieri itaque facile potuerit, ut tot rerum vicissitudinibus acti Besuenses monachi Patroni sui miracula, si quæ tunc patravit, vel scriptis mandare neglexerint, vel perierit ante Teobaudi tempora, si quid de illis fuerit litteris aliquando consignatum.
[50] Teobaudus itaque, vel materiæ, vel documentorum ita cogente penuria, [quæ interim S. Prudentius fecit miracula, forte litteris non consignarunt; at] nihil de S. Prudentii miraculis, ab anno 921 usque ad annum 1116 patratis, memoravit: at ab anno 1116, etiam nostro numerandi more, quo S. Prudentii reliquiæ Besua in villulam, Lucum dictam, translatæ fuerunt, plura habuit enarranda. Translationis occasio fuit synodus, juxta dictam villulam eo anno celebrata, de qua ita Vignerius in Chronico Lingonensi pag. 104: Anno MCXVI gratissimus in amœnissima planitie Lucum inter & Tilecastrum extitit conspectus celebratus sub dio synodi sexto Idus Junias ab Guidone, Viennensi archiescopo, Sedis Apostolicæ legato, ab Gauceranno (eodem, qui Teobaudo Jocerannus dictus est) & a convocatis per edictum generale provinciæ totius abbatibus, cæterisque capitibus ecclesiarum. Adfuit præterea nobilium populique pene innumerabilis multitudo, erectis in quamdam speciem castrorum hic, illic papilionibus, & e ramis arborum tectis viridantibus, dispositisque sub amplissimo tentorio, velut portatili templo, diversorum Sanctorum capsis aureis argenteisque. Id genus comitiorum Placitum Dei, sive sacrum dicasterium, dixere Majores. Agitata ibi permulta de damnis & injuriis multorum: multa definita, nonnulla rejecta vel compressa; edita etiam in gratiam, qui accurrerant, miracula: ut absque graviore casu (quod raro in hujusmodi turbis accidit) imo plurimorum solatio finitus solutusque recesserit conventus. Ita Vignerius synodum illam, quod & Teobaudus facit, anno 1116 innectens.
[51] [anno 1116] At Galliæ Christianæ novissimæ auctores quoad annum celebratæ synodi scrupulum injiciunt, dum anno 1117 eam celebratam, scribunt tom. 4, col. 571, adductis in eam rem ipsius Teobaudi verbis: Anno itaque a Conceptu celeberrimo Virginis intemeratæ millesimo centesimo decimo septimo promoto cathedra (Lingonica) religiosi nominis viro Joceranno, ejusdem præsulis pervolat edictum omnes invitans ad concilium VI Idus Junias. Agnosco hic equidem Teobaudi verba; sed tom. 2 Bibliothecæ novæ Labbeanæ pag. 619, quam in serie abbatum Besuensium col. 707 laudant, ubi de Stephano, XV abbate Besuensi, non annum 1117, sed 1116 lego. Nescio, num forte annum 1117 anno 1116 substituere illis visum sit ob diversum, qui Teobaudi ætate in usu fuit, & modo est, annum inchoandi modum; quod hic nimirum anni initium Teobaudus sumpserit a die XXV Martii, ut hæc ejus verba: Anno … a Conceptu … Virginis, quodammodo indicare videntur. At cum synodus illa habita sit ex Teobaudi verbis mensis Junii die VIII, retineri potest annus 1116 non modo veteri, sed, ut supra aiebam, hodierno etiam annum inchoandi numerandique more. Ceterum diversa hæc synodus est a duabus aliis, eodem anno apud Lingonas celebratis; quarum alia de more post Pascha, seu post 2 Aprilis, altera post messem est habita. Meminit utriusque Chronicon Petri Vivi Senonensis hunc in modum: Anno MCXVI abbas Arnaldus misit Lingonas Walbertum monachum ad supra memoratum episcopum Joscerannum in synodo, quæ secundum consuetudinem fit post Pascha, cum litteris Daimberti archiepiscopi deprecativis pro nostra re. Unde respondit episcopus & mandavit abbati, se venturum Senonas ad curiam regis & ibi se locuturum cum abbate, quod & fecit. De Rainardo scilicet denominavit diem apud Retiacum post primam diem festi sancti Bartholomæi in Augusto, ubi abbas ivit cum multa infirmitate corporis sui, sed neque judicem, neque responsorem invenit, & sic delusus venit ad sua. Quapropter ad aliam synodum, quæ fuit post collectionem frugum, misit iterum abbas supradictum Walbertum monachum cum litteris, quarum exemplar est: “Domino suo Josceranno &c.”
[52] [in synodo Lingonensi] Ad synodum itaque primo memoratam, quæ ex dictis anno 1116 die VIII Junii est habita, non ad duas alias, quas mox attigi, refer Vignerii verba, cum ait, ad illam diversorum Sanctorum capsas aureas argenteasque fuisse advectas. In his porro fuisse thecam, quæ S. Prudentii exuvias continebat, ita Teobaudus narrat: Illo vero in tempore (nescio, qua de causa hunc hic titulum adhibeat) S. Stephanus, abbas noster, vir sane per omnia magnificus super omnium pastores Galliæ cœnobiorum egregium nomen sanctitatis & prudentiæ sæcularis obtinebat: de cujus solemnibus præconiis ne pauca dixisse videar, dum multis vix valeant comprehendi libris, justius arbitror nunc silere, quam loqui. Hoc solum protulisse sufficiat, meritis ejus concessum fuisse, ut tempore suo tot tantisque beatus Prudentius micaret virtutibus. Is igitur gloriosus pater imaginem Clavigeri cœli & corpus almiflui Prudentii, quod ab eo mirifice argento & auro, lapidibusque pretiosis exornatum fuerat, ad idem concilium ferri fecit, nec non & Sanctorum aliorum pignora, quæ longum est referre, quæ, a conventu totius synodi devotissime suscepta, cum hymnisono concentu in præparatis decenter collocantur tentoriis. Atque hæc illa verosimiliter est S. Prudentii translatio, cujus idem Teobaudus lib. 1, num 6 meminit, cujusque occasione visa fuisse scribit, tum fracturam in capite S. Prudentii, tum malleum, passionis ejus, ut verosimile est, instrumentum. Quo fructu ad synodum Lingonensem S. Prudentii reliquiæ fuerint translatæ, paulo post dicetur: postquam tamen de Sammarthanorum insigni errore, quem in abbatum Besuensium serie admittunt, lectorem paucis monuero.
[53] Si ea, quam illi exhibent, Besuensium abbatum serie standum sit, [aliquot ab illo edita miracula,] S. Prudentii, de qua nunc agimus, translatio non sub Stephano, Besuensi abbate, sed vel Gauberto seu Josberto, vel Girardo, contigisse debuit: sic enim illi: Gaubertus seu Josbertus creatur MLXXXVIII. Indict. II. Epacta XXV. a Roberto, Lingonensi præsule. Instaurator monasterii nominatur MCXI. & MCXIII. cum Valone, abbate Lotonensi. Girardus anno MCXVI, qui recensetur in Charta MCXVII, Villenci, Lingonensis antistitis. Verum ex jam dictis liquet, Gauberto seu Josberto successisse Stephanum, quem illi ignorarunt, eumdemque restituisse splendori suo monasterium Besuense, idque rexisse saltem ad annum 1119; ut adeo Sammarthani morari hic neminem debeant. Porro, ut, unde digressus sum, redeam, dum celebrabatur synodus Lingonensis in planitie quadam, inter Lucum (Gallice Lux) & Tilecastrum (Gallice Trechateau vel Til le Chatel) in Lingonum Burgundionumque haud procul Besua confiniis sita, tria ad S. Prudentii invocationem facta miracula singillatim Teobaudus refert; primum, quo puero, a nativitate cæco, oculorum lumen restitutum fuit; quod, cum sinistris malevolorum calumniis peteretur, & a pueri parentibus jure jurando assertum fuisse, & a Burgundiæ duce (erat is tunc Hugo, qui Othoni fratri ab anno 1102 secundum Vignerium in Burgundiæ Chronico successerat) examinatum, ait. Alterum, quo juvenis dæmone liberatus; tertium, quo manus per septennium arida & velut emortua vigori suo naturali & communi vitæ usui est restituta, quæ fusius a Teobaudo descripta habes num. 47 & sex seqq.
[54] Finita synodo, eorum, quos sanos effecit, humeris, [ejusque reliquias in sibi dicatam ædem depositas legimus:] comitante solemni pompa, Besuam relatus, eo cœpit hominum concursu frequentari, ut inde monasticæ quieti ac tranquillitati non parum molestiæ crearetur: visum itaque est Besuensibus, alium in locum, ad quem citra monachorum incommodum liber esset multitudini accessus, S. Prudentii corpus transferre. Est autem colliculus (inquit Teobaudus num. 55) Besuano supereminens burgo, ab ea scilicet parte, qua nox sydera condit, in summo vertice gestans ecclesiam, in honore ipsius Martyris consecratam; in quam nimirum S. Prudentii corpus intulerunt, & in qua tot prodigiis nomen suum illustrasse sanctum Martyrem, num. 57 Teobaudus ait, ut, quæ prætermittere, quæ contra scriptis tradere deberet, sese ignorasse, fateatur. Ecclesiæ istius Grimerium quemdam monachum, quem, id ut faceret, in somnis monuerat S. Prudentius ipse, sed ex suorum dumtaxat relatione, conditorem facit. Hanc dudum, inquit, non multum antiquis temporibus fertur quidam fecisse Grimerius; ut aiunt, vir per omnia religiosissimus. Cui longo tempore sub habitu monachico Christo militanti beatissimus apparuit Prudentius &c. Cum autem non ante seculum XII, ad annum 1124 saltem provectum, Teobaudus, ut ex num. sequenti colligitur, scripserit, laudata mox ejus verba, ecclesiam illam seculo XI fuisse S. Prudentio exstructam & consecratam, videntur innuere. Grimeius quidam in Chronico Besuensi apud Acherium pag. 559 occurrit, Donationi, qua Milo de Beria prædia quædam Besuensibus concessit, subscriptus. Data quidem ea est anno 1026; verum idemne sit, qui supradictæ ecclesiæ conditor, an alius, ad manum non est, unde definiam. Sequuntur apud Teobaudum S. Prudentii miracula e multis pauca, quæ prolixis admodum verbis ille persequitur: sed quoniam vel nihil in illis peculiari observatione dignum occurrit, vel, si quid occurrat hujusmodi, in Annotatis notari facile poterit, ad ea, quæ lib. 4, eoque postremo Miraculorum S. Prudentii, Teobaudus memorat, gradum facio.
[55] [variis etiam deinceps claruisse miraculis.] Teobaudus lib. 4 ea ex parte prosequitur S. Prudentii miracula, quæ ab anno 1124 fere ad suam usque ætatem contigerunt: ab anno, inquam, MCXXIV; quippe quem diserte exprimit lib. 4 principio: ad suam vero fere ætatem, quod a num. 91 duplex miraculum referat; alterum num. 91, quo Simeon puer undis submersus vitæ fuit redditus, quem, cum scriberet, ait in vivis adhuc fuisse superstitem: alterum num. 93 & seqq., quo exfebri mortuus ad vitam pariter revocatus est, quod ait, non uno dumtaxat, sed trecentis etiam testibus comprobari posse. Præter hæc alia quædam S. Prudentii miracula delibavit, quæ obiter perstrinxisse sufficiet. Sanctimonialis Vesontina, invocatis Sancti nomine ac ope, paralytico morbo semel iterumque liberata est. Puer quidam, cujus talus natibus inhærebat, incessu donatus abiit: alter item puer submersionis periculo ereptus, quod item accepisse se ait ab illis, qui viderant: captivus, solutis vinculis, patefacto carceris ostio, clam custodibus in libertatem assertus: cæci duo & paralyticus sub uno Missæ Sacrificio, ut monachus, cum ista fierent, Besuæ habitans, Teobaudo jure jurando affirmavit, sospitatem adepti: duo præterea mortui vita redonati. Hæc Teobaudus fuse; contraxi ego, quod nec in his quidquam discussione aut observatione dignum occurreret. Verum his duo miracula præmittit, prope Vesontionem anno 1124 facta, de quibus, cum his alia nonnulla Teobaudus immisceat, quæ discussione aliqua aut observatione indigere videntur, paulo latius agendum.
[56] [Teobaudus narrat, in cujus in cujus verba] Quod ad miraculorum substantiam attinet, mulieri, uni quidem brachii, quem amiserat, usus est restitutus; alteri vero, pulsa paralysi, sanitas reddita. Ex adjunctis vero, quæ observatione aut discussione digna, ut dixi, judicavi, primum quidem, concilium, Vesontione sub Ansirico archiepiscopo anno 1124 habitum, nec alibi, quod sciam, memoratum; alterum, S. Remigii reliquias; tertium, translationem quamdam S. Prudentii reliquiarum spectat. De concilio Vesontionensi ita Teobaudus num. 73: Quapropter aliorsum stylum convertere consultius videtur, in primis vero congruum censeo, a placito Dei, quod apud Bisunticam urbem celeberrimum extitisse dignoscitur, sumere narrationis exordium. Igitur anno millesimo centesimo vigesimo quarto a Puerperio Virginis illibatæ … venerabilis Ansiricus, archipontifex Chrysopolitanus, (Chrysopolis etiam audiit olim Vesontio) immensum decrevit conflare concilium, quod “Placitum Dei” vocant, in diebus (ni fallor) Pentecostes: celebratum addit in planitie quadam, Thisia incolis dicta, Vesontione passibus mille quingentis dissita, juxta Duvium seu Dubim (Gallice le Dou vocant) fluvium. Extraordinarium fuisse oportet, si, ut Teobaudus ait, celeberrimum & immensum fuerit; nec tamen, ut dixi, uspiam alibi illius mentionem inveni. Harduinus tom. 6, parte 2 Conciliorum col. 1117 & 1118 ex Chronico Malleacensi, cujus verba recitat, concilia quatuor Gallicana anno 1124 celebrata recenset, nimirum Carnutense, Claromontanum, Bellovacense & Viennense; quibus ex Teobaudo Vesontionense adjiciendum videtur.
[57] At qualiscumque fuerit ea Vesontionensis synodus, [nonnulla hic] ad illam Besuenses monachi se contulerunt non sine Sanctorum reliquiis; Inter quos, inquit Teobaudus num. 74, & janitoris cœli, Petri nostri, pulcherrima ycona & capsa multarum reliquiarum cum brachio beati Remigii a nostris devectæ sunt, ac in papilione, ad hoc facto, honorifice depositæ. Non unus Beatorum seu Sanctorum Fastis Remigius reperitur adscriptus. In Opere nostro ad diem XIX Januarii actum est de S. Remigio, Rotomagensi archiepiscopo, sub annum 771 defuncto: de S. Remedio, episcopo Vapinci in Gallia (seu forte etiam Remigio) ad diem III Februarii; de S. Remedio confessore in agro Tridentino tom. 1 Octobris a pag. 36; denique de S. Remigio, celeberrimo Francorum apostolo, eodem tomo a pag. 59. Quem hic Remigium Teobaudus intellexerit, haud equidem scio. Minus vero apparet simile, S. Remedii, in agro Tridentino culti, reliquias, quas quidem variis locis dispersas esse scio, at, umquam in Gallias missas fuisse, non novi, Besuensibus obtigisse. Neque S. Remigii, Remensis episcopi & Francorum apostoli, brachium vindicare sibi Besuenses possunt; cujus corpus non solum anno 852 Hincmari tempore, verum etiam anno 1646 omnibus suis partibus integrum fuit in gemina illius inspectione inventum. Videsis Commentarii prævii ad Acta S. Remigii §§ 17 & 19. Restat igitur, ut alterius cujusdam S. Remigii brachium vel brachii partem Besuenses tunc possederint; at cujus, viderint ipsi, quorum interest, & inscium doceant.
[58] Ex eodem denique Teobaudi loco intelligimus, S. Prudentii reliquias fuisse alias aliquando Vesontionem delatas, [observanda occurrunt.] idemque iis ibi accidisse, quod seu prius, seu serius, Divione illis contigisse, supra vidimus; nimirum Vesontionenses allatas eo S. Prudentii reliquias vi detinuisse, ac sibi retinere voluisse. Rem gestam Teobaudus, sed ex suorum relatione dumtaxat, num. 74 his verbis refert: Videntes autem, qui confluxerant, argenteum brachium (cui inclusæ erant S. Remigii reliquiæ, de quibus num. præced.) quod sæpenumero apud Besuam in ecclesia Prudentiana viderant, arbitrati sunt adventasse Prudentium: & ob id conglobatim ad nostrum proruebant tentorium: sed ibi profecto nichil ejusdem Sancti, nisi nomen & virtus, erat; non ob aliud tamen, nisi uti ne violenter nobis auferrentur beatæ reliquiæ, sicut olim factum constat. Nam fama est, illum quondam, a Besuensibus ad ipsum locum pro re simili delatum, multisque ibi virtutibus declaratum, Chrisopolitanos vi detinuisse; sed postmodum, Deo volente, coactos reddidisse. Quod constare primo dixerat Teobaudus, mox ex fama tantum accepisse se, innuit; quæ utrum a re gesta ad Teobaudum usque non interrupta pervenerit, an sero post tantummodo nata sit, ignoro; ac proin dubiæ mihi auctoritatis est. Ad calcem lib. 4 Miraculorum S. Prudentii miraculum adjicitur, quod recentioris auctoris additamentum esse, Labbeus notat; qua de causa, tum etiam quod argumento sit, S. Prudentium etiam post Teobaudi ætatem miracula edere non desivisse, huc visum est transcribere. Sic habet: Anno MCCLV regnante domino Gaufrido (seu, ut reor, Joffredo, Besuensi abbate) puer quidam parvulus in aqua Besuana cecidit, qui usque ad mortem perductus est, & in ecclesiam B. Prudentii apportatus, sanus & incolumis parentibus suis est redditus. A Domino factum est istud, & est mirabile in oculis nostris. Ergo Regi regum sit decus & gloria in sæcula sæculorum. Amen.
[59] [S. Prudentii reliquiæ Pauliaci, ecclesia in vico Villa Nova,] Porro ex auctore lib. 2 Miraculorum S. Prudentii num. 36 dubito, an non modo Besuæ, sed & Pauliaci miraculorum gloria sanctus Martyr claruerit: Est autem ibi, inquit ille, capella in honorem sanctorum Apostolorum (Petri & Pauli) conservanturque in eadem reliquiæ S. Prudentii martyris, qui miris in prædicto monasterio jugiter virtutibus claret. Dubium apparet, intelligatne monasterium Besuense, quod paulo ante, an capellam, quam proxime nominavit. Tum vero addit, Winegaudum quemdam, cerasa prope dictam capellam, invito loci custode Sigiberto, sibi decerpere volentem, ab immani colubro fuisse constrictum, nec eo prius fuisse liberatum, quam, numquam se quid hujusmodi deinceps admissurum, Deo vovisset. Non procul Besua is vicus situs est juxta Vigennam fluvium, Gallice Pouilli dictus. Pouilleyum dicitur in Catalogo beneficiorum Lingonensis episcopatus, anno 1626 Parisiis edito, & in decanatu Besuensi collocatur. Hunc Besuenses Alberici, Lingonensis episcopi, dono obtinuere, ut liquet ex Charta Ludovici Pii, anno 830 data, apud Acherium tom. 1 Spicilegii pag. 507. Exiguo hinc intervallo situs est alter vicus la Ville Neuve, qui verosimiliter idem est, qui in Charta, quæ apud Acherium mox citatum pag. 538 occurrit, Villa Nova nuncupatur; quod ea de causa observo, quod ibidem S. Prudentius, ecclesiam suo nomini dicatam habuisse, in eadem Charta dicatur: verba illius sunt: Per idem tempus, quo dominus Vuillelmus abbas Besuense regebat monasterium (sub finem sec. IX, aut seq. initium) miles quidam, nomine Gyrardus, cognovit, se non recta consuetudine accipere decimas cujusdam ecclesiæ, ad ipsum monasterium pertinentis, quæ in comitatu Atoriense, loco nuncupato “Nova Villa” in honore S. Prudentii est consecrata.
[60] Hymnos aliquot in honorem S. Prudentii recitari olim, [Hymnique in ejus honorem] ut apparet, solitos, ex codice perantiquo Divionensi, utpote quem a sexcentis aut septingentis annis exaratum, P. Chiffletius credidit, exceptos, in Mss. habemus; quos denique, licet barbare admodum compositos, huc transcribo, quod inter antiqua cultus S. Prudentii testimonia referri possint. Primus ex his ita habet:
Justitiæ dono meruit qui jure vocari
Præpollens Domini martyr Prudentius, ipse
Auxilium nobis tribuat pietate rogatus,
Et secum faciat sanctam nos ducere vitam,
Quam meruit victor certans cum dæmone semper,
Nunc cælo residet cæli Domino sociatus.
Laus tibi semper, Trinitas, & gloria perpes,
Gaudentes laudant superi quam perpete cives. Amen.
Secundi binæ priores lineæ ita sunt depravatæ, ut ex illis sensum ullum elicere non potuerim: reliqua vero Hymni pars sic se habet:
Honor quem sic sanctitatis plausu digno incitat, amor sanctus angelorum
Laudes Christo debitas perstringendo conresultat, jubilans in æthera.
Alma fides meritorum ægrotantes recreat, destitutos jam in mortem
Hos ad vitam revocat, zabulini * impeditos nexibus hic relevat.
Psallat pulcras chorus laudes summo Patri ingenito, canens simul…
Unicoque Filio, sanctum Pneuma venerando per æterna sæcula.
[61] Tertius his verbis concipitur:
Festum sacrati Martyris [recitari olim soliti.]
Indicit annus versilis,
Quo scandit ad cælestia
Martyr hic Prudens Dindyma.
Illustri fulgens dogmate,
Dictus Prudentius nomine:
Ex Calagurri præcluis *
Enituit Prudentius;
Hic, postquam consul urbium
Frenos rexit nobilium:
Ad Domini vestigia
Mundi vertit fastigia;
Relictis vanitatibus,
Se junxit spiritualibus,
Et monachilem gratiam
Suscepit per prudentiam,
Sacra tenens certamina
Sanctorum laude plurima.
Ad passionis gloriam
Hic venit per justitiam.
Nunc ergo, Martyr optime,
Ora pro nobis sedule,
Ut Jesu Christi lumine
Tecum fruamur æthere.
Sit laus Patri cum Filio,
Et Flamini paraclito,
Virtus simul potentiæ
Omni sæculorum tempore. Amen:
Pleraque hoc Hymno contenta S. Prudentium, Turiasonensem episcopum, indicare, liquido apparebit Hymnum cum illius Actis, ad diem XXVIII Aprilis nostro in Opere excusis, conferenti: ut adeo a seculis septem circiter S. Prudentius, Besuæ cultus, idem fuisse creditus sit, qui sanctus Prudentius Turiasonensis: at hanc opinionem num. 7 refutatam habes. His plura de S. Prudentio non inveni, & proin huic Commentario finem cogor imponere.
[Annotata]
* dæmonis
* inclytus
ACTA, TRANSLATIONES ET MIRACULA S. PRUDENTII MARTYRIS,
Auctore Teobaudo, Besuensi monacho,
Descripta ex Ms. codice Trecensi per Franciscum Chiffletium,
& edita per Philippum Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Mss. a pag. 605.
Prudentius M. Besuæ in Burgundia (S.)
BHL Number: 6979
a
A. Teobaudo.
PROLOGUS.
[S. Prudentii miraculæ Teobaudus scribere aggreditur,] Gloriosissimi athletæ Christi Prudentii præclara correcturus miracula, quæ olim adolescentulus sub ipsa studiorum & flagrantis ingenii acrimonia sparsim edideram, primo prælibare visum est, unde, & quando, & a quo delatus, Besuensi ecclesiæ tantus concessus sit thesaurus, corpus videlicet ipsius, sicut partim a majoribus, partim etiam in ipsa, in qua diutius obversatus sum, Aquitania, accepi a fide dignis & probatissimis auctoribus. Res quidem difficilis atque ardua, dum incomprehensibilem ipsorum miraculorum b numerositatem atque magnitudinem mecum ipse reputo. Verum reticere de hujusmodi rebus infructuosum, Deoque valde displicens probatur. Cum deses servus pro talento humi defosso gravi sit addictus sententiæ. Talium siquidem rerum promulgatione divina, quæ semper mirabilis est in Sanctis suis, prædicatur magnificentia, & fortissimorum Christi bellatorum per palmam magis magisque celeberrima coruscat gloria; auditoribus quoque sacræ devotionis vehemens inspiratur flamma ad eorum deposcenda suffragia, & robustissimæ stimuli virtutis suscitantur ad ipsorum (si res sese præbeat) beatissima imitanda vestigia; siquidem & ipse cælestis Imperator ad corroborandos in acie spiritali dimicantium animos memoriam fecit mirabilium suorum c, atque virtutem operum suorum annunciat populo suo, ut supernam nanciscantur hæreditatem d.
[2] [ne eorum memoria pereat.] Et ego quidem, ut jam præmisi, a primævo impuberis ætatis flore ad ea scedulis imprimenda, licet temerarius, animum appuleram, sed hinc philosophicis occupatus studiis, inde vero universæ materiæ mole considerata & exilis ingenii, facundiæque tenuissimæ inopia, multis opus illud intermiseram lustris: at ubi, scholaribus omissis gymnasiis, desertor & transfuga sacratissimæ Christi me reddidi militiæ, efflagitatus sum fraterna charitate, ut incepta perficerem, pueriliter edita corrigerem, omissa repeterem, involucris obstrusa enuclearem, &, si quid minus facete prolatum fuerat, urbanæ comitatis lepori restituerem. Tandem assensum præbui, ne videlicet beatissimi Martyris opera insignia, temporum labentibus curriculis obsoleta, oblivione invida funditus interirent. Quapropter ad gloriam Regnatoris Olympi, ipso Sancto amminiculante, conabor virtutum ejus, non omnia (cum sit impossibile) sed de innumeris pauca retexere miracula, quæ vel celeberrima opinione, vel a veridicis comperi relatoribus, de quibus ambigere nefarium est. Quod si forte (ut fit) oratio incuria aut ignorantia aliquibus in locis suum nativum decus non videatur obtinere propter invenustioris eloquii insulsam vapiditatem, id diuturnæ imputetur desuetudini: Sancto ergo Spiritui devota committamus carbasa, ut illæsus secundo successu epibata e jocundissimum canendo celeuma f ad optatum feliciter perveniat portum, invocata in auxilium Deitate.
ANNOTATA.
a Nomen suum gemina acrostichide Teobaudus ipse expressit ad calcem lib. 4 Miraculorum S. Prudentii: monachum vero Besuensem fuisse, colligitur e num. 19, ubi S. Prudentii miracula, a nescio quo (ut loquitur) nostratum, seu monacho Besuensi prius descripta fuisse ait, quam ipse eodem animum appulit. Lib. 4 Miraculorum S. Prudentii num. 73 Ansirici, Vesontionensis archiepiscopi, & celebratæ ab illo anno 1124 synodi meminit; unde, non ante hunc annum elucubrationem suam ad finem perduxisse, evincitur; quam olim, cum junior esset, ut ait prinsipio Prologi, inchoarat. Besuæ porro notitiam habes a num. 1 Commentarii prævii.
b In his quidem, quæ de S. Prudentii miraculis narrat, fidem Teobaudus meretur: at præter ea, quæ ad S. Prudentii miracula, Besuæ facta, spectant, varia de S. Prudentii genere, de virtutibus, quibus in terris fulsit, de gestis ac martyrio narrat; a quibus cum seculis aliquot remotus vixerit, nec pro illis auctores monumentave satis antiqua laudet, in his aliam non mereturpassim fidem, quam quæ vulgari hominum traditioni tribui potest & debet.
c Psalm. 110, ℣. 4.
d Virtutem operum suorum annunciabit populo suo: ut det illis hæreditatem gentium. Ibidem ℣ 6 & 7.
e A Græco ἐπιβάτης, qui navi se committit.
f Κέλευσμα seu κελευσμὸς exhortatio nautica est: sumitur hic pro cantu nautico, a nautis in eventibus prosperis, & felici navigationis termino adhiberi solito.
MIRACULORUM LIBER I
CAPUT I.
Sancti Prudentii natales, gesta aliquot, martyrium & ecclesia prope Narbonem.
[Crescente Christianorum numere,] Postquam cælestis granum Frumenti, solo creditum, triduo cum multiplici animarum fruge a tartareis emergens umbris, sydereis se reddidit horreis a, misso Sancti Spiritus imbre, sparsoque divini verbi semine per orbem, assiduis incrementis fidelis cœpit seges succrescere. Ardebat autem beata colonorum manus sacris incumbere sationibus, ut ante summi Patrisfamilias conspectus laborum suorum inferret fructus. Sed quid humani generis antiquo hoste malitiosius? Mox etenim, ut divinum animadvertit egregie pullulare agrum, cuncta corrumpere, aut potius radicitus extirpare germina, cunctisque cultoribus contendit supremi occasus inferre exitia. More videlicet faciens suo, ut, qui dudum in Domini sanguinem atrocissimas invidorum armaverat dextras, in servos etiam totius nequitia machinantis impia effunderet robora. Verum quia id per se solum, utpote longe alterius naturæ, quam nos, & nostris ab aspectibus semotæ, perficere non poterat, per sequaces pravitatis suæ principes adimplere satagebat: nam sicut exortu synagogæ b sceptriger Nilicola c in Hebraïcam desæviebat infantiam per proceres, impiis obsequentes imperiis, ita & in exordio nascentis Ecclesiæ diabolus, rector tenebrarum, per suos apparitores Christianam moliebatur extinguere infantilem innocentiam: sed, licet lethifer adversarius contra Christianismum mille admoveret deceptionum machinas, tamen diffundebantur diatim Catholica semina, & inter vulniferos sævientium persecutorum mucrones ager Ecclesiæ fœcundabatur.
[4] [invidia dæmonis trevit & martyrum numerus;] Denique, prostratis illis primis satoribus, quibus divini ab initio cura commissa seminis fuerat, ad devastandam Dominicam messem tota Romana respublica avide conspirat, &, veluti egregiis peremptis ducibus, atrocium hostium rabies non nisi multo mitiganda cruore in tota commilitonum offeratur * agmina, incursantur beatæ plane cohortes, æthereo Regi digne militantes, & pro fide, quam sub religionis vexillis professi sunt, millenis proterendæ suppliciis exponuntur: ubique locorum adversum te, Christe, feralia pendent edicta, & Christianum nomen, quod juxta Paulum super omne nomen habetur d, non modo verbis, sed etiam verberibus insectantur & gladiis, triumphant sacri præliatores certaminis interfecti, meliusque moriendo, quam vivendo, hostiles devincunt cuneos. O nova sane & transactis sæculis inaudita prælia! Victi, ut putabatur, coronantur athletæ Christi, & interfecti regnant. Sciendum tamen, quod tripliciter antiquus hostis adversus eos nefandam produxit aciem, spiritaliter scilicet & corporaliter: & spiritaliter quidem, quia pravis suggestionibus conabatur animos eorum a fidei tramite declinare: corporaliter vero gemino modo, quia aut prosperis aut adversis divinæ legis rebelles contra eos debacchabantur, ut, quo videlicet malesuada secunda non flexerant, immanium frangerent ad idololatriam acerba genera tormentorum. Sed quamvis ubique sine intermissione inenarrabilibus suppliciorum argumentis Christiana trucidaretur proles, oboriebantur tamen robustissimi proceres, qui titubantis statum Ecclesiæ documentis erigerent, æquissimis actibus consolidarent, ad ultimum etiam purpurea passione decorarent. Quorum celebria pro sacra religione confligia, quaquaversum per orbem Christiani vocabuli titulus porrigitur, solemni cantitantur lætitia.
[5] Inter quos insignis martyr Prudentius, juxta divinam vocem lux existens mundi e, [quos inter S. Prudentius Narbone,] egregiis victoriarum emicuit laudibus, qui, ab ipsis crepundiis Christianis redimitus sacramentis, adhuc tenerrimus litterarum imbuendus traditus est gymnasiis. In quibus quam docilis, quam sagax, quamque solers & efficax floruerit, res ipsa luce clarius postmodum assignavit: instruebatur profecto arcana Divinitatis dispositione, ut futuræ Christi lucernæ lumen sacræ doctrinæ affatim exuberaret, ad illuminanda incredulorum & corroboranda fidelium pectora proficiebat quotidie sub tyrocinio Christi devotissimus Adolescens ætate, sapientia & egregiis moribus, ut jam Sacri Pneumatis domicilium esse ejus non ambigeres in pectore. Fuit autem, ut ipsius perhibent Gesta f, nobilissima oriundus prosapia, Narbonensium partium g indigena. Denique archidiaconus * urbis ejusdem decoratus apice, longe lateque salutifera doctrina, vita atque magnificis coruscabat miraculis. Tanto siquidem splendore divinæ, quod primum est, atque secularis radiabat philosophiæ, ut, quamvis ea tempestate multi doctissimi & facundissimi viri gloriosa prædicarentur laude, nemini prorsus in Gallicis vel Hispanis oris haberetur secundus.
[6] Plurimus namque lepor & facetiarum nitor, jocunda & gratissima urbanitas ejus inerat eloquio, [loci illius archidiaconus, passus quoque dicitur:] sapientiæ sale condita, per quod ipsius pectoris ager fecundus multarum fruges animarum placita ubertate Christo adquisivit. Denique qualis quantusque in divinis documentis atque virtutum fuerit exercitiis, ipse rationis ordo enucleare nunc exigeret, nisi textus Gestorum & passionis ejusdem h etiam curioso satisfacere videretur. Ideoque de his scribere diutius supersedeo. Itaque postquam Vir excellentissimus doctorque præcipuus sacrum ovile Christi plurimum augmentavit, cum hoste ferocissimo acerrimo congressus duello, tandem pro beata fidei confessione, variis atque acerrimis furore gentilium attrectatus suppliciis, ut in cælestis Hierusalem aptius locaretur ædificio, sacratissimæ passionis palmam promeruit i, martello contusus demurario k, quarto die noni mensis, hoc est, pridie Nonas Septembris l. Qui videlicet martellus (ut perhibent, qui viderunt, dum sacerrimæ ipsius transferrentur reliquiæ a piæ recordationis abbate Stephano m) cum beatis adhuc contineretur pignoribus *, in osse quoque sacri capitis hactenus fracturæ apparent, scilicet vestigia passionis n: taliter ergo robustissimus Athleta de hoste prostrato referens trophæa, æterna donatus laurea, cæleste capitolium ingredi promeruit, applaudentibus hymnidicis Angelorum choris.
[7] [ubi clam primo venerationem obtinuit fidelium,] Perempto itaque Christi milite Prudentio, cum vesana persecutorum rabies, necdum satiata, immane adhuc fureret, artus sacratissimos, mausoleo atrociter erutos, in quo a fidelibus furtim nocturno conditi fuerant silentio, feris avibusque diripiendos longiuscule ab urbe sub divo exposuerunt. Tanta enim furoris insania diabolus gentilium exagitabat pectora, ut Christi militum punitorum membra, a suprema arcentes sepultura, bestiis & alitibus projicerent devoranda. Superna vero provisione servatum beatum funus (neque enim perire poterat, quod Omnipotentis dextera protegebat) a Christicolis noctu pia rapina iterum abripitur, & pro tempore aggere in ipso, formidine paganorum, vill potius obruitur, quam sepelitur tumulo: ubi etiam multis annorum latuisse dignoscitur curriculis, tametsi Christiana devotio clanculo venerabiliter locum orationis gratia frequentaret. Tandem superna Miseratione de cælo in terram aspiciente, ut audiret gemitus compeditorum, & solveret filios interemptorum o, sopitis persecutionum tempestatibus, Sponsa Christi respirare ad tempus radio tranquillitatis cœperat.
[8] [dein publice, excitata illi ecclesia,] Quapropter a religiosis in loco fabricata est basilica p, non multæ capacitatis quidem, nec tanti Martyris dignitati responsura, sed tamen tali tempore fidelium devotioni opportuna. Denique sarcophagum ipsum, in quo positum primitus funus beatum fuerat, apud Narbonam adhuc tantæ reverentiæ, tantæ habetur formidini, ut nemo prorsus tangere audeat; sciens pro certo, se non impune laturum. Quod jam sæpius quamplurimis probatum est experimentis q: fuit ergo in eadem ecclesia multis temporum evolutis discursibus, nec ab ullo gentilium vel Christicolarum (ut res ipsa declarat) prorsus tolli potuit; licet id quamplures temptaverint, tam gentiles, quam sacræ fidei homines, quod utique clarissimi vice posuerim miraculi. Nam sæpenumero idem sacer locus, totaque circumjacens regio, venientibus hinc & inde barbaris, in heremi redacta est vastitatem r: nec tamen sacratissima pignora ab ullo contingi potuerunt. Tempore siquidem Dagoberti, filli Childeberti, regis Francorum s, jam abundante iniquitate & refrigescente charitate multorum, gens Saracenorum ex Africa transiens per angustias freti Athlantici, quod, Septe t vocitatum, Africam secernit ab Europa, totam pervadit Hiberiam u.
[9] [quæ seculo VIII, illæso tamen Sancti sepulcro,] Post annos vero decem, anno scilicet a Verbo Humanato septingentesimo tricesimo tertio, cum uxoribus & filiis rebusque familiaribus transcenso Pyreneo, Citeriorem Hispaniam & Aquitaniam, ut habitaturi perpetuo, ingrediuntur: urbes, oppida, castella, villas quaquaversum depopulantur, ecclesias ubique & sacra loca incendunt vel diruunt, inter quæ etiam beatissimi Prudentii ecclesiam edax consumpsit incendium x, nec tamen sacrum contingitur lipsanum. Tunc Carolus, agnomine “Tudites” vel “Martellus y” filius Pipini Brevis & Vetuli, metuens, ne forte etiam Franciam pervaderent, adversus eos profecturus, utpote major-domus, maximas molitus est pugnatorum conflare copias: nam tunc regalia per proceres administrabantur. Cum ergo, regali exhausto ærario, opes minime suppeterent, quibus stipendia & donativa, ut moris est, regia munificentia largiretur, militibus, gravissima compulsus necessitate, decimas; & (quod dictu nefas est) ecclesias, ablatas sacris ministris, dedit eisdem militibus exercitus sui. Nec mora, facto impetu cum Eudone, duce Aquitaniæ, terga dant hostes. Cæsa sunt ibi trecenta & septuaginta quinque millia Saracenorum, mille quingentis tantummodo Francis occumbentibus z.
[10] Exinde sacer ille locus a militibus hæreditario jure per succedentia tempora possessus, [vastata fuit.] ut ecclesiæ pleræque neglectui habebantur. Nec multo post Abdirama, rex Cordubensis, cum duodecim regibus Saracenorum, universis conflatis copiis, totam invadit Aquitaniam, ipsamque obsidens Narbonam, cuncta finitima rapinis & incendio pessumdedit, Sancto penitus (ut solebat) intacto. Quos iterum Carolus, conserto prælio, ita contrivit, ut vix aliquis evaserit aa. Quem vero exitum præfatus sortitus sit Carolus pro decimis & ecclesiis, quas militibus dederat, licet digressionem præter rem facere videar, quia illud profuturum reor, paucis retexam. Defunctus enim acerbissima valdeque terribili morte, sepultus est in basilica beati Dionysii martyris. Quo sepulto, mox tantus fœtor, tamque pestifer aër ab ejus cœpit egredi mausoleo, ut etiam longe semotas tabo inficiens auras, multos leto dederit, & quamplures morbo gravissimo affecerit. Voces etiam lugubres, gemitus & ululatus miserabiles exinde creberrime audiebantur. Quo comperto, Pipinus filius ejus jubet reserare sarcophagum, eoque patefacto, draco miræ magnitudinis, ex cujus ore letifer ille procedebat halitus: de corpore vero Karoli nichil penitus repertum est bb: hoc autem dictum sit ad sacrorum pervasores locorum, qui adhuc violenter sancta detinent loca, suisque hæredipetis hæreditates concedunt perditionis.
ANNOTATA.
a Christum intelligit, qui tertia a morte die ad vitam rediens, triumphato diabolo, vitæ æternæ, ut canit sacro Resurrectionis die Ecclesia, nobis aditum, devicta morte, reseravit, & post dies quadraginta cælos vi sua ascendens, die Pentecostesin Apostolos, fidem Christi disseminaturos, misit Spiritum Sanctum.
b Συναγωγὴ, vox Græca, cœtum quemvis, vel locum, in quo cœtus colligitur, significat: priore modo accepta frequenter pro ecclesia Judæorum sumitur; Teobaudus vero hanc vocem ad significandum populum Hebraïcum sub Pharaonis, de quo mox, tyrannide constitutum, transtulit.
c Nimirum Pharao, Ægypti ad Nilum rex ille, de quo Exodi cap. 1, ℣. 8: Surrexit interea rex novus super Ægyptum, qui ignorabat Joseph, quique Hebræos, numero viribusque augeri cœptos, opprimere summo molimine studuit.
d Propter quod & Deus exaltavit illum (Christum) & donavit illi nomen, quod est super omne nomen. Ad Philipp. cap. 2, ℣ 9.
e Vos estis lux mundi. Matth. cap. 5, ℣ 14.
f Fuit ergo Teobaudo antiquior aliquis, qui S. Prudentii gesta scriptis est persecutus; sed scriptor ille, ac illius de S. Prudentio elucubratio hodie ignota sunt: quod si laudatus hoc loco a Teobaudo scriptor idem sit (uti fortassis est) qui librum secundum Miraculorum S. Prudentii scripsit, necsatis antiquus est, ut dictis suis de rebus S. Prudentii, quas hic vivus gessit, fidem faciat certam. Vide Commentarium prævium num. 30 & Annotanda in cap. 2, lib. 1 litt. ff.
g Narbo (vulgo Narbonne) Galliæ civitas in Occitania Inferiori.
h Vide Annotata ad lit. f.
i Quo tempore S. Prudentius martyrium subierit, Teobaudus siluit; ex modo tamen, quo num. 4 de Romanorum in Christianos persecutione, & num. 5 de S. Prudentio loquitur, censuisse videtur, S. Prudentium ethnicorum imperatorum, eorumve præfectorum in Christianos furori primis Ecclesiæ seculis fuisse litatum: at Romanorumne, an barbarorum manibus, quove tempore perierit, plane incertum est, licet id Wandalis recentiores plerique tribuant. Videsis Commentarium prævium § 1, num. 10 & 3 seqq.
k Demurare idem valet, quod ædificii murum perfodere vel evertere: martellus itaque demurarius idem significare hic videtur, quod malleus, perfodiendis evertendisve ædificiorum parietibus adhiberi tunc solitus.
l Recte quidem hic dies IV Septembris exprimitur, si Kalendas Januarii, aut XXV Decembrisanni principium facias; at Teobaudus annis Incarnationis passim utitur, quos, teste Cangio ad vocabulum annus, Franci sub tertia regum suorum stirpe a XXV Martii inchoare sæpe solebant; quem morem Teobaudus forte secutus est. Teobaudus enim, præterquam quod annos Christi passim Incarnationis vocet, sub initium libri tertii Miraculorum S. Prudentii, de Lingonensi synodo agens, hanc celebratam ait anno 1116, nimirum, ut loquitur, a Conceptu celeberrimo Virginis intemeratæ. Atque hinc, ut opinor, Benedictini recentioris Historiæ Occitanicæ scriptores lib. 3, num. 48, hunc ipsum Teobaudi locum ex Labbeo laudantes, S. Prudentium migrasse e vivis, aiunt, secundum illius Acta, die IV Novembris; verba vero illa: Id est, pridie Nonas Septembris, vel pro corruptis, vel certe pro recentioris alicujus additamento habuerunt: quibus ego quidem procul dubio lubensque subscriberem, si annum tunc Franci a XXV Martii perpetuo inchoassent, & unum eumdemque annum numerandi modum Teobaudus ubique retineret; quod non facit: nam principio lib. 4 Miraculorum S. Prudentii annum Vesontionensis synodi, sub Ansirico celebratæ, a Nativitate Christi deducere videtur, sic inquiens: Igitur anno millesimo centesimo vicesimo quarto a Puerperio Virginis illibatæ &c, ut adeo, cum nullum hoc loco Teobaudus annum exprimat, certum mihi non sit, sitne S. Prudentius die IV Septembris, an Novembris, ex Teobaudi mente defunctus. Vide Commentarium prævium num. 5.
m Præerat Besuensibus Stephanus abbas anno 1116, quo S. Prudentii reliquiæ in villam Lucum, apud quem Jocerannus, episcopus Lingonensis, synodum indixerat, fuere translatæ, teste Teobaudo lib. 3, num. 44 & 47. Ceterum de hac ipsa S. Prudentii reliquiarum translatione Teobaudo hic forsan sermo est.
n Ex his capitis S. Prudentii fracturis malleoque, anno 1116 visis, non leve ejusdem martyrii argumentum habetur; ex martyrio vero ejusdem ab aliis homonymis distinctio; de quibus vide Comm. prævii num. 6 & binos seqq.
o Psalm. 101, ℣ 21.
p Quo tempore ea condita fuerit, quis ex tam vagis temporum notis, ac silente præterea antiquitate, definiat?
q Teobaudo, res sua memoria gestas narranti, ac in Aquitania dudum versato, quod ad venerationem S. Prudentii sepulturæ spectat, contradicere nec ausim, nec velim: vellem tamen, tum ut locum illum paulo enucleatius explicuisset, tum ut experimenta, quibus liquere ait, non impune sacro ejus loculo violentas manus admoveri potuisse, singillatim adduxisset in medium, eaque debitis testimoniis roborasset. Ceterum, num apud Narbonenses hodieque S. Prudentii cultus vigeat, ac in eadem sepulturæ ejus locus, qua olim, veneratione haberi pergat, nec ne, documentorum scriptorumque inopia in medio relinquo.
r Narbonensium varias vices vide in Commen. prævio num. 15 & seq.
s Obiit hic Dagobertus anno 715 ex Chronico Moissiacensi & Annalibus Francicis Nazarianis. Vide Comment. prævium num. 17.
t Forte Septem fratres, seu totidem Mauritaniæ Tingitanæ ad fretum Gaditanum montes, quos arcem Septensem Procopius vocat, teste Ortelio.
u Hæc ex Paulo Diacono, qui lib. 5 de Gestis Longobardorum cap. 46 sic habet: Eo tempore gens Sarracenorum in loco, qui Septem dicitur, ex Africa transfretantes, universam Hispaniam invaserunt. Deinde post decem annos cum uxoribus & parvulis venientes, Aquitaniam, Galliæ provinciam, quasi habitaturi ingressi sunt. Saracenorum in Aquitaniam adventum Teobaudus num. seq. iisdem fere verbis refert, aitque, illum anno 733 contigisse; unde anno circiter 723 Saracenos Hispaniam occupasse, necesse esset: verum Hispaniæ regnum, devicto rege Roderico, jam Saracenis cesserat anno 715. Vide Comment. prævii num. 17.
x Non infrequens Saracenis fuisse, ut ecclesias igne ferroque diruerent, docent exempla num. 19 Comment. prævii allata: non tamen certum, S. Prudentii prope Narbonem ecclesiam ea tempestate fuisse combustam; ut dictum ibidem est.
y Carolus Tudites seu Martellus (sic dictus, ut aiunt, quod hostes instar mallei conterere solitus erat) anno 732 aut seq. in suburbio Pictavensi plurima Saracenorum millia insigni prælio fudit, ut auctores Francici tradunt. Vide num. 18 Comment. prævii.
z Ingens Saracenorum eo prælio occisorum multitudo, Francorum autem paucitas faciunt, ututramque ultra verum hic exaggeratam fuisse, existimem.
aa Et hujus quoque prælii, a Carolo Martello eum Saracenis initi, ad annum passim 737 iidem scriptores meminerunt. Sed, Abderaman primo prælio cæsum, aiunt, non hoc secundo, contra ac Teobaudus facit: neque tum Abderaman, aliusve Saracenorum rex vel dux Narbonem, sed Carolus ipse obsidebat, contra ac iterum Teobaudus scribit. Vide Comment. præv. num. 18.
bb Hujus fabulæ ortum, progressum, & errores late pertractatos habes tom. III Februarii in Commentario prævio ad Vitam S. Eucherii §§ 4 & 5. Consule etiam, si lubet, Hadriani Valesii Rerum Francicarum lib. 25. Nititur ea revelatione quadam de Caroli Martelli ob distractas divisasque militibus suis ecclesiarum res damnatione, S. Eucherio, Aurelianensi episcopo, facta tempore Pipini regis, filiique Caroli Martelli: sed Pipinus sub annum 752 Francorum rex coronatus fuit; mortuo videlicet S. Eucherio jam inde ab anno 743. Plura non addo, ne actum agam: si quis tamen plura desideret, scriptores consulat jam laudatos.
* efferatur
* archidiaconatus
* videtur desiderari aliquid.
CAPUT II.
S. Prudentii reliquiæ Besuam allatæ.
[Geilo, Lingonensis episcopus, ex Hispania in Gallias rediens,] Anno vero a Numine Incarnato octingentesimo quadragesimo primo, jam deficiente Caroli Magni prole sceptrigera a, exorta simultate gravissima in Francia inter fratres, filios videlicet Ludovici, filii Caroli Magni, de finibus regni, genitore jam defuncto, barbaræ gentes, Normannorum scilicet, Danorum & Brittonum cum copiosa multitudine Gallias depopulandas atrociter invadunt b. Fiunt itaque innumeræ strages Christianorum, ruina urbium, oppidorum, villarum & sanctarum exustiones ecclesiarum; denique rapiuntur inclytæ civitates Andegavis, Aurelianis, Lemovigas, Burdegala, Tolosa, Narbona c, totaque miserabili exitio traditur Aquitania, beatissimo Prudentio sua sibi defendente. Sed hæc hactenus: nunc vero, aliis omissis, ad gaudia nostra accedamus. Qualiter scilicet ipsum beatissimi Martyris corpus ad nos pervenerit. Aliquantis autem temporum elapsis voluminibus, regnante gloriosissimo regum Carolo d, Ecclesiæ Christi longe lateque festiva per orbem pace floruerunt e. Invigilabant namque sacri pastores supra sibi commissa agalmata f; rationales quoque pecudes, justis pro posse insistebant actionibus: eodem itaque tempore, ut in Chronico g continetur, venerabilis Geylo Lingonensis urbis pontificalem gerebat infulam h, vir præclari stemmatis linea pollens i, sed illustrior animi virtutibus, quibus admodum divinis præeminuit in rebus. Qui cum inter cæteros bene moratæ mentis habitu orationi incumberet assiduus, etiam longinqua celebrium Sanctorum suffragia, paupere spiritu ditissimus præsulum, expectabat: legerat quippe, neminem per se posse salvari, ideoque dilectorum Domini supplex requirebat adjumenta. Unde factum est, ut, Jesu Domino disponente, tam fælicis viæ auspicia pro suorum abolitione peccaminum famosissimi per orbem Jacobi Apostoli adiret limina, in extrema pene parte telluris sita, juxa Oceani latus k.
[12] [ac prope Narbonem divertens, S. Prudentii reliquias fere absque cultu] Dum igitur, satisfacto votis, alacer repedaret religiosus pontifex, Aquitanicas tandem attigit oras, post multa terrarum transmissa spatia, nec multo post, Dei omnipotentis instinctu, cuncta clementer justeque disponentis, quadam die advesperascente, pervenit ad villulam in strata publica l sitam (ut præmissum est) peneque desolatam, in qua gloriosissimus corpore quiescebat Prudentius, qui, lassitudine cogente & temporis instante densitate, hospitium metatus est cum suis apud ejusdem Martyris ecclesiæ matricularium m. Et poterat utique vir egregius & multarum copiis ditissimus rerum largioris nobiliorisque ædis potiri hospitio, nisi ei talis magis placuisset mansio, quæ solito surgentis noctis conticinio ad divinos decantandos hymnos domo Domini esset propinquior. Susceptus itaque officiose cum suis comitibus, prout possibilitas admisit, largis reficitur obsoniis. Ast ubi pulsa fames & surrexere, relictis rite thoris, percunctatur beatus Præsul hospitem suum, quisnam diceretur, quoque honore finalis professionis, martyrii scilicet, an confessionis insigniretur is, cujus memoria in contiguo ab incolis venerabatur oratorio.
Ædituus consultus ait, Prudens vocitatur,
Martyrii titulo celebri fama decoratur:
Qui primævus adhuc Christi documenta sequendo,
Jam Juvenis meruit palmam fidei moriendo:
Dansque polo flatum, tenet istic corpore stratum.
Nunc pia vota juvat ad corpus ferre beatum;
Quippe piis votis solet ipse favere precantum,
Si perfecta fides flagret sub pectore tantum.
Sed quia barbarici ruerant huc sæpe furores,
Ædibus eversis, nostri periere priores.
Villam, quam cernis, credas nos destituisse:
Hanc quoque basilicam sine tunc cultore fuisse.
[13] His & hujusmodi auditis, reverentissimus antistes profundo volvebat pectoris arcano, [illic servari, intelligit,] quod postmodum, Deitate annuente, efficaciter mancipavit effectui. Quid multis moror? Nox terram solita totam contexerat umbra: traduntur placido mortalia corpora somno. Medio vero noctis intempestæ silentio, religiosus pontifex de more ad cœlestes cum clericis suis consurgit laudes, juxta quod ait regius Psalmicen sub typo Ecclesiæ: “Media nocte surgebam ad confitendum tibi, Domine, super judicia justitiæ tuæ n.” Ingressi autem basilicam divina dulciter concrepant cantica; deinde, dum sacra ab eis percelebrantur præconia, vir vigilantissimus dignusque episcopi etymologia o, curiose perscrutans ecclesiolam, tandem ad ligneam pervenit capsam, quæ, retro altare posita, sacratissimi Martyris continebat soma p, & jam pene tota cariosa vetustate computruerat; qua facile patefacta & illato lumine, sanctissima contemplatur ossa, vilibus & diuturnitate temporum consumptis pannis obvoluta. Qui, protinus evocato capellano suo, altaque ab imo pectoris ducens suspiria: Heu! inquit, quod tam splendiflua lucis æternæ lucerna tam angusti offunditur tenebris modii, cum potius orbem illuminatum * sublimissimo digne foret imponenda candelabro. Proh dolor! Ecce topazion, ille lapidum pretiosissimus, cunctas repellens larvas, imperialique aptissimus diademati, humili diversatur in pulvere. Sed si forte gratum nossem beatissimo Martyri, sine dubio, Aquitania nobis discedentibus, viduata remaneret urna tanti Patroni. O nos vere felices, si nobiscum, sancte Martyr, hinc abire velles!
[14] Vix lacrymas reprimens hæc paucula dixerat heros; [quas, inito] cui capellanus, vir eruditissimus urbanæque eloquentiæ, non multa pro tempore fans sic intulit: Mirari satis nequeo, honorificentissime pater, cur ille æquissimus Arbiter rerum, qui omnia in pondere, mensura & numero disponit, tam præclari meriti Virum, & Gallicana dignum amplitudine, tam exiguo, tamque neglecto contineri sinat domicilio: nam, quantum præsentium rerum colligitur indicio, vix semel hic Missa celebratur in anno. Hæccine, gloriose Martyr, placet mansio? Hoc recondi juvat angulo, dum populis benigno non vis opitulari suffragio? Sed absit a pio Viro livida invidia; melius sane acceptiusque foret sydereo Regi, quantum ad judicium meum spectat, si populosa constitutus in urbe supplices placita protegeres interventione, corporum morbos debilium propelleres, recidiva consequente sospitate. O utinam sempiterno liberet Numini, Lingonicæ te inferre civitati! Procul dubio sacerrima ossa hæc decorarentur auro vel secundi honoris metallo, quæ hic carioso non circumteguntur, sed potius deturpantur ligno. Age, tam copiosus, tantique pretii thesaurus lutulento eruatur loco, urbanisque inferatur gazophylaciis, haud est metuendum furtum, quod Omnipotenti probatur esse placitum, multisque mortalibus profuturum.
[15]
Talia dum dicunt, visus in Martyre figunt, [cum suis consilio]
Vela revolventes & noscere cuncta volentes.
Mox breve, mox igitur, quod continet, hic reperitur,
Discat, qui nescit, Prudentius hic requiescit,
Qui Domini testis fuit indiciis manifestis.
Hæc ut legerunt q, ea tollere disposuerunt;
Sed paulo dubitant, quia Sanctum tangere vitant.
O bene devoti, culpæ formidine moti,
Quid formidatis? Nihil est hic, quod paveatis.
Non irascetur Martyr, quia mitis habetur;
Jam dudum siquidem remorari nollet ibidem.
Mitis inhumanos dimittere vult Aquitanos:
Vobiscum certe cupit ire, jubetque referre.
[16] [clam nocta aufert.] Postposito ergo religioso timore, auferunt beatas reliquias totius corporis, adeo ut nil desertæ relinqueretur arculæ, continuoque Hispanica reverenter obvolutæ palla, celerrime, priusquam diesceret, capacibus infarciuntur crumenis: erat enim locus isdem pene habitatione humana destitutus, tam barbarica infestatione, de qua jam satis præfatus sum, quam etiam indigenarum, eum sibi usurpare volentium, alterna pervasione, ideoque valde opportunus ad tale peragendum negotium. Ast ubi more suo de cardine surgit Eoo florigero curru tenebris aurora remotis, conscensis sonipedibus, redux ingrediuntur iter, nullo penitus accolarum animadvertente, quod factum fuerat. Quæ enim in viro tantæ gravitatis, tantæque authoritatis haberi suspicio furti poterat? Quis vero, ut alia omittam, pontificem quemlibet latrocinii reum umquam audisse se, meminit, nedum virum præcelsa stirpe progenitum, & ob id late notissimum, sanctitatisque non inopem? Sed, o felix plane latrocinium, egregia laude per sæcula cuncta fruiturum & coram altithrona Majestate gratissimum! Dicat aliquis, præsulem sanctum tale quid attemptare, nullatenus debuisse. Sed multorum discimus exemplis, sanctos spiritus plerosque, Deo in superis jam post busta conjunctos, vel gratanter pati, corporum suorum reliquias ad uberiorem salutem, suique majorem venerationem ad alia deferri loca. Denique protomartyrem Stephanum ab Hierosolymis Constantinopolim r, Nicolaum a Mirea Barrum s, Magdalenam Mariam ab Aquensi regione Vizeliacum t, ipsum quoque monasticæ philosophiæ legislatorem Benedictum fideli furto vel rapina a Cassino in Gallicas delatum legimus oras u. O utinam tale mihi facinus, tantumque patrare contingeret furtum x!
[17] [ac Besuam defert anno 883.] Sed quid diutius gaudia nostra per plurima demoror? Ingressus itaque beatus pontifex Geilo Burgundiam cum ingente gaudio, Aquitania spoliata, grates referebat Majestati divinæ. Tandem vero superna clementia ei Besuam reduxit in memoriam, quam plurimum in visceribus Christi sancta complexabatur charitate, ut eam pauperem & egenam tanta ditaret opulentia. Ut autem episcopii sui contigit terminos, tanta procerum, clericorum, monachorum atque populorum multitudo diversi sexus, conditionis & ætatis occurrerunt, ut conglobati confestim per semitas pia violentia ipsum sanctum præsulem remorari diutius compellerent, videntes miracula & sanitates, quas beatus Martyr pie credentibus publice conferebat. Quid plura? Tandem post multas difficultates cum onere illo sacratissimo, copiosis stipatus agminibus, gratulabundus Besuanos subintrat penates. Susceptus vero officiosissime, ut tantum decebat præsulem, peracti itineris accidentia (ut assolet fieri) refert, Prudentiique beatissimi gloriosam rapinam inter alia commemorat; qui, obnixe ab abbate fratribusque exoratus, tantum, tamque incomparabilem Tyberianis gazis thesaurum Besuensi concedit ecclesiæ anno ab æterno Verbo humanato octingentesimo octogesimo tertio y. Nec hoc solum, verum etiam, ne Sancto deesset luminare interdiu & nocte, quasdam episcopii ecclesias eidem loco dedit liberrime, quæ nominatim exprimuntur in rerum datarum Codice, ipso beato antistite hoc idem ubique diffamante. Quantum autem Besuanam dilexerit ecclesiam, qualiterve provexerit, in eodem libello benevolus & studiosus lector copiose reperiet.
[18] Deposito ergo Besuæ gloriosissimi Martyris corpore Nonas Octobris z, [ibique deponit die VII Octobris,] eodem die annuatim decernitur lætitia pro tanti exceptione Patroni aa; nec immerito. Si enim olim Octaviani triumphi exceptio festivo quotannis recolebatur gaudio, qui animam post letum sævo tradidit orco, quanto magis beati Prudentii, æterna in superis gloria & honore coronati, jocundissimus ad nos adventus perenni (si posset fieri) mancipari deberet celebritati? Notandum vero, quod plerique arbitrantur, beatissimi corpus Prudentii non a venerabili Geylone ab Aquitania delatum, sed ab ipsis Aquitanicis ob metum Saracenorum, ab Hispaniarum partibus, transcenso Pyreneo, in Gallias sæpius irrumpentium, allatum Divioni bb propter firmissimam loci munitionem; sicuti corpus egregii doctoris Hilarii cc, & beatæ Radegundis a Pictavensibus, aliaque perplura Sanctorum pignora ab aliis provinciis dd.
[19] Quod profecto non immerito ut verisimile credi posset, [teste Agrimo, qui fuit e proximis Geilonis successoribus.] nisi venerandæ memoriæ Agrimus, præsul Lingonensium, successor ejus, in quodam suo dixisset privilegio ee: “Ad multorum,” inquit, “constat pervenisse notitiam, qualiter Geylo, piæ recordationis episcopus, prædecessor noster, S. Prudentium ab Aquitania transferens, in nostrum episcopium Lingonense detulit, & in Besua monasterio ad laudem & gloriam nominis Dei solemniter collocavit.” Ex quo liquido perpendi potest, ab oris Aquitanicis pontificem sæpefatum, nostrum illustrissimum detulisse Martyrem, & Besuensi contribuisse cœnobio. Quantis autem quibusve ibidem, in basilica videlicet beatorum Apostolorum Petri, & Pauli virtutum coruscaverit radiis, a nescio quo nostratum ff satis plano expeditum sermone, celebri effertur memoria, quæ etiam virtutum insignia in hoc Opere nostro dignum duximus inserere, ut vetera novis copulantes superflua recidamus, hiantia suppleamus, minus commode dicta, veletiam vitiose, adgnormam dirigamus gg. Sed ne forte aliena sublegisse, & alterius gloriam in nos impudenter videamur transfundere, ipsis priscis miraculorum ejus virtutibus subsequentem libellum dicabimus, ut, quid nostrum, quidve alterius sit, sagax lector dispiciat. Explicit liber primus.
ANNOTATA.
a Id est, Ludovico Pio, Caroli Magni filio, qui anno 740 e vivis abiit.
b Frequentes barbarorum in Gallias, eo tempore factas, irruptiones apud scriptores Francicos passim obvios descriptas invenies.
c Easdem civitates a barbaris captas (si Narbonem excipias) nominatim enumerat Ermentarius abbas, scriptor æqualis, in Præfatione ad lib. 2 de Translationibus & Miraculis S. Filiberti. Verba illius dedi num. 20 Comment. prævii. Notitia provinciarum & civitatum Galliæ, Honorii Augusti, ut videtur, temporibus condita, Andegavum (Angers) provinciæ Lugdunensitertiæ; Aurelianum (Orleans) Lugdunensi Senonicæ; Lemovices (Limoges) Aquitaniæ; Burdelam (Bourdeaux) Aquitaniæ II; Tolosam (Toulouse) & Narbonem Narbonensi I adscribit. Ex his Burdegala, Narbo & Tolosa civitates sunt archiepiscopales, reliquæ episcopales.
d Legendum reor Carolomanno, Francorum ab anno 879 usque ad annum 884, quo obiit, rege: Carolus enim Crassus, anno 880 imperator coronatus Romæ a Joanne Papa, a morte tantum Carolomanni, cum Carolus Simplex, Ludovici Balbi filius, vix quinquennis esset, a Francis fuit evocatus. Carolus vero Simplex Franciæ rex coronatus est anno 893. Ex Labbeo in Chronologia Technica ad annos supradictos.
e Non tam pacata fuisse ea tempora, ac Teobaudus his verbis insinuat, temporum horum Fastos legenti manifestum erit.
f Ἄγαλμα Græce simulacrum statuemve sæpe significat: hic autem sumitur pro diœcesanorum multitudine seu grege, episcopi curæ commisso.
g Besuense Chronicum jam sæpe citatum Teobaudus intelligit, auctore Joanne monacho Besuensi,qui sub Stephano abbate Besuensi fuit, de quo num. 49 Comment.
h Isaaco Lingonensi episcopo successit sub annum 880. Ex Chronico Besuensi apud Acherium sæpe laudatum pag. 518. Vide etiam num. 21 Comment. prævii.
i Comitis cujusdam, Geilonis pariter dicti, filium vocat Falco in Chronico Trenorciensi apud Petrum Jueninum in monumentis Historiæ Trenorciensis pag. 18.
k Nimirum Compostellæ in Gallæcia, quam Oceanus Atlanticus alluit.
l Id est, in via publica.
m Infra ædituus dicitur.
n Psalm. 118, ℣. 62: Media nocte surgebam ad confitendum tibi super judicia justificationis tuæ.
o Ἐπίσκοπος Græcis est, qui Latinis inspector, observator, explorator, seu, ut etiam Teobaudi vocabulo utar, perscrutator.
p Id est, corpus.
q Hinc videtur Geilo una cum corpore schedulam aut inscriptionem, quæ S. Prudentii nomen & martyrium testaretur, invenisse.
r De S. Stephani reliquiis, Hierosolymis Constantinopolim (absque furto tamen) allatis, Marcellinus ait in Chronico ad annum 439: Eudocia, uxor Theodosii principis, ab Hierosolymis urbem regiam remeavit, beatissimi Stephani, primi martyris, reliquias (manum scilicet, ut aiunt) quæ in basilica S. Laurentii positæ venerantur, secum deferens. Et Theodorus lector apud Henricum Valesium pag. 568: Eo (Theodosio Juniore) regnante, depositæ sunt reliquiæ SS. Stephani, Laurentii & Hagnes in martyrio S. Laurentii, die vicesima prima mensis Septembris. Et eodem die celebratur illic eorum memoria usque ad hodiernum diem. At non huc fortasse respexit Teobaudus; sed fabulam illam, quæ apud Surium est ad diem III Augusti; quaque S. Stephani corpus jam inde a Constantini Magni tempore Constantinopolim allatum dicitur per Julianam viduam, quæ viri sui, juxta S. Stephani corpus & in simili tumulo sepulti, corpus auferre se rata, non hujus, sed S. Stephani corpus Constantinopolim detulerit; sed fabula hæc ex Marcellino & Theodoro Lectore satis refellitur.
s Signatur ea S. Nicolai Translatio in MartyrologioRomano ad diem IX Maii his verbis: Barii quoque in Apulia translatio S. Nicolai, episcopi ex Myra, civitate Lyciæ, de qua Sigebertus apud Miræum ad annum 1087 hæc scribit: In Italia Venetianis meditantibus auferre corpus sancti Nicolai a Myrea Lyciæ, a Turcis desolata, præoccupaverunt eos Varenses cives, numero XLVII, & ab Antiochia Myream venientes a IV monachis, tantum ibi inventis, extorserunt sibi ostendi tumbam Sancti: qua effracta, ossa Sancti in olei liquore natantia integro numero extraxerunt, & Varim (Barium) cum gloria attulerunt. Facta est hæc translatio anno DCCXLV a depositione sancti Nicolai. Historiam Translationis hujus ex Joanne archidiacono Barensi, qui illam sub annum 1088 scripsit, latius explicatam habes apud Surium ad diem IX Maii pag. 116 & seqq.
t Vezeliacum (Vezelay) Burgundiæ oppidum est in diœcesi Augustodunensi: condidit illic sanctimonialium monasterium seculo nono Gerardus comes; sed brevi a Saracenis eversum & a Gerardo instauratum monachi Benedictini incoluere. Hujus loci monachus, Badilonem dictum, S. Mariæ Magdalenæ reliquias eo detulisse, aiunt: sed unde acceptas? Id ipsos monachos Vezeliacenses latuisse, ait Sollerius tom. V Julii pag. 12; sed seculo duodecimo eam apud illos invaluisse opinionem, quam Teobaudus sequitur, corpus S. Mariæ Magdalenæ ex Provincia, imo ex ipsa Aquæsextiensi urbe ad suum cœnobium delatum fuisse, furtim nempe a Badilone surreptum. Contra Provinciales S. Mariæ Magdalenæ corpus penes se & fuisse, & remansisse, contendunt; quorum sententiæ ut verosimillimæ Sollerius subscribit, quidquid in contrarium varii scripserint. Consule, si lubet, illius Commentarium in Vitam S. Mariæ Magdalenæ, ubi hanc controversiam §§ XI, XII, XIII & XIV multis est persecutus.
u Verum & ea de re inter Benedictinos ipsos lis est non exigua: utut sit, Translationis hujus Historiam, auctore Adalberto Floriacensi monacho, edidit notisque illustravit Henschenius tom. 3 Martii a pag. 302.
x Licitum id olim a nonnullis, sed male, putabatur.
y Hinc Castellanum, qui anno 885; & Tillemontium, qui 887 S. Prudentii corpus Besuam delatum scribunt, corriges.
z Id est, VII Octobris: perperam igitur signat hic Castellanus IV Septembris, XX vero Octobris Gualtherotus. Vide num. 23 Comment. prævii.
aa Recentiores tamen, die VI Octobris S. Prudentium coli, scribunt. Vide num. 4 Comment. prævii.
bb Burgundiæ primaria civitas est.
cc De S. Hilario, Pictaviensi episcopo, actum est ad diem XIII Januarii, & tom. VII Maii a pag. 594: verum nihil ibi alibive inveni de translatis Divionem ejus reliquiis.
dd De S. Radegunde regina pariter actum est in Opere nostro tom. III mensis Augusti ad diem XIII ubi in Commentario ad illius Acta prævio num. 85 S. Radegundis corpus usque ad annum Christi 1562, quo Calvinistarum rabie combustum fuit, Pictavii conservatum fuisse dicitur; non ita tamen, quin subinde alibi delituerit, ut in Quintiniacensi non procul Pictavio Benedictinorum monasterio ob crebras subitasque Normannorum irruptiones aliquando delituit. Ita fieri etiam potuit, ut, quod Teobaudus ait, fuerit aliquandoob imminentium barbarorum metum Divionem delatum. Triplex ejus translatio signatur, una apud Saussayum ad diem XXVIII Februarii; altera in Florario nostro Ms. ad diem XI Februarii; tertia ad XXIV Octobris in eodem. Verum quo tempore, & quo factæ sint binæ hæ translationes, dictum Florarium non edicit.
ee Agrimi Chartam, unde hæc Teobaudus hausit, integram habes ex Chronico Besuensi num. 27 & seq. Comment. prævii. Sedit Agrimus in Lingonensi cathedra saltem ab anno 889, uti ex eadem Charta conficitur, monachus mortuus sub annum 910 in S. Benigni monasterio.
ff Hinc, Teobaudum monachum Besuensem fuisse, colliges, uti & auctorem libri secundi Miraculorum S. Prudentii, qui proxime sequitur.
gg Ex his colligo, Teobaudum librum secundum Miraculorum S. Prudentii non transcripsisse ipsis auctoris sui ubique verbis; sed quædam in illo mutavisse, rescidisse, supplesse, etsi non admodum multa; licet paulo infra dicat, se dicto libro Miraculorum S. Prudentii secundo ejusdem Martyris virtutes seu miracula assignare, ut olim scriptæ sunt. Rem declarabunt uberius ea, quæ in librum 2 Miraculorum S. Prudentii ex Ms. Divionensi, quod a sexcentis aut septingentis annis exaratum Chiffletius censuit, infra annotabuntur.
* an illuminatura?
LIBER II.
A. anonymo.
CAPUT I.
Depositis Besuæ S. Prudentii reliquiis, varia ibi miracula ad illius invocationem eduntur.
Decursis in priore volumine, qualiter sacratissimus martyr Prudentius, hostibus evictis, policam conscenderit aulam a, quoque rerum ordine nostras delatus ad oras, Besuanos subierit lares; [S. Prudentius paralyticum & anum contractam fanat,] in secundo nunc, quibus quantisque sese apud Besuam declaraverit virtutibus, ut olim scriptæ sunt b, assignare rationis ordo postulare videtur: fides autem rerum ipsarum ad primum referatur authorem. Igitur dum ipsum corpus reverentissimum adhuc eminus a monasterio esset in itinere c, quo deferebatur Besuam, innumeris populorum vallatum catervis, homo quidam, Johannes nomine, qui quondam monachorum procurando ovilia, opilionis functus erat officio, asello residens ei occurrit obvius, qui jam ab annis pristinis paraliticam inciderat ægritudinem, adeo ut, membris inferioribus dissolutis, nonnisi alieno vaderet adminiculo; moxque humi prostratus, beati Martyris luctuose invocando auxilium, tibiarum quidem extensione potitus est, ita ut aliorum sublevatus adjutorio erigeretur, denegato sibi adhuc commeandi officio. In quo utique facto, quiddam minus rectæ fidei creditur habuisse, dum, quod voluit, ex toto impetrare non potuit. At ubi templum sanctorum Apostolorum Petri & Pauli Besuense beatum corpus ingressum est, anus quædam plebeia, nomine Christina, quæ undecim annis contractionis laborabat incommodo, interventu B. Prudenti, cujus incessanter implorabat suffragia, eundi reparato officio, suis jam, non alienis, viribus loculum, quo beatus Martyr ferebatur, gaudens subsecuta est d.
[21] Postquam autem in ecclesia Apostolorum Petri & Pauli sancti Martyris corpus positum est, [cæcitatem, morbum lethalem, claudicationem, chiragram tollit,] Martina quædam infantula octennis, ab alvo materna cæcitate damnata, dum a parentibus illo fuisset deportata, quo sacer quiescebat Martyr, divina in se operante virtute, subito lucernarum rutilos cœpit intueri fulgores; &, ut nativus infantibus mos est, quo sibi propius exhiberentur, veluti pulcherrimæ res & insolitæ, quo valebat modo, cœpit deprecari. Processu tempus effluxerat, & femina quædam, nomine Osanna, adducitur, quæ ita diræ valetudinis angore fatigabatur, quippe membris omnibus ægritudinis lethali pondere pressis, & * hominum etiam levissimos horresceret tactus: quæ, dum limina almi Clavigeri Doctorisque egregii tetigisset, omni propulsato dolore, pristinam promeruit sospitatem. Wichildis etiam nonagenaria, ut putabatur, quæ usum pariter videndi atque incedendi perdiderat, tam ægritudine, quam provectiori ætate defessa, dum suorum amminiculo devecta, fuisset sacratissimo corpori [admota,] illico diu negatum recepit visum, &, gressibus rigido angore solutis, suis jam gavisa est vadere plantis. Nec dissimili privilegio pollet, quod Raynildis Solumgiaci ruris e annorum ferme XXV jam longo ævo sinistri brachii chiragricum incurrebat morbum, ita ut manus sibi pollice infixo, & cæteris digitis superpositis pectori adhæreret, & nullo modo divelli posset; huic divini medicaminis mox virtus adfuit, & dum, fusa oratione, limen oratorii, quo sanctus quiescebat Prudentius, fuisset egressa, pristinæ reddita sanitati, adstantes grates reddere Conditori incitavit.
[22] Gautselinus quoque annorum decem & octo, [gressum contracto, cæcæ visum, muto loquelam,] villæ habitator, quæ vocatur Solumgiacus f, præsentissimam S. Prudentii virtutem expertus est: nam illius undique membra subteriora ita sibi contractionis vendicaverat morbus; ut non eo * loco movere, nedum incedere posset. Contigit autem, ut, aliorum manibus lectica gestatoria vectus, basilicæ beatorum Apostolorum deferretur, qua venerabilis Prudentius martyr miraculis publicabatur. Cumque, peracto Officio, omnes ecclesia egrederentur, nullusque adesset, qui juvamen egressionis ægroto tribueret, remansit ibidem sui potestate privatus; sicque factum est, ut monachi advenientes eum, solitudinis & debilitatis causa ingemiscentem, reperissent. Quocirca adstantes, miseratione ducti, immo magis divino instinctu, eo, quo fuerat lectulo deportatus, imponentes, sancto Prudentio obtulere curandum: qui pro sui scientia, oratione fusa, cum lacrymis Domino prostratus, vires recepit, omnium membrorum solutionem promeruit; &, petito baculo, eorum, qui aderant, manibus erectus, pedibus rectus stetit, omnibus, ut par erat, laudes Domino referentibus. Pontivinceniæ g Vulfrada quædam adolescentula oculorum octennem lugebat caliginem, quæ, dum prælibatum adiit locum, velut quolibet imperfectæ gratiæ obice argueretur, ex parte illuminata recessit. Dierum aliquorum evergente curriculo, puer quidam de villa, cui nomen est Flexo h, utriusque officii, audiendi scilicet & loquendi, subierat infensam; qui, dum limina SS. Apostolorum Petri & Pauli attigisset, ita curatus est, ut clare audiret & loqueretur. Mater vero, super mirifici operis spectaculo gratias agens Deo, cum gaudio remeavit ad sua.
[23] [enervatæ vires, cæcis visum reddit, dæmone obsessum liberat, aliaque] Flaverta, Lingonicæ urbis i indigena, decenni ætatis virore florescens, sexto mense ferme exacto, scapula cum brachio & manu ita fuerat enervata, ut nec quidem ea movere, nec contingere aliquid posset; hæc dum biduo, quod S. Martini præcedebat festivitatem, Besuense cœnobium attigisset, ipsius vigilia memorati S. Martini k, dum media nocte in ecclesia quiesceret, ubi sanctissimi Prudentii reverentissima gleba competenti frequentabatur honore, ipso mediæ noctis articulo, omni levata dolore, sanitati redintegrata est. Wandaldrudis quoque Adchiacensis villæ l, octo quidem ætatis annos, cæcitatis vero tres & novem menses expleverat: quæ ipso die veniens, quo & superius curata, Matutinorum solemnitate peracta, gratia medendi in domo orationis stans atque orationi incumbens, visum recepit. Soror tamen ejus imparis ætatis & ipsa diu cum esset cæca, aliquantulum luminis promeruit, clare tamen videre non poterat. Warneldis etiam de Mentusca m, jam duodennis, nativo lumine frustrata fuerat; hæc ad præfatam contendens solemnitatem, ut debilium est consuetudinis, candelam obtulit, atque e vestigio clare lumen promeruit, omnesque ad laudes persolvendas Creatori perspicue incitavit. Ermenbertus plenæ indolis, utpote decem & octo annorum, Beriæ incola villæ n, immundo spiritu arreptus, illius acriter vexabatur instinctu o. Hic, dum a parentibus plaustro vectus, lorisque fortiter adstrictus, Ecclesiæ principum Apostolorum Petri & Pauli, in qua sanctus quiescebat Prudentius, præsentaretur, suffragantibus sanctis Apostolis, immo beato Prudentio interveniente, immundi spiritus caruit fœditate. Et quia ingrati hospitis diro horrore obtritus fuerat, licet sanæ mentis, diutino tamen laboravit incommodo.
[24] [permulta,] Alius quoque, nomine Winebaldus ex villa Burbureno p, eodem fatigabatur stimulo; hic, dum eidem basilicæ sistitur, humi prostratus, orationem fudit, atque integerrimæ restitutus est sanitati. Quædam etiam femina partium sancti Sequani q, ut ipsa fatebatur, octo annorum expletione ita nervorum contractionem incurrerat, ut calcanei natibus hærerent: hæc plaustro superposita ad locum, quo sanctus quiescebat Prudentius, devehi cœpit: sed antequam cœnobio propinquaret, obtentu almi martyris Prudentii mirum in modum ita curata est, ut, relicto vehiculo, suis ad prædictum locum vaderet plantis. His ita rite peractis, quædam femina, quæ, nonnullis evergentibus annis, ita curva manebat, ut sursum respicere omnino nequiret, præpediente infirmitate, immo & paupertate, a vicinis se ad monasterium deferri postulat: sed ejus necessitudini abnuentibus cunctis, anxie cogitando, quomodo illo deveniret, insperato sopore depressa est: sed mox evigilans ita morbo levata est, ut propriis pedibus incedendo, male denegantibus pudorem incuteret, cæteros autem ad Deo gratias referendum secum super collato sibi beneficio invitaret. Infans, longo jam tempore audiendi desuetus officio, illuc cum matre devenit: sed, opitulante sancto Prudentio, ex asse curatus est. Juvenis etiam quidam Lantiliaci r ruris, cognomento Ermembaldus, viginti ferme annorum, ab ineunte ætate claudus, Sanctorum patrocinia expetiit, & integre sanatus recessit.
[25] Beriensis villæ s puer quidam præfato monasterio delatus est, [modo relatis] qui ab ipsis cunabulis manu cum brachio dextro, cubito quoque & scapula ita viduatus fuerat, ut præmortua viderentur. Die autem Parasceves, fratribus ex more vigilias celebrantibus, cœpit magnis insistere vocibus, utpote divellentibus se ab invicem membris, & illico reformatus est sanitati. Operæ pretium est illud etiam litteris allegare, quod quidam, nomine Esemegaudus, ex villa, quæ vocatur Campo-Cervina t, jam quinquagesimum ætatis agens annum, decennio claudus manebat, ita ut vehiculo de loco ad locum emigraret. Is ante Quadragesimam jam dictum cœnobium petiit, ibique sanctum Pascha spe recuperandæ salutis sustinens, eodem die divinam in se virtutem expertus est: nam ut sacrum officium, prout tempus dictaverat, exactum est, rigida diu membra, divina pietate medicata, cœpere paulatim extendi, ita ut, obortis lacrymis, magnis vocibus inclamaret. Quo spectaculo, signis ex more pulsatis, utriusque sexus non minima multitudo gratias cum lacrymis cœpit agere *. Referendum etiam, quod cunctis perspicuum fuit: infantula quædam, nomine Adisindis, partium Chohone u ex villa, cui nomen est Sauste, diutino cæcitatis somno sopita, tertia feria ante medium Pascha ad sæpedictum oratorium plebeia cum multitudine venit, & inolita bonitate Dei quarta feria subsequenti, quo caruerat, lumen accepit, omnibus superno Datori gratias referentibus, qui a seculo operatur mirabilia.
[26] Creberrima sancti martyris Prudenti fama undecumque ad sui venerationem consciverat populos, [non absimilia,] qua comperta, vir quidam, nomine Ermenaldus, Magnimontensis accola, de villa Fluriaco x, dum esset cæcus, sed inposterum a Deo curandus, die Ascensionis Domini jam vespera ad monasterium contendit. Cumque venisset ad locum, quo secunda crux in via scilicet posita erat, ubi claudus per interventum beati Prudentii curari meruerat, a regente gressus suos ammonetur, ibi adesse crucem, olim patratæ virtutis indicem. Sine, inquiens, puer, tangere me crucem, propter accessit, & sursum gestiens aspicere, velut umbra paulatim dilucescente, vidit eandem pendere crucem: hic cœpit ex oculis ejus aqua cum glaucomate egredi, medium autem lignum crucis, quod pendebat divisum, idem vir sustulit, & loco priori coaptavit: inde monasterium pergens, dum portas templi paulatim attigit, lumen ex integro recepit. Igitur fama boni odoris non modo vicina, sed etiam longe remota peragrante loca, non multis evolutis diebus, quidam ibi advenit, qui (ut ipse referebat) triennium expleverat, ex quo auditu fuerat viduatus: hic, orationis domum pia devotione ingressus, mirum in modum auditu recepto, gratias retulit Deo.
[27] [opem suam petentibus] Sexto vero die, jam mense Junio inchoante, idem cœnobium adventavit puella, nomine Glismodis de Arco-fracto y super littus Albæ z fluvii, quadriennio cæca, quæ, dum ibidem recuperandi gratia nonnullis sustinuisset diebus, ex more monasterium egredientibus feminis, & ipsa, aliorum manibus deducta, pariter egressa est: hæc dum, cæteris suam ingredientibus viam, sola extra portam remansisset, nacta occasione eleëmosynam rogitandi, paupercula quædam infantula illuc deveniente, cur ibi sola moraretur, ab ea stipulata est, quæ dum retulisset, se ductoris auxilio egere, illa, data ei manu, ante fores ecclesiæ reduxit, &, dum in porticu parumper remoraretur, veluti dilucescentibus tenebris, modicum cœpit intueri lumen, & mox oratorium ingressa, clare videre promeruit. Puerulus quoque, nomine Wlfranus, * de Chyriaco aa prædio a parentibus pridie ante Vigiliam S. Joannis Baptistæ ille * ad vesperam devectus est, qui rudis adhuc usum loquendi amiserat, & manibus tremens, easdem contractas habuerat: hic stans ante altare Principis Apostolorum, quo sanctissimum almi corpus quiescebat, collidentibus se ad invicem puerilibus membris, plenissimæ restitutus est sanitati.
[28] [beneficia] Quædam etiam femina, cognomento Heldeverta, ferme annorum quadraginta, Dominico die ante Decollationem sancti Joannis Baptistæ Besuense cœnobium adiit; hæc, tribus annis cæcitate deformis, capitis & superciliorum incisione a medicis valde est vexata, sed a nullo curata: quæ adhuc in itinere posita, cum pervenisset ad crucem, ubi claudum & cæcum sanatos supra memoravimus, a ductore affatur: Adest crux bb: at illa mentum manu sursum elevans (neque enim aliter cælum respicere poterat) velut desciscente * nebula, cœpit parumper vexillum crucis aspicere. Demum nimio sudore suffusa, & tremebundis palpitans membris, ad locum destinatum pervenit, quo utriusque sexus contenderat multitudo: quibus præsentibus, dum Missarum solemnia celebrabantur, lumen, quod amiserat, non sine multorum alacritate & ammiratione recepit. Sed quid per visum ei actum sit, non est silentio tegendum. Pridie quippe antequam curanda venisset, dum sopori operam daret, visum est ei, illo ire debere, quo & vigilans venit. Sed dum potita sanitate domum rediisset, non multis post evergentibus diebus, oculus ejus dexter immodico dolore gravatus, cœpit tumescere atque caligine obduci: sed dum intempestæ noctis quiete deprimeretur, sanctus ei martyr Prudentius per visum adstitit, ejusque frontem aversa manu percutiens, dixit: “Surge & candelam ad mensuram status tui, quo ego jaceo, citissime defer;” surrexit mulier, sanitatique reddita est, & candelam sibi indictam sancto Viro summa velocitate obtulit.
[29] Vir etiam quidam, nomine Agnalays, ex comitatu Portuensi cc, [prodigiose confert.] villæ autem Floriacensis, dum sinistri brachii anno uno & eo amplius laboraret incommodo & a nullo medicorum redderetur incolumis, per visum uxori ejus revelatum est, ut candelas idem vir suus secum deferens, sancto se Prudentio devotus offerret; cumque, mane jam facto, ab uxore super revelatione compellaretur, candelas magno studio præparavit. Et quia præ nimia morbi valetudine ipse ferre non potuit, statim ut eas ferendas portitori dedit, mirabile dictu integram promeruit sanitatem. Nec abs re videtur illud etiam huic Operi inserere, quod, antequam hæc agerentur, mulier quædam de Blaviaco dd villa filium manibus gestans annorum duodecim, nomine Germinium ee, ad monasterium detulit: hic quadriennio paralysi dissolutus, velut lapis rigidus existebat, ita ut tempore edendi & bibendi, resupinato eo, mater ori ejus cibum aut potum infunderet, tamquam cocleari in vas fundens liquorem. Hic, ut prædiximus, monasterio devectus, aliquandiu ibi demoratus, opitulantibus Sanctis ff, ex asse curatus est; &, qui multis jam decedentibus diebus omnium membrorum caruerat officio, pedibus propriis hilariter, populi subsequente caterva, suam repedavit ad domum.
ANNOTATA.
a Phrasibus poëticis non raro Teobaudus delectatur: quam hic policam aulam vocat, cælum illi est; sed hæc, si quæ occurrent deinceps, quia minoris momenti sunt, negligam.
b S. Prudentii miracula, hoc libro comprehensa, cum passim congruant cum Ms. nostro Divionensi, de quo supra ad litt. gg & in Comment. prævio num. 9, fideliterque passim a Teobaudo descripta sint, illud separatim typis dare necesse non judicavi. Si quid tamen illud inter & Teobaudum sit discriminis, lectorem non celabo.
c Primum igitur hoc miraculum contigit anno 883 mense Octobri, VI vel VII die.
d Utrumque miraculum cum iisdem adjunctis Ms. Divionense memorat; sed ordine inverso: Teobaudus secutus est ordinem, quo utrumque contigit: Ms. Divionense præterea utrique miraculo versus paucos subjicit, quod & alibi non raro observare licet; sed cum nihil peculiare de S. Prudentio referant, indictos præteribo.
e Codex seu Catalogus beneficiorum diœcesis Lingonensis, anno 1626 Parisiis editus, pag. XI Solangeyum (Gallice Solangy) refert inter beneficia curatæ decanatus Tornodorensis (Tonnerre): at pag. 74 Selongeyum (Gallice Selongey) in decanatu Granceii, hic, ut opinor, memoratum: vicus est ad fluvium (la Venelle) haud procul Besua, prout notatur tum in Tabula geographica partis Septemtrionalis ducatus Burgundiæ, tum in Tabula partis Meridionalis Campaniæ per Guilielmum de l'Isle.
f Idem videtur locus, de quo proxime egi.
g Locum hunc non reperi: reor interim, ad fluvium (la Vingenne,) qui non procul Besua fluit, situm fuisse.
h Nec hunc reperi.
i Urbs est Galliæ in Campaniæ Burgundiæque confiniis, Gallice Langres.
k Sic recte: male habet Ms. nostrum Divionense: memorati matyris pro memorati Martini.
l Hanc quoque villam frustra quæsivi.
m In Chronico Besuensi pag. 662 Mentusca sita legitur in territorio Attoarensium (in quo & Besua est) juxta Ararim, Gallice la Saone.
n Vicus juxta fluvium Tillam (la Tille) prope Besuam.
o Sequuntur pauca in Ms. Divionensi, hic a Teobaudo omissa, salva tamen rei substantia. Nimirum hæc: Qui non modo hominum, verum etiam porcorum gauderet pinguescere tabo, sicut per quemdam dictum est, quia niger, hispidus, horrens, permittente Domino, porcinum invasit gregem.
p Vicus, ut opinor, prope Besuam, Gallice dictus Bourberain.
q Gallice S. Seine vel Seyne: non unus hujus nominis vicus illis in regionibus occurrit: proximus Besuæ, quique hic videtur intelligi, est vicus S. Sequani juxta Vincennam, Gallice S. Seyne sur Vingenne. Alius, S. Seyne en Bache ultraArarim; tertius, S. Seyne fur Igon. Primo præterea vicinus est viculus Tour de S. Seyne.
r Villa in pago Divionensi, ait Scriptorum Rerum Gallicarum editor Bouquetus tom. VIII in Indice Geographico, ubi scribitur, Lentiniacus : Ms. Divionense habet Lentilliaci ruris: forte est Lantenais apud Guilielmum de l'Isle.
s Vide supra lit. n.
t Hanc nusquam inveni; nisi sit Courchamp supra Besuam non procul Vingenna fluvio.
u Guilielmus de l'Isle in Tabula Geographica partis Meridionalis Campaniæ vicum Cohons non procul civitate Lingonensi, hanc inter & Montem Salionis collocat: hunc codex beneficiorum supra citatus Cohonet vocat, & in decanatu Mogii collocat; nec alium hic intelligi reor.
x Floriacum opinor, quod in decanatu S. Sequani Codex supra laudatus pag. 67 collocat: situm est in finibus territorii Divionensis non procul fluvio Oscara (l'Ouche:) nec hinc longe distat vicus Memont, Magnimontensis a Teobaudo dictus.
y Locum hanc nusquam reperi.
z Alba seu Albula in Burgundia oritur, Gallice Aube; Campaniam permeat, auctusque aliquot fluviis dein in Sequanam se exonerat.
aa An Cirey vicus, in Aussoniensis & Divionensis præfecturarum confiniis situs?
bb Addit Ms. Divionense: divinis publicata virtutibus.
cc Forte pagus Pertensis (le Pertois) Gallia tractus ad Matronam, hic significatur.
dd An Blaviacum idem forte vicus, qui Blagny prope Besuam apud Guilielmum de l'Isle?
ee Germundus dicitur in Ms. Divionensi.
ff Verosimile est a matre & puero Besuenses patronos, hosque inter S. Prudentium, invocatos fuisse.
* Ms. Divion. ut
* Ms. Divion. ei
* supple ex Ms. Div. Deo.
* Ms. Div. anno natus uno & infra,
* a Ms. Div. abest ille
* Ms. Div. fatiscente
CAPUT II.
Ulterior miraculorum Besuæ patratorum enarratio.
[Eumdem dæmoniacus, paralyticus, incurvus, cæca,] Juvenis quidam, nomine Arlevertus, immundo spiritu vexatus, dum a matre illuc adduceretur, acrius fatigari cœpit: sed a fratribus cum interrogaretur, quomodo se haberet? & ille responderet, manus & os & omne corpus a teterrimis viris constringi, illi sollicite eum ante alcare deportaverunt, & pro eo orationi incubuerunt. Tunc iterum sciscitantes, quid ageret? dixit, se dimissum ab hostibus, eosque procul circumstare. Illis iterum orationi diutius instantibus, cum interrogaretur, si aliquid melius ageret? intulit, se eosdem malignos spiritus non videre, & incolumem permanere, surgensque coram fratribus & multitudine alacri vultu & rectis pedibus ad sua processit. Eodem die quidam puerulus dissolutionem perpessus, quasi una parte præmortuus, ibidem deductus est &, mire sanatus, rediit. Vir etiam, nomine Moringus, ex pago, ut fatebatur, Divionensi, annorum circiter quadraginta infirmitate curvatus, illic triduo pro sua recuperatione opperiens, dum rediret, necdum duobus milliariis completis, curvitatis morbo solutus, supremo gratias reddidit Conditori. Anus præterea, nomine Agelia, ex territorio Lingonicæ urbis, de villa Hyschioma a, cæcitatis luebat infensam, quæ eo devenire cupiens, cum sedens equo a filio duceretur per vallem, quæ respicit monasterium a parte Aquilonari, antequam Besuensem fluvium adeas; conversa ad domum Apostolorum, quo sanctus positus erat Prudentius, elevansque oculos, & noxio humore detergens, clarissime videre cœpit. Et pro sibi collato beneficio, iter, quod cœperat, peragens, ad laudes persolvendas devotissime prorupit.
[31] Femina quoque, nomine Arisma b, de villa, [mulier manu contracta simul cæcus, mutus ac fœde olens,] cui nomen est Burbureur c, dum textrino operi insudaret, subito ambæ manus ejus complicari cœperunt & contrahi, ita ut immani stimulante angore, ad locum jam dictum ire compelleretur, quæ duobus diebus & una nocte, gravi stridore vexata, tandem, opitulante divina Clementia, curata recessit, semper habens in ore: Domine, miserere d. Gautselinus, cujus supra meminimus e, qui claudus ad monasterium fuerat devectus, sanitate potita, diu ibi commoratus, nulla, ut patuit, cogente necessitate, primo * instigante diabolo, servitium dominorum extraordinarie fugiens, quo se ferret voluntas, ire disposuit. Secundo autem anno mansit in villa Yeio f, a monasterio remota, tempore novellæ secationis, illius scilicet messis, cui vulgo nomen est “Succurrere jejunis.” Cumque a viro ammonitus, cujus insidebat tugurio, comitante secum puerulo, fasciculum messis colligeret, humeroque imponeret, divina mulctatus ultione, in terram corruit, atque officium loquendi pariter & videndi amisit. Tunc, ducente puerulo per villas, de loco ad locum devectus, tandem ad monasterium deductus, sexto Idus Augustas, quod est ante Vigiliam S. Laurentii. Qui etiam eodem die in domo sedens, omnesque conticescere manu innuens, audientibus, qui aderant, nomen beatæ Mariæ Virginis, & beatorum Apostolorum Petri & Pauli, nec non & S. Prudentii sedulo invocans, libere cœpit loqui: cumque se ante altare deferri postularet, & quidam ei ex uno latere levamen præberet, illico rectus pedibus stetit, atque ad altare accedens, orationi incubuit, cumque surrexisset, curatus recessit; illo etiam fœdissimo odore purgatur, quo hactenus graviter omnium offendebat olfactus g.
[32] [Besuensi, a quorum templo] Nec solum in hominibus, verum etiam in rebus inanimatis virtus egregii declaratur Martyris, ut subsequenter patescet. Nam in solemnitate SS. Petri & Pauli, Apostolorum principum h, celebrantibus Besua monasterio fratribus nocturnale officium, pallium, quod lectum i S. Prudentii cooperuerat, nec non & partem sancti Florentii corporis, etiam partem tabulæ, ad pedes Sancti positæ, ubi duo cerei jugiter affixi servantur *, improvise contexerat. Siquidem ædituus ecclesiæ, luminaribus de more per ecclesiam distributis, duas accensas candelas cereis, ad pedes Sancti locatis, infixerat, quatinus vice cereorum lumina diffunderent, & lectuli Sancti circumstantia redderent aptiora. Sed idem ædituus, ad alia intentus, partem pallii, cereis negligenter suppositam, non amovit. Factum est autem, duobus Nocturnis exactis, dum tertii Nocturni prima Lectio legeretur, ut jam dictus ædituus cum thuribulo, altari sancti Petri almique Pauli visitato, etiam lectum S. Prudentii circumiret. Prospecto igitur, quod candela ardens ad licni * cerei nimium vicina accesserat, felici forte errore deceptus, nec pallium amovit, nec candelam cohibuit.
[33] [incendium avertit,] Interim, accenso cereo, candela ardens dimidii pedis, quantum conjici datur, longitudine super pallium decidit; & dum duodecima Lectio dicta est, dum Responsorium ab eodem ædituo cantatum; dum Euangelica Lectio ab abbate nichilominus recitata, dum Hymni, videlicet “Te decet laus” & “Te Deum laudamus” Tracti incantati, dum denique Matutinale sequens Officium diligentissime exequutum usque ad Psalmum “Deus, Deus meus, ”ad te de luce vigilo” extitisset, pallio candela semper superjacens, nec illius superficiem fervens flamma læsit, nec liquens cera ullum vestigium furentis flammæ reliquit. Attamen incredibile est k, & ammiratione dignissimum, pallium, quod Sanctorum meritis a flammis in omnibus videtur esse intactum, a cerei guttis defluentibus in summitate sua habetur paululum maculatum; ut scilicet & virtus miraculi in pallii integritate clarescat, & æditui minus justo cauta custodia in maculato margine condemnetur.
[34] [contracta] Priscorum luce miraculorum denique, divina coruscante clementia, est annectendum, ad ejusdem summi Opificis * inenarrabile nomen magnifice collaudandum, qualiter quædam adolescentula tredecim fere annorum, nomine Wlfaida, sanctorum Apostolorum Petri & Pauli Bosuensis monasterii ancillula ex Cavaniaco l villa, ex nimia infirmitate clauda, curata est. Quæ sexto Nonas Octobris incidit in langorem, qui langor inremediabilis obtinuit usque Kalendas Decembris. Ipso namque datarum die, ingravescente tabe, geniculorum poplites cœperunt flecti, & suffragines cum tibiarum cruribus adhærere: quibus insolubiliter adhæsis, cæterisque membris, seapulis videlicet cum brachiis manibusque omni officio humanitatis carentibus, perstitit ita contracta & inutilis, solam mortem præstolans, usque XV Kalendas Junii, die videlicet quartæ feriæ, festivitate Pentecostes mediante m. In ipsa denique nocte vidit se per visum stantem ante altare, sicut & antea jam similiter præterita, quarta scilicet feria, in eadem sibimet nocte conspexerat.
[35] Diluculo igitur transeunte, jamque Titane sublimi more scandente, [morti proxima,] præfatæ flebili cœperunt tristia membra dolere; quæ illico parentum manibus tollitur & ad monasterium bajulatur, cui in itinere, dum vectatur n, noxia membra continuo sunt visa dissolvi. In ecclesia beatæ & gloriosæ Virginis ponitur, factum fratribus nuntiatur, fit gaudium omnibus, replet tripudium universos. Tunc, monachis illuc hilariter advenientibus, sexus concurrit undique universus. Mox, peracto Missarum Officio, elevatur in ulnis, cum ingentis lætitiæ laudibus ad monasterium deportatur. Januas ejusdem illis introeuntibus, signorum sonitu reboante, vocibus utriusque ordinis in cœlum * laudes referentibus, ante sanctum altare eam deposuerunt. Ecce geminæ visiones ante altare stantis testantur duo altaria vigilanti cum gaudio deportatæ o: quæ, iterum celebrato divino Officio, extensa sedit, Corpus & Sanguinem Domini sumpsit p, post hæc propriis manibus vinum cum calice bibit, quod ex die septuagesimo, qui est ante Quadragesimum q, numquam per se sine adminiculo alterius fecerat. Nam ex præfato tempore Septuagesimæ, ac per totam Quadragesimam, peractisque diebus omnibus Paschæ festivitatis usque in illum alacrem diem, quo hæc acta sunt r, & nec tunc, panem omnino, numquam in ore sumpsit, sed levissimo cibo, aut oleribus decoctis corpusculum reficiendo sustinuit.
[36] Præterito vero tempore, priusquam hoc a Domino perpetratum est signum, [& colubro implicitus] venit quidam vir, nomine Winegaudus, in Pauliacum s villam SS. Apostolorum Petri & Pauli Besuensis monasterii super littus Vincennæ fluminis sitam, tunc quando rapax manus prædonum rapaci ingluviei dedita erat, eo videlicet tempore, quo primi fructus cerasorum maturescere solent. Est autem ibi capella in honorem SS. Apostolorum, conservanturque in eadem reliquiæ S. Prudentii martyris, qui miris in prædicto monasterio jugiter virtutibus claret; nec non & S. Florentii martyris t, almique Antigii confessoris u. Præfatus enimvero Winegaudus, intuens viridarium vicinum capellæ, prospexit eminus, & vidit maturum, more suæ jucunditatis decore rubens, concupiscibili sibi amore fervens, jam nominatum pomum. Adtractus desiderabili fructu, petiit patescere a custode ostium nemoris; dehinc adversus ejus ferocitatem exiliens custos, nomine Sigibertus, taliter inreverenter minanti, mitigando est conatus prohibere ingressum, qui illico furore accensus, conspexit in sepe foraminis aditum, per quod putabat, se libere transiturum, statimque ut ad illud pervenit, elevato pede transiliendi causa, priusquam introrsus terram vestigium tangeret, coluber immanis tibiam ejus tortuoso nisu fortiter ambiendo constrinxit.
[37] Tunc ille sentiens mortem suam, viribus, quibus potuit, [sibi propitium habent.] ad se gressum retrahens, magnis vocibus Dei omnipotentis misericordiam cum pavore simul & gemitu invocare cœpit, & suffragia sanctorum Apostolorum, nec non & Sanctorum cæterorum suiffagia implorare. Videres horridissimam belluam, tibiam hominis flexibili motu stringentem: ipsum hominem æstuanti pallore, simulque & sudore madentem, mortemque extemplo metuentem; fugiendi sibimet locum, si vires suppeterent, anhelantem, sexum utrumque ad hanc vociferationem currentem, insanum populum tremiscentem, universum scilicet admirantem, fidelem gaudentem. Qui monitus ab omnibus, ipseque in semetipsum reversus, votum vovit Deo, ut, si ex hoc periculo ereptus fuisset, ulterius jam se taliter minime perpetraturum, statimque serpens eum deseruit, & iter, quod voluit, adgressus est. Mirum in modum homines sensu capaces sæviunt, nociva, mortifera & humano generi ab initio vitanda, indomabilisque & virulenta natura, quod nescit, obtemperat.
ANNOTATA.
a Videtur significari hic vicus, Usome apud Guilielmum de l'Isle dictus, prope montem Salionis, in decanatu Granceii diœcesis Lingonensis.
b Ms. Divionense habet: Arisina.
c Idem vicus seu villa, qui hic num. 24 dictus Burburenum. Vide Annotata ad illum num., lit. p cap. præcedenti.
d Hoc loco nescio quid de ægroto in Ms. Divionensi inseritur, sed adeo depravatus est illius textus, ut sanum inde sensum eruere non valeam.
e Lib. 2, cap. 1, num. 22.
f Is sur Tille prope Tricastrum in decanatu Granceii, paulo ante memorato.
g Videtur id factum anno 885. Vid. Commens. prævium num. 32.
h Ms. Divionense istud miraculum exorditur his verbis: Anno DCCCXCVIII, Indictione 1, mense Junio, III Kal. Julii, festivitate videlicet Petri & Pauli &c: quæ, nisi forte depravata sint (quod tamen ex num. 42 Comment., ut affirmemus, nulla necessitas cogit) Teobaudum arguunt, qui infra sub annum 888 S. Prudentii reliquias Besua Divionem fuisse translatas scribit, nonnulla nimirum ex genio suo addens se antiquiori anonymo, quæ brevius hic & universim tantum exponit, ut videbitur infra in Annotandis ad cap. 3, lib. 2 Miraculorum S. Prudentii.
i Feretrum, in quo quiescunt Sanctorum corpora.
k Melius Ms. Divionense: Attamen, quod dictu incredibile est &c.
l Forte Chevigny inter Tricastrum & Besuam. Alter hujus nominis vicus est prope Divionem juxta fluvium Bonde. Tertius a Divione aliquanto remotior ad fluvium Sanfandon.
m Id est, currente Octava Pentecostes.
n Corrupte Ms. Divionense, seu illius apographum, quod penes nos est: Qua in itinere vehenti &c.
o Desiderari hic aliqua videntur, uti & in apographo Divionensi nostro, hic æque turbato.
p Calicis usum seculo IX etiam laïcis subinde fuisse adhibitum, factum Fridburgis probat, de qua apud nos tom. 1 Februarii in Vita S. Ansgarii, Hamburgensis episcopi, pag. 416: Prædicta religiosa fæmina, Fridburg nomine, in bonitate vitæ & fidei constantia laudabilis, dies vitæ suæ usque ad tempus produxit senectutis. Cum jam appropinquaret dies mortis suæ, & post discessum domini Simonis nullus tunc ibi adesset sacerdos, ipsa amore sacrificii, quod audierat viaticum esse Christianorum, de vino aliquantulum in quodam fecit reservari vasculo, & filiæ suæ in fide commendans, ut, si quando ei ultimum tempus instaret, de ipso vino, quia sacrificium non habebat, ei in os distillaretur… Illud itaque vinum tribus fere annis apud eam conservatum est. Mabillonius in Præfatione Actorum Benedictinorum, seculi tertii parti 1 præmissa, num. 75 ex Actis S. Odiliæ, quæ seculo octavo fuit, hæc transcribit: Cum calicem (Odilia) in quo Dominicum Corpus & Sanguis habebatur, sibi adferri præcepisset, propriis manibus cum accipiendo, sancta Communione participata, omnibus cernentibus animam reddidit. Plura in hanc rem vide apud Mabillonium modo citatum.
q Dominicas Septuagesimæ & Quadragesimæ intellige.
r Die XVIII Maii anni 886 vel 897. Vide num. 32 Comment. prævii.
s Pouilly vicus ad Vingennam fluvium non procul Besua.
t Verosimiliter is est S. Florentius martyr, quem Castellanus in Martyrologio Universali ad XXVII Octobris Tricastri in Burgundia annuntiat, passumqueait sub annum 304.
u Hunc Ughellus Italiæ sacræ auctæ tom. 4, col. 525 Brixiensem in Lombardia episcopum facit: sed refellitur ab Henschenio tom. 2 Februarii in Commentario prævio ad Vitam SS. Faustini & Jovitæ; ubi hæc ex Adone Ms. Telonensis ecclesiæ de S. Antigio recitat: Lingonis, civitate Galliæ in territorio Magnomontensi, transitus S. Antigii confessoris & episcopi: qui primo ibidem sepultus, postea vero inde translatus & in Caiciaco villa in ecclesiam S. Mariæ & S. Martini a domno Haymone venerabili sacerdote honorifice reconditus est. Deinde post non plurimos annos ob metum Normannorum, qui tunc maximam partem Franciæ ac Burgundiæ vastaverunt, ab ipso sancto sacerdote perlatus, & in Italiam adductus, atque in civitate Brixia in monasterio sanctorum Martyrum Faustini & Jovitæ, quod ipse jam dictus venerabilis abba postea per annos octo, menses quatuor, dies viginti tres honorifice rexit, venerabiliter collocatus quiescit. Colitur S. Antigius seu Antidius confessor XIV Novembris. Alter S. Antidius a Castellano annuntiatur die XVI Junii, Rufiaci in comitatuBurgundiæ episcopus Vesontionensis; de quo apud nos actum tom. V Junii ad diem XXV ejusdem mensis: sed cum hic martyr fuerit, de hoc anonymus intelligi nequit.
* Ms. Div. imo
* Ms. Div. servabantur
* lege lychni
* Ms. Div. Pontificis
* addit Ms. Div. Deo
CAPUT III.
S. Prudentii reliquiæ Divionem transferuntur sub finem seculi IX: sequenti vero Besuam reducuntur.
[Normannorum metu sub finem sec. IX] Anno vero ab Incarnatione Domini octingentesimo octogesimo septimo, ultimo Karolo, puero, filio Ludovici imperatoris, regnante in Francia: Odone autem, filio Roberti Andegavorum comitis, tutore regni a, Normannorum gens effera, immensis exercituum collectis copiis, Franciam ingrediuntur. Jam enim prius Parisiacam urbem, post septem annorum obsidionem captam & vastatam b, Rothomagum, Ebroas, Bajocas & cæteras Neustriæ civitates atrociter depopulati fuerant. Tunc vero Belvacum, Carnotum, Meldis, Milidunum solo tenus evertentes, totas longe lateque, nullo penitus obsistente, pervagantur Gallias, rapinis, incendiis ferroque cuncta pessumdantes. Jam itaque Neustriam, jam Franciam c hostica manus exhauserat, sed nihil omnino actum credidit, nisi etiam Burgundia suæ crudelitatis feroces experiretur gladios. Quam nequitiæ spiritu ingressi omnia more solito cædibus, rapinis, combustionibus ad internecionem usque debacchantes tradiderunt, denique tandem ad locum pervenerunt furentes, quem antiquitas Besuum nuncupari voluit, a fonte scilicet ejusdem nominis, illic in magnam sese resolvente aquarum affluentiam; adeo ut mox in fluvium largissimum præter alterius ammixtionem mire colligatur; tanta siquidem hostium ipsorum multitudo fuisse perhibetur, ut præfatum fluvium quatriduo ibidem castra metantes penitus desiccaverint. Destructo ergo ejusdem loci cœnobio d, quod ab antiquo beatis Apostolis Petro & Paulo dedicatum fuerat e, monachis quoque septem peremptis f, & aliis effugatis, aliorsum ad similia perpetranda funestas obvertunt acies; quippe ad Divionense castrum eos aspirare, quamvis proximum sit, nec loci munitissimi firmitas, nec ducis formidanda famosissimi bellicositas nullatenus permisit.
[39] [ejus reliquiæ transferuntur Divionem, unde,] Hæc autem ideo dixerim, quia tunc g sanctissimi corpus Prudentii, Divioni propter metum eorum translatum, longis temporum illic permansit anfractibus: sub ea siquidem tempestate lugebant alii tot & tanta mala, quibus fas erat, ut antea experti; alii metuebant, antequam experirentur, suspecti, altoque apud se rimabantur in pectore, quo pacto, si sua nequirent deffendere vel occulere, saltem Sanctorum pignora sibi posterisque profutura ad loca tutissima & barbaris inaccessibilia transferrentur, ne penitus exterminio traderentur, si truculentissimæ gentis manibus obvenirent. Proinde multa Sanctorum corpora Divioni sunt invecta, utpote quod munitissimum & inexpugnabile præ cæteris videretur, & egregii ducis Burgundiæ, Richardi nomine, ibidem commanentis metuenda longe lateque celebraretur potentia: tunc etiam beatissimi corpus Prudentii eo illatum est, quod postmodum sex lustris h ibi permansit, multis coruscans virtutibus, usque ad tempora videlicet bonæ memoriæ Guarnerii, qui quartus a sacro Geylone pontificalem gessit infulam i, ad quem accedentes monachi Besuenses, vel qui Normannica quondam effugerant arma & reversi fuerant, vel qui eumdem locum desertum restruxerant, communiter efflagitabant, quatenus B. Martyrem loco suo restitueret, cui eum sacer præsul Geylo quondam dederat, quorum lacrymosis precibus pius flexus pontifex Divionensibus minaci jubet auctoritate sacrum sine dilatione reddi depositum.
[40] [frustra renitentibus] At illi, cognitis sancti Martyris miraculis, quibusdam usi tergiversationibus, eum summopere retinere nitebantur. Verum quia præsuli, penes quem erat cogendi potestas, non obtemperare nullatenus valebant, callide iniere consilium sub nomine sancti Martyris alium pro eo reddere apud eos minoris famæ & gloriæ, videlicet B. Silvini corpus, Taruuanensis episcopi, quod, olim a regione illa Divioni delatum propter paganorum incursiones, jam diuturno ibi detinebatur tempore. Quod etiam factum est, dato confessore pro Martyre, Silvino k pro Prudentio, quæ fraudis versutia aliquantisper quidem permansit, deluso pontifice cum monachis, sed diutius profecto perseverare non potuit, quia omnividens sempiternæ Deitatis oculus falli prorsus non novit: quippe, perpaucis evolutis diebus, Prudentius, benignissimus ecclesiæ Besuensis patronus, adest noctu sæpefato præsuli, apud Divionem in conclavi quiescenti, quem cum percunctaretur, an dormiret, ille vero, se vigilare, responderet, continuo Sanctus ore quidem placido, sed quasi subtristior, sic intulit: “Eia, sancte pontifex, placetne tibi talis commutatio, ut alter meam domum, meam sedem sub meo nomine possideat callido commento: ego vero annis ter denis & tribus, alienos incolens penates, diuturno clausus detinear ergastulo? Nonne te proprium potius juvat habitare larem, quam peregrino diutius invitum uti hospitio? Quapropter consurgens accelera quantocius meo me restituere habitaculo, evacuato subdolæ calliditatis machinamento.”
[41] Territus his episcopus sciscitatur, quisnam esset, [Divionensibus,] qui talia ferret, causamque adventus evidentius declararet. Adhæc Beatus: “Noveris, inquit, me Prudentium esse, qui olim Besuam, diœcesis tuæ vicum, incolere disposui: cui Geylo, piæ recordationis antistes, ab Aquitanico delatum solo me patronum ac protectorem deputavit. Divionenses vero adhuc retrusum, veluti sub carcerali observantes custodia, assignatam non sinunt revisere sedem; an ignorasti, deceptum * ab eis? Non enim corpus meum Besuensibus, ut vos arbitramini, reddiderunt, sed potius aliud, videlicet beati Silvini antistitis, subdole subposuerunt, cupientes me sibi perpetuo cedere. Non autem sic visum supernæ Majestati, cum pro Besua tot & tanta terrarum olim transierim intervalla. Ibi enim divinitus requies mea, & illic habitabo, quoniam elegi eam: valde quippe iniquum est, ut isti me diutius versuta gaudeant astutia, illi vero de Tutoris sui fidelissimi lugeant absentia; & ego, amato privatus domicilio, alienos invitus foveam lares. Quam rem profecto nisi corrigere maturaveris, tibimet, cui posse subpetit emendare, & ipsis delusoribus noveris multa infortunia proxime eventura esse.” His dictis, cælestis visio disparuit.
[42] At pontifex, rerum novitate turbatus, extemplo membra corripit e stratu, [solemni pompa] vocatisque suis pro loco & tempore rei seriem pandit. Mane autem facto, convocat eos, qui se taliter derisui habuerant, &, ut par erat, vehementissime invectione pontificali tantæ præsumptionis redarguit, condignoque percutit anathemate, quoad super temeritate satisfacerent, & rapinam, quæ reposcebatur, ex integro redderent. Quid plura? Licet plurimum repugnarint, plurimumque recalcitraverint, tandem, victi ratione atque justa præsulis violentia, reddunt, quod retinere nequeunt. Dum autem hæc agerentur, quidam cæcus illic adveniens clarissimum coram omnibus lumen recepit. Recepto autem sacratissimo thesauro beati corporis, quod secus altare B. Stephani protomartyris tempore prolixo jacuerat, venerabilis episcopus mandat, Besuenses ut, venientes cum sacris ornatibus & apparatu tantæ rei congruo, antiquum depositum suum atque diutissime abjuratum cum ingenti tripudio maximaque honorificentia, ut ardenter sitiverant, reciperent, quod & factum est.
[43] [Besuam revehuntur anno 921 die XXIII Septembris.] Refertur interea beati Martyris corporis gleba sacerrima, super aurum & topazion pretiosa, jocundissimo postliminio anno Verbi divini Incarnati nongentesimo vicesimo primo l, nono Kalendarum Octobrium, cum honore amplissimo; sæpius dicto venerabili antistite honorabiliter nonnumquam vehente propriis in humeris, clericorum, monachorum & plebium innumerabili stipato multitudine, præcedentium sacram lecticam & subsequentium. Denique, monachis prædicti cœnobii cum infinito populo eminus a monasterio ei obviam occurrentibus, cum immensis laudibus susceptus est in ecclesiam beatorum principum Apostolorum Petri & Pauli. Eodem vero die homo quidam ex villa, quam Veteres-Vineas m vocant, nomine Adalgaudus, diu lumine ex asse privatus, ibi adveniens partem luminis promeruit, ita ut absque ductore ad propria remearet: & homines, quos antea intueri omnino nequiverat, gaudendo vultu & habitu indiciis ostendebat: sic itaque per beatum Prudentium Besua promeruit adquirere egregium confessorem Christi Silvinum n. Explicit liber secundus.
ANNOTATA.
a Obiit Ludovicus Balbus anno 879; successere Ludovico Balbo Ludovicus III & Carolomannus, Franciæ reges; dein Carolus Crassus; quo in ordinem redacto anno 887, Odoni Franciæ regnum delatum est; cum Carolus Simplex, filius Ludovici Balbi posthumus, nondum ad regni administrationem aptus erat: Carolum vero Simplicem regem Teobaudus vocat, Odonem vero regni tutorem, quod verus ac legitimus regni Francici hæres Carolus esset, qui illud anno 893 tandem est consecutus.
b Lutetia Parisiorum neque septem annis a Normannis obsessa fuit, neque capta. Vide num. 37Comment. prævii.
c Neustria dicta fuit a Chlodovei morte ea Galliæ pars, quæ inter Mosam ac Ligerim sita est. At sub Caroli Magni tempora arctioribus limitibus circumscripta fuit, Sequana nimirum & Ligeri: porro Eum in modum artatis Neustriæ limitibus, inquit Valesius in Notitia Galliarum ad vocabulum Neustria, pars quondam ejus, inter Sequanam, Scaldim & Mosam jacens Francia dicta est: & quoties Franciam a Neustria & Austria Gallica nostri scriptores nominatim distinguunt (quod hic Teobaudus facit) haud dubie hanc Franciam portionem Veteris Neustriæ designant, quæ hodieque ex parte appellationem Franciæ circa Lutetiam & trans Sequanam retinet. Ad Sequanam sita sunt Rothomagus, Parisii, Milidunum: inde non ita procul absunt Ebroïcum, Belvacum, Meldæ, Carnutum; inter Sequanam & Ligerim sunt Bajocæ in Normannia; quæ paulo ante anonymus nominatim recensuit. Baudrandus ad Neustriam circa Caroli Magni tempora pertinuisse, scribit, quidquid a Parisiis & Aurelianis inter Ligerim & Sequanam ad Oceanum usque interjacet: sic ad Neustriam pertinebant Parisii, Rothomagus, Carnutum, Ebroïcæ, Bajocæ: ad Franciam, prout hæc Neustriæ opponitur, Milidunum, Meldæ, Belvacum.
d Loci notitiam habes principio Commentarii prævii.
e De tempore, quo id conditum fuit, actum est ibidem.
f Occisorum nomina habes num. 41 Comment. prævii.
g Imo usque ad annum 898 remansisse Besuæ S. Prudentii corpus videtur ex anonymo, quem Teobaudus interpolavit, supra laudato num. 41 Comment. prævii.
h Ac præterea annis 3, ut legitur num. seq. Anonymus a Teobaudo interpolatus tantum ait: prolixo tempore.
i Post Geylonem Teutboldus, Agrinus, dein Guarnerius hic memoratus Lingonenses episcopi fuere.
k Vide de S. Silvino dicta num. 42 Comment. prævii.
l Anno 922 id male adscribunt Vignerius &Galliæ Christianæ auctores. Vide num. 45 Comment. prævii.
m Locus Besuam inter & Tillam fluvium situs, Gallice Viesvigne dictus.
n Quidquid hoc cap. 3 fusius Teobaudus refert, anonymus ipso antiquior his complectitur verbis: Non igitur censeo indignum arbitrari, qualiter B. Prudentius prolixo tempore ob metum paganorum Divion castro secus altare B. Stephani protomartyris custodiendus jacuit; in quo loco quidam cœcus adveniens clarissimum lumen recepit. Aliquamdiu ergo dolentes graviter monachi Besuensis monasterii de absentia tanti Patris, illorum cum communi consilio anno Verbi Incarnati divini nongentesimo vigesimo primo IX Kalendarum Octobrium inde cum honore sublevatus, Warnero episcopo Lingonensi præsente & in propria angaria (vehiculum, ut reor, intelligit) vehenti, cum innumerabilibus clericis diversi Ordinis & plebe innumera utriusque sexus cum honoris tripudio devectus est. Denique monachi prædicti cœnobii, cum infinito populo eminus a monasterio ei obviam occurrentes, cum immensis laudibus susceptus est. Eodem vero die homo quidam ex villa Vetus-Vineis, nomine Adalgaudus, diu lumine ex asse privatus, partem luminis promeruit, ita ut absque ductore ad propria remearet, & homines, quos ante intueri nequiverat, gaudendo vultus & habitus indiciis ostendebat.
* supple te
LIBER III.
aCAPUT I.
Concilium celebratum prope Besuam: nonnulla miracula S. Prudentii in eo patrata.
[Anno 1116] Igitur mundo ad declivia prolapso, Ecclesiæ, sponsæ scilicet Christi, non habentis quondam maculam aut rugam aut aliquid hujusmodi, cœperat immutari pulchritudo & variis causarum emergentium æstibus defœdatæ splendor pristini decoris deperire. Insurgebant enim sensim semi-Christianorum lupi rapaces, & in tua, Jesu Domine, mitia acrius perfrendebant ovilia: totas namque in perniciem agnorum tuorum vires exercebant, &, prout ipse posse eos permittebas, rapinis assiduis infestabant. Turbabatur jam passim pax dudum quiete degentium, & undique oboriebantur prædonum copiæ, quæ devote Deo famulantum vexabant monasteria: proinde angebantur sacri præsules ecclesiarum pro pulsa quiete ovium suarum. Quapropter communi deliberarunt tractatu, ut, multa conglobata synodo, communiter paci ecclesiarum consulerent; anno itaque a Conceptu celeberrimo Virginis intemeratæ millesimo centesimo sexto decimo b, Lingonica promoto cathedra religiosi nominis viro Joceranno c, ejusdem præsulis late pervolat edictum, omnes invitans ad concilium d sexto Idus Junii.
[45] [occasione concilii, prope Besuam] Huic vero placito Dei (sic quippe vulgari dicitur consuetudine) præstitutus fuerat locus a Besuano distans burgo ter quatornis fere stadiis e, juxta villulam scilicet, quam Lucum f nuncupavit antiquitas. Est enim ibi admodum grata planities, longa campestris telluris æqualitate, & multo herbosæ superficiei placens gramine, procul semota nemorum densitate: ea satis congrua tali censetur negotio, utpote quæ immensæ hominum multitudini capaci sufficiat gremio. Facto denique conventu, præsidentibus venerabilibus viris, Guidone scilicet, archipræsule Viennensi, qui non multo post Romuleum suscipiens Papatum g gloriosissime ad finem rexit, & præfato Joceranno, imperato silentio, vix omnes ora continuerunt. Surgens itaque prædictus archipontifex, cunctorum in se luminibus defixis, erat enim sacrarium multæ peritiæ, & rethoricæ non hebes eloquentiæ, his inter alia usus est, mellita (ut dicitur) oratione.
[46] [tunc celebrati,] Jam dudum, dilectissimi, satis compertum fuerat, ab initio Christianismi Mosaïcum illud obsolevisse præceptum, oculum pro oculo & dentem pro dente, cum Christicolis magis gloriosum esset, non solum non rependere talionem, verum etiam percutienti maxillam præbere & alteram; & aufferenti tunicam, dimittere & pallium h, nunc vero diverso nimium more Christiani non patiuntur, sed inferunt fratribus mala. Proh pudor! Ecce sui Ecclesiam persequuntur, &, quam tueri proprio cruore ab exortibus sacræ fidei debuerant, miserabiliter invadunt & afflictant. Lacerant plane filii matrem vipereo more, quam præducem ad syderea deberent comitari palatia; ecce, inquam, milites non Christi, sed diaboli, religiosorum incursant conventicula, diripiunt spolia, auferunt cibaria, totosque pauperis pro Deo conversationis violenter extorquent sumptus: hæccine opera Deus Jesus docuit? Hisne factis paradisi patebit aditus? Absit: hæc enim non ad cæleste, cui suspiramus, regnum, sed ad tartaream, quam devitamus, pertinent abyssum. His & hujuscemodi declamatis a viro facundissimo, cœpere audientium mitescere pectora, & in pacis modestiæque velle concurrere sacramenta.
[47] Illo vero in tempore S. Stephanus i abbas noster, [coram reliquiis Sancti, eo delatis,] vir sane per omnia magnificus super omnium pastores Galliæ cœnobiorum, egregium nomen sanctitatis & prudentiæ sæcularis obtinebat: de cujus solemnibus præconiis ne pauca dixisse videar, dum multis vix valeant comprehendi libris, justius arbitror nunc filere, quam loqui. Hoc solum protulisse sufficiat, meritis ejus concessum fuisse, ut tempore suo tot tantisque beatus Prudentius emicaret virtutibus. Is igitur gloriosus pater imaginem Clavigeri cæli, & corpus almiflui Prudentii, quod ab eo mirifice argento & auro lapidibusque pretiosis exornatum fuerant, ad idem concilium ferri fecit, nec non & Sanctorum aliorum pignora, quæ longum est referre, quæ, a conventu totius synodi devotissime suscepta, cum hymnisono concentu in præparatis decenter collocantur tentoriis. O certe pretiosi papiliones, quibus Christi dignantur commorari testes! Aderat autem, sicut prædixi, ineffabilis hominum multitudo, nec non & illustrium virorum diversæ dignitatis non exigua copia. Fusa itaque sacri eloquii exhortatione, quam pacis constat habuisse exordium & procursum, devota populi millia, Sanctorum suppliciter sollicitatura suffragia, ut moris est, progressu tumultuose perlustrant oratoria; Sancti vero depositi, uti cælestia castra, per papiliones collatis adjuvabant precibus: & nonnumquam corporum adversa valetudine oppressorum clementer fugabant dolores: aderat namque numerosus grex debilium, diversis incommodis tabescentium, qui, ob incolumitatis adipiscendæ levamen adveniens, Sanctorum flebiliter efflagitabat patrocinium.
[48] Denique cum multi multorum implorarent juvamina Sanctorum, [a nativitate cæcus] inter cæteros, qui divino indigebant adminiculo, quidam puerulus, captus oculis a materna alvo, per sacra a parentibus deferebatur tentoria spe impetrandæ lucis. Pro quo etiam cum plurima precum funderentur libamina, spe dilata, non cassata, tandem Prudentiano delatus est conspectui. Mœstus & anxius genitor cum matre pueri Deitatem tristibus commovent gemitibus, Martyremque beatum querulis sollicitant affectibus.
Sæpe gemunt, orant, cæco pro pignore plorant.
Et, dum ploratur, Martyrque pius rogitatur,
Nox abit, infestis puerum quæ presserat umbris.
Panduntur geminæ cæca sub fronte fenestræ.
Lumine clara novo Titania lux micat orbo:
Miraturque nimis inopina crepuscula lucis
Ille puer, cæcum matris quem fuderat alvus.
His ita gestis, Martyris almi
Fama loquaces surgit in auras:
Quæ Pegaseis motibus acta,
Cuncta citatis pervolat alis.
Sed Pharisæo more refutant
Credere quidam, pectora quorum
Livor adurit cæca malignus.
[49] [visum recipit.] Nam nonnulli sacri cleri & (quod etiam me pudet propalam dicere) aliqui monasticæ professionis, falso jactari talia de Prudentio beatissimo, ac potius sub obtentu lucri a Besuanis callide commentata, quaquaversum poterant, invidia stimulante, divulgabant: & quo magis simplicem plebeculam ad Martyris tumbam argenteam cum religiosis muneribus certatim properare considerant, eo ardentius efferati, mille convitia in Sanctum patenti gutture ructant, &, quos valent, ab ejus veneratione blasphemis vocibus abducere insudant; sed quanto acrius revocare accurrentes ad salutis gaudia satagunt, tanto copiosius divino instinctu uberior eo influit popularis (ut ita dixerim) fluctus. Quorum videlicet oblocutorum eo usque processit vecordia, ut ad aures etiam illustrissimi & inter principes optimi ducis Burgundiæ k personaret, qui, diu factum tantæ novitatis in puerulo cum cæteris proceribus sagaciter eventilans, & in dubium veniens, directo satellite, parentes pueri jubet accersiri, percunctaturus tam ammirabilis rei ordinem; quibus accitis, & facti, ut digestum est superius, referentibus seriem cum jurejurando, reverentissimus dux cum assidentibus, justi zeli substomachante ira, obtrectatoribus nimium indignatus, in laudem prorupit benignissimi Conditoris, qui tot tantisque Sanctos suos consuevit extollere præconiis. Verumtamen quanto enixius maliloquorum stomachabatur vesania, tanto lucidius eximium Testem Astripotentis * magnificabat clementia. Protinus siquidem mirabile factum non minus mirandum subsequitur.
[50] [obsessus] Nam quidam juvenis de villa, quæ Flaciacus l dicitur, nequissimi spiritus correptus insania, horrendo nimium & mirabili raptabatur furore, qui adeo funesti possessoris atrocissimis exagitabatur calcaribus, ut ex unius ore hominis, rabidos infrendentis sermones, multiplices crederes proferri sonos. Tanta enim vi apostata ille angelus, qui gaudet hominum pinguescere tabo, juvenilia sibi vendicarat membra, ut ex asse peregrinum transeuntis in usum vix a quinque viris fortissimis possent aliquatenus domari. Qui infelix homo, cum longo tempore tali opprimeretur calamitate, per sacras nominatissimorum Sanctorum, quamvis procul remotas, ductabatur basilicas. Sed nescio, merito suo, an alia latentiore impediente causa, tam crudelis hospitis carere non poterat violentia, tandem Domini vero nutu intonante, præscripti placiti Dei prænuncio, a cognatis suis multiplici innodatus fune, ut saltim ita furentis dæmonis temperaretur sævitia, illuc violenter adductus est. Nec mora, perlustratis Sanctorum oratoriis, Prudentii demum, quamvis plurimum renitens, sistitur ante præsentiam.
[51] [dæmone liberatur;] Tum vero videres miserabilem immodicas ore provolventem spumas, hiantia labia rictu grandisonoque reatu horrendum minari & sanguineos oculos, torvum obliquatos, astantes conterrere: miseratione autem nimia intuentium afficiebantur viscera, Martyremque piissimum piis implorabant singultibus, ut, obsessa sævum pellens de sede tyrannum, pristinæ virum redderet incolumitati & modestiæ. Quid multa? Flectitur ad misericordiam misericordissimus Conditor oramine Martyris, moxque ab astrigero divinæ Majestatis solio procedit propitia jussio, exire compellens crudelissimum hostem de male pervasa domo: illico, dans voces per hiantia labra feroces, angelus ille fugax concitus egreditur cum eo, quo habetur dignus, sulphureo fœtore. Exiens namque cum vomitu olido, tanta præsentes tartarei putoris perfudit aspergine, ut plane stygias inspirare putares auras. Vacuato denique humani corporis antro hospite spurcissimo, redditur sibi homo, qui alienis parere solitus erat habenis, succedit furori sobrietas & impatientissimæ membrorum exagitationi mira tranquillitas, astantibus pro eo jubilantibus Deo laudum præconia.
[52] Sed hæc ne pauca videantur ad confutandam invidorum dementiam, [manus emortua] aliud etiam subnectam ibidem patratum, quod celebri sermone ferebatur per ora multorum. Vir quidam, S. Urbani m partium accola, non congruentibus numeris, mortua dextera, vivebat non totus: nec enim totus vivit, cujus non omnes partes vivunt. Obstructo etenim dexteri lacerti venarum meatu, languido * laxatis torpebat dextera nervis: adeo ut nec (sicut assolet fieri) collo depensa posset ferri, aut sursum erigi, sed omnino, ut pars jam inutilis & quasi defuncta, appetens terram, femori semper jungebatur, non jam honori, sed oneri. Torquebatur autem miser homuncio, malens funditus præmortuo caruisse membro, quam diuturno excruciari supplicio; defecerant erga eum penitus medicorum juvamina, & tota, cui suspirat orbis, hypocratica cesserat solertia; ad postremum vero post septem hyemes, posthabitis humanis, ad divina confugit, siquidem, fama ciente, ut cæteri, ad enormem, quam sacri præsules conflaverant synodum, spe recuperandæ sospitatis convenerat: nec moratur, audierat nempe Prudentium peregisse, quæ supra retuli, miracula; contendit ad locum, quo videbat confluere populum.
[53] Qui, cum adsisteret tentorio beati Martyris, custodem ipsius percunctatur rusticana temeritate, [vigori restituitur,] quisnam Sanctorum diceretur esse Prudentius? Cui religiosæ memoriæ Johannes, præcentor noster n, modice indignans, aut potius, ut vir erat jocundissimus, ridiculo habens rusticam percunctationem, quod tam absurde interrogaverit, indice prætenso, respondit, Quid, inquiens, Prudentium tam austere perquiris, cum eum præsentem habeas? Huc, huc converte lumina, en iste ille est Prudentius, de quo tantopere sollicitaris. His ille auditis, ante Sanctum toto prosternitur corpore, porrigit ad astra vota supplicia, gloriosum Martyrem fatigat fide profunda, ut sui misereatur. Quid plura? Vix devotam finierat supplicationem, & jam supernam persentit misericordiam, propitiatur Omnipotens misero, Viri sanctissimi merito redintegrari lætatur mancus brachio. Qui etiam continuo ad indicium receptæ incolumitatis urnam Sancti fidelissimis complectens ulnis, uberrimis præ gaudio infundit lachrymis. Quo viso, præsentes immensum exultationis & confessionis clamorem tulerunt ad sydera, Prudentii in commune collaudantes prædicabilia merita. Quod factum a Deo probabiliter perpatuit, ut sequenti die idem vir cum dæmoniaco, de quo superius egi, ab eo loco propriis humeris beati Martyris glebam o detulerit Besuam, assiduis Christo jubilans tripudiis pro damno reformato.
ANNOTATA.
a Auctore iterum Teobaudo.
b Annum hic exorditur a XXV Martii, quo colitur festum Annuntiationis B. Mariæ Virginis. Retinendus porro annus 1116, pro quo Galliæ Christianæ auctæ scriptores 1117 substituerunt. Ex num. 51 Comment. prævii.
c Jocerannum seu Gaucerannum hoc tempore Lingonensem episcopum fuisse, liquet ex variis Chartis, quas laudant scriptores paulo supra dicti.
d Dictum est num. 51 Comment. prævii, hanc Lingonensem synodum a duobus aliis Lingonensibus, eodem anno habitis, distingui debere.
e Id est, media circiter leuca secundum Dictionarium Trivultianum ad vocem Stade.
f Gallice Lux.
g Dictus Callistus II; rexit Ecclesiam ab anno 1119 usque ad annum 1124.
h Audistis, quia dictum est: Oculum pro oculo & dentem pro dente. Ego autem dico vobis: non resistere malo; sed si quis te percusserit in dexteram maxillam tuam, præbe illi & alteram: & ei, qui vult tecum in judicio contendere & tunicam tuam tollere, dimitte ei & pallium. Matt. 5, ℣ 38 & binis seqq.
i Hunc Sammarthani in Catalogo abbatum Besuensium prætermiserunt: Sanctum fuisse, non inveni.
k Hugo, Othonis frater, qui ab anno 1102 Burgundiæ præfuit ex Vignerio in Chronico Burgundiæ.
l Forte vicus Flacey inter Besuam & Divionem in decanatu Besuensi, Flaceyum dictus in Codice beneficiorum sæpius citato pag. 61; licet ibidem & alter vicus occurrat pag. 4 in decanatu Lingonensi, Flageyum, Gallice Flegey dictus.
m Locum hunc non inveni.
n Auctor, ut apparet, Chronici Besuensis; quod consule pag. 658 & 659.
o Id est, corpus seu reliquias.
* Dei
* lege languida laxatis &c
CAPUT II.
Ædes sacra S. Prudentio condita: ejus reliquiæ eo translatæ: captivus carcere miro modo liberatus.
[Augentur Besuæ Sancti miracula populique concursus,] His aliisque patratis virtutibus, compositoque ecclesiæ statu, jurata pace, ad imperium præsulum finitur placitum. Referuntur itaque beatæ reliquiæ, quæ illi interfuerant synodo, ad proprias sedes. Proinde revehitur famosissimus Prudentius humeris duorum, quos curaverat, virorum, nobili comitante pompa. O quæ lingua diserta, quæ vox ferrea ad plenum reserare queat, quanta utriusque fexus examina eum sint secuta, quantave occurrerint in obviam. O felix pompa, in qua, non ad labilem victoris laudem de more antiquo post terga trahuntur captivi, servitutis æternæ jugo subjiciendi; sed potius oppressi & irretiti laqueis adversarum valetudinum absolvuntur, & perenni donantur libertate! Liceat hunc Martyris nostri post tanta miracula celebrem triumphum Cæsareanis Octavianisque prætulisse caducis tropheis. Jam vero beati Martyris corpore in basilica principum Apostolorum Petri & Pauli recepto, cœpit frequens & assidua populositas confluere, suppetiasque ejus suppliciter efflagitare. Infirmorum etiam non modicæ phalanges, multiplicibus (ut fit) detentorum morbis, diversa dona sanitatis quisque pro sua parte importunis precibus implorabant.
[55] Cumque improbitatem adventantium clamoresque querulosos ægrotorum pati diutius monachi nequirent, utpote molesta monasticæ quieti; simulque concurrentes prohibere non valerent, communi deliberant tractatu, quidnam super hoc agendum foret. Vulgares quippe importunitates declinare professionem nostram, regularis decernit censura: arcere vero miseros a suffragiis Sanctorum nimia judicatur inclementia. Quapropter constituitur, ut illuc gloriosi Martyris exuviæ ferantur, ubi liberrime a fidelibus populis expetantur. Est autem colliculus Besuano supereminens burgo ab ea scilicet parte, qua nox sydera condit, in summo vertice gestans ecclesiam in honore ipsius Martyris consecratam. Hanc dudum non multum antiquis temporibus fertur quidam fecisse Grimerius a, ut aiunt, vir per omnia religiosissimus: cui longo tempore sub habitu monachico Christo militanti beatissimus per somnum apparuit Prudentius, jussitque, ut domum sibi construeret, qui a monacho percunctatus, quisnam esset, qui tanta auctoritate sibi ædem fieri imperitaret? Respondit, numquid non agnoscis, quem quotidie assiduis interpellas rogatibus, ut ante divinos conspectus impetret tuos aboleri reatus? Ego sane sum ille Prudentius, qui, ab Aquitanicis delatus oris, Besuanaque olim potitus sede, multis longe innotui signis. Ad postremum ego ille sum, qui, cum Clavigero cœli & Doctore gentium vestri curam gerens, procul omnes arceo hostiles impetus, non solum visibiles, sed etiam (qui vobis infestiores sunt) invisibiles. Si vis itaque a peccatorum, pro quibus sæpe postulas, maculis ablui, &, devictis inimicis, Elisiis gaudiis perfrui, domunculam meo construe nomini ad laudem & gloriam Conditoris nostri.
[56] His monachus auditis, divinis per omnia cupiens obtemperare jussionibus, [quare in ædem sacram paulo remotiorem & sibi dicatam transfertur S. Prudentius,] ecclesiam in monticulo præscripto ædificat, & Prudentiano honori pontificali consecratione dedicat. Eo ergo beatus Stephanus abbas noster, qui super his ingenti triumphabat lætitia, connivente fratrum caterva, almisiui Martyris venerandum imperat inferri bustum. Quo facto, tanto copiosius ad eum locum plebeia convolabant millia, quanto nulli accedentium sacra asili negabantur limina: ibi ergo positus Sanctus innumeris hactenus emicuit virtutibus, ut pene impossibile sit eas scire, nedum aliquis tentet stylo, quamvis simplici, mandare.
Grex miserorum ducitur illuc spe medicinæ,
Quisque fideli pectore poscit, vota reportat.
Lumina cæcis restituuntur, nocte fugata,
Muta refundit lingua loquelas, ore soluto,
Vocibus auris surda patescit Præsule sancto.
Crura pedesque curva sequentum consolidantur,
Brachia laxis languida nervis fortificantur.
Membra fatigans febris anhela pulsa recedit,
Rupta ligatis vincula cedunt, carcere fracto,
Mania multos dira relinquit, vertice sano.
Tristis Erynnis, corde perutens, pace quiescit,
Corpora sævus deserit anguis, nexa catenis.
Gurgite mersi sæpe profundo, morte resurgunt,
Pectora, leti pondere pressa, vivida fiunt:
Omnibus ægris unica spes est, quærere Sanctum,
Posse mereri, ni dubitent, spes magna salutis,
Nemo repulsam perpetietur, ni mereatur.
[57] [in qua æqua miraculis claret, e quibus pauca Teobaudus refert.] Mirifica quidem virtutum opera gloriosi Martyris nostri expedire proposui, sed dum immensam numerositatem dispicio, quid prætermittere, quidve stylo debeam committere, penitus ignoro; sed si omnia non possum, tamen pauca de plurimis revolvere ad gloriam & laudem Omnipotentis, pia devotio imperat. Vir quidam, luminibus orbatus, Eurardus nomine, comperto sacratissimi Prudentii adversum varias passiones veloci medicamine, ad eum tenebrosos quam citius intendit gressus. Qui, cum multo gemitu humilique prece Sancti sollicitaret affectum ad miserendum sui, unius tantum oculi recepit lucernam. Cur autem non amborum clarificari meruerit fulgore orbium, non potest nostri, id est, humani esse judicii. Quantum vero in talibus conjici datur, non plena fide poposcisse videtur, ex eo, quod semiplenum impetraverit beneficium; aut sempiternam Dei providentiam, quam nihil futuri latet, præscisse animi illius cupidi obstinatam avaritiam; qua nimium post receptum lumen insaniebat, ideoque vix sancti Martyris precibus ei imperfectum indulsisse latum *. Idem tamen homo, adeptus ex parte sospitatem, longo post tempore vixit, & ut muninca Martyris virtus in eo clarior fieret, quandiu rebus humanis interfuit, aut monachorum, beati ipsius Prudentii corpori famulantium, officiis deservivit, aut curiæ nostræ portam servavit.
[58] [Vir nobilis, montis Salionis habitator,] Ingens replicaturus miraculum, benignissimum supplex obsecro Paraclitum, per quem omnia Deo placita fiunt, ut mihi ad idonec persequendum indulgeat eloquium, & a veritatis orbita non sinat derivari vestigium: gravissima namque res moderato circumspectioreque agenda est modo; ne dispar oratio materiei dignissimæ pateat reprehensioni, quandoquidem sæpius apte perorata cynædorum corrodat insania. Est autem hujusmodi, quod dicere proposui: in episcopio Lingonico, bis binis bis miliaribus ab ipsa urbe (ni fallor) distans castellum habetur, quod mons Salion b ab incolis nuncupatur. Quod adeo Parens omnium natura sua communivit ope, ut machinis arietum Phalaricisve tormentis, aut etiam quibuslibet exquisitissimis assultuum ingeniis, non dicam inexpugnabile, sed etiam inaccessibile sit. Neque (ut in plerisque) ex altera parte tellus rupibus elata superbire fiducia sui facit oppidanos, ex altera vero æqualis loci planicies timidos ac sollicitos reddidit; sed potius undique collecta humus, longiorique tractu in angustum surgens verticem altius porrectum superas sustollit in auras; nonnulla in summo cacumine gestans domorum ædificia. Quod forsitan cataclismi c dudum coactione ita compositum est, ut recte a Saliendo in aëra, mons Salion clara etymologia vocitetur d. In hoc denique tantæ firmitatis castro quidam miles, nomine Afcherius, hominem de villa, quam Burburenum e prisca appellabat consuetudo, captum crudelissima conjecerat in vincula. Tanta quippe in eum desæviebat iracundia, ut vix illius crederetur posse unquam satiari de pœna. Ceperat enim eum odio domini sui, quem nimium odiebat, aut, quod credibilius est, ob extorquendam pecuniam, qua plurimum refertus esse idem homo ferebatur.
[59] Evocatis itaque mancipiis suis minaciter imperat super infelice dicens: [arctissime includit inimici sui servum:] Agite hunc rusticum variis suppliciis, quoad, quibus abundare existimatur, proferat gazas: qui etiam tametsi nulla, pro qua excutienda puniri debeat, insit ei opulentia, tamen odiosissimi domini sui causa mea, satiabit pœnis suis iratissima vota: quippe quæ in dominum exercere nequeo, in servum michi, nunc arridente fortuna, explere licebit. Qui * (quod absit) vestras elapsus effugerit manus; Æternitonantis in patibulo pendentis juro angustias, quia, quæ ipsi erogare disposui, vos luetis supplicia: hæc ubi dicta dedit, sinuosis funium voluminibus captivi post tergum innodantur lacerti, ac gressus duplici arctantur compede, & sic obscurissimo retruditur domus penu ipsius militis. Quo in imo ædium solet arcisque & vasis oppleri; sed quasi parum esset, miserandum hominem cæsum, vinctum, compeditumque teterrimo subterranei specum dampnasse ergastulo, excogitantur novi generis custodiæ argumenta, immergitur namque vastissimæ finibus arcæ, quæ clausa & firmissime sera obsignata, signoque prægrandi superposito, cooperculo directo sursum versus usque ad superni plantas cœnaculi, ne qua scilicet arte aperiri queat, custodum etiam duorum supercubantium pervigili munitur industria. Bone Conditor rerum, quid tantum, quæso, mortalium prævaluit vecors temeritas, ut homo hominem, &, quod deterius est, Christianus Christianum tam feralibus injuste audeat mancipare tormentis? Pecuniæ sacra fames, juxta Poëtam, sola hæc præcipue suggeris, sola facere compellis: rarissimusque est in hominibus, qui non tuis flagrantibus pareat habenis: nempe causa tui eripiendæ tot & talibus adducitur iste malis.
[60] Qui miser, ut ad inceptum redeam, in horribili profundi penoris damnatur spelæo, [sed hic, cum S. Prudentii opem implorasset.] & ingenti obsessus arca, vigilibus appositis satellitibus, multis curarum fluctuabat æstibus, desperans de humano suffragio penitus; mortem equidem summopere appetebat, quasi supremum malorum effugium; sed in se homicidalem, utpote ligatus, nequibat injicere dexteram; nec quisquam aderat, qui ei crudeles inferret manus. Quantum autem valebat, Omnipotentem, ut se leto dederet, exorabat: nam ad tantarum incrementa miseriarum calor quoque intolerabilis illi infelici vitales infecerat auras. Æstas quippe erat, adeo ut graviorem ex eo contraheret cruciatum, quam ex terribili vinculorum custodiæque obsessione. Quid ageret, quo se verteret, quandoquidem nec vertere poterat, prorsus ignorabat. Tandem vero respectus superna miseratione gloriosi Prudentii signorum, quæ jam frequenti percrebuerant opinione, recordatur, statimque meliorem concipiens spem, fletibusque marcida rigans ora, hos nimium mœstus fundit de pectore questus, devotis mixtos precibus: O flos beatorum, luxque clarissima totius orbis, martyr Prudenti, confer opem mihi miserrimo & desperatissimo omnium. Experti nuper quamplures dicuntur immensam miserationem tuam, unde & laudem longe lateque collegisti tibi non exiguam. Qui ergo multis, variorum incommoditatibus casuum oppressis, benignum protendens brachium, levamen impendisti; multo magis uni michi potis es, si digneris, auxilium conferre, licet hoc infelix impetrare non merear.
[61] [arca, qua includebatur,] Nam hactenus quamdiu favit fortuna, uberrima jocundatus rerum secundarum opulentia, non, ut debueram, succurri constitutis in miseria. Quapropter æquissima divinæ Justitiæ sententia hæc, quæ patior, infliguntur mala: unica & suprema spes restat ad te confugisse (piissime Martyr) qui tot obsessis pressurarum angustiis benigne subvenis. Credo equidem, nec vana fides, te promeruisse ab eo, pro quo dira passus occubuisti, ut etiam ima sede semper horrentis erebi damnatos superas possis revocare ad auras f: quanto autem magis me ab hoc, quamvis ferali & munitissimo, ergastulo absolvere potes? Adesto itaque, Vir beatissime, hæc multimoda, quibus obsideor, argumenta g dissolve; ut libero gressu, sopitis custodibus, tua sancta limina adire merear; spondeo certe coram divinis conspectibus, quoniam si me eripueris, ad præsens tibi hominium faciam, & annuatim debitum vectigal, ut servus, pendam: talia perstabat memorans fixusque manebat. Cum itaque incessanter omnipotentis Dei sanctique Martyris inquietaret aures, visitavit eum oriens ex alto, illuminare ei, qui in tenebris & in umbra sedebat, ad dirigendos pedes ejus in viam pacis. Mox etenim rigidis cesserunt vincla lacertis, funibus abruptis penitus, manibusque solutis. Tunc deinde humero ad operculum arcæ impacto, cedit sera, ruit, quod erat superius, repagulum; adeo ut mira Martyris virtute patefacta arca per illud hians remaneret.
[62] [& carcere mirabiliter reseratis,] Reserato deinde tam crudeli carceres, custodibus etiam lethargico demersis sopore, egreditur captivus ille ab arcæ ergastulo, sed adhuc compedum retinetur pondere nimio, cellariique tenebrosissimi claustro, tandem vero diu multumque quadrupes reptans per umbrosa noctis silentia scalam offendit, per quam de infimis ad superiora, vicissim dispositis gradibus, continuabatur ascensus pervius. Nec mora, quibus valuit, nisibus per eam cœnaculum conscendit, quo herus & herilia mancipia placidam carpebant soporis quietem: quos adeo letheus (ut sic dictum sit) occupaverat somnus, ut ad nimium bodiarum h repentis hominis fragorem, quem pro natura ferreus excutiebat rigor, nullo modo expergiscerentur. Denique dum multa nescius, quo tenderet, per solarium more pecudis obambulat, non sine divino nutu ad posteriorem domus ipsius pervenit partem, ubi contemplatus fenestram tantæ capacitatis, ut & latum annuat effugium, non parvo gestit gaudio, quam continuo subiens, ut erat gravatus utroque vestigio (neque enim compedes frangere audebat propter resultantis chalybis tinnitum) eia, inquit, fortissime Prudenti, noli, precor, desistere cœptis, ut, qui difficillima & omnino desperatissima tuo suffultus juvamine jam evasi, hæcque restante præduce i, velociter exuperem.
[63] [ex edita fenestra se præcipitat, salvusque] His dictis, dum oculos, quonam prosiliat, inflectit, perpenditque immane præcipitium subesse, intremit, & pavidas fugiente calore medullas, sanguis ab ore meat, præcordia concutit horror. Ita etenim ipsius Ascherii constructa habetur domus, ut ab extremis partibus ingenti prærupto subsidentis soli pateat vastum præcipitium, quod non minimo ædibus solet esse munimento. Quid ageret infelix in tanto positus discrimine, ancipiti sub corde versabat. Nam retrocedere, pristinisque subdi suppliciis perhorrescebat, nec minus itidem permittere se letifero volatui, natura repugnante, formidabile erat. Æstuat ergo miser celsa remorando fenestra. Quid multa? Iterum Prudentius inclamitatur, iterumque centum votis flebiliter invitatur. Protinus adest beatus Martyr, monetque hominem, quatenus impiger ab alta demissus labatur fenestra: nec mora: præcipiti saltu delapsus ad ima decidit in acervum saxorum, quæ ibi olim diruta maceria demiserat; sed (o mirabile dictu!) tanta lapidum exceptus est molliciei clementia, ut putari posset, ibi fuisse reginæ Galliæ pulvinaria & culcitas, vel Sardanapali pensiles plumas. Consurgens itaque, vix tandem aliquando compeditus pervenit ad portam ejusdem castri, quæ de more nocturnis horis firmissimis vectium obicibus & repagulis obfirmata erat, qua divina manu reserata, liber egreditur.
[64]
Illico compedibus saxorum verbere fractis,
Et quasi pro spolio victor collo sibi jactis, [Besuam evadit, liberatori suo grates acturus.]
Currere non cessat, pedibus per devia tractis.
Ut leo Getulus, vinclis virtute subactis,
Liber oberrat ovans, metuit tamen ora sequentis;
Sic pavet iste nimis pavidæ cunctamine mentis.
Interea rutilum Veneris processerat astrum,
Cum studet ille citus post terga relinquere castrum.
Aufugiens igitur vitans quasi littora Thracum,
Contiguam villam pavidus subit Albiniacum k,
Ingressusque domum pretiosi Symphoriani,
Vix credit Sancto, formidine plenus inani.
Nam timet insidias, ne denuo jam capiatur:
Nec monachis l credit, qui suadent, ne vereatur.
Verum non patiens morulæ sub nocte secuta
Egreditur: fert per tenebras vestigia tuta.
Sæpe premit flatum, ne quisquam forte sequatur,
Martyris eximii donec valvis potiatur.
Ingreditur templum, persolvit debita vota,
Ac populo miranda refert de re bene nota.
A cunctis resonant præconia celsa Tonantis.
Lætitiæ jubilis, nequeo depromere quantis,
Æra sonant, laudesque crepant tibi, Martyr amande.
Et vere grates semper tibi sunt celebrandæ,
Qui tot captivum virtutibus eripuisti.
Nullus in hoc dubitet, quoniam bene promeruisti.
ANNOTATA.
a Aliquid de Grimeio, forte sacræ hujus ædis conditore, ex conjectura qualicumque dictum num. 54 Comment. prævii, quem consule, si videbitur.
b Monsaujon vel Monsaugeon hodieque Gallis dicitur, estque comitatus Lingonas inter & Besuam: distat Lingonis leucis circiter 6.
c Cataclismus Latine diluvium dicitur. Si de diluvio, tempore Noë facto, Teobaudus agit, ridicula narrat.
d Etymologiæ hujus ego me vadem non præsto.
e Vide annotata ad num. 24 lit. p.
f Phrasis poetica, idem valens, quod a morte ad vitam revocare.
g Id est, vincula.
h Id est, catenarum.
i Lege: hæc, quæ restant, te præduce (seu duce) exuperem.
k Vicus est prope Montem Salionis: in Codice beneficiorum diœcesis Lingonensis pag. 75 vocatur Aubigneyum & Succursus parœciæ Prothoyi (Protoy) in vicinia montis Salionis pariter sitæ.
l Albiniaci nimirum prioratus est Ordinis S. Benedicti ab abbatia Besuensi dependens, de quo idem Codex pag. 77.
* an lumen vel donum?
* supple si
CAPUT III.
Tres alii non absimili modo carceribus liberati.
[Turri cippoque inclusus,] Nec minori pene ammiratione dignum aliud non dissimile opus retexam, quod non impari gestum est munificentia Martyris, & justum fore percenseo, ut res non dissimilis simili per omnia mancipetur gloriæ; attestante Boëtio in Topicis, idem judicium in rebus similibus esse. Quidam vir dudum captus fuerat a Garnerio, dominatum obtinente castri, quod vulgariter Sunbernum a appellatur, a quo etiam manibus post terga revinctis, arctissimoque vestigia immersus ligno, præfati castelli vastæ turri custodiendus intruditur. At is nomen virtutemque Prudentii jam celebri compererat rumore. Quod videlicet inter alia mirabilium, quæ operabatur prodigia, captivorum solitus esset enodare ligamina. Tunc quadam nocte, superna respectus miseratione, ipsaque, qua premebatur, cogente angustia, beati Martyris recordatur, statimque ab imo cordis longa ducens suspiria, in hæc verba tandem resolvens ora, Deus æterne, * cujus nihil subterfugit notitiam, quique pro nostrorum qualitate actuum cuique præmia decernis aut supplicia, succurre michi misero solita pietatis tuæ clementia per interventum gloriosissimi testis tui Prudentii. Fateor equidem me, illustrissime, acerbiora his, quæ patior, emeruisse; verum non ad mea, quæ nulla sunt nisi pænalia, sed ad illius gloriosa, obsecro, attendas merita, per quem tua indignissimus gratuita imploro beneficia. Quid enim ejus sacris præconiis negare possis, qui pro te immanibus se exponens cruciaminibus, jam diademate redimitus superno, tecum regnat in sublimibus?
[66] [solutis ad invocationem S. Prudentii sponte vinculis,] Clementissime Martyr, auxilium laturus quam citius adveni, ut ab his per te exutus calamitatibus, devotis Deo & tibi resultem laudibus. His aliisque crebro suppliciter effusis, gravibusque crescentibus pænis, auxilium Sancti capto benignum.
Emicat actutum vere memorabile signum,
Franguntur cunei, disscinditur undique lignum,
Quo fuerant gressus nexu mordente ligati.
Vincula cuncta cadunt, Testis b per jussa beati.
Nec mirum, summæ grave quippe nihil pietati.
Expeditus itaque penitus ab illis, quibus vinctus erat, loris, libero incessu per turriculam nocturno silentio deambulat, investigans scilicet, quorsum evadat, reserans * quippe ostium minime audebat, ne quo strepitu custodes cerebrum somno excuterent. Rursus quoque a præcelsæ arcis delabi propugnaculis, dementis esse hominis arbitrabatur, supremæ sortis fata appetentis: sic utrobique diversa in animo viri illius conflictant pericula, &, quod potius eligatur, diutissime ambigitur. Animadvertat, quæso, sagaciter prudens lector, quot meditatus illa hora sub tanta ancipitis criminis trutina miserabilis circumrotarit. Quid plura? Ad ultimum autem, juxta Davidicam optionem melius existimans incidere in manus Domini, quam in manus hominum c, decernit a summo prosilire turris; suberat vero illi loco tectum proximum telluri, nescio, cujus officinæ; ut reor autem, humilis culinæ, horresco certe nimium referendo, gelidusque currit per intima pavor, quo ausu mens humana tantum invadere periculi præsumpserit.
[67] Et ut viburnum cupresso, hoc est, modicum comparem magno, [sese ex illa illæsus præcipitat:] nescio, an plus fuerit, Petrum a lintre in æquora prosiluisse d, quam istum ad terram a summa arcis crepidine. Sed moror: invocato ergo Omnipotentis auxilio, vexilloque Dominici trophæi armatus, cum lacrymis beatum sic compellat Martyrem: Ecce, benignissime Prudenti, corpus animamque meam tibi committo, ut aut victurum me suscipias ruentem, aut moriturum commendes ante divinam Majestatem. Dixerat, elapsus vacuas se credit in auras, res incredibilis, præcelsæ turris ab alto: decidit autem super præscriptum tectum cum tanto casus pondere, ut non modicam scindularum e quantitatem secum ad nudam terræ superficiem cadendo contraxerit. Ad cujus decidentis immensum fragorem ii, qui sub eodem domate f & in propinquis ædibus dormiebant, experrecti, membra concite stratis excutiunt, continuoque agnoscentes, effugisse captum, cum numerosa tæda variisque luminaribus fugacis insequuntur vestigia, missis clamosis post ejus terga molossis.
Ille fuga celeri non novit ad ista vereri,
Martyre confisus, cujus domus est paradisus.
Frustra nituntur, ejus qui dorsa sequuntur;
Nam non prendetur, Domini quem dextra tuetur,
Ut cognoscatur, quia, cui vult, auxiliatur.
[68] Tertium superioribus geminis consimile copulare relatis statui miraculum, [captivus alter,] uti illud nuper a gravioribus accepi personis, de quorum dubitare dictis nefarium plane judicares. Præsertim cum ipsi ante illud factum, ne nomen quidem Martyris nostri umquam audierint. Tanta vero signi hujus fuisse dignoscitur celebritas, ut apud castrum, quod, super Albam fluvium satis firmiter constructum, Firmitatem g appellant, Prudentianum vocabulum ingenti redoleret gratia. Siquidem in ipso castello patratum fuit opus, de quo series orationis ordiri paratur: nam cum quidam miles ejusdem oppidi, quibus nescio causis, de Austrasiis h crebro prædas abduceret, rusticum quemdam inter alia cepit, & ad domum propriam in captivitatem excruciatum miserum perduxit. Continuoque truculentus captivator, immani repletus furia, hominem acerrimis innodatum catenis, gravissimo crurum tenus mancipat ligno, quod tormenti genus Gallica lingua cippum i nuncupat. Quo adeo infelix ille truci utriusque tibiæ arctabatur constrictione, ut per summorum ungues articulorum cruor largo emanaret profluvio, proh dolor!
Nec mora, rupta cutis constricta reliquerat ossa
Carne sub exesa, cippique cavante rigorem.
Concrepat ille miser gemitu nimium queruloso,
Tristibus & lacrymis suspiria jungit amara,
Planctibus elatis semper quoque continuatis.
[69] [invocato Sancto,] Interea convivantibus quibusdam sexta diei hora k, ut moris est, in eadem domo, qua captivus ipse custodiebatur, non intermissis ejulans clamoribus, oborta est mentio a quodam peregrino de Prudentio beatissimo, captore captoque audientibus. Qui, cum in laudibus ejusdem Sancti aliquanta disseruisset, adjunxit etiam famosam, qua captivos eripere solet, virtutem. Cumque diutissime super ea orationem protelaret, frequenterque digesta ob novæ relationis amorem compulsus repeteret, mirabantur plurimum auditores intenti vehementer, & peregrinæ rei narrationem per singula dicta stupebant.
Audierat captus, quod dixerat advena, totum,
Credideratque simul. Mox tendit ad æthera votum,
Atque trahens longos gemebundo pectore questus,
Auxilium Sancti rogitat tali prece mœstus:
O bone Prudenti, qui diceris ista patrare,
Quæ modo vir retulit, cernere qui meruit,
Credulus audivi. Prosit (precor) hæc didicisse:
Est mihi quippe fides plurima, posse tibi.
Ergo nimis misero mihi, jam misere morituro
Sub cruce tam dira confer opem citius.
Non equidem merui. Nec me meruisse negabo:
Non taceo, culpam pando sed ipse meam.
Sed fatis est pœnæ pensum pro crimine multo;
Parce, precor, bone Vir: cripo me laqueis;
Ut meritas solvam Christo pro munere grates,
Et tua liber ovans limina mox adeam.
[70] [palam vinculis solvitur, abitque, nemine obniti audente.] Finita itaque lacrymosa supplicatione, continuo adest gloriosi Martyris dapsilis virtus, ferisque absolvit hominem catenis. Diversam in partem confractus dissilit cippus l; ipso captivatore & cunctis, qui aderant, ingenti ammiratione stupentibus, tandemque non clam, neque precario, neque redemptione; sed vi plane divina egreditur ille captivus, omnibus adstantibus tanto metu perterritis, ut nec mutire in eum auderent; exiit autem multis intuentibus per medium castellum, sed nullo penitus eum retinere pervalente; moxque votum, habitum quoque peregrinantis induens, sanctum expetivit Martyrem, gratias ei, utpote suo liberatori, redditurus in ejus templo: advenit, enarrat, fuerit quæ passus acerba, quantaque protulerit supplex, Martyr, tibi verba, denique demonstrat vestigia cruris amara, atque pio Testi pangit præconia clara.
[71] [Tertius carcere ab ipso S. Prudentio,] Propter inæqualitatem, quæ in rerum labilium diversatur cupiditatibus, a mortalibus multa perpetrantur facinora. Ideo quippe indigentes divitibus insidiantur, quia, unde illi superflua extolluntur opulentia, inde isti graviter tabescunt inopia. Denique hac de causa prædones ceperant quendam divitem de villa, quam a martyre, qui in ea veneratur, sanctum Julianum m nuncupat antiquitas. Qui captus mox in castrum, quod, super Lignonem fluvium situm, Rufiacus vocatur n, in captivitatem abductus est, ibique, lacertis post terga revinctis & collo ad crura ligata crudelissimo fune complicato, arctissimæ mancipatur custodiæ, truculentis ad servandum appositis custodibus. Interea vero miser ille ipsa, qua premebatur, compellente necessitate, Prudentium suspiriis & lacrymis magis, quam verborum crepitu exorat, ut sibi sub tanti doloris cruce solita pietate subveniat. Dum itaque diutissime hujusmodi perstaret in precibus, conticinium noctis advenerat, continuoque cælestis formæ persona coram eo constitit, se asserens esse Prudentium, qui implorabatur, paratumque, ut illi quantocius opem ferret, si se vellet sequi.
[72] Quo respondente, se quidem velle, sed mox non posse, [ipsi apparente, educitur.] vinculis & sex custodibus obsistentibus, ille, qui apparuerat, ait, illic, inquiens, trepidas timore, ubi non est timor, dum procul dubio nullis obicibus divina morentur imperia. Nec plura: vincula rupta cadunt, surgensque captus, nec jam captus, supernam subsequitur figuram, custodibus mira virtute compressis: ut autem claustris egressi sub divo constiterunt, ductor mirabilis, in partem indice prætenso, ait: Ecce in illa domo habetur cornipes, cujus tergo insidebas, quando captus fuisti. Pergens itaque illic, tolle, quod tuum est, & vade. Qui concite vadens, reperto domus ostio patente, invenit illico equum suum divinitus præparatum, sella scilicet & fræno impositis, quem mox conscendens, præcedente spiritali prævio o, pervenit ad portam castri, quæ protinus (ut legitur de Petro p) ultro aperta est eis. Egressis vero illis, longiusque pariter procedentibus, ait Liberator magnificus ad liberatum: Securus amodo, nec ulli omnino membra tradas ostio, quoad pertingens Besuam Deo & Apostolorum proceribus, nec non & Prudentio pro ereptione tua grates exsolvas debitas. His dictis nusquam comparuit.
Rumpit & ille moras: Besuanas tendit ad oras,
Vota Deo solvit: fuerant quæ gesta, revolvit;
Qualiter exutus laqueis, ut fune solutus,
Exierit tutus, Sanctum per cuncta secutus.
Sed jam fragilis cymba, diu pelago jactata, portui aliquantisper quietura interim appellitur: ut, paulisper resumptis viribus, quæ restant sali, robustius, Jesu opitulante, præterlegat. Explicit liber tertius.
ANNOTATA.
a Gallice Sombernon, in decanatu S. Sequani, prope vicum Memont (Magnum montem) de quo supra in Annotatis ad num. 26 lit. X.
b Id est, Martyris.
c Reg. 2, cap. 24, ℣. 14.
d Vide cap. 14 Matth. a ℣. 22.
e Scindulæ sunt asseres, quibus domus tegebantur.
f Doma sumitur pro domo vel hic pro tecto.
g Firmitas super Albam Campaniæ Gallicæ oppidum est.
h Sic dicti, qui Orientalem Galliarum partem incolebant.
i Eodem sensu vocem illam usurpavit Gellius in Noctibus Atticis XVI, 7. Erat instrumentum, inquit Pitiscus in Lexico Antiquitatum, ad instar annuli factum, quo pedes damnatorum vinciebantur, aut servorum.
k Id est, sub meridiem.
l Vide lit. i in Annotatis ad cap. 3 lib. 3.
m Vicus est prope Divionem.
n Inter vicum S. Juliani & Divionem vicum reperio, Rufey Gallis dictum, non procul a fluvio Susione (Suzon:) sed aliquantum longius Ignon fluvium invenio, qui Tricastrum prætervectus in Tiliam influit; sed vicum Ruffiacum juxta illum non reperi: reperi autem & Ruffiacum seu Rufey vicum, quem hic designari puto, in comitatu Burgundiæ ad fluvium Lignonem, Gallice Lougnon vel Ougnon.
o Id est, S. Prudentio, sub aërea forma ipsi præeunte.
p Vide Act. Apost. cap. 12.
* supple inquit,
* referare
LIBER IV.
CAPUT I.
S. Prudentius sanat brachium aridum & paralyticam: puellam ultione divina liberat.
[Tempore concilii Vesontionensis anno 1124,] Si apicibus annotare perstuderem, quot vinculis aut ergastulis mancipatos noster eripuerit Martyr, cæterorum suppressa mentione signorum, profecto immensum volumen exararem: tot etenim hujusmodi ejus beneficia visuntur, per indicia scilicet, coram sacratissimi corporis ipsius theca dependentia; ut, si Tulliana adesset facunda loquacitas, procul dubio ad exprimendum se minus idoneam fateri, non erubesceret. Quapropter aliorsum stylum convertere consultius videtur, in primis vero congruum censeo, a placito Dei, quod apud Bisunticam urbem a celeberrimum extitisse dignoscitur, sumere narrationis exordium. Igitur anno millesimo centesimo vicesimo quarto a Puerperio Virginis illibatæ, quo juxta Mantuanum rhetorem ferrea primum desiit, ac toto surrexit gens aurea mundo, venerabilis Anfiricus b, archipontifex Chrysopolitanus c, immensum decrevit conflare concilium d, quod Placitum Dei vocitant, in diebus festis (ni fallor) Pentecostes: quibus feriati populi, aliquantulumque solito raptorum timore nudati, Sanctorum devotius student adire limina. Locus autem tali negotio aptissimus denuntiatur penes eamdem civitatem, plus minusve ab ipsa distans mille quingentis passibus. Est etenim ibi planicies distenti soli, grato vestiens se gramine, quam Thisiam vocant incolæ, Duvio flumine e præterfluente a latere.
[74] Hoc itaque archiantistitis intonante decreto, fama ciet populos eo confluere. [licet falso ejus reliquiæ illic adesse, putarentur,] Credi vero non potest, quot millia promiscui sexus, ætatis & conditionis accurrerint: præterea quamplurium Sanctorum illuc gloriosa perlata sunt pignora, quos longum est nominatim recensere. Inter quos & janitoris cæli, Petri nostri pulcherrima ycona & capsa multarum reliquiarum cum brachio beati Remigii f a nostris devectæ sunt, ac in papilione ad hoc facto honorifice depositæ. Nec diu, ecce muliercula, de castello Karoli g oriunda, dexteri brachii amminiculo funditus destituta, beatum audiens advenisse Prudentium, contendit ad locum; jam enim balsamiticum ipsius martyrii nomen longe lateque ingenti efferbuerat opinione, maximeque (ut præfatus sum) illis in provinciis. Videntes autem, qui confluxerant, argenteum brachium, quod sæpenumero apud Besuam in ecclesia Prudentiana viderant, arbitrati sunt, adventasse Prudentium; & ob id conglobatim ad nostrum proruebant tentorium: sed ibi profecto nichil ejusdem Sancti, nisi nomen & virtus erat: non ob aliud tamen, nisi uti ne violenter nobis auferrentur beatæ reliquiæ, sicut olim factum constat. Nam fama est, illum quondam a Besuensibus, ad ipsum locum pro re simili delatum, multisque ibidem virtutibus declaratum, Chrisopolitanos vi detinuisse, sed postmodum, Deo volente, coactos reddidisse h.
[75] Ubi ergo præscripta fæmina nostris adstitit Sanctis, [brachium aridum] cum intimo pectoris rugitu, lacrymarumque imbre Prudentium invocat, quatinus impotentis lacerti & aridæ manus sibi reformet usum; moxque Martyr clementissimus, tametsi absens corporaliter, tamen præsens affuit spiritaliter, restituens supplicanti, quam deposcebat, sospitatem. Tunc illa, voto potita, eadem manu protensa, sacratissimum (ut putabat) Prudentii accipit brachium, & ad circumstantes conversa, celebratam in se virtutem clara cœpit voce prædicare. Cernentes autem nostrates monachi tam illustre signum, alacri cum gaudio divina concinunt præconia, vident illico popularia concurrere agmina; felicem se quisque fore existimans, si cernere vel etiam eminus salutare Besuanum valeat tabernaculum. Inter alios vero accurrit & capellanus præfati castelli Karoli. Qui, comperto tam egregio miraculo in muliere sibi optime nota, apprehenso ejus brachio sanato, sic ad adstantem præfatur multitudinem: Ne credatis, populi, commentitium ullatenus esse, quod asseritur de hac muliere, sed procul dubio sciatis, quoniam sex anni jam præterierunt, ex quo brachium istud, naturali succo viduatum, nullum utile gestanti exhibuit officium. Nunc vero, ut cernitis, antiquæ restitutum est sanitati: an dubitatis? Hæc mea parochiana, hæc mihi notior, quam alicui sua domus: non novi monachos istos, nescio Sanctum eorum, sed hanc certissime hodie sanatam perspicio. Dixerat, & cuncti Domino grates retulere pro tanto signo, quod gesserat in muliere.
[76] His ita gestis, adest item quædam fæmina cum marito, [& paralyticam sanat:] quæ irreverenter quidem, sed devotissime in Sancta irruens, sanctum brachium sub nomine Prudentiano, ubertim rigatum fletibus, strictissime deosculatur. Quæ percunctata a monachis, quænam esset, vel unde & cur hoc ageret, volentem pro se respondere maritum suum compescuit, dicens, ego ipsa pro me respondebo, quæ de me sunt, tu tantum testis dictorum adsiste: Ego (Domini mei) indigena sum villæ, quæ Menbriacus dicitur i, copulata connubio isti, quem coram videtis adstare; sceleribus autem more * exigentibus, gravissimam incidi paralysim, quæ hactenus quatuor annis crudeliter me contorsit. Ast ubi nudius-tertius audivi, beatum huc deferri Prudentium, vix a conjuge impetravi, quatinus me birotæ k superpositam ad eum deveheret, quæ, dum medio itinere sanctum invocassem Martyrem, subito arida nervorum ligamina cœperunt intendi, & debiles artus pristinis reddi motibus, moxque diuturno exuta languore, vehiculo concita exilivi, calleque festino cœpi virum præcedere, quoad huc devenissemus, gratias pro cælitus reddita incolumitate repensuri: hæc mihi causa lætandi; hæc tota ratio, qua gloriosum illud tam impudenter expetivi brachium; venialis temeritas; non nimium grave ducitur, quod devotione peccatur; hæc ubi flens dixit, ter vel quater oscula fixit, gaudens ploravit, post vota domum repedavit.
[77] [Besuæ sanctimonialem Vesontionensem,] Sanctimonialis quædam, Chrysopolitani territorii indigena, occulto superni arbitrii judicio, diræ paralysis inciderat languorem. Quæ passio juxta Hippocratem, ex nimio frigore contortis nervorum ligaminibus, contractisque venis & arteriis, solet membris incumbere: maxime vero juxta cælestis auctoritatis credulitatem peccatorum causa miseris mortalibus irrogatur, dicente Deo Christo, paralytico, quem curaverat: “Vade & amplius noli peccare, ne quid deterius tibi contingat l.” Hac itaque præcipue de causa, ut reor m, præfata mulier inferiorum artuum crudelissimo tabescebat incommodo. Quæ dum diutissime hujusce doloris detineretur carcere, rumigera perferente aura, de mira Prudentii comperit virtute; continuoque per eum pristinæ spem concipiens sospitatis, nihil enim cælesti medico difficile credebat, ad beati Martyris se deferri postulat aulam. Quo vix impetrato ob difficultatem itineris, tandem Besuam attigit, ab ea videlicet parte, qua brumalis astrigero polo circumvolvitur Arctos. Ubi etiam media via gloriosæ Virginis & Matris Domini Jesu venerabile templum habetur in specula, ut ita dixerim, totius villæ, contra Aquilonis atrocissimum spiritum, quem divina Pagina vocat diabolum n: eo ergo devota rogat se solo tenus coram beatissimæ Mariæ deponi æde, & basilicam sancti Testis o sibi ostendi: qua demonstrata, sic eum invocat mixto gemitu precatibus.
[78] [eodem morbo laborantem,] Ecce gloriosissime, ad te, Prudenti, ut diu exoptavi, advenio: & nisu, quo possum, desideratissimam artuum tuorum domum a longe saluto, & o utinam proprio incessu ad eam percurrere valerem! sed heu infelix! facinoribus meis præpedientibus, utpote utriusque cruris privata gressu, vadere non queo: subveni ergo miseræ, Martyr piissime, & reforma usum gradiendi jam pene in semi-mortuo corpore, quoniam satis jam credo, te posse.
Talibus exorans, & fundens talia plorans,
Longis pressa malis finiverat hæc monialis.
Protinus audivit Sanctus, quod Nonna petivit,
Mox etenim nervi gaudent sua per loca sterni.
More suo venæ turgescunt sanguine plenæ:
Arteriæ rursum discunt, se tendere sursum.
Omnia, tecta cute, prisca valuere salute.
Tum mulier nisu facili (mirabile visu!)
Exilit a lecto: properat gestamine recto;
Quodque viæ restat, pedibus currens cito præstat;
Donec perveniat, satis votis ubi fiat.
Redditis ergo Deo beatoque Martyri pro recepta sospitate gratiarum actionibus, alacris suam redivit in patriam, longo post incolumis tempore vivens, sed quoniam sanitatem corporis & affluentiam rei familiaris vitiorum plerumque comitatur pestis, cœpit iterum deliciose vivendo voluptatum involvi volutabro. Cum ecce repente recidiva paralysis incumbit, acrius, quam dudum corripiens membra.
[79] Afflictabatur itaque vehementissimi doloris angore, [semel ac iterum] & inter cruciamenta anheli spiritus conscientia scelerum magis compungebatur. Nec prorsus spe medelæ amissa, ad optime sibi notum recurrit Medicum: nam pene sine ullo temporis interstitio Prudentius in pectore, Prudentius fervet in ore; tandem vero denuo relata Besuam, Sanctoque præsentata, quem diu sitiverat, ante ejus aram tota prosternitur corporis contracti strage. Deinde frontis lumina, & palmas conjunctas tollens ad alta, has erupit in preces:
Rex & Redemptor omnium sanctissime,
Qui cuncta cernis sempiterno lumine,
Succurre, quæso, te roganti morbidæ,
Multo tibi, quæ displicet, peccamine:
Per testis insignis preces Prudentii,
Cujus levamen jam probarunt plurimi:
Quos inter ipsa clarius cognoverim,
Quæ jam per illum tracta lectum liquerim.
Qui summa cæli regna Martyr possides;
Et, quidquid oras, a Deo mox obtines;
Dignare clemens his favere fletibus,
Quos fundo fessa plurimis angoribus.
Adium gravata ponderoso crimine:
Non erubesco vulnus altum pandere,
Quæro medelam de nefando vulnere,
A te scio, quem posse statim dedere.
O sancte Martyr, nunc adesto supplici,
Priscam salutem conferendo corpori.
Depelle sævam cruribus paralysim,
Pro qua fuganda nunc gemens advenerim.
[80] His peroratis, illico pristinæ redditur incolumitati, tunc devote Christo Martyrique repensis gratum præconiis, [curat; uti & puellam, ob violatum Sabbatum] propriis ad sua lætatur remeare plantis, quæ alienis eo devecta fuerat: vere, ut ait divinus Vates, “Mirabilis Deus in Sanctis suis p”, gloriosus in Majestate sua, faciens prodigia. Cum omnia Conditoris æterni opera mira recte possint vocari, utilissima tamen dispensatione quædam non majora, sed inusitatiora congruis reservavit temporibus; quæ tamen non idcirco mira dicuntur, quod contra naturam fiant, sed quia extra consuetum naturæ cursum divina virtute proveniant, facultatemque transcendant humanam; ut cæcis visum, claudis gressum, chiragricis manuum reformare usum. Quæ nostrum sæpe fecisse Prudentium, ut dicitur, lingua fatetur mutorum: nam quædam adolescentula, Besuæ ancillari mulieribus solita, dum Sabbathi decima hora q, lapide politorio, quem Liscam r rusticæ vocant, muliebre verteret indumentum, amens subito effecta est, sensuque quinquepertito funditus viduata, quasi mortua jacebat, ipso videlicet lapide, quem tenebat, firmissime adhærente dexteræ: nec immerito. Si onim in Hebraïsmo carnalis Judæus, cujus præmium ventris saturitas est, quot hebdomadibus sabbatizat a bono etiam opere, quanto magis spiritalis Christianus sabbatizare debet a terrena actione ob Vigiliam Dominicæ Resurrectionis s.
[81] [divinitus punitam.] Quod quia hæc non fecit, justissime tali meruit percelli ultione. Hoc autem sæpenumero Divinitas solet exercere, ut per unius publicum supplicium corrigatur latens temeritas multorum; unde, ut & illius puellulæ multatio errantium fieret emendatio, illico rumiger Notus hujusce rei per totum insonuit burgum: advolant agmina promiscuæ plebis ad contemplandum in muliercula justum judicium æterni Judicis; metuit quisque in se, quod in ea perpendit fieri: nec mora: concurritur ad Prudentium, flebiliter pectora quatiente singultu: oratur Vir beatus, ut miserrimæ clementer subveniat adolescentulæ: continuo Sanctus, ut canit Propheta regius, “Respexit in orationem humilium, & non sprevit precem eorum, ut scribantur hæc in generatione altera t.” Nam mox redditur juvencula integre sensui. Sed, ut gratius cæleste beneficium foret, lapis ille, quo sacrum violabatur Sabbatum, tenaciter palmæ inhæret. Ad ultimum vero tendit ipsamet ad sacratissimum Medicum, comitantibus plurimis, & multas profundens lacrymas suppliciter rogat, ut, pœnali decusso impedimento, liberam sibi restituat dexteram: spondetque, se deinceps sabbatismum perenni custodituram observantia, si absolveretur: longos finierat flendo precatus, illi durus erat quippe reatus, & justum fuerat, flendo lavari, quod stulte potuit commaculari. Nec differt Domini Testis adesse tanto mœstitiæ pondere pressæ, excussus lapis it concitus extra, exultat mulier sospite dextra. Circunstans populus plus stupet ista, quam fari valeat Plato Sophista. Laudatur dominans Omnicreator, humani generis rex & amator, Martyr posse satis commemoratur, qui nutu facili sic operatur.
ANNOTATA.
a Civitas est archiepiscopalis in comitatu Burgundiæad Dubim fluvium, Gallice dicta Besancon.
b Vesontionensem sedem tenuit ab anno 1117 usque ad annum 1134, ex Sammarthanis.
c Id est, Vesontionensis.
d Quatuor hoc anno concilia in Gallia celebrata memorat Harduinus tom. 6 Conciliorum part. 2, col. 1117 & 1118, Carnutense, Claromontanum, Bellovacense & Viennense: adde igitur & Vesontionense.
e Alias Dubis dicitur, Gallice le Dou.
f Sed non Francorum Apostoli. Vide num. 57 Comment. prævii.
g Castelli hujus notitiam non habeo.
h Divionenses aliquando S. Prudentii reliquias sibi retinere voluisse, vidimus supra num. 40: quando idem conati sint Vesontionenses, nescio.
i Nec ista mihi notior villa est.
k Birota vehiculum est duabus rotis constans, Gallis Brouëte.
l Joan. 8, ℣ XI.
m Deus quidem peccata hominum morbis non raro punit: hinc tamen non efficitur, id isti sanctimoniali accidisse: at quod de ea Teobaudus ait, habuerit forte aliunde perspectum.
n Videtur alludere ad illud Jeremiæ cap. 1, ℣ 4 Ab Aquilone (qui diabolum hic ex Teobaudi mente repræsentat) pandetur omne malum super habitatores terræ.
o Id est, Martyris.
p Psalm. 67, ℣ 36.
q Vespere post Occasum solis, & pridie diei Dominicæ, cum ab operibus servilibus olim erat etiam abstinendum. Factum non valde absimile habes Sæc IV Benedictini part. 2, pag. 235, num. 38, & tom. 2 Januarii pag. 106, quod in Translatione S. Genulfi, circa annum 870 facta, ita describitur: Quædam etenim mulier, Tethberga nomine, dum messis tempore die Sabbathi, jam illucescente ipsius diei vespera, in Resurrectionis Dominicæ prima Sabbathi, ex multiplicatis manipulis mergeten (merges manipulus segetis est, ut ibidem notatur) colligare nititur, subito digitis in volam deflexis, ac erumpente sanguine, audax manus & misera diriguit.
r Instrumentum, quo quid politur, Cylindrus Veteribus, Gallis Lisse, ait Cangius.
s Resurrectionis dies quælibet dies Dominica olim dici consuevit.
t Sic fere Psal. 101, ℣. 18 & 19.
* forte meis
CAPUT II.
Inter alia miracula tribus mortuis vitam reddit.
[Mulier chiragricæ,] Quamplura ipsiusmodi facta sacro intexerem volumini, ni vererer fastidium ingerere auditori: sed de plurimis pauca, & de ambiguis certissima sunt revolvenda. Mulier quædam honesta familia oriunda, ut ipsa asseverabat, de castello, quod Gagnorri a (ut vulgariter loquar) nominatur, crudelissimam incurrerat chiragram: quæ scilicet passio adeo atrociter utramque corripuerat manum, ut, digitis in palmam complicitis, ungues prope toti macilentæ illaberentur volæ. Cruciabatur autem infelix mulier acerrimis tortionibus, nec ullus ei omnino medicinali poterat subvenire remedio. Taliter ergo septem transactis aristis, Prudentii gloriosa visitatur opinione, protinusque credula, spe recipiendi sospitatem inducta, cum plurimo comitatu ejusdem Martyris expetiit ædem: cui tandem proximans, illico recidivam meruit adipisci sanitatem, ita ut pro libitu, multis intuentibus, digitos vel extenderet vel complicaret. Erat autem, quantum meminisse queo, ea dies Parasceve, ante Christianum Phase. Quod divino provisu ita gestum fuisse, nemo sanum sapiens ambigere debet: ut scilicet, quo die sydereus Agnus purpurea passione a pœnis Averni totum eripuit mundum, eo etiam adimeret uni fæminæ corporale contractarum manuum per Martyrem detrimentum.
[83] Quid autem gestum sit sequente Dominica, luce videlicet, [cæco,] qua Divinitas, sacris beatorum Patrum reseratis bustis, carneque resumpta propria, cum pompa nobili redivit ad Superos b, devotus festinat pandere stylus. Homo quidam, utrorumque privatus lumine orbium, Sabbato, quo Verbigena Imperator in tumulo quievit, ad sacram Martyris adductus est basilicam. Erat autem (ut ipse fatebatur) incola castelli, quod populariter Vesol, Latine vero Visorium c a videndo, eo quod in editissimo constitutum a longe videatur, congrue potest appellari; qui pro re, qua venerat, sollicitus, coram beatissimis pignoribus pervigil tota nocte excubat, clementiam Sancti indesinenter interpellans, ut sibi umbrosæ frontis amissum restituat habitum ad gloriam communis Conditoris.
Talibus instabat cæcus, lucemque rogabat,
Ut micuit mane, micuit virtus pia plane,
Lux nitet orbato, visu penitus reparato.
Missa canebatur, tibi gloria, Christe, dabatur,
Quam tibi dixerunt, qui natum te cecinerunt.
Auxit & Hilarius præsul, vox mellea cujus,
Quando refulserunt orbes, radii micuerunt,
Laus reboat Christi, lumen qui reddidit isti.
[84] [contracto præsentem opem confert; puer] Puer quidam de villa, quæ Fundrimacus d nuncupatur, originem ducens, secundum (ni fallor) tertii lustri jam percurrens annum, a parentibus Prudentio spe recuperandæ sospitatis delatus fuerat. Erat enim crure reflexo adeo damnatus vestigio, ut monstruose taxillus natibus inhæreret, qui, cum paucis diebus coram beati Martyris artubus divinæ pietatis exoraret viscera, sanitatis sibi restitui gaudia, sacratissimo interveniente Prudentio, incessum recepit, ex integro grates debitas rependens cælesti beneficio. Quod qui viderunt, Domino grates retulerunt. In villa, quam longe superius Lucum e dixi nominari, hujusmodi gestum fuisse miraculum, pro certo accepi. Mater cum filio, ter quaternos habente annos, molendinum adierat. Quæ, dum molendi occupatione detenta, toto studio necessariæ rei incumberet, puer circum gestiendo lascivis (ut illa ætas assolet) motibus, ultro citroque agebatur. Dumque leviter fertur, antiquo impellente hoste, fluminis, quod Tyla f dicitur, alveum incidit, ea videlicet parte, qua violentissimo impetu rapax in rotam cogitur amnis. Quo mox genitrix comperto, Prudentium inclamat, ut sibi prolem conservet incolumem: interea parvulus, volucri susceptus ab unda, velocissime, priusquam humana posset succurrere manus, in canalem pertrahitur, ubi ad rotam volubiliter circumagendam tota vis incumbebat aquæ, ut nulli penitus dubium esset, rotali circumactione & attritione puerilia discerpi membra, ossaque tenera minutatim dissolvi in frusta.
[85] [ut conteratur, impedit;] Quod fieri potuisset, nisi Prudentii, imo vero Dei omnipotentis virtus propter Prudentium affuisset: quæ miro rerum ordine pueri providit tutelæ. Protinus siquidem (mirabile dictu!) rota in altum sublata divinitus, ut sic dicatur, non ausa est artus lædere pueri, qui a matre beato commendatus fuerat Martyri. Igitur hoc modo ingenti elapsus periculo, tandem a concurrentibus abstrahitur vado rapaci puer illæsus, mirantibus cunctis de insperata sospitate illius. Quantas tunc laudes piissimo Conditori, quantas etiam retulerint sacratissimo Martyri præsentes, viso tanto miraculo, lectori relinquere decrevi ingenioso. Denique super hoc facto, dum ego quoque aliquamdiu dubius hæsissem, accersitis his, qui interfuerant cum eo, in quo gestum fuerat signum, rei, ut relata est, ab eis edoctus seriem, credulus tandem Martyris erupi in laudem. Pharisaïcæ quippe incredulitatis crimen sum arbitratus (ut est re vera) divinis non credere virtutibus.
[86] Vir quidam, Humbertus nomine, de villa, quæ vocatur Roseria g, sinistra captus fortuna, in castellum, quod Visorium h, a videndo scilicet, [captivum liberat:] jam antea appellari fassus sum, in captivitatem abductus est, ibique vinculis & ergastulo crudelissime mancipatus, qui, cum per aliquot dies ligaminum constrictione, invisa solitudine, tenebrarum horrore & diutina confectus esset esurie, ea, quæ urgebat, compulsus necessitate, Prudentium, ut liberetur, assidua cœpit voce implorare; nec ei opitulari diutius Martyr differt benignissimus. Protinus siquidem adest supplici, laqueos nexuum dissolvit, compedes obterit, claustra patefacit, custodes letargico somno comprimit, liberum evadendi aditum per omnia tribuit, iter dirigit, ad domum propriam fugacem reducit. Qui captus, sed jam solutus, ubi plenaria potitus est securitate, de apparatu itineris ad Prudentium cœpit pertractare. Concipiensque dignissimam egregia laude sententiam, Si (inquit) truculento prædoni, qui me ob extorquendas opes meas ceperat, coactus multa dare volui pro mea redemptione, quanto magis nunc gratis liberatus, Ereptori meo aliquid generosi muneris libentissime debeo conferre cum gratiarum actione? Et quidem ingratus divinis beneficiis existerem, si ei, per quem evasi, grates debitas rependere negligerem; sed rursus sacra prohibeor lege Dominicis conspectibus vacuus apparere. Proinde quærenda est votis Sanctoque conveniens oblatio, quæ tametsi non ex pari, quantulumcumque tamen, in me collato cælesti respondeat beneficio.
[87] Hæc effatus, jubet illico fieri vasculum argenteum, [portenduntur monacho Besuensi] satis operose deauratum, ut Dei Jesu Carnis & Sanguinis mystica libetur victima ante sacratissimi Martyris pignora. Quo facto, præparatisque viæ sumptibus, ad famosissimum Prudentium contendit gressus, grates meritas persolvit laudum, pulcherrimum effert donarium, quasi suæ liberationis pretium. Ora multorum aperit in Martyris præconium. Denique calix ipse ibi multis permansit diebus ad virtutis testimonium. Mira quidem hactenus relata sunt, sed multo mirabiliora subnectentur. Quidam monachus noster, nomine Guido, qui postmodum ex accidente agnominatus est Calvus, tempore quodam ejusdem loci, cujus supra meminimus, scilicet basilicæ beati Martyris gerebat custodiam, qui, cum se in Vigilia Dominicæ Ascensionis illic sopori dedisset, vidit quasi arborem quamdam, proceræ satis staturæ, ab imo faciei altaris, in quo quiescebat Sanctus, exurgere ramis, floribus ac frondibus partim purpureis, partim vero niveis ineffabili pulchritudine decoratam; sed pars purpurea, inclinatis cervicibus, versus altare humiliter deflectebatur, veluti sacratissimam adoraret thecam. Altera vero, rami videlicet lactei, versus ecclesiæ januas quasi ad populum protegendum protendebatur, nimirum divinæ miserationis obumbraculum portendens, quæ prope futura erat super his, qui variis vexabantur incommoditatum valetudinibus.
[88] In crastino enim die, videlicet ipsius sacratissimæ Ascensionis, [miracula S. Prudentii plurima, brevi tamen post tempore facta,] dum sacro-sancta Missæ ibidem celebrarentur Officia, duo cæci diu amissum receperunt lumen; alter scilicet, sacerdote “Gloria in excelsis Deo” inchoante; alter vero “Credo in unum Deum” incœpto: ad ultimum autem paralyticus quidam, priusquam eadem finiretur Missa, sospitatem plenissime adeptus, gratias omnipotenti retulit Medico. Quid plura? Mira plane dicturus sum & quæ incredibilia forsitan videantur aliquibus; sed vera esse, jurejurando idem asseverabat monachus, cui profecto fidem abrogare, inconsultum videtur, quod ab ipsa videlicet hora, qua plane illa salutaris arbor imaginaria in somno visa est usque ad Octavas sanctæ Pentecostes, diebus scilicet decem & octo, quotquot ad locum ipsum venerunt spe sospitatis recuperandæ, quamlibet diversis gravibusque detenti ægrimoniis, continuo pristina incolumitate integerrime recepta, divinam magnificantes munificentiam, gratulabundi repatriabant. Quos etiam viritim istic revolvere, majorem operam videtur exposcere, cum nos ad alia tendere celebriora tempus seriesque susceptæ narrationis ammoneat.
[89] [qui tres] Divina dignatio magnificis jugiter extollenda est præconiis, quæ suis devote obsecundantes præceptis tanta munificentia solitæ remunerat liberalitatis, ut non tantum post busta eos apud se in Superis promissa donet beatitate, verum etiam in conspectu mortalium (si fides poscentium non hæsitet) persæpe miraculorum glorificet exhibitione. Quod liquido patere ex his, quæ præmissa sunt, opinor: verumtamen, ne cui post illa incredulitatis superflua subripiat * astutia, quædam subdere libuit præscriptis non minus nobilia. Puerulus quidam Bisuntici territorii, de villa videlicet, quæ Cromariacus i dicitur, dum cum comparibus (ut assolet fieri) super littus Lingonis fluvii k, rapaci illic unda præterfluentis, luderet æstivo tempore hora fere diei tertia l, pede lapso, præceps corruit in amnem. Nec mora; rumor sinister vulgus promiscuum ad locum doloris conflat: accurrunt etiam non segniter infausti parentes. Quæritur luctuosa sub æquore præda, incassum die tota rimantur gurgitum intima. Interea Phæbo jam pene sub Oceano roseas contegente comas, dum toto fluminis fundo rapaces conti pendulæque discurrerent fuscinæ, corpusculum tandem obuncatum ad ripam protrahitur. Quid plura? De sepultura pertractatur; quæ siquidem spes posset inesse vitæ, cum tamdiu latuisset sub æquore? At vero, dum miserabile præparatur sarcophagum, inter amarissimos lacrymarum singultus orbata genitrix Prudentii recordata, flebiliter eum compellat, uti sibi solita miseratione extinctum restituat pignus. Jungitur supplicanti circumflua populatio, Sanctumque in commune sollicitant, quatinus pueri gelidis vitam refundat artubus, suis meritis petentibus. Flectitur tandem Omnipotens pictas Martyris almi interventibus, infusaque tenero cadaveri anima, frigidas facit recalescere medullas.
Concipit extemplo vitales mortuus auras:
Concutitur sedes animæ, fibræque tepescunt:
Erigitur sospes, sedet, ambulat, utitur esca.
Plebs ea miratur, Sanctumque Dei veneratur.
[90] [posterea pueros] Quidam nichilominus adolescens, ab eisdem partibus oriundus, ardentissima correptus febre, ultimum efflavit halitum; moxque, ut moris est, ablutum cadaver funereis obvolvitur sabanis m, & astringitur institis, totaque nocte mœstis custoditur excubiis. Aderat autem mater, gemina viduata infeliciter urna, viduitate, inopia, senio, mœroreque defunctæ prolis nimium confecta, irremissis super filium ejulans plangoribus, Prudentiumque beatum creberrimis interpellans rogatibus, quatinus sibi unici reddat affectum pignoris, lumen scilicet oculorum suorum & baculum miserandæ senectutis. Quid diutius immoror? Jam mane inclaruerat, nec vetula hujuscemodi fatiscebat clamoribus, cum, ecce, ab altithrona Majestate propitia egressa jussio imperat, viduæ restitui extinctam sobolem, ad gloriosi Martyris cumulandam laudem.
Illico more suo, fusus per viscera, flatus
Membra calore fovet, gelido durata rigore.
Fervidus efficitur circum præcordia sanguis:
Evigilant sensus; animus sibi vendicat illos,
Pondere quos letum valido depresserat ante.
Palpitat, ora movet, surgit, sedet, oscitat alte,
Funereas stupet induvias, gressusque ligatos.
Attoniti vigiles tanta novitate pavescunt.
Hic fugit, ille manet; verum timor urget utrumque:
Solvitur, erigitur, citus ecclesiam subit, orat,
Lætus agit grates Domino, per gaudia plorat,
Glorificat Sanctum, quod contulerit sibi tantum
Lætitiæ, munus solvit post lugubre funus.
[91] Nec istos tantum, sed etiam quamplures pristinis eum restituisse artubus, [æ morte] processus assignabit cœptæ orationis. Nam Guatterius quidam, noster Burgensis, agnomine Canicula, per ipsum sanctum Martyrem reddi filium sibi, nomine Simeonem, & experiri meruit & gratulari: qui videlicet puerulus, dum lascivæ ætatis gestibus cum coævis super pontem Besuæ fluvii n luderet, pede lapso, præceps corruit in amnem, teneraque exigui corporis virtute succumbente, illico rotabundus procul rapaci provolvitur unda. Nec mora; lugubris percrebuit rumor, parvulis, qui casui interfuerant, ubique diffamantibus. Accurrunt orbati parentes, ac longis vacuas implent clamoribus auras; quibus auritæ utriusque sexus, diversæ ætatis & conditionis phalanges misera prorsus rerum facie permixtim voraces proruunt ad aquas. Quærit pollinctor fluctivagus enecti cadaver pueruli, difficulterque repertum devehit ad littus. Eo viso extincto, centuplicantur lacrymosi clamores; statim denique genitor cum matre, super exanimes nati artus ruentes, pene vitali destituuntur igne.
[92] Quid plura? Funebres parantur induviæ cum poliandrio o: [ad vitam revocat.] neque enim in pectusculo quidquam vivum saliebat, sed omnia vitalium sibrarum æterno dedita frigori sentiebantur. Tunc itaque præsentes, quibus mens sanior aliquantulum a dolore inerat, corpusculum ferri Prudentianam persuadent ad basilicam. Protinus fertur, toto prosequente burgo. Interea mater ad beatum cum lacrymis convertitur Martyrem, amplexa pignoris algida membra, pluribusque eum compellans precatibus, ut sibi unicum reformet affectum, exaudiri promeruit. Junguntur obsecranti populares cunei; favet Testis piissimus piæ supplicum postulationi; surgit mortuus de funere, fletus vertuntur in gaudia, tristes singultus in divina præconia: cujus rei mirificæ testimonium perhibere etiam nunc pene totus Besuanus valet burgus cum eodem resuscitato, adhuc superstite. Nam postea plures vivens annos, propemodum usque ad senium beatissimo Martyri grates rependendo, devotum exhibuit animum. Vere (ut olim antiqua cecinit Prophetia) “Dominus mortificat & vivificat, deducit ad inferos & reducit p.” Quod videlicet oraculum, quamvis anagogica obumbretur majestate, tamen & ad literam recte posse intelligi, patenter declarant ea, quæ retuli hactenus.
ANNOTATA.
a Locus mihi ignotus.
b Resurrexit a mortuis tum quidem; sed post dies 40 ascendit cælum.
c Hanc vocem Teobaudus effinxisse videtur: in Chronico S. Benigni Divionensis, ad annum 1052 perducto, apud Acherium pag. 470 Vesullum dicitur. Est autem oppidum comitatus Burgundici in declivi ardui montis situm, cujus vertici castrum olim oppidi tuendi causa fuit impositum.
d Ubi situs sit hic locus, ignoro.
e Vide cap. 1, lib. 3, num. 45.
f La Tille Gallice: fluit non procul Besua.
g Vicus ad Vigennam fluvium non procul Besua.
h Vide lit. c hic.
i Videtur vicus Cromary in comitatu Burgundiæad fluvium, de quo proxime.
k Fluvius est comitatus Burgundiæ, ortus in limitibus Lotharingiæ & Gallice dictus Lougnon vel Ougnon, Latine Ligno.
l Sub horam nonam matutinam more nostro civili.
m Seu linteis, pannisve, quibus defunctorum corpora involvebantur.
n De Besua fluvio vide Teobaudum supra num. 38.
o Polyandrum apud inferioris ævi scriptores etiam unius tantum hominis sepulcrum est.
p 1 Reg. cap. 2, ℣. 6.
* an subrepat?
CAPUT III.
Aliud mortui ad vitam revocati miraculum; quid huic mox a morte acciderit: Teobaudi ad lectorem epilogus.
[Nobilis cujusdam, animam agentis, uxor] Aliud quoque miraculum longe majoris gloriæ celebratum tertia feria Dominicæ Resurrectionis fuisse, didici, de quo non unum solum, sed trecentos producerem testes, si quis in eo aliquo dubiæ fidei promoveretur scrupulo. Neque enim in humili, sed in celeberrimo gestum est loco, in castelio scilicet, quod Dolum vocant, a dolo fortasse, quod ipsi oppidani dolis creberrime utantur a. Est namque ibi (ut non semel palam patuit) erga rotabundos b in honorem comites infidum variumque hominum genus; modo huic, modo illi manus dans. Quidam ergo ejusdem castri indigena, genere, proceritate, fama, moribusque præclarus, ardentissima correptus febre, diutinaque fatigatus ignitæ attritionis cruce, extremo cœpit agi spiritu. Tunc eam, quæ imminebat, pertimescens æterni Judicis discussionem, peccatis sacerdoti patefactis, Viaticum Christi devote percepit. Interim vero, dum arcta depresso pectore trahuntur suspiria, conjux ejus, atrocissimi mœroris sauciata mucrone, noctes diesque continuis ducit in ejulationibus; cum ecce, inter amaros fletuum singultus Prudentium Divinitas ei revocat in memoriam: jam enim mellifluum ipsius nomen telluris remota salutifero consperserat odore, maximeque illis in partibus. Nam cum multis Martyris nostri virtus nota charaque habeatur, tum præcipue, nescio, quo merito, gentibus, trans Ararim c degentibus, tanto effertur venerationis amore, ut, excepto Deo & Virgine Matre, nihil supra.
[94] Itaque assumpta insignis Prudentii cum lacrymis mentione, [S. Prudentii pro illo opem] intimo præcordiorum rugitu pene singulas interrumpente dictiones, hoc modo dolori vocem accommodavit. Gemma cælitum præfulgida, polo terraque Phæbeis solibus præclarior, gloriose Prudenti, confer opem michi miserabili, ne caream (quod timeo) conjugalis socio thori, in quo spes mea ac solamen totius transigendæ vitæ recumbere dignoscitur. Celeberrimum siquidem inter eximios Sanctorum nomen in his jam provinciis habere meruisti. Quoniam innumeris hactenus apud nos (ut aiunt) virtutibus enituisti, quibus animata ad credendum (nihil quippe tibi impossibile credo) pietatis tuæ imploro viscera. Hoc solum, hoc (inquam) unicum a te, Clementissime, deposco supplex beneficium, ut michi meum reddas virum, quem mors immatura vitalibus pene jam excludit auris. Deinde conversa ad conjugem, ultimo anhelantem flatu, Te, te, inquit, marite, piissimo trado Prudentio, quatinus ei perenni servias hominio d, si te eripuerit a mortis, quo sub celeritate raperis, exterminio.
[95] His dictis, funem stupeum, ad longitudinem viri factum, [primo quidem frustra implorat: sed, dum mortuo] ejus circumligat collo, per illum quodammodo sancto Martyri eum delegans ut servum, nec ideo tamen infirmus convalescit; sed sicut olim Deitas, sub mortalibus latens membris, amico languente Lazaro e, ad tempus distulit adesse, ut postea defuncto majori subveniret miraculo: ita & isti, adhuc viventi, Martyr ad auxilium differt adesse, quo postmodum, illustriori ope resuscitando eum, clarius innotesceret orbi. Quid moras innecto? Moritur, abluuntur exanimes artus, facies lugubri obvolvitur sudario, manus gressusque ligantur instita, & cadaver, funereo obsitum sabano f, ultima desperatione conclamatur, continuoque per totum castrum doloris acerbissimi ferale diffunditur justitium g; erat enim plurima opum atque consanguineorum fortunatus copia. Personant itaque tragœdiæ muliercularum, singula (ut fit) mortui insignia in planctus revocantium. Quid multa?
Nox abit insomnis: defunctum turba flet omnis:
Crastina lux aderat, Phœbi calor arva replerat,
Mœstis non pulchrum foditur, sed turpe, sepulchrum.
Denique cadaver imponitur sandapilæ; advenit presbyter, ut illud elatum perferat ad ecclesiam, ubi pro animæ ipsius remedio divini Sacrificii libetur oblatio.
[96] Interea mortui uxor (nec jam uxor, quæ conjuge carebat) cœpit cum amicis confabulari de apparatu prandii ejusdem sacerdotis & clericorum, [funus paratur, nec illa Sanctum interpollare desinit,] qui sacro de more Officio tristes prosequebantur exequias. Tunc inter ejusmodi colloquia, impatientissimo mœroris vulnere compuncta, lugubres taliter profundit voces, cunct adstantibus ei ingenti silentio velociter locum dantibus.
Ecce mœsta cogor loqui letho de convivio,
Cum instet mihi deflenda conjugis amissio.
O certe nimis crudeles & funestas nuptias,
Quas acerbus facit dolor mortis ad exequias!
Dum, Marite, tibi nupsi, festas dapes egimus:
Nunc, a me te separato, prandia parabimus?
O beate vir, Prudenti, te spem meam feceram,
Et maritum tibi meum, sicut servum, dederam,
Ut donares, adhuc eum in terrenis vivere,
Sed, ut cerno, non dignaris aures ad me flectere.
Potes quidem (nec discredo) mortis jura solvere:
Verum obstant culpæ meæ; heu jam mihi miseræ!
Lugens ad te deportabo lumen, quod paraveram;
Sed meum virum non ducam, quem tibi advoveram.
Restat unum horum duum, pie Martyr, facias,
Si ad meos planctus mœstos dignanter aspicias;
Aut me simul cum marito mortuam des mortuo,
Aut eum pro tua laude thoro reddas viduo.
O amici! postulate Martyris auxilium,
Quatenus mihi reformet unicum solatium.
[97] [vivum recipit maritum,] Cum his itaque similibus super charissimi conjugis ora mulier incumbens, quereretur, vultumque, oppanso velo absconditum, irriguo lacrymarum humectaret nimbo, populositas circumflua, miseratione nimia super his concussis visceribus, egregium humiliter sollicitat Prudentium, ut naturalem gelidis artubus, remeante vita, infundat flatum benigno interventu. Talia illis orantibus cum fletu,
Horrida mors prædam refugax dimittit amatam:
Vivificus fomes vitam dat corde locatam.
Algida membra vigent, flatu pulmone levato:
Spiritus omnis adest homini, jam morte gelato:
Jam quatitur cerebrum, gelida recalendo medulla:
Jam caput erigitur, surgensque sedet, mora nulla:
Oscitat & plangit: stupor ingens agmina tangit
Atque pavor multus: nudatur denique vultus,
Brachia solvuntur, pedibus funes adimuntur,
Ac animata caro signo stat vivida claro.
[98] [summo consanguineorum stupore & gaudio:] Quo viso, parentes, uberrime præ gaudio rigantes genas imbre oculorum, magnisonas Christo referunt gratiarum actiones, qui per beatum Martyrem tot tamque mirificas dignatur exercere virtutes. Tunc, eadem comitatus populi caterva, vivus & incolumis ad ipsam tendit ecclesiam, gratiarum redditurus præconia, ad quam ferri parabatur lamentabili feretro, funebria supreme excepturus solemnia. Nec mora, paratis itineris sumptibus, cum fratre & uxore alacriter insignem adit Prudentium; vota solvit benignissimo Suscitatori, quæque, prout erant justa *, monachis percunctantibus evidenter edisserit, inter quæ privatim curioseque perquisitus, quo, pectoris ligaminibus resolutis, membrisque penitus exutus, fuerit abductus; graviter suspirans, sic fari est exorsus. Hæc, quæ a me sciscitamini, non sine quodam ineffabili futurorum timore revolvuntur; nam, dum quantis, mortalem notionem excedentibus, tormentis anima solvatur a corpore, recordor, totus pene immensa formidine a naturali artuum compage resolvor. Sed quoniam hæc ultro cuique in ultimis satis innotescent, cætera expediam.
[99] Exutus ergo corporis retinaculis, & a quodam, [qui, quæ animæ suæ,] quasi primo elegantissimæ juventutis flore vernante, exceptus, innumeris tartareorum spirituum circumfundor legionibus, ad quorum staturas proceritate incredibiles gigantes comparatos existimabam pumiliones. Hi me jaculis flammantibus, variisque pilorum impetebant missilibus: sed is, quo ducebar, ignoti generis armaturæ tegmine clipeatus, cuncta umbone (ut erat) divino retundebat hostium spicula, persæpe michi nimium formidolose inculcans, ne vererer. Interea Plutonici regni umbriferam ingressi regionem, quamplures ibi, immanibus subditos suppliciis, a teterrimis quibusdam spiritibus acriter torqueri intuitus sum; quorum nomina, ne non credantur, non insipienter (ut reor) silentio mancipare decrevi. Carnifices autem crudelis istius officinæ, viso me, impias ad momentum continentes dexteras, dicto citius advolant cum horrisono clamore; cupiebant me nempe diris subigere tormentis. At Ductor meus minaci infrendens authoritate, Absistite, inquit, mortis æternæ ministri, animam, meæ creditam tuitioni, inanibus territare minis, quam ob id dumtaxat huc devenisse, constat, ut essentiam vestri visu perdisceret regni, non ut particeps immeritus fieret amicæ vobis perditionis.
[100] His perterriti satellites stygii concite per cæca illius pallida abyssi silentia diffugerunt: [a corpore separatæ,] nos vero tandem densissimas Cocyti abrumpentes nebulas, in floridos semper virentis campi cespites evasimus, ubi, cum intenta contemplatione defixus, beatissimorum spirituum, illic perenni festivitate tripudiantium, summopere exoptarem ammisceri choreis, subito, qua, nescio, de causa cœptum reflectimus gradum. Ad quod ego subtristis effectus, tardiori regrediebar molimine. Id Prævius itineris illico perpendens, causamque mœstitiæ ad plenum intelligens, ad me conversus, jocundissime interrogat: Quid, inquiens, contrario mentis incursu tantis perturbatus es? Cui mox humili respondi voce: Domine piissime, quem nichil latet, cupiebam istis felicissimis conjungi cœtibus. At ille, modice severior; Non hoc, ait, huc usque accessisti, ut his adsciscaris; sed, ut quid timere, quidve sperare debeas, clarius addisceres. Ideo denique tibi flammivomas baratri cavernas, multiplicesque criminosorum cruciatus, nec non & eorum, qui cælestibus fideliter paruerunt edictis, faustissima ostendi conventicula, ut hoc devitans, illud appetens, mores tuos corrigas, verba modereris, actus ex integro ad suprema dirigas.
[101] Nunc autem meæ concessum est divinitus intercessioni, [spectanda oblata fuerint, enarrat.] quatinus adhuc rebus labilibus intervivas, propriis resumptis artubus, ad præfixum immutabili dispositione diem victurus. Ego quippe ille sum Prudentius, qui Omnipotentis munere apud homines plurimis dudum clarui virtutibus, quemque conjux tua devotissimis sine intermissione pulsat ploratibus, ut tibi adhuc vitales impetrem auras coram Domini Christi obtutibus. Ego, inquam, ipse sum, cui languens pridie redditus fueras, fune circumdato collo, ideoque te, egredientem a corpore, mitibus excepi ulnis, & a cunctis inimicorum protexi sagittis. His aliisque explicitis, mirabilis ipse Prudentius, ignoro, quo rerum ordine moribundis me inserit iterum membris, totamque, qua diu ægrotaveram, subito depellit febrem. Interdum vero uberi solemnizo lætitia, quando scilicet ad mentem revoco visionis ac verborum illius nectaream dulcedinem. Erat autem, prout reminisci valeo, indutus ostrea interula, guttulis per loca pulcherrime superlita criseis h; nam multum præ nimio divæ claredinis fulgore intueri vix poteram. Hæc & alia plurima secrete referebat peritioribus, quem eximius resuscitaverat suis meritis Prudentius i.
[102] [Teobaudi de miraculorum utilitate & fructu epilogus.] Hæc de innumeris Sancti virtutibus, ne pio tædium ingeratur lectori, stylo mandasse sufficiat. Sciendum vero, non parvam utilitatem esse miraculorum, præsertim hac tempestate, quando, abundante iniquitate, refrigescit charitas multorum: nam nisi per signa & prodigia plerique hominum duricordes ad meliora converti nesciunt, quippe cum nonnisi per ea mundus Christo credidisset. Quæ nunc quoque ad hoc fiunt, ut his pravus animus ammonitus ad vitæ rectitudinem convertatur; ex quo enim ad Superos Astræa recessit, hoc est, fides, pax & justitia a mortalium pectoribus sunt explosæ, nihil magis inter hujus procellas sæculi tumultuantis prodest ad correctionem morum, quam divinorum exhibitio signorum, quibus mens humana concussa ad se cognoscendam revertitur.
Te supplex rogitat, de te qui talia scripsiT,
Etherea regnans, sanctissime Martyr, in arcE,
Obtineas illi veniam pro crimine multO,
Barachiam faciens sobolem, veri quoque JacoB.
Aspera quæque fuga, nocituraque cuncta relegA;
Ut sacris junctus choreis in cælite cœtU,
Divinis odis jubilet modulamine DaviD.
Vita, salusque piis, mundi spes unica, JesU,
Supplicis exaudi solita pietate precatuS.
Paucula, Sancte, tuæ retuli præconia laudi.
Semper ubique tui miserere pius Teobaudi k.
ANNOTATA.
a Burgundiæ comitatus oppidum olim primarium ad Dubim fluvium. Ridicula est, quam illi Teobaudus tribuit, etymologia.
b Id est, instar rotæ mobiles & inconstantes.
c Gallice la Saone.
d Id est, obsequio.
e Vide cap. XI Joan.
f Vide lit. m in Annotatis ad cap. proxime præcedens.
g Proprie, juris intermissio; hic vero, luctus publicus.
h Id est, aureis.
i Mortuum quidem S. Prudentii precibus ad vitam rediisse, non diffiteor: sed visio, quam Teobaudus addit, forte fabula est, eum in finem ab eo excogitata, ut lectorem a peccatis & improbitate vitæ hujusmodi narratione deterreret: licet quid simile referat Beda lib. 5, cap. 13 Hist. Eccles.
k Subditur apud Labbeum recentius miraculum, quod num. 58 Comment. prævii transcriptum habes.
* gesta
DE S. EROTEIDE MARTYRE IN GRÆCIA.
EX MARTYROLOGIIS.
VEROSIMILIUS ANTE ANNUM CCCXXIV.
[Commentarius]
Eroteïs M. in Græcia (S.)
C. B.
Sirletianum Græcorum Menologium inter Sanctos, quos hodie celebrat, Sanctam quoque, de qua hic agendum, breviter ita commemorat: [Sancta, cujus nomen efferendum Eroteïs,] Eodem die (VI Octobris) sanctæ virginis Erotidis, quæ, Christi amore accensa, ignis flammam contempsit. Baronius aliique eruditissimi Martyrologii Romani hodierni reformatores, qui plures in id Sanctos e Sirletiano intulere, hodie quoque hoc honore eamdem Sanctam afficiunt. Verba, quibus id faciunt, hæc sunt: Item sanctæ Erotidis martyris, quæ, Christi amore succensa, ignis superavit incendium. Ita illi, qui, licet verba a Sirletiani verbis nonnihil diversa adhibeant, eumdem tamen, quo Sirletianum utitur, Sanctæ nomen efferendi servant modum; verum Castellanus, hanc annuntiationem, uti omnes Romani hodierni alias, Mrl. suo Universali inscribens, apposita in margine Notula recte monet, Eroteïs potius, quam Erotis, scribendum. Etenim, ut addit, in libris seu Fastis Græcis ad hunc diem legitur in genitivo Ἐρωτηΐδος a nominativo Ἐρωτηῒς; quemadmodum autem V. G. Ἀινηῒς, proprium libri nomen, Latine effertur Æneïs, ita proprium nomen Ἐρωτηῒς Latine efferendum Eroteïs, non autem Erotis, uti quisque, qui Græcarum litterarum valorem novit, facile agnoscet. Porro libri seu Fasti Græci, a Castellano memorati, in quibus ad hunc diem Ἐρωτηΐδος legitur, alii non sunt, quam magna Græcorum Menæa excusa & Menologium, a Maximo Margunio, Cytherorum episcopo, vernacula Græcorum hodiernorum lingua conscriptum annoque 1529 Venetiis excusum; in quibus sane Sanctæ nostræ nomen, genitivo casu elatum, Ἐρωτηΐδος a nominativo Ἐρωτηῒς scribitur, ut proinde ea Latine, non Erotis, sed Eroteïs sit vocanda.
[2] Sed hæc de modo, quo Sanctæ nomen sit efferendum, [binis dumtaxat versiculis celebratur in Menæis.] dicta sufficiant; alia, quæ ad eam spectant, nunc expediamus. Magna Græcorum Menæa jam laudata nullo plane S. Eroteïda celebrant elogio, sed binos tantum de ea suppeditant versiculos. Hosce, adjecta etiam versione Latina, huc transcribo. Sic habent:
Ἐρωτηΐδα
πυρπολοῦσι
παρθένον,
Ἔρωτι
Χριστοῦ
σὺν
προπυρπολουμένην.
Igne inflammant Eroteï virginem,
Christi amore jam ante inflammatam.
Igne ergo S. Eroteïs consummarit martyrium, si bini hi versiculi, qui ad quid frigide de more alludant, explicare operæ pretium non est, veritati modo consonent. Verum quo loco & quo tempore Sanctam pro Christi amore ac fide pati contigerit, in obscuro relinquunt, nec quidquam, unde id utcumque colligas, vel Maximus Margunius, nominetenus dumtaxat Sanctam commemorans, vel Menologium Sirletianum (adi hujus verba supra recitata) suppeditat, tacentque de S. Eroteïde reliqui Græcorum Fasti sacri, ut profecto eam, utpote non aliunde, quam ex Menæis, Maximo Margunio hæc secuto, & Menologio Sirletiano, quæ subinde etiam indignos Sanctis accensent, mihi notam, lectori hic velut Sanctam, nisi Romano hodierno invenissem inscriptam, proponere ausus non fuissem, etsi etiam ante schisma Photianum, sec. IX exortum, verosimilius floruerit, uti ex jam nunc dicendis intelliges.
[3] [Ante quod tempus verosimilius subierit martyrium.] Ad XXVII mensis hujus diem in Menologiis Sirletiano & Basiliano, uti etiam in Menæis, celebratur Eroteïs, S. Capitolinæ martyris ancilla; & in Basiliano quidem dicitur hæc in ignem fuisse conjecta, cumque ex hoc egressa fuisset illæsa, martyrii palmam gladio retulisse. Hæcne forsan cum S. Eroteïde nostra est eadem? Id equidem indubitanter nec asseverare, nec negare ausim. Verum, utrolibet modo res habeat, Sanctam nostram ante annum 324 subiisse martyrium, verosimilius apparet. Quod si enim cum Eroteïde, S. Capitolinæ ancilla, sit eadem, verosimilius sane ante dictum annum subierit martyrium, cum Eroteïs, S. Capitolinæ ancilla, sub Diocletiano, qui anno 305 imperium abdicavit, pro Christo sanguinem effuderit, si modo in sacris Græcorum Fastis proxime memoratis recte traditur; quod si autem ab Eroteïde, S. Capitolinæ ancilla, sit distincta, verosimilius etiam ante eumdem dictum annum 324 martyrium ejus idcirco collocandum est, quod ante hunc annum, quo Constantinus Magnus Licinium ultimo debellavit, longe frequentiores, quam post, fuerint Christiani & in Oriente & alibi martyrio coronati. Atque hinc est, cur supra in margine adscripserim, verosimilius ante annum CCCXXIV. Ceterum, quod ad Sanctæ palæstram pertinet, nulla plane ratione assignare hanc queo, Eroteïda tamen Græciæ supra in titulo adscribo, quod apud Græcos cultum aut obtineat aut certe olim obtinuerit, ut sacri horum Fasti supra producti fidem faciunt.
DE S. PROBO EPISCOPO CONF. CAJETÆ IN CAMPANIA ROMANA.
SECULO INCERTO.
SYLLOGE.
Probus episc. conf. Cajetæ in Campania Romana (S.)
AUCTORE J. B.
Probos episcopos, sanctitate illustres, jam pridem geminos Operi nostro inseruimus, [S. Probus fueritne confessor.] Veronensem alterum ad diem XII Januarii, Reatinum alterum id XV diem Martii: his tertium hodie addimus, cujus exuvias possidet colitque Cajeta, episcopalis in litorali Latio & Formiano sinu civitas, nulli metropolitano, sed Romano Pontifici proxime subjecta. Sancti hujus Probi unus e martyrologis, quod sciam, meminit Ferrarius in Catalogis Sanctorum tum Italiæ, tum Generali: Priore Opere ita habet: Sanctus Probus, episcopus & martyr, Prid. Non. Octobris ab ecclesia Cajetana duplici ritu consuevit celebrari. Cujus corpus una cum sanctorum episcoporum & martyrum Erasmi, Marciani, Casti, Secundini & Innocentii corporibus in templo Majore religiose asservatur. Ita Ferrarius hic; ex Tabulis, inquit, ecclesiæ prædictæ. Ad eumdem fere modum loquitur in Catalogo Sanctorum Generali. Cajetæ in Campania (Romana, seu, si mavis, Latio Novo) S. Probi, episcopi & martyris. Nec plura de rebus ab illo gestis exspectes: Acta enim ipsius, inquit Ferrarius, desiderantur. Sermonem, in ejus festo olim dictum, ex Mss. ecclesiæ Cajetanæ Majoribus nostris subministravit P. Antonius Beatillus; sed quem typis committere non sit operæ pretium, quippe qui nihil de S. Probo memoret, quod non perinde de quovis sancto episcopo & confessore dici fas sit: De quovis, inquam, sancto episcopo & confessore: hunc enim illi titulum supradictus Sermo diserte adscribit, cujus hoc initium: Hodie, Fratres charissimi, natalem sancti confessoris Probi celebramus diem, qui, hanc vitam laboriosam derelinquens, in vitam renatus est perpetuam, quo finivit laborem certaminis & percepit præmium confessionis.
[2] Falsus itaque videtur fuisse Ferrarius, vel usus forte corruptis ecclesiæ Cajetanæ Tabulis, [an martyr, dubium est:] dum ex illis S. Probum martyrem fecit. Certe nec Ughellus in Episcopis Cajetanis tom. 1 Italiæ Sacræ auctæ col. 533, nec Nicolaus Coletus in suis ad Ughellum Additamentis S. Probum martyrem fuisse, scribunt: Ughelli verba sunt: Probus episcopus Cajetanus; quibus adjicit hæc Coletus: Et hic de eodem stipite ducum (Cajetanorum) prodiit, cujus sanctitatis lauream celebrat Cajetana ecclesia die VI Octobris ex eodem abbate Constantino, qui ea, quæ de Cajetana ecclesia scripsit, accepisse inquit e vetustissimis chartis ejus cathedralis. Ita Coletus ex Italia sacra Julii Ambrosii Lucentii, quam citat. Confessorem autem diserte appellat Petrus Rosettus in brevi Descriptione Cajetæ, anno 1694 Neapoli Italice edita, ubi primum pag. 22 discursu 5 de reliquiis Cajetanis sic habet: Corpus S. Probi episcopi & confessoris, cujus festum celebratur die VI Octobris: & rursum pag. 28 discursu 6 de Viris illustribus Cajetanis sic scribens: S. Probus episcopus & confessor, patria Cajetanus, cujus festum celebratur die VI Octobris. Verum, si Ferrario, S. Probi martyrium asserenti, credi certo non debet, num potior fides adhibenda Coleto est, S. Probum, die VI Octobris Cajetæ cultum, non modo Cajetanum episcopum, sed & e Cajetanis ducibus natum, affirmanti?
[3] [uti & num fuerit episcopus Cajetanus seculo X,] Probum quidem episcopum Ughellus Cajetanorum præsulum Catalogo inseruit; sed præter nomen nihil de illo addidit, non Sanctum appellavit, non Cajetæ ortum, non e civitatis illius ducibus natum, non die VI Octobris cultum dixit. Quod si hæc Coletus, recentiorum quorumdam dicta hac in re secutus, dicat, quamdiu antiquiora iis de rebus testimonia certioraque non videro, indubiam a me fidem nec Coletus, nec recentiores reliqui impetrabunt. Sermo quidem, num. 1 laudatus, ita habet in fine: Obiit B. Probus, episcopus Cajetanus, pridie Nonas Octobris anno Domini DCCCCXVI, tempore Joannis X, Antistitis sanctæ Romanæ Ecclesiæ, & sepultus est in cathedrali ecclesia in loco, qui dicitur IN CORPO, juxta corpora SS. Erasmi & Innocentii; verum, cujus & ipse ætatis est, ut fidem mereatur indubiam? Certe diu admodum ab obitu S. Probi primum conscriptus videtur; alioquin enim aliquid saltem e rebus ab illo gestis peculiare retulisset, quod non facit, ut supra monui. Quid, quod Probus, Cajetæ cultus die VI Octobris, seculo X sit forte longe antiquior, idemque, qui apud Ughellum tom. X Italiæ Sacræ auctæ col. 98 Formianorum præsulum agmen ducit, & hujusmodi ornatur elogio: Probus, qui S. Erasmi, sub Diocletiano martyrium Formiis passi, reliquias condidit ex Actis ejusdem Sancti? Merito ea de re Ferrarius dubitavit ad diem VI Octobris in Catalogo Sanctorum Italiæ, in S. Probum sic annotans: An Formianæ fuerit ecclesiæ, vel alterius sedis episcopus, & quo tempore martyrium (si tamen martyr fuerit) passus sit, nondum scire licuit; cum Acta illius (quæ verosimiliter nulla sunt) ad manus nostras non pervenerint.
[4] [an Formianus potius priscis Ecclesiæ seculis, cujus] Difficile sane captu est, Cajetanis tantam sui Episcopi, sanctitate illustris, suis e ducibus oriundi, apud illos perpetuo conservati, & seculo tantum X defuncti, oblivionem obrepsisse, ut nihil umquam de rebus ab illo gestis rescivisse videantur, nedum resciant modo. Probi, qui seculo X ipsos episcopus rexerit, nullum monumentum Ughellus refert; refert tamen Bernardi & Deusdedit Cajetanorum episcoporum, quos inter medium ponit Probum. Bernardum temporibus Othonis Magni fuisse scribit, ac ecclesiæ Cajetanæ præfuisse anno 954; subscriptus legitur Concilio Romano sub Gregorio V anno 998, tempore Othonis III celebrato. Deusdedit secundum antiquum monumentum, ex archivo ecclesiæ Cajetanæ ab Ughello laudatum, sedit Cajetæ tempore Leonis imperatoris, cognomento Sapientis, qui anno 911 e vivis excessit; ut adeo inter annum 911 & annum 954 aut 998, Cajetanam sedem Probum occupasse, ex Ughello necesse sit: verum tam vaga temporis, quo Probus Cajetæ sederit, notitia an innuit præsulem sanctitate illustrem? Anno 916 obiisse dicitur in Sermone supra laudato; sed cum hic, ut supra dictum est, dudum post S. Probi obitum conscriptus verosimiliter fuerit, nec inde certi quidpiam elici potest. Qui proxime apud Ughellum sequitur Cajetanus episcopus, Stephanus nomine, electus dicitur anno 1031. Stephano Probum Rosettus supra citatus subjungit pag. 31 & seq.; ut adeo valde obscura sit & perturbata Cajetanorum illa ætate præsulum chronologia, quod, ut dixi, saltem quoad Probum sanctitate, ut Cajetani volunt, illustrem, cujusque semper exuvias illi possederint, difficile captu est.
[5] Neque vero aliunde desunt, quæ S. Probum, Cajetæ cultum, [aliquando reliquiæ, ut aliorum Sanctorum, fuerint] Formianum fuisse episcopum, suadeant. Jacuit jam pridem S. Probi corpus in ecclesia Cajetana cathedrali, S. Mariæ & S. Erasmo sacra, juxta corpora SS. Erasmi & Innocentii. Actum est de S. Erasmo martyre tom. 1 Junii ad diem 2 ejusdem mensis, ibique ostensum pag. 212 e Gregorio Magno, S. Erasmi corpus in ecclesia Formiana Gregorii ætate jacuisse, ac deinde Cajetam fuisse seculo nono translatum, nempe sub annum 842, sub quem ob Saracenorum incursiones Formianam sedem Cajetam transtulisse dicitur Gregorius IV, defunctus anno 844. De S. Innocentio martyre actum est ad diem VII Maii: hunc aiunt, episcopum Africanum fuisse sub Diocletiano & Maximiano; ex Africa in Italiam fugere compulsum, in loco quodam Terracinensis, ut apparet, territorii, Capratia dicto, consedisse ac obiisse; ibique corpus ejus fuisse servatum, donec, ingruentibus passim in Italiam Saracenis, Cajetam pariter deportatum fuit, & in ecclesia cathedrali depositum. Basilica eadem præterea continet reilquias S. Marciani, SS. Casti & Secundini, S. Eupuriæ seu Exuperiæ, & S. Albinæ. S. Marcianus episcopus Syracusanus fuit, cujus corpus, cum Saracenorum incursionibus vexaretur Sicilia, Cajetam translatum dicitur. Vide tom. 2 Junii part. 2, pag. 787. Similiter tom. 1 Jul. pag. 28 SS. Casti & Secundini reliquiæ aliunde Cajetam devectæ fuisse perhibentur. S. Eupuriæ miracula descripta fuere circa annum 900, ut ait Henschenius tom. III Maii pag. 575; sed ingenue fatetur illorum auctor, ignorari, ex quo loco aut patria hæc virgo oriunda fuit, aut quo modo Cajetam venerit. Denique S. Albina die XVI Decembris Formiis in Campania annuntiatur in Mrl. Romano, quod ibidem sepulta sit, ut ait Ferrarius in Annotatis ad eumdem diem; addens, deinde Cajetam fuisse translatam.
[6] [Cajetam delatæ] Quid si igitur & S. Probus ex antiquis confessoribus fuerit, quorum res gestæ temporum seu vetustate seu iniquitate ex hominum memoria sint fere deletæ, & corpus ipsius seu Formiis, grassantibus per Italiam Saracenis; seu ex Africa Arianorum aut Wandalorum tempore, seu denique aliunde aliquando Cajetam delatum fuerit, uti & de reliquis Sanctorum modo memoratorum corporibus factum fuisse, jam observavimus; indeque Cajetanis tanta sit rerum ab illo gestarum ignorantia? Sane quidem, si quis ita suspicari voluerit, non video, quo ex capite reprehendi a Cajetanis magnopere possit: maxime cum nec aliunde vero videatur absimile, Saracenos, ut in causa fuere translatæ Formiis Cajetam sedis episcopalis, ita etiam effecisse, ut tum S. Probi, tum aliorum Sanctorum corpora Cajetam, velut in tutiorem a Saracenorum furore locum, transferrentur; & Joannes Casinensis, postea Gelasius Papa, hujus nominis II, a Papebrochio tom. 1 Junii pag. 217 laudatus, dicat, S. Erasmum in Formiana ecclesia fuisse sepultum a Probo episcopo; qui forte idem fuit ac Probus ille, qui apud Labbeum tom. 1 Conciliorum concilio Romano 2, sub Silvestro anno 324 celebrato, inter 139 episcopos ex urbe Roma, vel non longe ab illa, subscriptus legitur, quamquam non expresso sedis nomine.
DE S. RENATO EPISC. CONF. SURRENTI IN REGNO NEAPOLITANO.
CIRCA MEDIUM SEC. V.
COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.
Renatus episc. conf. Surrenti in regno Neapolitano (S.)
BHL Number: 7179, 7180, 7181
AUCTORE J. G.
§ I. Sancti dies emortualis non satis certus: ejus hoc die cultus apud Surrentinos, hujusque tum in Italia, tum in Gallia antiquitas: prodigiosæ, quæ de S. Renato vulgo circumfertur, historiæ epitome.
Surrentum, Picentinorum olim caput, nunc archiepiscopalis in regno Neapolitano civitas, Tyrrheno mari adjacens, [S. Renatus, quem Surrenti alii die VI Octobris,] Italis Sorrento & Sorriento dicta, VI die Octobris solemni ritu veneratur, quem suum seculo V, media necdum sui parte progresso, antistitem fuisse credit, S. Renatum, suos inter patronos primo loco passim recensitum, multisque tum in Italia, tum in Gallia laudibus celebratum. Sanctum hunc Pridie Nonas Octobres, seu hodierno die, valedixisse mundo ac super æthera evolasse, tradunt Officii ejus Ecclesiastici Lectiones, ex Ms. codice archivi archiepiscopalis Surrentini desumptæ nostrisque decessoribus a Scipione Paulucio humanissime communicatæ. His, quantum ad mortis diem, omnino consonat Vita S. Renati, ex Collectione Vitarum Sanctorum apud RR. PP. Theatinos Neapoli nobis descripta, congruitque Codex Usuardinus Vaticanus, num. 5949 signatus, qui, teste Sollerio in Præf. ad Usuard. num. 251, charactere Longobardico in Beneventanæ ecclesiæ usum, ex Usuardo, Adone aliisque collectus & copiose ex parte auctus fuit, in quo Usuardinis annuntiationibus hoc additamentum adjicitur: Prid. Non (Octobris)… Apud Surrentum, sancti Renati confessoris, imo & episcopi, uti laudatus Sollerius supplendum censuit. Adductis jam mox testimoniis haud dubie subnixus Antonius Summontæus, lib. 1 primæ partis Historiæ civitatis & regni Neapolitani edit. 2, pag. 355, hunc diem S. Renato emortualem diserte statuit, cui & ex Gallis martyrologis adstipulari videtur eruditissimus Castellanus, Sanctum nostrum in suo Martyrologio Universali his verbis hodie annuntians: Surrenti in regno Neapolitano, S. Renati, episcopi ejusdem civitatis.
[2] Sunt tamen vel inter ipsos Italos haud ita pauci, [alii die præcedenti, alii vero die XII Novembris obiisse volunt,] ut puta David Romæus in Opere, cui totulus: Quinque divi custodes ac præsides urbis Surrenti pag. 261, Ferrarius in Catalogo Sanctorum Generali pag. 391 & in illo Sanctorum Italiæ pag. 631, Julius Cæsar Capacius part. 3 tomi IX Antiq, & Historiæ Italiæ col. 107, Ferdinandus Ughellus tom. 6 Italiæ Sacræ auctæ col. 596, aliique auctores, qui diversum ab assignato emortualem diem Sancto adscribunt, V nempe Octobris, prout inter Prætermissos eo die lectorem monuimus. Hos cum prioribus in concordiam adducere, spectata nempe diei civilis diversa, quam secuti fuerint, computandi ratione, in primis facile esset, si modo ex coævis supparibusve nonumentis, Renatum die V Octobris post solis occasum Cælitum sedibus exortum fuisse, constaret; verum enimvero, cum nec ea, quæ classica & pura dicimus, Martyrologia Præsulem nostrum commemorent, nec ulla congruæ antiquitatis indubiæque fidei documenta ejus obitus annum determinent, nedum emortualem diem tam prope circumscribant; de eo pluribus disputare, haud operæ pretium fuerit. Quapropter nec controversiam aliam, quæ laudatos scriptores inter & Andegavenses est, hic discutere ac definire visum est, cum Andegavensis ecclesiæ monumenta scriptaque in Galliis Usuardina aliquot auctaria, quæ die XII Novembris Renatum Surrenti defunctum adstruunt, quo nempe die sacra ejus pignora a Rainaldo, Andegavensi episcopo, translata fuerunt, non ea antiquitate prædita sint, ut his sat tuto, quantum ad emortualem Sancti diem attinet, habere fidem liceat, repugnantibus præsertim non paucis, quæ antea laudavimus, vel paris ponderis vel altioris etiam antiquitatis testimoniis. Plura, si lubet, eo spectantia vide pag. 58 & 74 Apologiæ Andegavensis capituli, quam pro S. Renato inscriptam adversus Joannem Launoyum anno 1650 edidit Jacobus Eviglonius, Gallice Eveillon dictus, sæpe mihi de rebus aliis infra conveniendus laudatæ Andegavensis ecclesiæ canonicus.
[3] Utut ergo sit de emortuali Sancti tempore, quod communiori scriptorum consensu sub seculum V, [Ac quo tamen hoc die agere visum est,] media sui parte provectum, inque hunc vel præcedentem diem relatum inveni, ego, spectata potius ipsius diei, quo in emortuali loco Ecclesiasticum cultum habet, obvia ac congruenti ratione, hodie de S. Renato disserere decrevi, quæque decessores nostri plus semel in diem XII Novembris, Andegavi Renati cultui sacrum, expendenda remiserunt, ea hic ad criticæ trutinam una opera revocabo, sic tamen, ut, tametsi non quælibet de eo vulgata pro certis habeam, nihil tamen propterea seu virtutum ejus splendori, seu veræ sanctitati detractum velim, idque, sive unus idemque Sanctus sit, qui, testibus Surrentina & Andegavensi ecclesiis, Surrenti hoc die, atque Andegavi XII Novembris colitur; sive a Surrentino Præsule omnino diversus adstrui debeat Andegavensis Renatus; quæ res ad postremum diem definiri tutius poterit, cum Galliæ Christianæ auctæ tomus ille in lucem prodierit, qui Andegavenses episcopos aliosque Turonensis archiepiscopi suffraganeos, additis more solito instrumentis, complecti debet. Interim, cum sine solido in contrarium testimonio ab utriusque mox memoratæ ecclesiæ communissimaque scriptorum sententia pedem referre nefas sit, Renati, ut unius ejusdemque Sancti, in Italia Galliisque cultum demonstrare pergo, ad ejus præclara gesta prodigiaque ei adscripta mox perrecturus.
[4] [jam pridem in Italia Galliaque Ecclesiasticum cultum certo habuit;] Præter Ecclesiastica, quæ tum Surrenti, tum Andegavi, de S. Renato recitari jam pridem solent, Officia, ejusque in Martyrologiis, utut non classicis, annuntiationes, ejus cultum manifeste etiam probant erectæ in Italia Galliisque sacræ ædes, Renati nomine ac patrocinio nobiles, quarum apud Ughellum laudatum tom. 6 Italiæ Sacræ col. 596 & apud Eviglonium in memorata Apologia pag. 116 & seqq. mentio fit, firmatque eum non mediocriter Andegavensium ab octo circiter seculis, Italorum vero ab ipso saltem Christianæ æræ seculo VII stabilita erga Præsulem nostrum, ut Surrentinæ urbis tutelarem sanctum, religio; cui, quantum ad hos attinet, pro testimonio sit, quod Radoaldus, Beneventanus dux, cum sub annum 645 Surrentum obsideret, SS. Renati & Valerii sepulcris aurum argentumque, quo sic, ut falso tamen rebatur, conciliatis sibi Sanctis, potiri urbe posset, supplex obtulisse legatur, quæ tamen munera postero die extra sacram his patronis ædem, non pauco, ut videtur, ante tempore exstructam, veluti Cælitibus invisa, projecta reperit. Quibus accedit, quod ejusdem ducis milites nonnulli, eamdem ædem sacram deprædandi animo ingressi, temeritatis suæ pœnas mox luerint, ac dæmone correpti ad Sanctorum tumulum exspirarint, uti apud Ughellum laudatum col. 600, & apud eruditissimum Assemanum tom. 2 Scriptorum Italicæ Historiæ pag. 184 in laudato ab iis veteri instrumento fusius narratur. Testimonia multa, quæ ad probandam Andegavensium antiquam in S. Renatum pietatem Eviglonius pag. 58 & 78 produxit, mitto hic recensere, cum ne ipse quidem Launoyus, Eviglonii antagonista, diffiteatur, a Raynonis, Andegavensis episcopi, temporibus, seu saltem ab ineunte seculo X delatum in Galliis S. Renato cultum fuisse, cujus tamen Antistitis prodigiosam historiam non satis habere virium in duplici sua Dissertatione asseruit, multisque argumentis probare nisus est.
[5] [non tamen certa est prodigiosa ejus historia,] Et sane, si, quam est certa Sancti nostri Ecclesiastica veneratio, tam esset dubio immunis, quæ de eo vulgo circumfertur, historia, nec summæ temeritatis notam apud Christianos eruditos evasisset geminæ Dissertationis auctor Launoyus, sed neque Romæ, ubi alia quædam ejus Opuseula damnata fuere, hoc ejus Opusculum, quo historiam illam intrepide discutit & oppugnat, ab omni censura mansisset intactum. Verum, ut, quod res est, dicam, tametsi Eviglonius, velut pro aris focisque dimicans, Apologiam pro S. Renato in lucem protulerit, qua adversus eum acerrime insurgens omni molimine contendit, non tantum Sanctum nostrum Andegavensem prius, quam Surrentinam cathedram aliquamdiu tenuisse, sed eum etiam (qua de re potissimum quæstio movetur) S. Maurilii precibus ex sterili & grandæva matre natum, elapso a sua morte septennio, ad vivos esse reversum, quod omnium ætatum tabulis ac monumentis testatum esse, contendit idem Eviglonius; ea tamen, quæ probanda susceperat præfatus canonicus, apud peritiores artis criticæ viros minime evicit, ut proin non parum mirer, recentiorem Gallicanæ ecclesiæ historiographum Longuevallium tom. 2 pag. 79 in hunc modum Gallice scripsisse: Visis iis, quæ utrimque (a Launoyo, ut opinor, Eviglonio aliisque) scripta fuerunt, censemus standum esse ecclesiæ (Andegavensis) traditione. Rectene, an secus, ita censuerit eruditus scriptor, mox dicenda aperient. Ego interim jam nunc in antecessum profiteor, me sine certioribus, quam quæ hactenus ab Eviglonio, Romæo aliisque producta sunt, testimoniis assentiri iis non posse, quæ tum de Sancti ortu, tum de ejus post elapsum a morte septennium anastasi, deque Andegavensi episcopatu aliquamdiu præclare gesto, ab Andegavensibus aliisque scriptoribus passim traduntur. Etenim, ut S. Augustini verbis lib. 3 contra Academicos cap. 1 utar, si negotium nostrum non leve aut superfluum, sed necessarium ac summum sit, magnopere quærere veritatem, meliusque sit, ipso teste lib. de Vera Religione cap. 55, qualecumque verum, quam quidquid pro arbitrio fingi potest, malo stabilita S. Renati Ecclesiastica veneratione contentus esse, quam, reclamante veritate, ea suis testimoniis satis firmata aut historice certa dicere facta, quorum pars magna, si nudam simplicemque eorum narrationem audias, sublestæ fidei indicia præ se fert quam plurima.
[6] Ut autem de controversia recte judicet eruditus lector, [quæ ex Mss. codicibus Andegavensibus ac Parisiensibus,] rerum, de quibus hic disserendum est, seriem ipsismet primi narratoris verbis, quæ, non S. Gregorii Turonensis, sed scriptoris, a Renati ætate multo longius remoti, esse infra ostendam, fideliter huc ex parte transcribo. En illa ex cap. 6 Vitæ S. Maurilii, prout in secunda geminæ Dissertationis editione pag. 34 & seqq. ex Mss. Codicibus Andegavensibus & Parisiensibus recensentur. Andecavensis territorii matrona quædam pernobilis (Andegavensibus Renonia, Surrentinis Bononia dicta) nexa jam vinculo conjugali (cum viro nobili, nomine Honorato Cheotedro, ut nempe vulgo volunt) ex tempore suæ copulationis sterilis permanebat, quæ, dum pro adipiscenda prole Dominum precaretur assidue, & nequaquam votum suum obtinere valeret, ac procederet natura in annos desperationis adepturæ * jam prolis, ad beatum virum (S. Maurilium seu Maurilionem, Andegavensem episcopum) se tota mente convertit, sedulo flagitans, ut, quod illa non merebatur, ipse apud Dominum suis meritis & intercessionibus obtineret, &, si suis precibus seni fæminæ filium impetrare potuisset, ipsum se Domino oblaturam & * perpetuo serviturum, tota fide ac voto pollicebatur. Intuens autem vir beatus mulieris mentem & fidem ac fletuum ubertatem, nihilque apud Dominum impossibile esse confidens, qui partum vetulæ Saræ, & ad petitionem Heli sacerdotis filium, Samuëlem scilicet prophetam, sub sponsi voto sterili concessit Annæ, Dominum pro fæmina precaturus accessit, exaudivitque Dominus virum, & deprecanti fæminæ conceptum dedit & partum, quem illa, sicut promiserat, Domino consecravit habendum, nimirum, ut volunt, S. Renatum nostrum.
[7] [recitatis propriis eorum verbis,] Quale vero quantumque miraculum super eumdem Puerum Dominus per beatum Maurilium, postquam sanctæ Andecavensis ecclesiæ episcopalis honorem accepit, operatus est, ad corroborandam fidem fidelium, licet illud beatus Fortunatus propter minus credentes omiserit, imo, quia verum est, & res est digna memoria, non tacebimus. Quod tamen, quia post acceptum episcopatum idipsum pro eo Dominus fecit, suo in loco melius exponemus. Deinde cap. 16 Vitæ S. Maurilii ita rem prosequitur: Sequenti siquidem die beato Maurilio antistite in eadem beati Petri Apostoli basilica sancta solemnia celebrante, advenit cum moriente Puero matrona, cui quondam sterili eumdem, ut nasceretur, ante episcopatum apud Dominum suis meritis obtinuerat, postulans, ut Filio suo, quem Domino habendum obtulerat, manuum suarum impositione Spiritum Sanctum daret, antequam obiret. Sed, remorante in sancta Corporis & Sanguinis Christi consecratione paululum præsule, Puer excessit. Quantum vero miraculum super eumdem Puerum post septimum depositionis ipsius annum per potentissimum antistitem beatum Maurilium Dominus operari dignatus est, quanquam, uti jam diximus, illud Fortunatus omiserit, nos tamen minime reticebimus, quod verum esse scimus, quia ad gloriam Christi laudemque antistitis sui (Maurilii) res est digna describi. Ac demum idem scriptor post locos aliquot communes, quibus summam Dei potentiam laudat, sic tandem admirabilis hujus historiæ Prologum concludit: Miraculum ergo qui non istud firme crediderit, quod in Sanctis & per Sanctos suos alia multa, quæ, ut præmisimus, Dominus operari dignatus sit semper & operetur, nequaquam credere valebit. Et sane, beato Papa testante Gregorio, fides non habet meritum, ubi humana ratio præbet experimentum.
[8] [partim resentur.] Sed ad rem ipsam cum scriptore illo paulo propius accedamus. Ita mox ille: Beatissimus igitur Maurilius, expleto sanctæ solemnitatis capitello, obituque Pueri, qui absque chrismatis dono excesserat, præcognito, totum id suæ desitudini deputavit, lacrymis multo tempore irremediabilibus suæ culpam lugens inobedientiæ. Cui cum nec ista sufficerent, diu multumque, quid ageret, secum animo colluctante, tandem reperit, quod inter concives tantæ negligentiæ piaculum plene expiare nequiret, ni singularis elapsus patriam propriam civesque relinqueret. Tali igitur reperto consilio, occulto exinde semetipsum eripuit & * sanctarum reliquiarum, quibus sancta Andecavensis mater ecclesia decorabatur, secum claves exportans. Cum autem pervenisset ad mare, divina omnipotentis Dei providente clementia, qui manebat in littore, diem transitus sui exaravit in lapide, sicque ascensa puppi inchoati itineris cœpit maturator existere. Cumque processisset in altum, & quare reliquiarum claves secum detulerit, cogitaret, insidiante humani generis inimico, ut dolorem sancto Viro super dolorem imponeret, repente claves de manibus elapse submerguntur in æquore. Tunc cum lacrymis id fertur exclamasse Maurilius, quod postea rei probavit eventus: Nisi, inquit, has iterum claves videre meruero, patriam urbemque nunquam repetam, quam effugio. Transmisso igitur mari, quo, quis esset, abscondere potuisset, mutato habitu, uni regionis principum adhæsit, professus se hortulanum fore, quatinus corpus, quod jejuniis, vigiliis & orationibus castigare decreverat, ne ex toto deficere potuisset, proprio labore pavisset. Hæc pro specimine retuli scriptoris verba, ut ne quis nimium miretur, cum ex ejus narratione cetera his multo magis a vero aliena compendio recitavero.
[9] Si narrantem audire pergamus, Andegavenses, innoxii tamen, [ac partim ex iisdem] suo pastore misere orbati, crebris visionibus intentatisque minis cælitus præmonentur, suam celerius urbem subvertendam esse, nisi Maurilium (a quo, ut dein subdit, post elapsum a sua morte septennium ad vivos revocandus erat S. Renatus) circumquaque perquirerent. Hinc ex nobilium plebeiorumque communi senatus consulto quætuor virtute fideque insignes viros quaquaversum per Europam legatos mittunt, interposito interdicto, ne, nisi proprium invenissent patronum & pastorem suum, revertantur in patriam. Hi, totius ferme Europæ urbes oppidaque & vicos perscrutati, septimo demum anno, re infecta, in Galliam redeunt, &, quæ res sibi tandem ex votis cessit, divino ductu ad portum Oceani maris in Britannia Minori avido cursu perveniunt, cumque in littore navim præstolantes resident, in silice scripta reperiunt verba hæc: Hic transiit Maurilius, Andecavorum episcopus. Vertitur in fiduciam timor, in gaudium luctus. Læti navim conscendunt, & ecce tibi, haud procul a littore immanis piscis e mari in navim prosilit, quem cum exenterant, reliquiarum Andegavensium claves, quas Maurilius perdiderat, attoniti reperiunt. Novus hinc animorum motus, Maurilium mari submersum asserentibus nautis: at sollicitis legatis adest, velut e machina Deus, qui eos per visum admonet, ut metum deponant nec de itinere revertantur; futuram, ut quam primum Maurilium inveniant. Ergo angelico ductu in Angliam jam appulsi, ad aulam principis, quocum Maurilius habitabat, recto itinere festinant, ubi pastorem suum proprio nomine vocari audiunt, & olera ad regis usum ferentem aspiciunt. Mox illi ad agniti pastoris pedes sese prosternere, magnoque fletu rogare, ut, nisi supremum præstolaretur Andegavensium exitium, propriæ subveniat ecclesiæ; ad hæc respondenti Maurilio, voto se ac juramento obstrictum esse, ut, nisi quas amiserat, claves videret, in patriam numquam reverteretur, illi has opportune præsuli exhibent, idque tandem consequuntur, ut Maurilius, quem angelus in visu legatis parere jusserat, & Renatum ad vivos revocatum iri pollicitus erat, secum in Gallias solvat, multis a rege muneribus prius ditatus & stupentibus ad rei eventum, qui undequaque accurrerant, Angliæ populis.
[10] Ita multo prolixiore oratione præfatus scriptor, mox subdens, [compendio exhibetur,] non minori gloria, quam ex Anglia discesserat, Maurilium in propria exceptum fuisse patria, Taliterque, inquit, propriam regressus ad urbem, nimirum spectantibus turbis, de Domini promissione securus venit ad Pueri (S. Renati) tumulum, quo rastris discoöperto, invocat diutissime planctibus Christum. Tandem autem, expleta cum lacrymis oratione, uterque consurgunt, Maurilius de oratione & Puer de morte: quem septiformis Spiritus gratia consecratum, ex eventu vocavit Renatum. Qui, divinis cultibus illico mancipatus & a beato Maurilio diligentius eruditus, tantis promeruit florere virtutibus, ut post Maurilium pontificalem Andocavensis ecclesiæ cathedram, & posthumus sortiretur & hæres. Quod si quis fortuitu æstimaverit fabulosum, Andecavensem recurrat ad urbem; ibi enim inveniet pretiosissimum confessorem Christi Maurilium immensis virtutibus florentem, & nec minus Renatum antistitem, successorem ipsius, miraculis coruscantem, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu Sancto vivit & regnat omnipotens Deus per infinita sæcula sæculorum. Habes, erudite lector, ipsum fontem, unde sua hauserunt Marbodus Redonënensis, Ulgerius Andegavensis, Petrus Cluniacensis, Petrus Cantor, Vincentius Bellovacensis, Petrus de Natalibus, S. Antoninus, auctores Lectionum Andegavensis & Surrentinæ ecclesiæ aliique, qui a seculo XII usque ad XVIII, vel ligato, vel soluto stilo, mirabilem S. Renati anastasin celebrarunt; de quorum auctoritate infra sermo erit, ubi reliqua, quæ de S. Renato vulgo circumferuntur, priori narrationi subjunxero, ut deinde ex ordine singula examinentur, &, quantam quæque fidem mereantur, dispiciat prudens lector.
[11] [cui ex aliis scriptis ejus gestorum,] De his audiatur ipsemet auctor Apologiæ capituli ecclesiæ Andegavensis pro S. Renato episcopo suo pag. 55: Septimum, inquit, testimonium est ecclesiarum diœcesis Andegavensis, quarum antiqui Lectionarii manuscripti & Breviaria excusa omnium editionum, post descriptum miraculum ortus & suscitationis Renati, perhibent, eum, domestica disciplina sancti Maurilii ad pietatem informatum, tantos progressus in omni genere virtutum fecisse, ut omnibus admirationi & amori esset, atque imitatione sanctitatis magistri vulgo alter Maurilius apellaretur: eumdem clero Andegavensis ecclesiæ adscriptum, cum majora in dies ederet virtutum exempla, Maurilio vita functo, consentientibus cleri populique suffragiis, episcopum ïn ejus locum fuisse suffectum: atque ita, cum in summo candelabro dignitatis ecclesiasticæ esset collocatus, non tantum splendore sanctitatis eluxisse in universam familiam suam, sed miraculorum gratia a Deo donatum, morbos oratione curasse, leprosos mundasse, dæmones de obsessis corporibus depulisse; inter hæc tamen adeo demisse de se sentientem, ut, quidquid præclari egisset, premi silentio vellet, universam diœcesis suæ administrationem & bene gestarum rerum gloriam ad Maurilium auctorem referendo.
[12] [obitus, sepulturæ,] Addunt præterea (inquit auctor Apologiæ pag. 56) cum (S. Renatum) rebus prudenter in episcopalis curæ administratione constitutis, sancta Apostolorum limina visitasse: indeque cum Surrentum profectus elongasset se fugiens, ut maneret in solitudine (quod ex monumentis sanctæ ecclesiæ Surrentinæ discimus) ibi rogatu civium hæsisse, solitariam vitam agendo: ac brevi, erumpente in publicum fama sanctitatis, concursum ad eum factum ex omni circa regione ægrorum, quorum corporibus cum sanitatem oratione redderet, animarum etiam saluti piis hortationibus consulebat: tandemque etiam ejus sedis episcopatum, communi civium consensu sibi delatum, sancte feliciterque gessisse; ac demum, prædicta die obitus sui, ibidem plenum bonorum operum decessisse; cui sanctum Valerium successisse refert ex tabulis ecclesiæ Surrentinæ Philippus Ferrarius in nova Topographia Martyrologii Romani. Elatus est publico funere, & sepultus in eadem ipsa ædicula, quam vivens tenuerat, secundum muros urbis, in ejusque memoriam eodem in loco cives ingenti opere templum ædificaverunt, quod multis postea miraculis nobilitatum fuit, ut inferius referemus.
[13] Pergunt libri nostri narrare (ita laudatus scriptor pag. 57) clerum & populum Andegavensem legatos de repetendo corpore Pastoris sui Surrentum misisse (quo tempore id acciderit, [assertæ ad Andega venses corporis translationis,] compertum non est) &, recusantibus Surrentinis, summi Pontificis auctoritatem implorasse, ut id juberet reddi; quo jubente, legatis concessum, ut id asportarent, ac, ne qua vis in itinere fieret, præsidium militare iis adjunctum: ita revectum in patriam corpus sancti Renati, ab Andegavensibus solenni supplicationis pompa exceptum, in ecclesiam sancti Maurilii illatum fuisse, & in capsa conditum idoneo loco ad fidelium venerationem pridie Idus Aprilis (quo die translationis ejus memoria anniversaria solemnitate apud nos celebratur) præsentibus episcopis Corisopitensi ac Venetensi, abbatibus & nobilibus viris permultis cum magna populi frequentia. Hactenus præfatus auctor Apologiæ qui mox ex monumento, in membrana exarato, subdit pag. 58 & 59, S. Renati corpus Andegavi de una in alteram, ut conjicio, capsam translatum fuisse a Rainaldo, episcopo Andegavensi, secundo Idus Novembris, postea revelatum anno Christi 1012, examinatum anno 1082, ac rursus anno 1151; denuo revisum anno 1255, quo & repositum in capsa argento deaurato de novo tecta, ac demum anno 1601, quo sacra ejus pignora, quæ ex Calvinistarum impio incendio reliqua erant,in novam capsam, auro gemmisque ornatam, recondita fuerunt; ubi, ipso teste, ad sua usque tempora quieverunt.
[14] Ceterum, quid & Itali de S. Renati corpore tradant, [& contra inventi anno 1603 in Surrentina ecclesia ejusdem corporis narratio adjungitur.] javat hic recitare, ut ne de controversiæ infra discutiendæ, statu lectorem quidquam lateat. Ita de eo Ughellus tom. 6 Italiæ Sacræ auctæ col. 596: Magna, inquit, est controversia inter Surrentinos & Andegavenses de existentia corporis S. Renati. Surrentini apud se ex Actis ejusdem, ac traditione patrum, tum ex nupera inventione servatum volunt. Andegavenses in ecclesia cathedrali Renati se exuvias sacras venerari dicunt. Porro de nupera corporis ejus Surrenti inventione hæc ibidem habet: Anno MDCIII, seu biennio post ultimam translationem Andegavensem, in eadem basilica (Surrentina S. Renato dicata) inventa sunt Sanctorum horum episcoporum (Renati & Valerii) corpora, & authoritate Sacrorum Rituum Congregationis solemni ritu sub primario altari condita sunt hac inscriptione proloquente: Alexander Cardinalis Florentinus. Sanctorum Episcoporum Renati & Valerii Surrentinæ civitatis, ejusque patronorum corpora, quæ sub primario altari basilicæ veteris collocata fidelium antiqua traditio credidit, atque colit, inventa sunt sine nomine sub eodem altari, nec alia ab illis existimata, Apostolica authoritate in novam ecclesiam translata sub primario itidem altari sunt solemni ritu recondita a monachis hujus monasterii Congregationis Casinensis anno Salutis MDCIII, die XIIII Novembris, ex decreto Apostolicæ Congregationis Sacrorum Rituum sub die XXI Augusti MDCIII. Atque hæc sunt totius controversiæ, de S. Renato ejusque reliquiis jam pridem motæ rursusque hic movendæ, præcipua capita, quorum singula nunc expendere lubet pro eo quærendæ atque candide asserendæ veritatis studio, quo nihil sacræ profanæve historiæ commentatori antiquius potuisve esse debet. Rem ipsam aggredior.
[Annotata]
* lege adipiscendæ
* supple eum
* & abundos
§ II. Prodigiosæ S. Renati historiæ nullus sat antiquus auctor patrocinari ostenditur.
[Prodigiosam S. Renati historiam nec Fortunatus tradidit,] Si recitatam num. 6 & 4 seqq. admirabilem de S. Renati ortu & anastasi historiam synchronus aliquis aut saltem subæqualis scriptor, puta Venantius Fornatus, Gregorius Turonensis aliusve ei coævus, auctoritate ac fide sua munivisset; si vel Justus presbyter, qui S. Magnobodo præluxit, vel ipse Magnobodus, qui annis ab obitu S. Maurilii plus minus ducentis hujus Vitam scripsit, tam memorabile factum, sin minus particulatim, utcumque saltem verbis generalibus retulisset; si denique alius quilibet huic compar, nec contemnendus, auctor ejusdem facti meminisset; certe a Launoyi, severioris in multis aliis Aristarchi, partibus non starem, ut contra illius historiæ substantiam, tametsi non quælibet adjuncta, cum Eviglonio aliisque nonnullis tuendam susciperem. At vero, præterquam quod certum habeam, nullum auctorem synchronum præfatæ historiæ patrocinari, ne ullum quidem subæqualium scriptorum genuinum testimonium produci pro ea potest, quod nunc contra adversarios ostensum eo. Etenim in ipsa etiam hypothesi, quod Venantius Fortunatus Vitam aliquam S. Maurilii elucubrasset, eum tamen nihil omnino de prodigiosa Sancti nostri anastasi meminisse, ne alia inutiliter argumenta congeram, ipsemet scriptor, qui eam primus retulit, verbis, num. 7 recitatis, apertissime fatetur. Hæc rursus audi & expende, erudite lector: Quale vero quantumque, inquit, miraculum super eumdem Puerum (S. Renatum) Dominus per beatum Maurilium, postquam sanctæ Andecavensis ecclesiæ episcopalis honorem accepit, operatus est, ad corroborandam fidem fidelium, Licet Illud Beatus Fortunatus propter minus credentes omiserit, … non tacebimus. Et rursus paulo infra:Quantum vero miraculum super eumdem Puerum, post septimum depositionis ipsius annum per potentissimum antistitem, beatum Maurilium, Dominus operari dignatus est, Quanquam, uti jam diximus, illud Fortunatus omiserit, nos tamen minime reticebimus. Ex quibus cum, fatente ipsomet hujus miraculi primo assertore, certa certior evadat prima nostra de Fortunato assertio, nec alia genuina ejus verba allegari possint, quæ miraculosum S. Renati ortum testentur, ad S. Gregorium Turonensem, quo præcipue Eviglonius cum suis nititur, lubens festino.
[16] [nec Gregorius Turonensis,] Hunc memoratæ historiæ testimonium non præstitisse, tametsi totis viribus id contendat jam mox citatus Eviglonius, in hunc modum demonstro. Si nec Prologus Vitæ S. Maurilii, nec ipsa hujus Vita, unde S. Renati desumpta est historia, S. Gregorio Turonensi adjudicari merito queat, profecto nusquam S. Gregorius Turonensis admirandæ illius historiæ meminisse dicendus est; idque ne ipse quidem Eviglonius inficiari unquam potuit autausus fuit. Jam autem tam multa sunt, quæ suadent, imo & evincunt, nihil plane Opus illud, quod pag. 1 & 34 apud Launoyum videre est, ad S. Gregorium Turonensem pertinere, ut multum dubitem, num ab integro & eo amplius seculo vel unus exstiterit artis criticæ peritus, qui illud ei adscribendum censuerit. Et merito sane: nam primo quidem, etiamsi tantisper adversario nostro gratis concederetur, vivente ac tacente Fortunato, lucubrationes ejus historicas, uti Prologus adstruit, scriptorum vitiis pæne depravatas fuisse, &, quæ non nisi longe labentium temporum sunt, vices ac detrimenta tam cito sensisse, an sat simile vero est, eo in casu non Fortunatum ipsum, qui tunc temporis in vivis & quidem S. Germano familiaris erat, sed Gregorium Turonensem, conscribendis aliis Operibus occupatum, ab eodem S. Germano rogatum fuisse, ut Fortunati, adhuc viventis, Opera nativæ puritati redderet & suæ auctoritatis peritia, uti Prologus habet, corrigeret? Istud certe & ratione & exemplo carere, nemo non videt. Accedit, quod ibidem de Fortunato, perinde ac de auctore mortuo, sermo fiat, cum tamen eo tempore, quo Prologus ille exaratus fingitur, salvus & incolumis viveret Fortunatus. Denique de falsitate convincitur Prologus, atque hinc Turonensi Gregorio abjudicandus, quod ad preces S. Germani Parisiensis Vitam S. Maurilii a Gregorio Turonensi correctam eo tempore fuisse dicat, quo S. Albini Vita, a Fortunato scripta (cujus eadem est, ex verbis Prologi, cum Vita Maurilii ratio) adhuc incorrupta erat, quippe quam Gregorius etiam post S. Germani mortem, ut genuinam, citat cap. 96 lib. de Gloria Confessorum.
[17] Quapropter, si Gregorius Albini aut Maurilii Vitam ullo unquam refecit tempore, [qui S. Maurilii Vitam, de qua hic quæstio est,] pluribus post S. Germani obitum annis reficere debuit, atque adeo, ut recte censuit Launoyus, quæ vivo Germano dedicantur Maurilii & Albini Vitæ, tam non sunt a Gregorio Turonensi scriptæ, quam ab Hesiodo vel Homero. Dixi jam mox, Si Gregorius Albini aut Maurilii Vitam ULLO UNQUAM REFECIT TEMPORE; nam id nec ipse de se, nec de eo quisquam alius satis antiquus memoriæ prodidit; quin imo, præter rationum momenta mox adducenda, quæ S. Maurilii Vitam Turonensis Gregorii Opus non esse, plane evincunt, idem illud inter alia etiam suadent, tum quod neque Maurilii, neque Albini Vita in libro de Vitis Patrum, quem Gregorius edidit, reperiatur, tum quod Prologum illum sequatur Elenchus capitum Vitæ beati Maurilii, quæ scribendi methodus, uti Launoyus observat, ad Gregorium Turonensem non pertinet; a demum, quod Elenchum capitum excipiant ista, quæ totius auctorem, a Gregorio Turonensi diversum, designant, manifestissima verba: Raino, quondam sancti Martini cotidianus discipulus & semper canonicus, ac postmodum sanctæ Andegavensis ecclesiæ ex initio Christianitatis trigesimus tertius humilis episcopus, ob honorem omnipotentis Dei nec non & ejusdem sancti Maurilii, atque remissionem peccaminum animæ suæ, anno Incarnationis Dominicæ adhuc in DCCCCV & ordinationis episcopatus sui in XXV hanc Vitam scribere ac requirere jussit. Archanaldus, sancti Martini discipulus & diaconus, jussu præfati domini Rainonis scripsit & requisivit.
[18] [non scripsisse, ex variis in ea contentii anachronismis,] Aliis nunc contra Eviglonium rationum momentis evincamus, præfatam S. Maurilii Vitam, ac proin prodigiosam S. Renati historiam S. Gregorio Turonensi adjudicari non posse. Cap. I præfatæ Vitæ asseritur S. Maurilius a beato Ambrosio, Mediolanensi episcopo, Officium lectoris accepisse, & post patris sui obitum, relicta matre, sub Juliano tunc cæsare S. Martinum, qui, cogentibus populis, Turonicam in Gallia jam regebat metropolim, expetiisse. Cum ergo hæc a Gregorio Turonensi, qui SS. Ambrosii & Martini historiam melius novit, scripta esse dici non possint, indubium etiam fit, Vitam illam ad eum nequaquam pertinere. Et vero, nisi sibi turpiter contradicentem statuamus, qui fieri potest, ut saltem sub Juliano, adhuc cæsare, Maurilium ab Ambrosio ordinatum fuisse lectorem, ac postea etiam sub eodem cæsare ad S. Martinum, Turonensem jam tum episcopum, profectum fuisse scripsisset, qui lib. X Hist. Franc. cap. 31 diserte tradit, S. Martinum non ante annum octavum Valentis & Valentiniani, atque adeo octo saltem post Juliani mortem annis Turonensem cathedram ascendisse; aut qui credi potest scripsisse idem Gregorius, Maurilium, antequam sub Juliano, adhuc cæsare, in Gallias proficisceretur, a S. Ambrosio, Mediolanensi episcopo, lectoris officium suscepisse, cum, non ante annum Christi 374 aut saltem non ante elapsum fere a Juliani morte decennium S. Ambrosium Mediolanensem cathedram tenuisse, pariter indubitatum sit? Profecto tam fœdi anachronismi circa rem, a suis temporibus non adeo remotam, imo & ex parte domesticam, non recte Turonensi Gregorio imputari possunt; quo tamen adiguntur illi, qui Vitam hanc eidem Gregorio adscribere volunt.
[19] [quos frustræ Eviglenius excusare nititur,] Difficultatem hanc vidit Eviglonius, Apologiæ pro S. Renato auctor, nec, quo sese ea expediret, reponendum aliud invenit, quam vel librarii mendum vel descriptoris glossema esse, & pro Juliano legendum fortassis esse sub Valentiniano, ac demum incertam esse Juliani Apostatæ chronotaxim, ut hac via, si lectoribus non faceret satis allegata prius ratio, anachronismi vitio Turonensem suum eximeret. At illud, uti Launoyus § 6 bene observat, sine ratione & sola rei difficultate victus Eviglonius adstruit, quippe cui contradicunt præter excusos manuscripti codices omnes, etiam antiquissimi, quorum consensum pro certa lege habendum esse, ipse Eviglonius contendit. Itaque, inquit idem Launoyus pag. 14, cum nullus bonæ notæ sit codex, qui his verbis (sub Juliano, Tunc Cæsare) careat, maneant illa, & continuo maneat, velit, nolit Eviglonius, suppositionis argumentum. Ego quidem, quod ad alterum Eviglonii responsum spectat, ei non inficiabor, variam apud historicos & chronologos designationem temporis esse, quo Julianus imperavit; at nunquam admisero, usque adeo eos inter se in hoc argumento dissentire, ut unius bonæ notæ historici aut chronologi testimonio vel tantillum probabile evadat, Julianum Apostatam ad ea usque tempora superstitem fuisse, quibus Ambrosius electus est Mediolanensis, & Martinus Turonensis episcopus. Hoc cum Eviglonius nusquam ostenderit, non est, cur huic ejus responso diutius inhæreamus.
[20] Quia vero Turonensis Gregorius ei, ut diximus, pro Achille est, lubet alia etiam ratione illi hunc eripere. En istam: Cap. 6 Vitæ S. Maurilii, de qua nobis quæstio est, [aliisque rationibus ostenditur,] Sane, beato Papa testante Gregorio, fides non habet meritum, ubi humana ratio præbet experimentum, quæ verba exstant in hujus Homilia 26, num. 1. Itaque, cum in sententia adversariorum SS. Maurilii & Albini Vitas Gregorius Turonensis dedicet S. Germano Parisiensi, qui, ipso Turonensi teste lib. 5 Hist. Franc. cap. 8, anno Christi 576, vel certe non post annum 579 defunctus est, concipi nequit, quo pacto Turonensis potuerit ante annum 576 vel saltem anno 579 S. Gregorium Papam laudare, qui, uti omnes norunt, non ante annum 590 Petri cathedram occupavit; & a quo non, nisi elapsis sexdecim aut certe duodecim post S. Germani mortem annis, Homilia illa edita in lucem fuit, uti etiam inter eruditos nunc convenit. Hæc meo judico tam evidenter, Vitas illas S. Gregorio Turonensi abjudicandas esse, probant, ut cum Launoyo pronuntiare non verear, clariorem non esse demonstrationem, quæ radiis solaribus describeretur. Neque ad rem Eviglonii quidquam facit, quod Gregorius Turonensis præclarum Opus Homiliarum S. Gregorii Papæ videre ante mortem suam potuerit; nam, utut id ipsi detur, fieri propterea non potuit, ut Gregorius Turonensis ante S. Germani mortem, seu certissime ante annum Christi 580, S. Gregorium Papam ejusque Homiliæ verba laudarit; quandoquidem, ut supra docui, S. Gregorius Magnus non ante annum Christi 590 creatus fuerit summus Pontifex, ac deinde Homilias scribere exorsus sit.
[21] Denique, ut disceptationi huic finis imponatur, audi, [quibus eruditi varii subscribunt] quid præter Launoyum aliosque eruditos, de præfata S. Maurilii Vita censuerit Ruinartius in Præfatione ad Opera S. Gregorii Turonensis, a se edita, num. 80: Etsi, inquit, constaret, beati Maurilii Vitam a Gregorio Turonensi aliquando emendatam fuisse, (quam hypothesim siam esse verisimilem, num. 17 ostendimus) hanc tamen non ipsam esse, contendimus, quæ vulgo circumfertur in libris editis & nonnullis manuscriptis, licet ei præmissa legatur Gregorii epistola. Etenim hujus epistolæ auctor Vitam illam ob id se potissimum emendandam suscepisse dicit, ut complura, quæ incredibilia multis viderentur, ex ea resecaret. Ex quibus profecto Renati, a septennio defuncti, resusoitatiocenseri debuerat. Et tamen in ipsa Vita miraculum istud a Fortunato, ut ibi dicitur, omissum, ceteris adjunctum legitur. Hactenus Ruinartius, qui paulo post subdit eadem verba, quæ nos ad calcem num. 17 recitavimus, ac denuo de Vita S. Maurilii, jussu Rainonis scripta, ita loquitur: Quæ vero fuerit illa Vita, indicat domnus Hadmerus in libro Vitæ ipsi subjuncto de Miraculis, quæ MODERNIS, inquit, TEMPORIBUS contigerant, in translatione scilicet sub Nifingo episcopo facta, ubi Vitam hanc, quam sub libri primi nomine dederat, FACETA SATIS URBANITATE A SUCCESSORIBUS sancti Maurilii EXPOLITAM (vel, ut alii legunt, expositam) fuisse, diserte profitetur. Adde, inquit, non pauca in hac Vita occurrere, quæ Gregorii aut Fortunati ætati & genio, ut fuse probat Launoïus, competere non possunt. Quibus verbis sententiæ Launoyi, Vitam S. Maurilii ad seculum X ablegantis, non obscure Ruinartius subscribit, cui & consentiunt Tillemontius tom. X Monum. Eccles. pag. 785 & eruditi scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 3, pag. 483. Atque hæc, tametsi a Trentecampo nostro in Commentario Vitæ S. Maurilii expensa partim fuerint, rursus hic pro instituto nostro discutere necesse fuit, tam ut veritas magis elucescat, tum ne curiosus lector ad aliud vasti Operis nostri volumen remittatur, ut præcipua, quæ huc attinent, argumenta videat, eaque æqua lance expendat.
[22] [imo nec S. Magnobodus, auctor Vitæ S. Maurilii,] Quod autem nec S. Magnobodus admirabilem S. Renati historiam suo testimonio firmarit, nec quisquam ostendatur ei coævus auctor, qui ejusdem meminerit, lubet jam demonstrare. Quod attinet ad Vitam S. Maurilii a Magnobodo scriptam, exstat hæc in nostro Opere tom. IV Septembris, a laudato Trentecampo nostro tum Commentario, tum notis illustrata, ubi is pag. 72 in Annotatis littera b observat, Vitam illam a Magnobodo, Andegavensi episcopo, conscriptam fuisse anno Christi 620, seu, ut hic in Prologo suo ait, in anno trigesimo sexto principis nostri, domni Chlotarii (nempe II) regis, filii Chilperici, qui annus in sententia Pagii, Chilperici cædem & initium regni Chlotarii II anno 587 illigantis, concurrit cum anno Christi 623. Sed nos ista discrepantia morari hic non debet. Ad rem ipsam veniamus, & num S. Magnobodus, ut alter Historiæ S. Renati testis, ab Eviglonio pag. 50 merito adductus fuerit, examinemus. Hæc, uti contendit Eviglonius, de Sancto nostro scripsit Magnobodus num. 5: Erat mulier in ipsis finibus (Andegavensis agri) sterilis diutius permanens; quæ multum prius præ pudore matronali cunctata, necessitate tandem compulsa, a S. Maurilio petiit, ut oraret Dominum pro ipsa, quatenus ei filium daret, qui & ad ipsam ecclesiam devotus Domino deserviret. Exaudivit Dominus preces servi sui Maurilii: mulier concepit & peperit filium, qui secundum vota parentum divinis traditus officiis, eidem ecclesiæ Calonnensi longo tempore deservivit. Vere consequens est sententia, sicut ab Anna per gratiam Domini genitus est Samuël, qui sacerdos Dei & propheta servivit in templo, ita & Puer iste. Idem enim etiam post beatum Maurilium pontifex factus, præsedit ecclesiæ Andecavensi.
[23] [prodigiosam S. Renati historiam retulit,] Ita quidem S. Magnobodus. Verum, cum is nec pueri illius, nec hujus parentum nomina expresserit, sciscitari ab adversariis liceat, quo fundamento quave ratione anonymum illum puerum tam asseveranter cum Renato nostro eumdem faciant & anonymis itidem ejusdem pueri parentibus Honorati Cheotedri & Bononiæ seu, ut Andegavense Breviarium scribit, Renoniæ nomina indant. Aliud certe, quod hic reponatur, adversariis non suppetit, quam quod, Magnobodo teste, puer ille post beatum Maurilium pontifex factus præsederit ecclesiæ Andecavensi. Sed hinc nemo, qui sanæ mentis sit, Honorati Cheotedri & Bononiæ aut Renoniæ, S. Renati parentum nomina extundet; nec ea Magnobodi verba ejusmodi sunt, ut ad Sanctum nostrum potius, quam ad Talassium aliumve Maurilii proximum successorem, referri debeant. Igitur, priusquam ostenderint adversarii, se ex puro fonte hæc Sancti parentum nomina hausisse, & nemini, præterquam S. Renato, recitata Magnobodi verba convenire, dubitari prudenter potest, non tantum, an hæc genuina sint ejus parentum nomina, sed & an ex sterili matre natus sit Sanctus noster. Interim, hæc de eo credat & sine antiqui scriptoris testimonio pro certis & indubitatis habeat, qui volet, videatque, ne immodicæ credulitatis notam apud eruditos incurrat. Quod vero ad prodigiosum S. Renati, sine baptismo per septennium mortui, ad vivos reditum attinet, fatente Eviglonio, altissimum de eo est Magnobodi ejusque coævorum silentium; nec adeo ad prodigium hoc asserendum Apologiæ auctor aut illius aut horum auctoritatem citavit, contentus prætensi Gregorii Turonensis, multorumque, aliquot seculis eo recentiorum, testimoniis, quibus prodigium illud indubitatum reddi, bona nimis fide existimavit.
[24] Itaque, cum ad illud stabiliendum non alia, quam pseudo-Gregorii Turonensis, [quæ & prudenter credibilis non esse] seu auctoris seculi X, testimonia; ad probandum vero prodigiosum S. Renati ortum, nihil quidquam, præter Fortunati silentium & Magnobodi non satis dilucida verba, allegari possit, sensato lectori considerandum relinquo, an jure merito, ut non nemo vult, pro modis omnibus omniumque ætatum monumentis firmata haberi possit historia illa, in iis præcipue, quæ S. Renati anastasin præcessisse & comitata esse, sine synchrono aut subæquali teste vulgo circumferuntur. Quid? quod communis hominum sensus & intelligentia nos doceat, tam illustre præsertim factum, quod, consideratis adjunctis omnibus, ceterorum Sanctorum Galliæ ipsorumque Apostolorum signa & prodigiæ superat, sine ullo coævorum aut supparum auctorum testimonio non tantum pro indubitato haberi non debere, at ne quidem prudenter credibile esse; quippe quod ex natura sua tale sit, ut, si reipsa contigisset, nec Romani saltem orbis notitiam per quinque seculorum decursum fugere, nec, data toties de eo scribendi occasione, prætermitti tamdiu a scriptoribus omnibus potuisset.
[25] Illud tamen, si quod unquam fuit, memorabile in primis prodigium ignoravit vel certe prætermisit Sulpitius Severus, [ostenditur.] cum in Vita S. Martini, sub quo metropolita contingere debuisset, tum in sacra Historia aliisque Operibus, ubi certam ejus memorandi nactus erat occasionem, omisit Venantius Fortunatus, qui illustrium Galliæ confessorum, non secus ac martyrum, virtutes & miracula depinxit, quique propter minus credentes, contra ac contendit pseudo-Gregorius, illud referre veritus non esset, cum in Vita metrica S. Martini, & lib. X, num. 6 mortous a Martino ad vitam revocatosintrepide commemorarit. Nihil pariter de eo meminit S. Gregorius Papa in Dialogis suis, nec quisquam alius, qui de futura carnis resurrectione tum scripsit, cum tamen ad comprobandam ab exemplis & factis futuram carnis resurrectionem nihil eo illustrius aut efficacius proferri potuisset. Denique ut paucis multos complectar, illud omiserunt S. Gregorius Turonensis, in recensendis miraculis potius facilior, quam negligentior, S. Magnobodus, qui ex professo S. Maurilii Vitam scripsit, Venerabilis Beda, Ado Viennensis, Usuardus, aliique tum martyrologi, tum historici diligentissimi, quorum absolutissimum constantissimumque per quinque secula silentium, nihil minus quam prudenter credibile prodigium illud reddit. Ceterum quid ponderis contra hæc habeat asserta ab Eviglonio traditio & scriptorum a seculo X & deinceps testimonium, discutere nunc lubet, ut ne quis ex hoc capite nos temere ab eo discessisse, aut S. Renati memoriæ injurios esse, conqueri juste possit.
§ III. Traditio, monumenta, scriptorumve testimonia, ex quibus prodigiosa S. Renati historia pariter adstruitur, expenduntur, & nihil certi evincere demonstrantur.
[Historiam illam non firmat legitima traditio.] Cum institutum aut factum aliquod, Christianæ religionis usu sacrum, ea traditione nititur, quæ vel a Christo Domino, vel ab Apostolis, ex Ecclesiæ universæ, aut communi SS. Patrum consensu descendit, tum nihil contra illud valere quascumque, alias plausibiles, humani ingenii ratiocinationes, nemo bene Catholicus diffitetur; huc enim spectat illud S. Chrysostomi effatum in explanatione Epistolæ 2 ad Thessalonicenses, Oratione 4 in cap. 2: Traditio est, nihil amplius quæras. Verum enimvero, si ad stabiliendum factum aliquod mere historicum, idque in primis illustre aut omnino singulare, non alia afferatur traditio, quam quæ inferioris ordinis & errori de se obnoxia est, cujusmodi traditiones in particularibus diœcesibus aut urbibus quandoque viguerunt aut hodieque vigent, tum certe istius generis traditionem historicam discutere, illique ex sanis indagandæ veritatis principiis contraire, scriptori Catholico licitum semper fuit. Nihil adeo ad rem nostram faciunt, quæ Eviglonius toto cap. 3 Apologiæ suæ contra Launoyum congessit Sanctorum Patrum testimonia, cum hæc ad prioris generis traditiones intactas servandas, minime vero ad eas spectent, de quibus hic movetur quæstio. Missis igitur his Patrum effatis, id nunc indagandum venit, num Andegavensium de S. Renati ortu & anastasi traditio satis idonea sit, ut ab Eviglonio pag. 33 & seqq. pro certo & indubitato facti illius testimonio allegari potuerit, utque sola ejusdem traditionis auctoritate immota & inconcussa manere possit præfata de Sancti ortu & resuscitatione Historia, etiamsi, ut idem Eviglonius pag. 43 & 234 censet, nullus ea de re auctor hactenus scripsisset, nec Martyrologia, Indices, Monumenta, Annales, aut ecclesiarum provincialium tabulæ ejusdem meminissent. Quam ipse assertionem prolixe tractavit, totoque capite 3 a pag. 33 usque ad 45 ac dein passim alibi evincere nisus est, ego parcius expedire eademque opera convellere aggredior.
[27] [quæ, dum non mere adstrui, sed documentis probari deberet,] Inter inferioris ordinis traditiones, quæ vel Sanctorum vel aliorum virorum illustrium res gestas attingunt, alias esse legitimas & criticæ regulis consonas, alias spurias & populares, seu mera populi commenta, nemo, vel leviter in historia versatus, ignorare potest. Proin rem gestam, qua de controvertitur, affirmanti nihil omnino prodest, nudum traditionis nomen pro se adduxisse, quandoquidem, ut eruditi passim statuunt, necesse est, ut id, quod controvertitur, re ipsa in traditione, eaque non populari, positum esse, aperte demonstretur. Id autem ut legitime fiat, necessario, ex eruditorum communi judicio, proferenda in medium sunt congruæ auctoritatis atque antiquitatis monumenta, sine quibus non magis ipsa traditionis antiquitas, quam factum, quod ea nixum prætenditur, prudenter credi debet. Cum enim illud, quod a recentiore auctore de rebus antiquis sine alicujus vetustioris seu scriptoris seu monumenti auctoritate profertur, judice illustrissimo Baronio, contemni possit, ac revera ab eruditis contemni soleat, jure merito nihili fit asserta de facto aliquo antiqua traditio, nisi hujus antiquitas comprobetur & per monumenta, quæ fidem faciant, ad rei gestæ originem, quæ veritatis caput est, sat prope reducatur. Quapropter, si evictum dedero, Andegavensium traditionem congruæ antiquitatis auctoritatisque testimonio destitutam esse, una evicero, S. Renati ortum ac præsertim anastasim plane singularem, quæ ea traditione fulcitur, nulla ratione inter facta indubitata & certa ab Eviglonio censeri, nec proin injurium Sancto aut Andegavensi ecclesiæ dici posse, qui factum illud solo traditionis prætensæ titulo non admittit.
[28] Nullum plane traditionis illius testimonium scriptum produci posse, [nec scriptis sat antiquis] quod non sit quinque saltem seculis a prætensis S. Renati ortu & anastasi remotum, ipse Eviglonius, traditionis illius vindex, sua Apologia, invitus licet, manifestum facit, dum diligentissime corrasis undequaque monumentis, ne unum quidem, præter supposititia ac præcedenti § confutata, proferre in medium quiverit, quod Rainonis, seculo X S. Maurilii Vitam conscribi jubentis, temporibus antiquius certo sit. Equidem pag. 113 laudat documentum cœnobii S. Marcellini, a Bartholomæo Chicarello in Catalogo Antistitum Neapolitanorum productum, in quo ad annum Christi 763 de quodam oratorio, Neapoli in honorem S. Renati consecrato, mentio fit; sed, præterquam quod instrumentum illud suppositionis facile convincatur, prout Launoyus in sua duplici Dissertatione, Observatione15 ostendit; etiam in hypothesi, quod genuinum illud esset, nihil aliud inde confici posset, quam quod a seculo saltem octavo Sanctorum cultus Antistiti nostro a Neapolitanis, quod & nos lubentes admitteremus, delatus fuerit; minime vero hinc quidquam eruitur, quod prodigiosam illius historiam ejusve antiquam traditionem vel tantillum stabiliat. Nec utramque melius stabiliunt, quæ Eviglonius pag. 74 profert, Martyrologii Usuardini auctaria, aut varii, quos pagina seq. laudat, Andegavensium episcoporum Catalogi, cum & in illis, præterquam quod de sat magna eorum antiquitate non constet, de prætensis prodigiis deque his favente traditione altissimum ubique regnet silentium, quod comprobandis prodigiis illis horumve traditioni non tantum nihil prodest, ut potius, quemadmodum supra de coævorum & supparum auctorum silentio dictum est, vehementissime adversetur.
[29] His nec antiquiora nec magis manifesta legitimæ traditionis monumenta subministrare potuerunt Surrentini, [nec testimonio Surrentinæ ecclesiæ,] ab Andegavensi episcopo & capitulo, dum magno molimine Apologiam suam adornabat Eviglonius, in auxilium causæ communis acciti. Etenim, prout authentici Surrentinæ ecclesiæ testimonii verba ferunt, Quæ de S. Renato, Andegavensi primum antistite, dehinc episcopo Surrentino, summa diligentia conquisita, candide sincereque tradi possunt, ea tandem sunt: Nimirum, sanctissimum Præsulem solitariæ quietis studio, Roma Surrentum se contulisse: ubi diu vitam ab omni non modo labe alienam, sed ab hominum etiam cœtu sejunctam duxit; donec clarius in dies ejus sanctitatis fama illucescente, e latebris, ubi se abdiderat, repugnanter extractus, in ejus urbis episcopali tunc sede sedere coactus est. Addunt, eum unicum illius secessus socium habuisse, nomine Valerium, patria Surrentinum: quem sui instituti sectatorem morumque egregium imitatorem, probe studiis omnibus pietatis excultum, demum post obitum dignitatis ac muneris quodammodo reliquit hæredem. Hactenus Surrentini testimonii prima pars, qua liquido patet, etiam post adhibitam summam diligentiam nullum a Surrentinis inventum fuisse tam exploratæ antiquitatis & fidei monumentum, ut ex ejus auctoritate inter ea, quæ candide sincereque de S. Renato tradi possunt, prodigiosam illius anastasim, vel eidem patrocinantem antiquam traditionem recensendam existimarent.
[30] [nec Officiis ejusdem Ecclesiasticis,] Porro, quæ ejusdem instrumenti parte 2 traduntur, spectant solummodo ad Sancti apud Surrentinos cultum; & Andegavensium opinioni de translato ad se ex Italia S. Renati corpore potius multum obsunt, quam prosint. Tertia denique parte Surrentini declarant, se, quo illustrissimi episcopi & reverendissimi capituli Andegavensis voto fiat, ut par est, satis, transmittenda iisdem censuisse sacrarum precum & Officiorum exempla, quæ per totam diœcesim Surrentinam recitari antiquitus solita diu fuere, & una cum ecclesiæ metropolitanæ Actis diu servantur & adhuc extant, quorum compendium Eviglonius in Apologia pag. 64 & 65 nobis subministrat. Non diffiteor quidem, tum in Officiorum Hymnis, tum in quatuor ex octo Officiorum Lectionibus, quas præ oculis babemus, itemque in laudato superius Romæi Opere de prodigiosa S. Renati historia mentionem fieri; at parum, aut nihil præsidii Andegavensium causæ hinc accedit. Ac primo quidem ex hoc capite, quod circa id, quod præsertim controvertitur, Surrentini ab Andegavensibus dissentiant, quandoquidem, uti in Surrentinis Lectionibus adstruitur, S. Renatus non ante perceptum baptisma, sed cum jam sub Crucis vexillo militare virtutumque telam ordiri cœpisset, febricula extinctus fuerit, nec post elapsum ab obitu septennium, sed, uti ibidem etiam innuitur, sine mora exanime Pueri corpus ab afflicta matre ad Maurilium delatum, peractaque hujus oratione, mox vita donatum fuerit. Accedit, quod, etiamsi Surrentinorum & Andegavensium, quam sunt sibi dissona, tam essent convenientia testimonia, nondum hinc prætensæ traditionis antiquitas indubitata evaderet, nisi illa ex monumentis, Rainone & Archanaldo multo antiquioribus, desumpta esse, traditionis assertores evicerint.
[31] [quorum antiquitas examinatur,] At, inquies, sacrarum precum & Officiorum exempla, quæ Andegavensibus Surrento transmissa fuere, per totam diœcesim Surrentinam recitari antiquitus solita diu fuisse, & una cum ecclesiæ metropolitanæ Actis diu servari & adhuc integra extare, anno Christi 1649 publico instrumento testatus est Surrentinus clerus. Id quidem non me latet; at hæc a Surrentinis bona fide tradi potuerunt, etiamsi non ante seculum XIV, imo & non, nisi sat diu post, Officia illa in sua diœcesi recitari cœpissent. Et vero hæc non ante Rainonis tempora in usu fuisse, ex duplici capite mihi persuasum habeo; altero, quod in Hymno, qui ad Laudes secundasque Vesperas concinitur, de pellendis ex Surrentino tractu furentum Turcarum cuneis, Maurorumque castris verba fiant, quæ, nisi ex prophetia, proferri nequierint ante annum 1558, quo, teste Ughello, tom. 6 italiæ Sacræ auctæ col. 593, Piali Bassanus … CXX longis navibus Turcarum præfectus … noctu inopinato in urbem (Surrentinam) impetu facto… Surrentum Massamque vastavit, dirupit, incendit, miserrimamque … raptu calamitosissimo effecit: altero denique, quod octo Officii Lectiones, jure merito post Breviarii Romani restitutionem abrogatæ, nulla ex parte antiquitatis, quæ sat prope ad seculum X reduci queat, indicium præ se ferant, nullumque, ex quo desumptæ fuerint, antiquiorem fontem indicent; quæ & causa est, cur iis in nostro Opere locum non concedamus.
[32] At forte reponet quispiam, tametsi congruæ vetustatis documenta, [nec allegatis ab Eviglonio monumentis,] litteris consignata, traditionis hujus antiquitati non suffragentur, patrocinari saltem alia, quæ, uti Eviglonius in Apologia pag. 115 loquitur, quamquam natura sua muta sunt, significatione tamen ipsa publice loquuntur vel facta & miracula (Sanctorum) vel sanctitatis antiquam opinionem, sicut cæli enarrant gloriam Dei. Hujusmodi ego monumenta nequaquam respuo; at talia in rem suam ab Eviglonio recte produci posse, nego. Itaque, quæ verti contra nos possent, ex ipso audiamus: Habemus, inquit pag. 116, in primis capellam S. Renati in castello Possoneriæ, seu Possiaci, ut loquuntur Gregorius Turonensis (prætensus nempe) & cæteri antiqui scriptores, ædificatam in eodem ipso loco, in quo ille (S. Renatus) natus creditur; & pag. 121: Habemus in urbe (Andegavensi) basilicam S. Petri antiquissimam, collegio canonicorum insignem, in qua Puer moriens beato Maurilio, Sacrum facienti, oblatus est ad baptismum: in eademque basilica crypta est subterranea concamerato opere, cujus in medio fossa cernitur, in qua idem Puer sepultus jacuit per septennium… Altari (quod in intima crypta eminet) imposita est imago sancti Maurilii Puerum suscitantis; & pag. 122: In eadem ecclesia pone altare majus visitur arca lapidea muro inserta, illuc translata e specu ad majorem venerationem, in qua jacebat corpus Pueri, quando a Maurilio fuit suscitatus. Denique post nonnulla, quæ ad testandum Sancti cultum faciunt, de quo nulla quæstio superest, subdit pag. 123: Habemus sigillum vetustissimum capituli nostri, appensum literis cujusdam transactionis, initæ inter Guillelmum episcopum Andegavensem, & majores nostros anno MCCXXXVI, cujus in altera parte cernitur imago sancti Maurilii, Renatum e tumulo suscitantis, in altera martyrium sancti Mauritii, patroni & titularis nostri.
[33] Ita huc usque Eviglonius, qui & sigillum in tabula expressit, [utpote a Renati ætate nimium remotis,] quo revera aliquis ad S. Maurilii imperium e feretro sese erigens & sepulcralem a se lapidem utraque manu removens conspicitur. Verum ex his omnibus nihil est, quod scriptorum veterum de traditione illa silentium supplere, aut sat prope ad rei gestæ originem reduci queat. Non ipsa certe S. Renati capella; quippe quæ ante Rainonis tempora exstructa fuisse non ostenditur, & ex cujus antiquiore exstructione, si tamen probari posset, nihil aliud consequeretur, quam tanto antiquior S. Renati apud Andegavenses cultus. Sed neque efficacius Andegavensis S. Petri basilica, ejusve crypta subterranea, aut, quæ Eviglonii tempore ostendebantur, S. Renati fossa & arca lapidea, ejusdem traditionis antiquitatem probant; cum nullo ex capite aut ipse, aut quivis alius, demonstrandum susceperit, hæc ipsa monumenta ante seculum X, seu ante Rainonis tempora exstitisse, ac pro talibus jam tum a prudentioribus fuisse habita; quæ nisi prius probata fuerint, redditaque sit ratio, cur Raino ad illa monumenta, si tum exstabant, non provocarit, ex his pro tuenda traditionis antiquitate nihil solidi unquam confici poterit. Nihil hic moror S. Maurilii imaginem, altari cryptæ illius impositam, aut Andegavensis ecclesiæ sigillum, seculo XIII usurpatum, quandoquidem hæc a seculo IV, quo prodigiosam S. Renati historiam contigisse volunt, nimium quantum remota sint, ut sine antiquiorum testimonio fidem aliquam facere, aut sat prope ad SS. Maurilii & Renati tempora pertingere apta sint. Quod si quis hæc seculo XIII vetustiora facere velit, haud ei refragabor, si documentis congruis assertionem suam stabiliverit, simulque evicerit, per expressum in sigillo & imagine adolescentem aut juvenem (nam hunc puerum dicere vetat robusti corporis & Maurilio non valde impar moles) per hunc, inquam, adolescentem aut juvenem, non illum designari hominem peregrinum, quem S. Maurilius, teste S. Magnobodo in ejus Vita num. 27, ad vitam revocavit; sed inquilinum puerum, necdum baptizatum, cui redivivo ex re gesta inditum in baptismo Renati nomen fuisse, Andegavenses contendunt. Ex quibus omnibus cordatus quilibet perspicit, quam parum firma sit traditionis ab Eviglonio assertæ antiquitas, quamque hæc nullius momenti sit, ut quis hac sola pro certo & indubitato habeat illustrissimum post redemptos homines prodigium, nullo alias magnæ antiquitatis testimonio comprobatum.
[34] [nec scriptorum, qui seculo X] Reliquum est, ut in hujus prodigii scriptorum, qui a seculo X & deinceps floruerunt, historicam auctoritatem & fidem inquiramus. Hos quidem Apologiæ auctor pag. 60 testes omni exceptione majores appellat; at nullo prorsus jure, ut dicenda aperient. Non posse prætensum Gregorium Turonensem, seu Rainonem, vel Archanaldum, qui illius jussu Vitam S. Maurilii scripsit, inter prodigiosæ illius historiæ testes, omni exceptione majores, computari, non tantum manifeste demonstrant argumenta a num. 16 relata, quibus Vitam S. Maurilii Gregorio Turonensi abjudicavimus; sed etiam recentior Rainonis & Archanaldi ætas, & commenta sat multa, quæ in ejusdem Maurilii Vita tradita fuerunt. Quod ad eorum ætatem certo determinandam attinet, si non sufficiant recitata num. 17 verba, quibus Vitam illam anno Christi 905 jussu Rainonis ab Archanaldo scripta narratur, audi & Vindocinensis Chronici testimonium, quo etiam asseritur, anno DCCCCV Vitæ sancti Maurilii inventio seu potius augmentatio per Rainonem & Archanaldum scriptorem facta esse. Sunt igitur hi præfatæ Vitæ auctores a Maurilio, sub annum Christi 387 episcopo consecrato, 5 integris seculis remoti, atque adeo ab ætate nihil habent, quo testes illius prodigii omni exceptione majores dici ullatenus queant. Accedit, quod uterque, aut certe alteruter præter ingenuitatis leges Gregorii Turonensis personam induerit, & sub eadem fictitia persona S. Germanum Parisiensem alloquatur. Denique, quæ de itinere Maurilii in Angliam ejusque in patriam reditu aliisque Renati anastasim prægressis ex ea Vita numm. 8, 9 & 10 transcripsimus, hæc vel per se sola falsitatis convincuntur; &, si uterque auctor æqualem in concinnanda Vita illa partem habuit, utrumque commentis indulsisse; si partem inæqualem, alterum in adornandis ultra verum antiquis historiis, alterum in iis divulgandis faciliorem exstitisse, non minus manifeste ostendunt.
[35] Rainone atque Archanaldo juniores cum sint Marbodus, [ac deinceps floruerunt, testimoniis,] Redonensis episcopus, Ulgerius, Andegavensis antistes, Petrus Cluniacensis & Petrus Cantor Parisiensis, utpote qui, prout tom. 9 Historiæ litterariæ Franciæ videre est, seculo XII dumtaxat floruerunt, multo minus, quam Raino & Archanaldus, habent, quo ab ætate testes dici omni exceptione majores possint. Adhæc, uti eruditi scriptores laudatæ Historiæ litterariæ tomo citato pag. 21 recte observant, fuerunt seculi XII scriptores rei criticæ ignari, aut certe minus intelligentes, parati sine severo examine admittere & in sua scripta referre quascumque pias historias, ad rem suam attinentes, quæ vel sub ementito illustris scriptoris nomine, vel ex vulgi opinione passim circumferebantur. Non diffiteor quidem, viros illos alio eruditionis genere floruisse, nec spernendam esse eorum auctoritatem, dum res suo tempore gestas narrant; ast hinc auctoritati eorum circa factum historicum, adeo longe ab iis remotum, nullum pondus accedit. His nihilo præstantior prodigiosæ historiæ testis est S. Antoninus, quem Eviglonius pag. 53 tamquam Petro Cluniacensi antiquiorem perperam ac præter mentem citavit; cum seculo dumtaxat XV scripserit, atque in rebus, tot seculorum intervallo a se remotis, exiguam aut nullam auctoritatem habeat, dum has sine antiquorum testimonio, bona tamen fide vir ipse bonus & pius profert. His adde, quos hoc loco non citavit Eviglonius, Vincentium Bellovacensem, qui seculo XIII, & Petrum de Natalibus, qui seculo XIV floruit, apud quos ejusdem prodigii mentio fit; sed nec hi magis, quam præfati scriptores, apti sunt, ut historiæ S. Renati testes omni exceptione majores haberi queant. De scriptoribus seculo XV recentioribus, tum Italis, tum Gallis, nihil attinet hic dicere eosve longo ordine recensere, cum numerum quidem facere, at prodigioso, de quo controvertitur, facto fidem addere sua auctoritate nequaquam possint; quamquam tamen in Italorum laudem hic obiter lectorem monitum velim, eos passim memorata prodigia non tam fabulosis adjunctis, ut contra fecerunt alii, nec adeo exoticis coloribus adornasse.
[36] Denique, quod Eviglonio septimum est omni exceptione majus assertorum prodigiorum testimonium, [nec aliis instrumentis solide probari potest.] ei Apologiæ pag. 55 desumitur ex diœcesis etiam Andegavensis antiquis Lectionariis manu exaratis excusisque omnium editionum Breviariis. Quanta sit priorum antiquitas, haud satis aperte edixit Eviglonius, nec ea de re mihi, cum ad manum nunquam Lectionaria illa fuerint, pronuntiare liberum est. Fallar tamen vehementer, nisi monumenta illa Rainone & Archanaldo, utpote quorum neuter meminit, cum meminisse, si exstiterant, & potuisset ac debuisset, non parum juniora sint, imo & non, nisi post S. Petri venerabilis ac fortassis etiam post S. Antonini ætatem conscripta. Ut ita existimem, auctor mihi est ipsemet, invitus licet, Eviglonius, qui, dum in producendis suis testibus, omni exceptione, si Superis placet, majoribus, temporum, quibus ii vixere, ordinem servare voluit, atque adeo ab antiquioribus ad recentiores gradum fecit, Lectionariorum suorum testimonium non ante allegavit, quam Petri venerabilis & Antonini verba, quæ ad rem suam pertinere arbitrabatur, de verbo ad verbum transcripsisset. De ætate Breviariorum Andegavensis diœcesis, typis excusorum, non est, quod disseram, cum ipsa se junior eorum ætas apertissime prodat; sed nec de diplomate indulgentiarum, sub Alexandro Papa VI a 14 Cardinalibus confraternitati, ut vocant, S. Renati concessarum, aut de earumdem diplomatis a Leone Papa X & Clemente Papa VII datis agendum hic multis est, cum & hæc, etiamsi omnia indubie genuina essent, nihil plane contineant, quo prodigia, de quibus controversia est, ullo modo stabiliri possint. Accedit, quod ejusmodi diplomatibus numquam Pontifices, nisi id aliunde constet, sua auctoritate firmare intendant historica illa facta, quæ ab indulgentiarum postulatoribus in supplici libello allegantur, quæque ex eorum relatu diplomatum præfationi subinde inserta sunt, uti eruditis non uno exemplo compertum est.
§ IV. An Sanctus noster Andegavensem episcopatum prius, quam Surrentinum certo administrarit, inquiritur. Reliqua ejus gesta, emortuale tempus, sepulturæ locus & corporis translationes referuntur. Varia ejus elogia.
[Cum nullus scriptor satis antiquus pro Andegavensi Sancti nostri episcopatu allegetur.] Mirabilem Sancti nostri ex sterili matre ortum, utut alias de se non incredibilem, non tamen pro indubio adstrui posse, ejusdemque, elapso præsertim a morte septennio, singularem ad vivos reditum, cujus occasione Renati nomen ei inditum fuerit, non esse factum historice certum, seu, uti contendit Eviglonius, omnium ætatum tabulis monumentisque testatum, jam satis superque ostensum arbitror, puderetque me, disceptationi huic tantopere immoratum fuisse, nisi in quorumdam minus eruditorum aut plus æquo memoriæ S. Renati addictorum gratiam singillatim convellenda fuissent sat multa testimonia, quibus Apologiæ auctor, veluti totidem invictissimis argumentis, ultra centum & quinquaginta paginas opplevit. Id ergo nunc inquirendum venit, an, quod Andegavense breviarium & Eviglonius tradunt, pro sat certo haberi queat, Sanctum nostrum Andegavensem episcopum consecratum, & ob diœcesis hujus administrationem, non sine multis prodigiis optime gestam, illustrem prius exstitisse, quam juxta Surrentum solitariam vitam instituerit, evectus deinde e sua cella ad Surrentinam cathedram, in qua vitam sancte actam sanctissime clauserit. Quæ factum istud in dubium adducant, inter alia hæc sunt: quod nullus assignetur auctor æqualis aut saltem utcumque suppar, qui, eum ab Andegavensi sede ad Surrentinam translatum fuisse, insinuet. Quid? quod, ut Launoyus § XI pag. 93 recte observat, ne ipse Auxilius, qui, ut Formosi, ex Protuensi ecclesia in Romanam traducti, ob idque adulterio accusati, causam defenderet, peculiarem de translationibus episcoporum libellum edidit, in eoque quascumque translationes episcoporum studiose enumeravit, quod, inquam, ipse Auxilius de Renato ab Andegavensi ad Surrentinam cathedram evecto, nihil meminerit, certissimum, ut Launoyus subdit, subministrans indicium, hanc translationem ad annum 909 Italis, vel certe Romanis, incognitam fuisse.
[38] Aliud contra facti hujus fidem argumentum cum Launoyo desumi potest ex silentio Andegavensis concilii. [imo contra illum faciant concilii Andegavensis silentium, & S. Licinii,] quod in ordinatione Talassii celebratum anno 453, multos de Ecclesiastica disciplina canones sanxit; cui, si vera essent, quæ de S. Maurilii per septennium deque perenni S. Renati a sua diœcesi absentia vulgo referuntur, justissima urgentissimaque causa erat spectantes ad pastoralem curam canones instaurandi, de pastorum residentia pœnitentiaque serio tractandi, atque vel maxime cavendi, ne quis imposterum episcopus inconsulto metropolitano & aliis provinciæ antistitibus (Launoyi pag. 84 verba sunt) ecclesiam desereret, quemadmodum Maurilius & Renatus deseruerant, aut ne, quod ipsi cognito soli Deo judicio fecerant, in exemplum traduceretur. At inter duodecim hujus concilii canones nullus est, qui episcoporum residentiam vel negligentiam attingat, vel agendæ propter negligentiam in baptizando aut confirmando pœnitentiæ modum præscribat. Ex hujus autem rei silentio dicimus, minus ut minimum firmam Renati historiam videri. Huic ego aliud argumentum subdo, quod S. Licinii, ante annum Christi 601 Andegavensis episcopi consecrati, Vita, ab anonymo Andegavensi aut coævo aut certe subæquali scripta, num. 22 suppeditat. Verba ejus, quæ ad rem nostram faciunt, ex tom. 2 Febr. pag. 681 audire juvat: videns autem, inquit cit. num. 22, sanctus vir (Licinius) nec sic se posse remotum esse a turbis concurrentium populorum, cœpit a rege prædicto (Chlotario II) seu a reliquis consacerdotibus & episcopis licentiam postulare; qualiter ad eremum penetraret, & ibidem soli Domino vacaret. Quibus petitionibus episcopi, sacerdotes, rex & populus resistentes, cœperunt eum rogare, ut, sicut divina & canonica auctoritas penes se habet, ageret, & populum, sibi a Domino commissum, non negligeret. Et paulo post: Quibus exhortationibus sanctus vir (Licinius) parens, quoniam cognovit aliter fieri non posse, … cœpit (ut ante fecerat) sapienter prædicare & prudenter populum, sibi commissum, regere & gubernare.
[39] Cum ergo, uti ex his liquet, S. Licinius, solitudinis desiderio flagrans, [Andegavensis Ep. agendi ratio, ipsæque Officii Surrentini Lectiones.] petitionis suæ æquitatem S. Renati exemplo comprobandam non susceperit, imo agnoscere videatur divina & canonica auctoritate vetitum episcopo esse ejusmodi in eremum secessum, pronum hinc est colligere, Sanctum nostrum non fuisse prius Andegavensem episcopum consecratum, quam juxta Surrentum in eremum secederet. Id enim si factum fuisset, scivisset utique S. Licinius, & coëpiscoporum aliorumque suo desiderio obsistentium sententiam, qua divina & canonica lege ejusmodi in eremum secessum prohibitum asserebant, insigni domesticoque S. Renati exemplo refellere neutiquam prætermisisset, quod tamen nequaquam fecisse legitur. Adde, quod Andegavensis Breviarii assertioni Surrentini Officii Lectio V & VI refragetur, utpote asserens, Renatum, non jam consecratum Andegavensem episcopum, nedum re episcopali aliquamdiu bene gesta clarum, sed adhuc ætate adolescentem, dimissis quam primum parentibus, patrioque contempto latere, omnibus, quæ possidebat, renuntiasse, ac per Pannoniam in Italiam advenisse, ubi juxta Surrentum solitariam vitam exorsus est, ac demum ad episcopalem cathedram evectus fuit. Scio quidem, non majorem in hac re Surrentinis illis, quam Andegavensibus Lectionibus, habendam esse fidem; neque adeo ex istarum auctoritate Andegavensem cathedram Renato eripere mihi animus est; sed idcirco dumtaxat Surrentini Officii verba produxi, ut, contrario hujusce testimonio elisa Andegavensis Breviarii auctoritate, manifestum fieret; ex hoc pro certo habendum non esse Sancti nostri Andegavensem episcopatum, cum certa inter dissentientes, qui paris auctoritatis & fidei sunt, veritas statui non possit. Quin etiam cum multa sint, quæ contra hunc Sancti episcopatum faciunt, nihil vero ex adverso allegetur, quo extra controversiam poni possit ejus, priusquam eremum peteret, episcopalis tum consecratio, tum administratio, non magis hæ, quam prodigiosus ejus ortus mirusque ad vivos reditus inter facta seu indubitata seu satis certa collocari debent.
[40] [non pro certo asseri potest, Andegavensem prius, quam Surrentinam diæcesim administrasse.] At, inquies, si hæc ita se habeant, consequens est, ut S. Renatus perperam a Rainone S. Maurilii in Andegavensi episcopatu successor statuatur, ac temere per octo circiter secula inter Andegavenses episcopos connumeratus jam fuerit. Respondeo, sine ullo piaculo admitti posse, Rainonem, ut sæpe alias, etiam hic, hallucinatum fuisse, ac potuisse Sanctum Rainonis tempore inter Andegavenses præsules connumerari, non tam, quod hujus ecclesiæ episcopus consecratus fuerit, eamque aliquando diœcesim reipsa gubernarit, quam quod, ut Romæus in Epitome Vitæ ejus etiam existimat, ad hanc administrandam communi cleri & populi suffragio destinatus, vel etiam electus fuisse, creditus sit, quam tamen ipse provinciam vel ex solitudinis desiderio aliave ex causa admittere recusarit. Utut hæc sint, nullum certe sat magnæ auctoritatis monumentum suppetit, ut Sanctus noster prius Andegavensem, quam Surrentinam sedem tenuisse, indubitanter dici queat. Id enim nec Rainonis vel Archanaldi evincit auctoritas, quippe, quæ, ut ostensum supra est, meritissimo jure hic suspecta, imo nullius ponderis est, atque, etiamsi sublesta non esset, indubiam reddere non posset S. Renati ab Andegavensi ad Surrentinam sedem prætensam translationem, de qua, ut legenti Vitam Maurilii manifestum fiet, nullum apud eos verbum exstat. Neque vero id efficacius ex Andegavensium episcoporum catalogis, ab Eviglonio pag. 75 laudatis, concludi potest, cum nec eorum antiquitas Rainonis temporibus major esse probetur, nec Renatum suum ad Surrentinam sedem evectum fuisse innuant. Ceterum notasse obiter juverit, hosce Andegavensium episcoporum catalogos non melius inter se, quam Surrentinas cum Andegavensibus Lectiones convenire; cum alii catalogi inter Defensorem, anno 375 Andegavensem episcopum, interque S. Maurilium duos, alii quatuor episcopos, medios statuant; & rursus hunc inter & Talassium, anno 453 episcopum consecratum, alii duos, alii unum dumtaxat collocent. Sed ad alia, quæ § 1 recitata sunt, discutienda progrediamur.
[41] [Expenduntur reliqua Sancti gesta, emortuale tempus,] Ut ægrorum curationes, tam in eremo, quam in episcopatu, a Renato nostro peractas, indefessum ejus in lucrandis Deo animis zelum, episcopales ejus dotes, aliaque ejusdem decora, quæ partim in Andegavensibus, partim in Surrentinis Lectionibus longo ordine recensentur, ut vero admodum consona, lubens admitto, cum hæc omnia nec fidem humanam superent, nec aliis sanctis anachoretis præsulibusve insolita aut nova sint, ita singula, quæ illic referuntur, historice certa facere, cum desit congruæ antiquitatis testimonium, nequaquam possum. Nullus tamen dubito, quin præclaris virtutibus, &, uti post mortem, ita & in vita miraculis effulserit, atque hoc gemino titulo Sanctorum honoribus cultus & Surrentinæ urbis patronus electus fuerit. Quamdiu vero in solitudine degerit, & an, ut nonnulli tradunt, circa annum Domini 450, an contra anno 430, ut alii volunt, ad Surrentinam cathedram evectus fuerit, ac denique post paucos annos, prædicta obitus sui die, in Domino obdormierit ætate sexagenarius, definiendum iis relinquo, quorum in perquirendis hac de re veteribus monumentis sagaci industriæ multo felicior, quam diligentiæ meæ fortuna respondit. Ego his destitutus, ex communi auctorum sententia eum sub medium seculum V defunctum statui, quo circiter tempore S. Valerius, ejus in sancta conversatione discipulus, ei in episcopatum Surrentinum successisse perhibetur, uti videre licet apud Ughellum tom. 6 Italiæ sacræ, Venetiis excusæ, col. 598.
[42] Reliquum est, ut, quæ de Sancti gloria posthuma num. 12 & 13 ex Eviglonio recitata fuere, [sepulturæ locus miraculis clarus, & asserta a nonnullis corporis, ex Italia] in examen adducamus. Elatum fuisse S. Renatum publico funere sepultumque in eadem ipsa ædicula, quam vivens tenuerat, secundum urbis Surrentinæ muros, in ejusque memoriam eodem in loco ædificatum a civibus ingenti opere fuisse templum, quod multis postea miraculis nobilitatum fuit, hæc omnia, quæ tum Itali, tum Galli passim perhibent, facile inducor, ut credam, cum & a vero minime abhorreant, & ex facto Radoaldi, Beneventani ducis, num. 4 memorato, non mediocriter confirmentur. Inde etenim patet, jam ante elapsa a suo obitu bina secula, ac verosimiliter multo tempore prius, S. Renatum non procul a Surrento ecclesiam ac tumulum maxime celebrem habuisse, & ut Surrentinæ urbis patronum ab ipsis etiam exteris fuisse passim agnitum, Cælitumque honoribus affectum. Verum, quæ mox subdit præfatus Apologiæ auctor de legatis a clero & populo Andegavensi Surrentum missis, qui sui quondam Antistitis integrum; ut verba innuunt, corpus a Surrentinis repetierint, illudque, sibi a summo Pontifice reddi jussum, cum militari præsidio, ne qua vis in itinere fieret, Surrento Andegavum asportarint, hæc an multam fidem apud cordatos homines repertura sint, vehementer dubito, tum quod, fatente ipso Eviglonio, nec Pontificis Romani nomen, cujus jussu redditum a Surrentinis fuerit sancti Tutelaris sui corpus, ac ne ipsum quidem seculum, quo id contigisset, compertum habeatur, tum quod revectum ex Italia in Gallias cum militari præsidio Sancti corpus fabulam sapiat, ac denique quod tam singulare factum nullo veterum testimonio, ac ne quidem ipso, quod de variis Renati translationibus Eviglonius edidit, authentico documento ullatenus stabiliatur.
[43] Quod vero ad facti hujus substantiam, seu ad ipsum Sancti nostri corpus attinet, [ad Andegavenses translatio, de qua nonnulla observantur.] de hoc ita statuendum videtur, ut, si sua Andegavenses non fallat opinio, & corpus hoc, quod se a Surrentinis, incerto tamen tempore, accepisse, ipsi gloriantur, a Renati, Surrentini episcopi, corpore omnino diversum non sit, non illud totum & integrum, sed ex parte solummodo ante Rainonis num. 17 memorati, vel certe ante Rainaldi I, Andegavensis exeunte seculo X episcopi tempora, Surrento in Gallias devectum fuerit, cum Surrentinorum in concedendo Antistitis & Patroni sui integro corpore tam insolita liberalitas, tamque singulare, quod Andegavenses prætendunt, Romani Pontificis ea de re mandatum, sine antiquitatis testimonio credi non debeat nec prudenter possit. Accedit, quod in Surrentini archiepiscopi & cleri authentico testimonio, ab Eviglonio pag. 63 producto, diserte dicatur, compertum exploratumque certa patrum traditione ad Surrentinos manasse, cum corpore divi Valerii, quod in ejusmodi æde Surrentina religiose asservatur, partem quoque corporis sancti Renati condi colique, prona scilicet civium Surrentinorum in suos Tutelares observantia ac pietate. Hanc autem corporis S. Renati partem non exiguam esse, sed talem, tantamque, ut sub Corporis nomine venire apte possit, ipsa, quam num. 14 dedimus, inscriptio, & Apostolicæ sacrorum Rituum congregationis decretum, in ea memoratum, aperte innuunt.
[44] [Ex capituli Andegavensis monumento, cujus auctoritas] Ceterum illam sacri corporis partem, quam ex communiori opinione Surrento Andegavum, at non prædicto modo, asportatam credere non abnuo, a Rainaldo I, Andegavensi episcopo, vel exeunte X vel ineunte XI seculo, translatam rursus fuisse, ac deinde ab hujus successoribus aliquoties revelatam seu rite recognitam, testatur monumentum Andegavensis archivi in membrana multis sigillis munitum, quod, meo quidem judicio, non æque solide, ac prodigiosam S. Renati historiam, Launoyus in suspicionem falsi adduxit. Utut enim indubium sit, hoc instrumentum non esse anno 1255 antiquius, cum reliquiarum, eo anno recognitarum ac translatarum in decentiorem capsam, mentionem faciat; nullam veri speciem habet, contra ac Launoyus sentit, illud documentum ad seculum XVI sat prope accedere, seu sub tempora Leonis X & Clementis VII Pontificum confictum fuisse, cum non sit, uti perperam idem Launoyus innuit, anonymi junioris ac privati hominis mera narratio, sed, uti Eviglonius pag. 58 & ultima ipsius instrumenti verba indicant, ipsissimum translationis, anno 1255 factæ, authenticum testimonium, ipsisque episcoporum aliorumque illustrium virorum, qui illi interfuerunt, sigillis munitum. Illud autem sub ementito antiquioris seculi titulo una cum eorum sigillis seculo XVI fabricatum fuisse, sine gravioribus, quam quas produxit Launoyus, rationibus ne quidem suspicari de Andegavensi capitulo licet.
[45] [contra Launoyi non satis firma] Et quamquam sat mirum videri possit, translata a Rainaldo I Sancti pignora, non diu post, nempe anno 1012, ab Huberto, Andegavensi itidem episcopo, ac deinde ter, duorum seculorum decursu, resignata & revisa, tandemque anno 1255 iterum recognita & splendidiorem in capsam demum transposita fuisse, hæc tamen, secus atque idem Launoyus pag. 64 Observatione decima, num. 5 asserit, incredibilia prorsus non sunt, cum recognitiones illæ, prout in eo instrumento diserte refertur, factæ sint ad depellendam quorumdam de S. Renati genuinis reliquiis iterum iterumque subortam dubitationem, cui occasionem præbere potuit, quod de tempore ac modo, quo hæ ex Italia Andegavum allatæ fuissent, Andegavensibus non satis constaret. Nec instrumenti hujus, ut Launoyus vult, auctoritatem & fidem elevat Roberti de Monte altum de his reliquiarum translationibus seu recognitionibus silentium, quandoquidem præfatus auctor Appendicis ad Sigiberti Chronicon, illam inchoavit ab anno Christi 1113 & finivit anno 1134, vel, ut aliis præplacet, anno 1132, nactus alium continuatorem, qui ad annum 1210 desiit. Mirum ergo non est, Robertum de Monte ejusve continuatorem nec de facta sub annum 1000, nec de alia, anno 1255 peracta, reliquiarum S. Renati translatione locutos fuisse, utpote quibus ea de re loquendi & occasio & locus defuerit. Tanti autem momenti res non erat, facta anno 1151 ab Angebaudo, Turonensi archiepiscopo, reliquiarum earumdem recognitio, ut Roberti de Monte continuator, referens in Chronico ad annum Christi 1156 ejusdem Angebaudi seu Jngelbaudi obitum, dum omnia prorsus ejus gesta silentio præterit, de hoc facto specialem mentionem facere debuisset. At de his quoque translationibus, inquit pag. 66 idem Launoyus, silet Vindocinense Chronicon … quamvis ad annum DCCCCV auctam a Rainone Maurilii Vitam observet … & laudibus efferat Rainaldum, cui prima in hoc monumento Renati translatio deputatur.
[46] Respondeo, cum Chronicon illud, fatente Launoyo, [argumenta defenditur,] in annum 1248 desinat, fieri non potuisse, ut factam anno 1255 translationem memoraret. Potuisset, fateor, illius scriptor aliarum recognitionum & translationis, a Rainaldo factæ, mentionem fecisse; at cum quilibet Chronicorum scriptores non omnia omnium, quos laudant, virorum gesta recensere, nec omnes reliquiarum recognitiones, præsertim, dum miraculis illustratæ non fuere, in Chronicon suum referre consueverint, tanti non est unius Vindocinensis Chronici silentium, ut propterea fictitium spuriumque haberi debeat Andegavensis archivi instrumentum, episcoporum illustriumque virorum sigillis anno 1255 munitum, quod, quantum attinet ad factas tum a duobus circiter seculis reliquiarum recognitiones ipsamque sub Rainaldo I translationem, ex ecclesiæ cathedralis ephemeridibus aut Actorum codicibus confici facile potuerit: addit quidem Launoyus, de his etiam translationibus siluisse ex recentioribus Joannem Burdigneum, canonicum & juris utriusque doctorem Andegavensem, in Annalibus suis, Belleforestum in Vita S. Renati, Gallice conscripta, & Joannem Hiretum, Andegavensem doctorem theologum, in suis Antiquitatibus Andegavensibus, eosque hoc monumentum, si suo, id est, ineunte seculo XVII, exstabat tempore, sprevisse potius, quam non vidisse. Ego vero, cum mihi ad manum non sit Burdignei & Hireti Opus, Launoyo horum de iis silentium asserenti, non refragor, &, Belleforestum nihil de iisdem meminisse, expertus fateor; sed eos hoc instrumentum sprevisse potius, quam non vidisse, tum demum credam, cum assertionem suam Launoyus argumento aliquo probaverit. Quasi vero instrumentum quodlibet continuo spurium sit, & ut tale agnitum a scriptoribus dici debeat, propterea quod illud suis Operibus non inseruerint pauci scriptores, eo præsertim tempore, quo forte necdum ex archivi forulis prodierat aut paucissimis tantum notum erat. Si quid hic concludat Launoyi ratiocinatio, negare etiam poterit, factam esse anno 1601 earumdem reliquiarum in novam capsam translationem, spuriumque dicere poterit, quod quis proferret ejusdem translationis documentum, cum & hoc Belleforestus, ac forte etiam alii suis Operibus non inseruerint.
[47] Ipsum nunc, de cujus fide disputatum est, instrumentum ex Eviglonio pag. 58 & seqq. subdo, [S. Renati reliquiarum translationes, Andegavi] ut inde curiosus lector varias corporis S. Renati factas Andegavi a seculo X & deinceps translationes cognoscat. Ita habet: Hic requiescit corpus sancti Renati, Andegavorum episcopi & confessoris, cujus sacra pignora translata sunt secundo Idus Novembris, id est, in die suæ depositionis, a Rainaldo: postea revelata ab Andegavensium præsule Huberto, anno millesimo duodecimo Dominicæ Incarnationis: ad ultimum a Gaufrido episcopo, propter quorumdam dubitationem, resignata & revisa, & cum sigillo ac superposito titulo, indubitanter reperta, anno millesimo octogesimo secundo. Plurimis postea evolutis annis, hoc ipsum prædicti Sancti corpus revelatum est ab Angebaudo Turonensi archiepiscopo, regente Andegavensem ecclesiam & præsente Normanno episcopo, nec non & aliis comprovincialibus episcopis præsentibus, Joanne, Sancti Maclovii episcopo, Alano, Redonensi episcopo, Bernardo, Nannetensi episcopo, Radulpho, Corisopitensi episcopo, Guillelmo, Trecorensi episcopo, Roaldo, Venetensi episcopo. Facta est autem hæc revelatio in die Annuntiationis beatæ Mariæ, id est, Calendis * Aprilis, anno ab Incarnatione Domini millesimo, centesimo, quinquagesimo primo, tunc inchoante Dominica, qua dicunt: Isti sunt dies.
[48] [variis temporibus factæ, recensentur,] Tandem, elapsa cursu temporis memoria hominum & solita dubitatione suborta, revisum fuit denuo corpus pretiosissimum beati Renati anno ab Incarnatione Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto in Octabis * Assumptionis beatæ Mariæ Virginis, & repositum in capsa, ob reverentiam ipsius de novo tecta argento deaurato, præsentibus Michaële, Andegavensi episcopo, Galeranno, Nannetensi episcopo, & religiosis viris, Guillelmo sancti Albini Andegavensis, Nicolao sancti Sergii abbatibus Andegavensibus, Guillelmo le Bacle, cantore Andegavensi, Matthæo, thesaurario Andegavensi, Raginaldo, archidiacono Andegavensi, Michaële, archidiacono Transligerensi, Garino, archidiacono Transmeduanensi, Guillelmo Bergere, magistro scholarum Andegavensi, & quamplurimis aliis ejusdem ecclesiæ canonicis, & aliis similiter præsentibus & adstantibus cum prædictis. Præfati vero episcopi & abbates, una cum sigillo decani & capituli Andegavensis ecclesiæ, præsentibus * sigilla sua apposuerunt in testimonium veritatis. Hactenus authentici documenti verba, quæ, quantum attinent ad Andegavensem Sancti nostri episcopatum ejusque emortualem seu depositionis diem, cum illis conferri velim, quæ numm. 1, 2 & 37 de eisdem argumentis disputata a nobis sunt. Quod autem in priore instrumenti illius parte pro Calendis Aprilis, forte ex descriptoris vel typothetæ errore positis, diem VIII Calendas Aprilis legendum esse, in margine notaverim, manifestissima fecit temporum ratio. Etenim, cum anno 1151, uti etiam apud Labbeum in Concordia chronologica & apud Cangium in Glossario, verbo Annus videre est, Pascha inciderit in diem VIII Aprilis, consequens est, ut Dominica Palmarum in Calendas Apriles, & Dominica Passionis seu Dominica, qua tunc ab his verbis: Isti sunt dies, Missæ Introïtus inchoabatur, inciderit in VIII Calendas Aprilis, seu in diem XXV Martii, quo Annuntiatæ Virginis festum celebrari consuevit, quod hoc anno, tametsi propter concurrentem Dominicam Passionis differri debuerit, nequaquam tamen ipsis Calendis Aprilis, propter concurrentem itidem Dominicam Palmarum, celebrari in Ecclesia potuit.
[49] His ex codem Eviglonio subjungo ultimæ translationis historiam, quam Apologiæ pag. 60 & 61 his verbis refert: Ultima translatio hac occasione facta est. [subditurque ex Eviglonio ultimæ translationis historia.] Anno Salutis partæ millesimo quingentesimo sexagesimo secundo, hæretici Calviniani, capta urbe, cum in ecclesiam nostram irrupissent, &, disjectis ac perfractis Sanctorum imaginibus, omnia exempla furoris in res sacras ederent, thesauris expilatis, capsam S. Renati aperuerunt, & eductas inde corporis sacri reliquias in ignem conjecerunt. Sed dehortante Clemente Louëtio, seneschalliæ Andegavensis præfecto, qui eo ad rei famam accurrerat, cum ab incœpto deterriti extemplo fugæ consilium cepissent, præfecti comites ossa, quæ ex incendio reliqua erant, cum cineribus religiose colligentes, linteis, prout facultas in tumultu publico esse potuit, ea involverunt: quæ in capitulo asservata per aliquot annos, tandem anno Salutis millesimo sexcentesimo primo a Carolo, Andegavensi episcopo, in novam capsam auro gemmisque ornatam recondita fuerunt, atque in superiori parte altaris sancti Renati rursum collocata, ubi in hunc usque diem quiescunt.
[50] Nunc in Italiam, unde ad prosequendam ex communiori opinione translatorum Sancti pignorum seriem digressi sumus, [Ex Elogiis S. Renati, quorum unum contra Launoyum defenditur,] revertentes, cetera, quæ ad ejus gloriam posthumam faciunt, absolvamus. Exstant tom. 6 Italiæ sacræ auctæ, Venetiis excusæ, col. 600 & sequentibus tria Elogia SS. Renati & Valerii, seu potius miraculorum aliquot, ab ipsis post obitum peractorum trina narratio, ex quodam Ms. codice ecclesiæ Surrentinæ desumpta, cujus quidem codicis antiquitas meritumque me latent, attamen de quibus bene existimandum videtur, cum, præter Ughellum aliosque non vulgaris notæ scriptores, eruditissimus Assemanus his Elogiis ad illustrandam rerum a Radoaldo, Beneventano duce, gestarum seriem, non dubitanter, at contra omnino liberaliter, usus sit, id non facturus, pro ea, qua pollet, rei criticæ peritia, si fide indignum credidisset monumentum, quo illa miracula recensentur. Utut hæc sint, quam hæc Elogia referunt de soluta abs Rodoaldo Surrenti obsidione, historiam non esse, uti Launoyus contra Belleforestum pag. 107 contendit, perniciosam Christianæ religioni fabulam, diffusa oratione evincere haud opus arbitror, cum factum illud, etsi sine coævorum aut supparum scriptorum indubitato testimonio historice certum dici nequeat, non continuo tamen pro perniciosa Christianæ religioni fabula habendum sit, quandoquidem inter facta historice certa & perniciosas rei Christianæ fabulas multa intercedant media, possitque adeo factum hoc vel simpliciter vel satis probabile ac pie credibile dici, licet historice certum dici nequeat. Et vero quid in eo tam singulare, quidve religioni Christianæ perniciosum est, quod Radoaldus, Arrianus princeps, ut obsessa a se urbe potiri queat, hujus Patronos oblatis muneribus sibi propitios facere conetur, & hæc a sanctis tutelaribus longe rejiciantur? Nonne & similia a Catholicis piisque viris sine ullo crimine factitata esse leguntur, & contra rejecta a Superis, quæ illis in pravum finem ab improbis offerebantur munera? Tu, lector, quam pro judicio volueris, Elogiis hisce fidem habe. Ego, ne quorumdam exspectationi desim, non primum tantum, quod eruditissimus Assemanus pro suo instituto ex parte edidit, sed & alia duo partim recudenda censui.
[51] Horum Elogiorum primum, cujus Prologum consulto omisi, ita se loco citato apud Ughellum habet: Tempore, [primum, quo Surrentina urbs, Longobardorum obsidione pressa.] quo omnipotens Deus mortalium est iratus sceleribus & Longobardorum gens ad vindictam totius Italiæ cuncta vastasset, vir barbarus, typo superbiæ elatus, ad suam perniciem cum suo ferali exercitu Rodoaldus eorum dux una cum aliis ducibus devenit Surrentinam civitatem, ut eam quomodo adire posset, quæsivisset. Et cum diebus ac noctibus nulla vicissim daretur requies præliandi adversus eam, obsidione circumvallatos * & circumquaque vicini adstantes ad desperationem eo usque pervenerunt, ut sponte se cives certatim darent. Et cum nullum etiam egressis humanitatis auxilium dari prece fusa posse prospicerent, prostratus tunc cunctus populus clausus, immo intra urbem lacrymabiliter Deo preces effundebant. Vir interea prædictus, barbarorum atque tyrannorum dux, pergens ad tumulos sanctorum Renati & Valerii hanc devotionem exponens, aurum & argentum eis offerens, ut, si eorum intercessionibus in prædictam Surrentinam urbem valuisset ingredi, plurima atque meliora illis ornamenta deferret. Quod cum vir & sacerdos Domini Agapitus agnovisset (nam eo tempore ipse præerat urbi) gregem suum verbo & operibus studiosius informans, nec nocte, nec die, quiescens, Deo preces suppliciter fundere, vacans jejuniis & orationibus assiduisque lamentis, Sacrificium Deo semetipsum immaculatum sæpius offerens, Sanctorum confisus meritis, Renati & Valerii, Christi sacerdotum & confessorum, quorum oratu & adminiculo usque nunc perstitit tuta, ut ab instante efferæ gentis obsidione & cruentis eorum manibus cum concivibus urbem dignaretur eripere, credens, quod nihil est eis, quum volunt, impossibile; nam se sequentibus ita pollicitus est Redemptor noster, dicens: Quodcumque fidentes in nomine meo petieritis, fiet vobis.
[52] [patrocinio SS. Renati & Valerii mire liberata,] Unde & blando eos sermone fretus de Dei pietate alloquitur, dicens: Pœnitentiæ fructibus ira Domini citius in misericordiam convertetur, si pœdoribus (id est, pedum fœtoribus) præteritis derelictis, ejus præceptis puro inhæseritis corde, quia Deus, sub cujus nutu consistunt justorum animæ, non præmiis neque oblationibus, seu adulationibus suadetur, & in sacrificiis & holocaustis gentium non delectatur; sed cor contritum & humiliatum non spernit, sicut dicit Psalmographus, “Et clamaverunt ad Dominum, cum tribularentur, & de necessitatibus eorum liberavit eos.” Et Propheta ait: “Humiliemus Domino animas nostras,” & Propheta alius testatur dicens: “Convertimini ad me in jejunio & fletu.” Cujus hortatui obtemperantes crebrisque precibus Sanctorum ac jejuniis insistentes pervigiles, eorum cessum est Confessorum intercessionibus, ut prædicta urbs, quæ jam obsidionibus circumvallata manebat barbarorum, illæsa evaderet, & ipse confusus nihilominus, cum ea, quæ attulerat, foris ab eorum ecclesia projecta cum omnibus reperirentur, & ita de prædicta demum urbe abscederent. Sic enim divina clementia operante, nefandissimum ejus vulgus tremore concussum est, ut cuncti in fugam lapsi verterentur.
[53] [ac sacrilegi prædones divinitus puniti,] Interea unus ex iis, qui ad sarcinas remanserat cum sociis suis, dixit sociis suis: Audacter in eorum ecclesias ingredimini, & cuncta inde diripite. At illi, cum ingressi fuissent & cuncta exinde vastare cupientes, illico a spiritu immundo arrepti terratenus acrius vexabantur, & ultionis divinæ in se sensere vindictam, ausi accedere, quo eis minime licuit. Denique circa eorum tumulos usquequaque vexati sunt, velut prisca monumenta testantur, ut ipsorum pandatur cruor diffusus vexatione dæmonum usque in præsentem diem: & tamdiu ibidem a spiritu immundo possessi sunt, donec spiritum exhalarent. Idcirco talia per electos suos Dominus operatur, ut ostenderet, quia, qui illos contemnunt, eum procul dubio contemnunt, & ideo sunt ignobiles. Ita Saulo, contra suos sævienti, de cælo inquit, “Quid me persequeris? cum non ipsum utique, sed membra ejus insequeretur, &, “Qui” vos spernit, me spernit.” Tunc accepit omnes illorum timor talia contuentes, & nequaquam ultra ausi sunt in eorum domiciliis ut vastatores accedere. Per idem tempus dum prædictam urbem ipsa gens obsideret, quidam senex, effigiem sancti præferens Renati, inter eosdem nefandissimos hostes, medium se obtulit, quem sæpius inter se videntes, æstimabant quendam villieum, cum eum cernerent. Tunc moliti sunt capite eum truncare; ipse autem subito ab oculis eorum evanuit, unde dubium non est, quod ipse sacerdos atque confessor Christi Renatus exstiterit ad custodiam hujus civitatis, in qua ejus venerabile quiescit corpus.
[54] Hujus Elogii conclusionem, cum non multum ad S. Renati gloriam posthumam faciat, [& secundum, quo captus a barbaro] huc non transcribo, & ad aliud, quod col. 601 & 602 apud laudatum Ughellum exstat, nunc progredior. Hoc ita habet: Annua nobis revolutione festivitas celebranda est, in qua sanctorum Renati & Valerii, sacerdotum Christi & confessorum, miracula longum est enarrare, quæ toto sunt pene jam orbe latius terrarum diffusa. Eodem namque tempore, quo prædicti latrones barbari oppido depopulati sunt ejusdem Surrentinam urbem *, & multos captivorum cepere, contigit quemdam, Felicem nomine, villicum per capillos detentum trahere * ad decollandum, manibusque post terga ligatum. Cumque prædictus barbarus eum traheret, venerunt ad pontem super vastum rivum stratum, qui usque hodie nuncupatur velut in prisca, magnus structura, in quo arcus ad ejus laudem depictus videtur esse. Prædictus quippe barbarus ejus caput omni abscindere conamine intendens *, tremefactus villicus hanc orationem fudit ad Dominum, dicens: Deus sanctorum Renati & Valerii, sine cujus nutu nec folium defluit arboris, aut pluviæ gutta, … qui thronos cælorum contines … & tuorum precibus electorum hæc, quibus præesse eos ad munimina statuisti, ab omni secura hoste servasti, & huic sæpe præfatæ Surrentinæ urbi nostræ veridicos Renatum atque Valerium sacerdotes & famulos tuos patronos dedisti, quam multoties a nefandissimæ Longobardorum gentis insidiis visibiliter munitam reddiderunt, subveni nunc mihi, de hujus atrocis manibus spiculatoris eripe me, eorum meritis & precibus, quos perspicuos virtutum opifices externi accolæ ab orbis cognovere finibus.
[55] Cujus in necessitate sancti Confessores non dedignati sunt purissimæ subvenire orationi. Ita ut statim de manu prædicti barbari evaderet, [eorumdem Sanctorum patrocinio mire liberatus narratur,] & in profundam rivi illius altitudinem se præcipitaret; dum autem tam eminens esset rivi illius altitudo, in nulla parte læsus est corporis, sed sanus atque incolumis, ut potuit, ad prædictam Surrentinam urbem reversus est. Postea vero præfatus barbarus, qui ejus conatus est auferre animam, credens eum obiisse, ut a plerisque, nempe ejusdem urbis, diffamatum est incolis, quod villicus ille sanus atque incolumis haberetur, non credidit. Sed ut certiorem se ex incredibili auditu redderet, ad præfatam urbem itinere cœpto devenit. Quem diu multumque quæsitum tandem reperit, vidensque eum, admiratus est, & sciscitari ab eo cœpit, quomodo adviveret, quem opinatus fuerat, ut tanta rivi profunditas pene omnes exanimes suscepisset. Cui Felix ait, Deus SS. Renati & Valerii, qui me a tua servavit machæra, cujus etiam munimine hæc urbs eorum adjumento a vestris liberata est manibus, ipse mihi præstitit, ut sospes & sine aliqua contritione membrorum a tanta evaderem altitudine. Cui barbarus ait obsecrans, Quæso te, perduc me ad ecclesias, ubi eorum recondita sunt corpora. Cui assentiens, utrique properaverunt, gratias simul agentes Deo, qui quotidie in Sanctis suis mirabilia operari non desinit. Cui est honor & gloria in sæcula sæculorum. Amen.
[56] [tertiumque ex parte, quo universim S. Renati miracula celebrantur, ex Ughello recitantur.] Hactenus SS. Renati & Valerii Elogium secundum, quod, si in recensendis facti hujus adjunctis non aberravit, necesse est, ut tum, cum ad Surrentinos venit Langobardus ille, inter gentem suam & Surrentinos vel pax vel induciæ pactæ essent, nisi forte barbarum militem, tanto miraculo commotum, ad Surrentinos transfugisse statuas. Quidquid id est, tertii Elogii partem, quæ ad argumentum nostrum attinet, ex eodem Ughello subdo. Postquam ea, quæ de Radoaldo fusius dicta in primo erant, parcius perstricta in hoc fuissent, hæc demum subjunguntur: De aliis enim virtutibus, quas per eos (SS. Renatum & Valerium) quotidie operatur, nec lingua poterit nec sermo sufferre. Eorum vero orationibus, multi adversis oppressi languoribus quotidie salvantur: eorum intercessionibus cæei vident, claudi ambulant, leprosi mundantur, tristes lætificantur, infirmi salvantur & multi vexati a spiritibus immundis quotidie curantur. Cætera, quæ in hoc Elogio ad Sancti nostri historiam nihil faciunt, prætermitto, & Commentario huic pariter finem impono, enixe exoptans, ut, qui memoratis num. 1 & 2 S. Renati Vitis, quas recudi hic dignas non censui, multo antiquiores, aut certiora, quam quæ hactenus nota sunt, documenta nactus fuerit, confusæ obscuræque huic historiæ lucem affundant, quæque a me de tam implexo disputata sunt argumento, pro veritatis dilucidandæ amore vel stabiliat, vel infirmet, ut hæc secundis curis, si æquum fuerit, a posteris tractentur ad diem XII Novembris, quo S. Renatus Andegavi in Martyrologiis Gallicis passim annuntiatur.
[Annotata]
* lege VIII Calendas
* in Octavis
* supple litteris
* lege circumvallati
* l. Surrentinæ urbis agrum
* trahi
* cum intenderet
DE S. ROMANO EPISCOPO AUTISSIODORI IN GALLIA
SUB ANNUM DLXIV.
SYLLOGE.
Romanus episc. conf. Autissiodori in Gallia (S.)
AUCTORE J. B.
Sanctus Romanus inter Autissiodorenses episcopos ordine aliis decimus sextus, aliis decimus septimus est: [S. Romani, decimi sexti,] qui illum sedis illius episcopum numerant decimum septimum, SS. Valerium & Valerianum episcopos distinguunt, priori tertium, posteriori quartum in Autissiodorensi cathedra locum assignantes: contra confundunt alii, quibuscum facit Petrus Bosschius noster tom. VII Julii pag. 208 in Annotatis in Vitam S. Germani, episcopi Autissiodorensis, per Constantium presbyterum, auctorem gravissimum, seculo V scriptam. Sane, ut citatus Bosschius observat, in Corcodemi martyris visione SS. Amator, Marcellianus, Elladius & Valerianus S. Peregrino, primo Autissiodorensium præsuli (licet non eo, quo nominantur, ordine) gradatim successisse dicuntur; nec ulla Valerii, a Valeriano distincti, fit mentio; ut hinc probabile sit admodum, tertium Autissiodorensium episcopum, modo Valerium, modo Valerianum, ut non raro fit, dictum, occasionem ansamque posterioribus seculis præbuisse incautis, ut ex uno geminum episcopum fingerent. Addit, ecclesiæ cathedralis Autissiodorensis succentor, D. Lebeuf tom. 1 Monumentorum ecclesiæ Autissiodorensis pag. 14 & 15, anno 1743 Parisiis typis edito, plura quidem Kalendaria, jam inde a quingentis sexcentisve annis scripta, Valerium & Valerianum episcopos ad VI Maii consignasse; sed eorum auctores ab Historiæ Autissiodorensis compilatoribus, qui & in alia multa graviaque incidere peccata, fuisse seductos: non reperisse se geminos ad illum diem episcopos in Kalendariis seculo IX antiquioribus: imo unum Valerium nominari in Martyrologio Hieronymiano Corbeiensi Dacherii, unum Valerianum in Epternacensi & aliis plerisque. Sit ergo S. Romanus in serie episcoporum Autissiodorensium ordine decimus sextus ex auctorum modo nominatorum probabiliori sententia.
[2] Decessorem in episcopatu habuit S. Eleutherium, qui conciliis Aurelianensibus 2, [nimirum ab anno 561 vel seq.,] III, IV & V, annis 533, 538, 541 & 549 subscripsit, ut ex Cointio Sollerius scribit tom. III Augusti ad diem XVI ejusdem mensis pag. 300. Eleutherium Autissiodorensi episcopatui admotum iidem scriptores aiunt anno 532, a quo si numerentur anni 28, menses 8 & dies 9, quibus episcopales infulas gessisse legitur in Historia episcoporum Autissiodorensium apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 419, anno 561 S. Eleutherius e vivis abierit. Huic quoque anno S. Eleutherii obitum illigavit D. Lebeuf; sed initium episcopatus illius anno 533 affixit, neglectis, ut apparet, mensibus 8 & diebus 9, quos annis 28 in episcopatu exactis adjecisse S. Eleutherius dicitur in Historia modo citata. Mortuo Eleutherio XVI Kal. Septembris, inquit eadem Historia, fuit civitas sine episcopo anno uno, mensibus 2, diebus X; quo pacto S. Romanus anno 562 sub finem mensis Octobris Autissiodorensis episcopus fieri debuit: at Cointius, anno 561 undecimo Kal. Octobres id contigisse, contendit, & ab episcoporum Autissiodorensium Historia, non admodum, ut supra dictum est, accurata recedit, nulla tamen, cur ita faciat, adducta ratione. Adierit igitur verosimilius S. Romanus Autissiodorensem cathedram anno 561 vel 562: nihil enim certi in alterutram partem occurrit. Verum, inquies, qui hoc S. Erici monachi dictis convenit, qui tempore Caroli Calvi imperatoris fuit, & in libris de Miraculis S. Germani Autissiodorensis apud Labbeum supra citatum pag. 566, posteaquam mortis S. Desiderii, Autissiodorensis episcopi, seculo VII defuncti, mentionem fecit, hæc de S. Romano scribit: Romanus cathedræ substituitur, de quo fertur, quod, cum vir esset sanctissimus, decisione capitis martyrium consummarit pridie Nonarum Octobrium, expleto functionis suæ tempore annis III. diebus XV?
[3] [mense Septembri] Respondeo, S. Ericum sanctorum aliquot episcoporum Autissiodorensium, quorum corpora in S. Germani ecclesia fuere deposita, mentionem facere, non eo ordine, quo episcopatum gessere, sed quo juxta S. Germani corpus eorum exuviæ fuere depositæ, quod recte, ne cui S. Erici narratio imponeret, Autissiodorensis succentor supra laudatus observavit. Porro ex citatis Erici verbis discimus non modo durationem episcopatus illius & diem emortualem, sed etiam diem, quo episcopus consecratus est: si enim a sexto Octobris die dies quindecim retrocedendo numeres, ad diem consecrationis illius, videlicet diem XXII Septembris, pertinges: unde ulterius efficitur, mendum cubare in verbis compilatorum Historiæ episcoporum Autissiodorensium, num. superiore relatis, secundum quæ S. Romanum sub finem Octobris episcopalem sedem occupare cœpisse, necesse est: tum etiam in verbis Cointii, cum ad annum 561, num. 2 scripsit: Successit (Eleutherio) Romanus undecimo (imo decimo ex dictis) Kalendas Octobres. Contra vero recte ea de re scripsisse Georgium Viole, seu quisquis est auctor Ms. nostri de Autissiodorensibus episcopis, cujus verba Latine reddo. Episcopatum adiit die XXII Septembris, festo gloriosi martyris Mauritii, antiqui patroni & titularis ecclesiæ S. Germani, in qua, ut eligerentur & consecrarentur Autissiodorenses episcopi, mos erat. Nescio, qua de causa D. Lebeuf ab Erico dissentiat, cum S. Romanum annis tribus & mensibus aliquot sedisse scribit; cum illum Ericus præter annos tres, dies tantum 15, Historia vero episcoporum Autissiodorensium dies tantum 4 sedisse, affirment.
[4] [usque ad annum 564 vel seq., Autissiodorensis episcopi,] At, si diem, quo episcopus S. Romanus consecratus est, Georgius Viole recte assignarit, in anno, tum quo episcopatum suscepit S. Romanus, tum quo e vivis hic migravit, hallucinatus est: ex dictis enim primum contigit verosimilius anno 561 vel certe 562; alterum vero, spectata episcopatus S. Romani duratione annorum 3 & dierum 15, anno 564 vel sequenti: in Ms. vero mox proxime laudato verbis paulo ante Latine redditis in margine adjicitur annus 553, ac paulo post obiisse legitur sub annum 555. Ita nimirum Ms. auctor loqui congruenter debebat, qui Eleutherio, cujus episcopatus ad annos 28 duravit, annos 9 sua auctoritate detraxerat. Emendatione pariter indiget episcoporum Autissiodorensium Historia, quæ vitiosis etiam S. Romani episcopatum characteribus chronicis insignivit. Sic habet: Fuit autem temporibus supradicti Joannis Papæ (hujus nominis III) usque ad Benedictum, imperante Justino Minore. At cum ex dictis S. Romanus ultra annum 565 vitam non protraxerit; Justinianus vero, Justini Junioris decessor, anno 566 in vivis esse desierit; Justini imperium vidisse non potuit, nedum Benedicti I Pontificatum, ad quem anno dumtaxat 573 evectus fuit, in Joannis III locum subrogatus. Adhæc S. Romano S. Ætherius, huic vero S. Aunarius substitutus fuit jam inde ab anno 571, ut ex probabiliori calculo dictum est tom. VII Septembris in Commentario prævio ad Acta S. Aunarii pag. 90. Atque ita quidem annum & diem tum aditi episcopatus, tum obitus S. Romani sat prope constitutum habemus. Verum de illius natalibus, virtutibus, rebusque gestis documentorum & antiquorum scriptorum penuria tacere cogimur: reliquum igitur est, ut ad Mrll., & ad ea, quæ ad cultum ejus pertinent, sermonem convertamus.
[5] Utut obscuræ sint, prout jam dixi, res a S. Romano gestæ, [apud martyrologos aliquot mentio;] illius tamen sanctitatem luculenter probant antiquissima, quibus inscriptus legitur, Martyrologia. Edidit anno hujus seculi 17 Edmundus Martene tom. 3 Anecdotorum a col. 1547 Martyrologium ex Ms. monasterii S. Germani Autissiodorensis, ab annis, ut ait, circiter mille sub nomine S. Hieronymi compactum, quod ad diem VI Octobris ita habet: Autissiodori Romani episcopi. Codex Hieronymianus Epternacensis ad eumdem diem his verbis utitur: In Galliis civitate Autisiodoro Romani episcopi: & Corbeiensis: In civitate Autissiodoro depositio S. Romani episcopi. Corbeiensi vero Lucensis consonat; at in utroque (Corbeiensi apud Dacherium tom. 4 Spicilegii, & Lucensi apud Florentinium) ad calcem laterculorum velut adjectitius, diverso charactere signatur. Rabani verba sunt: In civitate Antisiodoro depositio Romani episcopi. Apud Adonem & Usuardum nulla S. Romani mentio, nisi in Auctariis. His omnibus paulo fusius S. Romanum Martyrologium antiquum ecclesiæ Autissiodorensis, editum a Martene tom. 6 Scriptorum veterum, in hunc modum annuntiat: Autissiodero depositio S. Romani episcopi, qui, cum rexisset ecclesiam sibi commissam annos III, dies XV, tandem, ut fertur, martyrio vitam finivit. Recentiores martyrologos tacitus prætereo: accipe unius Martyrologii Romani verba: Antisiodori S. Romani episcopi & martyris: in quæ annotat hæc Baronius: Agunt de eodem hac die Beda, Ado & alii. Adscribitur decimus septimus ejus sedis episcopus, vixitque temporibus Joannis Papæ III usque ad Benedictum, ut docent Tabulæ episcoporum Antisiodorensium, quas descripsit Demochares, de quibus tum hic, tum num. 1 & 4 dicta consule.
[6] Martyrologium Romanum mox citatum S. Romanum martyrem facit; quæ de illius martyrio opinio jam inde a seculo IX, ut ex verbis Erici, qui seculo IX scripsit, num. 2 productis, patet, apud Autissiodorenses viguisse videtur; [e quibus martyrne fuerit,] sic tamen ut rem pro certa & indubitata non habuerint, ut abunde innuunt particulæ, ut fertur, ab Erico adjectæ; quas etiam Breviario Autissiodorensi, anno 1736 Parisiis edito, insertas lego; ubi ad diem VI Octobris Lectione 2 de S. Romano hæc habentur: Romanus, Eleutherii successor, Autissiodorensem ecclesiam rexit annis circiter tribus. Bonis operibus & sanctitate clarus, amputato capite, martyrium consummasse fertur sexta die Octobris circa annum quingentesimum sexagesimum quartum. Sepultus est juxta prædecessores suos in basilica S. Germani. Quod si martyrium vere S. Romanus subierit, eo inclinasse Breviarii hujus concinnatores videntur, ut inexspectato homicidio, privatoque crimine sublatus e medio fuerit: qua de causa, ut apparet, S. Romano S. Tetricum, alterum Autissiodorensem episcopum, impii clerici ferro (ut legitur Lectione 3 ejusdem diei) confossum, licet die XVIII Martii ante cultum, conjunxerunt. D. Viole S. Romani necem Burgundis Arianis, aut Simoniacis, quorum ingentem tunc ait fuisse numerum, aut Euangelicæ puritatis hostibus adscribit; verum hæc non sunt, nisi conjecturæ.
[7] [an confessor, non liquet:] Sollerius in Usuardo hoc die geminam ad Usuardum accessionem, alteram ex Martyrologio Centulensi, alteram ex editione Usuardi Lubeco-Coloniensi; tertiam vero ex Greveno refert, quæ omnes S. Romanum Confessoribus diserte adscribunt: sic habent duæ priores: Antisiodoro sancti Romani episcopi & confessoris. Tertia vero: Autisiodoro, depositio sancti Romani episcopi & confessoris. Quartam denique e Remensi: Autissiodori S. Romani episcopi & confessoris: cum igitur alia Martyrologia confessorem, alia martyrem, sed dubitanter, alia denique nec confessorem, nec martyrem, ut ex dictis liquet, nominent, dubium plane manet, licet in aliquibus martyr, non adjecto etiam ullius dubitationis indicio, dicatur, utris S. Romanus sit adscribendus; quamquam Autissiodorensium de illius martyrio, quæ jam inde a seculo IX fuit, non contemnenda videatur opinio. Neque huic tantopere adversari video Martyrologiorum de S. Romani martyrio silentium, quam velle videatur D. Lebeuf, in hanc rem ita scribens: Sed ad oppugnandam hanc (de S. Romani martyrio) opinionem non parum facit de martyrii qualitate silentium. Etsi enim antiquiora Martyrologia, num. 5 laudata, martyrem fuisse non dicant, non tamen etiam negant, nec Confessorem appellant: silentii vero causa esse potuit, quod, utrum confessor, an martyr fuerit, eo, quo scripta fuerunt, tempore haud satis liqueret, sicut nec Erico seculo IX id constitit: imo martyres plurimos in illis Martyrologiis videre est, qui, quamquam vere tales fuerint, nulla tamen seu confessoris, seu martyris qualitate insigniuntur.
[8] [Sancti corpus e veteri tumulo in novas] Post obitum suum, seu naturalem seu violentum, sepulturam nactus est S. Romanus in S. Germani basilica; in eaque corpus ejus jacuisse videtur usque ad annum circiter 866, quo in cryptas ejusdem basilicæ una cum aliorum aliquot Sanctorum exuviis translatum fuit: factæ translationis tempus e S. Erico colligitur; qui, cum lib. 2 Miraculorum S. Germani cap. 14 apud Labbeum, Herchenraum Catalaunensem episcopum anno Incarnationis Dominicæ 865 a S. Germani monachis reliquias S. Urbani Papæ & martyris dono accepisse, narravit, mox capite 15, de qua agimus, translationem sequentibus verbis describit: Postquam longe superius comprehensum opus (cryptas basilicæ S. Germani intelligit, quas cap. 7 libri ejusdem 2, anno 859 ad umbilicum perductas fuisse, scripserat) visum est & Ecclesiastico decori congruum & Sanctorum componendis pignoribus condignum, exercitata sapientum sententia, optimum factu visum est, ut supra memoratæ martyrum reliquiæ, necnon & corpora beatorum Pontificum Altissiodorensium olim in ipsa ecclesia tumulata transferrentur in cryptas, & circa corpus beatissimi Germani præcipua officii diligentia conderentur, divina mente, probo consilio, ut quos eadem cæli regia continet, ejusdem quoque in terris habitaculi capacitas sociaret.
[9] Factum ita est, & dextro quidem latere, id est, [S. Germani basilicæ cryptas transfertur sub annum 859,] a plaga Australi ossa beati Urbani Papæ cum capite Innocentii martyris eodem loculo composita sunt. Hinc corpus venerabilis Alaudii, successoris quondam ejus, ac trium deinde sanctorum pontificum Ursi, Romanique & Theodosii. A parte pedum, id est, plaga Orientali secus aram pretiosi confessoris & præsulis Aunarii membra sacratissima requiescunt: sinistrum, id est, Septentrionale latus, gloriosi martyris Tiburtii pignora occuparunt, subjunctis quinque pontificum corporibus venerandis, hoc est, sancti Fraterni episcopi & martyris, Censurii, Gregorii, Desiderii ac Lupi, & extra hos sancti Moderati pueri, quondam martyrio coronati. Tum Autissiodorensium præsulum elogia brevibus refert hoc ordine: Alaudii, Fraterni & Censurii, Aunarii, Desiderii, Romani (cujus elogium vide num. 2) Ursi, Theodosii, Gregorii. Sederunt autem hoc ordine: Fraternus, Alaudius, Censurius, Ursus, Theodosius, Gregorius, … Romanus, … Aunarius, … Desiderius; ut merito ex D. Lebeuf observatum sit supra, S. Ericum hic ordinem, quo singuli ab illo memorati præsules Autissiodorensem cathedram occuparunt, non servasse. Quæ vero Autissiodorenses seu eorum præsulem Christianum, ut supra dictorum Sanctorum reliquias in cryptas basilicæ S. Germani deferri voluerint, causa permoverit, Ericus siluit: at, spectata temporum illorum conditione, verosimillimum est, id Normannorum continuis tunc Galliam incursionibus infestantium metu contigisse.
[10] Cetera, quæ ad S. Romanum pertinent, suppeditabit Ms. nostrum Autissiodorense: [inspiciturque anno 1636 a Seguiero episcopo, cujus] refert id pag. 51 S. Romani tumulum anno 1636 a Seguiero, Autissiodorensi episcopo, fuisse inspectum, inventumque S. Romani corpus in cineres maximam partem redactum. Sancti effigies parieti appicta, & hac inscriptione Sanctus Romanus notata erat; visebatur in ea pictura martyrii ipsius instrumentum, gladius videlicet, quo occisus creditur: verum non admodum magnæ antiquitatis ea fuisse videtur. Nunc autem nulla ejus tumulo cernitur pictura apposita; legitur autem nomen ipsius; dies ipsi sacer, VI Octobris, quo in tota diœcesi Autissiodorensi & in S. Germani abbatia colitur; denique & epitaphium Latine conceptum, sed valde recens. Ita fere Ms. Autissiodorense pag. citata. Sequieri Autissiodorensis anno 1636 episcopi, sed ad Meldensem dein cathedram promoti, ea de re testimonium, datum Meldis anno 1642 die XXIX Aprilis legitur parte altera ejusdem Ms. a pag. 265, e quo nonnulla his addenda discimus. Visitationis institutæ rationem pag. 267 & seq. in litteris suis hanc Seguierus tradit: Verum quia, anno MDLXX (lege MDLXVII) urbe Antissiodoro ab hæreticis fraude intercepta & occupata, prædictum S. Germani monasterium suis omnibus ornamentis, opibus, Sanctorum reliquiis, quæ in thecis aureis & argenteis elegantissime elaboratis asservabantur omni etiam ligno & tegula, solis intactis parietibus, spoliatum fuisset, non mediocris erat dubitandi locus, utrum sacræ Sanctorum prænominatorum reliquiæ, nusquam, ut pie factum est, in capsas collocatæ, sacrilegas ipsorum Calvinistarum manus effugissent, ita ut jam antiqua piaque fidelium fides non tantum vacillare, sed etiam e quorumdam cordibus aboleri cœpisset, quocirca ipsi præfatus Prior & monachi (S. Germani) qui rem maximi esse momenti perpendebant, nobis humiliter & obnixe supplicabant, quatenus ad eorumdem Sanctorum sepulchra visitanda, ipsorum adire cœnobium dignaremur. Quorum votis benigne annuentes anno Domini MDCXXXIV die II Novembris una cum multis tam e clero, quam ex præcipuis ad idem monasterium nos contulimus &c.
[11] [ea de re testimonium exhibetur.] Dein pag. 271 quid circa corpus S. Romani observatum fuerit, rursum Seguieri verbis accipe: Anno vero, inquit, MDCXXXVI Septembris septima die, supplicantibus iisdem Priore & monachis, rursus multis e clero & populo comitantibus, ad eamdem sancti Germani ecclesiam accessimus, præmissaque humili oratione, inspectis cryptarum parietibus, circumquaque litteris & pictura imbutis; effossa humo, variis in locis reperimus sarcophagos lapideos, quibus reseratis, visa sunt corpora, quæ inscriptionibus propriis notata quodammodo respondebant. Et primo in capella S. Germani, in qua ejus habetur tumulus, præter illud, quod S. Theodosii esse perhibetur, invenimus duo alia sepulchra; unum juxta præfatum S. Theodosii tumulum, quod sancti Romani, quondam Antissiodorensis episcopi & M., esse voluerunt, cujus corpus in cineres ferme redactum multo pulvere, qui forte per sarcophagi rimulas irrepserat, miscetur; juxta illud sepulchrum ejusdem Sancti imaginem hoc titulo: S. Romani: duplicique inscriptione (sed non admodum veteri, ut dictum supra est) insignitum conspeximus. Sequitur S. Romani epitaphium, sed Gallice conceptum: Hic jacet corpus domini S. Romani, episcopi & martyris, qui huic civitati præfuit annis III diebus XV; martyrio coronatus VI Octobris, imperante Justino Juniore. Imo Justiniano, si vere martyr occubuerit. Sancti cineribus pulverem, fracto sepulcri lapide, admixtum fuisse volunt vel cum anno 1277 Joannes de Joceval, S. Germani abbas, collapsam S. Germani basilicam reparavit, vel anno 1567, quo in eamdem Calvinistæ debacchati fuerunt.
[12] [Præter festum proprium, aliud habuit cum aliis commune apud S. Germani monachos.] Nec denique abs re fuerit ex iisdem Seguieri litteris observare, S. Germanum una cum aliis Sanctis, in S. Germani basilica sepultis, loci monachos peculiari Officio festoque olim prosecutos fuisse die VIII Novembris; qua de re sic loquitur Seguierus in Ms. nostro Autissiodorensi pag. 283 & seq. His ita peractis, Priorem & monachos rogavimus, utrum sive ex chartis, sive ex libris sui monasterii, sive ex quibusdam aliis codicibus alibi repertis, alia proferre possent testimonia, quibus de sepulchris & reliquiis, in ipsamet ecclesia reconditis, nos plenius informare & instruere possent; qui quidem in primis protuleruntBreviarium parvum, sed antiquissimum, ejusdem cœnobii, in quo pro die octava Novembris tales assignabantur Lectiones, Matutinis horis in choro recitandæ. His subjungit Lectiones ipsas, quæ sunt octonæ: Lectio secunda de festi hujus institutione ita habet: Unde pene quia totus orbis præ celfam solemnitatem Omnium Sanctorum, uti a venerandis Patribus decretum est (circa annum 835) atque sancitum, in Calendis Novembris excolit, idcirco concio cœnobii beati Germani Antissiodorensis operam dare instituit, id authorizante episcopali decreto cum consensu universalis cleri & populi, in ejusdem Octavis denominatæ solemnitatis sublimiter fieri ab cœtu humano ejusdem episcopii festivum diem omnium sanctorum Martyrum, Confessorum ac Virginum, qui intra confinia hujus tumulata consistunt, & præcipue eorum, qui infra ambitum monasterii sancti Mauritii & sancti Germani corpora pausant præsentia. Reliquas non transcribo, quod de S. Romano nihil singulare contineant. Plura de S. Romano non habeo dicere; nisi illum in Litaniis, ad calcem Breviarii Autissiodorensis anni 1736 positis, inter sanctos Martyres & Episcopos Autissiodorenses invocari hoc ordine: Sancte Peregrine, sancte Fraterne, sancte Romane, sancte Vigili &c.
DE S. BARTIO SEU BARSIO EPISCOPO CONFESSORE VASIONE IN COMITATU VINDAUSCENSI.
CIRCA AN. DLXXX.
[Commentarius]
Bartius, seu Barsius, episc. conf. Vasione in comitatu Vindauscensi (S.)
J. B.
Unus hodie Castellanus S. Bartium seu Barsium, Vasionensem episcopum, in Martyrologio Universali his verbis annuntiat: Vasione, S. Bartius episcopus, successor S. Quinidii. Est autem Vasio (Gallice Vaizon) episcopalis in comitatu Vindauscensi (le Venaissin) civitas, Avenionensi subjecta metropoli. De rebus gestis episcoporum Vasionensium ex instituto scripsit Joannes Columbi; qui tamen lib. 1, num. 54 hæc tantum de S. Bartio litteris mandavit: Sancto Quinidio traditur successisse B. Barthus sive Bartius, ut Vasio gloriari, & quidem meritissimo, possit, sibique gratulari, quæ tres deinceps episcopos felicissimo hoc sæculo (VI) habuerit omni virtutum genere illustres, cælestibusque donatos honoribus. Sed, ut Theodosii, ita etiam Barthi res oblivione sepultæ sunt universæ, & sola clarissimorum virorum nomina ad nos pervenerunt. Hoc tamen possum asserere, si Barthus post Quinidium sedit, ut a Majoribus accepimus sedisse, non multos egisse annos episcopum; annis nimirum certo non pluribus, quam octo: cum Quinidius, ejus decessor, concilio Parisiensi IV anni 572 vel seq.; Artemius vero, ejusdem successor, Matisconensi 1, anni 581 subscripti legantur; ut tom. 2 Februarii ad diem XV dictum est, ubi de S. Quinidio. Quod si hic, ut nonnulli scribunt, sub annum 578 ad Cælites migravit, anni tantum circiter tres S. Bartii episcopatui relinquentur. Atque hinc fortasse, uti & e variis, quibus ea civitas attrita fuit, cladibus effectum est, ut modo in tanta rerum ab illo gestarum nescientia vel ipsi Vasionenses versentur. Quod vero ad cultum ejus spectat, neque de illo quidquam peculiare habeo, quod Castellani & Columbi dictis adjiciam, nisi ejus festum Officio, proprio apud Vasionenses coli ex Galliæ Christianæ auctæ scriptoribus, qui tom. 1, col. 923 ita de illo scribunt post Sammarthanos fratres: Ut morem geramus traditioni & Breviario proprio ecclesiæ Vasionensis, hunc Sanctum beato Quinidio successorem damus. Brevi autem sedit tempore, ut sequentia docebunt. S. Bartium prætereunt in Episcopis Galliæ Joannes Chenu, & Claudius Robertus, qui præterea Artemium, SS. Quinidii & Bartii successorem, male præponit S. Quinidio: monet tamen Joannes Chenu in sua episcoporum Vasionensium serie plures post Quinidium desiderari.
DE S. YWIO DIACONO CONF. WILTONIÆ IN ANGLIA
SUB FINEM SECULI VII VEL SUB INITIUM SEC. VIII.
SYLLOGE.
S. Ywii memoria in Fastis sacris, cultus, vitæ professio.
Ywius diaconus conf. Wiltoniæ in Anglia (S.)
AUCTORE J. B.
Sanctum Cuthbertum, Præpositum primo Mailrosensem, deinde Lindisfarnensem, ac tandem episcopum ejusdem sedis anno 685 sub Egfrido, Northumbriæ rege, [S. Ywii, S. Cuthberti discipuli,] factum, & anno 687 ad Superos evocatum, Majores nostri illustrarunt tom. III Martii a pag. 93ad diem XX Martii, quo colitur. Virum sanctissimum pro viribus imitari studuit illius discipulus S. Ywius, seu, ut aliis scribere placet, Juvius, Yvius vel Juius, quamquam non ea, qua illius magister Cuthbertus, nominis celebritate claruerit. Vitam illius Ms. habemus ex Rubea valle, canonicorum Regularium Ordinis S. Augustini prope Bruxellas monasterio, sed ab ea, quam Capgravius, seculi XV scriptor, vel scripsit, vel ex Joanne Tinmuthensi, qui seculo XIV fuit, compilavit, non diversam; qui cum ab Ywii ætate intervallo satis longo remoti fuerint, mirum non est, illius gesta admodum jejune tractasse, maxime silentibus illum passim scriptoribus antiquis. Sane scriptore Vitæ S. Edithæ, Wiltoniensis in Anglia sanctimonialis virginis, cujus Acta apud nos tom. V Septembris a pag. 364 illustrata sunt, antiquiorem non inveni, qui S. Ywii mentionem fecerit; quamquam & hic seculo XI ad finem vergente, si quidem is Gotcelinus, S. Bertini monachus, ut creditur, fuerit, tantum floruerit, nec S. Ywii, nisi obiter dumtaxat, meminerit.
[2] Nihilo plus lucis afferunt antiqua Martyrologia,in quibus illum frustra quæsiveris: [in Martyrologiis] recentiores igitur aliquot martyrologos accipe. Wilsonius in Martyrologio Anglicano, anno 1608 typis edito, e Tabulis SS. Rosweydianis Sancti nomen excerpens, hoc illi concinnavit elogium ad diem VI Octobris: In Northumbria festum S. Ywii, diaconi & confessoris, discipuli S. Cuthberthi Dunelmensis, cujus insignis vitæ sanctitas Catholicis olim temporibus nostra in insula, maxime apud Nordanhymbros, illustris fuit. Obiit, quantum ex antiquitate colligitur, circa annum Christi DCCIV. Eumdem quoque annum S. Ywio fatalem Alfordus in Annalibus annotavit; quod quia ex conjectura dumtaxat, quantum apparet, fecerunt, latius ego ad finem seculi VII vel sequentis initium Sancti obitum retuli. Porro, ne quis S. Cuthbertum, quem supra Lindisfarnensem appellavi, Dunelmensem hic a Wilsonio dici miretur, posteriori modo ab illo sic nuncupatum, noverit, quod Dunelmensis episcopatus & regio (Durham hodie Angli vocant) olim Terra seu Patrimonium S. Cuthberti dicti sint, ac, ex Lindisfarnensi insula in varia subinde loca translato sancti præsulis corpore, tandemque circa annum 995 Dunelmum delato, Dunelmensis civitatis & vicinorum tractuum tutelaris patronus effectus sit, quæ fusius in Commentario de S. Cuthberti translationis Historia explicata invenies. Reliquos martyrologos audiamus.
[3] [recentioribus] Castellanus in Martyrologio Universali ad diem VI Octobris, inter Galliæ Sanctos in Romano non expressos, S. Ywium his verbis recenset. Eodem die (ita sonant verba ejus Gallica) S. Yvius; quem antiqua Mss. Viltoniensia in Anglia, ubi ejus corpus diu cultum fuit, notant Britannia oriundum. Galliæ Sanctis annumerare S. Yvium Castellanus utcumque eo nomine potuit, quod in Britannia Armorica seu Minori, Galliæ ad mare Britannicum provincia, commoratus aliquamdiu fuerit, atque ibi diem suum obierit. Verum, cum S. Yvium ex Mss. Wiltoniensibus Britannia oriundum (Originaire de Bretagne, quibus verbis Galli passim Britanniam Armoricam indicant) dicit, si sensu posteriori Yvium Britonem crediderit, haud illi assentior: Acta enim, cum de ejus ortu & patria agunt, Britanniam sine addito nominant, quo nomine Latino, Britannia Major passim venit: cum autem de illius in Britanniam discessu loquuntur, Minorem diserte exprimunt, ut alteram ab altera liquido secernant, ut infra in Actis videre est. Saussayus in Supplemento ad Martyrologium Gallicanum S. Yvium ad eumdem diem annuntiat his verbis: Coloniæ Agrippinæ S. Ywii, diaconi sancti Cutberti episcopi; ejusdemque discipuli & imitatoris egregii. Non alia, ut opinor, de causa Coloniæ Agrippinæ adscripsit Ywium, quam quod ibidem illius conservari reliquias crediderit, qua de re vide num. 8.
[4] [memoria,] Ferrarius in Catalogo Sanctorum Generali ad diem VI Octobris S. Ywium primo sic annuntiat: In Anglia S. Tuui diaconi: & iterum paulo post in hunc modum: Coloniæ S. Yuuii diaconi, quasi alter ab altero diversus sit. Unum tamen eumdemque esse, adjuncta, quæ in Annotatis ipse Ferrarius affert, ostendunt. S. Tum diaconum ex Martyrologio Anglicano, & Fastis sacris Rosweydianis hausit, ac vixisse ait circa annum DCCIV; Rosweydiani vero Fasti solum Ywium habent, quidquid sit de Martyrologio Anglicano, quod præ manibus Ferrarius habuit. Annus vero Christi 704, S. Yuuio, quem sibi Ferrarius Coloniæ annuntiandum credidit, apprime congruit: huic vero hanc adnotationem subjicit: Ex Kalendario Coloniensi. Is fuit diaconus & discipulus S. Cutberti episcopi. Quæ omnia unum eumdemque Sanctum denotare, manifestum est. Vitæ S. Ywii compendium Bucelinus in Menologio Benedictino, ex Capgravio, Mayhew, & Menardo his verbis exhibet: Wintoniæ in Anglia S. Junii, diaconi & confessoris. Junius, ex præclara stirpe Britonum ortus, in insula Lindisfarnensi enutritus, puer etiamnum utroque parente orbatus est. Meruit longe digniorem parentem deinceps felix Puer, & solemnibus monachicæ professionis votis, Christo renatus, magnum illum & sanctissimum Cuthbertum nostrum & magistrum & perfectionis absolutissimæ exemplar habuit. Profecit plurimum egregia vitæ sanctitate, & ad sacrum diaconatus Ordinem promotus maximi non solum apud homines factus est, sed etiam a Numine magna miraculorum gloria, quanti in cælis fieret, commendatus.
[5] E relatis modo martyrologis Castellanus, S. Yvium cultu ecclesiastico olim Wiltoniæ gavisum fuisse, [cultusque Wiltoniæ in Anglia,] disertis verbis ait; cujus rei testem habemus Capgravium, qui S. Ywii illic cultum sua saltem ætate seu seculo XV viguisse, his verbis prodit: Apud Wiltoniam diebus nostris corpus ejus sanctum quiescens in magna veneratione habetur. Wiltoniæ ejusque Parthenonis, in quo S. Yvii corpus servatum fuit, notitiam habes tom. V Septembris in Commentario prævio ad Vitam S. Edithæ, seu Eadgithæ pag. 367 & seq. Vero admodum simile est, S. Ywii in illo cultum perdurasse usque ad Henricum VIII, Angliæ regem, cujus tempore Wiltoniense virginum cœnobium superfuisse, ibidem pag. 368 ex Monastico Anglicano ostenditur: incepisse autem, ex quo S. Yvii Corpus Wiltoniensis sanctimoniales virgines possederunt. Qua occasione eo delatum fuerit S. Ywii corpus, ibique deinde remanserit, tomo jam laudato pag. 371 in Vita S. Edithæ num. 10 Gotselinus docet: Clerici Pictorum, inquit, scrinio circumferentes sanctum confessorem Juium, in cœnobio sanctæ virginis honorifice suscepti, in altari B. Edithæ reliquias deposuerunt: cumque clerici vellent abscedere, tanto Juius affixus est pondere, ut ab altari nullo conamine levare possent. Plorant advenæ, ejulant, vestes scindunt, & crines evellunt; desperati tandem, receptis duorum millium solidorum a Wolftrude abbatissa, ad propria tristes abierunt.
[6] Quod ad tempus attinet, quo S. Ywii corpus Wiltoniam delatum fuit, [quo ejus corpus] Maihewus anno circiter DCCCCLXXX id accidisse, scribit, qui tamen S. Edithæ, in cujus altari S. Ywii reliquiæ fuere depositæ, obitum anno circiter 984 affigit. Gotselinus etiam, seu auctor Vitæ S. Edithæ haud satis sibi constat, dum S. Edithæ corporis elevationem annis tredecim ab ejus elapsis, id est, ex ejus calculo sub annum 997 a S. Dunstano, Cantuariensi archiepiscopo, factam scribit: qui enim id sub illum annum fieri a Dunstano potuit, quem anno 988 e vivis abiisse, prodit Osbernus, S. Dunstani biographus, qui seculo XI floruit, ac de illius rebus probe instructus fuit? Sed, licet de anno, quo S. Edithæ elevatio contigit, constaret, nec sic e verbis Gotselini annus, quo S. Ywii reliquiæ Wiltoniam pervenerunt, certo elici posset. Effici quidem inde potest ab elevatione corporis S. Edithæ id contigisse; sed eodemne anno, an annis aliquot post & quot, prorsus incertum reliquit. Dubium præterea est, num Wolftrudis abbatissa Wiltoniensis, a Gotselino verbis supra citatis memorata, eadem sit ac S. Edithæ mater; nec annus certo scitur, quo hæc ex hac vita migrarit. Id unum, si Gotselino standum est, dixerim, S. Ywii reliquias Wiltoniam fuisse delatas eo temporis spatio, quod ab anno 984 usque ad occupatum a Canuto, Danorum rege, Angliæ regnum, quod ad annum 1016 & seq. refert Alfordus, effluxit.
[7] Sic existimo, tum quod Gotselinus tomo Septembris pag. 370, num. 7 referat, Elphegum, Wiltoniensem nimirum tunc episcopum, brevi post S. Edithæ mortem, puellam, quam illa e sacro fonte se suscepturam promiserat, sed prius, quam illa nasceretur, [sub finem seculi X vel seq, initium translatum fuisse videtur,] mortua suscipere non potuit, baptizasse; qui anno 984 Wiltoniensis episcopus consecratus fuit XIV Kal. Novembis, ut tomo 2 Aprilis pag. 634 ex auctore Chronologiæ Anglo-Saxonicæ, tunc vivente, probatur. Tum quod Gotselinus prodigia recensens, quæ ad S. Edithæ, per S. Dunstanum elevatæ, exuvias aut alibi ad illius invocationem acciderunt, temporis ordinem servare videatur; verbis autem, ad S. Ywium spectantibus ac supra relatis, proxime subjiciat prodigium aliud coram rege Canuto, Wiltoniæ morante, ad ejusdem virginis exuvias patratum.
[8] [cujus forte pars aliqua etiam Coloniæ Agrippinæ servatur.] Ceterum, cum Gotselinus clericos Pictos S. Yvii corpus circumtulisse ac Wiltoniæ relinquere fuisse compulsos, affirmet, facile colligi hinc potest, jam ante apud Pictos (siti hi fuerunt inter fretum Dunbritannicum & Edinburgicum propter murum Severi imperatoris) sacros honores illius exuviis fuisse exhibitos. At, cum in Britannia Minori seu Armorica secundum Acta diem suum obierit S. Ywius, hinc in Britanniam Majorem corpus ejus aliquando translatum fuisse oportet; quod qua occasione, quove tempore acciderit, invenire nusquam potui. Nihilo magis exploratum mihi est, quando, aut qui ejusdem reliquias Colonienses acceperint, nec in qua ecclesia serventur, nec denique, an peculiari illic cultu aliquo affici soleant, hæc tantum, quod sciam, in Fastis sacris & piis Coloniensibus notante Gelenio ad diem VI Octobris: Eodem (die) Coloniæ S. Viuuii, diaconi S. Cuniberti. Imo cum Gelenius hic Cuniberti, Coloniensis episcopi, mentionem videatur facere, non Cuthberti Lindisfarnensis; dubitandi ratio est aliqua, tum an ullæ Coloniæ S. Ywii, S. Cuthberti discipuli, exstiterint, licet neo Yvius, nec alius quisquam hujus aut affinis nominis Sanctus mihi aliunde notus sit, qui S. Cuniberti discipulus fuerit; tum an Ferrarius & Saussayus ex corrupto vel perperam intellecto ecclesiæ Coloniensis Kalendario, quod Ferrarius laudat, Cuthbertum Lindisfarnensem pro Cuniberto Coloniensi non substituerint. Sed sive ab his, sive a Gelenio hic erratum sit, malui equidem, S. Ywium Wiltoniæ, ubi olim cultum fuisse, jam diximus, quam Coloniæ, aut alteri cuivis loco adscribere.
[9] [Verosimiliter monachus fuit, ejusdem generis,] Porro S. Ywium vitæ instituto monachum fuisse, efficitur ex Beda in Vita S. Cuthberti; cujus cap. 5 (vide tom. III Martii pag. 105) de S. Cuthberto, Præpositi Lindisfarnensis munus gerente, agens, sic scribit: Neque aliquis miretur, quod in eadem insula Lindisfarnea, cum permodica sit, & supra episcopi & nunc abbatis & monachorum esse locum, dixerimus: revera enim ita est. Namque una eademque servorum Dei habitatio, utrosque simul tenet, imo omnes monachos tenet. Aidanus quippe, qui primus ejusdem loci episcopus fuit, monachus erat & monachicam cum suis omnibus vitam semper agore solebat: unde ab illo omnes loci ipsius antistites usque hodie sic episcopale exercent officium, ut, regente monasterium abbate, quem ipsi cum consilio fratrum elegerint, omnes presbyteri, diaconi, cantores, lectores, ceterique gradus ecclesiastici, monachicam cum ipso episcopo regulam servent. Nec enim verosimile est, S. Ywium, S. Cuthberti discipulum & diaconum, vine genere a magistro suo, decessorum suorum vestigiis insistente, dissensisse. Verum haud ita liquet, quam illi regulam secuti fuerint.
[10] Num S. Cuthbertus Benedictinam Regulam secutus fuerit, [cujus S. Cuthbertus, ejus magister,] ad illius Vitam tomo Martii ante laudato jam pridem in dubium revocavit Henschenius, eoque inclinare videtur, ut S. Columbæ instituta sectatus fuerit, quibus vel aliam a se compositam deinde regulam substituerit, vel certe præcepta aliquot de suo addiderit: Mabillonius autem Sæculo Benedictino 2 in Admonitione prævia ad Vitam S. Cuthberti, non modo hunc Benedicti regulam amplexum, sed id etiam certum esse contendit. S. Cuthbertus in Mailrosensi monasterio susceptus fuit ab abbate Eata anno 651; ac tum ibi, tum in Riponensi monasterio annis aliquot habitavit. E Riponensi ad Mailrosense reversus, hic Præpositum egit sub annum 664, quo Scoticus celebrandi Paschatis ritus a Romano diversus, in synodo Pharensi sub rege Nortumbrorum Oswio proscriptus est. Dein Lindisfarnensis Præpositus fuit usque ad annum 676: anno 685 ex Farne insula, ubi vitam agebat anachoreticam, accitus, Lindisfarnensis episcopus Eboraci consecratus est; vitamque protraxit usque ad annum 687, quo illam exuit. Eata Colmani discipulus erat; hic vero S. Columbæ, abbatis Hyensis, regulam & ritus Scoticos profitebatur: De patre autem vestro Columba, inquit Wilfridus in synodo Pharensi adversus Colmanum disputans, & sequacibus ejus, quorum sanctitatem vos imitari & regulam ac præcepta cælestibus signis confirmata sequi perhibetis, possum respondere &c. Hæc extra controversiam sunt: sed contendit Mabillonius primo quidem, Eatam, Colmani licet discipulum, potuisse, utpote non Hibernum, sed Anglum, jam abdicasse Scoticos mores, & ad Romanos concessisse; nimirum jam inde ab anno 651, quo Eatam Cuthberto tonsuram non Scoticam, sed Romanam impertiisse, affirmat: dein vero, saltem certum esse, Cuthbertum post synodum prælaudatam (anni 664) Romanæ parti ac Benedictinæ regulæ adhæsisse, quæ utrum ita se habeant, nunc inquiro.
[11] S. Cuthbertus post annos aliquot in Mailrosensi monasterio exactos una cum Eata, [qui saltem usque ad annum 664] abbate suo, ad Riponense monasterium concessit, ibique eodem vitæ instituto usus est, quo ante in Mailrosensi usus fuerat: docet id Beda his verbis in Vita S. Cuthberti apud nos num. 13: Cumque post aliquot annos regi Alchfrido placeret, pro redemptione animæ suæ locum quemdam regni sui, qui vocatur Inrhipum ad construendum ibi monasterium Eatæ abbati donare, tollens idem abbas quosdam e fratribus secum, in quibus & Cuthbertum, condidit ibi, quod petebatur, monasterium, atque eisdem, quibus antea Mailros, institutis disciplinæ regularis imbuit. Verum, ut num. 14 Beda ait, Eata cum Cuthberto & ceteris, quos eo adduxerat, fratribus domum repulsus est, & locus monasterii, quod condiderat, aliis ad incolendum monachis datus. Causam autem, propter quam monasterio Riponensi cessere, exponit Beda lib. 5 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 20 inquiens: Quem videlicet locum (Inrhipum) dederat pridem (rex Alhfridus) ad construendum ibi monasterum his, qui Scottos sequebantur. Verum quia illi postmodum, optione data, maluerunt loco cedere, quam Pascha Catholicum ceterosque ritus canonicos juxta Romanæ & Apostolicæ Ecclesiæ consuetudinem recipere, dedit hoc illi (Wilfrido) &c, impigro Benedictini instituti propagatori. Inter ritus canonicos tonsuram capitis hoc loco venire non dubium est. Itaque ex Beda compertum est, Eatam, licet Anglum, ad id usque tempus Scoticis ritibus adhæsisse, & S. Cuthberto anno 651, cum hic primum Mailrosense monasterium ingressus est, tonsuram Romanam non impertiisse.
[12] [ritibus Scoticis videtur adhæsisse.] Fateor quidem, apud Lindisfarnensem anonymum, qui sub annum 700 S. Cuthberti Vitam scripsit, lib. 2, num. 2 (vide pag. 119 tomi tertii Martii) hæc legi: Fuit igitur miraculum aliud, in quo primum sanctus homo Dei Cudbertus a Domino glorificatus est, postquam servitutis Christi jugum, tonsuræque Petri formam, in modum coronæ spineæ, caput Christi cingentis, Domino adjuvante, susceperat, in cœnobio, quod dicitur Hrype &c. Sed locum hunc Henschenius merito interpolationis suspectum habuit: tum quod sensus absque illa Romanæ tonsuræ mentione sibi constet, tum quod Beda in neutra S. Cuthberti Vita, nec in Historia Ecclesiastica tonsuræ istius meminerit; addo, & maxime, quod Bedæ verbis ex jam dictis refragetur. Neque aliquid laudatus Mabillonius affert, quo Henschenii de interpolatis Lindisfarnensis monachi verbis opinionem, allatamve e Beda difficultatem tollat. Videamus modo, num post annum 664, quod Mabillonio certum est, Cuthbertus Benedictinæ regulæ adhæserit.
[13] [& Pascha Catholicum dein suscepisse,] Certe, inquit ille, Beda testante in Vitæ Prosaïcæ cap. XXXIX, Cuthbertus morti proximus discipulos admonuisse fertur, “ut cum illis, qui ab unitate Catholicæ pacis vel Pascha non suo tempore celebrando vel perverse vivendo aberrant, nulla ipsis esset communio.” Recte hinc efficitur, S. Cuthbertum ante obitum (demus etiam ab anno 664) Catholicum Pascha admisisse, ac communem ea in re Ecclesiæ morem observasse: sed, qui inde certum fiat, abjecta antiqua regula, quam retinere absque piaculo poterat, ad Benedictinam tam cito transiisse, non video; nec id suadet non parva ordinarie ad regulam suam monachorum affectio: imo ex laudato a Mabillonio loco contrarium potius videtur colligi: sic enim post pauca Cuthbertus morti proximus apud Bedam suos alloqui pergit: Catholica patrum statuta diligentissime discere atque observare contendite: ea quoque, quæ per meum ministerium vobis divina Pietas instituta regularis vitæ dare dignata est, exercete solliciti. Locus erat sane idoneus, quam qui maxime, ut S. Benedicti regulam moriens commendaret, si ab anno 664 apud Lindisfarnenses monachos illa tantum introducta fuisset. Instituta autem illa regularis vitæ, de quibus Cuthbertus hic, non alterius, sed sui ipsius fuisse, indicare videntur, quæ proxime sequuntur apud Bedam verba, & quibus illa suam doctrinam vocat: Scio enim, inquit, quia, etsi quibusdam contemptibilis vixi, post meum tamen obitum, qualis fuerim, quam mea doctrina non sit contemnenda, videbitis.
[14] [non tamen certo] Sed manifesta, inquiet Mabillonius, sunt anonymi Lindisfarnensis verba lib. 3 sub initium. Vivens quoque ibi (non in insula Farne, ut ait Mabillonius, sed Lindisfarnia, priori vicina) secundum sanctam Scripturam, contemplativam vitam cum actuali agens, & nobis regularem vitam primum componens constituit, quam usque hodie cum regula Benedicti observamus. Verum quid si verba illa cum regula S. Benedicti non anonymi Lindisfarnensis, sed interpolatoris cujusdam sint? Ego sane diffiteri non possum, dum eumdem anonymum loco, num. 12 citato, nullam interpolationem passum esse, non ostendetur, scrupulum mihi de interpolato hoc pariter loco & in materia valde affini anonymo difficulter exemptum iri. Ponamus tamen, nihil hujusmodi anonymi verbis accidisse; ne sic quidem, S. Cuthbertum Benedictinæ regulæ sectatorem fuisse, liquido constabit. Cum enim anno 687 in vivis S. Cuthbertus esse desierit, scripserit vero hujus Vitam anonymus sub annum 700; vera esse possunt ejusdem verba, etiamsi eo temporis spatio, quod inter Cuthberti obitum & annum, quo anonymus illius Vitam exaravit, medium fuit, S. Benedicti regula Lindisfarnensi monasterio fuisset illata, seu S. Wilfridi, qui, defuncto Cuthberto, ecclesiæ Lindisfarnensis per annum, teste Beda lib. 4, cap. 29, curam suscepit, seu S. Eadberti, in quem sub annum 688 ejusdem ecclesiæ cura translata fuit, seu denique alterius cujuscumque opera.
[15] Vidit id verosimiliter Mabillonius: quare ostendere nititur, [regulam Benedictinam, quidquid] etiam vivente S. Cuthberto in Lindisfarnensi monasterio in usu fuisse S. Benedicti regulam: profert eam in rem primo ex Beda, monachos Lindisfarnenses quietem meridianam egisse; id autem fecisse illos haud dubie ex præscripto Benedictinæ regulæ in cap. 48 “Post sextam surgentes a mensa pausent in lectis suis.” Verba Bedæ apud nos. tom. III Martii pag. 105, num. 26 hæc sunt: Denique arguere solebat pusillanimitatem fratrum, qui graviter ferebant, si qui se nocturnæ vel meridianæ quietis tempore importuna forte inquietudine suscitarent; e quibus tamen certo non liquet, meridianam quietem captasse Lindisfarnenses monachos ex præscripto, quam sequebantur, regulæ, nedum Benedictinæ. Tum addit Mabillonius: Et Præpositi officium, quod Boisilus ac Cuthbertus sub abbate exercuerunt, ex ejusdem regulæ decreto in cap. 65 profectum videtur: non enim facile reperias Præpositum cum abbate in eodem monasterio, præterquam in illis monasteriis, quæ Benedictinis institutis addicta erant. Boisilus jam inde ab anno 651 sub Eata abbate Mailrosensis Præpositus erat, teste Beda apud nos tom. III Martii pag. 101, num. XI, quo tempore Scoticos usus illic adhuc viguisse, e Beda dictum est supra; nec tamen Mabillonio certum est, jam tum Mailrosenses monachos Benedictinam regulam observasse: igitur nec certum illi esse debuit ex hoc capite, post annum 664 sive apud Mailrosenses, sive apud Lindisfarnenses Benedictinam regulam, superstite in vivis Cuthberto, floruisse.
[16] Postquam anno 664 in synodo Pharensi causa ceciderat Colmanus, [in contrarium] teste Beda lib. 3, cap. 26 Historiæ Ecclesiasticæ, in Scotiam, seu Hiberniam, relicto Lindisfarnensi episcopatu, regressus est. Colmani exemplum secuti sunt e Lindisfarnensibus aliqui, alii vero in eadem insula remanserunt: Porro Fratribus, inquit Beda, qui in Lindisfarnensi ecclesia, Scotis abeuntibus, remanere voluerunt, præpositus est abbatis jure vir reverendissimus ac mansuetissimus Eata, qui erat abbas in monasterio, quod vocatur Mailros. Ex quibus deduci videtur posse, Scoticos mores in monasterio Lindisfarnensi usque ad synodi Pharensis tempus seu annum 664 perdurasse; sed, illa celebrata, sub Eata ibidem desiisse, qui dein S. Cuthbertum Lindisfarnensi monasterio Præpositum dedit; cujus opera novum vitæ genus in idem monasterium, licet ægre, fuit inductum: ita enim rursus Beda in Vita S. Cuthberti apud nos cap. 5, num. 25. Erant autem quidam in monasterio (Lindisfarnensi) Fratres, qui priscæ suæ consuetudini, quam regulari mallent obtemperare custodiæ: quos tamen ille modesta patientiæ suæ virtute superabat, & quotidiano exercitio paullatim ad melioris propositi statum convertebat; quibus verbis non alia vitæ regularis instituta designari videntur, quam illa, quæ morti proximus Lindisfarnensibus monachis velut sua commendavit, non ita verosimiliter de S. Benedicti institutis, ut supra diximus, locuturus. Neque admodum verosimile est, S. Cuthbertum nihil in commendationem regulæ Benedictinæ apud monachos, qui priscæ suæ consuetudinis amorem nondum omnino deposuerant, dicturum fuisse, si illam recens introduxisset, & tantum additamentis aliquot, ut Mabillonius verbis mox citandis insinuat, de suo auxisset.
[17] [Mabillonius afferat] Sic denique Mabillonius arguit: Denique Wilfridus, eximius regulæ Benedictinæ propagator, consentientibus etiam adversariis, postquam Scotos in prædicta synodo revicit, & ex Northumbria vi veritatis effugavit, SINE DUBIO desertis Scotorum cœnobiis regulam S. Benedicti imposuit. Quamquam non dubitamus, decreta quædam seu statuta præter regulam S. Benedicti (præter quam certo etiam fuit vestis alba, qua usum fuisse S. Cuthbertum & monachos Lindisfarnenses, Beda tradit in ejus Vita cap. 5, num. 27) monachis Lindisfarnensibus præscripta fuisse. Sane verosimile est, S. Wilfridum, ut aliis monasteriis, a Scotis desertis, ita & Lindisfarnensi S. Benedicti regulam, data occasione, invehere studuisse: sed, quod ad Lindisfarnense attinet, verosimilius est, id conatum esse S. Wilfridum mox ab obitu S. Cuthberti, post quem per annum circiter Lindisfarnensium curam Wilfridus gessit. Beda enim, postquam cap. XI, num. 61 Herefridi verbis narravit, mortuum fuisse S. Cuthbertum eo temporis articulo, quo Psalmus 59, cujus initium est: Deus repulisti nos & destruxisti nos: iratus es, & misertus nobis, a monachis canebatur, hæc subdit paulo post: Quod superna dispensatione procuratum, rerum exitus ostendit. Sepulto siquidem viro Dei, tanta ecclesiam illam tentationis aura concussit, ut plures e Fratribus loco magis cedere, quam talibus vellent interesse periculis. Attamen post annum, ordinato in episcopatum Eadberto … visionem pacis Dominus & dispersiones Israëlis congregavit.
[18] [contra Henschenium, qui S. Wilfridum a S. Cuthberti morte] His Bedæ verbis Henschenius sequentem annotationem subjecit: Videtur illa tentatio constitisse, quod S. Wilfridus antiqua statuta Patrum & ipsius S. Cuthberti, quæ hactenus observarant (Lindisfarnenses monachi) & quæ S. Cuthbertus moribundus illis commendarat, voluerit abrogare, & regulam S. Benedicti aut introduci aut solam observari. Simile quid (vide num. XI) non inscio certe S. Wilfrido, Eatæ & Cuthberto, in monasterio Riponensi degentibus, acciderat. Commodam Benedictini instituti eo introducendi occasionem S. Wilfridi zelo suscepta Lindisfarnensis ecclesiæ cura præbebat; duravit denique illa tentatio toto eo temporis spatio, quo Lindisfarnensem episcopatum Wilfridus gessit, & sub ejus successore mox desiit: quæ sane Henschenianam conjecturam non improbabilem faciunt. Quid vero ad hæc Mabillonius? Verum ista, inquit in Annotatis ad cap. 40 Vitæ S. Cuthberti, prorsus incerta sunt. Sit ita: igitur nec certum est, S. Cuthbertum a celebrata anno 664 Pharensi synodo ad Benedictinum institutum transiisse.
[19] Magis affirmate Mabillonius loquitur in Annalibus Benedictinis ad annum 687, [regulam Benedictinam Lindisfarnensi monasterio] num. 58. Non multo post, inquit, nimirum ab obitu S. Cuthberti, tanta ecclesiam illam tentationis afflavit procella, ut plures e fratribus loco cedere, quam tanto interesse discrimini mallent. Episcopatum illum uno anno rexit venerabilis antistes Wilfridus, donec eligeretur, qui pro Cuthberto episcopus ordinandus esset. Electus est ad id muneris vir magnarum virtutum Eadbertus, qui, fugatis perturbationum procellis, tranquillitatem Lindisfarnæ restituit & dispersos istuc revocavit. Hæc recte Mabillonius; fatetur porro, conjici ex his posse, has procellas Wilfridi occasione, certe ejus tempore (quod certum apparet) exortas fuisse. Verum id a Wilfrido factum esse, quod antiqua Patrum statuta (addere debebat, & ipsius S. Cuthberti) in monasterio Lindisfarnensi abrogari; introduci vero, vel solam S. Benedicti regulam observari vellet, mera, inquit, divinatio, ne dicam, allucinatio est. Wilfridi occasione & causa ortas fuisse apud Lindisfarnenses monachos turbas, non hallucinatio, sed tolerabilis saltem conjectura est: si enim turbarum causam quærimus, hæc in Pascha Scoticum refundi non potest, cui, Cuthberto superstite, ex hujus Vita Lindisfarnenses jam inde vale dixerant. Nec in ritus Scoticos reliquos: nam ex Beda, supra citato num. XI, Scoti, quique horum ritus sequi maluerunt, Lindisfarnensi insula a celebrata Pharensi synodo excesserunt. Quam igitur probabiliorem causam Mabillonius assignabit, quam illam, quod S. Wilfridus eorum regulam, quam sibi recens a S. Cuthberto commendatam habebant, aut abrogare, Benedictinam subrogando, aut utramque conjungendo augere seu mutare voluerit?
[20] Atqui, inquit Mabillonius, quæcumque fuerit horum mottum causa, [invehere conatum innuit:] e Vita S. Cuthberti apparet, regulam Benedictinam ante illius obitum in Lindisfarnensi cœnobio viguisse; ex qua nimirum habemus, S. Cuthbertum animam Deo reddidisse feria quarta & eo quidem tempore, quo fratres Lindisfarnenses “sub ordine nocturnæ Laudis” dicebant Psalmum quinquagesimum-nonum, cujus initium est, “Deus repulisti nos, & destruxisti nos:” sic enim S. Benedictus vigiliarum seriem ordinat, ut in feriæ quartæ vigilias hic Psalmus incidat. Verum quid tum? Fuitne id tum temporis ab unis Benedictinis observatum? Hunccine morem, uti & Pascha Catholicum, sequi S. Cuthbertus non potuit, nisi simul S. Benedicti regulam amplecteretur? Certe hodieque feria quarta eumdem Psalmum ad Matutinum recitant, quicumque Romanum Breviarium sequuntur. Subdit his Mabillonius anonymi, Vitæ S. Cuthberti scriptoris, verba num. 14 relata, quibus dictum suum confirmat; non nescius tamen, verba illa, quibus Benedictinæ regulæ observatio in monasterio Lindisfarnensi ante annum 700 adstruitur, ab Henschenio pro certo genuinis habita non fuisse; & quidem non immerito, ut num. 14 dixi. Neque vero subterfugisse Mabillonium arbitror, verba illa, utut genuina fortasse sint, non obesse, quo minus S. Benedicti regula, post obitum quidem S. Cuthberti, tamen ante annum 700 in cœnobium Lindisfarnense invecta fuerit, quod itidem num. 14 dixi. Miror proin, nihil a viro sane doctissimo, quo interpolationem ab anonymo amoliretur, sive in Admonitione prævia ad Vitam S. Cuthberti, sive in Annotatis ad eam, sive tom. 2 veterum Analectorum pag. 176, ubi de regula S. Benedicti, in monasterium Lindisfarnense per Wilfridum introducta, agit, sive parte 1 Sæculi IV Benedictini, ubi de S. Wilfrido, alibive, quod sciam, fuisse allatum.
[21] [atque adeo nec S. Ywius certo Benedictinus fuit.] Porro non aliter hic de S. Ywio, quam de S. Cuthberto loquendum videtur. Monachum fuisse S. Ywium, ex Beda, num. 9 laudato, probabiliter quidem colligi potest; ejusdem nimirum instituti, cujus S. Cuthbertus seu auctor seu sectator fuit; atque adeo plane ambiguum, num Benedictini. Neque S. Ywii in Britanniam Minorem seu Armoricam discessus monasticæ ejus professioni obest: potuit enim bona abbatis sui & Fratrum venia eo migrasse, ut vitam Deo solitarius illic ageret, magistri sui Cuthberti exemplo, qui in Farnem insulam simili de causa aliquando concessit. Reliqua, quæ de S. Ywio Acta tradunt, satis quidem credibilia sunt, sed non æque testata: liquet enim illorum auctorem a Sancti ætate admodum fuisse remotum, & illius gesta parum luculenter explorata habuisse. His plura apud Rerum Armoricarum scriptores frustra quæsivi; neque dicendo sum, num in Armorica S. Ywii memoria dudum ab ejus obitu vixerit.
ACTA EX CAPGRAVIO.
Ywius diaconus conf. Wiltoniæ in Anglia (S.)
BHL Number: 4638
Ex Capgravio.
[S. Ywius patria Brito, discipulus] Sanctus enim Ywius, præclaræ stirpis Britonum a religiosis parentibus, Branone videlicet patre, Egidaque genitrice ortus, & Lindisfarnensi provincia b nutritus est. Qui ab infantia litterarum rudimentis traditus, inspirante Spiritus Sancti gratia, coætaneos suos litterarum scientia transgrediens a magnis doctoribus venerabatur. Nihil puerile dicto vel facto exercebat: sed, crescente simul cum ætate religione, divinis obtemperans mandatis, non solum super hiis, quæ feliciter, verum de non prospere sibi adventantibus gratulabatur. Cum autem jam in juvenili vernaret flore, a suis, utpote tanti hæres patrimonii, arma capere crebro hortatus, terreno cæleste præferens præmium, quosdam sacri ordinis, parentibus insciis c, conscendit gradus. Paulo vero maturior, utroque parente orbatus, a sanctissimo Lindisfarnensi episcopo Cuthberto d, cujus erat discipulus, instructus, diaconatum suscepit.
[2] [S. Cuthberti Lindisfarnensis episcopi, & diaconus, editis] Frequens illi in monasterio nunc orationi insistendo, nunc de Domini mensa spiritualem cibum sumenda e erat cura. Dum vero nihil de crastino sollicitus erat, quidquid ad manum habere poterat, prout cujusque necessitas exigebat, quotidie pauperibus erogans alimoniam, in se delinquentibus veniam, algentibus indumentum, mœstis solatium præbens, caducis æterna, terrenis mercabatur cælestia. Celebrante autem quadam die solempni præfato præsule, sanctoque Ywio diaconi vicem peragente, ecce, quidam vi febrium oppressus, infirmos gressus baculo regens, post populi frequentiam oblaturus accessit. Cujus calamitati beatus compatiens Diaconus, apprehensa manu, proximum altari gradum scandenti, qui tantæ obsistebat imbecillitati, præbuit fulcimentum. Mox mirum in modum ad præcipuæ simplicitatis Viri tactum ægritudo, quamvis vehemens, accessit f, pristinæ robur virtutis ad singula membrorum officia se adeptum lœtatur. Et prosternens se Vir sanctus, non meis, frater, sed præsulis, inquit, sancti, cujus manum osculari desiderabas, meritis intercedentibus, superna Pietas in te operata est.
[3] Nec multo post, dum idem Vir beatus, epulis sobrie sumptis, [æliquot prodigiis, latebras in Britannia Armorica] quadam die domi sederet, contigit, ut pauper quidam, diutina infirmitate vexatus, ita ut, decocta carne rugosa, tantum cutis nuda protegeret ossa, ad januam accederet: cujus condolens miseriæ ab eo, quid accipere vellet, humiliter sciscitatus est. Cumque a paupere id responsum acciperet: Nullo delector, nullo tecum fruar cibo; potu tamen, quæ mei * torret interiora, compesce flammam: festinus ciceram g afferens egeno dedit. Quo hausto, humeros curvatos pauper erigit, & sospitati redditus gratias Deo egit. Sanctus autem Ywius timens, ne sibi humani noceret aura favoris, patriam omnino suam fugiendo relinquere disposuit, & signo crucis se muniens ad portum quemdam iter direxit h. Appropinquante autem eo septimæ stationi navium, quæsierunt ab eo nautæ, quo tenderet? Cumque responsum, quo Dominus eum vocare dignaretur, se pergere, eis dedisset, adjunxit: Si qui vestrum ad præsens transfretare desiderant, precor, ut in nomine Domini cursus comitem & laboris recipiant. Cui dixerunt: Nisi nostrum ventus impediret cursum, jam diu Minorem applicuissemus Britanniam i, & si illuc tendere cupis, quousque ad votum afflaverit aura, tibi necessaria ministrabimus.
[4] Quo audito, Vir sanctus benedicens Dominum vultu læticiam prodens ait: [quærit, ibique meritur.] Descendamus ergo, fratres, &, quæ necessaria sunt, præparemus. Et cum subito ventus desideratus fieret & navigare inciperent, orta tempestate gravissima, nautæ desperantes palmas ad cælum tendere & auxilium a Deo postulare cœperunt. Excitatus tandem vir Dei Ywius, qui sopore corpus fessum recreavit, preces ad Deum fudit, & tota maris commotio confestim conquievit. Paralyticus quidam, nisi aliena manu cibum capere non valens, suis sacris precibus sanitatem recipere meruit. Interea vero Dei Famulus vigiliis jejuniisque assiduis corpus affligens, humilitatis & operum virtutis & totius honestatis omnibus exemplum se præbuit, & pridie Nonas Octobris in Minori Britannia feliciter ad gaudia in æternum mansura migravit k. Apud Wiltoniam l diebus nostris m corpus ejus sanctum quiescens n in magna veneratione habetur.
ANNOTATA.
a Britones iidem sunt, qui nunc Angli dicuntur:de variis gentis illius nominibus, uti & origine vocis Britannia, vide Camdenum pag. 17 & seqq.
b Ex præcipuis Britanniæ insulis una, de qua sic Camdenus pag. 851. In Northumbriæ littore, Lindi fluvio una objecta est Lindis-farne, Britannis Inis Medicante, quæ, ut Bedam audias, “accedente & recedente reumate, id est, æstu, bis quotidie instar insulæ maris circumluitur undis, bis, renudato littore contigua terræ redditur.” Unde ille Semi-insulam apposite vocavit. Pars Occidua angustior & cuniculis relicta, isthmo admodum tenui Orientali connectitur, quæ multo latior, qua Meridiem spectat, oppidulum habet cum ecclesia, & in eo castrum, ubi olim sedes fuerat episcopalis, quam Aidanus Scotus, evocatus ad fidem Christianam Nordandumbris annunciandam, instituit, loci solitudine & recessu delectatus; sederuntque ibi undecim episcopi: postea autem irruentibus Danis, sedes Dunelmum translata fuit. … Hæc ob sanctorum monachorum habitationem Holy Iland Anglis vocatur.
c Ms. Rubeæ Vallis habet: Invitis.
d Lindisfarnensis episcopus consecratus est anno 685 Eboraci: obiit anno 687, abdicato paulo ante episcopatu, in insula Farne, Ad septimum, inquit Camdenus mox citatus, a Lindisfarnensi insula milliare Euroaustrum versus sita.
e Ms. Rubeæ Vallis: sumendo.
f Lege: Abscessit, ut habet Ms. Rubeæ Vallis.
g Sicera, ut passim scribitur, hodie potum significat, e pomis pyrisve expressum: olim vero potionem omnem, quæ, præter vinum, inebriare poterat. Potionis illius usum antiquum esse colligi potest ex capitulari Caroli Magni de Villis cap. 45, ubi siceratores memorantur, addita hac vocabuli illius explicatione: Id est, qui cervisiam, vel pomatium, sive piratium, vel aliud quodeumque liquamen ad bibendum aptum fuerit, facere sciant. Vide regum Francorum Capitularia apud Baluzium tom. 1, col. 337 & seq.
h Superstite adhuc S. Cuthberto; ut quidem Acta videntur innuere: atque adeo inter annum 685 & 687.
i Galliæ regio est ad mare Britannicum (La Bretagne) olim Armorica dicta.
k Sub annum, ut fertur, 704.
l Comitatus cognominis in Anglia (Anglice Wilt-shire) olim primarium oppidum, a flumine Willy sic dictum, ut scribit Camdenus in sua Britannia pag. 176.
m Vixit Capgravius seculo XV: Joannes Tinmuthensis, quem hic compilavit, XIV.
n Eo delatum sub finem seculi X vel sequentis initium. Vide num. 6 Sylloges.
* mea
DE S. ENIMIA VIRGINE,
FORTE REGIA ET ABBATISSA,
IN DIOECESI MIMATENSI IN OCCITANIA.
FORTE SEC. VI, VII, VEL VIII.
COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.
Enimia virgo, forte regia, & abbatissa in diœcesi Mimatensi in Occitania (S.)
AUCTORE C. S.
§ I. Sacra illius apud recentiores martyrologos memoria: cultus certus ad hunc diem: locus, in quo ejusdem reliquiæ servantur: compendium Vitæ ex Mabillonio & lectionibus propriis; variæ de illius parentibus opiniones.
Castellanus in Martyrologio suo Universali ad hunc diem VI Octobris inter Galliæ Sanctos hanc Virginem, cultu, quam gestis ceterisque ad eam spectantibus notiorem, [Hanc Sanctam, in recentioribus Martyrologiis celebratam,] paucis his verbis, sed Gallicis, prudenter recensuit: In Mimatensi Gabalorum diœcesi S. Enimia (Gallice Enimie) virgo, cujus reliquiæ in sui nominis ecclesia priorali ad fluvium Tarnem conservantur. In margine addit, eamdem a Sanson Gallice vocari sainte Eremie; in Additionibus vero ac Correctionibus ad hunc diem observat, eamdem in pago Rutenensi, ac pene in universa Alvernia sainte Eremie, aut Ermie pronuntiari; Monte-Pessulano Enimie, Mimate Enemie. Castellanum secutus est auctor Martyrologii Parisiensis, anno 1727 vulgati, in quo paucis pariter legitur: Apud Gabalitanos, sanctæ Enimiæ virginis. De nomine consentiunt & alii, infra laudandi, præterquam quod apud aliquos Enymia pro Enimia scribatur.
[2] At Molanus in suo Martyrologio Usuardino eamdem Latine Emmiam dixit, [alii Emmiam vocant; Ferrarius geminavit, unam Parisiis,] regiumque ipsius Merovingicum genus adscripsit, In Galliis, inquiens, sanctæ Emmiæ virginis, filiæ Clodovei regis, eximiæ castitatis. Philippus Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui in Romano Martyrologio non sunt, ex ea nominum diversitate, ac forte ex gemino, qui ipsi adscribitur, patre ex una duas fecit, quarum unam Parisiis, alteram in territorio Gabalitano hoc eodem die annuntiavit. Nam primo sic ait: Parisiis sanctæ Emmiæ virginis, Clodovei regis filiæ. Tum, unde hæc acceperit, notavit his verbis: Ex Molano in Additionibus; licet in aliquibus codicibus desit. De ea in Natalibus Sanctorum Belgii. Molanus (ut vidimus) S. Emmiam in Galliis quidem annuntiavit, non tamen Parisiis. Ejusdem geminam Natalium Sanctorum Belgii editionem præ manibus habeo, alteram Lovaniensem anni 1595, Duacenam alteram anni 1616; in neutra S. Emmiæ mentionem reperi. Redeo ad Ferrarium.
[3] In ejusdem diei laterculo denuo inquit: In territorio Gavalitano, [alteram apud Gabalos annuntians;] sanctæ Enymiæ virginis; hancque acceptam observat ex Martyrologio Usuardi (auctum intellige) & ex monumentis cœnobii ab ea exstructi, & ex ea nominati, in quibus apparet, eam fuisse Dagoberti regis sororem, filiam Clotharii, non Clodovei, ut apud Usuardum (auctum) legitur. Extat oppidum in territorio Mimatensi cum cœnobio virginum, ex ejus nomine dictum. Nescio, quodnam hic Usuardi Martyrologium laudet; nam nec in genuino illius, nec in ullo ex ejusdem auctariis, cum Mss., tum editis, quæ Sollerius noster in sua Usuardini Martyrologii editione recensuit, Enymia vel Enimia legitur. Cetera postmodum examinabimus: interea hic observasse suffecerit, S. Emmiam, quam Molanus habet, diversam non esse a S. Enimia, de qua nunc agimus, quamque Ferrarius ob dictas rationes in duas perperam distraxit.
[4] [Saussayus eamdem Enymiam appellans, gemine] Andreas Saussayus eamdem Sanctam Enymiam apellans, hoc ipso die geminum illius elogium dedit. Primum in ipso Martyrologio Gallicano ita se habet: In territorio Mimatensi, Sanctæ Enymiæ virginis, monasterii virginum sui nominis, ubi quiescit, fundatricis; quæ Clotharii Magni filia, sororque Dagoberti regis, mundum & pompas ejus aspernata, spinosum Christi diadema coronæ gemmatæ præposuit, carnemque crucifigens mori sibi, ut Christo viveret, voluit. Quibus piis studiis intenta ad cæleste regnum transivit, quod terreni principatus contemptu emeruerat. Alterum, quod dixi, elogium in ejusdem Martyrologii Supplemento, ad hunc diem, contextum hoc modo est.
[5] [ad hunc eumdem diem elogio exornat.] In agro Gabalitano gloriosa migratio sanctæ Enymiæ, virginis regiæ, quæ dum ad terrenas nuptias urgeretur, impetrata a Domino lepra ob virginitatis custodiam, ab angelo monita Burleum fontem adiit, ubi sanata est. At, cum iterum impeteretur virginalis ejus constantia, usque tertio simili tabe percussa, annuente Dagoberto, fratre rege, duplici monasterio ad montes Tarni fluvio imminentes, quo perfugerat, ædificato, a B. Isero episcopo virginum abbatissa solemni ritu consecrata est; ac virtutibus pollens, angelorum, quibus semper est amica virginitas, frequenti honorata obsequio, morte in conspectu Domini pretiosa cœlestis regni gaudia comparavit. Hæc Saussayus, quæ in sacrum Gynæceum transtulit Arturus a Monasterio, quæque quanti valeant, inferius examinabo.
[6] Utut ista sint, hæc sancta Virgo Officio annuo ritus duplicis in ecclesia Mimatensi die VI Octobris colitur, [Colitur hæc hoc die in diæcesibus Mimatensi & Albiensi,] quod præ manibus habeo inter ejusdem cathedralis ecclesiæ Propria, auctoritate reverendissimi Caroli de Rousseau, Mimatensis episcopi, anno 1619 Lugduni typis excusa, Sumitur illud ex Communi Virginum, non martyrum, cum Oratione Exaudi nos, Deus, Lectionibus secundi Nocturni propriis; tertii vero ex Homilia in Euangelium: Simile est regnum cælorum thesauro abscondito in agro &c, ex Communi nec virginum nec martyrum. Simili Officio eam in diœcesi quoque albiensi coli, colligo ex Mabillonio tom. 1 Annalium Benedictinorum ad annum Christi 656, num. 44, ubi dicitur annuo cultu in pago Gabalitano, seu Mimatensi, & Albiensi honorata pridie Nonas Octobris.
[7] Peculiarem haud dubie venerationem habet in oppidulo diœcesis Mimatensis ad fontem Burlam ac prope Tarnem fluvium Sainte Enimie ab illa dicto, [atque in prioratu sui nominis, ubi ejus corpus quiescit.] ubi ejusdem corpus servatur in ecclesia priorali, quæ olim fundatum ab illa virginum monasterium fuisse creditur, sed sub medium seoulum X jam fere destructum Dalmatio, Calmeliacensis monasterii Benedictini Ordinis abbati, traditum fuit, ab eoque restauratum atque in virorum prioratum conversum; quo prioratus titulo ex eo tempore eidem Calmeliacensi abbatiæ subjectum hactenus permanet, ut suo loco videbimus. Interea hinc corrige Ferrarium supra num. 3 prioratum illum cœnobium virginum, quale forte ante medium seculum decimum fuit, suo tempore vocitantem. Jacuisse vero jam dicto seculo X in ejus ecclesia corpus S. Enimiæ, extra dubium est ex Stephani, Mimatensis episcopi, charta inferius recitanda, per quam is locus Calmeliacensi abbatiæ donatus fuit; ut proinde antiquus æque atque hodiernus hujus sanctæ Virginis cultus in controversiam nequeat vocari. Utinam de ejusdem gestis tantumdem dici posset!
[8] Arturus a Monasterio in Gynæceo sacro ad hunc diem, [Vita illius displicuit Mabillonio, placuit Cointio:] S. Enimiæ, quam Emmiam appellat, Vitam exstare scribit in Bibliotheca regia Parisiis. Nec hæc, nec ulla alia ad manus nostras pervenit; at ut eam minus desideremus, facit Mabillonius, qui eamdem verisimillime viderat, dum in Prætermissis ad Acta Sanctorum Sæculi 2 Benedictini pag. LIX sic pronuntiavit: Enimia virgo in pago Mimatensi, cujus Vitas tres legimus, mendis & erroribus refertas, colitur die VI Octobris. Aliter de eadem similive Vita sensisse videtur Cointius, dum ad annum 628, num. XI, postquam datum supra S. Enimiæ ex Saussayo elogium retulerat, de S. Ilero, Mimatensi episcopo, qui in illo memoratur, sic statuit: De tempore, quo sedit, nulla debet esse controversia: Soror enim Dagoberti regis (S. Enimia) ab eo abbatissa solemni ritu consecrata est.
[9] Mabillonius solius primæ e tribus illis, quas legerat, [ex quorum priori exhibetur Compendium Vitæ] Vitæ compendium (fortasse quod reliquas mendosiores pluribusque erroribus conspersas esse judicaret) ibidem exhibuit, suasque observationes eidem inseruit, verba Vitæ alio charactere distinguens, quæ ego hic virgulis includam. Sic ergo habet: In prima Vita hæc leguntur: “Enimia in provincia illa Germaniæ, quæ Francia nuncupatur, oriunda exstitit, scilicet progenita de patre rege, nomine Chlodoveo, filio Dagoberti, cujus atavus, eodem nomine Chlodoveus, inter Francorum reges primus suscepit fidem.” Tum quid in his displiceat, laudatus Mabillonius sic indicat: At Chlodoveus tres dumtaxat masculos, nullam feminam procreavit. Mox prosequitur e Vita: Enimia conjugii copulam fugiens “lepra” divinitus pereussa fuisse dicitur, & “in partes Gabalitanas” monitu divino secessisse, & ad fontem “Burlam” prope alveum Tarni fluvii lepram deposuisse, ubi puellare cœnobium exstruxerit, & basilicam “in honore sanctæ Dei Genitricis, ab Hilero, seu Ilero, Gabalitanæ ecclesiæ præsule” consecratam.
[10] [primæ ex tribus, quas legerat.] “Quo audito, miserit rex Chlodoveus progenitor ejus, ac Dagobertus germanus ipsius, curiales ac præfectorios legatos, qui monasterium Virginis de propriis reditibus curarent.” Denique, Enimiam post mortem ibidem fuisse sepultam, una cum cognomine ac filiola sua, eodem die defuncta, cujus corpus “Dagobertus, Enimiæ germanus” (scilicet Dagobertus II, Sigiberti Austriæ regis filius) nominis errore deceptus, in Franciam pro Germanæ corpore detulerit. Hactenus Mabillonius, suam deinde longe aliam de eadem sancta Virgine suspicionem subdens, inferius referendam. Displicuit ergo Mabillonio, quod Enimia dicatur filia Chlodovei II, qui dumtaxat tres masculos, nullam feminam procreasse legitur. Addere poterat, nec inter hos tres masculos ullum fuisse Dagobertum, qui ejusdem Enimiæ germanus esse potuerit. Neque is potuit fuisse Sigiberti III, Austrasiæ regis, filius Dagobertus II; hic enim, non germanus frater, sed patruëlis Enimiæ fuisset, s hæc ex patre Chlodoveo II nata esset.
[11] [Datur & aliud ex ejusdem Officii proprii] A Mabilloniana Vita partim dissimilem præ oculis habuit, qui, quas supra dixi, S. Enimiæ Lectiones proprias pro ecclesia Mimatensi concinnavit: in hisce onim illa, non Chlodovei II, sed Clotarii II filia fuisse dicitur, Dagobertus ejusdem Sanctæ solum frater vocatur, non germanus. Juverit etiam has Lectiones, dum alia non habemus, hic recitasse. Lectio IV. Beata virgo Enymia, illustris liliata stirpe Christianissimorum Franciæ regum, quippe filia Clotarii Junioris; sed illustrior virtutum divinarum, & illibatæ virginitatis dote, sanctissima Christi sponsa, dum ad terrestres sponsi nuptias urgetur a parentibus, raro divini amoris exemplo petit & exorat a suo cælesti Sponso, ut formæ & sanitatis dispendio virginitatem Christo integram servare possit. Lepra corpus regiæ Virginis deformatur, &, dum horrore vultus amores sponsi mortalis extinguit Enymia, Christi, immortalis Sponsi, amorem decore mentis accendit. Sed, virginitate jam in tuto posita, precanti cælo adlabitur angelus, monet, ut apud Gabalos fontem Burlæum adeat, corpusculum lymphis abluat, & lepram eluat. Lætus rex pater Filiam regio mittit apparatu, fons cælo designatus invenitur, ejus lymphis Virgo corpus abluit, & Jordane Burlæo in nomine Jesu a lepra sanatur Enymia.
[12] [Lectionibus secundi Nocturni,] Lectio V. Ad parentes reditura Parisios, jam Virgo regia montes arduos Tarni fluminis superaverat, ecce secundo corpus Virginis lepræ inquinatur aspergine; redit ad fontem; invocatus in vota exaudit Christus, & ejus in aquis lepram mergit, detergitque. Jamque sana Virgo, gratiis divino Numini repensis, revertebatur, cum tertio lepra vultum inficit. Frustra (inquit Enymia) tibi, cælestis Sponse, obluctamur, audio placidos vocantis susurros. Sic plena divini æstus tertio ad Burlæum fontem reversa, aspergine lympharum curatur a lepra. Francorum reges, Clodoveus pater, & frater Virginis Dagobertus, divinæ voluntatis moniti, ad Enymiam magnas opes remittunt; emitur rota * in orbem late regio, & Deo per Virginem mancipatur monasterium virginum. Duo templa, alterum Deiparæ, sancto Petro alterum, Enymiam abbatissam, & virgines discipulas evocatus Mimatensis præsul beatus Ilerus consecrat ritu solemni.
[13] Lecto VI. Amans Christi virgo Enymia subinde studio solitudinis in proximam se recipit speluncam, [quæ hic quoque recitantur.] & in rerum cœlestium speculatione animum colligit. Ibi jejuniis, fletu, precibus amabilem Sponsum, Dominum Jesum, sibi & paterno Franciæ conciliat regno: ibi durum pro cubili saxum habet; ibi Virgo insons sontibus rarum pœnitentiæ describit exemplum; ibi Sponsus cœlestis Sponsæ loquitur ad cor; ibi angelorum frequenti fruitur alloquio; ibi beata Enymia decantatam a rege propheta Dei Sponsam effingit: Astitit regina a dextris Christi in vestitu deaurato charitatis, virtutum omnium circundata varietate. Et fere una e primis de liliata Christianissimorum regum familia posteris domus regiæ virginibus, magno cœtu secuturis, studium accendit virginitatis; ut Enymiæ merito Davidicum carmen tribui debeat: Adducentur Regi regiæ virgines post eam, & proximæ ejus afferentur tibi.
[14] Abest igitur a Mimatensis Officii Lectione præcipuus, [In hisce illa, non Clodovei II, sed Clotarii II filia dicitur, quod placuis Cointio,] qui Mabillonio in Vita displicuit, error, quo S. Enimia Chlodovei II filia, hujusque germanus frater Dagobertus dicebantur. Clotarium etiam legit Saussayus in Martyrologio suo Gallicano verbis supra datis, & huic consensit Cointius in Annalibus Francorum ad annum 628, num. X & sequenti, ubi Dagobertum, hujus nominis I, atque Enimiam ex eodem patre Clotario II, sed hanc ex Bertetrude, secunda ejusdem Clotarii uxore, illum ex prima, Haldetrude nomine, natos asserit; quod Mimatensis Lectio non vetat, cum in hac Dagobertus (hujus nominis I) non germanus, sed solum frater S. Enimiæ appelletur. Ex horum ergo opinione floruerit S. Enimia ante medium seculum VII, cujus anno XXVIII Clotarius II obiit. Ejusdem sententiæ fortasse fuit auctor Martyrologii Parisiensis superius laudati, qui, licet de regiis hujus sanctæ Virginis natalibus non meminerit, emortuale tamen ejusdem tempus Post (annum) DCXXVIII in margine adscripsit.
[15] Sunt etiam, qui velint, S. Enimiam Clodovei I filiam fuisse, [ab aliis Clodovei I filia credita est: Valesii de hisce judicium.] teste Hadriano Valesio Rerum Francicarum lib. 20, ad annum 654, ubi triplicem de ejusdem Sanctæ genitore opinionem sic memorat: Quidam B. Emmiam Chlodoveo, Dagoberti regis filio, natam dicunt, quæ virginitatem Deo devoverit, & Gabalis puellare monasterium exstruxerit, ibique grandis natu decesserit ac sepulta sit, atque in pago Gabalitano Albiensique pridie Nonas Octob. quotannis colatur; quam alii Chlotarii Junioris, alii Chlodovei Magni, ejus proavi, liberis adnumerant. Posteriorum opinionem ibidem jam rejecerat lib. 7, ubi de Clodovei I liberis agens, Theudechildis, inquit, vel Theuchildis, non magis mihi Chlodovei filia videtur fuisse, quam Emmia, aut Emma, pridie Nonas Octobres Martyrologio Usuardi (aucto ab aliis) inserta, & sancta Emmia, virgo eximiæ sanctitatis, filia Chlodovei recis dicta.
[16] [Exponitur Mabillonii de ejusdem parentibus suspicio,] Longe ab his omnibus diversa suspicatus est Mabillonius, verbis num. 10 recitatis subdens hæc: Forte an S. Enimia filia fuerit S. Bertæ, quæ filia dicitur Ursanæ, sororis S. Bathildis, quæ Bathildis Chlodoveo, Dagoberti filio, nupsit? Per S. Bertam hic designat sanctam hujus nominis viduam & abbatissam Blangiacensem in Artesia, cujus Vitam ab anonymo scriptam idem Mabillonius Sæculi III Benedictini parte I a pag. 451 prætermittendam censuit, eo quod dubias res non paucas, (inquit ille) ineptas quasdam, fabulosas nonnullas admisceat illius auctor; Sollerius vero noster ad diem IV Julii, quamquam haud multo favorabilius de illa sentiret, nihilominus ob rationes, ibidem allegatas, vulgavit. Porro in hujus Vitæ cap. 1 dicitur Ursana fuisse neptis S. Bathildis reginæ, & ex illustri viro suo Rigoberto genuisse S. Bertam, hæcque Sigefrido nuptui tradita quinque filias protulisse, quarum una Emma vocabatur.
[17] [quæ minime fundata apparet.] Deinde cap. 2 eadem Emma narratur Waraclino, Anglo-Saxonum regi, in matrimonium data fuisse, sed indignis ab eo modis habita, dum ad matrem revehitur, in mari mortua esse. Tota itaque Mabillonii suspicio unicæ tam sublestæ Vitæ vocula Emma, unde Enimia fieri potuerit, innititur, refragantibus ceteris omnibus, quæ tam in hujus sanctæ Virginis, quam in laudatæ S. Bertæ, Vitis referuntur. Quapropter ista eruditi viri suspicio nullo modo mihi verisimilis apparet. Fortasse tamen eadem non displicuerit Castellano, cum hic in Martyrologio suo Universali ad annuntiationem S. Enimiæ hodiernæ seculum VIII in margine adscripserit, circa cujus seculi annum XXV S. Bertam obiisse, statuit Sollemus noster loco mox citato. Ad aliorum igitur opiniones redeamus.
[Annotatum]
* l. tota
§ II. Supra relatæ opiniones expenduntur: quis sit S. Ilerus in Sanctæ gestis memoratus: quæ de eadem sancta Virgine pro certis haberi queant.
[Forte Sanctæ pater fuit Clotarius II,] Ex tam vario scriptorum relato sensu facile colliget lector, nullum exstare antiquum monumentum, ex quo erui possit, quo S. Enimia patre nata sit; quamquam illi omnes (si Mabillonium aliter suspicantem exceperis) eam ex regia Merovingorum stirpe progenitam velint. Qui Clodoveum I ei patrem assignant, nulla prorsus ratione fulciuntur; qui Clodoveum II, ac simul Dagobertum germanum fratrem tribuunt, sequuntur ejusdem Sanctæ Vitam, quam mendis & erroribus refertam vocat Mabillonius; nec ullum poterunt Clodovei II filium Dagobertum assignare, qui S. Enimiæ fuerit frater germanus. Quam ob rem, si regii e Merovingis natales Enimiæ omnino adjudicandi sint, præferenda est sententia eorum, qui cum Mimatensis Officii Lectione ejusdem patrem dicunt Clotarium II, fratrem vero Dagobertum; hunc enim, ejus nominis primum, Clotarii II filium fuisse, extra omnem controversiam est; nec falsi convinci potest, qui Enimiam ex eodem Clotario natam esse, crediderit.
[19] Quam tamen antiquum ejusdem Lectionis [quod tamen nescimus, quam antiquo asseratur testimonio.] Mimatensis primo scriptori monumentum præluxerit, quis dicat. Equidem vetustiorem S. Enimiæ memoriam non reperi, quam medio seculo X in charta donationis Stephani, Mimatensis episcopi, ex Mabillonio inferius recudenda; ex qua tamen nihil aliud novimus, quam eo tempore fuisse in Mimatensi diœcesi locum quemdam, antiquitus Burlatis dictum, fundatum in honorem beatæ Dei Genitricis Mariæ, in eoque tunc requievisse corpus beatæ virginis Enimiæ, quem tunc temporis per incuriam & sæcularem cupiditatem male direptum, adeo ut, inopia exigente, religionis status inibi penitus annulatus videretur, curante laudato Mimatensi episcopo, Dalmatius, S. Theofredi abbas, restituendum, ac Prioratus titulo Calmeliacensi monasterio annectendum admisit. Verum hinc nihil de hujus Enimiæ stirpe, ætate, qua floruit, gestis vitæque genere, ceterisque huc spectantibus, præter cultam ab illa virginitatem, & ejusdem sacri corporis, eodem in loco servati, antiquam venerationem, novimus.
[20] Nihilo etiam plus, imo minus, scitur de S. Ilero, [Nihil etiam huc conferre possunt Acta S. Iberi,] Hilero, Islero atque Isero nonnumquam etiam appellato, qui duplicem ab Enimia conditi monasterii ecclesiam dedicasse, atque ipsam sanctam Virginem abbatissam instituisse, in Vitis narratur. Ilerus hic suum etiam inter Mimatensis ecclesiæ Propria Officium ritus duplicis habet ad diem 1 Decembris, in cujus Lectione V pauca hæc de illa legere est: Hujus (S. Ileri) precibus, virgine comitante Enymia, arido per septennium Margavillæo fonti uberes aquas Deus restituit. Hæc ibi de S. Enimia, nec plura; quæ unde fortassis accepta esse videantur, mox dicam. Ilerus ipse ex solo cultu suo, Vitisque S. Enimiæ notus est, neque alia de causa a Dionysio Sammarthano in Catalogo Mimatensium præsulum, Agricolam inter atque S. Fredaldum vel Frodoaldum relatus est, quam quod S. Enimiam tunc temporis floruisse, pro comperto haberet. Juverit Dionysii verba ex tom. 1 Galliæ Christianæ col. 87 & sequenti recensuisse.
[21] Sic ait ille: Locum habet pius hic præsul in Propio Sanctorum, [ex solis Vitis S. Enimiæ noti,] quos peculiari cultu veneratur Mimatensis ecclesia; duoque dies festi ejus memoriæ assignantur in Calendario, pridie Nonas Octobris & Calendis Decembris; quorum unus est Depositionis, alter Translationis. Notus est hic ex Actis S. Enymiæ virginis, sororis (ut aiunt) Dagoberti regis, & Clotharii II filiæ, quæ in pago Gabalitano, adjuvante fratre Dagoberto rege, condidit duplex monasterium, & consecrata est abbatissa a B. Isero episcopo. Itaque sedebat hic præsul anno DCXXVIII, quo Dagobertus regnare cœpit in tota Gallia, proindeque in Aquitania, aut annis subsequentibus; unde non antecessit Agricolam, quem anno DCXXV præfuisse, ostendimus; nempe contra Sammarthanos fratres, qui in sua Gallia Christiana aliter senserant. Dionysio hic præiverat Cointius, qui Ileri sedis tempus ex eadem S. Enimiæ Vita extra controversiam positum pronuntiavit. Verba illius dedimus supra num. 8. Non aliunde quoque Ilerum sibi notum fuisse, novissimæ Historiæ Occitaniæ scriptores Benedictini lib. 7, num. VI, ubi de eodem ex S. Enimiæ gestis mentionem faciunt, testantur his verbis, sed Gallicis: Quod ad S. Ilerum attinet, solum novimus, ipsum ab istius regionis incolis pro Sancto honorari.
[22] Non geminum, sed unicum ejusdem festum diem, ad Calendas Decembris scilicet, in sæpe dictis Mimatensis ecclesiæ Officiis propriis reperio; [Mimate culti, sed in Castellani ac Parisiensi Martyrologiis prætermissi,] nullum vero in Martyrologiis Castellani ac Parisiensi; forte quod tam hujus, quam istius auctoribus Iler vel Hiler iste non apparuerit diversus versus a S. Hilario vel Hilaro, ejusdem sedis episcopo, quem idem Castellanus primo ad diem XXV Septembris, ac denuo cum Romano Martyrologio ad XXV Octobris recenset. Posteriori item die Hilarium habet Martyrologium Parisiense, prætermisso ubique Ilero. Rectene, an secus, latius discuti poterit ad præcitatas Calendas Decembres; non possum tamen ea de re hic penitus silere, ratione temporis, quo S. Enimia, Ilero, ut volunt, synchrona, floruisse credenda sit. Nam si Ilerus vel Hilerus, ex Actis S. Enimiæ notus, diversus non sit a S. Hilario vel Hilaro, in Romano aliisque Martyrologiis ad diem XXV Octobris celebrato, atque in ecclesia Mimatensi eodem die culto, referenda erit ea sancta Virgo ad seculum VI, aut pro fabulis habenda, quæ de illo in hujus Vita leguntur.
[23] [forte quod hic non diversus visus fuerit a S. Hilario,] S. Hilarium seculo VI Gabalorum episcopum fuisse, constat ex concilio Arvernensi, anno 535 celebrato, cui inter ceteros episcopos, apud Labbeum tom. 4 Conciliorum, col. 1805 subscriptus legitur Hilarius in Christi nomine episcopus ecclesiæ Gabalitanæ. Ad eumdem etiam scripta creditur salutatio metrica Venantii Fortunati lib. 3, num. 21 hujus Operum editionis per Christophorum Browerum. Colitur hic, ut dixi, in ecclesia Mimatensi die XXV Octobris, sed solum Officio ex Communi Confessoris Pontificis; cum Ilerus (ut pariter dictum est) tres secundi Nocturni Lectiones proprias habeat die I Decembris. Attamen S. Hilarii vel Hilari, Gabalitani episcopi, Vitam habemus ex Ms. Rubeæ Vallis, collatam cum Serenissimæ Reginæ Sueciæ codice 569, ex quo etiam exordium, quod in Ms. Rubeæ Vallis deerat, accepimus. Qui hanc legerit, ipsam se putabit, mutato nomine, Vitam legisse S. Ileri, qualis hæc paulo brevius exposita est in tribus hujus Officii lectionibus propriis secundi Nocturni ad diem 1 Decembris, nec ulla ratione dubitare poterit, quin aut hæ ex illa contractæ fuerint, aut ex hisce illa amplificata: tanta est inter eas conformitas.
[24] [in cujus Vitæ eadem leguntur, quæ in Officio S. Ileri.] Non legitur quidem in ista S. Hilarii Vita nomen Enimiæ, sed tamen factum ipsum, quod in Officio S. Ileri refertur, in ea etiam narratur. Juverit utriusque verba retulisse. Ileri lectio V sic habet: Hujus (Ileri) precibus, virgine comitante Enymia, arido per septennium Margavillæo fonti uberes aquas Deus restituit; Vita vero S. Hilarii sic: In villa (pro deleta sequenti voce substituta in margine est ex Ms. Reginæ Sueciæ vox Martravillæ) virginis proflua manans unda * repente fons aruit per septem annos, omni prorsus humore sublato. Quo in loco, socia Virgine, pater (Hilarus) advenit, & preces Domino exoratus effudit: recepto mox cursu unda rediit, atque usibus hominum ubere largitate servivit. Idem, ut vides, utrobique factum est; atque aliqua etiam affinitas est inter voces Margavillæo & Martravillæ, quæ utro loco rectius expressa sit, non dispicio: id interim indubitatum est, nihil prorsus in S. Ileri Officio Mimatensi legi, quod in ea S. Hilarii Vita non legatur. Restat igitur, ut videamus, huicne, an illi, eadem Vita afficta potius credenda sit.
[25] Hunc in finem juverit etiam alterum textum contulisse. In Vita S. Hilarii hæc legere est: Cum beatissimus (S. Hilarus) ad Theodebertum Francorum regem pro remediis commissæ sibi provinciæ festinaret, [Ex asserto S. Hilarii in hujus Vita ad Theodobertum regem aceessu,] & in locum, cui Animi sensus (in margine ex Ms. Reginæ Sueciæ legitur * Arisencus) nomen est, advenisset, intempesta nocte Leo tribunus, dum prope ejus tentorium cum puero cubitaret, globum immensæ lucis a thoro ejus consurgere, aëra dissecare, & ad cælos porrigi, stupenti admiratione conspexit; viros etiam quosdam cum patre (S. Hilaro) loquentes audivit. Post aliquantulam moram B. Hilarus Leonem monet, uti visa reticeat, prosperitatem futuri itineris, secundique reditus celeritatem denuntiat. Interea ad regem pervenit, summa cum veneratione susceptus est, sperata præstantur, ad patriam voti compos regreditur. Modo textum ex Mimatensi Officio Ileri audiamus.
[26] Ad Theodebertum Francorum regem pro quibusdam negotiis commissæ sibi provinciæ festinante (S. Ilero) Arcsenti intempesta nocte Leo tribunus globum immensæ lucis thoro ejus consurgere, [qui S. Ilero in hujus Officio pariter asseritur,] & ad cælos ascendere, stupenti admiratione conspexit: quosdam quoque viros cum eodem patre sanctissimo colloquentes audivit. Quod beatus pontifex prophetico spiritu prænoscens, tribunum admonet, ut visa reticeat, sibique futuri prosperitatem itineris denunciat. Brevi pervenit ad regem, summa veneratione suscipitur, & voti compos in patriam revertitur. Theodebertus, in Vita S. Hilari nominatus, is ipse est hujus nominis primus Austrasiæ rex, quo consentiente, celebratum est anno 535 Arvernense 1 concilium, cui eumdem S. Hilarium subscripsisse, superius observavi. Quam ob rem iste S. Hilari ad Theodebertum regem accessus & chronologiæ & historiæ congruit.
[27] Haud ita facile id dici potest de Hileri accessu ad Theodebertum, [videntur S. Hilarii gesta afficta S. Ilero,] qui non alius fuisse potuit, quam Theodobertus II, anno 612 mortuus. Cointius ac Dionysius Sammarthanus Hilero in serie episcoporum Mimatensi proxime præponunt Agricolam, quia hunc synodo Remensi (anno 625 habitæ) interfuisse, tradit Flodoardus lib. 2 Historiæ Remensis cap. 5. Ex horum igitur opinione nondum fuerit episcopus Hilerus, regnante Theodoberto II, ac propterea prædictus Hileri ad hunc accessus cum sana pugnat chronologia. Ut vero Agricolæ præponas Hilerum, nulla favet ratio, nisi hujus ad Theodobertum regem in Officio Mimatensi assertus accessus, de quo agimus. Cum igitur ex subscriptionibus concilii Arvernensis, regnante Theodoberto I Austrasiæ rege celebrati, constet, Hilarium Gabalitanæ ecclesiæ anno 535 præfuisse; Hilerus autem ex solis hujus sanctæque Enimiæ dubiæ fidei Officiis notus sit, verisimillimum videri debet, S. Hilari ad Theodobertum regem accessum, qui tempori congruit, ex hujus Vita in Mimatense S. Hileri Officium, in quo ille iisdem pene semper verbis narratur, translatum potius esse, quam ex hoc in illam.
[28] Idem prorsus de reliquis Hileri gestis, in eodem illo Mimatensi Officio relatis, [de quo proinde dubitari potest, an exstiterit umquam.] censendum est, cum hæc, non minus, quam iste, in S. Hilari Vita pari modo legantur. Ex hisce omnibus mea mihi firmatur suspicio, S. Hilarum vel Hilarium, a Castellano auctoreque Martyrologii Parisiensis recenseri, penitus prætermisso Hilero, quod hunc, velut ex solis S. Enimiæ sublestæ fidei Vitis notum, mutato nomine, reproductum Hilarium reputaverint. Eo autem facilius Hilerus ab Hilario vel Hilaro nasci potuit, quod hic Gallice saint Hilaire dicatur, unde Hilair ac Latine Hiler, Hilerus ac Iler formari potuit, hicque ex S. Enimiæ gestis, quæ ipsam vel Clodovei II, vel Clotarii II filiam faciunt, diversus videri a S. Hilario, qui concilio Arvernensi anni 535 subscripsit. Poterunt hæc (ut dixi) penitius discuti ad diem XXV Octobris: mihi interim non parum probabile apparet, S. Ilerum, de quo in Actis S. Enimiæ, seniorem istum S. Hilarium esse, ac propterea, si admittenda sint, quæ de istius sanctæ Virginis cum Ilero in utriusque Officiis gestis leguntur, referendam esse ad seculum VI, nec eamdem posse Clodovei II, aut Clotarii II filiam, Dagobertique sororem reputari.
[29] [Non satis etiam mihi constat de monasterio,] Ex tam incertis Vitæ S. Enimiæ Actis, quid mirum, si etiam de ejusdem Virginis vitæ conditione, structoque ab illa monasterio cogar dubitare. In Officio suo Mimatensi dicitur illa monasterium virginum construxisse, additis eidem duabus ecclesiis, quarum una Deiparæ Virgini, altera S. Petro fuerit dicata. De uno solum monasterio unaque ecclesia mentionem facit Mabillonius ex Vita, quam legerat; alii, qui duplex illud fuisse dicunt, de altero virorum, puellarum altero interpretantur, omnesque illud in agro Mimatensi ad fluvium Tarnem situm fuisse, consentiunt, ubi scilicet hodieque superest virorum prioratus, S. Enimiæ nomine insignitus, & jam a medio seculo X Calmeliacensi abbatiæ subjectus, de quo plura inferius. In laudato Vitæ Ms. apographo S. Hilari, dicitur etiam hic Sanctus fidei ardore fervens monasterium prope flumen Tarne miro opere ac sumptuoso labore construxisse, in quo copiosam Fratrum multitudinem collocavit.
[30] [ab eadem Sancta condito.] His rursum consonat Mimatense Officium S. Ileri his verbis: Fervens ardore fidei (S. Ilerus) monasterio prope flumen Tarni miro opere construendo plurimum invigilavit. Utrumvis horum antistitum S. Enimiæ convixisse malueris, fortassis de eodem monasterio ibi sermo est, de quo in Actis S. Enimiæ; maxime si hoc duplex fuerit, virorum scilicet ac virginum; quorum istud alterutri præsuli ob collatam in eo condendo eidem sanctæ Virgini operam, atque in eodem administrando curam specialiter potuit adscribi. Favet certe locus, in quo S. Enimia suum, suumque S. Hilarus & Ilerus condidisse dicuntur; nec inter Mimatensis diœcesis abbatias ullum Hilari Ilerive monasterii vestigium in Gallia Christiana Dionysii Sammarthani reperio; sed solum inter nunc destructas abbatias Prioratum virorum, qui olim S. Enimiæ monasterium fuisse creditur; quod ipsum etiam nequeo satis certo argumento confirmare.
[31] [Ex charta Stephani, Mimatensis episcopi,] Vetustiorem S. Enimiæ, ejusque monasterii, locive, in quo illius corpus quiescit, mentionem non inveni, quam medio seculo X in charta Stephani, Mimatensis episcopi, ex Mabillonio inferius recudenda. Verum ex hac quoque dumtaxat novimus, fuisse tunc temporis in quodam diœcesis Mimatensis loco, jam antiquitus Burlatis dicto, locum fundatum in honorem beatæ Dei Genitricis Mariæ, ubi (verba Stephani sunt) requiescit corpus beatæ virginis Enimiæ; huncque locum tunc per incuriam & sæcularem cupiditatem male direptum fuisse ac pene dirutum, & in quo, inopia exigente, religionis status … penitus annulatus * videbatur; ac propterea a laudato Stephano episcopo donatum esse Palmatio, Calmeliacensi abbati, ut hic illum restauraret, & Fratres ibi regulariter viventes secundum normam patris Benedicti semper delegaret; idque tunc factum esse; ex quo tempore prioratus virorum nomine abbatiæ Calmeliacensi hactenus paret.
[32] Hinc discimus quidem, jam certe medio seculo X Enimiam pro sancta virgine habitam cultamque fuisse, [ista nequeunt certo definiri;] exstitisseque ibidem jam tum antiquitus sacrum locum seu monasterium, sanctissimæ Dei Genitrici dicatum, in quo ejusdem sanctæ virginis Enimiæ corpus quiescebat; verum inde statui nequit, quæ fuerit ista sancta virgo Enimia, quo genere nata, an ejusdem loci fundatrix & abbatissa, an ejusdem loci olim Religiosa incola, an ob notam sanctitatem aliunde illuc advecta. Non magis inde novimus, fueritne monasterium illud ex primæva sua fundatione, aut priusquam in prioratum Calmeliacensis abbatiæ conversum fuit, virorum, an mulierum: neutrum enim in illa charta dicitur, quamvis verisimilius videri possit, virorum fuisse seculo X, quando monachis Calmeliacensibus, non sacris virginibus, instaurandum incolendumque traditum fuit. Observandum etiam est, nullum in eadem charta verbum fieri de ecclesia S. Petro dicata, quam velut alteram monasterii, sive unici, sive gemini, a S. Enimia conditi, ejusdem Mimatense Officium proprium memorat; ex quo silentio collige, aut istam S. Petri ecclesiam, quodque aliqui aiunt, secundum monasterium, numquam exstitisse, aut medio seculo X neutiquam amplius superfuisse.
[33] Quid pluribus immoramur? Mihi ex hactenus allegatis non satis constat de hujus sanctæ Virginis regio stemmate, [sed dandum aliquid traditioni est.] seculo, quo floruit, professione Religiosa, conditoque ab ea monasterio, seu uno, seu gemino. Verumtamen cum ea, quæ adversus istæc disputavimus, hujusmodi non sint, quæ oppositum evincant; Actaque etiam non contemnenda suos quandoque insertos errores habeant, traditioni Mimatensium aliquid concedendum puto; nec ausim Enimiæ regium Merovingicum stemma, nec structum monasterium gestamque in eo virginum præfecturam abjudicare. Quod ad seculum vero spectat, quo ipsa floruisse credenda sit, malui sextum vel septimum (utrumque dubie) aut forte VIII supra in margine adscribere, tum propter incertam fidem Lectionis Officii illius Mimatensis, in qua ipsa Clotarii Junioris filia dicitur, & Dagoberti soror; tum propter ea, quæ de S. Hilaro seu Hilario atque Ilero vel Hilero, forte uno eodem Mimatensi episcopo, disserui.
[34] Mabillonius, qui, ut supra vidimus, S. Enimiam, [Altera Enimia mihi omnino ignota.] non ob defectum cultus illius, sed vel quod illam suo Ordini vendicare non posset, vel quod ejusdem Vitas typis indignas judicaret, inter Prætermissos Sæculi 2 Benedictini recensens, præter ea, quæ ex prima Vita ibidem narravit, nosque ex illo descripsimus, hæc etiam addidit: Denique (subintellige Eadem Vita refert) Enimiam post mortem ibidem fuisse sepultam una cum cognomine ac filiola sua, eodem die defuncta, cujus corpus Dagobertus, Enimiæ germanus (scilicet Dagoberti II, Sigiberti Austriæ regis filius) nominis errore deceptus, in Franciam pro Germanæ corpore detulerit. Ad hæc ego nihil annotandum habeo, nisi secundam illam Enimiam, ejusdemque corporis translationem mihi penitus ignotas esse.
[Annotata]
* l. profluæ manantis undæ
* i. e. annullatus
§ III. Charta, per quam Stephanus, Mimatensis episcopus, locum S. Enimiæ restaurandum ac possidendum Calmeliacensi abbatiæ tradidit.
[Locum, in quo quiescit corpus S. Enimiæ, Mimatensis episcopus] Cum plura de hac sancta Virgine non sciamus, subjicio hic sæpe laudatam Stephani seculo X episcopi Mimatensis donationis chartam, quod est potissimum monumentum, ex quo de vetusto ejusdem Sanctæ cultu constet. Exhibet illam Mabillonius ex chartario S. Theofredi, lib. 6 De Re diplomatica inter instrumenta num. CXXXVII, unde huc transcribo. In nomine Dei omnipotentis, qui trinus est in personis, & unus in essentia. Notum sit omnibus fidelibus Christianis, tam præsentibus, quam futuris, quod anno VII regni Ludovici regis ego Stephanus, ecclesiæ Mimatensis episcopus, cum pro posse providerem clerum & plebem mihi subjectam, consentienti Petro archidiacono, ac Manfredo præposito, Ingelvino decano, ceterisque clericis supradictæ sedis, necnon fidelibus laïcis, Bernardo, & fratre suo Hectore, Hugone & Petro fratribus meis, Bernardo vicecomite, Cancelino, Fredelone, Stephano, Ubone, Bertrando, Rigaldo, incidit in corde meo desiderium, ut locum, fundatum in honorem beatæ Genitricis Mariæ, ubi requiescit corpus beatæ virginis Enimiæ, quod * per incuriam & sæcularem cupiditatem male direptum * erat, & inopia exigente, Religionis status inibi penitus annulatus * videbatur, in pristinum restitueremus statum.
[36] [restaurandum offert Dalmatio, Calmeliacensi abbati;] Qua de causa domnum Dalmatium abbatem, venerabilem virum de cœnobio S. Theofredi, deprecati sumus enixe, ut præfatum locum in suo dominio susciperet, & Fratres ibi regulariter viventes secundum normam patris Benedicti semper delegaret. Qui renuit, asserens, se in rebus extraneis nolle laborare, vel in alterius potestate. Nos autem animi ejus perscrutantes voluntatem, hoc ab eo responsum accepimus, quod, nec ipse, nec aliquis de monachis suis, in loco illo pæne diruto laboraturi essent, nisi prius firmamentum hereditarium, scilicet privilegium, satis firmum ac manibus nostris roboratum, acciperet, qualiter locellus ille per omnes succedentes generationes in potestate & dominio seu subjectione permaneret cœnobii S. Theofredi martyris; & omnes abbates ejusdem monasterii per cuncta succedentia tempora haberent in potestatem illam illam * cellulam secundum suam voluntatem disponere, regere, gubernare & ordinare, sive secundum Deum, sive secundum seculum, sine ullius contradictione.
[37] [qui ambo, certas conditiones pacti, Romam petunt,] Quod audientes, aliquandiu distulimus, hæsitantes, de hoc quid ageremus; sed inito cum universo clero nostro consilio & fideli populo, cum consilio etiam & voluntate D. Reymundi marchionis, & omnium clericorum atque fidelium nostrorum, dedimus assensum secundum suam voluntatem in omnibus; ea scilicet ratione, ut quotidie, exceptis festivitatibus, pro nobis & successoribus nostris, & propinquis, & omnibus benefactoribus & propinquis, & adjutoribus nostræ sedis & loci, VII Psalmos, flexis genibus, decantent pro defunctis, vel, cum possibile fuerit, Vigiliam & Missam. Et quia tempus instabat, in qua * causa brationis Romam proficisci parabamus, domnus scilicet Raymundus, & ego Stephanus episcopus, simulque Petrus archidiaconus, Maganfredus præpositus, Ingelvinus decanus, cum aliquantis aliis clericis; Dalmatius abbas hoc animadvertens, se quoque, dixit, nobiscum velle proficisci, & ante sacram præsentiam corporis beati Petri Apostoli auctoritate ac licentia Apostolica, loci ipsius inchoare ædificia.
[38] Quod audientes, laudavimus studium animi illius, [ibique coram corpore Apostolorum Principis] & industriam sollicitudinis erga ipsum locum. Et venientes ante præsentiam sacri corporis beati Petri Apostoli, & coram præsentia domini Papæ Agapiti, necnon & episcoporum multorum, & presbyterorum, & reliquorum graduum, & Alberici senatoris, & aliorum nobilium multitudine, patefecimus desiderium nostrum de reædificatione supradicti loci, & in conspectu eorum recitavimus jam dictum privilegium; quod ut audierunt, tam domnus Papa Agapitus, quam ceteri fideles, qui aderant, laudaverunt & decreverunt, ut locus ille restauraretur in perpetuam habitationem monachorum.
[39] Sed & hoc, quod supradictum est, nunc iterum inserere libet, [ea de re chartam conficiunt,] secundum petitionem venerabilis viri, abbatis Dalmatii ac monachorum ejus, decretum est atque statutum ab omnibus, ut locus ille jam dictus antiquitus Burlatis, qui est consecratus in honorem beatæ Dei Genitricis Mariæ, ubi requiescit corpus beatæ virginis Enimiæ, permaneat atque persistat in potestate ac providentia vel subjectione Calmiliensis cœnobii, quod est fundatum & consecratum in honore Principis Apostolorum, beatissimi Petri, ubi beatus martyr Theofredus in corpore cum aliorum Sanctorum pignoribus requiescit; & habeant, tam abbas, quam congregatio ipsius cœnobii, prædictum locum in potestatem ad regendum & disponendum sine impedimento alicujus personæ per omnes futuras hominum generationes jure perpetuo.
[40] Hanc autem chartam vel privilegium in basilica beatissimi Petri ante sacram ipsius tumbam, [confirmante atque inter alios subscribente Agapito Papa,] & coram supradicta caterva, cum sæpedicto loco tradidimus in manu Dalmatii abbatis ac monachorum ejus, ad memoriam posterorum fine tenus conservandam. Si quis vero hanc temerarius infringere præsumserit, tam nostra, quam coëpiscoporum præsentium, excommunicatione atque perpetua damnatione se noverit condemnatum ante conspectum justi Judicis Christi. Signum domini Agapiti Papæ, cujus auctoritate hæc charta confirmata est. Signum ejusdem Stephani episcopi. Signum Gotescalchi episcopi Aniciensis. Signum aliorum testium, clericorum & laïcorum. Facta est hæc charta III Nonas Maii, fer. II, luna VIII, regnante Ludovico Francorum & Aquitanorum rege. Hactenus laudatum donationis instrumentum apud Mabillonium, cujus ad illud observationes subjicio.
[41] Observatu (inquit) digna est hæc charta, maxime, [non anno Christi 950,] quia ei subscripsit Agapitus Papa II, qui anno DCCCCXLVI sedit in annos decem. Data vero est hæc charta anno DCCCCL, quo anno dies III Nonas Maii incidebat in feriam secundam, currebatque annus XV Ludovici Transmarini, cujus anno VII hæc donatio facta est; ac proinde charta hac de re scripta post annos octo, ut suo loco de aliis similibus diximus, nempe in libri secundi capite XXVIII, num. IX. Hæc ille, nunc paulisper expendenda. Annum datæ chartæ, Christi 950, regnique Ludovici Transmarini decimum quintum collegit ex tempore Pontificatus Agapiti, adscriptisque die III Nonas Maii & feria secunda. Etenim cum ex memoriæ lapsu putaret, toto Agapiti II sedis tempore, ab anno scilicet 946 usque in 955, nullam feriam secundam in diem III Nonas Maii incidisse, nisi anno 950, consequenter huic eam chartam illigavit.
[42] [sed 951.] At levis hic error erudito viro obrepsit: nam dies III Nonas Maii anno 950 non erat feria secunda, sed Dominica, ut patet ex ejusdem anni littera Dominicali F; sed eumdem Maii diem anno 951 concurrisse cum feria secunda, docet pariter littera Dominicalis E. Hoc quoque anno dieque (non anno præcedenti) currebat annus Ludovici quintus decimus, ducto regni illius exordio a die XX mensis. Junii anni 936, quo coronatus fuit. Itaque, si dies III Nonas Maii cumferia secunda in laudato instrumento retinendus sit, istud anno 951 illigandum est; quod & ipse rectius fecit Mabillonius in Annalibus sui Ordinis ad eumdem annum 951, num. 50. Nunc ad alteram Mabillonii observationem veniamus.
[43] [Hanc donationem octo annis ante dictum instrumentum factam,] Negari nequit, eamdem Stephani Mimatensis episcopi chartam, si nusquam mendosa sit, scriptam esse octo annis, postquam donatio loci S. Enimiæ Dalmatio abbati ab illo in eadem facta dicitur; tantumdem enim temporis inter annum septimum Ludovici regis, annumque Christi 951 effluxit. Nec inficiabor hic, aliquot donationum instrumenta primum scripta fuisse longe post factas donationes; at de hoc, quod modo examino, peculiaris, nec levis, ratio dubitandi est. Sane tota illa Stephanum inter atque Dalmatium de loco S. Enimiæ pactio in charta sic narratur cœpta perfectaque, dum tempus instabat, in quo causa orationis Romam proficisci illorum prior parabat, ut admodum difficile sit, octo annorum spatium inter initium ejusdem pactionis dictumque Romanum iter admittere.
[44] [credidit Mabillonius ex adscripto anno VII Ludovici;] Nec tantum temporis inter primam donationem, factamque de ea chartam Romæ, intercessisse, ex reliquis verisimile est. Offerenti loci donationem Stephano cum onere ædificia restaurandi acceptare renuit Dalmatius, nisi prius firmamentum hereditarium, scilicet privilegium satis firmum ac manibus … (ejusdem Stephani) roboratum acciperet &c. Postulanti post habitum cum suis consilium assensit Stephanus secundum suam (id est, Dalmatii) voluntatem in omnibus; ac proinde expetitum ab illo donationis conscriptum instrumentum, aut concessit, aut promisit. Jam vero si anno septimo Ludovici Transmarini id solum promiserit, neque ante annum ejusdem regis decimum quintum hujus rei chartam concesserit, nequit illa donationibus annumerari, quarum chartæ longe post primum conscriptæ fuerunt: nam hac ratione non fuisset ante citatum annum XV Ludovici facta donatio, quam Dalmatius nolebat sine ejusmodi instrumento prius dato acceptare. Adhæc, si Stephanus jam inde ab anno VII Ludovici istud promiserit, cur toto annorum octo spatio dare distulisse putandus est?
[45] Si autem Dalmatius jam inde a prædicto anno Ludovici septimo oblatam a Stephano donationem sine ullo conscripto instrumento admiserit, [sed hunc annum mendosum esse,] cur hic pactam loci S. Enimiæ instaurationem octavo nonove anno post nondum inchoaverat? Nondum tunc inchoasse, liquet ex eadem charta, in qua is ipse legitur cum eodem Stephano episcopo id temporis Romam profectus esse, quia volebat ante sacram præsentiam corporis beati Petri Apostoli auctoritate ac licentia Apostolica loci ipsius (S. Enimiæ) inchoare ædificia. Nec vero Stephanus Dalmatii octo annorum segnitiem moramque in pacta instauratione notavit, sed laudavit studium animi illius, & industriam sollicitudinis erga ipsum locum, ad cujus nempe instaurationem, ut dictum est, volebat Romæ per accipiendum ibidem instrumentum se obstringere.
[46] His de causis verisimillimum mihi apparet, mendum esse in anno VII regni Ludovici regis, [ex eodem instrumento colligendum videtur.] pro quo si substituatur annus XIV vel XV, quem prostremum aliæ notæ chronicæ in calce chartæ designant, objectæ difficultates evanescent, omniaque Stephani in eadem asserta naturali obvioque sensu cohærebunt hoc modo. Stephanus alterutro e dictis annis destructum fere S. Enimiæ locum Dalmatio obtulit, recusantique id oneris sine sæpe dicti instrumenti cautione admittere, cum certis conditionibus consensit. At quia tempus instabat, in qua * causa orationis Romam proficisci Stephanus parabat, maluit Dalmatius sese illi itineris socium adjungere, ut promissam donationis chartam, Apostolica Agapiti II auctoritate firmatam, Romæ ante Apostolorum Principis sacram tumbam acciperet. Propositum laudavit Stephanus, & cum eo Romam profectus, illam, subscribente laudato summo Pontifice, eidem concessit III Nonas Maii, feria secunda, ac proinde anno Christi, ut diximus, 951, ad quem propterea loci S. Enimiæ prima donatio referenda est.
[47] [Notitia aliqua monasterii Calmeliacensis, cui S. Enimiæ prioratus] Ceterum prædictum S. Theofredi monasterium, cui præerat laudatus abbas Dalmatius, tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 761 dicitur alias Calmeliacense, Gallice Saint Chaffre, & le Monastier Saint Chaffre appellari, esseque vetus atque insigne Benedictini Ordinis monasterium in diœcesi Aniciensi, ad Colansam fluvium, & radices montis Mesentii, tribus circiter leucis a civitate Anicio, seu Podio Velavorum, conditum. Hinc collige, cur eidem chartæ Gotescalchus Aniciensis episcopus, qui Romæ tunc forte aderat, subscriptus legatur; quia scilicet monasterium Calmeliacense, cui ea fiebat donatio, illius erat diœcesis. Is eo etiam libentius subscripserit, si ante aditum episcopatum abbas ejusdem monasterii Calmeliacensis fuerit, ut probabile putavit Dionysius Sammarthanus citati tomi Galliæ Christianæ coll. 694 & 764. Ex eo autem donationis tempore locum S. Enimiæ etiam seculo XVII mansisse in potestate Calmeliacensium, docet Mabillonius in Prætermissis Sæculi 2 Benedictini pag. LX his verbis: Monasterium S. Enimiæ conversum est in prioratum, abbatiæ S. Theofridi apud Velavos subjectum, in quo S. Enimiæ reliquiæ coluntur.
[48] [hactenus subjectus manet.] Idem hoc præsenti seculo XVIII asseruerunt Benedictini Occitaniæ scriptores tom. 1 anno 1730 Parisiensibus typis vulgato, in cujus pagina 332 sermone Gallico legitur: Monasterium S. Enimiæ hodieque superest in Gabalis, non quidem abbatiæ titulo, sed prioratus conventualis Ordinis S. Benedicti: subjectum est abbatiæ S. Theofredi in Velaunis (Gallice: de saint Chaffre dans le Velai.) Observantia Regularis, cujus nullum vestigium in eo monasterio supererat seculo X, ibidem tunc restituta fuit, curante Stephano episcopo Mimatensi. Servantur hactenus in eodem loco hujus Sanctæ reliquiæ, cujus festum in Albigensi & Gabalitano tractibus annuatim recolitur.
[Annotata]
* an qui?
* an direptus?
* annullatus
* abundat illam
* l. quo
* imo quo
DE S. APOLLINARE ARCHIEPISCOPO BITURICENSI IN GALLIA.
AN. DCXI.
SYLLOGE.
De illius cultu, tempore sedis, & Elogio.
Apollinaris archiepisc. Bituricensis in Gallia (S.)
AUCTORE C. S.
Hic Sanctus Bituricæ civitatis, quæ Aquitaniæ primæ metropolis est, [Hic Sanctus parum notus, a Ghinio annuntiatur 23 Julii,] Archiepiscopus tam parum notus est martyrologis, ut dudum hæsitaverim, utrum inter eos, qui certi cultus titulo locum sibi in Opere nostro vendicant, an solum inter Prætermissos, recensendus esset. Nam, ut vetustiores martyrologos prætermittam, apud quos (si unum forte excipias) altum de eo est silentium, frustra illum, tum apud alios recentiores, tum apud Andream Saussayum in Martyrologio Gallicano, tum (quod majoris ponderis est) etiam apud ipsum Castellanum, diligentissimum Sanctorum Galliæ indagatorem, in Martyrologio Universali quæres. Ex recentioribus tamen denuo excipe Constantinum Ghinium, qui in Natalibus sanctorum Canonicorum Apollinarem hunc, nescio, quo festivitatis titulo, ad diem XXIII Julii annuntiavit his verbis: S. Apollinaris, episcopi XXIX Bituricensis ecclesiæ, qui sedit annos novem, & post laudabilem vitam quievit in pace circa annum DCXL.
[2] [in Hagiologio Franco-Galliæ 5 Octobris] Viderunt hæc Majores mei, dum Sanctos mensis Julii dabant; at cum solus Ghinius illum eo die XXIII haberet, alibique legerent, ejusdem Apollinaris memoriam recoli pridie Nonas Octobris, censuerunt, eumdem ad hunc diem differendum esse, ut de illo ageretur, certiora de cultu gestisque ejus interea proferrentur. At in Hagiologio Franco-Galliæ, quod Philippus Labbeus noster typis vulgavit, ejus memoria habetur die V Octobris hoc modo: Bituricas depositio sancti Apollinaris, ejusdem civitatis episcopi. Annotata hæc ibidem sunt inter Prætermissos, lectore propter allegatas eodem loco rationes ad hodiernum diem VI Octobris remisso. Eodem die V hujus mensis illum obiisse, scribunt Anonymus scriptor Elogii ipsius, ex Labbei nova Bibliotheca Mss. infra recitandi, Joannes Chenu in Chronologia archiepiscoporum Bituricensium, & Nicolaus Catherinus, seu Catherinot, in Sanctuario item Bituricensi. Majores quoque mei tom. 2 Januarii pag. 167 in Commentario de S. Sulpitio Pio, ejusdem sedis antistite, num. 16 promiserunt fore, ut de S. Apollinare ad V Octobris diem ageretur.
[3] At vero, utut dies V hujus mensis ipsi fortasse fuerit emortualis, [in Calendariis Breviarii Bituric. die 4 & 6 hujus,] in nostro apographo Ms. Calendarii, præfixi Breviario Bituricensi, auctoritate illustrissimi Rolandi Hebert, archiepiscopi Bituricensis, anno 1625 typis edito, ad diem IV Octobris legitur: Apollinar. mem., sive Apollinaris memoria, seu commemoratio. Contra in altero pariter Ms. nostro apographo Calendarii Propriorum Officiorum diœcesis Bituricensis de S. Apollinare dicitur: Fit ejus memoria VI Octobris. Huic posteriori consentiunt Claudius Robertus, Sammarthani fratres, ac Dionysius item Sammarthanus in sua quique Gallia Christiana, quorum postremi hæc verba sunt: Ejus festum, seu memoria agitur pridie Nonas Octobris. Hæc me impulerunt, ut, non obstante martyrologorum, atque ipsius etiam Castellani de hoc Præsule silentio, eidem hoc die (quoniam hactenus solum inter Prætermissos in Opere nostro repositus fuit) inter Sanctos Beatosque locum dandum statuerem. Quod ne temere fecisse videar, allegata testimonia paululum ponderemus.
[4] Labbeus, suum Hagiologion Franco-Gallicum, profitetur in fronte, [quo die illum damus,] se excerpsisse ex antiquo Martyrologio abbatiæ S. Laurentii Bituricensis; idemque ad calcem sic commendat: Auro contra non carus eruditis omnibus esse debet vetustate propemodum exesus, atque usu assiduo detritus manuscriptus hic codex, ex aliquo antiquiore, aut ejusdem Laurentiani monasterii, aut abbatiæ S. Sulpitii, jam olim descriptus, & identidem novis accessionibus locupletatus. Vellem, ut eruditus ille editor ibidem addidisset, an S. Apollinaris annuntiatio una ex istis accessionibus sit, nec ne; ita enim de ejusdem antiquitate evidentius constitisset. Forte id ille præstiturus fuisset in promissa ibidem Martyrologorum discrepantium concordia, seu duodecim Observationum libris ad Authenticum Franco-Galliæ Martyrologium, quos ego inter ejusdem Labbei Opera in Bibliotheca Societatis nostræ non invenio recensitos. Quam ob rem, quamquam merito dubitare nequeam, quin ista quoque annuntiatio pervetusta sit, superius de hoc Martyrologio loquens dixi: Si unum forte excipias ex vetustioribus.
[5] Ejusdem Apollinaris corpus sacra in veneratione Bituricæ habitum fuisse seculo XVI, [tamquam saltem antiquitus certo cultum.] quo scripsit laudatus anonymus San-Sulpitianus, ex hisce ejusdem verbis certum est: Hujus venerabile corpus futuræ resurrectionis gloriam expectat in ecclesia divi Austrigisilli de Castro (apud Bituricam) ubi magna populi devotione honoratur. Denique ejusdem annuum festum, seu sacram memoriam Bituricæ recoli solitam fuisse, probant a me superius allegata Calendaria Breviariorum Bituricensium; idque etiam testatus Catharinus est, Bituricus ipsemet ac senator regius seculo XVII, ac denique Dionysius Sammarthanus, licet hic scire potuerit, Apollinarem. a Castellano fuisse omissum. Itaque sive casu, sive certa de causa Apollinaris hic in Castellani aliorumque Martyrologiis locum non habeat, jam allegata me prudenter dubitare non permittunt, quin ille legitimum cultum apud suos Bituricenses jam antiquitus habuerit, quod satis est, ut inter Sanctos Beatosve hic recenseatur.
[6] [Nulla ejus Acta exstant, præter Elogium dandum.] Si modo illius gesta a me requiras, nulla, quæ quidem noverim, exstant, præter ejusdem Elogium in Patriarchio Bituricensi, seu Historia archiepiscoporum Bituricensium, quam supra laudatus Labbeus ex autographo, quondam monasterii S. Sulpitii Bituricensis, Ms. codice, tom. 2 Novæ Bibliothecæ Manuscriptorum pag. 34 vulgavit. Illius auctorem Anonymum, eruditus editor, San-Sulpicianum monachum fuisse, censuit, constatque, antiquiorem non esse seculo XVI; cum desinat in initio sedis Jacobi le Roy, qui ad eam anno 1537 provectus fuit, teste Dionysio Sammarthano tom. 2 Galliæ Christianæ col. 98. An autem huic Anonymo alia antiquiora monumenta præluxerint, colligi nequit ex toto isto elogio; atque hoc ipsum tale est, ut in insignes laudes, omnibus Sanctis fere communes, potius excurrat, quam peculiaria facta enarret. Cum tamen alia omnino desint, illud ex Labbeo recudam, postquam de tempore sedis pauca præmisero.
[7] [Sedit inter SS. Eustachium & Austregisilum,] Laudatus Anonymus S. Apollinarem inter S. Eustachium, seu Eustadium, sanctumque Austregisillum, vel Austregisilum, vigesimo nono in Bituricensium præsulum serie loco reponit. Consentiunt Joannes Chenu, & Claudius Robertus; at Sammarthani fratres, vigesimum sextum ei locum assignant; Dionysius Sammarthanus vigesimum septimum, vel vigesimum octavum, cum duos ibidem præmiserit loco vigesimo quarto, Felicem scilicet atque Remigium. Iidem nihilominus omnes conveniunt de Apollinare inter Eustachium & Austregisilum medio reponendo. Quod ad Austregisilum attinet, hunc Apollinari proxime successisse, constat ex ejusdem S. Austregisili Vita, ab Anonymo coætaneo scripta, & ab Henschenio nostro ad diem XX Maii data, in cujus cap. 2 sic legitur: Decedente Biturigis Apollinare episcopo, S. Austregisilus, in loco ejus electus, ab omnibus consensu regis subrogatur.
[8] [ab anno 603, usque in 611;] S. Austregisili sedis initium Henschenius in Commentario dictæ Vitæ prævio ad annum 612 retulit, remisso lectore ad diem VI Februarii in Commentario de S. Amando Trajectensi episcopo, ubi ex calculis ibidem adductis statuit, S. Eustachium, proximum S. Apollinaris decessorem, obiisse die ultima anni 602, Apollinarem vero, cui novem anni episcopatus passim tribuuntur, anno 611, utroque ultimo sedis, Eustachii atque Apollinaris, anno incompleto. Consentientem hic habuit Cointium, dissentientibus aliis, qui S. Eustachii mortem anno 607 illigarunt. Ego ab Henschenii Cointiique sententia minime recedendum puto, nisi certiora occurrerint ad diem XXXI Decembris, quo S. Eustadius a Castellano in suo Martyrologio Universali annuntiatur, adscripto in margine pro illius anno emortuali, Christi anno 607.
[9] [non usque in annum 615.] Secuti hi fuere dandi Elogii auctorem, qui S. Apollinaris episcopatus tempus sic descripsit: Sedit autem idem sanctissimus patriarcha Apollinaris novem annis ab anno Christi DCVII ad annum DCXV, præsidente Romæ beato Papa Bonifacio, qui a Phoca cæsare obtinuit, ut templum Romæ, quod Pantheon dicebatur, in ecclesiam sanctæ Dei Genitricis, & omnium Christi Martyrum, consecraretur, regnantibus in Francia Clothario secundo, Theodoberto & Theodorico. Personæ hic memoratæ apprime conveniunt sententiæ Henschenianæ; anno enim 611 mense Octobri S. Bonifacius IV agebat annum Pontificatus sui duodecimum, regnabantque tunc Clotarius II in regno Suessionensi, Theodobertus II in Austria, & Theodoricus II in Burgundia. Contra vero anno Christi 615 jam obierat S. Bonifacius, saltem a mense Maio; Theodobertus autem ab anno 612, Theodoricus a 613; solusque tunc supererat Clotarius II, Francorum monarcha. Quantum ergo adscriptæ principum notæ obsunt vel ipsi Anonymo, reliquisque S. Apollinaris obitum anno 615 illigantibus, tantum favent Henschenio, quocum proinde annum 611 omnino retinendum esse putamus.
[10] Jam dixi, eodem teste Anonymo, S. Apollinaris corpus in ecclesia S. Austregisili jacuisse, [Sacra illius ossa a Calvinistis dissipata dicuntur.] magnaque cum devotione a populo ibidem honorari solitum fuisse. Sita est hæc ecclesia extra muros civitatis, S. Austregisili de Castro, Gallice Saint Outrille du chateau appellata, de qua consuli potest Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ, col. 118. Haud scio, si quid reliquiarum S. Apollinaris ibidem, alibive, supersit, dicente laudato Sammarthano col. 16: Jacuitque (S. Apollinaris) diu in ecclesia S. Austregisili de castro secus muros Bituricenses: at sacra ejus ossa dissiparunt Calvinistæ anno MDLXII.
ELOGIUM
Auctore Anonymo, monacho San-Sulpitiano in suburbano Bituricensi.
Ex Nova Bibliotheca Mss. Philippi Labbei tom. 2, pag. 34 & sequenti.
Apollinaris archiepisc. Bituricensis in Gallia (S.)
A. Monacho San-Sulpitiano.
[Doctrina ac humilitate insignis,] Vigesimus nonus a præfuit S. Apollinaris, ornatissimæ sapientiæ vir, qui & summæ ac singularis prudentiæ virtute pollens impositam sibi regendarum animarum curam, traditumque ministerium, tranquillo semper animo disposuit. Erat namque natura lenis & placidus, simulque non mediocriter eruditus: cui etiam in summo honore constituto (quod in illo æque laudari ac mirari debet) summa inerat humilitas; sed Deo circa illum magnifice operante, honoris celsitudinem toto conamine reprimenti magis ac magis famulabatur ad gloriam admiranda ejus modestia, qua nimirum ita majestatis suæ fasces deprimebat, ut tamen Apostolicæ gratiæ auctoritatem retinens, non vilis, sed humilis appareret.
[2] Præterea sanctissimus Vir, divina perfusus gratia, ita igne charitatis (cujus pennis ad excelsa virtutum culmina sublimiter est evectus) ardebat, ut non solum ipsa charitas interius hæreret ejus in corde, sed etiam exterius legeretur in facie; [amore potius; quam terrore suos regit,] & quia studebat amore potius regere, quam terrore dominari; videbatur ab omnibus non minus amari, quam timeri; atque ob hoc fiebat, ut quæque ab sancto Præsule injuncta quisque non coactus, sed voluntarius impleret. Adde, quod tanta inter Patrem & filios dilectionis connexio erat, ut etiam dolores Patris suos filii putarent, & pius Pastor talem se eis exhibebat, ut ipse omnium passiones, infirmitatesque singulorum, suas crederet, tanquam proprias fleret.
[3] [verbis & exemplis, monitis & eleëmosynis] Denique ipso sacris documentis ad amorem vitæ perennis fidelem ac devotum gregem largiter invitante, omnes doctrinam ipsius, quam audierant, & exempla, quæ viderant, ingenti fidei affectu imitari studebant. Quod si quemquam ad salutem suam minus ejus exhortatio permoveret, ille, prout uniuscujusque naturæ moribus congruere noverat, nunc secreto, nunc palam, nunc severus, nunc blandus, vivida oratione constringebat. Efficax nempe erat principibus ad correctionem, clericis ad directionem, plebibus ad eruditionem, nocentibus ad timorem, afflictis ad solatium. Huc accedit, quod, dum pauperes, peregrini & hospites maximopere illi curæ forent, atque eos omnes cum ingenti gaudio & alacritate susciperet; frequens ad eum confluebat e diversis partibus inopum multitudo, quorum subventioni quicquid habere poterat, deputans, nil sibi, nihil suis, præter præsentium dierum victum & vestitum, reservabat; ita ut interdum (apud ipsum sola fide manente integra) tota ejus exhausta sit substantia.
[4] [omnes erudiens, magnos fructus refert, nullis tamen editis miraculis.] Inter hæc dum suspiciendus hic Antistes sua æmulatione ad sobriam & pudicam vitam omnes cohortaretur, incredibile memoratu est, quanto religionis studio adoleverit Biturigensium civium pietas & devotio in Deum, amor & compassio erga proximum, sollicita custoditio legum; quanta etiam tranquillitate, Deo propterea facto illis propicio, læti ac securi cuncti provinciales pacem agitabant. O felix Bituria, quæ tantum nacta es Patrem, Apostolici spiritus vigore, & vultus honore radiantem! Quod si quæratur, quare iste Christi Confessor gloriosus virtutum signa exterius non ostendit; id dabitur responsi; quum siquidem majus sit habere virtutes, quam signa exhibere virtutum; atque tota ejus vita virtutibus plena fulserit, ipsa plane in qualibet sui parte pro magno est miraculo reputanda.
[5] [Postrema suis monita tradit.] Cæterum appropinquante vocationis ejus tempore, & ipsum diræ febris ardore jam ad exitum perurgente, convenerunt ad eum dilectissimi ex clero discipuli cum multis de populo civitatis, ut illius sanctæ animæ, mox de ergastulo carnis egressuræ, suas animas commendarent, extremamque pii Patris benedictionem filiorum more perciperent. Quibus Vir Dei, de contemptu vitæ præsentis, & appetitu futuræ beatitudinis accuratum sermonem faciens, postremum hæc intulit: Fratres charissimi, nemo indulta pœnitentiæ tempora parvipendat; nemo curam sui, dum valet, bene agere negligat: tamen spei vestræ anchoram in æterna patria figite, intentionem mentis in vera luce solidate, pacem servate, veritatem diligite; & Deus pacis semper erit vobiscum. Amen. Deinde quum eos pius Pater ubertim flere conspiceret, ait: Quid vos, o filioli, nimis sic movet transitus, mihi tam necessarius? Nolite, quæso, mœrere ulterius, quia hoc non est mors, sed transitus, quo Christus Dominus vocat, quem paratum invenerit: non est igitur in præsenti, quod lugeatis, quum me paratum videatis.
[6] Post hæc Vale dicens omnibus, insolito quodam fervore spiritus oratione profusa, [beneque precatus, moritur, & honoratur.] eis benedictionis munus impendit, sicque vivificis munitus Sacramentis spiritum inter verba orationis efflavit tertio Nonas Octobris anno Dominicæ Incarnationis DCXV b. Hujus venerabile corpus futuræ resurrectionis gloriam expectat in ecclesia divi Austregisilli de Castro, ubi magna populi devotione honoratur c. Sedit autem idem sanctissimus patriarcha Apollinaris novem annis ab anno Christi DCVII ad annum DCXV d, præsidente Romæ beato Papa Bonifacio, qui a Phoca cæsare obtinuit, ut templum Romæ, quod Pantheon dicebatur, in ecclesiam sanctæ Dei Genitricis & omnium Christi Martyrum consecraretur e, regnantibus in Francia Clothario secundo, Theodoberto, & Theodorico.
ANNOTATA.
a Vide dicta superius num. 7.
b Imo 611, ut supra dictum est.
c Adi Syllogam præviam num. 10.
d Imo, ut ostendimus, ab anno 603 usque in 611.
e S. Bonifacius IV Papa colitur die 25 Maii, ubi de illo, consecratoque sub sanctissimæ Dei Genitricis omniumque sanctorum Martyrum invocatione Romano Pantheo actum est.
DE S. MAGNO, EP. OPITERGIENSI, DEINDE HERACLEENSI, CONF. FORTE HERACLEÆ IN DITIONE VENETA.
FORTE SUB ANNUM DCLX.
SYLLOGE.
Sancti in Martyrologiis recentioribus annuntiationes: corporis ex
Heracleënsi urbe translatio: Sancti cultus solemnis. Natales ejus, gesti
episcopatus Opitergini ac dein erecti Heracleënsis epochæ, octo
ecclesiarum Venetiis facta erectio, & emortualis locus tempusque
discutiuntur.
Magnus episc. Opitergiensis, deinde Heracleënsis, conf. forte Heracleæ (S.)
AUCTORE J. G.
Hunc sanctum Antistitem, quem Petrus de Natalibus in Catalogi sui Appendice cap. 17 non tam nomine, [S. Magni episcopi, quem Maurolycus Heracleæ,] quam effectu, seu rebus præclare gestis Magnum compellat, martyrologorum veterum seu classicorum nullus, quod sciam, in suos Fastos intulit. Ex recentioribus, quos novi, primus hoc die, at nimium parce illius meminit Florarii nostri, anno 1486 conscripti, auctor his verbis: Item sanctorum confessorum Magni episcopi & Dulcis (seu Dulcidii, de quo in Prætermissis hoc die egimus) Agannensis (imo vero Aginnensis) episcopi. Subsecutus eum est Maurolycus, qui eodem hoc die non modo emortualem Sancto locum assignavit, sed & unius urbis, cui episcopus præfuit, nomen, ipsamque ejus corporis Venetam translationem suæ annuntiationi inseruit: Heracleæ, inquit, in sinu Hadriæ, Magni, ejus urbis episcopi, Venetiis in æde sancti Hieremiæ tumulati anno Salutis MCCVI.
[2] Verum neque ipse Maurolycus omnia, ut jam mox innui, [alii vero Opitergii annuntiant,] quæ de S. Magno annuntiari poterant, hoc suo elogio complexus est; siluit quippe de Opitergino ejus episcopatu, quem præter antiquam, licet aliqua ex parte, uti infra patebit, minus accuratam, Opiterginæ ecclesiæ inscriptionem, variosque auctores, infra etiam laudandos, ei etiam adscribere videntur Galesinius & hodiernum Martyrologium Romanum, & sic quidem, ut ex utriusque annuntiatione eum Opitergii defunctum fuisse, crederes, qua quidem de re postea sermo erit. At Galesinii annuntiationem nunc audiamus: Opitergii in Carnis, sancti Magni, episcopi & confessoris: cujus corpus, Venetias translatum, pie religioseque in basilica sancti Hieremiæ reconditum est. Audiamus & Romani Martyrologii verba: Opitergii, S. Magni, episcopi, cujus corpus Venetiis requiescit, nempe in ecclesia S. Hieremiæ, in quam hoc die anno 1206 translatum fuisse, ex Petri de Natalibus Appendice adjectæ Martyrologio Romano annotationes testantur.
[3] [sacrum corpus anno 1206 Venetias delatum,] De hac translatione, ut ne, quæ ad Sancti cultum faciunt, sejungere alias cogamur, utque eadem opera jam mox dicta illustrentur, erudite pro suo more disserentem hic sistere visum est illustrissimum reipublicæ Venetæ senatorem, Flaminium Cornelium, qui Decade X Monumentorum ecclesiæ Venetæ pag. 417 de Sanctorum reliquiis, in æde S. Hieremiæ sacra asservatis, agens quarto loco recenset corpus S. Magni, civis Altinatis, Opitergii primum, mox Heracleæ episcopi; ac dein factam Venetias ejus corporis translationem his verbis complectitur: Venerabiles sanctissimi Antistitis exuviæ Venetias deportatæ fuerunt anno MCCVI, atque in parochiali divi Hieremiæ templo collocatæ, uti diserte tradit, quam a pag. 419 laudatus senator integram exhibet, Legenda S. Magni episcopi & confessoris, vel ipso translationis tempore, vel certe haud diu post, uti infra ostendetur, adornata.
[4] Cur autem, inquit idem illustrissimus scriptor, ecclesia S. Hieremiæ præ cæteris electa fuerit, [in S. Hieremiæ ecclesia probabilius non ob allegatam hic rationem,] ut tanto pignore ditaretur, causam promit antiquus Ms. codex, ex quo accepimus, divum Magnum, Opiterginum episcopum, in Altinate urbe ex familia Frigeria ortum habuisse, quæ deinde familia, Venetias ex barbaricæ incursionis metu adveniens, in extrema urbis parte sibi ædes posuit; in quibus & ipse divus Episcopus, dum Venetiis degeret, aliquandiu commoratus est, cujus in rei testimonium ostenditur angustum quoddam & obscurum cubiculum, in eadem domo ad terræ superficiem situm, in quo sanctum Virum habitasse, memoriæ proditum est, quodque etiam nunc ex ipsius incolatu la Camera di S. Magno nuncupatur.
[5] Hactenus illustrissimus Cornelius, qui tamen assertam in illo codice Ms. corporis sacri in illam ædem translati causam ita non confirmat, [sed ob aliam, quam tradit illustrissimus Cornelius,] ut contra, jure merito revocari in dubium posse, mox affirmet, ita loquens: Cum vero hujusmodi enarratio nullo certioris notæ documento fulciatur, jure revocari potest in dubium. Dein, nulla Frigeriæ familiæ, ex qua S. Magnus oriundus fuisset, facta mentione, aliam, cur in S. Hieremiæ ecclesiam Sancti corpus delatum fuerit, sibi visam probabiliorem, causam promit. Si tamen, inquit pag. 418, conjecturas captare licet, verisimile est, Petrum Ziani (cujus ducatus tempore translatio peracta fuit) Sebastiani ducis, patris sui, qui labentem ecclesiam renovaverat, pietatem æmulatum, sacras exuvias ad ecclesiam, in cujus confinio paternas ædes incoluerat, deduci jussisse: quæ quidem viri eruditi ratio præ allegata in illo Ms. codice, haud satis antiquo, etiam mihi omnino arridet.
[6] At, quæcumque fuerit ratio transferendi in Hieremianam ecclesiam nostri Antistitis corporis, [homorifice depositum fuit, eo ante ex Heracleënsi urbe devectum,] certe eo a viris illius contratæ, ut laudata superius Legenda loquitur, sub MCCVI annis, nona Indictione de mense Octobris die sexto translatum fuit. At quanam ex urbe, Opitergio, an Heraclea, delatum Venetias sacrum pignus? Jacuisse prius, quam Venetias transferretur, in prædicta civitate Eracliana, quæ nunc dicitur Civitas Nova, eadem testatur Legenda, quæ, cum, teste eruditissimo Cornelio pag. 418, antiquo codice pergameno, Venetiis in æde sacra S. Marci ad usum Matutinalium Lectionum olim asservato, etiam antiquior sit, imo in vetustioris ævi, fortasse non unius tantum aut alterius, Chronico exstet, ac proin vel ipso translationis anno vel certe ei vicino tempore confecta fuerit, nullum hac de re prudenter dubitandi locum relinquit. Reliqua, quæ ad Ecclesiasticam S. Magni venerationem attinent, ex laudato senatore Veneto, quo aptior in hoc argumento testis esse nequit, nunc recitare lubet.
[7] Ut divi Magni episcopi, inquit eadem Decade pag. 421, [& dein ex senatus Veneti decreto solemni festo] festa dies inter præcipuas urbis (Venetæ) solemnitates adnumeraretur, S. C. decreto sancitum est die XXI Decembris anno MCCCCLIV, subditque statim laudatum decretum, his verbis conceptum: Fuit in principio originis hujus civitatis nostræ gloriosus sanctus Magnus episcopus ex Altino civitate, qui per cælestem revelationem ædificari fecit in hac urbe octo notabiles ecclesias, videlicet sancti Petri Castelli, sancti Raphaëlis, sancti Salvatoris, sanctæ Mariæ Formosæ, sancti Johannis Bragoræ, sancti Zachariæ, sanctæ Justinæ & sanctorum Apostolorum: unde multa bona sequuta sunt, per quæ civitas ista nostra, mediante divina gratia, multum est ampliata, &, eadem favente, in dies ampliatur. Unde convenientissimum est, ultra merita talis Sancti, propter etiam beneficia collata huic civitati, eum convenire & venerari. Vadit pars, quod dies festivitatis, suæ, qui venit die VII * Octobris, sit dies & festum solempnem observari quæ debeat per totam civitatem, sicut diebus superioribus de S. Theodoro decretum fuit, ut Sanctorum horum continuis orationibus clementissimus Deus noster conservare dignetur statum nostrum in perpetua tranquillitate & pace.
[8] [verosimilius VI Octobris alioque publico cultu S. Magnus affectus fuit.] Ceterum Octobris diem VII ex errore typographico loco diei VI in illo decreto positum esse, vel idcirco existimo, quod tum ex ipsa Legenda S. Magni, cujus verba aliqua num. 6 transcripsimus, evidenter pateat, non die VII, sed præcedenti, translationem corporis factam fuisse, tum quod ex alio reipublicæ Venetæ senatus consulto statutum fuerit, ut die VI Octobris publica solemnisque veneratio S. Magno exhiberetur, quam hodieque exhiberi, ecclesiæ Venetæ directoria ad hunc postremum diem testantur. Illud quidem senatus consultum verbotenus non recensuit jam sæpe laudatus senator Venetus, at illud anno 1563 revera editum fuisse, asserenti illi tuto credere licet. Verba ejus, ac vel idcirco etiam, quod ceterum Sancti cultum complectantur; ex pag. 421 & 422 huc tanscribo. Anno deinde MDLXIII, inquit, ex S. C. statutum fuit, ut per Joannem Trivisanum, Venetiarum patriarcham, os ex divi Magni lipsanis extraheretur, hocque solemni indicta supplicatione ad ducalem divi Marci basilicam deduceretur, ubi divite inclusum reliquiario inter cæteras pretiosiores ejusdem ecclesiæ reliquias asservaretur, dieque VI Octobris annuatim publicæ populi venerationi condigno honore exhiberetur.
[9] [Ex Altimensi, ut traditur, urbe oriundus] Stabilito nunc illustratoque Sancti cultu, reliquum est, ut, quæ scriptores varii de eo tradiderunt, nos, quantum per veterum documentorum penuriam licet, discutere aggrediamur. Ex Altinensi urbe, quæ Patavium inter & Concordiam pari fere intervallo ad ostium Silis fluvii Adriatico mari adjacet, originem duxisse S. Magnum, ejus Legendæ num. 6 laudatæ auctor, Petrus de Natalibus in Appendice Catalogi cap. 17, Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ pag. 632, Coletus tom. X Italiæ sacræ auctæ col. 153, & illustrissimus Cornelius Decade X, pag. 417 unanimi consensu scribunt. At vellem, ut eorum aliquis antiquum fontem, unde hi S. Magni natales hausti fuerint, nobis indicasset, quo tutius sanctus Antistes statui Altinensis civis posset. Etenim, tametsi Legendæ auctor, qui eorum antiquissimus est, in illis, quæ ad factam anno 1206 corporis translationem spectant, fidem omnino mereatur, parem certe auctoritatem pro iis non habet, quæ sex ante se seculis facta scribit, nullo nempe adducto teste, qui S. Magno aut coævus suppar fuerit.
[10] Adhæc parentes ejus sanguine nobilissimos fuisse, Petrus de Natalibus, ex familia vero Frigeria, Venetiis postmodum illustri, eos exstitisse, memoratus num. 4 Ms. codex aperte tradit. Verum, cum & hæc haud satis antiqua auctoritate nitantur, [atque ex nobilisimis, ut sertur, parentibus.] præstat ea in medio relinquere, quam sine veteri teste asserere, aut sine solida in contrarium ratione negare. Si præfatæ Legendæ, Equilino, Ferrario aliisque fides est, S. Magnus a primævo ætatis suæ flore cœpit inquirere Dominum, &, quo liberius ei vacaret, solitariam vitam aliquamdiu duxit, posteaque virtutibus juxta ac miraculis clarus, episcopali dignitate, nempe, ut dicenda aperient, probabilius ante annum Christi 638, ornatus fuit. Verum, cum nec S. Magni Legenda, nec jam mox laudati autores uspiam insinuent, Sanctum nostrum Opiterginæ ecclesiæ aliquando præfuisse, imo potius ex sacerdotali gradu ad episcopatum Heracleënsem assumptum fuisse, tradere videantur, sciscitabitur quispiam, quo fundamento nos eum Opiterginum prius, quam Heracleënsem episcopum faciamus.
[11] Respondeo, nos id facere, tum ex longe communiore vetustioreque sententia, [Ad episcopatum Opiterginum, & dein ad Heracleunsem,] tum ex fide unius ex antiquis inscriptionibus, quæ, teste Nicolao Coleto tom. X Italiæ sacræ auctæ col. 152, parietibus ecclesiæ majoris Opiterginæ infixæ sunt. Hæc autem apud eumdem Coletum col. 153 his verbis concepta est: Sanctus Magnus, Opitergii episcopus, una cum Opiterginis, eorum urbe a Grimoaldo (imo a Rothari, ut infra dicemus) Longobardorum rege, capta, ad æstuaria confugiens, ibi Heracleam condidit anno Domini DCXXXVIII. Huic consentit Andreas Dandulus in Chronico lib. 6, cap. 7, part.9 ita de nostro Antistite scribens: Tunc (nempe cum Rotharis Opitergium, oppidum sibi infestum, expugnasset & diruisset) Magnus, vir sanctus, & loci (Opitergini) Catholicus episcopus, cum devota plebe ad contigua littora perveniens, civitatem construxit, quam sub imperatoris nomine Heracliam vocavit, & ecclesiam cathedralem sub nomine B. Petri Apostoli Deo dicavit, & auctoritate Severini Papæ & Primogenii patriarchæ, collaudationeque plebis in eadem urbe sedem suam perpetuo collocavit. Hisce autem expressis testimoniis potius, quam Legendæ & Equilini silentio, standum hic esse, Bernardus Justinianus de Origine Urbis Venetorum lib. 7, col. 84, tom. 5, part. 1. Thesauri antiq. & Hist. Italiæ, Blondus Flavinus Italiæ illustratæ fol. 108 verso, Carolus Sigonius de Regno Italiæ lib. 2, edit. Mediolan. col. 102, Nicolaus Coletus tom. X Italiæ sacræa auctæ col. 153, &, ut alios plures mittam, laudatus jam sæpe senator Cornelius aperte indicant, dum S. Magnum Opitergii primum, mox Heracleæ episcopum indubitanter statuunt; quibus, quantum ad Opiterginam sedem attinet, & Galesinius hodiernumque Martyrologium Romanum, quorum verba num. 2 dedimus, non immerito adjungi posse videntur.
[12] Porro Opitergium, cujus episcopalem cathedram ante Heracleënsem S. Magnus tenuit, [quærum urbium notitia datur, evectus fuit] Coleto cit. tom. col. 151 describitur: Populosa quondam & celebris civitas Venetiæ, duodecim passuum millia a Ceneta in Eurum distans, quæ montibus Opiterginis nomen fecit, hodie vulgo Oderzo, seu Uderzo nuncupatur; Heraclea vero, seu Heraclia, de qua hic, in æstuariis Venetis ad oram Adriatici maris sita fuit, in ejusque dein excisæ loco aliam urbem excitarunt Veneti, quam Civitatem novam placuit appellare, Plura de hac urbe Nicolaum Coletum, ac vol idcirco, quod, quæ tradit, ad eruendam sat prope utriusque episcopatus a S. Magno gesti epocham faciunt, disserentem audisse juverit. Inter maritimas urbes, inquit col. 113, quas, Italiam invadentibus barbaris, veteres provinciæ Venetæ cives condidere, non fuit postremi nominis Heraclia seu Heraclea. Opiterginos eam septimo Salutis seculo jam adulto exædificasse, constans est scriptorum assertio; cum enim deletam a Rothari, Longobardorum rege, patriam deflerent Opiterginorum primores, reliquorum Venetorum exemplum imitati & ipsi, D. Magno, eorum episcopo authore, in æsturia se conferentes, urbem hanc anno DCXXXVIII construxerunt in ora Adriatici maris… & ab Heraclii imperatoris, tunc temporis imperii habenas moderantis, nomine Heracleam dixerunt, Severino totius Ecclesiæ Pontificatum sustinente. Hactenus Coletus, qui mox subdit Danduli verba, quæ nos supra num. XI transcripsimus.
[13] [& priorem sedem fortasse tenuit ab anno 630 usque ad 638, ac dein Heracleënsem,] Ex illis itaque Danduli atque ex laudatæ eodem num. Opiterginæ inscriptionis verbis, gesti a S. Magno Opitergini, susceptique Heracleënsis episcopatus epocham utcumque definitam habemus, ac sat prope vero accedere nobis videmur, si sub annum 630 S. Magnum episcopali dignitate ornatum, Opitergii saltem ad usque annum 636 sedisse, ac, diruta sua urbe episcopali, in æstuariis Venetis Heracleam mox condere cœpisse statuamus, in cujus majori ecclesia, S. Petro a se erecta, auctoritate Severini Papæ ac Primogenii Gradensis patriarchæ anno 640 sedem suam episcopalem perpetuo collocaverit. Quod autem supra S. Magnum saltem ad usque annum 636 Opitergii sedisse dixerim, in causa est, quod eo dumtaxat anno Rotharis, a quo, teste Paulo Diacono lib. 4 de Gestis Langobardorum cap. 47, Opitergium expugnatum dirutumque fuit, Langobardorum regnum susceperit, uti eruditissimus Assemanus tom. 2 Scriptorum Italiæ pag. 267 dilucide probat; ut proin fortasse etiam anno 638 ineunte Opitergii adhuc sederit sanctus Antistes, quam quidem sedem jam ante annis aliquot tenuisse, credi nihil vetat. Verum contra hanc relictæ a S. Magno Opiterginæ aditæque Heracleënsis sedis epocham nonnullæ exsurgunt difficultates, expediendæ prius, quam ad alia Sancti gesta progrediamur.
[14] [nec dictis multum obest Opiterginæ ecclesiæ inscriptio, quæ una in voce emendata,] Ac prima quidem in eo sita est, quod in laudata inscriptione antiqua, ecclesiæ Opiterginæ parietibus infixa, Grimoaldus, Longobardorum rex, fatalem Opiterginæ urbi expeditionem non post annum 638 suscepisse statuatur, cum tamen Grimoaldus anno dumtaxat 662 e Beneventano duce rex Langobardorum factus sit, nec ante postremum annum Opitergium obsidere captumque funditus delere potuerit. Respondeo: ita res habet: ac propterea inscriptionem illam, uti nempe tom. X Italiæ sacræ col. 153 edita est, in eo vitiosam esse fateor, quod pro Rothari Longobardorum rege, Grimoaldum ad annum 638 ponat, qui error sitne inscriptionis auctori, an ejus instauratori imputandus, edicere nequeo. Hoc autem ex Danduli num. XI laudati verbis emendato, constat sibi præfata inscriptio, omniaque apprime congruunt. Etenim, qui, vivente adhuc Heraclio imperatore, ac probabiliter sub annum 638 post captas Romanorum civitates, in littore maris Ligurini sitas usque ad Francorum fines, Opitergium quoque… pari modo expugnavit & diruit, is, teste Paulo Diacono lib. 4 de Gestis Langobardorum cap. 47, paulo ante citato, non alius, quam Rotharis rex fuit, qui dein cum Ravennatibus & Romanis bellum gessit ad fluvium Æmiliæ, qui Scultenna dicitur, in quo bello a parte Romanorum, reliquis terga dantibus, octo millia ceciderunt.
[15] Porro jam ante illud Rotharis regis cum Ravennatibus bellum, [Pauli Dinconi & Andrea Danduli a Sigonia] Opiterginorum, capta a Rothari sua urbe, ad Adriatici maris æstuaria emigrationem contigisse, diserte scribit Dandulus supra citatus, & omnino conformiter Paulo Diacono, uti ex utriusque hujus scriptoris verbis, a Sigonio lib. 2 de Regno Italiæ illustratis, manifestum fiet. Hunc col. 101 editionis Mediolanensis audire operæ pretium fuerit, Itaque, principio regni, inquit de Rothari, rege Langobardorum, ut opes suas stabiliret, nobiles quesdam Longobardorum, quos alienos a se animos gerere senserat, de medio sustulit, atque inde animum ad movendum Romanis bellum contulit. Erant quippe citeriore in Italia duæ inter Longobardos provinciæ, adhuc imperatoriæ ditioni subjectæ, Alpes Cottiæ & Opitergium cum omnibus oppidis, usque Tarvisium. Has igitur regno Longobardorum adjungere cupiens, postero ineunte anno (seu anno 638, ut vult Sigonius, ac fortassis etiam ante) Cottias Alpes cum infesto exercitu iniit, ac primo adventu Genuam, Albigaunum & Lunam oppida capta direptaque incendit… Inde terrore belli in Venetiam translato, Opitergium & cetera, quæ commemoravimus, loca ad deditionem adegit.
[16] Exarchus vero, postquam mature exercitum se ad ea loca adducere non posse, [illustratis verbis apprime congruit,] animadvertit, haud tamen sibi committendum existimavit, quin, quam maximis posset, opibus in proximos regis fines irrumperet, atque omnia terrore ac tumultu repleret. Itaque Rotharis, postquam eum, recepta Perusia, ingenti cum exercitu ad Æmiliam properare accepit, quanta maxima assequi celeritate potuit, ei sese objecit, &, ad Scultemnam amnem Mutinensem, ipsius provinciæ finem, nactus, sine cunctatione in certamen descendit. Ibi collatis signis, octo millia Romanorum occidione occisa; reliqui præcipiti se mandare fugæ coacti sunt. Ea pugna finis inde omnium inter exarchos, regesque bellorum usque ad Luitprandi tempora fuit. Primores Opiterginorum, amissa patria (nempe antequam Rotharis cum exarcho confligeret) antiquos Venetos imitati, & ipsi se ad æstuaria contulerunt, atque ad Plavis amnis ostia evecti, locatis sedibus, urbem ex Magni, episcopi sui, auctoritate sibi condiderunt, quam a nomine imperatoris Heracliam nominarunt. Magnus, basilica, sancto Petro, Apostolorum principi, dedicata, ibi sedem perpetuam posuit.
[17] At, inquies, Muratorius in Annalibus Italiæ, [neque, quæ ex Muratorio contra sententiam nostram objici possunt,] anno Christi 641 Opitergium a Rothari rege primo captum statuit, quo certe tempore memoratus a Dandulo Severinus Papa superstes non erat, ac ne ipse quidem, saltem adolescente anno, Heraclius imperator, a quo inditæ novæ urbi nomen Dandulus aliique volunt. Adhæc cum Dandulus anno circiter 1330 Chronicon suum adornarit, nihil ab ætate habet, quo assertioni suæ fidem certam conciliet, utque ex ejus verbis memorata supra inscriptio Opitergina sat tuto emendari possit. Accedit, quod Severinum Papam, cujus consensu S. Magnum Heracleæ sedem fixisse scribit, annis duobus, mensibus quatuor, diebus octo, sedisse asserat, cum tamen is Pontifex non ultra duos menses & dies quatuor, seu a XXVIII Maii usque ad 1 Augusti anni 640 S. Petri cathedram tenuerit. Quapropter videtur potius sub annum 667, quo tempore Grimoaldus rex, teste etiam Paulo Diacono lib. 5, cap. 28, Opitergium civitatem funditus destruxit, quam sub annum 638, seu post captam a Rothari eamdem urbem, Heracliæ fundatio ac per consequens occupatæ a S. Magno Opiterginæ sedis finis statui debere.
[18] [efficiunt, ut minus probabilis fiat,] Fateor, hanc Muratorii de condita primum sub annum 667 Heraclia opinionem cum solius Pauli Diaconi verbis conciliari quidem posse, eaque, quæ contra sententiam nostram objici queunt, ejusmodi esse, quæ eam pro certa haberi vetant. Verum cum ad propositas difficultates responsio non desit, nec certa pariter sint omnia, quibus Muratorius nititur, non video, cur ab antiquiore communioreque sententia secedendum sit, quæ Heracliam, non modo viventis adhuc Heraclii imperatoris temporibus conditam, sed & ab ejus nomine ita compellatam statuit. Ac primo quidem, dum Muratorius anno dumtaxat Christi 641 Opitergium primo a Langobardis sub Rothari rege captum tradit, antiquum hujus epochæ testem ne unum quidem profert, sibique hanc probabilem tantum esse, tom. 4, pag. 86 fatetur; ut proin Sigonii, Coleti aliorumque sententiæ, cum nihil plane obstet, æque adhærere nobis liceat, ac vel ex hoc capite etiam probabilius, quod non appareat, cur Rotharis rex, teste Paulo Diacono, vir viribus fortis, ac verisimiliter ob datam Romanorum malitia Ajoni Beneventani ducis filio funcstam potionem, non leviter iis infensus, ad usque annum regni sui sextum Romanis inducias concesserit, præsertim, ubi, multis Heraclii copiis adversus Saracenos in Oriente occupatis, ipse jam ab anno 636 opportunam invadendi, quibus inhiabat, Romanorum urbes, occasionem nactus esset.
[19] [ut contra majori verisimilitudine] Præterea, si Opitergium anno dumtaxat 641 post captas a Rothari Liguriæ oræ urbes expugnatum dirutumque, imo etiam non ante annum 667, quo Grimoaldus urbem illam funditus evertit, inde alio cum suo Præsule incolas emigrasse, ex mente Ludovici Muratorii dicas, quid, quæso, invenies causæ, cur novæ a se conditæ urbi, ab Heraclio imperatore, utpote vel mense Februario vel Martio anni 641 e vivis erepto, Opitergini anno 667 nomen indiderint? Equidem Muratorio lubens dedero, Opiterginos, diruta postmodum funditus a Grimoaldo sua urbe, Heracliam sub annum 667 non exiguo numero emigrasse, cum & id ipsum Dandulus in Chronico lib. 6, cap. 8, num. 16 testetur; verum & ipse Dandulus non tum primum, sed jam sat diu ante conditam Heracleam fuisse, hoc etiam loco insinuat, cum Incolarum… plurimos destructæ funditus Opiterginæ urbis in Heraclianam urbem, utpote jam ante a suis contribulibus exædificatam, cum familiis pervenisse, scribit. Quæ quidem omnia mihi probabiliorem faciunt opinionem, quæ ante Severini Pontificatum, seu ante annum 640, & Opitergium a Rothari captum, & dein novam a S. Magno, cui is ab Heraclio imperatore nomen indidit, conditam fuisse urbem, statuit, in qua urbe, ut inquit Dandulus in Chronico cap. 7, num. 9, ecclesiam cathedralem sub nomine beati Petri Apostoli Deo dicavit & auctoritate Severini Papæ & Primogenii patriarchæ collaudationeque plebis … sedem suam perpetuo collocavit.
[20] At junior est Dandulus, quam ut sua auctoritate tam antiquo facto certam fidem faciat. Fateor; at cum antiquiorem magisque eruditum scriptorem, [& antiquiorum testimonio nostro sententia niti ostendatur.] qui contrarium tradiderit, nemo nobis opponat, cur a Dandulo hic recedamus, causam nullam video, præsertim, cum in suo Breviario tom. 1 Script. Italiæ pag. 4, eorum, quæ narrat, quædam se vidisse, quædam vero ex lectione Annalium, qui nunc interciderint, sibi innotuisse, aperte Dandulus testetur; ex quo genere fuisse, quæ de Opitergino Præsule tradit, non abs re suspicari licet. Atqui, inquies rursus, labitur vix non eodem loco Dandulus, cum Severinum Papam annis 2, mensibus 4, diebus 8 sedisse narrat, cum revera is Pontifex 2 mensibus tantum & 4 diebus Petri cathedram tenuerit; Respondeo, si scioli cujusdam aut librarii vitio, qui designatos a Dandulo menses in annos, dies in menses commutarit, deque suo penu dies 8 adjunxerit, hoc loco Danduli Chronicon corruptum non fuerit, quod quidem factum esse haud difficulter crederem; nihilominus a chronographi Veneti auctoritate, propterea, quia in ordinanda Pontificum Romanorum chronotaxi aberrasset, recedendum in iis non est, quæ de urbe Venetiis vicina deque hujus Præsule vel ex domesticis Annalibus vel ex constanti traditione, cujus sibi antiquitas explorata fuerit, non uno loco indubitanter scriptis mandavit. Utcumque hæc se habeant, potior certe ejus, aliorumque eruditorum, qui eum sequuntur, quam unius Muratorii, nullo teste antiquo nixi, habenda mihi esse videtur auctoritas.
[21] Aliam, quæ contra statutam a nobis Opiterginæ sedis relictæ, [Aliam contra opinionem nostram sibi Coletus difficultatem proponit & solvit,] erectæque a S. Magno Heracleënsis epocham exsurgit, Coletus tom. X Italiæ sacræ auctæ, col. 152 difficultatem proponit, hisque etiam verbis expedit. Sed hic, inquit, insurgit difficultas ex asserto Titiani (proximi nostri Antistitis in Opitergino episcopatu decessoris) loco natalitio. Si enim Heracleam condidit S. Magnus anno tantum DCXXXVIII circiter, quomodo sanctus Titianus, Heracleæ natus, præcessit S. Magnum, & alumnus & successor fuit S. Floriani, episcopi Opitergini, qui fertur decessisse anno circiter DCXX? Res sane nodosa, quam tamen facile extricamus, asserendo, quod Titianus potuerit eo in loco editus fuisse in lucem, qui deinde in civitatem auctus & bene munitus, accurrentibus post Aquilejæ cladem Concordiensibus, Altinensibus aliisque populis, ut Leander scribit, in obsequium imperatoris Heraclii Heracleæ nomen assumpserit. Auctor vero, qui post sæcula in unum collegit & descripsit Titiani gesta, ejus natale solum ab assumpto dein nomine Heracleæ pronunciavit. Hactenus Coletus, & quidem, si Concordiensibus, Altinensibusque Opiterginos ex laudatæ inscriptionis & Andreæ Danduli verbis hic substituisset, aut saltem hos cæteris nominatim subjunxisset, omnino recte convenienterque iis, quæ col. 113 de constructa anno 638 ab Opiterginis Heraclea asseruerat. At humani aliquid in eo passus est Coletus, uti & dum col. 151 Opitergium a Rothari, rege Longobardorum, restitutum scribit, dum ex Pauli Diaconi testimonio, quod exstat lib. 4, cap. 47, expugnatum & dirutum scribere debuisset.
[22] Coletum perperam in eo describens Orlendius parte 2 Orbis sacri & profani, [quem Orlendius perperam alio loco descripsit, sibi in variis, quæ huc spectant, contradicens:] multo longius, quod nunc dictum obiter sit, aberravit a vero, &, quod hic caput est, susdeque vertit fixas tum a Coleto, tum a seipso epochas, sibi plus una in re hic omnino contrarius: ac primo quidem, dum pag. 324 Paulum Diaconum lib. 4 testem perperam producens, Opitergium a Rothari, rege Longobardorum, restitutum scribit, dum tamen pag. 341 deletum a Rothari, Longobardorum rege, Opitergium nobiscum ponat; ac rursus, dum Opitergio a Rothari, atque adeo, saltem ante annum 652, everso, constructam a profugis ejus civibus, atque ex Heraclii, tunc imperantis, nomine Heracleam anno 688 fuisse nuncupatam, pag. 341 asserit, cum tamen eo tempore Heraclius annis 47 & Rotharis annis 36 jam vita functus esset. Denique, dum S. Magnum, Opitergii episcopum, Severino, Romano Pontifice, & Heraclio imperatore probantibus, (atque adeo ante 641) in æstuaria secessisse & novam urbem condidisse, ex communiori nostraque etiam sententia pag. 324 affirmat, ac nihilominus eadem pag. 324 hæc non ante illatam Opitergio a Grimoaldo, Longobardorum rege, supremam cladem, seu, uti pag. 341 manifestius loquitur, non ante annum 688 facta adstruit. Sed hæc tam inter se pugnantia mittamus, ac potius, uti ante fecimus, meritoque facere potuisse, jam ostendimus, dirutum a Rothari sub annum 638 Opitergium, exin a profugis ejus civibus, S. Magno duce & auctore, Heracleam, vivente tum adhuc Heraclio imperatore, conditam, ac denique in hac postrema urbe anno 640 ex Severini Papæ consensu episcopalem sedem erectam statuamus.
[23] [inquiritur ratio, cur Heracleam sedem suam episcopalem S. Magnus transtulerit.] Nunc quid causæ fuerit, cur ex Opitergina urbe, utut a Rothari non funditus destructa, alio cum sui gregis maxima saltem parte emigrarit Antistes noster, Bernardum Justinianum lib. 7 de Origine Urbis Venetorum exponentem, unaque, quæ ante diximus, illustrantem audiamus. Ita ille col. 84 Thesauri Antiquitatum & Historiarum Italiæ tomi 5 parte 1: Præsidebat episcopus Opitergio Magnus, Altinas, vir eximiæ sanctitatis, cum nempe Rotharis rex Opitergium expugnavit diruitque. Miserabatur (S. Magnus) assiduas commissi sibi gregis calamitates. Virus tamen illud Arrhianum ferebat longe molestius, qui * acerbiores illi essent de fide contentiones, quibuscumque rerum incommodis. Blasphemi vero in Deum homines non illi ferri posse videbantur. Neque ulla spes suberat ad saniorem mentem revocandi avaros homines & superbos, qui favere illis Langobardos cernebat magistratus. Tutius igitur visum animis corporibusque, cedere. Locum capit in stagnis haud procul a continenti. Amor autem sanctissimi Viri maximam secum mortalium turbam traxit multaque eum nobilitas comitata est. Quæ quasi parentem potius, quam præsulem, deserere non possent. Ibi civitatem condit, quam Heracliam appellat in Heraclii gratiam… Civitas dein nova a posteris dicta. Eam sedem deinceps Severinus, summus Pontifex, & Primogenius patriarcha Gradensis confirmavere. Maximam auxit apud omnes sanctitatis opinionem pietas & amor, quem erga profugos paterna quadam pietate declarabat, non verbis tantum & blandiori sermone, sed ipsa quoque re vel ex proprio vel ex amicorum beneficio collata. Ita hactenus laudatus patricius Venetus, litteris non minus, quam præclaris legationibus illustris, quem & philosophum & oratorum seculi XV apud suos Venetos principem Jacobus Bergomas vocavit.
[24] [Traditur Sanctus octo ecclesias in urbe Veneta erigi curasse,] Pergo nunc ad octo illas ecclesias, quas post fixam, ut apparet, Heracleæ episcopalem sedem S. Magnus Superum monitis in ipsa urbe Veneta vel erexisse, vel erigi curasse, passim traditur. Ea de re illustrissimum Cornelium tom. XI Monum. eccl. Venetæ disserentem audire juverit. Is, postquam pag. 198 præmisisset, se historiolas quasdam populares, ex quibus ceteroquin voluptas & admiratio narrationi accessissent, ea de causa e suo Opere rejecisse, quod nullum putaret esse posse verum historiæ ornamentum, cui veritas non inesset, mox subdit: Interea tamen unam ex illis traditionibus adoptandam ratus sum, quæ fronte prima ad vulgi ruditatem referuntur, sed, si ea accurate expendatur, profecto ab illarum acervo est eximenda. Traditio hæc, ut alibi (in plerisque nempe ejus Operis voluminibus) etiam diximus, ad nostram usque ætatem detulit, ecclesias octo (quarum nomina num. 7 & infra num. sequenti habes) fuisse Venetiis erectas hortatu & opera sancti Magni, episcopi antea Opitergini, deinde Eracleënsis. Id circa sæculi VII medium præstitit Vir sanctus, tum ex imperio sibi cælitus facto (cujus generis exempla in Historia Ecclesiastica passim occurrunt) tum ex pastoralis curæ impulsu, cum urbem nostram majora in dies incrementa capere videret ex eorum affluxu, qui barbaricas excursiones cladesque vitabant, & idcirco novis novisque spiritualibus subsidiis præsertim in Sacramentis administrandis indigere. Hanc fuisse earum fundationum causam unanimi sententia asserunt plurimi ex Venetis chronologis, quorum dictis suffragatur constans atque immemorabilis traditio ipsarum ecclesiarum, quæ divum Magnum, veluti parentem primum & fundatorem agnoscunt & colunt, ejusque solemnia die VI Octobris magna cum celebritate exequuntur.
[25] Ceterum quo modo S. Magnus de condendis illis ecclesiis cælitus monitus, [ex prævia monitione cælesti, ut varia documenta perhibent,] monitisque obsecutus fuerit, Equilinus in sui Catalogi Appendice cap. 17 his verbis enarrat: Quadam vice in spiritu raptus (S. Magnus) per revelationem monitus est, octo ecclesias ea tempestate ædificare: primam Petro Apostolo; secundam Raphaëli angelo; tertiam Salvatori; quartam gloriosæ Virgini, quæ nunc dicitur Maria formosa, nam in formoso ornatu ei apparuit; quintam Joanni Baptistæ; sextam Zachariæ; septimam Justinæ; octavam XII Apostolorum numero, Salvatore & Matre cum singulis earum Sanctis singillatim apparentibus, & loca ædificationum demonstrantibus, suum ibidem surrecturæ Venetiarum urbi patrocinium fideliter promittentibus; qui civibus omnia pandens, locis & signis, prout monitus, inventis, cum suis obsequentissimis filiis, ut tale tamque fidum urbi patrocinium nanciscerentur, non longo post tempore eas honorificas erexerunt. Eadem, quantum ad substantiam, tradunt jam sæpe laudata antiqua ecclesiæ Opiterginæ inscriptio, S. Magni Legenda, antiquum Lectionarium Ducalis basilicæ Venetæ, senatus Veneti decretum, anno 1454 editum, & Bernardus Justinianus cit. col. 84, qui tamen non octo tantum, sed novem a S. Magno ecclesias conditas scribit.
[26] At, inquies, cum nullum ex his omnibus documentis sit, [hujusque facti substantia, etsi non historice certa sit,] quod certo ad S. Magni tempora sat prope accedat, vel ex tam antiquo fonte indubie haustum fuerit, ac præterea adjuncta quædam apparitionum illarum, præsertim in Legenda S. Magni memorata, fabulam sapere videantur, negari merito potest, re ipsa Superum monitis erectas illas a S. Magno ecclesias fuisse. Fateor quidem, inscriptionem Opiterginæ ecclesiæ, uti ex modo computandi annos Christi, illic adhibito, etiam liquet, seculo VII certe juniorem esse, nullumque ex documentis istis ea esse antiquitate præditum, ut factum, de quo agimus, historice certum reddere queat; imo vero, S. Magni Legendam esse ultra veri speciem in recensendis facti adjunctis adornatam, nequaquam diffiteor. Verum, tametsi non eo modo, quo Legenda illa, aut nec eo etiam, quo Equilinus tradit, Superam apparitiones indeque octo ecclesiarum consecuta erectio factæ fuerint, non propterea tamen ipsius facti substantia, prout in Opitergina apud Coletum inscriptione, Veneti senatus decreto & recepta eruditis traditione recensetur, commentitia dici debet, præsertim cum nihil contineat, quod præter modum singulare aut vero absimile sit, quodque non a multis eruditione claris scriptoribus passim assertum constantique atque immemorabili octo ecclesiarum traditione firmatum fuerit.
[27] [tamen propter sat antiquam traditionem, non obstante Danduli silentio, rejicienda non est.] Et hujus quidem immemorabilis traditionis non contemnendus etiam testis est laudatus supra Bernardus Justinianus, seculi XV scriptor, dum lib. 7 cit., col. 84 ita scribit: Tenuit fama constans ad hunc usque diem, Sanctum illum (Antistitem (nostrum) novem (imo octo) ecclesias in hac Rivalto quæ urbis Venetæ pars est) divina monitum revelatione construxisse, quarum nomina etiam hodie feruntur. Et quamquam Andreas Dandulas traditionis hujus non meminerit, imo etiam de ecclesiarum illarum ædificatione agens, illarum auctores, a S. Magno omnino diversos assignet, non tanti tamen momenti esse videtur hoc ejus silentium, ut nixam documentis, etiam Dandulo vetustioribus, traditionis illius antiquitatem evertat. Quod vero attinet ad assignatos a Dandulo ecclesiarum exstructores, omnino a S. Magno diversos, ita ejus verba exponi possunt, ut eos ecclesias illas reparasse, aut, ante a S. Magno conditas absolute renovasse potius, quam primum erexisse, significatum voluerit. Utut hæc sint, non satis urgens adversus urbis Venetæ ecclesiarum scriptorumque, si silentem Dandulum excipias, ad unum omnium consensum, ratio militat, cur antiqua sua possessione depelli deberent tam illustres ecclesiæ, quæ a tot seculis S. Magnum, ut parentem suum primumque exstructorem habuere, ac singulari cultu hoc nomine prosecutæ sunt.
[28] [Videtur S. Magnus mortuus esse in Heracliensi urbe] Superest, ut de S. Magni emortuali loco temporeque nonnulla etiam disseramus. Postquam sub annum, ut nobis videtur, 638 ex Opitergina urbe, a Rothari Langobardorum rege, capta magnamque saltem partem diruta, maxima cum sui gregis parte eo loci sanctus Præsul emigrasset, ubi novam mox placuit urbem condere, cui ab Heraclio, tunc imperante, nomen fecit, ac dein, currente medio circiter seculo VII, tum ex imperio sibi cælitus facto, tum certe divino quodam impulsu, ut fert, teste Cornelio aliisque, constans traditio, octo ecclesias in ipsa urbe Veneta exstrui curasset, Heracliam reversus commissum sibi populum, non exigua jam ex parte, ex quo Heracleam condiderat, auctum, suis monitis in fide Catholica roboravit, ac denique in sua ecclesia plenus meritis obdormivit in pace. Posteriora hæc diserte tradit Dandulus, ita lib. 6 Chronici cap. 7, part. X scribens: Hic Magnus, Heraclianæ civitatis episcopus, vir eximiæ sanctitatis, clero & populo jam in eadem urbe multipliciter aucto & suis monitis roborato in fide Catholica, in sua ecclesia quievit in pace.
[29] Quod ad hunc emortualem Sancti locum attinet, nihil apparet, cur asserenti Dandulo refragemur, ac vel idcirco etiam, [annum 660, imo etiam serius, si tamen Bernardus Justinianus recte scripsit.] quod verisimile non sit, S. Magnum fixam ex summi Pontificis ac patriarchæ Gradensis consensu Heracleæ sedem Opitergium, sub Longobardis nec sibi nec suis tutum locum, ullo umquam tempore revexisse, aut alio, quam episcopalis urbis a se conditæ, usum fuisse fixo domicilio. Accedit, quod sancti Præsulis corpus, prius quam anno 1206 Venetias tranferretur, teste Legenda, hac in re fide digna, Heracleæ jacuerit, nec aliunde huc advectum legatur; ut adeo non immerito S. Magnus Heracleæ ad Superos emigrasse statuatur; quamquam tamen, deficiente auctoris sat antiqui testimonio, id certum dici nequeat; ac propterea in hujus Sylloges titulo eum non indubie, sed forte Heracleæ defunctum scripsi. At quo tempore ejus obitus contigit? Respondeo, cum Sanctus noster, teste Dandulo, clerum & populum suum multipliciter in eadem urbe Heracliana auctum viderit, ingensque cleri populique incrementum non nisi paulatim tacitisque annis fieri soleat, eum sat probabiliter etiam post annum 655 in vivis statui posse, ac fortassis non ante annum 660, cum dierum plenus bonorumque operum esset, æternam mercedem fuisse consecutum. Imo vero, si re ipsa, ut scribit Bernardus Justinianus, ad ultimam usque senectutem S. Magnus vixerit, posset in hypothesi, quod, cum Heracleam condidit, quinquagenarius dumtaxat esset, etiam ultra annum 660 episcopatus ejus extendi, quod tamen ego ex sola Justiniani auctoritate asserere non ausim.
[30] Ceterum, priusquam huic Syllogæ finem imponam, [Non fuit episcoporum postremus, qui Opitergiensis episcopi titulum gesserit,] conveniendus mihi rursum est Orlendius, qui, S. Magni episcopatum Opiterginum Heraclii, adhuc imperantis, temporibus citato tomo pag. 324 innectens, Præsulem nostrum postremum Opitergii episcopum facit, ac nihilominus Benenatum, Opiterginum episcopum, eodem loco memorat, qui Epistolæ Agathonis Papæ & synodi Romanæ, quam habes apud Harduinum tom. 3 Conciliorum a col. 1115, addito Opitergiensis ecclesiæ episcopi titulo, anno 680 subscriptus ibidem col. 1138 legitur. Profecto, si eo sensu hæc scipserit Orlendius, ut post S. Magnum nemo Opitergini episcopi titulum gesserit, ipsa se ejus assertio destruit, nec pluribus confutari opus habet; sin autem nihil aliud scriptor ille significatum voluerit, quam S. Magnum postremum ex Opiterginis episcopis fuisse, qui ea in urbe indubie sedem habuerit, lubens ei accedo, cum, ut ante dixi, verisimile non sit, statutam Heracleæ episcopalem sedem, a S. Magno Opitergium fuisse revectam, aut etiam id ab alio factum dein fuisse, præsertim cum vice altera & funditus quidem sub annum 667 a Grimoaldo Opitergium deletum fuisset. Crediderim tamen, Præsulem nostrum, translata Opitergio Heracleam episcopali sede, Opitergini episcopi titulum & pastoralem miserrimæ hujus diœcesis curam numquam deposuisse, eaque in re sui imitatorem habuisse Benenatum, qui anno 680 sese Opitergiensis potius quam Heracleënsis ecclesiæ episcopum scripserit, quod non modo hanc una cum altera moderaretur, sed præsertim, uti conjectare lubet, quod Opiterginus episcopatus antiquitate aliisque titulis Christiano orbi notior illustriorque Heracleënsi esset.
[31] [subfuitque Gradensi patriarchæ Catholico.] Porro tum temporis Opiterginos episcopos Gradensi patriarchæ Catholico subfuisse & a schismate Aquilejensi jam pridem fuisse revocatos, recte observat Joannes de Rubeis in Monumentis ecclesiæ Aquilejensis col. 307, quod & ex Danduli Chronico & ex comperta Præsulis nostri sanctitate abunde confirmatur. Plura de S. Magno dicere non habeo, nec scio, an eorum, quos Bernardus Justinianus col. 84 multa Sancti miracula Vitamque scripsisse, adstruit, hodieque lucubrationes exstent, atque, an ejusmodi sint, quæ non immerito in illustrissimi Cornelii Opere locum habuissent, atque in hoc nostro fuissent commemorandæ.
[Annotata]
* an non VI?
* an quia?
DE S. PARDULPHO ABB. CONF. WARACTI IN DIOECESI LEMOVICENSI IN GALLIA
ANNO DCCXXXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Pardulfus abbas conf. Waracti in diœcesi Lemovicensi in Gallia (S.)
AUCTORE J. B.
§ I. S. Pardulphi Acta, memoria apud martyrologos & cultus sacer.
Natalium suorum humilitatem S. Pardulphus, Waractensis seu Garactensis abbas, [S. Pardulphi, Waractensis abbatis,] cujus hodie Acta exhibemus, virtutum suarum claritudine prodigiorumque frequentia, vir Deo & hominibus amabilis, majorem in modum illustravit. Erat autem Waractum seu Garactum seculo sexto & septimo Lemovicensis (ad quam diœcesim hodieque spectat) territorii vicus, decima circiter a Lemovicibus leuca ad fontes Wartimpæ (la Gartempe) situs: at, postquam eo loci SS. Petro & Paulo Apostolis monasterium, cujus primus abbas S. Pardulphus fuit, Lantharius, Lemovicensium comes, condidit, eo sensim accrevit, ut in oppidum evaserit, atque hac nostra ætate Marchiæ Superioris caput audiat. Le Gueret Galli vocant. Waractensis autem monasterii Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ col. 553 sequentem notitiam exhibet: Inter antiqua Lemovicensis diœcesis monasteria, nunc oblivione sepulta, Waractense S. Petri recensetur, a Lantario comite fundatum ad fontes Wartimpæ fluvii, ubi nunc est Gueret urbs primaria Marchiæ. Hujus loci abbas celeberrimus fuit S. Pardulfus S. Pardoux cujus Vitam habes Sec. 3 Benedictino p. 1. pag. 571. Modo prioratus ad nominationem abbatis S. Savini Pictavensis, ut notat Ms. codex Solemniacensis. Ceterum quem ex Actis Pardulphum dixi, alii Pardulfum, vel Pandulphum vel Paradulphum nominaverunt.
[2] Sancti hujus Abbatis inter scriptores recentiores gesta persecuti sunt Menardus lib. 2 Observationum in Martyrologium Benedictinum ad diem III Novembris, [cujus præter recentiores] Mabillonius in Annalibus Benedictinis tom. 2 ad annum 732, num. XI & 12: item ad annum 737, num. 38. Bailletus in Vitis Sanctorum ad hunc diem. Nonnulla quoque de illo refert Bernardus Guidonis Ordinis PP. Prædicatorum, primum Tudensis in regno Gallæciæ, dein Lodovensis in provincia Narbonensi episcopus, anno 1331 ex hac vita ereptus, Tractatu de Sanctis Lemovicensibus apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ librorum Mss. pag. 634. Plura Gaufredus, Prior Vosiensis in diœcesi Lemovicensi, qui anno 1183 scripsit, in Chronica, quam idem Labbeus tom. 2 Bibliothecæ mox laudatæ a pag. 280 typis edidit. Gaufredi Chronicon non raro adhibebimus infra: at cap. 64 hæc habet: Sed ista latius in libro Miraculorum sancti Pardulphi narrabo, ubi multa de sacrosancto Mysterio (Eucharistiæ) ad correctionem multorum, si Deus permiserit, proposui tractare. Steteritne promissis Gaufredus, ignoro: opus equidem promissum, si aliquando conscripserit, hactenus eruditos latet; foretque optandum, ut tum ad fidelium fructum, tum ad majorem sancti Abbatis gloriam e tenebris protraheretur in lucem. Scriptores aliquot habes, qui de S. Pardulpho egerunt: nunc, qui ejus Vitam seu Acta scripserint (martyrologorum dein mentio fiet) dispiciamus.
[3] Inter S. Pardulphi biographos, ut a recentioribus ordiar, [aliquot scriptores] præter Bailletum jam laudatum, numerandus in primis videtur Bernardus Lodovensis episcopus, de quo supra: nam Gononus lib. 4 Vitarum Patrum Occidentis S. Pardulphi Vitam exhibet, quam ex illo vel descripsit, vel contraxit; hunc enim Vitæ, a se editæ, titulum præfixit: Ex Bernardo, Lodovensi episcopo, tom. 2 de Vitis Sanctorum, notatque in margine, servari illam in antiquis membranis Bibliothecæ PP. Dominicanorum Avenionensium. Hoc porro illius exordium apud Gononum legitur: Beatus & inclytus Christi servus Pardulphus, in territorio Lemovicensi &c. Triplicem Sancti Vitam in Mss. habemus, sed nullam, quæ a transcriptis jam verbis incipiat: sed facilis jactura est, dum certiora & antiquiora monumenta suppetunt. Quem supra laudavi, Gaufredus Prior Vosiensis cap. 32 auctor est, Ivonem, Priorem Cluniacensem, Acta quoque S. Pardulphi ex scriptore antiquiore, veraci quidem, sed inculto, stilo luculentiore concinnasse, scilicet sub annum Christi 1101, de quo capite 31 paulo ante meminerat. Verba illius sunt: Ivo interim, Cluniacensis Prior, vir scholasticus, Lemovicas deveniens, a monachis S. Martialis obnixe rogatus, Vitam S. Pardulphi, quæ veraci fide quidem, sed inculto stylo conscripta erat, luculenter exarare studuit: Hymnumque de eodem piissimo Confessore composuit, ita incipiens: “Fideles cuncti gaudeant &c.”
[4] Cum nullam Vitæ S. Pardulphi, ab Ivone conscriptæ, [Vitam exhibet] notam adjecerit Gaufredus, & Gononus Bernardi Guidonis verba fortassis immutarit, nescio, Bernardine, an Ivonis sit S. Pardulphi Vita e Ms. Pragensi anno 1642 Praga ad Majores nostros missa, cujus initium est: Beatus Pardulphus in territorio Lemovicensi, vico nomine Sardone, & ex plebeis quidem parentibus procreatus, sed morum honestate & virtutum ubertate fuit insigniter adornatus. Stilus ejus paulo floridior; sed magis Vita illa contracta est, quam ea, quam antiquam, de qua mox, dicimus. Periodum unam aut alteram de S. Pardulphi lipsanis ad calcem habet, quæ in Bernardi Guidonis Opere, ut suo loco videbitur, totidem fere verbis legitur: unde Bernardi Guidonis esse, conjici potest: at sicut hic periodum illam unam aut alteram e Gaufredo Priore Vosiensi descripsit, ita & Gaufredus ex Ivone fortassis fuerit mutuatus. Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam S. Pardulphi Seculo III Benedicto pat. 1 pag. 572 Vitæ S. Pardulphi contractæ apographum quoddam Compendiense, cum Vita a se edita collatum, Ivonem auctorem habere fortassis, ait: utut sit, bene habet, Vitam antiquam S. Pardulphi, ab auctore subæquali non admodum culto quidem, sincero tamen scribendi genere exaratam, ad nostram ætatem usque loco non uno fuisse conservatam.
[5] [scriptor anonymus,] Antiquam S. Pardulphi Vitam typis edidit Labbeus, Ex veteribus nostris membranis, inquit tom. 2 Bibliothecæ librorum Mss. pag. 599, & Apographo R. P. Jacobi Sirmondi, Societatis Jesu theologi. Hunc secutus est Mabillonius Sæculo Benedictino mox laudato, ubi a pag. 573 usque ad pag. 581 antiquam S. Pardulphi Vitam ex codice Ms. Chesniano & Bibliotheca Labbeana depromptam, cum apographo ejusdem contracto tum Compendiensi, tum Lemovicensi collatam, suis denique Observationibus illustratam exhibet. Compendiensis apographi versus nonnullos Observationibus suis, ubi hoc a Vita, a se edita, nonnihil discrepabat, verbatim inseruit: hos ego cum simili Vitæ S. Pardulphi contracto apographo, quod ad Majores nostros anno 1666 D. Ludovicus Nicque, Cælestinorum Suessionensium bibliothecarius, misit, contuli, & cum insertis a Mabillonio Observationibus suis Compendiensis apographi versibus plane congruere reperi. Præter id Suessionense contractum apographum, prolixiorem quoque S. Pardulphi Vitam antiquam in Mss. habemus, hic excudendam. Labbeana & Mabilloniana multo emendatior est, ut verosimiliter, quæ in illis sententiarum confusio, stilique barbaries subinde occurrit, amanuensium potius oscitantiæ aut imperitiæ, ut fieri non raro consuevit, tribui debeat, quam illius auctori vitio verti. Debemus illam Pardulpho Bourgeois, Societatis Jesu, qui, Patroni sui amore ductus, diligentem præstitit operam, ut eam in patria sua, forte Lemovicensi, inveniret; inventamque ope R. P. Possini Antverpiam misit anno 1684, ut in ejus litteris Auriliaco, Arverniæ Superioris oppido, ubi litteras humaniores docebat, ad Possinum datis, & ab hoc ad nos transmissis legitur.
[6] [illi, ut apparet,] At unde hanc S. Pardulphi Vitam, quod supra dictum est, ab auctore, Sancto subæquali, conscriptam esse, conficitur? Primum id auctor ipse innuere videtur in ipso Præfationis suæ exordio, sic scribens: Plerique, dum priscorum patrum antiqua laudant gesta miraculorum, nova, quæ nuper gesta sunt, omittunt… Sed melius utrobique, opinor, utrumque se commiscere. Quasidicat, alios veterum Sanctorum miracula suis scriptis celebrare solere; sibi vero propositum esse, non de veteri, sed nupero Sancto sermonem habere: neque sic ea verba videntur posse intelligi, ut dicat, se S. Pardulphi miracula tum vetera, tum recentia litteris mandare; cum nullum ex ejus miraculis speciatim proferat, quod S. Pardulphus vel non præstiterit vivus, vel paucis ab illius obitu annis non contigerit. Dein num. 18 de urbe Bituricensi a Francorum exercitu male habita loquitur in hunc modum: Cum autem moderno tempore Francorum cohorter prædictam urbem depopulassent, & omnes domos igni cremassent, domum, in qua erant cunæ suspensæ (pueri e baptismate a S. Pardulpho suscepti) nullatenus cremare, vel quidquam ex ea exurere valuerunt. Moderno, inquit, tempore: atqui id contigit anno 741 vel sequenti, cum Chunoaldus, Aquitaniæ dux, erepto e vivis Carolo Martello, in Carolomannum & Pipinum rebellavit: tunc enim, inquit Fredegarii continuator part. 3 (vide tom. 2 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 458) Carlomannus atque Pippinus, principes germani, congregato exercitu, Ligeris alveum Aurilianis urbe transeunt, Romanos proterunt, usque Beturigas urbem accedunt, suburbana ipsius igne comburunt.
[7] Denique manifesta sunt verba, quæ eodem numero paulo ante præmittit: [ætate suppar;] sic habent: Hujus sancti Viri aliud fertur miraculum, quod per eum divina est operata Clementia, & multi supersunt, qui viderunt. Ut adeo audiendi non sint ii, quos suspicari Bailletus ait, S. Pardulphi Vitam primum ab Ivone, Cluniacensi Priore, fuisse conscriptam; ea verosimillime tantum de causa, quod & hic hujusmodi aliquid fecisse memoretur. Hæc de ætate auctoris: nomen suum nec ipse prodidit, nec uspiam proditum reperi: monachum tamen Aquitanum fuisse, conjicio: monachum quidem, quod Berthemarium abbatem Patrem suum in Præfatione appellet; Aquitanum vero, quod ibidem Berthemarium sic alloquatur: Non minimas omni potenti Opifici gratias agimus, quia hic in Aquitania … quam plures philosophos & rhetores reperis, qui Vitam vel Gesta miraculorum S. Pardulphi confessoris suo stylo enarrare queunt. Quis fuerit Berthemarius abbas, cui anonymus biographus S. Pardulphi Vitam inscripsit, pariter incertum est: forte unus ex Waractensibus abbatibus, Sancti successoribus, ut non absurde Mabillonius suspicatur: alium tamen suggerit in Annotatis, Berthemarium scilicet, Senonensem S. Petri abbatem, qui Caroli Magni tempore fuerit, teste Clario monacho ad annum 804. Verum ex verbis mox adductis tam anonymum, quam Berthemarium Aquitanos, Bituricensi vero cladi propinquiores fuisse, ex verbis, numero superiore descriptis, verosimilius apparet. Nunc de martyrologis pauca dicamus.
[8] Quamquam S. Pardulphi sanctimonia non per Aquitaniam modo, [apud recentiores aliquot] sed & per vicinas Galliæ provincias longe lateque fuerit divulgata, eum tamen nec Ado, nec Usuardus, nec ceteri illius fere ætatis martyrologi suis Fastis inseruerunt: recentiores igitur aliquot recensebo. Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum ad diem VI Octobris ita habet: In territorio Lemovicensi S. Pardulphi eremitæ. Menardus in Martyrologio Benedictino, sed ad diem III Novembris, quod illi singulare est, sic scribit: Lemovicis, sancti Pardulphi abbatis, sanctitatis & miraculorum gloria illustris. Castellanus in Martyrologio Universali, sed Gallice: Varacti in Marca-Lemovicina S. Pardulphus, ejusdem loci abbas, cujus corpus in honore est Arnaci, prope Pompedorium. Martyrologium Parisiense, anno 1727 excusum: Varacti in Marca Lemovicina, sancti Pardulphi abbatis. Bucelmus in Menologio Benedictino aliquanto prolixior: Lemovicis S. Pardulphi abbatis, qui a pueritia utroque lumine orbus, sed gratiæ divinæ fulgoribus illustratus, filium se lucis esse, ipsa conversatione monstravit, carnis maceratione stupendus, in pauperes profusus, miraculis etiam conspicuus, siquidem infirmos quosque manuum impositione sanabat, abigebat infuso benedicto oleo dæmones, prodigiaque innumera orationum efficacia operabatur. Factus demum, etsi multum renitens, Varactensis abbas, alumnos cælo dignissimos formabat. Octogenarius cum jam esset, ostensa sibi a S. Michaële scala gloriæ, per quam meliorem ascenderet patriam, inter verba orationis & benedictionis, quibus populo bene precatus est, æterna pace obdormivit. Varactum, ut jam monui, in diœcesi Lemovicensi situm est, & tum ibi, tum Lemovicis, ut infra apparebit, cultum nactus est S. Pardulphus: hinc e citatis martyrologis alii Varacti, Bucelinus e Saussayo, de quo mox, Lemovicis Sanctum annuntiant.
[9] [martyrologes] Andreas Saussayus in Appendice Martyrologii Gallicani verbis mox citatis, ex ipso a Bucelino transcriptis, hæc addit præterea: S. Pardulphus, qui virtute & moribus præclarus, Deum quærens, mundum fugiens, eremum coluit, ægris medicinam fecit, energumenos sanavit, & a nativitate contractos dissolvit. Tandem a Lauterio, comite Lemovicensi, Garactum evocatus, abbatiæ, quam is in honorem Apostolorum Petri & Pauli construxerat, præfectus est; quam sancte & prudenter administravit. Idem Saracenos, a Carolo Martello profligatos, a suo oratorio vi divina effugavit, & octogenarius non absque viatico discessit. Cujus est memoria in his regionibus celebris. Garacti reliquiæ ejus coluntur. Plurimæ vero ecclesiæ ei inscriptæ sunt, maxime in territorio Arvernensi, ubi vicorum Cyriaci, Blansaci & Turris ipsimet patrocinia concredita sunt. Quæ de virtutibus & miraculis S. Pardulphi Saussayus memorat, ex Actis deprompta sunt. E vicis vero, quorum patronum ait S. Pardulphum, tertius apud Blavium post pag. 137 haud procul Duranii (la Dordonne) fonte hoc pacto signatur: S. Pardoux de la Tour. Tres quoque vici, S. Cirgue dicti, in eadem Blavii Tabula, Arverniam exhibente, signantur, quorum fortasse aliquem Cyriaci nomine Saussayus designavit. Blansacum in Codice Beneficiorum diœcesis Claromontanæ, anno 1638 Parisiis impresso, his verbis memoratur Gallice: Pastoratus S. Pardulphi, & S. Vincentii (de Blanzat) illi annexus.
[10] [memoria,] Idem Saussayus parte 2 Martyrologii Gallicani a pag. 1247 Martyrologium monasterii Patrum Benedictinorum S. Sabini de Levitania, ab annis circiter 500, ut ait, seu seculo duodecimo exaratum edidit, in quo ad diem VI Octobris hæc leguntur: Tolosano in vico, qui dicitur Pompiaco natale S. Pardulphi, episcopi & confessoris; cujus illic servari reliquias aliquot, indigenarum traditio est, teste Simone Peyroneto, parocho beatæ Mariæ de Tauro Tolosæ, in Catalogo Sanctorum: verum valde credibile est, Pardulphum, in vico Pompeiaco cultum, perperam vocitari episcopum, aliumque non esse a Waractensi abbate, quod quidem suadere videtur, tum hujus per Aquitaniam & Arverniam celebritas, nomen pluribus hominibus vicisque commune; dies, quo colitur; tum denique, quod Pardulphus iste episcopus cetera sit plane ignotus; ac fieri facile potuerit, ut Pompeiacenses, a Lemovicensi territorio paulo remotiores, Sanctum, cujus reliquias jam olim possedisse se, credunt, probe perspectum non habuerint. Tomo 2 Spicilegii Acheriani Editionis Novæ, anno 1723 factæ, pag. 53 S. Pardulphus Wandelberti Martyrologio insertus legitur ad diem VI Octobris post hunc Wandelberti versum: Virgo Fides pridie hinc felici morte triumphat. Quem versum sequentia verba excipiunt: In Africa Rogatæ, Saturnini, Faustini, & sancti Pardulfi confessoris: verum, quin hæc eo ab interpolatore recentiori intrusa sint, minime dubium est.
[11] Porro vel ex iis, quæ ex Saussayi Martyrologio adduxi, [vultus sacer per varias] de Sancti in Arvernia, & forte in diœcesi Lomberiensi, in qua Pompeiacum, ecclesiastico cultu satis liquet. Plures præterea vici in Chartis Geographicis apud Blavium tum Arverniæ, tum territorii Lemovicensis occurrunt, qui a S. Pardulpho nomen sortiti sunt, atque adeo, quibus ille verosimiliter vel patronus, vel sacris in honoribus est. Et Arverniæ quidem Tabula, præter memoratum jam vicum, S. Pardoux de la Tour, tres alios ejusdem fere nominis, eumdem tamen, ut opinor, Sanctum significantis exhibet; nimirum S. Padaux ad Sivolim seu Seucaulam (vulgo la Sioule) situm; S. Pardon ad Elaverem (Gallice l'Alier) S. Pardon le Neuf in parte territorii Lemovicensis, Arverniæ contigua. In territorii vero Lemovicensis Tabula ab utroque latere Tutelensis urbis geminus vicus occurrit, alter versus Duranium fluvium (la Dordonne,) quem S. Pardouls nominat; alter prope Viseram (la Vesere,) quem S. Perdous, paululum immutato nomine, dixit. Hinc, superato fluvio (la Vienne) priusquam ad fluvium (Taurion) pervenias, occurret alter vicus, S. Pardoulx, & item alter trans fluvium Crosam (la Creuse) S. Pardous les Cars. Reperitur denique in citata Tabula Vartimpam inter & fluvium (Vincon) vicus, cui S. Pardons nomen adscribit.
[12] Codex Beneficiorum diœcesis Lemovicensis, anno 1638 Parisiis impressus, [Galliæ diœceses propagatus; & Officium proprium,] præter vicariatum unum, pastoratus XI enumerat, qui a S. Pardulpho nomen habent; quorum unus in diœcesi Pictavensi est, & apud Blavium in Tabula Geographica Pictavensis ducatus, paginæ 121 subnexa, non procul a fonte fluminis cujusdam, Toarcium alluentis, ac dein in Ligerim sese exonerantis collocatur. Similiter & diœcesium Tutelensis, Petrocoriensis (in qua & monasterium est sanctimonialium feminarum Ordinis S. Dominici, S. Pardulphi dictum, ex Margaretæ, vicecomitissæ Lemovicensis, testamento seculo XIII exeunte fundatum, teste Bernardo Guidonis in Historia fundationum conventuum Ordinis S. Dominici Tolosanæ & Provinciæ Provinciarum apud Martene Scriptorum veterum tom. 6, col. 527 & binis seqq.) Malleacensis, Pictavensis, Xantonensis & Sarlatensis codices Prioratus, pastoratus vel vicariatus, unum aut plures, enumerant, qui a S. Pardulpho nomen traxere: unde colligi potest, quanta in illis regionibus fuerit jam olim S. Pardulphi celebritas. Cultum ejus admodum celebrem, ac late propagatum jam inde a seculo XII, Bailletus scribit: imo & longe prius in Arvernia, atque adeo verosimillime etiam in diœcesi Lemovicensi sacros honores obtinuisse, liquet ex Libello de sanctis ecclesiis & monasteriis Claromontii, cujus auctor sub annum 950 fuit, quemque Labbeus tom. 2 Bibliothecæ librorum Mss. inseruit, ubi pag. 724 hæc leguntur: In ecclesia S. Pardulphi, altare S. Pardulphi. In diœcesi autem Lemovicensi ad diem VI Octobris colitur Officio proprio & ritu semiduplici. In Lemovicensi Breviario anni 1625 sic habet Oratio: Deus, qui nos annua beati Pardulphi confessoris tui festivitate lætificas: da nobis, ejus intervenientibus meritis, & perpetua protectione muniri, & salutari gaudere profectu. Per Dominum &c.
[13] [quo in Lembvicensi] Lectiones secundi Nocturni, ex Actis haustæ, his verbis concipiuntur: prima; Pardulphus, patre agricola in viculo Sardeno non longe a Garacto natus, ex casu rami arboris, caput affligentis, a pueritia utroque orbatus est oculo. Ab eo tempore meliori animi lumine collustratus, florere cœpit bonis operibus & miraculis: nam & adolescens tenuis victus & vestitus majorem partem traditam clanculum pauperibus erogabat, & convenientes undique infirmos, dæmonibus etiam occupatos, admoto oleo benedicto, aliquando etiam sola manus impositione curabat. Secunda; His & aliis plerisque virtutibus clarus, monasterio Garactensi, in honorem S. Petri a Lantario, comite Lemovicensi, extructo, licet invitus, præficitur; mundo cœcus, at mente perspicacissima religiosam vitam professos in cælum ducturus. Sanctitatis exemplar absolutum, sibi egressu a cœnobio, & carnium esu perpetuo interdixit, sicco cibatu semel ut plurimum in hebdomada victitans, noctes insomnes in oratione, prono corpore, quantum vires humanæ ferre poterant, summa cum animi suavitate ducebat.
[14] [& Sarlatensi diœcesibus] Tertia; Auribus eruditus, Psalmos, Antiphonas, Responsoria, quæ, dum perageretur divinum Officium, audierat, assidue animo volvebat, sub Nonæ tempore pauperes & infirmos, qua poterat ope, maxime verbo Dei solabatur. Meritorum tandem præmia consecuturus, ostensa sibi a Michaële archangelo scala, per quam in cælum ascenderet, fere octogenarius, temporibus Caroli Magni (imo Martelli) & Chunoaldi Aquitaniæ ducis, suis & plangenti populo bene precatus, inter hæc extrema verba: “Filii, custodiat vos Dominus, & ab omni malo defendat, & det vobis pacem, ut merito audiatis desiderabilem illam vocem: Venite benedicti Patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi” pridie Nonas Octobris sanctam efflavit animam. Simili pariter Officio & ritu colitur in diœcesi Sarlatensi, sed illius festum in diem decimum Octobris ibi transfertur; dies vero sextus Octobris SS. Fidei, Caprasio, Primo & Feliciano sacer est, de quibus tunc pariter Officium proprium recitatur. Forte in diem X Octobris S. Pardulphi festum Sarlatenses transtulere, ex quo S. Feliciani reliquiæ in Issigiacense Sarlatensis diœcesis monasterium Lemovico illatæ fuerunt. Hæc ex Proprio Sanctorum diœcesis Sarlatensis, anno 1677 Lutetiæ Parisiorum impresso; ex quo pariter Orationem de S. Pardulpho propriam, & Lectionem secundi Nocturni tertiam (reliquarum argumentum in Lemovicensibus jam recitatis habes) huc transcribo.
[15] [gaudet.] Illa sic habet: Deus, qui in corporali cœcitate copioso spiritus splendore beatum Pardulsum, confessorem tuum, illustrasti, ejus meritis & precibus cœleste nobis lumen largiter infunde, quo omnes mundi fallacias detegentes, ad æternam gloriæ tuæ claritatem intendamus. Per Dominum nostrum. Lectio secundi Nocturni tertia hæc est: Corpus ejus, in monasterio Waractensi sepultum, longe postea, relictis sarcophago & cineribus, translatum est in monasterium Sarlatense, & juxta corpus S. Sacerdotis, Lemovicensis episcopi, collocatum. Cum autem undique adventantes populi ob virtutes, quas Dominus per Famulum suum operabatur, quietem ac solitudinem monachorum perturbarent, æquum visum est, Pardulfi sacras exuvias in ecclesia S. Joannis juxta monasterium deponere; unde eductæ circa annum millesimum, instante Guidone de Turribus, advectæ sunt Arnacum: ubi Pardulfus multis claruit miraculis. Celebre vero illud est, quod ad portam urbis Lemovicæ corpus ejus tamdiu immobile perstitit, donec cœcus, adductus coram populo, illuminaretur. Sed & anno millesimo nonagesimo quarto, cum ignis subcutaneus vehementer iterum Aquitanos affligeret, indictis ad avertendam iram Dei supplicationibus, corpus sancti Pardulfi, cum aliorum Sanctorum reliquiis, de Arnaco ad Sanctum Martialem Lemovicensem advectum est, ubi varia coruscarunt miracula & infirmi plurimi sanati sunt. De S. Pardulphi cultu hæc hactenus: de variis exuviarum ejus translationibus suus erit infra dicendi locus, posteaquam de iis, quæ de Sancto nostro Acta suppeditant, sermonem habuerimus.
§ II. S. Pardulphi natales, vita, tum solitaria, tum monastica.
[Natus in Lemovicibus parentibus agricolis,] Sancti Pardulphi biographus, Sancto suppar, & stilo quidem simplici & veraci, non tamen verosimiliter tam inculto, quam præferunt exemplaria seu apographa Labbeanum & Mabillonianum, usus, ut jam monui, ab illius natalibus & parentum conditione exorditur. Non raro quidem contingit, ut, qui Sanctorum Vitas describunt, fictitium illis natalium splendorem affingant, quasi Sanctis la is propria, suisque meritis parta non sufficeret, nisi figmentis, etiam interdum absonis, illustretur. Non ita biographus noster: In Occidentali plaga, inquit, partium Aquitaniæ, diœcesi Lemovicensi, ex agrorum cultoribus, in vico, cujus vocabulum est Sardenus, vel in Sardeno monte ortus est puer fideli genealogia, cui nomen Pardulphus. Consonant Labbei & Mabillonii apographa; sed vicum, in quo natus est, Seredinnum appellant. Hunc Codex beneficiorum diœcesis Lemovicensis supra citatus Sardent vocat Gallice; apud Blavium vero, pariter ante laudatum, legitur Sarden. Situs autem est haud procul Varacto, cujus situm supra exposui, ab eoque in Charta territorii Lemovicensis Blaviana interjectis aliquot montibus vel collibus separatur; unde intelligas, cur biographus dixerit, vel in Sardeno monte. Parentes ejus agriculturam exercuisse, affirmant etiam apographa cetera; ingenuos tamen fuisse, addit Suessionense nostrum & Compendiense Mabillonii; quod, ut verum esse non difficulter admisero, ita a vero prorsus alienum apparet ex dictis, quod in Notitia Galliarum pag. 629 Adrianus Valesius ait, docere S. Pardulphi biographum, illum nobilibus senatoribus natum esse, quodque in solo Valesio fortassis reperitur.
[17] [amisso visu,] Quo tempore mundo editus fuerit S. Pardulphus, accuratius dicetur, ubi de illius obitu disseretur: a Sancti natalibus ad virtutes illius, quibus vel in pueritia fulsit, biographus progreditur, quas, quia commentatione non indigent, cursim nominasse sufficiet. Commendat eum maxime a mansuetudine morumque modestia, a sinceritate, temperantia, & insigni commiseratione in pauperes, qua ductus victui suo, licet tenui, vestibusque detrahebat, ut sibi esset, quod egenis elargiretur. Casum his inserit, corpori ejus nocuum, sed animæ utilem, quo ex arboris rami in caput suum lapsu oculorum lumen amisit quidem, sed intus uberiore deinceps divini luminis copia illustrandus. Cœcus quidem, inquit, corpore, sed fulgens in opere; tentatus ad tempus, sed non mortificatus; aspectu paulisper privatus, sed perpetuo bonorum opere repletus. Eadem leguntur in Vita S. Pardulphi apud Mabillonium & Labbeum, uti & in Ms. nostro Suessionensi. Unde effici videtur, pristinum oculorum usum Sancto paulatim fuisse restitutum. Ceteris quidem cælestis itineris ducem, licet cœcus esset, se præbuisse, biographus subdit; at cum pueritiam seu adolescentiam nondum emensus fuerat, & in parentum contubernio adhuc versabatur. Manifestius loquitur Suessionensis nostra Epitome, quæ cœcum mansisse ait, plurimis diebus, non toto vitæ cursu: ex quibus fit, haud certum esse, S. Pardulphum, prout Breviaria Lemovicense & Sarlatense innuunt, perpetua in cœcitate vixisse. Litteris prius imbutum fuisse, quam oculorum usu privatus fuerit, addit Ms. nostrum Pragense; at cum id vel Ivonis, Cluniacensis Prioris, vel Bernardi Guidonis, aut alterius recentioris sit, non magni hac in re ponderis est, occurrentque infra ex Actis antiquis aliqua, unde potius oppositum suadeatur, de quo num. 21 consule.
[18] [multisque patratis miraculis.] Porro quanti apud Deum meriti vel in adolescentia S. Pardulphus fuerit, frequentia, quæ tum edidit, prodigia declararunt: illa generatim hisce verbis biographus refert: Cui mox tantam Dominus gratiam contulit, ut, qui ad eum veniebant, variis infirmitatibus languentes, si cui manum imponeret, vel oleo benedicto perungeret, aut aquam benedictam potandam daret, repente ab eis omnes infirmitates febrium repellebantur; etiam & qui a dæmonibus vexabantur, cum ad eum perducti fuissent, obsessa a dæmonibus corpora liberabantur. Hæc de Sancti prodigiis, in adolescentia editis, biographus, ut dixi, generatim; ea verosimiliter de causa, quod non pauca, serius facta, enucleatius enarranda haberet. A prodigiis, quæ in adolescentia & in parentum, quantum quidem ex illius loquendi modo apparet, domo adhuc versans edidit, ad Waractensis monasterii constructionem, gestamque hujus a Sancto præfecturam sermonem convertit biographus: sed priusquam huc illum sequamur, sistendum parumper est, & num proxime e paternis ædibus in monasterium Waractense concesserit; num contra, relictis illis, in solitudine aliquandiu seorsim vixerit, ex eaque, licet invitus, ad Waractensis monasterii præfecturam retractus fuerit, indagandum.
[19] [vitam solitariam instituit:] Apographum, quod edimus, uti mox dictum est a, S. Pardulphi pueritia seu adolescentia ad ejusdem præfecturam mox progrediens, eam illius vitæ partem, quæ inter utramque effluxit, intactam præterit, &, quo interea Sanctus usus fuerit vitæ instituto, divinandum relinquit: nec enim vero apparet simile, Sanctum, adhuc puerum vel adolescentem, Varactensium monachorum moderamini fuisse admotum. Eodem defectu Labbeanum & Mabillonianum apographa laborant; uti & ex contractis apographis Compendiense Mabillonii & Suessionense nostrum. Sed Lemovicensis Epitome, & Pragense apographum solitariam Sancti vitam, antequam Varactum accederet, diserte adstruunt: ex illa Mabillonius citat, quæ sequuntur: Hinc gravis in utroque parente tristitia: sed, qui humano more lugere debuisset, parentes consolatus est. Tunc habitaculum solitarium construens, orationibus & vigiliis & jejuniis assiduus erat. Illud vero sic habet: Jam non permittit, sibi crescere ætatem sine virtutis incremento, sed solitarium sibi tabernaculum sive habitaculum construens, orationibus, vigiliis ac jejuniis supervacans & terrena fastidiens, cælestibus interesse festinat. Quod autem hoc loci aiunt, vero perquam simile est: solitarium quippe locum incoluisse Pardulphum, cum Varactum evocatus fuit, satis indicant verba, quibus evocanti se Lanthario comiti respondisse, num. 7 biographus perhibet, numquam se ex eo loco egressurum usque ad finem vitæ suæ. Indicat etiam, perpetuus, qui in Sancto eluxit, solitudinis amor, etiam cum Varacti ageret, quoque a cella sua divelli numquam potuit, ut num. 8 biographus testatur.
[20] Locus porro, in quo solitariam vitam verosimillime egit, [dein Varactum a Lanthario comite evocatus,] in pago ejus natali Sardeno situs erat, ut ex num. 6 manifeste consequitur. Dum vero hic S. Pardulphus Deo intentus vivit, virtutumque & miraculorum fama magis magisque increbrescit, Lantharius, Lemovicensium comes, in vicino Varacto SS. Petro & Paulo Apostolis monasterium condit: provecto jam opere, de comparandis monasterio dignis incolis sollicitus, quaquaversum misit, qui Dei servos & monachos ad illud inhabitandum invitarent. Latere comitem non potuit Pardulphus, vitæ sanctimonia ac tot prodigiis a puero clarus. Itaque Sanctum ipsemet accedit, Varactum invitat, ac tandem, licet ægre, precibus suis audientem habet. Tum Viri excellentem virtutem ac sanctitatem coram edoctus, dignum censuit, quem coactis undique monachis abbatem præficeret. Mirum dictu, quanta suis constitutus in hoc gradu Pardulphus vitæ abstinentla & austeritate præluxerit. Persequitur hæc omnia biographus num. 6 & tribus sequentibus: cursim ego perstrinxi, quod nihil in illa peculiariter annotandum occurreret, & legenti plana sint atque perspicua. Inobservatum tamen præteriri non debet, quod de quotidianis ejus exercitationibus loquens num. 9 biographus prodit: etenim verbis illis: Quod vero restabat post Horas nocturnas ex Lectionibus, quod audierat, memoriter recitabat; post Matutinas vero Laudes, Responsoria, vel Antiphonas de sanctis Martyribus decantando meditabatur, allusio ad S. Benedicti Regulam continetur, quæ cap. 8 sic habet: Quod vero restat, post vigilias a fratribus, qui Psalterii vel lectionum aliquid indigent, inserviatur.
[21] Hunc Regulæ Benedictinæ locum in Observationibus ad cap. 23 Concordiæ Regularum ita Menardus commentatur: [monachisque abbas præfectus,] Sensus est, ut interstitium istud, quod intercedit a fine vigiliarum nocturnarum usque ad Matutinos, hi, qui psalterii & lectionum ignari sunt, in earumdem rerum meditatione seu lectione insumant. Cum igitur S. Benedictus dicit. “Meditationi inserviatur,” subauditur, LECTIONUM ET PSALTERII. I. lectionum & Psalterii studio inserviatur. Nempe, ut discant rudiores recte legere & pronunciare lectiones & psalterium, atque etiam interpretari: imo & ipsum psalterium memoriæ mandent, si possint. Et hæc fuit antiqua praxis. Ita Menardus. Porro ex biographo & Regulæ Benedictinæ cap. 8, prout illud Menardus interpretatur, duo colligere est; alterum, S. Pardulphum S. Benedicti Regulam secutum; alterum vero, de quo supra num. 17 mentionem feci, litterarum expertem fuisse, indeque compulsum, ut Laudes, Responsoria, Antiphonas, Psalmos memoriter disceret. Hoc quidem pro conjectura habeto. Quod vero ad Regulam S. Benedicti, quam cum suis monachis Pardulphus secutus fuerit, spectat, non ita id fortasse accipiendum est, quin & S. Columbani Regulam sectatus fuerit: nam, teste biographo num. 6, ex vicinis etiam & suburbanis locis monachos & Dei servos conquisivit Lantharius, atque adeo vero admodum simile est, monachos aliquot e Solemniacensi prope Lemovices monasterio ad vicinum Varactense evocasse: illud autem S. Eligius amore beati Columbani & ejus Regulæ condidit, teste Jona in Vita S. Eustasii, cujus verba recitant Cointius in Annalibus Eccl. ad annum Christi 631, num. 24, & Mabillonius Sæculo 2 Benedictino pag. 122, num. 17 in Vita ejusdem S. Eustasii.
[22] [miraculis clarere pergit,] Quo anno id monasterium condiderit Lantharius, neque biographus edicit, neque, unde utcumque colligatur, suppeditat quidquam: ex anno S. Pardulphi emortuali (737, ut infra videbitur) sub finem seculi septimi, vel sequentis initium id contigisse, lato dumtaxat modo deducitur; uti & ex miraculis, quæ Pardulphus, jam Varactensis abbas factus, edidit, & in quibus enarrandis biographus dein totus est. Primum, quod ex illis refert, ita fere habet: Cum ea esset abstinentia S. Pardulphus, ut nec carnibus, nec volatilibus uteretur, rusticus quidam, repertos in silva fungos ad sanctum Abbatem deferens, Regnarico cuidam occurrit, qui fungos illos, per vim ablatos, sibi in mensa jussit apponi. Vix illos degustarat Regnaricus, quin ita faucibus ejus adhæserint, ut nec intromitti, nec ejici possent, dum per famulum veniam deprecatus, sancti Viri precibus suffocationis periculo ereptus est. Erat autem Regnaricus, ut biographus ait, illustrissimi viri Chunoaldi principis consiliarius ac Caroli (Martelli) legatarius seu legatus. Hinc porro, & ex anno S. Pardulphi emortuali (Christi videlicet 737) infra, ut dixi, stabiliendo, annus, quo hoc miraculum contigit, quam proxime in hunc modum eruitur.
[23] [quorum unum sub annum 736,] Notissimus est apud Rerum Gallicarum scriptores Eudo Aquitaniæ dux, gestis modo contra Saracenos, Galliam aggressos, modo contra Carolum Martellum rebus celeber. Exstincto Eudoni successit Hunaldus filius anno 735: Anno ab Incarnatione Domini (inquiunt Annales Francorum Metenses tom. 2 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 684) DCCXXXV Eodo dux mortuus est. Eudone mortuo, Carolus Martellus Aquitaniam subjugavit anno sequenti secundum Annales, Petavianos vulgo dictos: DCCXXXVI, inquiunt, Audoinus episcopus mortuus est. Et Karolus dimicabat contra filios Eodonum. Aquitaniam vero Carolus, inita cum Hunaldo pace, ipsi Hunaldo sive Chunoaldo dedit; ut Annales Metenses habent, hæc omnia ad annum 735 per anticipationem referentes. Verbis, quibus Eudonis obitum memorant, proxime subjiciuntur sequentia: Quod cum audisset invictus princeps Karolus, adunato exercitu, Ligerem fluvium transiit, & usque Garonnam & urbem Burdegalensem & castra Blavia occupavit: illamque regionem cepit & subjugavit cum urbibus ac suburbanis eorum. Ducatumque illum solita pietate Hunaldo, filio Eodonis, dedit; qui sibi & filiis suis Pippino & Karlomano fidem promisit. Cum igitur miraculum illud contigerit sub Hunaldo, per Carolum Aquitaniæ duce jam forte constituto, & anno 737 ex dicendis S. Pardulphus obierit, ad annum 735 vel potius 736 vel sequentem id referri oportere, verosimillimum est.
[24] Quæ apud biographum a num. 12 usque ad 14 sequuntur miracula, [alterum vero] commentatione non indigent, nec ullam habent notam, unde, quo circiter tempore contigerint, definias, si illud, quod num. 14 de paralytico, qui per quinquennium in S. Martini Turonensis porticu jacuerat, S. Pardulphi ope sanitati restituto, refertur, excipias. Contigit illud, teste biographo, cum S. Martini Turonensis cœnobio abbas præerat Audelandus; de quo quia infra sermo recurret, juverit hic, in tempus, quo dictum cœnobium abbas rexerit, prævie indagare. Sammarthani fratres tom. 4 Galliæ Christianæ col. 612 S. Martini Turonensis abbates hac serie memorant, tertium scilicet Vudelandum, quartum Gontrannum, quintum Autlaudum seu Auctolandum. Vudelandum memorant ex diplomate Pancartæ nigræ, scripto XIII regni Theuderici regis IV Calendas Julias de rebus proprietatis suæ datis in patria Alemmannica, in pago Brisiganse. Annus Theodorici (Calensis nimirum, de quo tantum hic sermo esse potest) decimus tertius incidit in annum Christi 732; cur ergo hujus successorem Gontrannum ex eadem Charta sub Ibbone, Turonensi archiepiscopo, & anno 721 sedisse aiunt? Itaque Vudelandum perperam ab Autlando, Gontranni successore, distinxisse videntur.
[25] Autlandi, S. Martini Turonensis abbatis, mentio fit apud Martene tom. 1 veterum Scriptorum col. 34 in diplomate Caroli Magni pro eodem monasterio his verbis: [ante annum 734 contigit,] Venerabilis Hitherius abba ex monasterio S. Martini eximii confessoris Christi, peculiaris patroni nostri Turonicæ civitatis, ubi ipse pretiosus in corpore requiescit, innotuit serenitati regni nostri, qualiter antecessor suus Autlandus abba quasdam villas instituerit, quæ fratribus mensuatim per totum annum servire debent. Item in Præcepto Caroli Calvi, pro Turonensi S. Martini ecclesia apud laudatum Martene col. 107, ubi inter Fredegisi, S. Martini Turonensis abbatis, decessores Autlandus, Vulfardus & Itherius numerantur. Hinc, opinor, Sammarthani fratres Vulfardum Autlando velut proximum illius successorem, nullo alio interjecto, subjecerunt. Verum Autlando, non Vulfardus, sed Teutsindus proximus successor fuit: rexit enim Autlandus S. Martini Turonensis abbatiam anno ex jam dictis Theodorici Calensis XIII, id est anno Christi 732: præerat vero eidem Teutsindus anno Theoderici decimo quinto, qui cum anno Christi 734 connectitur in Chronico Fontanellensi cap. 9, scripto sub Ludovico Pio. Verba ejus tom. 3 Spicilegii Acheriani pag. 210 sic habent: Teutsindus, Pater cœnobii S. Martini Turonensis ecclesiæ, sortitur locum regiminis (monasterii Fontanellensis) anno Dominicæ Incarnationis DCCXXXIV, Indictione II, qui erat annus præfati regis Theodorici decimus quintus. Ex quibus quidem hoc loci tantum concludo, miraculum sanati a S. Pardulpho paralytici, qui per quinque annos in porticu S. Martini Turonensis jacuerat, non serius, quam anno 734, contigisse: sed ex iisdem Cointii sententiam de anno obitus S. Pardulphi infra refellam. Nunc ad biographum redeo.
[26] [& insignis in Deum fiduciæ] Insigne fortitudinis, animique in Deum fiducia pleni, specimen a S. Pardulpho editum num. 15 biographus refert. Fusi ingenti prælio a Carolo Martello, & Eudone, Aquitaniæ duce, Saraceni fuga sibi consulebant: barbaræ gentis furorem clades accepta acuebat; & quidquid obvium habebat, seu sacrum seu profanum, igni ferroque tradebat. Jamque allatus Varactum rumor fuerat, certum S. Pardulphi monasterio exitium a Saracenis imminere: territi monachi, deserto monasterio, ad tutiora loca se receperunt; uni Pardulpho persuaderi fuga non potuit; sed, Deo fretus, barbarorum adventum intrepidus exspectavit, latitante unico famulo, qui audacior ceteris rei exitum opperiebatur. Brevi post ad Varactense monasterium Saraceni pervenerunt; sed, instante orationi Pardulpho, illæso monasterio abiere, divina virtute compulsi. Cladem illam Baronius ad annum 725 retulit ex Annalibus Fuldensibus; quam recentiores eruditi ad annum 732 passum differunt, a quibus stant plerique veteres Rerum Francicarum Annales. Ex his aliquot, unde pugnæ locum, annum, mensem & feriam disces, recitabo.
[27] [anno, ut apparet, 732] Annales Francici, qui vulgo Nazariani dicuntur, & ab anno 707 ad usque annum 752 excurrunt, sic habent: DCCXXXII Karlus pugnavit contra Sarcinos (Saracenos) die Sabbato ad Pictavis. Petaviani ab anno 708 ad annum 751: DCCXXXII Karolus habuit bellum contra Saracenos in mense Octobri, die Sabbato. Tiliani ab anno 708 ad annum 750: DCCXXXII Karolus habuit bellum contra Sarecinos. Chronographus Fontanellensis, de quo supra: Hujus (Landonis, abbatis Fontanellensis & Remensis archiepiscopi) anno secundo, id est, Dominicæ Incarnationis septingentesimo trigesimo secundo, Eudo, dux Aquitanorum, cernens se superatum, & ad defendendam patriam suam contra Carolum se viribus esse destitutum, gentem perfidam Saracenorum ad auxiliandum sibi invitat (imo vero potius Caroli in hac pugna comes & adjutor) qui cum rege suo, Abdirama nomine, Garomnam fluvium transeunt, Burdegalim urbem pervenerunt, ibique ecclesiis Dei igne concrematis, pluribusque Christianis interfectis, usque ad Pictavem urbem, basilicamque S. Hilarii igne concremarunt, & ad beatissimi Materni (lege Martini Turonensis) ecclesiam subvertendam summo conamine proficisci contendunt. Contra quos Carolus princeps juxta urbem Pictavem aciem construxit, & super eos, invocato Christi auxilio, intrepidus irruit, & eos cum rege eorum ad internecionem usque delevit. Acceptisque spoliis eorum, nomen Domini glorificans, tota jam Aquitania subacta, cum triumpho ad propria revertitur. Ex quibus verbis colligere est, inter Pictavium & Turonensem civitatem fuisse pugnatum, ac fieri potuisse, ut e dispersis Saraconis aliqui Varactum deflexerint, quaqua possent, in Hispaniam per Vaseoniam aut Septimaniam, quæ Saracenorum imperio parebant, redituri.
[28] Anastasius Bibliothecarius prædictam Saracenorum cladem Eudoni, [specimen prabet.] nulla facta mentione Caroli Martelli, sub Gregorio II retulit, qui anno 731 ex hac vita migravit. Verum Anastasius duplex cum Saracenis prælium perperam miscet; alterum, quo Eudo sub annum 725 Saracenos fudit, alterum, quo Carolus Martellus una cum Eudone denuo eosdem protrivisse perhibetur anno 732. Colligitur id ex ipsis Anastasii verbis: etenim prælium illud, quod sub Gregorio II refert, accidisse ait, cum jam Hispaniarum provinciam per decem (Saraceni) tenerent annos: Roderico autem teste lib. 3, cap. 21, Gothicum regnum æra 752, seu anno Christi 714 Saraceni everterunt. At aliunde, cum idem Anastasius cecidisse dicat eo prælio, (quod non sine adulatione a variis scriptoribus proditum apparet) Saracenorum trecenta septuaginta quinque millia, quod de Caroli Martelli cum Saracenis pugna passim refertur, satis apparet, Anastasium duplex prælium in unum idemque confudisse; quod etiam Paulus Diaconus lib. 6 de Gestis Langobardorum cap. 46 fecit. Primum prælium prope Rhodanum gestum esse, Anastasius scribit; at posterius prope Pictavium Ligerimque contigisse, jam vidimus. Anno 721 Eudonem Saracenorum copias ex Aquitania pepulisse, notant Annales Nazariani & Petaviani: Chronicum vero Moissiacense ab Eudone Saracenos Tolosam obsidentes ingenti clade affectos fuisse, etiam scribit: pluribus igitur præliis Saracenos Eudo vicit, quorum saltem unum anno 732 una cum relato hic a biographo S. Pardulphi miraculo illigandum est.
[29] Cetera, quæ a num. 16 persequitur biographus, S. Pardulphi miracula tacitus prætereo, [Alterum ejusdem miraculum,] de quibus, si quid annotandum occurret, paucis id in Annotatis fiet: de postremo tamen, quod num. 18 ad calcem refert, quod annexam habeat temporis notam, de qua Valesium inter & Mabillonium non convenit, nonnulla disserere juvat. Miraculum sic habet: S. Pardulphus viri cujusdam e pago Bituricensi filium e sacro fonte susceperat; defuncti aliquanto post pueri cunas, quæ vivo illo sponte agitari sunt visæ, nescio, quo loco, in suis ædibus parentes suspenderunt; acciditque deinde, ut Franci Aquitaniam hostiliter ingrossi ceteras apud Bituricensem civitatem domos igne concremarint; hanc autem, in qua dictæ cunæ suspensæ erant, exurere non potuerint. Contigit ea Francorum in agrum Bituricensem irruptio eo tempore, quo Hunaldus, Eudonis filius & in ducatu Aquitaniæ successor, Carolo Martello, cui, uti & ejus filiis, fidem suam obstrinxerat, jam e vivis erepto, res novas moliri cœpit, & a Carolomanno & Pippino, Martelli filiis, ad officium redire coactus est, quod ad annum 742 Rerum Francicarum lib. 25 Valesius refert.
[30] Mabillonius autem in Annotatis ad S. Pardulphi Vitam sic loquitur: [quod anno 741 Mabillonius,] Id contigit anno DCCXLI paulo post mortem Caroli Martelli, ut in Chronici Fredegariani continuatione legitur cap. III. Verum neque id ait Fredegarii continuator, neque is Valesio refragatur: Carolum Martellum obiisse ait, undecimo Cal. Novembris, videlicet anni 741 ex Mabillonii aliorumque calculo; narrata Caroli morte, Chiltrudis, Caroli filiæ, cum Odilone Bavariæ duce conjugium refert: tum ita prosequitur: Interea rebellantibus Wasconibus in regione Aquitaniæ cum Chunoaldo duce, filio Eudone (Eudonis) quondam, Carolomannus atque Pippinus, principes germani, congregato exercitu, Ligeris alveum Aurilianis urbe transeunt, Romanos (id est, Aquitanos) proterunt, usque Beturigas urbem accedunt, suburbana ipsius igne comburunt. Chunoaldum ducem persequentes fugant, cuncta vastantes Lucca (Loches prope Turones) diruunt &c. Hæc Fredegarii continuator, quæ vere abs illo dici potuere, etsi, quæ verbis mox laudatis narrat, anno 742 post Pascha seu Kalendas Apriles contigissent.
[31] [rectius sequenti innectu Valesius.] Imo vero, æstate anni 742 ista contigisse, ipse Fredegarii continuator indicat, prædicti castri expugnationi mox ista subjiciens: Unde reversi circa tempus autumni (utique anni 742) eodem anno iterim exercitum admoverunt ultra Rhenum contra Alemannos. Eodem, inquit, anno, non quo Carolus Martellus obierat, sed quo post illius obitum Biturigum suburbana combusserant, & castrum Lucca Carolomannus & Pippinus expugnarant. Ut adeo Valesio Fredegarii continuator non modo non adversetur, sed patrocinetur. Accedunt Annales Francorum Metenses tom. 2 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 685 & 687, ab anno 687 usque ad annum 749 producti, qui anno 741 Caroli Martelli obitum, & Carolomanni & Pippini in fratrem suum Gripponem, qui Lugduno Clavato se incluserat, expeditionem; anno vero 742 motum ab iisdem in Hunaldum, Aquitaniæ ducem, bellum conceptis verbis innectunt; quod etiam faciunt Annales Nazariani, Petaviani & Tiliani, & hi quidem his verbis: DCCXLI Karolus Major-domus defunctus est. DCCXLII Carolomannus & Pippinus Major-domus duxerant exercitum contra Hunoldum ducem Aquitanorum & ceperunt castrum, quod vocatur Luccas. Itaque Valesii sententia standum omnino videtur.
§ III. S. Pardulphi obitus & translationes.
[Instante anno vitæ 80,] Attigerat S. Pardulphus jam ætatis suæ annum fere octogesimum, teste biographo, cum inter suorum lacrymas purissimæ vitæ cursum beato fine terminavit, suos vix spiritum trahens his aut similibus verbis consolatus: Viriliter agite & confortetur cor vestrum & expectate Dominum. Ad eum accedite & illuminamini, & facies vestræ non confundentur. Nihil vobis deerit, si timueritis Dominum, & non privabit bonis ambulantes in innocentia, ut merito aliquando audiatis desiderabilem illam vocem Domini: “Venite benedicti Patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi.” Adjuncta varia, quæ beati Viri obitum comitata sunt, dilucide satis biographus exponit, ut, his diutius immorari, non sit necesse: solum in annum ejus emortualem, quem 737 Mabillonius, Cointius vero 743 fuisse contendit, inquiro. Characteres illius anni chronicos biographus binos suggerit, alterum, quod sub Hunaldo, Aquitaniæ duce, diem suum obierit; alterum vero, quod die Dominico; cui, si tertium jungas, non quidem a biographo traditum, verosimillimum tamen, quod nempe obierit die VI Octobris, qui S. Pardulpho ab omni retro memoria sacer fuit; in Mabillonii Cointiive sententiam abeas, necesse est.
[33] Hunaldus ab anno 736 usque ad annum 744 acceptum a Carolo Martello Aquitaniæ ducatum tenuit: primum Annales partim Metenses, partim Petaviani docent, [sed currente Christi 737,] quorum verba habes num. 23. Alterum iidem Annales Metenses ad annum 744, ubi sic habent: Eodemque anno Hunaldus dux germanum suum, nomine Hattonem, per falsa sacramenta decipiens, de Pictavis ad se venire jussit, cui statim oculos eruit & sub custodia retrusit. Sed non post multos dies, Hunaldus, corona capitis deposita, &, monachi voto promisso, in monasterium, quod Radis (I'Isle de Re in Oceano Aquitanico) insola situm est, intravit, filiumque suum Waifarium in principatu reliquit. Recte igitur Mabillonius perinde ac Cointius S. Pardulphi obitum iisdem annis circumscripserunt. Porro anno 737, qui Mabillonio placuit, littera Dominicalis erat F, & dies VI Octobris in Dominicam incidebat: audio, inquiet Cointius; sed hæc anno 743 æque ac anno 737 congruunt. Quapropter aliunde is suam nititur stabilire sententiam: nimirum partim ex anno, quo Autlandus S. Martini Turonensis monasterii regimen capessivit, partim ex biographo num. 14. Sic igitur arguit.
[34] Teutsindus, monasterii jam dicti abbas, obiit anno 738, [non 743, ut Gointius,] vel certe illi eodem anno Wido in monasterii Fontanellensis regimine successit, ut scribit auctor Chronici illius monasterii: at Teutsindo (abbas is erat militaris duplici abbatia donatus, ut tempore Caroli Martelli hujusmodi hominibus non rarum erat abbatias conferri) in S. Martini Turonensis monasterio successit Autlandus. Porro hic S. Martini Turonensis abbas jam erat, Pardulpho adhuc superstite, quod e biographo laudato liquet. Anno igitur 738 nondum e vivis S. Pardulphus excesserat. Differri proinde debet annus ejus emortualis ad annum 743, quo solo post annum 738, Aquitaniam moderante Hunaldo, cucurrit littera Dominicalis F. Ita fere Cointius, sed duplex hic peccatum admittens: alterum quidem, quo Teutsindum Autlandi decessorem facit sine idoneo teste. Fateor, in Præcepto Caroli Calvi, de quo num. 25, Fredegisi, S. Martini Turonensis abbatis, decessores hoc ordine recenseri: Autlandus, Vulfardus, Itherius: at num præterea hi omnes sibi proxime successerunt? Non Teutsindo Autlandum; sed illum huit successisse, ex dictis numm. 24 & seq., quos consule, longe mihi quidem verosimilius apparet. Alterum vero Cointii peccatum in eo cubat, quod eumdem biographum, qui Autlandum, jam S. Martini Turonensis abbatem factum, S. Pardulpho æqualem facit, non animadverterit, pariter dixisse num. 19 S. Pardulphum vitam finiisse non modo sub Hunaldo Aquitaniæ duce, sed ea tempestate etiam, qua præcelsus Major-domus Carolus (Martellus) regeret Franciam, quem anno 741 e vivis abiisse, Cointius ipse una cum ceteris eruditis scribit. Ceterum Cointius Menardum, qui S. Pardulphum Caroli Magni tempore obiisse scribit, recte refellit; sed, quod ad Sancti annum emortualem spectat, Mabillonio adhærendum. Denique cum ex dictis S. Pardulphus obierit anno 737 fere octogenarius, natum illum esse sub annum 657, ut moneam, non opus est.
[35] Eumdem errorem Menardo antiquior Gaufredus, Prior Vosiensis, [nedum sub Carolo Magno, ut alii scribunt, obit:] parte 1 Chronici sui cap. 15, & hunc secutus Bernardus Guidonis lectori suo propinarunt his verbis: Floruit (S. Pardulphus) tempore Stephani Papæ secundi, qui cœpit anno DCCLII. Migravit autem sub Carolo rege, & duce Aquitanorum Hunaldo. Refellitur uterque ex biographo num. 19, ubi S. Pardulphum non sub Carolo Magno Francorum rege, sed Carolo Majore-domus, seu Martello, obiisse ait. Deceperit fortasse Gaufredum bellum Aquitanicum, quod mortuo Pippino adversus Hunaldum, seu Hunoldum, Carolus Magnus gessit, de quo Eginardus in Vita Caroli: Nam & Hunoldum, qui post Waifarii mortem Aquitaniam occupare, bellumque jam pene peractum reparare tentaverat, Aquitaniam relinquere & Vasconiam petere coëgit. Sed Hunaldus hic ab Hunaldo, Waifarii patre, & anno 744 monasterium, ut supra retuli, ingresso, alius est; aut, si idem est, desertoque monasterio post filii sui Waifarii mortem Aquitaniam recuperare studuit, non modo cum Carolo, jam rege Francorum facto, sed ante etiam cum Carolo Martello bella gessisse dicendus est; atque adeo vel sic Gaufredus, eumque secutus Bernardus Guidonis, biographum S. Pardulphi sibi refragantem habent.
[36] [ejus reliquia primum Varacto Sarlatum,] Porro quis locus defuncti S. Pardulphi exuvias exceperit, declarat ipse biographus num. 17 de S. Albini Varactensi ecclesia scribens: Ubi postea corpus sancti viri Pardulphi jacet humatum. Sitne hic S. Albinus Andegavensis episcopus, cujus Acta ad diem 1 Martii in Opere nostro illustrata sunt, cui ædes sacræ, templa & monasteria plurima per totam Galliam dedicata sunt, mihi incompertum est. Diu quidem S. Pardulphi corpus penes Varactenses fuisse, aiunt; sed post longa annorum curricula Varacto Sarlatum, modo episcopale in Aquitania & Petrocoriensi provincia oppidum, translatum fertur, & juxta S. Sacerdotis, Lemovicensis episcopi, corpus in ecclesia huic dedicata collocatum: consule Proprium Sanctorum diœcesis Sarlatensis num. 15 laudatum. S. Pardulphum ab obitu suo multis prodigiis Varacti, dum illic ejus reliquiæ quieverunt, inclaruisse, ex numm. 17, 18, & 21 Actorum colligi facile potest: at non minus Sarlati prodigiis claruisse, necesse est: si quidem illius temporis monachi S. Salvatoris (anno 1561 Benedictinum habitum cum canonico commutarunt) quorum tunc erat S. Sacerdotis ecclesia, quæ modo cathedralis est, inde ob frequentem populi ad S. Pardulphum concursum illius reliquias in ecclesiam S. Joannis extra monasterium transferendas curarunt, ut legitur in Proprio Sanctorum mox citato. Negant quidem Varactenses, S. Pardulphi corpus umquam pens Sarlatenses, saltem constanter, fuisse; idque pignus penes se permansisse contendunt: Sarlatenses vero, Sancti tantummodo sarcophagum & cineres Varactensibus relictos, aiunt: utut sit, Sarlatenses saltem partem sacri corporis habuisse, eamque opinionem jam olim hominum animis insedisse, tum ex jam dictis, tum ex dicendis verosimillimum est.
[37] [post vero Sarlato Arnacum,] Qua vero occasione aut modo Varactenses S. Pardulphi reliquias, magnam saltem partem amiserint, nusquam reperi: quo pacto autem Sarlato ex ecclesia S. Joannis deinde Arnacum pervenerint, exponit in Chronico Gaufredus, Vosiensis Prior, cujus priusquam verba recitem, nonnulla tum de Arnaco, tum de tempore, quo illuc S. Pardulphi reliquiæ delatæ fuerunt, juvat præmittere: Arnacum oppidulum, inquit Mabillonius in Appendice ad Acta S. Pardulphi, situm est in Lemovicibus uno lapide a castro Pompedorio, Pompadour, inter Vosiensem abbatiam & Tutelam urbem: id nominis etiam ejusdem loci Benedictinum monasterium gerit; cujus hanc Mabillonius notitiam exhibet: Postmodum relatum est Sancti corpus in cœnobium Arnacum, Arnac, in cujus ecclesia hactenus adservatur. Istud monasterium redactum in Prioratum monachorum cœtu destitutum: de quorum restitutione cogitant prænobiles domini de Pompedorio, qui in S. Pardulphi ecclesia sepulturæ locum habent. Hæc de Arnaco: de tempore vero, quo Sancti reliquiæ Arnacum delatæ fuerunt, observo errorem in Gaufredi Chronico, prout apud Labbeum exstat, occurrere.
[38] Gaufredus Chronicum suum exorsus a S. Pardulphi corporis Arnacum translatione, [ut scribit Gaufredus,] ac tempus, quo illa contigit, utcumque determinaturus, duplicem temporis notam adhibet, initium nempe regni Roberti, Franciæ regis, quod circa 996 incepisse, ait, & principatum Guilielme, Aquitaniæ ducis, Teste d'Estouppe cognomento dicti. Robertus ab obitu patris sui Hugonis Capeti Francici regni clavum tenuit usque ad annum 1031. Guilielmum vero, cui cognomen Teste d'Estouppe jam inde ab anno 963 obiisse, scribit Beslius ex Chronico Malleacensi, cujus apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Mss. pag. 204 hæc verba sunt: Anno DCCCCLXIII obiit Willelmus (caput Stupæ, ut paulo ante vocatur) apud S. Maxentium, ubi erat Odo abbas. Hic igitur perperam in Labbeano Gaufredi Chronico Roberti tempore Aquitaniæ præfuisse memoratur. Quo determinato anno translatio ista contigerit, invenire nusquam potui, neque dilucide satis e Gaufredo eruere. Circa annum millesimum, ait Proprium Sanctorum diœcesis Sarlatensis; circa annum MXXVIII Bailletus. Sane ultra hunc differri non posse, ex iis, quæ ex Gaufredo mox referam, manifesto efficitur.
[39] Is S. Pardulphi translationem, de qua agimus, parte 1 Chronici cap. 2, [cujus de posteriori translatione] 3 & 4 ita describit: Dulcissimi (ad nomen Gallicum S. Pardoux alludit: Doux enim Gallice idem valet, quod Latine Dulcis: unde Perdulcem seu Dulcissimum appellat) patris Pardulphi corpus longe post ejus transitum de cœnobio Garactensi delatum est in monasterio Sarlatensi, & juxta corpus S. Sacerdotis, Lemovicensis episcopi, honeste collocatum est. Illic multarum signis virtutum populorum turbas invitans, monachis ibidem tunc religiosis nauseam ingerebat. Quapropter abbatem a Pontifice separentes in ecclesiam S. Joannis extra monasterium transtulerunt; dehinc subtracta signorum frequentia, Pardulphum Sacerdoti parem divina Pietas dicitur ostendisse. Eo tempore Guido de Turribus, qui cognominatus est Niger, inter principes Lemovicini climatis probitatis titulo clarebat. Erat illi uxor non dispar natalibus, Engalcias nomine, filia principis Malamortensis castri, quæ S. Geraldi Aureliacensis ex nepte proneptis extitisse narratur. Hi enim ecclesiam de Arnaco, quæ olim fuit in honore sancti Petri parva quidem, sed parochialis, in melius ampliare studebant.
[40] Hunc adivit Sarlatensis presbyter quidam, & de corpore sancti Pardulphi transferendo sese ministrum, [narratio] Deo auctore, fore spopondit. Qui Sarlato rediens, Sancti reliquias de loculo transfert in loculum. Deinde noctu properat ire: ne vero per diem res cognosceretur, asinum stravit, &, ut rustice loquar, superposuit bastas (canistra) in quarum una lipsanum Sancti posuit, in alia Gausbertum puerum suum recondidit, quæ omnia linteo cooperuit: obviantibus vero dicebat, in mercato Saliniacensis castri, quod agitur quinta feria, panem ferre ac referre. Sicque devenit ad Viseræ litus (tunc inter vicecomites fuit hostilias permaxima pro Ave vicecomitissa, quæ dicebatur Blancha) die notata venit ad fluvium inclytus heros, militum turmam secum armatam prompte conducens. Quid multa? Suscipitur a principe thesaurus pretiosior auro: ipsaque die in villa de Perpesac, non hospites, sed domini hospitati sunt: postera die, hoc est, XIX Kal. Januarii, Arnaco devenerunt, & in ecclesia sua novus hospes possessor perpetuus effectus est.
[41] [hic exhibetur] Tunc, facta solemni donatione, contulit cœnobium abbatibus S. Martialis (Lemovicensis) & Hugoni & Gaufredo, donum istud postea Lemovicensis pontifex Jordanus approbavit, & Benedictus Papa confirmavit. Tunc monachis intromissis, Chargerio capellania conceditur, postmodum vero capellaniam de Segunzac eidem commisit Guido de Turribus, ut integra libertate monachi in ecclesia propria libertate potirentur. Laïcorum enim principum auctoritate multa tunc in ecclesia disponebantur; unde nunc PROVISORES sive DEFENSORES vocantur. Ecclesia enim de Segunzac primitus data est beato Pardulpho &c. Repositis Arnaci S. Pardulphi reliquiis, ejusdem loci ecclesiam in honorem Sanctissimæ Trinitatis consecravit supra memoratus Lemovicensis episcopus Jordanus: annum & diem Gaufredus docet cap. 9. Hujus (Odolrici abbatis S. Martialis Lemovicensis) rogatu dominus Jordanus de Laron, Lemovicensis episcopus, antequam abiret Hierosolymis, consecravit monasterium de Arnaco, in quo quiescit corpus almi Pardulphi, in honore sanctissimæ Trinitatis Idus Julii anno Dominicæ Incarnationis MXXVIII. Adfuit ibi Guido de Turribus cum venerabili conjuge Engalsia, alias Emalsia &c. Cap. vero 29 novam ecclesiæ Arnacensis consecrationem Petro Burdegalensi, Lemovicensi item episcopo, adscribit: dedicavit præterea monasterium de Arnaco XV Kalendas Decembris, in honorem Sanctæ Trinitatis, sanctique Pardulphi, cujus corpus illic honeste quiescit. Præfuit Petrus Lemovicensi ecclesiæ sub annum 1100, sed non diu.
[42] [expenditurque,] Reliquiarum S. Pardulphi Sarlato Arnacum translationem ultra annum 1028 differri non posse, dixi num. 38: patet id ex iis, quæ de Arnacensis ecclesiæ, collocatis jam in illa S. Pardulphi reliquiis, per Jordanum episcopum Lemovicensem consecratione e Gaufredo recitavi. Idem Gaufredus jam laudatus nonnulla refert, quibus forte posset annus, quo Sarlato Arnacum S. Pardulphi reliquiæ allatæ fuerunt, propius definiri: hujusmodi est parenthesis illa: Tunc inter vicecomites fuit hostilitas permaxima pro Ave vicecomitissa, quæ dicebatur Blancha. Sed qui fuerint vice-comites illi, quæ Avis, vel Ave, itidem vice-comitissa, assequi non licuit. Alia præterea quædam narrationi suæ Gaufredus immiscet, quæ partim quidem a vero aliena videntur, partim vero, quæ dictam translationem aliquot saltem annis prius, quam anno 1028 contigisse, innuunt. Falsum videtur, Jordanum Lemovicensem episcopum factam a Guidone de Turribus Arnacensis cœnobii abbatibus S. Martialis Lemovicensis donationem, Gaufredi Lemovicensis S. Martialis abbatis tempore approbasse: Gaufredus enim, S. Martialis abbas & Hugonis decessor ante Giraldum seu Girardum, Jordani in Lemovicensi episcopatu decessorem, e vivis excessit. Ita Ademarus, scriptor æqualis, & apud S. Martialem Lemovicensem aliquando monachus, dein vero S. Eparchii: Defuncto quidem Josfredo abbate (seu Gaufredo,) Ugo ei successit, cui episcopus Girardus adversus exstitit, zeli causa recusans dare consecrationem, quia non poterat sibi vindicare abbatiam, ideoque per biennium non minima seditio fuit civilis, inquit Ademarus apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Mss. pag. 176.
[43] Benedictus tamen Pontifex, hujus nominis VIII, [sub initium seculi XI transferuntur; uti & Lemovicum, sed ad tempus tantum,] qui ab anno circiter 1013 ad annum usque 1024 S. Petri cathedram occupavit, tum Gaufredi, tum hujus successoris, nempe Hugonis, tempore dictam donationem confirmare potuit; quod si revera contigit, saltem annis 4 ante annum 1028 S. Pardulphi reliquiæ Sarlato Arnacum allatæ fuerunt; imo forte & ante susceptum S. Martialis abbatiæ a Gaufredo regimen, quod ab anno 1008 initium cepisse, auctores Galliæ Christianæ auctæ tradunt tom. 2, col. 557; ita ut hinc Proprio Sanctorum Sarlatensi, S. Pardulphi reliquiarum Sarlato Arnacum translationi annum circiter millesimum assignati, nonnihil ponderis videtur accedere. Alteram S. Pardulphi reliquiarum Arnaco ad urbem Lemovicinam translationem, sed temporariam dumtaxat, refert Gaufredus cap. 27, quem audi: Anno Domini MXCIV iterata lues subcutanei ignis plebem Aquitanicam atrocissime torrebat. Hi quantocyus ad patronum proprium Consugientes, auxilium de Sancto accipere meruerunt. De toto nempe Lemovicino ad sanctissimum Martialem delata sunt sancta Sanctorum corpora, confluentibus undique populorum ac principum turmis. Tunc Dominus omnipotens beatum Pardulphum præclaris decoravit miraculis, cujus corpus illic de Arnaco maximo cum honore fuerat deportatum… Facta est hæc translatio Sanctorum circa festivitatem Nativitatis perpetuæ virginis Mariæ anno, quo supra. Iteratam luem forte vocat, quia eadem centum annis ante in Lomovicibus grassata fuerat, quam, uti & quid ea occasione præstitum sit, ita apud Labbeum sæpe citatum pag. partim 170, partim sequenti Ademarus describit.
[44] His temporibus pestilentiæ ignis super Lemovicinos exarsit. [annis 1094] Corpora enim virorum & mulierum supra numerum invisibili igne depascebantur, & ubicumque planctus terram replebat. Josfredus ergo abbas S. Martialis (alter ab illo, de quo num. superiore & duobus præcedentibus) qui successerat Wigoni, & Alduinus episcopus, habito concilio cum duce Wilhelmo, triduanum jejunium indicunt. Tunc omnes Aquitaniæ episcopi in unum Lemovicæ congregati sunt, corpora quoque & reliquiæ Sanctorum undecumque solemniter advectæ sunt ibi, & corpus S. Martialis, patroni Galliæ, de sepulchro sublatum est, unde lætitia immensa omnes repleti sunt, & omnis infirmitas ubique cessavit, pactumque pacis & justitia a duce & principibus vicissim fœderata est. Ita ille de lue anni 994. Grassante vero seculo post, sive anno 1094, eadem iterum in Lemovicenses lue, e miraculis, quibus tunc a Deo S. Pardulphum decoratum, cap. citato Gaufredus ait, unum memorat cap. 15 his verbis: Cujus corpus sanctum ad portam urbis Lemovicensis tamdiu immobile perstitit, donec cœcus adductus coram populo illuminatus fuit.
[45] Litem jam pridem fuisse Varactensibus cum Arnacensibus de S. Pardulphi corpore, [& 1212.] supra monui: hinc factum, ut anno 1212 Varactenses S. Pardulphi reliquias Lemovicum detulerint, ad augendam, quod olim in more positum erat, ecclesiæ S. Valeriæ consecrationis celebritatem; sed ab abbate S. Martialis admissæ nequaquam fuerint. Rem Gaufredus, qui cœnobii S. Martialis monachus fuit, ita describit: Anno Gratiæ MCCXII (male Mabillonius corrigit MCCLXII) in festo Victoris & Coronæ (die 14 Maii) dedicata est eisdem lege eidem) ecclesia a Joanne de Veyrac, episcopo Lemovicensi (anno 1218 defuncto) honorifice ornata ac depicta. Tunc ibi est reposita ejusdem virginis (Valeriæ) capsa simulque imago cum innumerabili militum ac plebium caterva. Gestatorium S. Valerici, cum argenteo S. Pardulphi de Garacto, reliquias virginis juxta morem foris muros excepimus in cappis S. Valerici ad monasterii portam Occidentalem. Sed quia Garactenses jactabant, se beatum Pardulphum habere, noluit abbas sive conventus eos ex ordine recipere, ne in scrupulum principibus de Turribus veniret, qui eumdem Patrem Arnaco intulerunt, brachio protomartyris nostræ Valeriæ relicto, cæteri rediere. E modo autem loquendi, quo Gaufredus hic utitur, deprehensu facile est, tum ipsummet, tum cœnobitas S. Martialis reliquos credidisse, S. Pardulphi corpus Arnaci ea tempestate vere quievisse, quam jam pridem communem hominum existimationem fuisse, item supra monui. Hæc de S. Pardulphi reliquiarum translationibus: hislubet nonnulla addere de Sancti cultu seculo XI & XII, quæ ex eodem Gaufredo hinc inde excerpam.
[46] [Pauca de S. Pardulphi cultu] Seculo XI ad finem vergente aut initio sequentis Officium de S. Pardulpho publice in ecclesia recitari apud Lemovicenses cœptum est: sic enim Gaufredus cap. 31: Item per multas ecclesias institutum est (paulo ante mentionem facit liberatæ Hierosolymæ anno 1099) decantari matutinas & vespertinas Laudes, cum reliquis Officiis Horarum de intemerata Virgine Maria, de quibusdam aliis Sanctis; quidam primum & publice facere eadem consueverunt, sicut de beata Valeria, ac S. Martiale, & alii de aliis, quamvis ex toto privatim, sicuti quosdam agere novimus, qui de dulcissimo patre Pardulfo. Seculo XII ad annum circiter 71 provecto, S. Pardulphi festo solemnitatis aliquid apud Lemovicenses accessit; nam, teste Gaufredo cap. 67, Anno ipso (quo Lemovici Ricardus, Henrici Angliæ regis filius, Aquitaniæ dux est salutatus) Lemovicæ primo festum almi Pardulphi in cappis celebratur. Anno 1174 festum S. Pardulphi, tunc incidens in diem Dominicam, singulari pompa celebratum in Lemovicensi S. Martialis cœnobio fuit occasione electi novi abbatis Isemberti, quam ita cap. 69 Gaufredus describit; Pardulphi clarissimi festum Dominicam perornavit diem, quando domnus Isembertus eligitur, quam conventus S. Martiales tam libere egit, ut necesse non fuerit, processionem confundere, quam insignem reddiderunt domnus Radulphus, abbas Cluniacensis, cum annulo & mitra vel cappa Romana, Vosiensis Petrus cum Hugone de Montmurat, Figiacensi abbate, idem quoque novus electus, qui solemnem Missam decantavit. Fuimus fere plus quam centum monachi in ipsa processione in albis, ad Missam in cappis: prosam propria voce consona cantavere in pulpito primo Aimericus Martel, secundo Gaufredus de Nioil. Episcopus quidem Geraldus præsens erat, sed non se revestivit, quia cœcus erat. Vitam dulciflui Patris Seguinus eo die recitavit ad mensam.
[47] His rebus Gaufredus ipse, ut ex verbis [a Gaufredo & Bernardo Guidonis excerpta.] ejus liquet, interfuit: nonnulla tamen in iis occurrunt, quæ cum iis, quæ de Lemovicensibus S. Martialis abbatibus, & Figiacensibus Dionysius Sammarthanus tradit, non facile combinari queant. Hic tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ col. 560 Petrum, S. Martialis abbatem, Isemberti decessorem, obiisse Idibus seu XV Octobris (dicere debuerat IV Idus Septembris, ut legitur apud Labbeum tom. 2 Bibl. Mss. pag. 274) anni 1174, tradit: Isembertum autem die VI Octobris jam inde electum in abbatem ejusdem loci, Gaufredus statuit. Hic tom. 1 de ecclesia Cadurcensi col. 174 Ademarum, hujus nominis secundum, ad annum circiter 1140, & Ebulum circa annum 1180 Figiacenses abbates memorat; Hugonis, qui secundum Gaufredum anno 1174 Figiacensis abbas erat, non meminit. Præterea Gaufredus paulo post verba citata num. superiore Moissiacensis abbatis, suppresso tamen nomine, meminit, qui eodem anno tum recens die S. Luciæ e vivis sublutus fuerat: Moissiacensi autem cœnobio tom. 1, col. 166 & seq. idem auctor ab anno 1165 saltem ad annum 1193 scribit præfuisse Bertrandum. Hæc ex Gaufredo de S. Pardulphi apud Lemovicenses seculis XI & XII cultu: hunc pariter per hæc tempora habuisse apud Dalonenses Cistercienses, Gaufredus cap. 73 ait, sed ex illius abbatiæ Collectario seu Collectarum libro S. Pardulphi nomen deinde orasum, queritur. Denique quanta religione Varacti cultus fuerit, collige ex Bernardo Guidonis de Sanctis Lemovicensibus Opusculo apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 634, ubi hæc habet: S. Pardulfi confessoris sarcophagum cum cineribus Garactensis ecclesia tenet, quæ ad testimonium illius castissimæ vitæ fæminam nullam admittit.
VITA,
Auctore anonymo suppari,
Ex veteribus membranis & apographo P. Jacobi Sirmondi Societatis Jesu.
Pardulfus abbas conf. Waracti in diœcesi Lemovicensi in Gallia (S.)
BHL Number: 6459
A. anonymo.
PRÆFATIO.
[Auctor S. Pardulphi Vitam & miracula,] Plerique, dum priscorum patrum antiqua laudant gesta miraculorum, nova, quæ nuper gesta sunt, omittunt. Quasi vinum vetustum eum suavitate & hilaritate hauriunt, mustum, quasi turbulentum, renuentes, & rudis miraculi fidem (rudia corda a) deserentes: sed melius utrobique, ut opinor, utrumque commiscere, vetustum vinum scilicet, ut musti indulcia foveat, ac temperet austeritatem; vini similiter novi austeritas veteris dulcedinem exacuit. Videlicet, ut, quæ ex uno manant fonte, rite uno sapore satient sitientes b. Iccirco, mi pater Berthemari c, non minimas omnipotenti Opifici gratias agimus, quia hic in Aquitania d, superna illustrante gratia, per sancti infusionem Spiritus quamplures philosophos & rhetores reperis, qui Vitam vel Gesta miraculorum B. Pardulphi confessoris suo stylo enarrare queunt, & luculento sermone fidelium auribus inculcare liquidissime. Et me tantillum & modicum, & a nonnullis despicabilem, ineloquentem & rusticum hoc poscis Opus adgredi e.
[2] [Deo fretus, scribere aggreditur,] Valde onerosum mihi est, quia non est mihi facultas in perfectione, nisi Omnipotens inspiret, & mittat Spiritum sanctum suum: Veritate dicente, quæ ait: “Non enim vos estis, qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri, qui loquitur in vobis f.” Quapropter vix audeo adgredi invalidus in sensu, tardus ad orandum, tam magni Viri miracula, verborumque & gestorum copiam ad meam humillimam hæsitatem declinare. Profecto vereor, quod absit, de dulci facere amarum, & de amaro dulce: sed illius oro clementiam, qui latices convertit in falernum, & brutis animantibus facultatem tribuit eloquendi. Saltem rustico sermone hujus beati viri Pardulphi vitam vel signa miraculorum, ut valeo, adgredior docere g lectorem.
ANNOTATA.
a Qui hanc S. Pardulphi Vitam nobis descripsit,videtur parenthesim illam inseruisse, quod illa in exemplari, e quo Vita hæc excerpta est, legebatur; &, ut verba obscura redderet planiora, de suo substituisse hæc: rudis miraculi fidem: quod cum alibi non faciat, indicio id est, fideliter ipsum cetera descripsisse.
b Hæc omnia apud Mabillonium perturbate: Plerique dum priscorum patrum antiqua laudantes gesta miraculorum, nova, quæ nuper gesta sunt, omittunt, quasi vinum vetustum cum suavitate vel claritate hauriunt, mustum nempe, quasi turbulentum, squamosum renuentes in haustu, & rudis miraculis ruda corda deserentes. Sed melius utrobique, ut opinor, utrumque commiscere in haustum, ut opinor, utrumque commiscere in haustum, vinum scilicet & mustum, ut dulcia musti foveat ac temperet austeritatem vini; similiter vini austeritas dulcedinem exacuat musti: videlicet, ut , qui uno manantur fonte, uno de sapore satientur sitientes. Non adeo vitiosa sunt, quæ deinceps sequuntur apud Mabillonium: unde hæc non in ipsum auctorem, sed in describentium imperitiam refundo.
c Forte Waractensis seu Garactensis abbas. Vide num. 7 Comment. præv.
d Una quatuor Galliæ partibus: sub prima regum Francorum stirpe a Ligeri fluvio ad Pyrenæos montes protendebatur: modo autem Aquitania (la Guyenne) passim dicitur pars illa, quæ cis Garumnam est, quæque provinciam Aginnensem, Cadurcensem, Guiennam propriam seu tractum Burdegalensem, Lemovicensem provinciam, Petrocoriensem, Ruthenensem & Santoniam complectitur. Ita Baudrandus.
e Hinc, tam Berthemarium, quam Actorum scriptorem Aquitanos monachos fuisse, conjicio.
f Matt. 10, ℣. 20.
g Minus apte apud Mabillonium prænotare.
CAPUT I.
S. Pardulphi natales & vita monastica.
[S. Pardulphus, natus in Lemovicibus,] Igitur jam mundo properante ad occasum, crescentibus malis per retro acta signa ruinæ suæ in sole & luna & stellis vel pressuris gentium, pestilentiam, famem, terræ motus ceterasque ruinas, quas Veritas futuras refert atque Euangelica commemorat Historia, & enumerare prolixum est per singula, in Occidentali plaga partium Aquitaniæ, diœcesi Lemovicensi, ex agrorum cultoribus, in vico, cujus vocabulum est Sardenus, vel in Sardeno monte a ortus est puer fideli genealogia, cui nomen Pardulphus b. Qui, dum puerilem ageret ætatem & vitam, mitissimus ac modestus cum summa reverentia præ cæteris adolescentibus videbatur.
[4] Quadam vero die, cum esset cum aliis adolescentibus & sub quadam arbore sederet, [oculorum corporeorum usum adhuc puer amortit,] ut mos est in ludis & jocis puerorum, tam pro calefactione, quam pro spectaculo ruinæ arboris, ignem ad concremandum in eadem arbore posuerunt; qua exusta, flante vento, irritante imbre, præfata arbor, radicibus avulsa, in terram volvens corruit, ita ut omnes parvuli, qui illic aderant, fugam arriperent: sed præfatus Dei puerulus Pardulphus remansit intrepidus, atque immobilis signo Crucis armatus. Casu autem adveniente, illico unus ex ramis arboris ipsius eum in capite sauciavit gravi vulnere, & ob hoc vulnus lumen oculorum amisit; sed claritatem veri luminis infusione Spiritus Sancti per internos oculos meruit contemplari. Cœcus quidem corpore, sed fulgens in opere; tentatus ad tempus, sed non mortificatus; aspectu paulisper privatus, sed perpetuo bonorum operum lumine repletus, ita ut videntibus hujus mundi claritatem dux esse prævaleret itineris, patriæ cœlestis introitum absque quolibet offendiculo quærentibus, ut non cum reprobis de eo diceretur, si cœcus cœco ducatum præbeat, ambo in foveam cadunt c.
[5] Iste enim cœcus corpore, sincerus corde, clarus opere, [sed mente illustratus, virtutibus & miraculis claret:] dum cum propriis parentibus ageret vitam d, quidquid ex alimento vel operimento ab eorum manibus accipiebat, mox cum foras vestibulum esset egressus, quemcumque ex pauperibus reperisset, suis hoc ei manibus in abscondito erogabat: nisi paululum in usum vitæ suæ reservabat, cui mox tantam Dominus gratiam contulit, ut, qui ad eum veniebant variis infirmitatibus languentes, si cui manum imponeret, vel oleo benedicto perungeret, aut aquam benedictam potandam daret, repente ab eis omnes infirmitates febrium repellebantur; etiam & qui a dæmonibus vexabantur, protinus, eum ad eum perducti fuissent, obsessa a dæmonibus corpora liberabantur. Hæc sunt adolescentiæ ejus prima rudimenta, hic est ludus pueritiæ.
[6] Dum talia cæteraque similia, superna illustrante gratia, [provectior factus,] clemens Opifex per eumdem virum suum Pardulphum signa miraculorum faceret undique coruscare, unus ex nobilibus senatorum, Lantharius nomine e, in urbe Lemovica f comitatus officium nactus, opibus ditatus plurimis, præ cæteris inclytus atque procerior, in facultatibus atque divitiis pollens, decreverat, ut, propter sua redimenda peccata vel etiam adipiscenda vitæ æternæ præmia, in loco sui juris, qui vocatur Waractus g, monasterion in honorem Dei ac BB. Petri & Pauli Apostolorum ædificaret, suisque etiam ditaret opibus propriis, atque in cibos vel operimentum monachorum & pauperum delegaret, & missis speculatoribus suis præcepit, ut tam ex vicinis & suburbanis locis, quam aut procul de qualibet provincia vel natione Dei servos aut monachos invenire potuissent, cum summa alacritate ad præfatum ovile congregarent, dicente propheta David: “Et de nationibus congregavit eos h” pieque a quibusdam divulgatum est, quod in præfato Sardeno famulus Dei Pardulphus timorosam atque religiosam duceret vitam, & die noctuque sedulis atque prolixis vigiliis & orationibus pernoctans hostiam vivam semetipsum Domino Deo mactaret.
[7] [abbas constituitur in Waractensi cœnobio,] Mox prædictus Lantharius, Lemovicum comes, audita fama Viri Dei, ac divino accensus spiritu, equum suum sternere ac parare jussit, & nullum alium ex pueris misit, sed ipse concitus venit, &, facta oratione, Virum Dei ad se accersiri jussit. Repente intuens vultum ejus clarissimum, faciem decoram, elegantem aspectum, crinem pulcherrimum, rogare cœpit, lenibus eum sermonibus demulcens ac blandiens, suadendo eidem, ut cum ipso ad suum monasterion habitandum diverteret; sed Vir Dei renuens ejus petitionem dixit, numquam se ex eo loco egressurum usque ad finem vitæ suæ i. Supradictus vero Lantharius tam rogando, quam suadendo super equum suum levari eum præcepit, & ad monasterion suum virum Dei Pardulphum perducens, augebat Christi caulas, expolians satanæ sinagogas. Duobus etiam famulis præcepit, ut ejus subjacerent servituti, & cum magna diligentia jussionem ejus observarent, & ubicumque ipse Lantharius per suum comitatum vel in sua propria loca ambulabat, ipsum semper secum ambulare faciebat, & in sua camera, ubi suus fiebat lectus, semper cominus Virum Dei requiescere faciebat.
[8] [in quo vitam ducit] Et cum claustra monasterii & omnis fabrica ipsius vel omnia loca habitabilia perfecta & consummata fuissent k, prædictus Lantharius per ostium cellulæ ipsius l Viro Dei regendum tradidit, & congregatis ibi monachis præficitur in abbatem. Et quia jam præfati sumus de genealogia ejus atque propagine, quod fuerit ex agricolis exortus, factum est, divina dispensante clementia, ut cordium custos vel cultor esse non desineret, serendo vel seminando assidue pabulum verbi Dei, ut grex sibi commissus copiosa fieret fruge fœcundus. Post hæc vero prostratus supradictus Lantharius utroque genu in terram poscebat dicens, ut, cum ante tribunal Christi veniret, suis suffragiis sublevaretur. Fuit autem ejus pœnitentia nimis ardua: postquam enim in prædicto cœnobio habitare cœpit, ostium cellulæ suæ egressus non fuit umquam, a sole calefactus nisi per fenestras m, numquam carnibus aut volatilibus usus est ad alimentum vitæ suæ n, numquam linteo sudatus, neque balneo usus est, nisi postquam infirmari cœpit o, suadentibus fratribus. Rarissime æstuabat ex calidis lapidibus, & cum introisset, ubi est Waractus, latenter ferrum deferens acutum, cuncta membra sua minutissime incidebat, ut semper vulneratus esset, & facta vulnera vix de loco moveri potuissent p, & bene cum Propheta diceret: “Non est sanitas in earne mea a facie iræ tuæ q.”
[9] Comedebat semel in hebdomada escam, sed aridissimam: [valde austeram.] Quadragesimæ vero temporibus omne corpus suum nudatum a discipulo suo, cui nomen Theodenus, virgis cædi præcipiebat; nocte vero omni corpore prostrato in terram, extensis brachiis tam æstate, quam hyeme, quamdiu potuisset, in oratione jacebat: surgens autem ab oratione paululum requiescebat. Quod vero restabat post horas nocturnas ex Lectionibus, quod audierat, memoriter recitabat: post matutinas vero Laudes Responsoria vel Antiphonas de sanctis Martyribus decantando meditabatur r. A tertia autem hora usque ad sextam per singula altaria orationi vacabat. A sexta vero usque ad nonam silentio studebat, exiens autem a nona pauperes vel infirmos, qui ad eum veniebant, verbo Dei, pane vitæ, prædicatione satiabat. Dum vero quadam nocte paululum obdormisset, archangelum Michaëlem in somnis sibi adstantem vidit, qui clara voce ad eum ait: Pardulphe, vir Dei, surge velociter & ascende per gradus scalæ istius, dextera manu gressus dirige, sinistra autem noli ire, quia tenebræ sunt. Ecce Dominum Deum tuum, quem diligis, invenies stantem ad summitatem scalæ, in manibus habentem coronam, quam in capite tuo pro tuis laboribus vult ponere, & baculum, quem tibi ad regendum populum suum dabit, ut sectator bonorum operum viam salutis doceas. Tunc Famulus Dei statim consurgens, & locum, ubi pedes angeli adstare vidit, deosculatus, protinus se cum lacrymis orationi dedit, & postea omnibus ægrotantibus, qui ad eum veniebant, de ipsa terra, ubi pedes angeli stare viderat, ad spargendum in domibus eorum dabat. Sed cum ejus abstinentiam digessimus, de ejus virtutibus aliquid enarrare debemus.
ANNOTATA.
a Apud Mabillonium legitur: Seredinnus. Vicus est prope Waractum seu Garactum, de quoinfra ad lit. g.
b Gallice S. Pardoux. Alibi Pandulphus vel Paradulphus etiam dicitur. Natus est sub annum 657. Vide num. 34 Comment. prævii.
c Matt. 15, ℣. 14.
d Videtur Sanctus, relictis paternis ædibus, vitam solitariam aliquamdiu etiam egisse, licet nulla in his Actis ea de re mentio fiat. Vide num. 18 & seq. Comment. prævii.
e Is mihi aliunde omnino ignotus.
f Aquitaniæ 1 civitas (Limoges) ad Vigennam (la Vienne) fluvium.
g Ejusdem Aquitaniæ 1 in Marchia Superiore oppidum prope Wartimpæ (la Gartampe) fontes. Gallice dicitur Gueret.
h Psalm. 105, ℣. 14.
i Nempe e loco solitario, quem tunc inhabitasse videtur, haud procul natali vico.
k Sub finem videlicet seculi septimi vel seq. initium.
l Quippe vir solitudinis amantissimus numquam, seu vix umquam sua cella egressus est, ut legitur paulo post.
m Melius apud Mabillonium: Postquam in prædicto cœnobio habitare cœpit, ostium cellæ ipsius egressus non fuit, numquam a sole calefactus, nisi per fenestram &c.
n De carnium esu universim hæc habet S. Benedicti Regula cap. 45: Sed & carnium esus infirmis & omnino debilibus pro reparatione concedatur. At ubi meliorati fuerint, a carnibus more solito omnes abstineant. Vide infra lit. r.
o De balneis, tunc temporis adhiberi sæpius solitis, eadem Regula: Balnearum usus infirmis quotiens expedit. Sanis autem & maxime juvenibus tardius concedatur. Vide infra lit. r.
p Mabillonius legit: Et facta vulnera vix de loco moveri potuisset: id est, ut factis vulneribus vix de loco moveri potuisset, seu e cella alio transferri.
q Psalm. 37, ℣. 4.
r Alludere hæc videntur ad Regulam S. Benedicti cap. 8, ubi hæc leguntur: Quod restat, post vigilias a fratribus, qui Psalterii vel Lectionum aliquid indigent, meditationi inserviatur: suadent hæc, uti & quæ ad litteras n & o annotavi, Sanctum ex instituto Regulæ Benedictinæ Waracti vixisse.
CAPUT II.
Varia S. Pardulphi miracula.
[De vita ex esu fungorum] Quidam ex rusticis vulgaribus, Gommus * nomine, dum ligna ad usum ignis in silva cæderet in vetusta arbore, boletos, quos vulgo Lemigas a, vocant, adhærentes reperit & collectos decrevit ad virum Dei Pardulphum deferre. Cumque concitus monasterion ad Hominem Dei properaret, Regnarico cuidam, consiliario illustrissimi viri Chunoaldi bprincipis, nec non & legatario præcelsi Majoris-domus, Francorum regis Caroli c in via obviavit, sciscitatusque ab eo, cui has deferret lemigas, confessus est dicens, quod ad virum Dei Pardulphum deferret, qui nihil carnium, nec volatilium edebat. Sed prædictus Regnaricus temerario ausu easdem lemigas de manu hominis usurpavit, pueroque suo præcepit, ut, cum hora vescendi venisset, eas ad comedendum diligenter præpararet.
[11] [periclitanti subvenit,] Cum autem hora prandii ante eum fuissent allatæ, mox ex eisdem lemigis in ore suo posuit: sed factum est, ut neque gutture, neque ore projicere valeret, adeoque anxiaretur, ut guttur ejus & caput tumesceret. Tunc unus ex pueris ait, quod pro lemigis, quas homo ad Virum Dei deferebat, hoc malum pateretur. Tunc Regnaricus equum suum, in quo sedere consueverat, magna celeritate sterni & ornari præcepit, & per eum unum ex famulis suis ad famulum Dei Pardulphum direxit, & ita præcepit, ut prostratus ejus pedes deoscularetur, veniam deprecatus, ut culpam, quam in eo commiserat, relaxaret, ac pro eo Dei misericordiam exoraret: cumque idem puer ante virum Dei Pardulphum adstitisset & cuncta retulisset, Vir quoque Domini hilarissimo vultu & quasi subridens ait: Oh fili! semper contraria impiis præcepta justitiæ: illi autem, ut Dominus dixit, non evadent laqueos justæ vindictæ: nos, etsi in magnis tribulationibus positi sumus, tamen a Conditore nostro Deo non omnino sumus despecti. Vos vero quomodo erogabitis propria, qui rapitis aliena? Et continuo nullas moras agens oratorium ingressus, pro eo Domini misericordiam diutissime exoravit, oleumque benedictum & aquam suis ei manibus dedit. Cum autem homo ad Regnaricum reversus fuisset, & oleo sancto eum unxisset, aquamve in ore posuisset, prædictæ lemigæ cum magno strepitu ingentique dolore per os ejus rediere, & ita sanus factus est: rursusque multis diebus crebro ad Virum Dei veniens gratias agebat, confitendo peccata sua, Domino Deo laudesque dabat d.
[12] Aliud quoque fertur miraculum, quod per eum Dominus operatus est ad laudem sui. [claudo gressum] Dum quadam die solus sine fratribus resideret, claudus quidam, Marcellus nomine, qui ab utero matris suæ calcaneos hærentes renibus habebat, nec aliter nisi cum scabellis gradiebatur, ad eum veniens rogare cœpit, ut pro restauratione sui gressus Dominum exoraret. Tunc Vir Dei respondens ait: Oh nate! ista virtus apud B. Petrum Apostolum fuit, quando ad portam templi claudum invenit, qui ab eo stipendia vivendi postulabat, cui beatissimus Petrus respondens ait: “Argentum & aurum non est mihi: quod autem habeo, hoc tibi do. In nomine Jesu Christi surge & ambula e.” O quale miraculum! dum victum corporalem quæreret, stabilitatem pedum recipit ab Apostolo sancto. Nos vero, fili, inusitatum habemus istud miraculum. Sed tamen recordamur, quod Dominus discipulis suis est pollicitus, dicens: “Si habueritis fidem sicut granum sinapis, dicetis monti huic, transi hinc, & transibit, & nihil impossibile erit vobis f.” Tu autem, fili, adquiesce consilio meo, vade ad fontem meum, quem ego construere rogavi, & nudatum corpus tuum ex ea aqua ablue, & dein ex aqua benedicta totum corpus tuum lini, & in eadem nocte in oratorio, quod est in honore sancti ac beatissimi martyris Silvani, juxta eumdem fontem positus, vigila, & nos cum fratribus pro restauratione gressuum tuorum Domini misericordiam exorabimus.
[13] Cum ita factum esset, & idem claudus intempesta nocte vigilaret, [tribuit dæmoniacos liberat,] paulum gravatus a somno, obdormivit, & mox vocem vehementem, quam poterat, emittens, & sursum sese erigens, gradus, ubi fratres ad psallendum stare consueverant, manibus amplexatus est. Tunc presbyter, custos cellulæ ejus, Laudolenus * nomine, evigilans, aperto ostio oratorii, ingressus, diligenter inquirebat, quidnam evenisset; ad quem prædictus Marcellus respondens dixit, quod vir Dei Pardulphus eum per humeros suos complexatus sit, & sursum eum elevarit. Tum presbyter prosternens se in oratione cum lachrymis glorificabat memoriam Domini Salvatoris nostri Jesu Christi, qui talia per servum suum Pardulphum operari dignatus est, & ita sospes factus Marcellus in crastinum, relictis scabellis, propriis gressibus ad Virum Dei pervenit. Wodolaïcus * quidam, faber ex Lemovica civitate g, arreptus a dæmonio, vinctus catenis collum & brachia, cum duobus ductoribus, uno trahendo præcedente, & altero retro trahente, Pardulpho est præsentatus, qui, quemcumque apprehendere poterat, aut manibus aut dentibus crudeliter sauciabat aut laniabat. Cum vero ad Hominem Dei fuisset adductus, multis conviciis & increpationibus exprobrabat, dicens latronem, falsatorem, impostorem. Tum Vir Dei, omnia patienter ferens, cibum & potum ei dare præcepit; mox oratorium ingressus pro eo Dominum exoravit, & per aliquot dies secum fecit demorari, & ita sanum factum, unde venerat, remisit. Alii quidam duo, Centulus & Benedictus, dæmonibus repleti ad eum perducti sunt, quos suis orationibus similiter ab obsidentibus dæmonibus Vir Dei liberavit.
[14] [cæcitate & gutture laborantem, item paralyticum sanat,] Demolenus * quidam nomine ex Wasconia h lumen oculorum amiserat, & vacuitate * gutturis in tantum gravabatur, ut, nisi ad aurem alicujus os suum applicaret, nihil, quod loqueretur, intelligere quispiam posset. Protinus, cum ad eum perductus est, & lumen oculorum recepit, & lingua ejus loquendi recuperavit officium. Aliud non tacebo, quod per illum Dominus ostendit miraculum. Paralyticus quidam per quinquennium jacuerat in porticu S. Martini, Turonensis i episcopi, qui nec manus ad os ducere poterat, nec in aliud latus declinare. Ad eum vox in somnis facta est dicens: Surge & citius propera ad virum Dei Pardulphum, & per eum tibi Dominus reddet sanitatem. Cum semel & tertio revelatum ei fuisset, uni ex monachis monasterii istius omnia indicavit: præfatus vero monachus domno Audelando k abbati omnia retulit, quæ per visum paralyticus viderat. Venerabilis autem abbas asellum ei dare præcepit, duosque famulos in comitatu ire jussit, qui eum ad virum Dei Pardulphum adducerent, &, cum ad eum pervenisset, signum Crucis super eum imposuit, atque intra paucos dies sanus est factus, &, unde venerat, remeavit.
[15] [precibus a monasterio suo ruinam avertit:] Alio autem tempore cum Ismaëlitarum gens l urbem Pictaviensem m fuisset ingressa, & præcelsus Major-domus Carolus, Francorum comes, ad debellandum eos venisset, factoque prælio, hostes prosternens, spolia caperet & captivos revocaret, quamplures ex eadem Ismaëlitarum gente fugam arripuere, &, per quæ loca revertebantur, quemcumque hominem Christianum invenissent, trucidabant, &, ubicumque monasteria aut loca sancta obviassent, igne concremabant n. Sicque divulgatum est, quod ad monasterion viri Dei Pardulphi properarent. Cumque hoc Famulo Dei nunciatum fuisset, fratribus dixit: Filii, si venerint ad januas monasterii, cibum & potum eis præbete, quia ex itinere fatigati sunt. Quid putas? Qua charitate erat ignitus, qui paganis o bellatoribus epulas præparare nitebatur? Tum fratres monasterii, qui ei undique assistebant vel ministrabant, plaustrum præparatum & opertum velis *, ut eum ad eremi loca perducerent, ne a gente nefandissima periclitaretur: sed Vir Dei Spiritu Sancto armatus, nullatenus petitioni eorum consentiens, dixit, numquam se ex eodem loco egressurum usque ad finem vitæ suæ. Tunc omnes fratres, qui tunc aderant, fugam arripuerunt; sed Vir Dei solus hic remansit intrepidus, & unus famulus ceteris audacior p, Euphrasius nomine, occultatus remansit, ut finem ejus videre posset: & cum jam ad portam monasterii cominus appropinquarent, prædictus Euphrasius ad Virum Dei cucurrit dicens: Pater, desine ab oratione, quia jam ad monasterii portam appropinquant. Tum Vir Dei, non suæ mortis discrimen metuens, sed cœnobii sui sollicitudinem gerens, continuo in oratione prostratus Dominum exoravit, dicens: Contere eos, Domine, & dissipa gentem bella volentem, & non sinas hodie januas istius monasterii ingredi. Repente omnes in unum cuneum congregati & conglobati & nimio terrore & cœcitate concussi ad invicem linguis colloquentes diutissime steterunt, & iter, quod cœperant, perrexerunt. Sicque Famulus Dei remansit orans, intrepidus atque securus.
[16] Sobolenus quidam nomine ex territorio Arvernico q ad eum veniens ampullam aquæ ab eo plenam, [æqua abs illo benedicta, male negata, perditur; aliena rapientis equo] signo Crucis roboratam, retulit, ut eam pro salute sua suorumque domesticorum vel ægrotantium semper haberet, quam supra lectulum suum, ubi quiescebat, appendit. Quadam vero die ægrotantes ad eum venientes rogare cœperunt, ut pro charitatis gratia ex eadem aqua ad potandum vel ad liniendum paululum pro reparatione corporis daret. Sed præfatus homo renuens petionem eorum nihil eis donavit: altera vero die ad stratum suum veniens os ampullæ in pariete pendens reperit, ampullamque effusam in strato suo, & qui dare ægrotantibus neglexit, ad suum opus ex ipsa aqua nihil habere potuit, & continuo pavens cum magna reverentia & timore ampullam vacuam ad Virum Dei defert, veniam poscens, ut culpam, quam admiserat, relaxaret r. Arnulphus quidam juvenis, illustris viri Chunoaldi s, principis affinis, annonam cuidam viduæ tollens ante caballum suum posuit ad comedendum. At illa proclamans dicebat, quod ancilla viri Dei Pardulphi esset, & nihil alimenti anni præsentis amplius haberet. Tunc idem Arnulphus, nihil veritus, ejus annonam indiscrete abstulit, & ante equum suum posuit.
[17] Cum vero foras domum esset egressus, oculi caballi ipsius egressi a capite in fronte suspensi pendebant. [luxatos oculos suum reponit in locum, extendit precibus trabem,] Sed & ipse Arnulphus invenit reversus annonam intactam ante suum equum, & oculos prominentes a capite suspensos. Tum magna reverentia & pavore eundem caballum exutum oculis ad Virum Dei pertrahens, & confitendo peccata sua, omnia Famulo Dei retulit, quæ gesta erant. Sed beatus vir Dei Pardulphus fratribus, qui cum eo erant, præcepit, ut oculos caballi, unde egressi fuerant, remitterent, & aqua benedicta linitos desuper ligaminibus astringerent. Die crastina pristinum lumen oculorum refulsit & prædicto viro, cui fuerat, sanum reddidit, & culpam, quam in eum admiserat, remisit. Liframnus, præpositus prædicti monasterii, decrevit, ut in basilica B. Albini t confessoris, ubi postea corpus sancti viri Pardulphi jacet humatum, gradus faceret, &, mensurato loco basilicæ ipsius, cum carpentariis in filvam perrexit, aptatur trabs, & plaustro imposita ad monasterion perducitur, quam iterum mensurantes pedem & dimidium mensura hominis breviorem reperere. Hinc Præpositus, iracundiæ furore succensus, eisdem carpentariis disciplinam u corporis imponi jussit: tunc unus ex ipsis, pavore perterritus, ad Virum Dei fugitans, & flexis poplitibus ad pedes ejus provolutus, gestam rem indicavit. Ille coram se Præpositum venire præcepit, dixitque illi: Fili, noli irasci, neque iram perficias, quia ira non est mater virtutum, & nihil mali geras his pauperculis; sed expecta hanc noctem: crastina autem die aut aliam in silva præcidere faciam, aut ipsam diligenter reficere. Post hæc verba, crastino diluculo trabem iterum mensurantes, pede uno & dimidio longior, quam vel oportebat, apparuit abbrevianda: quod autem inde præcisum est, hodieque ad testimonium rei in hac basilica videtur adpensum: unde febribus aut dentium dolore vexati frusta excidentes optimam fieri adhibent medelam doloribus.
[18] [punitur dictis ejus non obtemperans, & cujusdam domum incendio liberat.] Aunarius gravi dentium dolore pressus ad eum venit, qui locum doloris ejus manibus contingens & salivam ex ore suo spuens præcepit, ut digitum suum intingueret, & eo doloris loca liniret: sed prædictus Aunarius, superbia tumidus, fastidioso motu de sua palma latenter salivam jacit. At, cum per portam monasterii progrederetur, caballus ejus in terram cadendo ruit, eumque præcipitavit, coxa ejus minutissime fracta, aliorum manibus ad hospitium deportatus prope annum ægrotavit, & vix ad sanitatem pervenit, contemptus sui pœnam luens gravissimam. Hujus sancti Viri aliud fertur miraculum, quod per eum divina est operata Clementia, & multi supersunt, qui viderunt x. Homo quidam ex territorio Biturico y, Leodulphus nomine, ad Virum Dei deveniens poscit, ut filium e sacro baptismatis fonte susciperet, cui Famulus Dei adquievit, levatumque infantem, albis indutum, deosculatus, genitori nutriendum commendavit. Ejus autem pueri cunæ, nullo versante, agitari sponte visæ sunt, & post ejus obitum in domo suspensæ. Cum autem moderno tempore Francorum cohortes prædictam urbem depopulassent, & omnes domos igni cremassent z, domum, in qua erant cunæ suspensæ, nullatenus cremare, vel quidquam ex ea valuerunt exurere.
ANNOTATA.
a Fungi genus.
b Alias Hunaldus & Hunoldus dictus est. Fuit Eudonis, Aquitaniæ ducis, filius; exstincto patre, a Carolo Martello Aquitaniæ ducatum accepit anno 736. Vide num. 23 Comment. præv.
c Videlicet Martelli, de quo lit. proxime superiori; qui Theodorici Kalensis, anno 737 defuncti, Major-domus fuit.
d Contigit id miraculum sub annum 736. Vide num. 23 jam citatum.
e Act. 3, ℣. 6.
f Matth. 17, ℣. 19.
g Vide Annotata in cap. 1 lit. f.
h Galliæ regio inter Oceanum Aquitanicum, Garumnam fluvium, & montes Pyrenæos sita, Gallice la Gascogne.
i Cæsarodunum Turonum civitas Galliæ archiepiscopalis est ad Ligerim fluvium, cujus episcopus S. Martinus colitur XI Novembris.
k Vide dicta de hoc abbate S. Martini Turonensis num. 24, 25 & 34 Comment. præv.
l Saracenos intellige.
m Civitas Galliæ est, cognominis provinciæ caput & episcopalis sub archiepiscopatu Burdegalensi. Cadurcensem civitatem, urbem Galliæ, provinciæ Cadurcensis præcipuam, hic notat Vita brevior a Mabillonio laudata. Esto, Cadurcum tunc etiam Saraceni cœperint; Pictavium hic retinendum videtur, in cujus vicinia Carolus Martellus Saracenos fudit.
n Famosum hoc prælium Caroli Martelli cum Saracenis Pictavium inter & Turonensem civitatem mense Octobri, die Sabbathi gestum est anno 732. Vide num. 27 Comment. præv.
o Saraceni, qui, devicta Hispania, Gallias ex ea deinde invasere, Mahometani erant, non pagani; paganos tamen S. Pardulphi Vitæ scriptor nominavit vel ob impiam doctrinam, vel gentis barbariem, vel denique quia non pauci pagani, qui antiquis suis ritibus adhuc adhærebant, illis admixti erant.
p Apud Mabillonium minus apte legitur: deterior.
q Galliæ provincia (l'Auvergne) inter Lemovices, Boios, Ruthenos & Gabalos.
r Quid ni hæc fieri potuerint citra miraculum?
s Vide lit. b hic.
t An Andegavensis episcopi? Vide num. 36 Comment. prævii.
u En disciplinæ vocabulum pro corporis flagellatione usurpatum: quod tamen aliter exprimitur in codice Compendiensi: “Cœpit (Liframnus) carpentario vehementer minari: tunc unus &c” Mabillonius. Codici Compendiensi consonat apographum nostrum Suessionense. Ceterum eodem sensu vox ista accipitur in Legibus Longobardorum apud Baluzium in Capitularibus Regum Francorum tom. 1, col. 349 & alibi, ut apud Cangium videre est.
x Hinc habes Vitæ auctorem S. Pardulpho supparem fuisse; quippe, cujus ætate, multi adhucsuperstites erant, qui cunas, de quibus anonymus paulo infra, infantis, a S. Pardulpho e sacro fonte suscepti, sponte moveri viderant.
y Biturix (Bourges) Galliæ Aquitanicæ civitas archiepiscopalis est. Alias legitur: Turonico, ut inquit Mabillonius.
z Contigit ea res probabilius anno 742. Vide num. 29 & binos seqq.
* al. Gominus
* al. Blandolenus
* al. Godolaïcus & Godo
* al. Domolinus
* al. raucitato
* supple: adduxerunt
CAPUT III.
S. Pardulphi obitus.
[Post septem dierum morbum] De miraculis beati Viri scribendo pauca perstrinximus: nunc de ejus transitu, prout Dominus per intercessionem ejus dederit, dignum est, ut aliquid dicamus. Beatus igitur Pardulphus, cum jam fere ætatis suæ octoginta ageret annos, ea tempestate, qua præcelsus atque illuster Major-domus Carolus regeret Franciam, illuster quoque vir Chunoaldus a regeret Aquitaniam per permissum Caroli, Vir Dei canitiei splendore candidus, vultu angelico decorus, a bono opere nullo onere fatigatus, nulla gravedine piger, nulla ætate ferus, nulla cœcitate offensus, Dominum incessabiliter deposcebat, ut vitæ hujus cursum misericorditer finiri, animamque suam cum prædestinatis ad gloriam dignaretur collocare: mox dolore membrorum attactus ad lectum rediit, septemque dierum spatio carnis afflictionem ferens: adveniente autem die Dominica b defectum corporis vicinamque mortem assignans, paululum obdormivit. Cumque a somno evigilasset, ait ad fratres, qui ei undique administrantes adsistebant: Cujus tubam vociferantem ad portam monasterii hac hora audivi? At illi cogitantes, quod sensu cogitandi caruisset, respondentes dixerunt: Oh sancte Pater! quid loqueris talia? Numquam te verba insana aut frustra loquentem audivimus: at ille respondens ait: Non insanio: sed illam tubam, quam præclarus vir Eudo ad significandum prælium tubare consuevit, vociferantem audivi. Quod illi audientes patenter intellexerunt, quod sane chorus angelorum ejus animam esset suscepturus, atque ad æthera cælorum portaturus, dicente B. Paulo: Quoniam Dominus in jussu & in voce archangeli & in tuba Dei descendet de cælo.
[20] [inter suorum lacrymas] Presbyter vero quidam, Scopilius * nomine, dum hæc agerentur, in altera domo caligas ejus, quas idem beatus Vir operatus fuerat, suis pedibus lachrymabiliter dolendo & durissimis seipsum affligendo lamentis, nitebatur imponere. Tum Vir Dei voce, qua poterat, ait: Filii, quis est, qui caligas meas contingit, vel pedibus suis imponit? Fratres vero requirentes eas, in altera domo invenerunt præfatum presbyterum desuper lamentantem & turbam monasterii cum eo. Vespertinis autem horis jam transactis, multi circa lectum ejus flentes circumstabant dicentes: Eheu, grex derelicte! Quis nos a vipereis morsibus abstrahere poterit? Aut quis de sævientibus luporum dentibus liberare? Cur nos, Pater bone, derelinquis? Vel ubi jam ultra quæremus tam angelicam doctrinam, aut quale pro te responsum dabimus, & quem respiciemus in loco basilicæ, ubi stare consueveras? At ille vix, & ut poterat loqui, divinis exhortatus & consolans eos sermonibus, ait: Viriliter agite & confortetur cor vestrum & expectate Dominum. Ad eum accedite & illuminamini & facies vestræ non confundentur. Nihil vobis deerit, si timueritis Dominum, & non privabit bonis ambulantes in innocentia, ut merito aliquando audiatis desiderabilem illam vocem Domini: “Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi c.”
[21] [moritur, &, accinentibus angelis, cœlum petit.] Et cum hæc loqueretur, flentibus populis, angelis gaudentibus, sancta illa anima carne soluta est. Eadem vero hora Theodenus, ejus discipulus, voces psallentium in cœlo audivit, & concitus ad Virum Dei veniens, jam mortuum eum invenit, quem vivum paulo ante rereliquerat. Tunc cum ingenti dolore erumpens in lachrymas aiebat: Væ nobis miseris & omni pæne consolatione destitutis! Heu Pater! Quis non absentiam tuam dolere possit, cum tuarum virtutum bona in memoriam reduxerit? Oh nobilis Christi Confessor! quam suavis & dulcis, justus & pius, & omni bono opere perfectus atque præclarus, & qui semper sine defectu aut crimine ad cælestia anhelare consueveras, nunc immaculato spiritu angelorum cœtibus admixtus, jam cum Christo regnas sine fine victurus. Postquam vero corpus ejus multitudo fidelium summa cum diligentia, ut mos est, ad sepeliendum eum tradidit, quidam vir, Berthicus * nomine, pessima rabie vexatus, ad ejus tumulum reverenter accessit. Tunc hæc contuentes fideles, qui aderant, viri atque devoti, & miserrimæ illius compatientes insaniæ, vehementer ingemuerunt dolentes; cumque omnes pro eo ad Dominum effusas preces fecissent, mox sanus effectus, divina largiente clementia, cunctis gaudentibus, propriam ad domum remeavit: auxiliante Domino nostro Jesu Christo, qui cum æterno Patre & Spiritu Sancto vivit & regnat Deus per infinita sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Mortuus est Carolus anno 741. Chunoaldus Aquitaniæ ducatum acceperat anno 736: igitur intra binos illos annos obiit S. Pardulphus.
b Adde ex communi sententia diem obitus fuisse sextum Octobris, obierit S. Pardulphus anno 737, non 743, ut Cointius contendit. Vide num. 32 & seqq. Comment. prævii.
c Matth. 25, ℣ 34.
* al. Scubilius
* al. Berthericus
DE S. EPIPHANIA VIRGINE SANCTIMONIALI TICINI IN INSUBRIA
FORTE SUB ANNUM DCCXCV.
SYLLOGE.
Sanctæ Virginis apud martyrologos memoria, elogium & hujus discussio
Epiphania virgo sanctimonialis Ticini in Insubria (S.)
AUCTORE J. B.
Sanctam Epiphaniam, virginem Deo sacram, vitæ sanctimonia & religiosa humilitate, quam regiis, [S. Epiphaniam, in Ticinensi monasterio S. Mariæ Venationum] ut volunt, natalibus illustriorem hoc die, ex Ferrarii Catalogo utroque Sanctorum, ex Jacobi Guallæ lib. 5; cap. 23 Sanctuarii seu Historiæ Ticinensis, ex Stephani Breventani Historia de Rebus Ticinensibus lib. 3, cap. 23, ex Bucelini Menologio Benedictino pag. 692, denique ex Romualdi a S. Maria Papia sacra parte 2, pag. 150 fide, quorum consensione unanimi hoc die Ticini Virgo sancta colitur, inserimus Operi nostro. Vetus Ticini Benedictinarum virginum monasterium est, S. Mariæ Venationum appellatum, jam inde a regum Langobardorum, qui sedem regiam Ticini aliquando constituerunt, tempore exstructum, in loco, tum temporis suburbano & regiis Venationibus, unde nomen traxit, celebri. Id S. Epiphania fertur olim incoluisse, ac virtutibus prodigiisque illustrasse, & corporis sui exuviis ad nostram usque memoriam honorasse ditasseque. Fertur idem monasterium sub annum 750 condidisse Rachis, seu Rachisius, Langobardorum rex & sanctæ Virginis pater, priusquam, regia dignitate contempta abjectaque, Casini monachum induit: verum de his pluribus infra. Interim vero, si quis plura hoc de monasterio scire desideret, Romualdum supra laudatum part. 1, pag. 31 & 2 seqq. consulat, ubi de illo plura reperiet.
[2] Porro S. Epiphania, ut hoc in monasterio cultum annuum ex auctoribus supra laudatis habet; [sanctimonialem olim virginem, paucis hodie memorant martyrologi recentiores;] ita ejusdem cultus alio propagatus non videtur; cum ne Ticinensis quidem ecclesiæ Tabulis illius nomen adscriptum esse, Ferrarius dicat in Catalogo Sanctorum Italiæ ad diem VI Octobris in Annotatis. Nemo itaque mirabitur, paucis dumtaxat, iisque recentioribus martyrologis S. Epiphaniam memorari. Paucis illius meminit Menardus: Papiæ, inquit, in monasterio S. Mariæ, quod apud Cacias dicitur, festivitas S. Epiphaniæ virginis, filiæ S. Rachisii, Longobardorum regis. Paulo fusius de illa agunt Ferrarius & Bucelinus: sed horum verba prætereo, quod nihil contineant, quod in prolixiori Sanctæ elogio, quod illi ad diem VI Octobris in Hagiologio suo Romualdus texuit, non reperiatur. Hausit id Romualdus tum ex auctoribus variis, tum ex veteri Ms. monasterii S. Mariæ Venationum de Vita S. Epiphaniæ, tum ex Miraculorum ejus Processu. Dolemus, nec Vitam illam S. Epiphaniæ, nec Processum miraculorum ejus ad manus nostras pervenisse; nec quidquam de utrorumque ætate Romualdum determinati certique scripsisse: Vitam tamen, si eadem habet, quæ ex Romualdo infra attingemus, non admodum antiquam esse, ex infra dicendis apparebit. Romualdi de S. Epiphania elogium, quod unum instar omnium, quæ vidi, huc transcribitur, & Actorum speciem quamdam præ se fert, sic habet.
[3] [sed prolixius illi,] Epiphania, que * & Retrudis, virgo Ticinensis, patre Flavio Rachisio, Longobardorum rege, & Thesia matre genita, optimam sortita indolem, vel in ipsis tenerioribus annis, non obscuro futuræ sanctitatis jubare fulsit. Vix decennis, sæculi exosa illecebras, in arcano cordis virginitatem suam uni Christo dicandam proposuit, quem, tamquam verum animi sponsum, sincero prosequebatur amore. Itaque, cum Rachisius, Zacharia Pontifice hortante, regno, quod sex & ultra annis obtinuerat, renuntisset, summo sese Numini dicaturus, idem, quod ille principibus, in monachum attonsus, & uxor Thesia regalibus matronis, Epiphania item cum alia sorore Petrude virginibus religiosæ amplectendæ perfectionis illustre præbuit exemplum.
[4] [& ex variis scriptoribus petitum] Antequam autem sacro clauderetur asceterio, ut ei mundi nequitia clarius appareret, violatæ honestatis falso apud patrem a regalis aulæ adolescentula invidia accusata, irascentis furorem non sine miraculo declinavit Epiphania. Siquidem, re divinitus in somnis cognita, cum ante Crucifixi effigiem eidem causam suam commendaret, & Rachisius, clam, quid in Filiæ conclavi, cum altero colloquenis, ageretur, audiret, agnita illius innocentia, ex accusatricis ore, inibi ab ipsa calumniæ veniam exorantis, ream obtruncaturus fæminam irruens, feralem ictum reparante Epiphania, & miraculose ex Crucifixi ore schedula decidente, sic inscripta: “Dimitte, & dimittetur tibi” nedum incolumen, sed & a crimine absolutam dimisit.
[5] Fratre igitur Aistulpho in regem coronato, monasterioque, ubi extra urbem regiæ instituebantur venationes, [Rommualdus a S. Maria in Papia sacra] sub Deiparæ patrocinio extructo, quod propterea S. Mariæ Venationum etiam nunc appellatur, quod & regia munificentia dotavit, ibi Epiphania egregiam corporis præ se ferens formam, cum jam ad nubilem adolevisset ætatem, monastico flammeo initiata, cum aliis gynecæi puellis, voti compos effecta est; ubi in virtutum palæstra mirabiliter proficiens, asperioris sibi vitæ tenore indicto, sodalium nullam sibi in vigiliis, jejuniis, orationibus & regulari observantia præcellere passa est; quanto in Christum sponsum arderet amore, quanta polleret modestia & obedientia, quanta fulgeret humilitate & sui ipsius abnegatione, neminem latebat cum ipsa conversantem.
[6] Religiosæ paupertatis studiosissima regiam, pro ea sequenda, [concinnavit elogium,] dimisisse jucundabatur, unica ob hoc omni tempore veste contenta: in silentio exactissima, nutu dumtaxat superioris verba faciebat. Obedientia insignis, quamvis identidem ad monasterii regimen plenis votis postularetur, subesse magis, quam præesse jugiter institit. Jussa aliquando ab asceteria aquam ex sicca haurire cisterna, cum festina ad locum properasset, aquis exundantem invenit. Cælestium meditationibus ita fuit addicta, ut noctu vix duas somno concederet horas. Cilicio, quo jugiter vestiebatur, innocenti torquendo corpori flagellationes crebras adhibebat, etiam ter in Sabbato, non nisi pane & frigida sustentabat: nihil omnimo difficile pro Sponsi amore ducens; mirumque erat, quod, regio sata sanguine, nihil interius & exterius, sive in opere, sive in verbo tumidi vel superbi præ se ferret.
[7] Ut autem patientiæ ejus Deus specimen item exhiberet, [quod hic] apud cœnobii præfectam aliquando impudicitiæ a sodali accusata, summa calumnias mansuetudine, mentisque & vultus pertulit serenitate: quam & igne in gremio per dimidiam horam absque combustione retento, universis mirantibus sororibus & delatrice confusa, evacuavit. Erga Deiparam eximio acta & filiali amore, eandem sibi patronam elegit, in cujus honorem sex & viginti annorum sabbata sine omni cibo transegisse fertur, cujus interdum apparitione meruit jucundari, atque ab angelo triplici corona, ex rosis altera candidis, altera rubris, tertia ex diversicolori flore redimiri. Fama autem ejus sanctitatis percrebrescento, plurimisque ad eam confluentibus infirmis, salutifero signo morti proximis sexaginta quatuor, hydropicis sex, paralyticis quatuor, fluxu laborantibus sanguinis mulieribus octo, membrorum usu carenti alteri, puellisque cæcis duabus pristinam restituisse incolumitatem: sed & tres mortuos, inter quos quatriduanum, ad vitam revocasse narratur.
[8] Quare suarum fulgore virtutum sodalium numerum mirabiliter auxit: [exhibetur.] siquidem plurimæ virgines, sæculo nuntium remittentes, clausuræ se eidem devovebant, Epiphaniæ potissimum conversatione fruituræ. Itaque cum meritis & sanctitate annis quadraginta sex in monasterio mirabiliter coruscasset, & sexagesimum quartum attigisset ætatis, ad Sponsum evocata pridie Nonas Octobris obdormivit in Domino, angelorum manibus ad ipsum delata anno reparatæ Salutis septingentesimo nonagesimo circiter sexto: cujus corpus, cum dies octo publicæ venerationi insepultum prostitisset, ægrorum ad illud multitudine confluente, Sponsæ suæ gloriam Deus multiplicibus signis, tum in energumenis liberandis, tum in claudis sanandis, tum in cæcis illuminandis testatam fecit, in eademque S. Mariæ laura tumulatum, anniversaria quotannis a sanctimonialibus illis, tamquam sacri illius gynecæi fundatricis colitur festivitate.
[9] [Fertur illi pater fuisse Rachisius, Foro-Juliensis primum dux,] Hactenus Romualdi, quod S. Epiphaniæ concinnavit, elogium; quod utrum recte se ubique habeat, nunc examinandum. Temporum illorum scriptorem habemus Paulum Diaconum, genere Langobardum, & seculi VIII Anastasium Bibliothecarium; quibus tamquam ducibus, quoad licebit, hic utemur. Paulus Diaconus lib. 6, cap. 26 (vide tom. 1 Scriptorum Rerum Italicarum) inter Foro-Julienses duces Pemmonem his verbis refert: Deinceps vero (post Corvulum oculis privatum) Pemmo ducatum promeruit, qui fuit homo ingeniosus & utilis patriæ. Hic patre genitus Billonense (Bellunensi in Marchia Tarvisina) qui de Belluno fuerat: sed propter seditionem, quam illic fecerat, in Forum-Julii post veniens, ibi pacifice vixit. Hic Pemmo habuit conjugem Ratbergam nomine, ex qua filios tres suscepit, ut inquit Paulus paulo infra, Ratchim, Ratchaït & Ahistulfum. Ex his Ratchis, patri, quod Calistum, Aquileiensem patriarcham in carcerem conjecisset, ducatu Foro-Juliensi exuto, successit; quo in munere constitutus strenue rem gessit adversus Sclavos, & egregiam una cum fratre Aistulpho Liutprando adversus Spoletanos operam navavit. Hæc fere Paulus de Rachisio; qui paulo post suam de rebus Langobardicis Historiam in Liutprandi obitu abrumpit; ne gentis suæ ignominiam, & regni Langobardici, devicto per Carolum Magnum Desiderio, excidium posteris tradere, Langobardus ipse, cogeretur.
[10] [dein Langobardorum rex,] Sed, ut nos hic deserat Paulus, habemus & Anastasium, qui paulo plura de Rachisio suppeditabit. Is in Vita Zachariæ Papæ refert, Liutprando e vivis erepto, ad Adelprandum, Liutprandi nepotem, fuisse devolutum ejusdem gentis regnum; sed, repudiato illo, Langobardos Rachisium sibi regem constituisse. Ad quem missa relatione (alias & melius legatione) ipse beatissimus Pontifex (Zacharias) continuo ob reverentiam principis Apostolorum & ejus precibus inclinatus (rex Langobardorum Rachisius) usque ad viginti annorum spatium inita pace, universus Italiæ requievit populus. Totidem scilicet annorum spatio pacem se cum Ecclesia servaturum spoponderat Rachis; verum promissis haud stetit. Nam, ut idem Anastasius aliquanto post narrat, Ipsis itaque temporibus Ratchis, Longobardorum rex, ad capiendam civitatem Perusinam, sicut cætera Pentapoleos (Ariminum, Pisaurum, Concham, Fanum, Senogalliam, Anconam, Auximum, Numanam, Æsium, Forum Sempronii, Montem Feretri, Urbinum, territorium Balnense, Calles, Luceolos & Eugubium cum castris & finibus ad hæc oppida pertinentibus, inquit Sigonius lib. 3 de Regno Italiæ ex Privilegio Ludovici Pii, Pentapolis complectebatur) oppida, vehementi profectus est cum indignatione, quam & circumdans fortiter expugnabat.
[11] [ac tandem Casini monachus,] Hoc audiens sanctissimus Papa continuo, spe divina fretus, assumptis aliquantis ex suo clero cum optimatibus, quanto opus, ad eandem pervenit civitatem; impensisque eidem regi pluribus muneribus, atque oppido eum deprecans, opitulante Domino ab obsessione ipsius civitatis eum amovit. Neque vero id tantum Pontifex effecit, ut a Perusina obsidione Rachis discederet, sed tanti etiam apud hunc Pontificis auctoritas & reverentia valuit, ut ipsius oratione permotus, valere jussa dignitate regia, una cum suis monachi habitu sua se sponte induerit. Sic enim Anastasius pergit: Cui & salutifera prædicans, Deo auctore, valuit animum ejus in speciali studio inclinare. Et post aliquantos dies isdem Ratchis rex, relinquens regalem dignitatem, decore * cum uxore & filiis (anonymus Salernitanus apud Muratorium tom. 2 Rerum Italicarum part 2, pag. 172 legit filia) ad beati Petri, principis Apostolorum, conjunxit limina, acceptaque a præfato sanctissimo Papa oratione, clericusque effectus, monachico indutus est habitu cum uxore & filiis. Aistulfo fratri Rachis regnum reliquit; qui cum Romanis ac Stephano Papa, ut Anastasius pluribus refert in Stephano, perpetuas, dum regnum tenuit, simultates gessit. Hoc porro defuncto, Desiderium, Tusciæ ducem, regem sibi Langobardi constituerunt: quod indigne ferens Rachis, deposito monachi habitu, ad arma prosiluit; sed, agente Stephano Papa, rursus ad vitam monasticam rediit. Hæc de Rachisio ejusque cognatione Paulus Diaconus & Anastasius Bibliothecarius. Inter affines vero suos habuit S. Anselmum, qui Foro-Juliensis dux pariter primo fuit, ac dein vitam monasticam, Rachisii forte exemplo amplexus, abbas Nonantulensis effectus est: habuit hic sororem Giseltrudam, Aistulfi, Rachisii fratris, uxorem; de quo vide dicta ad diem III Martii, ad quem in Opere nostro locum habet.
[12] Quod fuerit Rachisii uxori nomen, quod item ejus filiæ, [cujus exemplum uxor Ktasia filiaque Ratrudis] docet Erchemperti, monachi Casinensis, brevis Descriptio de postremis quinque regibus Langobardorum in Italia. Scripsit Erchempertus anno 888 Historiam Langobardorum Beneventi; quam habes tom. 9, part. 1 Thesauri Antiquitatum & Historiarum Italiæ, cui præmittitur brevis Descriptio jam laudata: hæc autem ex Anastasio seu Pontificali Romano, ut ex utriusque verbis, subinde plane iisdem, intelligere est, de Rachisio sic habet: Post hunc (Hilprandum, Liutprandi nepotem) Ratchis regnavit annos quatuor & menses novem… Ratchis vero ad capiendam Perusinam urbem, sicut cætera Pentapoleos oppida, vehementi profectus est cum indignatione; quam & circumdans fortiter expugnabat. Cui occurrit Zacharias Papa, &, datis multis muneribus, multaque cum prece ab obsidione ipsius civitatis amovit. Cum non multum post idem Ratchis, divino instinctu regalem relinquens dignitatem, devote cum uxore & filiis ad B. Petri, principis Apostolorum, perrexit limina, clericusque effectus, monachico indutus est schemate cum uxore & filiis. Et ille quidem cum filiis ad B. Benedicti cœnobium profectus est, ubi sub arctissima vitæ districtione vitam finivit. Uxor vero ejus, Ktasia nomine, cum Raptrude prole sua, similiter mutato habitu, ex propriis sumptibus monasterium puellarum in Plumbariola construxerunt, multisque ditarunt opibus, ibique sub magna districtione vitam ducentes diem clauserunt extremum.
[13] Paulo, Anastasio & Erchemperto accedat & Leo Marsicanus, [imitatæ leguntur apud scriptores antiquos.] ut scriptorum paulo antiquiorum de Rachisio, uxore ejus & prole dicta sub unum veluti aspectum exposita habeas. Scripsit ille seculo dumtaxat XI; in Historia vero Casinensi lib. 1, cap. 8, primum dicit, Rachisium regnasse annos quinque & menses sex, cum Romam cum uxore & filia (Tasia & Rattruda) petiit: tum, monachum factum abiisse Casinum, & ibidem vitæ finem sortitum: Tasiam vero & Rattrudam in constructo a se non longe a Casino (fluvio) monasterio Plumbariola, ultimum diem clausisse. Denique addit Leo, sua ætate vineam fuisse haud procul Casino, quam Rachis excoluerit, & inde Ratcisi vineam dictam fuisse. Eadem, quæ Leo, scribit Anastasius senior in Epitome Chronicorum Casinensium tom. 2 Rerum Italicarum pag. 358; scriptor, ut volunt, seculi octavi inter annum 752 & 757, atque adeo minime negligendus, nisi auctor commentitius esset. Præmissis his antiquorum scriptorum testimoniis, nunc ad Romualdi a S. Maria narrationem, num. 3 & quinque seqq. transcriptam, examinandam accedamus. Unde eam Romualdus congesserit, num. 2 exposui, monuique S. Epiphaniæ Vitam, quam citat inter alia monumenta, non admodum antiquam videri; si nimirum illa nonnulla de Rachisio referat (nec enim, unde singula mutuatus sit, Romualdus edixit) quæ de illo leguntur apud eumdem Romualdum.
[14] [Romualdus, cujus de S. Epiphania elogium examinatur,] Hujusmodi in primis est, quod de Rachisio num. 3 scribit, hunc nempe regno renunciasse, cum illud sexennium & amplius jam tenuisset: Erchempertus enim num. 12 laudatus, Rachisium regnasse ait annos tantum 4, menses novem; Leo vero Marsicanus annos 5, menses vero 6. Neuter itaque Rachisio annos sex & amplius tribuit. Sed quoniam ex annis Rachisii pendent, quæ de S. Epiphania, ad vitam monasticam conversa, fundatoque per Rachisium S. Mariæ Venationum monasterio dicentur; annos illius ad accuratiores calculos revocemus. Ansprandus, cum in extremis esset, filium Liutprandum in regem Langobardorum electum vidit: Cernentes Langobardi, inquit Paulus Diaconus lib. 6, cap. 35, hujus (Ansprandi) interitum, Liutprandum, ejus filium, in regali constituunt solio. Quod Ansprandus, dum adhuc viveret, audiens, valde lætatus est. Obiit autem Ansprandus Idibus Junii Indictione X, ut in ejus Epitaphio Ticinensi habetur, quod vide tom. 1 Scriptorum Rerum Italicarum pag. 902. Indictio X annum 712 designat; quo regnare mense Junio Liutprandus cœpit: tenuit vero regnum annis 31 & mensibus septem, teste Paulo Diacono lib. 6, cap. 58. Regnum itaque protraxit usque ad mensem Januarium vel Februarium anni 744. His adde menses 7, quot a patris Liutprandi obitu Ildeprandus Langobardis rex fuit, ad mensem circiter Septembrem anni 744 pertinges, & regni Rachisii principium.
[15] [annos regni Rachisii,] Hinc vero numerando annos 4 & menses 9, quot illi tribuunt Erchempertus & chronologus Brixianus apud Muratorium tom. 4 Antiquitatum Italiæ pag. 944; ad annum 749, ad mensem circiter Julium provectum, deducemur, quo se regno Rachis abdicarit, eique Aistulfus frater successerit. Qui calculus plane congruit cum chronologo Brixiano, mox laudato; uti & cum auctore Vitæ S. Anselmi, abbatis Nonantulensis, ab ea ætate, ut apparet, haud multum remoto. Prioris verba sunt: Anno Incarnationis Domini nostri Jesu Christi DCCXLIX, & post ingressum in Italiam Langobardorum anno CLXXX accepit regnum Langobardicæ gentis vir gloriosissimus Aistulphus rex in mense Julio Indictione II. Posterioris vero: Igitur anno Dominicæ Incarnationis septingentesimo quadragesimo nono, centesimo vero octogesimo ingressionis Longobardorum in Italiam, vir gloriosissimus Aistulfus (Ratchiso, germano suo, devicta Pentapoli, suasu domni Longabardorum strenue regens… in primo anno regni sui per suum præceptum concessit venerabili viro Anselmo &c.
[16] Pagius in Criticis, etsi ad annum 744, num. 6, [quod & Pagius fecit,] eodem anno Rachisium regnare incepisse; regno vero vale dixisse anno 749 pariter asserat ad annum 750, num. 1; a calculo tamen mox exposito discrepat, loco proxime citato de Leone Ostiensi scribens: Sed recte scripsit, eum (Rachisium) regnasse annos quinque, menses sex. Ita ille procedit: Rachisius decessorum suorum Rotharis & Liutprandi leges confirmavit, anno, ut ait ipse Rachis, regni mei secundo, die Kalendarum Martiarum Indictione quarta decima, seu anno 746; quare annum regni sui primum exorsus est anno 744 post Kalendas Martias: alioquin enim Kalendis Martiis anni 746 numerasset annum regni sui tertium. Jam vero, cum Aistulphus in proœmio legum, quas ipse regis Rotharis Edicto adjecit, Indictione septima, quæ annum 754 denotat, Kalendis Martiis annum regni sui quintum fluxisse dicat; necesse est, ut anno 749 post Kalendas Martias Aistulfus regnare inceperit, qui alioquin anno 754 Kalendis Martiis annum non quintum, sed sextum numerasset.
[17] Quo quidem pacto rursum liquet, Rachisium ab anno 744 usque ad annum 749 Langobardis præfuisse; [male disponit.] at si ab anno 744 ultra Kalendas Martias provecto, annos integros 5 & menses 6 numeres, usque ad mensem Augustum saltem anni 749 pervenies, quo regnum Rachisius abdicarit, quod contra chronologum Brixianum, num. 15 laudatum, facit; qui Aistulfum mense Julio anni 749 Langobardorum regnum adeptum scribit. Præterea ex Pagii calculo Hildebrandus, Liutprandi filius, a Langobardis mox a patris obitu rejectus fuit; cum tamen a patris obitu mensibus 7 regnasse dicatur in brevi Descriptione regum Langobardorum, de qua supra; uti & in brevi Chronico regum Langobardorum ab anno 568 usque ad 883, quod (vide tom. 4 Antiquitatum Italiæ pag. 944) ita habet: Hilprand regnavit menses VII, nempe ab obitu patris. Pagius ad annum 744, num. 6, ut ostendat, Hildeprandum non successisse Liutprando, hæc Sigeberti verba adducit: Hildeprando, quem ipse (Liutprandus) regem designaverat, a Langobardis reprobato, Rachis regnat post eum annis VII. Verum an reprobatio Hildeprandi non potuit fieri aliquot a Liutprandi obitu mensibus, quod monumenta mox laudata, Sigeberto potiora, affirmant? An non hoc ipsum fortassis hæc Sigeberti verba, Rachis regnat post eum, fortassis insinuant? Ex quibus efficitur, a Romualdo Rachisii regimini usque ad abdicationem regni Langobardici male tribui annos sex & ultra, undecumque tandem id asseruerit.
[18] Sed neque verum attigisse videtur Romualdus, cum, [Romualdus item Retrudem & Petrudem,] ut num. 3 pariter videre est, S. Epiphaniam, Ticini in monasterio S. Mariæ Venationum Virginem sacram, ibique mortuam & sepultam, alio nomine Retrudem dictam fuisse; ac sororem aliam, Petrudem nomine, virginem pariter Deo sacram, habuisse, scribit. Petrudem quidem part. 3 Papiæ sacræ pag. 63 in Annotatione ad Rachisium monasterio Plumbariolæ sponte concedit; at Retrudem, seu, ut interpretatur, Epiphaniam, Ticinensi S. Mariæ Venationum monasterio vindicare nititur: vereor tamen, nec sine causa, ne eadem sit Petrudis, quæ ipsi Retrudis est. Vix enim dubitandum videtur, quin Romualdi Retrudis, sit Erchemperti, num. 12 laudati, Raptrudis, & Leonis Marsicani, num. 13 laudati, Rattruda; quam uterque in monasterio Plumbariolæ diem clausisse extremum, scribit. Ac tanto quidem magis id vereor, quod ex Camillo Peregrino in Lectionibus variantibus Descriptionis brevis quinque postremorum Langobardorum in Italia regum, eamdem Rachisii filiam, quæ in Plumbarielæ monasterio cum matre Ktasia vel Ktaxia vitam monasticam egit obiitque, non modo Raptrudem, sed & Rattrudam & Reptrudem; imo & apud Basilium Zancarolum Cydonium tom. 6 Thesauri Historiarum Italiæ part. 4, col. 99, Ratondam dictam fuisse, intelligam; ut verosimillime & Petrudis interdum dicta fuerit. Sic equidem illam nominari a quibusdam, Bucelinus in Menologio Benedictino ait ad diem 2 Junii de Rattruda, Plumbariolæ mortua, agens, quem tamen, in quantum Rattrudem ab Epiphania distinguit, pro se Romualdus laudat. Laudat & civitatis Ticinensis monumenta, quæ ipse viderit; sed ea, quæ qualiave sint, ignorare nos sivit. Quare Erchemperto & Leoni Marsicano, Ratrudem in monasterio Plumbariolæ defunctam, affirmantibus, quam Romualdo a S. Maria adhærere hactenus malo; propter quorum auctoritatem Rachisium Casini habitasse, non diffitetur Romualdus; cur igitur negat, Ratrudem in Plumbariolæ monasterio obiisse, quod iidem scriptores affirmant?
[19] [Rachisii, ut vult, filias, male distinguit, & Epiphaniam,] Epiphaniam igitur cum Retrude perperam confudisse videtur Romualdus, quam in monasterio Plumbariolæ vixisse sub S. Benedicti Regula atque ibidem obiisse, tradunt Erchempertus & Leo Marsicanus num. 12 & 13 citati; unde verosimillimum fit, ibidem quoque fuisse sepultam. Quod si S. Epiphaniæ Acta, Ticini in S. Mariæ monasterio servata, Epiphaniam cum Retrude etiam confundant, argumento id alteri erit, ea ætatis, ut supra dicebam, non admodum vetustæ esse. Sed hinc alia, eaque gravior enascitur difficultas; num una tantum, quæ in monasterio Plumbariolæ vixerit obieritque, fuerit Rachisio filia, nempe Ratrudis; num contra gemina; altera Ratrudis, altera vero Epiphania, quæ apud Ticinum vitam egerit, & sepulturam nacta fuerit in monasterio S. Mariæ Venationum. Geminam Rachisio filiam fuisse, Romualdus contendit; præfracte negat Angelus de Nuce in Annotatis ad caput 8, lib. 1 Chronici Casinensis, a Leone Marsicano conscripti; ubi, cum dixit, falsum esse, Rachisium una cum uxore Thasia & filia Epiphania monastico instituto in monasterio S. Mariæ Venationum prope Ticinum a se condito fuisse initiatum & sepultum, sic concludit num. 3. Nam quod Ratchis, cum adhuc Papiæ regnaret, cœnobium illud fundaverit, non repugnaverim. Cæterum, nullo adhibito veterum scriptorum testimonio, sola, ut opinor, monasterii constructione seductos (de Jacobo Gualla & Stephano Breventano illi sermo est) alia pro arbitrio comminisci, insolens est audacia.
[20] [Ticinensem monialem,] Nititur Angelus Leonis Marsicani verbis num. 13 datis; quibus unius tantummodo Rachisii Casini monachus vixisse & obiisse dicitur; uti Thasia ejus uxor cum filia Rattruda in monasterio Plumbariolæ. Romualdus vero a S. Maria, Rachisium habitasse quidem Casini aliquando, concedit; sed ita ut vitam monasticam Ticini una cum Epiphania inchoarit, finieritque, Rachisii res gestas hoc ordine disponens: 1, inquit, Ticino Rachisius Perusiam, eam obsessurus, discedit, ubi a Zacharia Pontifice ad religiosam perfectionem inflammatur. 2. Inde Ticinum redit, ac monasterium exstrui mandat, fratrique Aistulpho regnum resignat. 3. Romam subinde petit, inibique a Zacharia in clericum tondetur. 4. Ticinum iterum regreditur, ubi, resignationem regni fratri confirmans, in suo monasterio monachum se facit una cum uxore Thesia ac filia Retrude (Epiphania nimirum, ex ejus sententia) quæ monasticum pariter habitum acceperunt. 5. Relicta subinde Filia sanctimoniali juxta votum ejusdem in prædicto monasterio, ipse de terra exiens & cognatione sua, Montem Cassinum petit: quem secutæ uxor in monastico habitu, ac filia Petrudis (sive in monastico, sive in laïcali, non disputamus) inibi pro ipsis monasterium Plumbariolæ excitat, ubi filia D. Numini dicata cum matre, ipse in Cassinensi monasterio Deo vacat, usque ad electionem Desiderii in regem.
[21] Habes igitur, qui Rachisius vitam monasticam Ticini inceptam ex Romualdi opinione Casini exercere perrexerit: [Rachisii filiam fuisse,] audi nunc, qui eam tandem Ticini finierit. 6. Quando, inquit, dæmonis astu, suorum annuens invitatibus, monastico dimisso habitu, regnum repetere cœpit. 7. Quo subinde Pontificis hortatu reassumpto, in suo subinde Ticinensi asceterio (erubescens forte, tanquam instituti desertor, ad eos iterum reverti, a quibus discesserat) cum filia Epiphania seu Retrude, quæ monasticam ibi profitebatur, sanctitati vacans, optimo fine vitæ cursum consummavit. Ita Romualdus: verum non unum hic ejus peccatum est. Nam primo, quod Retrudem a Petrude distinguat, id ex ante dictis verosimillime perperam facit; & ut Rachisium Ticino Casinum abiisse ait, ac inde Ticinum rursus venisse; ita, Retrude a Petrude non distincta, Retrudem seu Petrudem patrem suum tam Casinum, quam Ticinum secutam esse, pari modo comminisci potuisset. Dein Rachisium, in clericum Romæ tonsum, rediisse Ticinum, non modo Leoni Marsicano, sed & Erchemperto contrarium est. Leo enim, postquam dixit, Rachisium Romæ a Zacharia Pontifice clericis adscriptum fuisse, sic pergit continuo: Moxque ad hoc monasterium beati Benedicti (Casinense) eodem Apostolico transmittente, perveniens & sub regulari magisterio instituendum se tradens, post religiosam satis ac Deo placitam conversationem, ibidem vitæ finem sortitus est. Erchemperti verba habes num. 12, quibus pariter satis innuitur, Rachisium, Roma profectum, Casinum cum suis, non Ticinum; monasticæ vitæ degendæ causa abiisse. Tertio denique in eosdem auctores impingit manifestius, cum Rachisium Ticini fecisse vivendi finem, scribit, quorum alter Casini illum vitæ finem sortitum, alter vitam finivisse, diserte affirmat.
[22] [non probat,] Nescio tamen, an pariter erret Romualdus, eum binas Rachisio filias fuisse, scribit: quamquam enim Leo Marsicanus unius tantummodo meminerit; non inde tamen ausim concludere, plures Rachisio non fuisse. Leo enim Marsicanus, res monasterii Casinensis pertractans, absque ullo Historiæ suæ dispendio tacere Epiphaniam potuit, etsi hujus nominis Rachisii filiam Ticini monasticam vitam egisse, non ignorasset. Adhæc nonnihil parcius de Rachisio Leo scripsit, qui illius ad regnum recuperandum conamina silentio præterierit, nec Rachisii filiorum (si quidem filios habuisse dicendus est: vide num. XI) mentionem fecerit ullam, quos tamen habuisse ex Anastasii verbis, num. 12 transcriptis, & Casini quidem una cum patre monachos fuisse, ex Erchemperto num. 12 consequi videtur. Quia tamen unius tantummodo Rachisii filiæ quæ monasticam vitam egerit, Erchempertus & anonymus Salernitanus, seculi X scriptor, imo & ipse Anastasius meminerunt, eademque, nempe Rattruda, monasterio Plumbariolæ concedenda videtur; haud satis certo constitutum est, S. Epiphaniam, Ticini cultam, alteram fuisse Rachisii filiam. Fortassis Epiphania fuerit, non Rachisii filia, sed fratris ejus Ratchaït, qui idem, qui Rachis, aliquando habitus sit ex similitudine nominum. Illa vero vitæ monasticæ sese dediderit ipsius Rachisii aliorumque cognatorum suorum exemplo.
[23] [nec satis hactenus nobis certa sunt cetera, quæ de illa tradit.] Utut sit (nec enim suppetit, unde quid certi hoc in argumento dicamus) fertur S. Epiphania Ticini in monasterio S. Mariæ Venationum, a patre suo Rachisio condito, monasticam vitam exorsa circa annum 749, quo ejus pater, qui Beati titulo a Benedictinis nonnullis honoratur, suo se regno abdicavit. Vixisse illam in eo monasterio ferunt annis 46; atque adeo usque ad annum circiter 795 vitam produxerit, licet aliqui, ut Romualdus ait, obiisse illam velint circa annum 760. Cum vero præterea anno ætatis suæ 64 mortalem hanc vitam reliquisse tradatur, circa annum 731 mundo natam esse, ac anno circiter ætatis suæ 18 religiosæ vitæ nomen dedisse, oportuit. Quibus maxime virtutibus fulserit, quibus decorata prodigiis, ex Romualdino elogio, supra dato, facile intelliges. Verum nec de his omnibus quidquam certi ausim statuere, propterea quod, cujus ætatis aut valoris sint Acta S. Epiphaniæ & monumenta Ticinensia, a Romualdo quidem generatim laudata, sed nobis hactenus haud satis perspecta, ignorem.
[Annotata]
* quæ
* devote
DE S. NICETA CONFESSORE IN GRÆCIA.
ANNO CIRCITER DCCCXXXVIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sancti memoria in Fastis sacris, cultus ecclesiasticus, natales,
distinctio ab homonymis, vitæ series discussa, Acta, e Menæis edenda,
qualia sint.
Nicetas conf. in Græcia (S.)
AUCTORE C. B.
Quod sola Sanctorum in sacris Græcorum Fastis descriptio (adi Operis nostri tom. VI Septembris pag. 535 & seq.) cultum ecclesiasticum non importet, [Sanctus, qui cultu, uti hic] Sancti non pauci occurrunt, de quibus, etsi vel Menæis, vel Menologiis Basiliano & Sirletiano, aut etiam Synaxario Sirmondiano sint inscripti, dubitari non immerito potest, an cultu ecclesiastico apud Græcos gaudeant, aut umquam fuerint gavisi. Ac inprimis quidem S. Nicetam, patricium confessorem, illis accensendum, non nemo forte contendat, quod, quamquam hodie in magnis Græcorum Menæis excusis aliisque etiam sacris Fastis memoretur, de eo tamen in hodierno eorumdem Menæorum Officio nihil omnino fieri videatur, nec quidquam fieri præcipiatur in ullis ritualibus Græcorum libris. Verum, etsi hoc ita sit, ecclesiasticus Sancti in ecclesia Græca cultus mihi aliunde sat certus apparet. Primo enim S. Nicetas non ad unum dumtaxat, sed ad duos dies diversos, ad hodiernum videlicet, quo binos tantummodo versiculos, & ad XIII Octobris, quo prolixum præterea elogium sibi habet adjunctum, in magnis Menæis impressis celebratur; quem honorem Sancto, qui omni prorsus cultu ecclesiastico careat, in sacris illis Græcorum Fastis deferri, hactenus non comperi. Secundo Sanctus noster non tantum in præfatis Menæis, & a Maximo Margunio, passim hæc secuto, commemoratur; verum etiam in variis, quæ penes nos exstant, Menæis contractis Mss., in Synaxario Sirmondiano itidem Ms., & in ambobus typorum beneficio vulgatis Menologiis, Basiliano scilicet & Sirletiano; illum autem in tot monumentis sacris a Græcis celebrari, non infirmum cultus ecclesiastici, quo apud hos vel hodieque gaudet, vel certe olim fuit gavisus, argumentum apparet.
[2] Tertio Menologium Sirletianum, quod hodie Nicetæ natalem, [argumento non uno probatur,] seu hunc Sanctum nostrum in cælis primo natum celebrat, commemorationem ejusdem, ut pariter Menæa excusa faciunt, ad XIII Octobris etiam indicit; quod cultum ecclesiasticum, qui tunc saltem Sancto aut debuerit, aut debeat deferri, arguere videtur. Quarto denique in Menæis excusis tum hodie, tum iterum XIII Octobris Nicetas Sancti titulo & duobus versiculis condecoratur, ad calcem etiam adjecta, qua & ejus & aliorum ad utrumque diem cum ipso ibidem memoratorum Sanctorum precibus divina misericordia imploratur, brevi hac oratiuncula, in Menæis excusis etiam alias post recensitos aliquot Sanctos usurpari non raro solita: Ταῖς ἀυτῶν ἁγίαις πρεσβείαις, ὁ Θεὸς, ἐλέησον καὶ σῶσον ἡμᾶς· Sanctis ipsorum (Nicetæ scilicet aliorumque Sanctorum, proxime ibidem in Menæis præmissorum) precibus, o Deus, miserere nostri & salva nos; omnes autem, qui ita in Menæis excusis celebrantur, hoc ipso coli, ut Sanctos, indubitatum apparet, nisi forte in casu quopiam particulari aliunde constet contrarium, uti V. G. fit in concilii VI œcumenici Patribus seu episcopis, quorum omnium commemorationem ad XIV Septembris diem Menæa excusa modo proxime exposito indicunt, & quos tamen non omnes a Græcis coli, ut Sanctos, per se, quantum opinor, satis liquet.
[3] [ecclesiastico eoque legitimo apud Græcos gaudet.] Nec est, quod opponas, in Menæis excusis subinde etiam explicato modo celebrari, qui Sancti non sunt; id enim dumtaxat argumento est, a Græcis aliquando etiam indignos honorari, ut Sanctos; quod sane fatemur, quodque quam verum sit, in chronologica patriarcharum Constantinopolitanorum Historia, Operis nostri tom. 1 Augusti præfixa, loco non uno ac præsertim pag. 95 & quatuor seqq. ostenditur. Ast hic nævus, quo Menæa infecta sunt, Græcis schismaticis, qui seculo XI, media sui parte fere provecto, aut serius vixerunt, pluresque schismatis fautores aut alios indignos sacris ecclesiæ suæ Fastis inseruerunt, debet attribui; quare, cum Photii, qui post medium seculum IX funesti inter ecclesiam Græcam & Latinam schismatis auctor fuit, in cathedram Constantinopolitanam successores seculo X, uti inter eruditos convenit, schismatici non fuerint, sitque Sanctus, qui ex dicendis anno circiter 838 vivere desiit, Menologio Basiliano, quod eodem seculo X Basilii Perphyrogeniti imperatoris jussu fuit confectum, etiam inscriptus, verosimillimum apparet, jam tum ei, ut Sancto, cultum ecclesiasticum exhibuisse Græcos tum adhuc Catholicos, qui minime utique facturi id fuisse videntur, si honore illo fuisset indignus. Hinc porro jam consequitur, ut cultus, quo Nicetas gaudet aut certe olim fuit gavisus, legitimus exstiterit, utque ipsemet pro vero Sancto sit habendus, maxime cum elogia, vitæ ejus historiam exhibentia, quibus in utroque Menologio, in Menæis impressis & in Synaxario Sirmondiano Ms. celebratur, nihil omnino contineant, quod vel manifeste fabulosum sit, vel Virum sanctum dedeceat, uti vel ex sola dictorum elogiorum inspectione patescet. Horum omnium prolixius est, quod Menæa excusa ad XIII Octobris suppeditant.
[4] [elogiisque, quæ hic dantur, in Menologiis Sirletiano] Id proinde, ne rerum tractandarum series nimium interrumpenda sit, Commentario huic non inseram, sed ad ejusdem calcem Actorum nomine subjungam, binos interim versiculos, quos in capite præfert, cum adjuncta versione Latina, aliaque breviora Sancti elogia in antecessum huc transcribens. Versiculi illi, quibus etiam hodie in iisdem Menæis Sanctus ornatur, sic habent:
Θλίψεις
ὑποστὰς
εἰκόνων
θείων
χάριν
Χαίρει
χαρὰν
Νικήτας,
οἷαν
οἱ
νόες.
Toleratis divinarum imaginum causa angustiis,
Gaudio gaudet Nicetas, quali angeli.
Elogia, quæ huc jam transferre lubet, tria sunt numero, Basilianum videlicet, Sirmondianum & Sirletianum, ita hic a me appellata, quod primum hodie in Menologio Basiliano, secundum hodie itidem in Synaxario Sirmondi, ac tertium denique ad XIII Octobris describatur in Menologio Sirletiano, in quo præterea etiam hodie Sanctus noster, seu potius natalis ejus in cælis dies breviter ita annuntiatur: Eodem die (VI scilicet Octobris) Natalis sancti patris nostri Nicetæ patricii ex Paphlagonia,Paphlagonia, qui sanctarum imaginum confessione multas ærumnas & calamitates constanter pertulit. En modo, quibus singula tria dicta elogia verbis concipiantur. Sirletianum sic habet: Eodem die (XIII Octobris) commemoratio sancti patris nostri Nicetæ patritii ex regione Paphlagoniæ, qui, cum esset divinarum literarum & pietatis studiosus, pro cultu sanctarum imaginum adversus eorum * impugnatores & imperatorem Leonem plurimum laboravit, multisque editis miraculis, cum mortis suæ diem prædixisset, migravit in cælum.
[5] Basilianum ex interpretatione, quam Menologii Basiliani editio, [ac Basiliano,] anno 1727 Urbini facta, exhibet, hunc sonat in modum: Sanctus pater noster Christique confessor Nicetas, Irenes augustæ propinquus, ei non tam ob propinquitatem, quam ob suam virtutem acceptus erat. Sic enim in certaminibus ac virtutum exercitationibus excelluit, ut ad sanctam Nicænam secundam synodum imperatricis legatus missus fuerit; quo in munere egregie & insigniter, ut Deo placitum est, se gessit. Erat enim ad omnia præclare gerenda maxime idoneus. Quare patriciatus honore cumulatus Siciliæ strategus (id est, præfectus, dux aut etiam prætor, quemadmodum ad vocabula strategus, στρατηγὸς, in Glossariis mediæ & infimæ Latinitatis & Græcitatis Cangius exponit) declaratur: qua etiam provincia optime administrata, multa præcipue erga viduas & pupillos benignitate usus, domum rediit. Verum quia imperio potitus erat Leo Armenus iconomachus, remisso dignitati, divitiis, omnique mundanæ gloriæ nuncio, monachus efficitur. Quod cum imperator rescivisset, volens illum tormentis subjicere, imperavit, ut Servatoris imaginem mitteret, quo illam combureret. Sed cum id facere detrectaret, illum relegavit: qui, in exilio multis confectus ærumnis, decessit.
[6] Sirmondianum e lingua Græca, qua scriptum est, [uti & in Synaxario Sirmondi celebratus,] in Latinam ita convertitur: Floruit (S. Nicetas patricius, ut præmittitur) sub piissima Irene, in honore ac amore abs illa habitus, utpote ejus consanguineus, e parentibus Gregorio & Anna, e Paphlagonia oriundis, natus; existens autem eunuchus, prudentia & rerum peritia multos superabat. Ad secundam Nicænam synodum ab imperatrice legatus missus est, ac deinde in Siciliam propter rerum ibidem gerendarum difficultatem. Hinc porro reversus est ac vitam monasticam suscepit. Cum vero deinde, multis angustiis ac persecutionibus pro sanctis imaginibus primo quidem sub impiissimo Leone Armeno ac post sub Michaële, hujusque filio Theophilo toleratis, septuagesimum quintum ætatis suæ annum implevisset, migravit ad Dominum, multis signis ac miraculis patratis. Talia sunt tria supra memorata Sancti elogia; quæ sane, uti inspicienti patebit, nihil omnino continent, quod vel fabulas Græcis familiares aperte redoleat, vel sinistram de Nicetæ sanctitate suspicionem injiciat.
[7] [a Castellano etiam, aliisque ecclesiæ Latinæ martyrologis memoratur,] Quare cum nihil etiam hujusmodi vel in Sancti Actis seu elogio, e Menæis infra dando, vel alibi uspiam occurrat, merito sane in Catalogo Generali Sanctorum, qui Romano hodierno inscripti non sunt, in Martyrologio Universali & in Martyrologio Siculo locum hodie Sancto nostro dederunt, qui sacros hosce Fastos concinnarunt, Ferrarius, Castellanus & Octavius Caietanus, qui Sancti nomen asterisco etiam non distinguit, proxime ante Martyrologii sui initium præfatus, hoc modo a se recenseri Sanctos, quibus publici honores deferuntur; ut proinde & ipse, Nicetam cultu ecclesiastico, e Menologio Sirletiano & Menæis, quæ ad marginem citat, indubie existimarit. Verum ut quid Baronius, qui hodie S. Eroteïda martyrem, supra jam datam, aliosque aliis diebus Sanctos e Menologio Sirletiano in Martyrologium Romanum intulit, hodie nihilominus ab inferendo in id Sancto nostro abstinuit, qui tamen ex dictis in Sirletiano, non secus ac Eroteïs, hodie memoratur? Fecerit verosimiliter id vir eruditissimus, quod Nicetam, Sirletiano hodie inscriptum, eumdem putarit cum Niceta, Mediciensi in Bithynia hegumeno seu abbate, quem ad III Aprilis diem, ad quem proinde nos de eo in Opere nostro etiam egimus, Martyrologio Romano jam inscripserat. Ita opinor, quod index, nono Annalium Ecclesiasticorum Baronii tomo adjectus, uni eidemque Nicetæ attribuat, quæcumque in eodem tomo sive de Niceta nostro, sive de Niceta, Mediciensi hegumeno, narrantur.
[8] [nec in Romano hodierno omitu debuisset,] Verum plura, quæ in elogiis supra memoratis de Niceta nostro leguntur, sunt hujusmodi, ut in Nicetam Mediciensem minime quadrent, pugnentque cum sancti hujus abbatis Vita, a Theostericto monacho & discipulo fidelissime conscripta, primoque Aprilis tomo a pag. 254 usque ad pag. 266 apud nos inserta. Ut pauca e multis rei hujus specimina proferam, Nicetas noster, quemadmodum Sirmondianum ejus elogium, num. 6 huc transcriptum, prodit, patrem habuit, nomine Gregorium; Constantinopoli, uti Acta, e Menæis danda, num. 2 docent, in monasterio, Chrysonice appellato, monachum induit, atque, ut itidem, consentiente etiam Sirmondiano elogio, nec refragantibus reliquis, Acta e Menæis danda docent, sub Theophilo, Michaëlis Balbi filio, qui ante annum 829 patri in imperium non successit, vitam hanc mortalem cum immortali commutavit. At vero Nicetas, Mediciensis abbas seu hegumenus, patrem, nomine Philaretum, sortitus est, vitam monasticam in Mediciensi monasterio, in Bithyniæ parte maritima ad Propontidem sito, amplexus est, ac tandem sub Michaële Balbo die tertia mensis Xanthici, seu Aprilis, Dominica die illucescente, quæ notæ chronicæ annum 824 designant, diem extremum obiit, testante hæc omnia apud nos Theostericto mox laudato in ejus Vita, primum quidem num. 4, secundum num. 8, ac tertium denique num. 48 & seq. Præterea Nicetas noster in Menæis, Menologiis Sirletiano ac Basiliano, uti & in Synaxario Sirmondi Patricii titulo decoratur; hac autem dignitate conspicuum non fuisse Nicetam Mediciensem, ex ejus apud nos Vitæ cap. 1 abunde liquet. Nisi igitur Menæis aliisque Græcorum Fastis supra laudatis omnem penitus fidem velimus abrogatam, dubitandum non est, quin a Niceta, Mediciensi abbate, Nicetas noster sit distinctus; ut hunc adeo, quod illum ad III Aprilis diem jam commemorasset, in Mrl. Romano hodie omittere non debuerit Baronius.
[9] Quare, Sancti nostri a Niceta Mediciensi diversitate legitimoque ecclesiastico cultu sufficienter jam stabilitis, [anno circiter 763 in Paphlagonia natus est.] variisque etiam, quibus Nicetas ornatur, elogiis in medium adductis, discutere modo pleraque aggredior, quæ tum in his, tum alibi de illo occurrunt. In Paphlagonia, Minoris Asiæ provincia, natum esse S. Nicetam, Menæa seu Acta ex his danda num. 1 memoriæ produnt. Atque hoc sane sat probabile apparet: Menæis enim præter Maximum Margunium consonat etiam Sirletianum num. 4 huc transcriptum Sancti elogium, nec repugnat Sirmondianum & Basilianum, cum hoc quidem locum Sancti natalem subticeat, illud vero Sanctum a parentibus, e Paphlagonia oriundis, genitum affirmet, addens etiam, Gregorium & Annam fuisse hos vocatos, quod in reliquis monumentis omittitur, uti etiam annus Sancti natalis, quem pariter nec in Sirmondiano expressum invenio. Verum cum Sanctus ex dicendis septuaginta quinque prope annorum senex anno circiter 838 e vivis abierit, consectarium est, ut anno circiter 763 nasci eum contigerit, quemadmodum calculos ineunti patebit. Atque hæc de loco & anno, S. Nicetæ natali; degenere ejus nunc disserendum.
[10] A Theodora augusta seu imperatrice genus ducere S. Nicetam, [An a Theodora imperatrice genus ducat,] Menæa seu Acta, e Menæis danda, num. 1 e sola fama referunt, nihilque eo spectans præterea adjungunt. Φασὶ δὲ, ἀυτὸν (Menæorum verba sunt) ἀπόγονον εἶναι Θεωδώρας τῆς βασιλίσσης. Aiunt autem, ipsum (sanctum Nicetam) Theodora augusta ortum, seu Theodoræ augustæ nepotem esse. Quare cum in eadem Paphlagonum regione, in qua ex dictis lucem hausit Sanctus noster, Theodora, Theophili imperatoris uxor, Joanne Curopalata in Historiarum Compendio, quod, a Joanne Baptista Gabio e lingua Græca in Latinam conversum, anno 1570 typis Venetis prodiit, pag. 15 testante, nata etiam sit, erit fortassis non nemo, qui ab ea genus ducere S. Nicetam, suspicetur. Verum cum imperatrix illa ante annum 829 (adi ad hunc annum num. 3 Pagium in Criticis) Theophilo imperatori non nupserit juvenisque adhuc tum fuerit, eam post Sanctum nostrum, utpote ex dictis anno circiter 763 in lucem editum, triginta ut minimum annis natam esse, oportet, ut proinde Nicetam habere nepotem, seu ut hic ab illa genus ducere, certo nequierit. Verum, anne una aut altera, a præcedenti diversa, nuspiam occurrit Theodora augusta, quæ ante S. Nicetam floruerit, & e qua proinde ortus hic esse queat? Nisi quis hic, quod tamen futurum non reor, ad Theodoram, Constantii Chlori a repudiata anno 292 Helena uxorem, recurrere voluerit, non aliam, quæ Sanctum nostrum ætate præcesserit, Theodoram augustam inveniet, quam Justiniani imperatoris conjugem, anno 548 e vivis sublatam. Quod si ergo, Sanctum Theodora augusta ortum, Menæa recte notent, genus hunc a Theodora, Justiniani imperatoris uxore, duxisse, necesse est.
[11] Verum id, quantum opinor, sola Menæorum auctoritate, [& an ad secundum Nicænum concilium legatus missus fuerit ab Irene augusta.] tacentibus monumentis reliquis, fidem ægerrime inveniet. Nonnihil probabilius apparet, Sanctum cum imperatrice Irene, quæ ab anno 780 ad annum 802 imperii Orientalis habenas tenuit, cognatione fuisse conjunctum: hoc enim (adi num. 5 & 6) & in Synaxario Sirmondiano, & in Menologio Basiliano, quod Menæis antiquius est, pariter traditur, confirmaturque etiam utcumque ex eo, quod imperatrix illa Nicetam, eum admodum adhuc juvenis aulam Constantinopolitanam hic adiisset, summo favore fuerit prosecuta, uti, non tantum Sirmondianum & Basilianum Sancti elogium, sed vel maxime ipsa e Menæis danda Acta num. 1 testantur: ne autem & hic monumentis hisce fidem omnem forte neges, ad qualemcumque rei confirmationem hæc habe: Cum Sanctus noster in omnibus prorsus sacris Græcorum Fastis supra memoratis Patricii titulo constanter decoretur, verosimillimum apparet, fuisse illum, uti etiam in maxima horum parte asseritur, ad patriciatus dignitatem ab Irene augusta evectum; quod sane favoris non exigui argumentum est, atque hic ad præsens institutum sufficit. Verum num Sanctus tanto etiam apud Irenen valuit favore, adeove saltem huic imperatrici sese probavit, ut legatus ab ea ad concilium Nicænum secundum, anno 787 pro tutando restituendoque sacrarum imaginum cultu celebratum, missus fuerit? Ita bina ejus elogia, Sirmondianum scilicet & Basilianum, num. 5 & 6 affirmant; verum de hac Sancti legatione altum silent Menæa, & recte quidem, quantum apparet. Etenim in præmemorati concilii Actis, apud Labbeum tom. 7 Conciliorum exstantibus, concilio illi, tamquam Constantini imperatoris & Irenes matris ejus legati, interfuisse memorantur soli Petronax exconsul patricius, & Joannes logotheta militaris logothesii, seu thesaurarius militaris, nulla plane uspiam Sancti nostri facta mentione; quare, si non certo falsum, saltem admodum dubium videtur, eum ab Irene imperatrice ad secundum Nicænum concilium legatum missum fuisse.
[12] [Siciliæ ab hæc præfectus verosimillime fuit.] Aliter loquendum est de Siciliæ præfectura, cui quoque ab Irene imperatrice admotum fuisse Sanctum nostrum Nicetam patricium, Sirmondianum ejus & Basilianum elogia pariter docent. Præterquam enim quod illa in re utrique huic elogio etiam consonent Menæa excusa, in corporis S. Euphemiæ virginis & martyris sæpius translati Historia, per Constantinum, Tiensem in Paphlagonia episcopum Sancto nostro synchronum, conscripta, atque apud nos tom. V Septembris a pag. 274 edita, num. 16 perhibetur sanctæ huic martyri templum, in quo etiam sacram ejusdem manum collocandam curarit, in Sicilia exstruxisse Nicetas patricius; unde, cum hic a Niceta nostro, utpote ei, pariter patricio atque a beneficentia in Siciliam laudato, æqualis, distinctus esse non videatur, gessisse Sanctum Siciliæ præfecturam, non parum firmatur, resque adeo pro modum verosimili potest haberi. Nec obstat, Nicetam, qui templum S. Euphemiæ exstruxit, cognominatum fuisse Monomachum, uti in Historia proxime laudata loco cit. traditur; Sanctum enim nostrum Monomachum cognominatum non fuisse, argui non potest e Fastis Græcorum sacris supra productis, cum hi cognominis, quod illi fuerit, nuspiam meminerint, minimeque proinde impediant, quo minus Sanctus noster cognominatus fuisse Monomachus, & cum Niceta, qui templum S. Euphemiæ in Sicilia condidit, unus idemque exstitisse credatur. Hinc Stiltingus noster in Annotatis ad Historiam Translationis S. Euphemiæ, jam bis hic memoratam, Sanctum nostrum cum Niceta patricio, qui templum S. Euphemiæ condidit, recte sane fecit eumdem, ita ad hujus nomen observans: Nicetas hic patricius Græcorum Fastis adscriptus est die VI Octobris, ubi in Menologio Basiliano dicitur fuisse consanguineus Irenes augustæ, ab eaque legatus ad concilium Nicænum II, dein Siciliæ præfectus, ibi præclare rem administrasse. Tandem a Leone Armeno in exsilium missus dicitur, in eoque obiisse. Hæc aliaque de eo ad dictum diem examinari poterunt, si de legitimo cultu satis constiterit.
[13] Hæc Stiltingus: & de Sancto quidem, cujus cultum legitimum supra probavi, [Nicephoro ad imperium invadendum] quæ examinanda hic edicit, partim modo examinavi, partim examinare adhuc debeo; quod jam nunc facere aggredior. Baronius in Annalibus Ecclesiasticis, tom. 9 ad annum 802, num. 1 ita memoriæ prodit: Augusta (Irene) e solio turbata atque in ordinem redacta, Nicephorus tyrannus invasit imperium. Quomodo autem se habuerint, ex eodem Theophane primum audi: Sequenti autem anno, qui primus annus Nicephori, pridie Kalendas Novembris, Indictione undecima, quarta noctis hora, quæ feria secunda lucescit, idem Nicephorus, cum esset patricius & logotheta generalis, tyrannidem adversus Irenam piissimam concitavit, Deo quidem ineffabilibus ob nostrorum multitudinem peccatorum judiciis indulgente, cooperantibus ei Niceta patricio ac domestico scholarum, & Sisinnio patricio fratre ejus, viro perjuriis & fraudulentiis pleno & Niceta Triphilio. Ita Baronius; in adjecto deinde ad præfatum Operis sui tomum Indice amplissimo sat aperte, nisi forte hunc ipsemet non contexuit, lectorem docens, fuisse Sanctum nostrum ad invadendum anno 802 imperium, Irenenque augustam exauctorandam Nicephoro una cum Niceta Triphilio auxiliatum; quod sane fecisse illum, non immerito forsan posset contendi ex eo, quem Baronii verba proxime huc transcripta includunt, Theophanis textu, si modo hic, ut Latine loco cit. apud Baronium, ita etiam Græce apud Theophanem sonaret.
[14] Verum res longe aliter habet: Græcus enim Theophanis textus, [auxiliatus non est.] notis chronicis rescissis, ita exprimitur: Νικηφόρος πατρίκιος καὶ γενικὸς λογοθέτης ἐτυράννησεν κατὰ τῆς εὐσεβεστάτης Εἰρήνης, Θεοῦ μὲν συγχωρήσαντος ἀφάτοις κρίμασιν διὰ πλῆτος ἁμαρτιῶν ἡμῶν, συνεργούντων δὲ ἀυτῶν Νικήτου πατρικίου καὶ δομεστίκου τῶν σχολῶν, καὶ Σισιννίου πατρικίου καὶ ἀδελφοῦ αυτοῦ, τῶν δολερῶν καὶ ἐπιόρκων Τριφυλλίων· Hisce autem verbis, non ea, quam Baronii verba supra recitata exhibent, sed hæc, ut quisque linguæ Græcæ non omnino imperitus fatebitur, interpretatio convenit: Nicephorus patricius & generalis logotheta tyrannidem adversus piissimam Irenen arripuit, Deo quidem ineffabilibus suis judiciis ob peccatorum nostrorum multitudinem id permittente, ipsis vero cooperantibus Niceta patricio, scholarumque domestico, & Sisinnio itidem patricio, fratre ejus, dolosis ac perjuris Triphylliis. Jam vero, cum hic, uti apud Baronium fit, duo Nicetæ, quorum alter patricius ac scholarum domesticus exstiterit, alter Triphyllius cognominatus fuerit, non memorentur, e Græco sane, quem jam huc transcripsi, Theophanis textu, ita, ut debet, Latine reddito, argui non potest, Sanctum nostrum Nicephoro in exauctoranda Irene auxiliatorem exstitisse, nisi eum cum Niceta Triphyllio unum esse atque eumdem queat probari. Verum nulla omnino ratione fieri hoc potest: etenim Nicetas Triphyllius, ut Theophanes in Chronographia docet, ab ipso Nicephoro, qui anno 811 in bello adversus Bulgaros interiit, anno 803 fuit occisus; noster autem S. Nicetas patricius diu post hunc annum vitam protraxit, uti ex jam nunc dicendis patescet.
[15] [Anno, ut verosimilius videtur, 813 monachum induit,] Sanctum, postquam Siciliæ præfecturam optime administrasset, vitæ monasticæ (Constantinopoli in monasterio, Chrysonice dicto, addunt sola Menæa) sese dedisse, Acta, e Menæis danda, omniaque ejus elogia, supra huc transcripta, si Sirletianum, quod ea de re silet, exceperis, unanimi consensu tradunt. Verum in rei gestæ tempore, quod Sirmondianum elogium non exprimit, Basilianum inter & Menæa non convenit. Et Sanctum quidem sub Michaële Curopalate, cognomento Rhangabe, qui ab anno 811 ad annum 813 imperio Orientali præfuit, monachum induisse, Menæa seu Acta e sacris hisce Græcorum Fastis danda num. 2 memoriæ produnt; Basilianum autem Nicetæ elogium id tandem sub Leone Armeno, qui anno 813 imperator primum creatus est, factum refert. Verum, cum Leo Armenus Michaëli Curopalatæ in imperium anno 813 proxime successerit, facile fieri potuit, ut, quod hoc anno sub Michaële accidisset, sub Leone Armeno factum esse, Basiliani auctor ex errore crediderit. Quare ego hic Menæis, quæ, Sanctum sub Michaële Rhangabe monachum induisse, ex dictis tradunt, stare malim; ita tamen ut id, non anno 812 aut proxime antecedenti, quo is primum imperium obtinuit, sed anno 813, quo illud, succedente Leone Armeno, amisit, verosimilius accidisse, existimem. Atque hæc sunt, quæ de Sancti vita monastica, temporeque, quo huic ille sese dedit, dicenda occurrunt, proximum est, ut ad ea, quæ pro sacrarum imaginum cultu passus est, sermonem nunc convertam.
[16] [multa dein pro sacrarum imaginum cultu passus est,] Cum Sanctus, monachus jam factus, summa Leonis Armeni in sacras imagines impietate comperta, Constantinopoli sponte excessisset, viroque, quem hic miserat, sacram Servatoris imaginem igne comburendam tradere noluisset, e loco suburbano, quo secesserat, pedem non efferre jussus est, ita ob pietatem exsilio quodammodo multatus, in quo cum postea, locum etiam subinde, sæviente maxime in sacrarum imaginum cultores persecutione, mutare compulsus, gravissimis ærumnis fuisset confectus, tandem sub Theophilo imperatore septuagenario jam major migravit ad Dominum, multis & in vita & post obitum patratis miraculis. Ita fere quantum ad substantiam num. 2 & seqq. Acta e Menæis danda; Nicetam autem a Leone Armeno, quod sacram Servatoris imaginem igne comburendam tradere noluisset, exsilio fuisse multatum, in eoque multis confectum ærumnis obiisse, Basilianum ejus elogium dumtaxat tradit, nulla plane Theophili imperatoris, sub quo tandem admodum grandævus e vivis excesserit, mentione facta. At vero, cum Sanctum equidem sub Leone Armeno vitam cum morte commutasse, Basilianum expresse non edicat, nec id ad aliorum, quæ prodit, veritatem ullo modo exigat, iterum hic Menæis, quæ Sancti nostri obitum cum Theophili imperatoris imperio componunt, standum esse, opinor, maxime, quod Menæis etiam consonet Sirmondianum elogium, utpote Sanctum, multis angustiis primo sub Leone Armeno, ac dein sub Michaële Balbo, hujusque filio Theophilo pro sacrarum imaginum cultu toleratis, tandem ad Dominum, cum quintum supra septuagesimum ætatis suæ annum jam implesset, migrasse affirmans. Verum quo id determinato anno, & quo loco evenit? Nicetam in monasterio, quod ad mare situm esset, diem clausisse extremum, Acta e Menæis danda num. ultimo memoriæ produnt.
[17] Ast cum nec mare, nec noti situs locum, cui monasterium illud adjacuerit, [ac tandem anno circiter, ut probabile apparet, 838 obiit.] determinent, dubius hæreo, an Sanctum prope Constantinopolim, in cujus suburbanis locis eum, sævientibus in orthodoxos iconomachis, aliquamdiu degisse exsulem, Menæa affirmant, e vivis excessisse, sat tuto possim statuere, hincque illum Græciæ, ecclesiasticæ scilicet, non ratione obitus, sed cultus, quo apud Græcos gaudet olimve fuit gavisus, supra in titulo adscribo. Quod autem ad annum, quo vita functus sit, jam pertinet, hunc ita definio: Sanctus, ut num. 15 docui, verosimilius anno 813 monachum induit; quare cum tunc, ut Acta e Menæis danda num. 2 docent, quinquaginta annis jam vixisset, annorumque, cum obiit, uti eadem Acta, suffragante etiam Sirmondiano elogio, testantur, quinque circiter supra septuaginta exstiterit, consectarium est, ut, quemadmodum calculos ineunti patebit, anno circiter 838 felici e vivis excessu ad Superos migravit: etsi autem hæc mortis Sancti epocha, utpote in solis fere fidei minime indubiæ Menæis fundata, pro omnino certa haberi haud queat, sed tantum pro probabili, dubitandum equidem non apparet, quin Nicetas sub Theophilo imperatore, ac proin post annum 828, quo novem circiter mensibus elapso, imperio Orientali primum præesse is cœpit, diem suum obierit; id enim non tantum in Menæis fundamentum habet, sed & in Sirmondiano elogio, cui præterea nec Sirletianum nec Basilianum refragatur, uti ex jam supra dictis pronum est colligere.
[18] [Edenda ejus Acta qualia sint.] Ceterum, quæ de ærumnis, pro sacrarum imaginum cultu a Sancto toleratis, num. 16 in medium adduxi, fusius exponuntur in Actis, quæ jam nunc, additis etiam de more, ubi opportunum videbitur, Annotationibus, Commentario huic subjuncturus sum, quæque ut qualia sint, studiosus lector ante noscat, ita hunc de illis præmonendum existimo: Etsi aperte, ut jam supra dixi, fabulosa seu commentitia non sint; imo vero etsi etiam nihil, aut certe fere nihil, quod a verisimilitudine omnino abhorreat, memoriæ prodant, fidem tamen in iis, quæ aliunde confirmari nequeunt, indubiam haud merentur: excerpta enim sunt, ut jam monui, e magnis Græcorum Menæis excusis, quæ, quamquam non pauca, tum verisimilia, tum etiam veritati apprime consona, contineant, plurima tamen etiam, ut vulgo notum est, admixta habent, quæ vel a veritate indubie aliena sunt, vel falsitatis suspecta atque e fontibus omnino lutulentis deprompta; hisce autem ea, quæ de Sancto Menæa produnt, nec alibi leguntur, accensenda non esse, pro certo quis definiat? En nunc ipsa Græca Sancti Acta cum adjecta versione Latina, quam ipsemet adornavi, quod aliam, quæ satis arrideret, haud invenerim.
[Annotatum]
* earum
ACTA EX MENÆIS GRÆCIS,
Interprete Cornelio Byeo.
Nicetas conf. in Græcia (S.)
Ex Menæis.
Ὁ͂υτος γεννᾶται ἐν τῇ Παφλαγόνων χώρᾳ παρὰ ἐυσεβῶν καὶ φιλοθέων γονέων. Φασὶ δὲ ἀυτὸν ἀπόγονον εἶναι Θεοδώρας τῆς βασιλίσσης· ἐκδοθεὶς δὲ καὶ παιδευθεὶς ἐν τῇ βασιλευούσῃ εἰσῆλθη δεκαεπτὰ χρόνων ὑπάρχων. Εἰρήνης δὲ τότε τὰ σκῆπτρα τῆς βασιλείας κρατούσης καὶ τὸν Παῖδα ἀναμαθούσης ἐυνοῦχον εἶναι ὡς παρὰ τῶν γονέων ἐυνουχισθέντα, ἀνελάβετο, καὶ δι᾽ ὀλίγου πρῶτος ἐν τοῖς οἰκείοις πάντων γίνεται. Καὶ φθάσας τὸ τῶν πατρικίων ἀξίωμα στρατηγὸς Σικελίας προβάλλεται. Ἔκτοτε οὖν καλῶς καὶ θεαρέστως βιώσας καὶ βουλόμενος ἀποκαρῆναι, οὐ συνεχωρεῖτο παρὰ τῶν κρατούντων, τοῦτε Νικηφόρου καὶ τοῦ ὑιοῦ ἀυτοῦ Σταυρακίου.
[2] Ὕστερον δὲ κρατήσαντος τοῦ βασιλέως Μιχαὴλ, μόλις οὗτος παρακληθεὶς κατένευσε μοναχὸν μὲν γενέσθαι, τῆς πόλεως δὲ μὴ ἐξελθεῖν, ὰλλ᾽ είς την λεγομένην χρυσῆν πόρταν δοὺς ἁυτῷ μονὴν, την λεγομένην Χρυσονίκην, προσμένειν ἐκέλευσε. Πεντήκοντα δὲ χρόνων ἦν, καθ᾽ ὃν καιρὸν ἀποκαρεὶς, ἀνάδοχος ὁ βασιλεὺς τούτου γέγονεν. Ἐν τάυτῃ τῇ μονῇ διῆγεν ἄχρι τῆς βασιλείας Αέοντος τοῦ εἰκονομάχου. Ὡς δὲ ἑώρα τὰ κατὰ τῶν ἀγίων εἰκόνων γινομένα, ἐξελθὼν τῆς πόλεως εἰς προάστειον ἀπῆλθεν, ὅ ἀυτὸς τῇ μονῇ ἐδωρήσατο, καὶ συγκατέμιξεν ἐαυτὸν τοῖς ἐσχάτοις ἀδελφοῖς, συνεσθίων καὶ συγκοπιῶν ἀυτοῖς.
[3] Ἐπεὶ δέ τινες διαβολεῖς τῶ θεομάχῳ χαριζόμενοι προσήγγειλαν, εἰκόνα κεκτῆσθαι τοῦτον τοῦ Σωτῆρος, ἣν ἐκ πίστεως ἀπὸ Ῥώμης ἔλαβεν, ἀπεστάλη τῶν τῆς τάξεως ἀυτοῦ τίς, λόγοις οὐκ ἀνειμέροις *, ἀλλὰ καὶ ἀπειλαῖς ἐκφοβῶν καὶ ἀπαιτῶν δοθῆναι οἱ τὴν σεβασμίαν εἰκόνα. Ὡς δ᾽ οὐκ εἶχε τοῦτον καταπειθῆ, ὁψέποτε ἀποκρινόμενον, ὡς οὐκ ἐμὴ ἅυτη ἡ σεβασμία εἰκὼν, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ, καὶ τοῖς ἱεροῖς τῆς ἐκκλησίας ἀφορισθεῖσα κειμηλίοις, ἁρπάσας ἕτερον ἀδελφὸν ἐπὶ τὸ δειχθῆναι ἀυτῷ τὸ ζητούμενον, εἰσῆλθεν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, καὶ λαβὼν την σεβασμίαν εἰκόνα, ὡς μῖσος τὶ, ἔῤῥιψεν ἀτίμως ἐν τῷ βεριδαρίῳ ἀυτοῦ. Ὁ δὲ Ἅγιος, τοῦτο ἰδὼν, ἑκ βάθους ἐστέναξεν, ἀρχὴν πειρασμῶν τοῦτο λογισάμενος. Ἐπεὶ δὲ ἀποχωρεῖν ἔμελλεν ὁ ἀποσταλεὶς ἐξησφαλίσατο μηδόλως τὸν Ἅγιον ἐξέρχεσθαι τῶν ἐκεῖσε.
[4] Θεοφίλου δὲ ἑτέρου μετὰ ταῦτα τὴν βασιλείαν κατασχόντος θεομάχου, καὶ τούτου κατὰ τὰ τῶν ἁγίων εἰκόνων οὐκ ἀμελῶς μετερχομένου, ἀπεστάλη καὶ πρὸς τὸν Ὅσιον Θεοδόσιός τις ὅυτως εἰρηκὼς ἐνώπιον τῶν παρευρεθέντων· Ὁ βασιλεὺς κελεύει σοι δι᾽ ἐμοῦ ἢ τῷ πατριάρχῃ Ἀντωνίῳ κοινωνῆσαι καὶ τοῖς εἰκόσι μὴ προσκυνεῖν ἢ τῇ ἀυτῇ ὣρᾳ ἐξοριθῆναι * τῶν ὧδε· καὶ ὁ Ἃγιος· Τοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ μου ἐικόνα ού πάυσομαι ἀεὶ προσκυνεῖν, κἂν ὑμεῖς ἁπαρέσκησθε, τὸν δὲ Ἀντώνιον, εἴπερ ἐν τῷ καθεστηκότι εἰμὶ, οὐκ ὀνομάσω πατριάρχην, ἀλλὰ μοιχὸν. Λοιπὸν ἐξόριζε, σφάττε, ποίει, ὃ βούλει. Καὶ εὐθέως ἐξωσεν ἀυτὸν ἐκεῖθεν.
[5] Ὁ δὲ Ἅγιος τῷ Θεῷ εὐχαριστήσας, λαβὼν μεθ᾽ ἑαυτοῦ τρεῖς ἀδελφοὺς εἰς ἕτερον προῆλθε προάστειον ἀγχοῦ που κείμενον, καὶ διαβιβάσας ἐκεῖσε τὴν ἁγίαν τεσσαρακοστὴν ἄχρι τῆς Πεντηκοστὴς, καταλαμβάνει τὸ παντείχιον. Ἐπεὶ δὲ δόγμα ἐξετέθη μὴ ὑποδέχεσθαι τοὺς φεύγοντας Χριστιανους, στενοχορηθεὶς ὁ Ἄγιος πρὸς ἐρίβολον ὑπέστρεψεν ὡς δὲ καὶ ἐκεῖσε διὰ τὴν τῶν Ἀγαρηνῶν ἔφοδον ἐδυσχέραινον *, ἦλθε πρὸς ἀυτὸς * τίς Νικόλαος προσγενὴς ὢν ἀυτῷ λέγων· ὀυ μικρὰν εὑρεῖν ἀνάπαυσιν, ἑίπερ ἀφικέσθαι βουληθῆ πρὸς τὸ παρ᾽ ἀυτῷ ὂν προάστειον Ζουλουπᾶς ὅυτως καλούμενον, ἐκεῖσε παρεγένετο.
[6] Ἀλλὰ μετὰ χρόνον τινὰ μήνυμα γέγονεν ἀυτῷ, ἢ κοινωνῆσαι, ἢ μετανάστην γενέσθαι. Μεταβὰς οὖν ἐκεῖθεν, ἀφίκετο πρὸς Κατισίαν, καὶ τοπίον μικρὸν εὐρὼν ἐξωνήσατο τοῦτο καὶ είς ὄνομα τῶν ἀσωμάτων δειμάμενος ναὸν, χρόνους ἱκανούς μετὰ τῶν συνόντων ἀυτῷ ἀδελφῶν καλῶς καῖ θεαρέστως διαβιβάσας ἐν ἀυτῷ, τελευταῖον είς τὸ παρὰ την θαλάσσαν ἀφίκετο μοναστήριον, ἐν ὧ καὶ τοὺς μοναχοὺς κατηχήσας καὶ ἐπευξάμενος, τὴν ἑαυτοῦ πρὸς Κυριὸν ἐκδημίαν προγνοὺς ἐξεδήμησε, πολλὰ καὶ ζῶν καὶ μετὰ θάνατον θάυματα πεποικὼς *, περὶ τὰ ἑβδομήκοντα πέντε ἔτη γεγονὼς.
[Sanctus, qui in Paphlagonia natus erat, Siciliæ præfecturam gessit,] Hic (sanctus Nicetas) in Paphlagonum regione a piis Deumque amantibus parentibus natus est. Aiunt autem, ipsum a Theodora imperatrice oriundum fuisse b. Porro cum litteris imbuendus datus, iisque jam imbutus fuisset, Constantinopolim c venit annorum existens septemdecim d. Porro cum Irene imperii sceptrum tunc teneret, Puerumque, utpote a parentibus castratum e, eunuchum esse, intellexisset, in palatium eum accepit, brevique primus inter omnes domesticos effectus est, atque, cum ad patriciorum dignitatem fuisset evectus, Siciliæ f præfectus constitutus. Itaque cum vitam honestam Deoque placentem eo ex tempore duxisset, atque in monachum attonderi vellet, id ab imperantibus Nicephoro g ejusque filio Stauracio non impetravit.
[2] Ast cum postea rerum potitus esset imperator Michaël h, [tandemque, munere hoc dimisso, monachum induit;] vix tandem ipse interpellatus, permisit quidem monachum illum fieri, civitate autem non egredi, sed ad auream portam, dans ei monasterium, Chrysonicen nuncupatum i, manere præcepit. Quinquaginta autem annorum erat, quando in monachum attonsus est k, sponsore ipsius existente imperatore. In monasterio illo mansit usque ad Leonis iconomachi l imperium. Ut autem, quæ in imagines committebantur, conspexit, urbe exiens, in suburbanum m, quod ipsemet monasterio dederat, concessit, ac ultimis fratrum sese adjunxit, manducans laboransque cum eis.
[3] [quo in statu cum multa primum sub Leone Armeno,] Verum cum delatores quidam, Dei hosti obsequentes, denunciarunt, Servatoris imaginem, quam certo ex urbe n abstulisset, habere ipsum, quidam ex ordine ipsius missus est, qui non verbis parum pacatis, sed minis eum territaret, sibique venerandam imaginem dari postularet. Cum vero hic illum sibi obtemperantem non haberet, sed tandem respondentem, imaginem non esse suam, sed Dei, atque in sacro ecclesiæ thesauro haberi reconditam, alio arrepto fratre, qui, quod quærebatur, ostenderet, templum ingressus est, arreptamque venerandam imaginem in equum suum veredarium o, velut execrandum quid, absque reverentia conjecit. Hoc autem cum Sanctus vidisset, ex imo pectore ingemuit, tentationum initium id conjectans. Porro cum abiturus esset, qui missus erat, severissime edixit, ne e loco illo pedem Sanctus ullatenus efferret.
[4] [ac deinde sub Theophilo] Cum autem post hæc Theophilus, alter Dei hostis, imperium esset adeptus p, ipseque in sanctas imagines non segniter fureret, missus est & ad Sanctum Theodosius quidam q, qui coram iis, quos præsentes invenit, ita edixit: Imperatore tibi per me præcipit, ut aut cum patriarcha Antonio r communices & imagines non colas, aut hac ipsa hora hinc in exsilium pellaris. Et Sanctus respondit: Ego Christi ac Dei mei imaginem non cessabo umquam venerari, etiamsi vos id ægre feratis; Antonium autem, quamdiu in vivis fuero, patriarcham non nominabo, sed mœchum. Ceterum pelle in exsilium, occide, fac, quod vis. Ac statim inde eum expulit.
[5] [pro sacrarum imaginum cultu] Sanctus autem, gratiis Deo actis,tribusque secum assumptis fratribus, in aliud suburbanum haud procul inde situm secessit, cumque ibidem sanctam Quadragesimam usque ad Pentecosten transegisset, in publicum hospitium se recepit. Cum autem editum esset propositum, ne hospitio exciperentur fugientes Christiani, Sanctus, ad angustias redactus, ad locum, Eribolum dictum s, se contulit; cum vero & ibi ob Agarenorum excursiones moleste ageret, Nicolaus quidam, qui cognatus ei erat, venit ad illum, dicens, non modicam eum reperturum quietem, si ad suburbanum suum, Zulupas appellatum, vellet transire, eoque se contulit.
[6] [passus fuisset, e vivis demum septuagenario major excessit.] Verum post aliquod tempus significatum ei est, ut aut cum iconomachis communicaret, aut inde recederet. Inde ergo abiens venit ad Catisiam, inventumque parvum locum emit, cumque in ædificato ibidem a se sub nomine Incorporeorum t templo honeste & religiose cum fratribus, qui ei aderant, sat multis annis vixisset, tandem ad monasterium, mari adjacens, devenit; in quo cum & monachos erudiisset, precibusque assidue vacasset, præcognito vitæ suæ exitu, decessit u quinque circiter supra septuaginta annorum factus, multis & in vita & post obitum miraculis patratis.
ANNOTATA.
a In Minori Asia ad Pontum Euxinum sita, uti docent geographi passim obvii.
b Adi hac de re Comment. prævium num. 10 & seq.
c Ita ἐν τῇ βασιλευούσῃ Latine hic reddidi, quod per βασιλεύουσα seu βασιλεύουσα πόλις, id est, imperans seu imperium obtinens civitas, apud Græcos olim Constantinopolis, utpote quæ, cum imperatorum sedes esset, imperium quodammodo per hos in ceteras civitates obtineret, soluerit intelligi.
d Cum igitur Sanctus, ut Commentarii prævii num. 9 ostendi, anno, ut verosimilius apparet, 763 natus sit, Constantinopolim venerit anno 780, quo Irene, de qua hic mox mentio, imperare primum incepit.
e Matthæus Raderus, Societatis nostræ sacerdos, in Opere Ms., quod penes nos exstat, quodque Sanctorum elogia, quæ in Menæis excusis Græce exhibentur, Latine abs illo reddita complectitur, ita ad hunc de Sancto nostro locum in margine notavit: An ita natum? Nicetam scilicet re vera, ut textus Græcus certissime significat, fuisse a parentibus castratum, ægre in animum inducere potuit vir eruditus. Et vero cum bi, uti hic Acta initio docent, pii fuerint ac Deum amantes, parum verosimile vel hinc id apparet. Atque idcirco in Commentario prævio num. 18 non dixi, nihil omnino, sed tantum, fere nihil, quod a verisimilitudine prorsus abhorreat, in Actis Sancti, quæ e Menæis danda erant, contineri.
f Notissima hæc maris Mediterranei insula anno 813, quo post gestam illius præfecturam monachum Nicetas induit, imperatoribus Constantinopolitanis adhuc suberat, iis dumtaxat anno 827 per Saracenos erepta, quos ex ea deinde Normanni seculo XI expulere.
g Cum hic imperium, exauctorata Irene, anno 802 arripuisset, id ad annum 811, coronato interimin imperatorem filio Stauracio, moderatus est.
h Is scilicet, qui ab avo dictus fuit Rhangabe, quique imperio Orientali ab anno 811 ad annum 813 præfuit.
i Hinc unice monasterii hujus notitiam hausit Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4, § 8, num. 25.
k Verosimilius id accidit anno 813. Adi Comment. prævium num. 15.
l Fuit hic etiam Armenus cognominatus, & ab anno 813 ad annum 820 imperii Orientalis habenas tenuit.
m Erat id tum monasterium factum, uti ex sequentibus apparet.
n Cum Constantinopolis a Græcis etiam subinde absque addito appellata inveniatur Ῥωμἠ, sitne hic in textu Græco per hoc vocabulum sermo de antiqua, an de nova Roma seu Constantinopoli, pro certo nequeo edicere. Has interim voces ἀπὸ Ῥώμης cum Radero in Opere, ad lit. e hic laudato, interpretatus sum ex urbe.
o Id est, cursorium, quantum opinor. Adi etiam Cangium in Glossariis mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabula Veredarius & Βερεδάριος.
p Imperator hic non statim a morte Leonis Armeni, uti hic Nicetæ Acta opinandi, ansam non nemini forte præbeant, imperium Orientale obtinuit, sed tantum post Michaëlem Balbum, qui illud proxime a Leonis Armeni nece ad annum usque 829 gubernavit. Rectius itaque Sanctus in Sirmondiano elogio traditur primum sub Leone Armeno, dein sub Michaële Balbo, ac tandem sub Theophilo pro sacris imaginibus multa tolerasse.
q Theodosius hic, uti & Nicolaus, qui infra memoratur, mihi aliunde cognitus non est.
r Hæreticus hic patriarcha Constantinopolitanus ab anno circiter 821 ad annum usque 832 sedit. Adi, quæ Operis nostri tomo 1 Augusti præfixa est, Historiam chronologicam patriarcharum Constantinopolitanorum num. 616.
s Loci hujus, uti & suburbani Zulupas, Catisiæ & Monasterii maritimi, quorum infra mentio occurrit, alibi nequii notitiam invenire.
t Id est, angelorum.
u Acciderit id probabiliter anno circiter 838. Videsis Comment. prævium num. 17.
* ἀνειμένοις
* ἐξορισθῆναι
* ἐδυσχέραινεν
* αὐτὸν
* πεποιηκὼς
DE B. ADALBERONE
EPISCOPO HERBIPOLENSI ET CONFESSORE
LAMBACI IN AUSTRIA SUPERIORI
ANNO MXC.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Adalberto episc. Herbipolensis conf. Lambaci in Austria Superiori (B.)
AUCTORE C. S.
§ I. Adalberonis, unico Martyrologio inscripti, antiquus cultus Lambaci probatur: Vita & libellus miraculorum, atque altera Vita metrica, recudenda.
Herbipolis, alias Wirceburgum, Germanis Wurtzburg, [Inter martyrologos soli] Germaniæ in Franconia apud Mœnum civitas, insignem episcopatum habet, a S. Bonifacio, archiepiscopo Moguntino ac martyre, probante S. Zacharia Papa, institutum, cujus episcopus suæ ditionis principatu, atque inter Franconiæ principes ducatu gaudet. De primo hujus sedis episcopo S. Burchardo agendum in hoc Opere nostro erit ad diem XIV Octobris, quo ille Romano Martyrologio inscriptus legitur. Alterum ejusdem civitatis antistitem S. Brunonem cum eodem Martyrologio dedimus die XVII Maii; hodie vero memorandus venit proximus hujus Brunonis successor B. Adalbero, Adelbero etiam atque Albero nonnumquam appellatus, qui seculo XI pro Sede Apostolica multa a schismaticis passus, & e sede sua semel iterumque pulsus, postremos vitæ suæ annos apud Lambacense, quod in hodierna Austria Superiori fundaverat, Ordinis Benedictini monasterium in pace exegit, ibidemque sepultus plurimis miraculis claruit, & antiquum cultum obtinuit.
[2] Vere de illo Sigismundus Calles, Societatis nostræ scriptor, [Castellano noti probatur cultus antiquus] tom. 1 Annalium Austriæ pag. 410 in elogio ejusdem pronuntiavit: Vita ipsa, inter sanctos pro Ecclesia labores acta; mors pro Dei causa in exilio obita satis demonstrant, nec vivere ipsum sanctius, nec mori felicius potuisse. Nec vero defuere ad tumbam illius miracula, nec antiquus annuus cultus; ut vehementer admirer, nomen ejus nullis, nec Germanico quidem vulgo Canisiano, Martyrologiis inscriptum legi, præterquam in Universali Castellani, in quo ad diem VI Octobris breviter Gallice dicitur: Virciburgi S. Adalbero episcopus. Ac merito quidem Castellanus in sacris Fastis ei locum dedit, recteque ad hunc diem; at Virciburgi, seu Herbipoli eum annuntiare non debuit, ubi is episcopus quidem fuit, non tamen obiit, nec sepulturam, nec fortasse etiam cultum umquam obtinuit; sed Lambaci in Austria Superiori, in cujus loci monasterio ipsum, si non (ut verisimillimum est) multo prius, saltem sub finem seculi XII & ineunte XIII fulsisse miraculis annuaque veneratione die VI Octobris publice honoratum fuisse, constabit ex dicendis; pauca tamen prælibemus.
[3] Diem VI Octobris saltem seculo XIII non multum inchoato annuæ B. Adalberonis memoriæ saerum fuisse, [Lambari die VI Octobris, quo ille obiit.] diserto tradit anonymus auctor libelli miraculorum, quem eo tempore scripsisse, infra probabimus. Nam cap. 22, apud me num. 57, ubi, dum de reddita muto puero apud B. Adalberonis tumulum loquela sermo fit, ista legere est: Instabat siquidem anniversarius dies beati confessoris Alberonis episcopi, qui semper octava die Angelorum occurrit, quo plurimi causa orationis Lambacensem locum student invisere; cum quibus etiam parentes dicti pueri, ipsum secum ducentes, divina spe animati, & meritis beati Præsulis confisi, iter arripuere &c. Octava dies Angelorum, seu Dedicationis S. Michaëis archangeli, quæ Dedicatio die XXIX Septembris recolitur, dies VI Octobris est, qua proinde die annua B. Alberonis, seu Adalberonis festivitas certe jam seculo XIII agebatur, cum magna populi frequentia, quamque ipsi emortualem fuisse, suo loco videbimus.
[4] [Vetus de eodem Beato Rhythmus] Ad ejusdem cultum pariter faciunt vetus Hymnus, Antiphona & Oratio ex antiquis Bibliothecæ Lambacensis Mss. codicibus eruta vulgataque a reverendissimo Joanne, ejusdem monasterii abbate, de quo infra pluribus. Interim hæc accipe: Oratio rhithmica ad beatum Adalberonem episcopum.
O felix confessor Christi,
Adalbero, qui fuisti
Hic in terris Deo Gratus,
Nunc in cælis sublimatus;
Afflictorum consolator,
Et mœstorum liberator,
Mihi pius sis adjutor
Et ab omni clade tutor:
Sic ut tuum exoramen
Cunctis prosit ad solamen,
Qui te quærunt mente pura,
In quacumque manent cura.
[5]
[apud Lambaceses;] Precor tuam pietatem
Et mirandam sanctitatem,
Ut in mea paupertate,
Animæ fragilitate,
Corporis necessitate,
Membrorum debilitate,
Mihi velis subvenire
Ut ne sinas me perire
Ulla causa læsionis
Vel perversæ suasionis:
Sed die noctisque hora
Pro me Christum sic exora,
Ut hic omne malum vincam,
Ipsi Deo appropinquem,
A delictis mundus totus
Sim contritus & devotus,
Ut mortem non expavescam,
Neque reus erubescam,
Verum post hoc exilium
Valeam Dei Filium
Contemplari cum Beatis
In conspectu Deitatis. Amen.
Hactenus Rhythmus, in quarta stropha prolixior, quam in ceteris.
[6] Antiphona vero sic habet: Iste Homo ab adolescentia sua partim * meruit infirmos curare: [item Antiphona & Oratio;] dedit illi Dominus claritatem magnam, cæcos illuminare, & dæmones effugare. ℣. Ora pro nobis, beate Adalbero. ℞. Ut digni efficiamur promissionibus Christi.
Oratio.
Propitiare, Domine, nobis famulis tuis per beati Adalberonis, episcopi & confessoris tui (qui in præsenti requiescit ecclesia) merita gloriosa, ut ejus pia intercessione ab omnibus semper protegamur adversis. Per Dominum nostrum per protegamur adversis. Per Dominum nostrum Jesum &c. Plurimis illum post mortem miraculis effulsisse, docebit Libellus de his recudendus; at, quod de curatis ab eo in adolescentia sua infirmis Antiphona indicat, nusquam quidquam reperi. Hæc, nec plura de B. Adalberonis cultu legi, qui tamen ex libello miraculorum plurimum confirmabitur.
[7] Quapropter, etiamsi ipsius nomen a martyrologis (si Castellanum excipias) neglectum fuerit, [quæ omnia illi locum vendicant in Opere nostro.] nec de hodierno illius cultu quidquam certi præterea noverim, cum tamen de antiqua atque immemorabili apud Lambacenses publica veneratione, Beatique appellatione jam a seculo XIII abunde constet, censui eidem cum Beati titulo in Opere nostro dandum locum esse, quem etiam Majores mei variis in locis promiserunt. Quod vero apud Herbipolenses, quorum episcopus fuit, nullus, quod quidem sciam, ei cultus delatus sit, ea ratio esse videtur, quod ipse pro summi Pontificis & Ecclesiæ causa, cui Herbipolenses cum Henricianis schismaticis adversabantur, e sua sede expulsus apud Lambacense monasterium, tunc in Bavaria atque extra diœcesim ejus positum, exsulans, ultimos vitæ suæ annos exegerit, in eoque (non Herbipoli) humatus, signis inclaruerit, ex qubus cultus sæpe ducit exordium.
[8] Beati Adalberonis Vitam primus, quem dixi, Joannes Lambacensis abbas ex pervetustis, [Vitam prior edidit Joannes abbas Lambacensis,] ut testatur in Præfatione sua, monasterii sui Bibliothecæ Mss. codicibus erutam, una cum Vitis B. Altmanni, Pataviensis episcopi, sanctique Gebehardi, Salisburgensis archipræsulis, anno 1619 typis vulgavit Augustæ Vindelicorum apud Saram Mangiam viduam, quem libellum præ manibus habeo. Post Altmanni Gebehardique Vitas adjecit Libellum de signis & miraculis beati Adalberonis episcopi; & post hunc etiam alteram ejusdem Beati Vitam metricam, quemque jam recensui Hymnum cum Antiphona & Oratione. Ex hac Joannis editione Mabillonius priorem Vitam in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti Sæculi V, parte 2, a pag. 663 recudit; Adalberonem Herbipolensem cum Sancti titulo eo in Opere recensens, non quod ipsum sui Ordinis umquam fuisse, cum Joanne Trithemio crederet, sed aliis de causis, quas ibidem pag. 661 exposuit his verbis.
[9] [recudit Mabillonius,] Adalberoni (inquit Herbipolensi episcopo locum inter beatos viros, qui Ordinem nostrum illustrarunt, merito concedi posse, fatebitur, quicumque res ipsius gestas perspectas habebit; quamvis enim professionem monasticam eum numquam emisisse, verisimilius sit, multis tamen aliis titulis accenseri debet. Illustre quippe summæ illius in Ordinem Benedictinum propensionis argumentum simul est & monumentum monasterium Lambacense, quod a suis ipsius parentibus conditum & dotatum Benedictino Ordini addixit, in ipsum sese recepit, diuturna multorum annorum commoratione consecravit, sepultura sua honoravit; ac tandem post mortem infinitis propemodum miraculis illustravit. Trithemius præterea in Chronico Hirsaugiensi ad annum MXLV, & iterum ad annum MXC eum nostris accenset, quem ante adeptum episcopatum monachum & abbatem Lambacensem fuisse, scribit. Trithemium de hisce conveniam postea; nunc de Beati Vita sermonem prosequamur.
[10] [denuo vulgavit Pezius ex autographo.] Eamdem Vitam Hieronymus Pez. tom. 2 Scriptorum rerum Austriacarum a pag. 5 inseruit, nec editionem Joannis abbatis, nec Mabilonii secutus, sed ipsummet Ms. codicem Lambacensem, qui Joanni abbati præluxerat. Neque id frustra fecit: non enim prior iste editor primigeniam auctoris phrasim tam accurate semper reddidit, quin pauca aliqua in ea mutare sibi licuisse putaverit. Nam sic ipse loquitur in sua Præfatione toti Opusculo seu collectioni Vitarum præfixa: Hi vero (qui simplicem incomptumque veterum in scribendo stilum nauseant) intelligant, librum (hunc) nativo sub stylo relictum esse, hoc est, humili, & (ut erat ætatis illius, pietati magis, quam eloquentiæ studens, & rem potius, quam verborum lenocinia sectans industria) ut plurimum minus eleganti & aspero, paucis admodum, qui nimian corpori deformitatem parere videbantur, nævis abstersis. Ordo præterea desiderabitur nonnumquam. Hactenus ille: at Pezius, meliori consilio usus, primigenios illos nævos retinendos censuit, atque in infima cujusque paginæ ora lectiones, quas variavit Joannes abbas, annotavit. Pezii itaque editionem sequemur, varias primi editoris lectiones pariter observaturi.
[11] [Auctor Vitæ majorisque partis miraculorum] Codicem suum Lambacensem sæpe laudatus abbas anno, ut dictum est, 1619 pervetustum appellavit, Vitamque ipsam jam tum ante quadringentos annos conscriptam fuisse, asseruit; vereque seculi XIII ineuntis seu non admodum multis annis inchoati esse, probant Mabillonius Peziusque ex Libello miraculorum, qui eumdem cum Vita auctorem habet. Libelli enim auctor in Præfatione profitetur, se, prætermissis miraculis antiquioribus, solum paucula relaturum ex iis, quæ ipsemet viderat, audiveratque, ac suis (ut loquitur) manibus contrectaverat: idem cap. 1, apud me num. 5 narrans miraculum ad B. Adalberonis tumbam obtentum, rei gestæ tempus adscripsit hoc modo: Acta sunt hæc eodem anno, quo beati Virgilii (Salisburgensis episcopi) ossa sunt revelata, in vigilia sancti Johannis Baptistæ; nec ea veterum relatione cognovimus; quia oculis nostris ea vidimus. Atqui S. Virgilii corpus inventum fuisse anno 1181, probant ibidem Pezius, Baronius in Annalibus, & in horum Critica Pagius ad eumdem annum, quo proinde tempore vivebat Libelli auctor.
[12] Porro cum idem ille rursum cap. 15, apud me num. 49 aliud miraculum anno 1204 impetratum narret, [scripsit ante annum 1225;] scripsisse dicendus est jam inchoato seculo XIII; quod ne post annum 1225 fecisse credatur, obstat ejusdem libelli continuator, dum apud Joannem abbatem & Pezium cap. 17, apud me num. 51 cæcum ibidem anno 1225 illuminatum scribit; unde colligere licet, primum Vitæ ac Miraculorum scriptorem postremo hoc anno aut non superfuisse inter vivos, aut certe scribere desiisse. Hæc de tempore biographi; ad nomen conditionemque quod attinet, tametsi hæc a nemine hactenus tradita latere, sæpe laudati posteriores editores agnoscant, merito tamen censent, eumdem Lambacensem monachum fuisse, probatque Pezius ex ipsis scriptoris verbis, ex quibus id manifestum evadit. Ea igitur accipe.
[13] In primis circa finem Prologi ad Vitam num. 2 sic loquitur biographus: [fuitque monachus Lambacensis;] Sed, quia generatio præterit, & generatio advenit, ne volubilibus annorum curriculis desidiosa, quæ istius temporis facile subrepit hominibus, negligentia posteritas post successura oblivioni tradat originem Lambacensis cœnobii, Fundatores ejus, quibus summam et æternam debemus reverentiam; insuper signa & miracula virtutesque sanitatum, quibus misericordia Domini, qua plena est terra, tumulum beati patris nostri, episcopi Adalberonis, illustravit, dignum posteris commendare duximus. Deinde in Libello miraculorum cap. 7, apud me num. 18 fluviolum trino nomine appellatum memorans, Tertio, inquit, ut prædictum est, loco Lambach nuncupatur, unde locus noster vocabulum sortitus est. Cum igitur anonymus iste Adalberoni & parentibus illius, velut cœnobii Lambacensis fundatoribus, sese plurimum obstrictum profiteatur; cum eumdem beatum Episcopum vocabulo Patris nostri honoret, ipsumque Lambacense cœnobium Locum nostrum appellet, procul omni dubio is Lambacensis monachus fuerit.
[14] Jam quod ad argumentum scriptionis spectat, ex præmissis satis liquet, [sed parum accuratus.] biographum sibi potissimum proposuisse, originem sui Lambacensis monasterii, & miracula, quibus fundator Adalbero in ejusdem ecclesia fulsit, posteritati commendare; gesta vero Fundatoris compendiose referre, quantum ad qualemcumque hujus Viri notitiam necesse ei videbatur: quod & fecit. At certe anonymus, in chronotaxi minime accuratus, personas quasdam factaque ad aliena tempora retulit, maxime in assignanda causa, ob quam beatus Præsul e sede sua expulsus fuit, ut suo loco ostendemus. Huic Vitæ subjiciam jam laudatum Libellum miraculorum ex eadem editione Pezii, adjectis pariter, quæ hic apud abbatem Lambacensem variare, observavit. Mabillonius ab hoc Libello recudendo abstinendum censuit, quod nihil peculiare ad illustrandam sui Ordinis historiam contineret.
[15] Porro, eumdem esse Libelli Vitæque seriptorem, colligimus ex verbis Prologi num. 13 datis, [Is item primus scripsit Libellum miraculorum,] quibus Vitæ auctor promisit, se scripturum miracula, quibus Deus B. Adalberonis tumulum illustrare dignatus est, de quibus tamen nullum verbum in ipsa Vita reperire est; ut proinde, nisi Miracula ejusdem scriptoris Opusculum sit, biographus promissis suis minime stetisse dicendus sit. Adde etiam, quod, teste Pezio, Vita & Libellus in eodem codice Lambacensi, eademque manu ineuntis seculi XIII exarata sint usque ad Libelli capitis 15 finem, ut hinc quoque nihil in oppositum liceat suspicari. Dixi: Usque ad Libelli capitis 15 finem; nam inter hoc & sequens caput Pezius, quod subdo, monitum aliis characteribus interposuit: Quæ continenter in eodem cod. Ms. subjunguntur, B. Adalberonis miracula aliam quidem, sed coævam, manum præ se ferunt; quod idem in ultimo capite advertere licet. Inscriptiones vero capitum ad oram adjectæ sæculum decimumquintum non obscure sapiunt.
[16] [quem unus & alter auxerunt.] Quam ob rem mihi verisimillimum fit, scriptorem Vitæ, Libello miraculorum ad finem usque capitis 15 jam perducto, spatium in membrana reliquisse ceteris, quæ eventura sperabat, miraculis adscribendis (nullam enim, ut alias fieri assolet, isti Opusculo clausulam ibidem apposuit) deinde vero post illius mortem alium quemdam Lambacensem monachum adjecisse miracula, quæ septem sequentibus capitibus continentur. Sane, quod ibidem narratur cap. 17, apud me num. 51, factum dicitur anno 1225; atque ipse scriptor cap. 21, apud me num. 55, monachum se Lambacensem profitetur dicens: Una Sabbati venit multitudo copiosa … ad tumbam beati Patris nostri venerandam. Nam quo alio, quam sui monasterii Fundatoris titulo Adalberonem Beatum Patrem suum appellasset? Tertium denique, qui postremum, seu 23 caput eodem seculo XIII adjecit, quem potius, quam Lambacensem cœnobitam fuisse arbitrabimur? Ceterum hunc quoque Libellum, uti & Vitam, pro more nostro in alia capita sic partitus sum, ut veterem eorumdem partitionem in margine adscripserim; ipsas vero antiquas capitum inscriptiones Libello præmiserim.
[17] [Vitæ metrica incerti temporis] De altera ejusdem beati Præsulis Vita, metrica scilicet, cujus ex Joanne abbate supra memini, Mabillonius in Observationibus ad priorem Vitam præviis dixerat: Dabimus Vitæ compendium metricum, quod nonnulla complectatur, quæ in Vita desiderantur; nec tamen hoc ibidem dedit. At non prætermisit Pezius, sic præfatus: Quis fuerit, quave ætate vixerit Opusculi istius scriptor, ex Johanne abbate Lambacensi, qui id una cum Vitis & Miraculis Adalberonis Herbipolensis, Altmanni Passaviensis, & Gebehardi Salisburgensis antistitum, ex vetustis codd. Mss. bibliothecæ Lambacensis eruisse, testatur, non constat; nec plura de eodem hactenus comperimus. Itaque laudati abbatis fide & exemplo jam dictum auctorem denuo prodire voluimus, uti & veterem Rhythmum, Antiphonam & Collectam de eodem beato Pontifice, quæ omnia ad Opusculi sui calcem idem Johannes abbas exhibuit.
[18] [ac professionis auctorem habet: danda tamen est.] Non legebatur itaque hæc Vita metrica in illo seculi XIII codice Lambacensi, ad quem priorem Vitam Libellumque miraculorum exegit Pezius; cum tamen in vetusto etiam codice eam a se inventam testetur sæpe laudatus abbas, causamque, ob quam B. Adalbero e sede sua exsulavit, multo rectius, quam biographus exponat, ac quædam præterea ab isto prætermissa doceat, hanc quoque ex eodem abbate post miraculorum Libellum exoudam; & Poëtæ nomine in Commentario laudabo. Est vero illa sat eleganter conscripta, sed verisimiliter Vita (ac forte etiam non parum) recentior; an ejusdem auctor etiam Lambacensis monachus fuerit, an S. Stephani Herbipolensis, an denique Schwarzigensis, seu Schwarzacensis, ejusdem Ordinis Benedictini cœnobiorum, quorum primum ab Adalberone Benedictinis traditum, alterum instauratum, poëta canit; an demum alterius professionis scriptor, ex eodem nequeo colligere.
[Annotatum]
* an passim?
§ II. Illustres Beati parentes & cognatio: pia pueritia: educatio in episcopatu Herbipolensi: studium in academia Parisiensi: vaticinium: monachatus ei perperam adscriptus: elevatio ad episcopatum Herbipolensem.
[Beati pater Arnoldus comes Lambaci, nunc in Austria,] Ab illustribus Adalberonis parentibus orsi ambo biographi, patrem ei assignant Arnoldum castri Lambacensis, tunc in Bavaria, nunc in Superiori Austria, comitem. Loci situm Carolus Stengelius in Monasteriologia Germaniæ hunc tradit: Lambacense antiquum & perquam celebre monasterium in Lambachio, Austriæ supra Anasum (alias Anassum, vulgo Ens fluvium) sitæ oppidulo ad sinistram Trunnæ (Germanis die Traun) fluminis inter Schwaigii & Agrii fluviorum congressus loco amœnissimo, duobus lapidibus a Welsio (indigenis Wels) oppido, & totidem a Cremiphano (vernacule Kremsmünster) perillustri cœnobio, in Pataviensi diœcesi situm, hac ratione fundatur &c. Quam accurata hæc situs descriptio sit, haud equidem dixero, ex mappis tamen geographicis non multum posse aberrare videtur. Sigismundus Calles, Societatis nostræ presbyter, in Indice topographico ad partem primam Annalium Austriæ, anno 1750 Viennæ editam, eumdem locum similiter in Superiori Austria (de quo nullum est dubium) paulo supra confluentes Vöglæ & Trunæ fluviorum statuit.
[20] Idem Annalista de Beati patre consentiens eumdem præterea Welsensem comitem fuisse, [tunc in Bavaria siti; mater Regila e Franconia] scribit ad annum 1090, Parens illi, inquiens, Arnoldus Welsæ ac Lambaci comes in Austria Superiore, Bojarici tunc juris regione. Quam hic Welsam, Stengelius supra Welsium dixit, Superioris Austriæ oppidum est ad Trunam fluvium situm, circa quod Adalberonem silvas habuisse, constat ex charta fundationis monasterii Lambacensis, Vitæ recudendæ inserta. In Catalogo episcoporum Herbipolensium cum eorumdem iconibus, anno 1712 Herbipoli edito, Adalbero noster comes de Lambach & Scherdingen appellatur. Beati genitrix in eadem Vita Regila nominatur, diciturque fuisse matrona nobilis ex Francia Orientali oriunda. De ambobus parentibus biographo consonans poëta, addit Regilam, seu, ut habet, Regillam, de gente Weinsbergica fuisse, & de Scherdinga etiam meminit, sic canens:
[21]
Stirps antiqua fuit, multas celebrata per oras, [oriunda; frater Gotfridus]
De Lambach comitum, quorum alto a sanguine natus
Felix progenies, divinus Adalbero præsul.
Huic pater Arnoldus, mater Regilla, potenti
Francigenum fuerat Weinsberg de gente creata,
Qui Lambach præter Scherdingam, multaque dictis
Oppida Franconiæ magna ditione tenebant.
In mox laudato Herbipolensium episcoporum Catalogo ad iconem Adalberonis insignia nomenque Schweinsberg apposita visuntur, cujus nominis locum memorat Merianus in Topographia Franconiæ; an fortasse pro Weinsberg legendum apud poëtam nostrum est Schweinsberg, vel in dicto Catalogo Weinsberg pro Schweinsberg? Porro ex laudati Arnoldi comitis cum Regila Franconica nuptiis plures filios prognatos esse, asserit biographus, sed solum duos nominat, Adalberonem scilicet, de quo agimus, & Gotfridum, qui an illo fuerit natu major, an minor, tacuit.
[22] [marchio in Austria Inferiori:] Utut sit, Gotfridum hunc commendat velut dignitate marchionem, virum strenuum & fortem, virum rebus bellicis aptissimum, crebris præliorum successibus fortunatum, cujus ditioni cum reditibus circumjacentibus serviebat Putina, urbs inclyta & famosa, quæ, quasi metropolis & mater civitatum, versus Pannoniam ad Australem plagam ad arcendos hostiles Pannoniorum incursus & devastationes antiquitus constituta fuit. Laudatus Sigismundus Calles ex his biographi verbis de Gotfrido sic conjicit: Cujus in ditione cum Butinam (quam Putinam biographus dixit) urbem olim inclytam in extremo Austriæ secundæ, qua Styriam spectat, limite, castrisque ac oppidis, velut corona, cinctam, scriptor vetustus fuisse prodat, conjectura est, marchionis ejusdem dignitatem, quam idem author Gotfrido tribuit, in ea Pannoniæ Superioris parte, quæ Austriam Styriamque ab Hungaria dividit, gessisse. Porro Butinam, seu Putinam, in Indice topographico ibidem observat, nunc castrum esse & oppidum Inferioris Austriæ, post Neustad versus Hungariam, & hodie Pitten appellari.
[23] [soror Mechtildis, Ekkeberto comiti, pio ac munifico, nupta.] E Beati sororibus (si plures habuerit) unicam, suppresso nomine, idem laudat biographus, de Arnoldo comite dicens: Magnæ etiam nobilitatis & ingenuitatis secundum seculi dignitatem habebat filiam, quæ nupsit Ekkeberto comiti, cujus castrum, Niwenburc dictum, in ora Eni fluminis est situm; nimirum Scherdingam inter & Passavium, quod hodieque superest, & Neuburg vocitatur. Pergit biographus: Huic (Arnoldi filiæ) post felicem fratrum excessum in sortem dotis urbs Putina cum omnibus ad se pertinentibus cecidit. Ejusdem illustris matronæ nomen, quod in Vita tacetur, apud laudatum Austriæ Annalistam in Annotatis ad annum 1094 Mechtildis fuisse legitur, ibidemque pag. 420 & sequenti dicitur istud par conjugum in loca Deo sacrata admodum munificum fuisse, ut etiam Frombacensis in Bavaria monasterii alteri parentes conditoresque possint censeri. Eodem teste Annalista pag. 409, Ekkebertus pari de causa, ob quam B. Adalbero ex episcopatu suo expulsus in Bavaria exsulavit, id est, ob defensam Dei Ecclesiam, in Hungariam profugus vixit. Ad Adalberonem procedamus.
[24] [Beatus Puer, ignoto nobis anno natus,] Beata itaque Regila (verba biographi sunt) benedictionibus dulcedinis præventa de benedictionibus concepit & peperit filium, Adalberonem dictum, benedictum a Domino fructum, in quo benedicenda fuit omnis tribus & parentela sua. At quo anno æræ nostræ Christianæ is natus est? Id vero a nemine traditum legi. Attamen cum ex dicendis certum fiat, ipsum anno 1045 ad Herbipolensem episcopatum evectum fuisse, & post quadraginta quinque annorum sedem anno Christi 1090 mortuum, nativitas illius seculo XI aliquot annos inchoato figenda est, ne aut nimis juvenis ad episcopatum promotus, aut admodum decrepitus senex obiisse, sine certo argumento censendus sit. Quorum si alterum credendum est, pro posteriori stabit major suspicio: nam de juniori ipsius, dum episcopus fuit, ætate nemo meminit; de postrema vero, in qua obiit, in Vita metrica legitur:
Et tandem fessus, tardusque senilibus annis,
Ex hoc instabilis moriendo carcere vitæ
Evolat, æternamque capit super astra quietem.
Apud Bertoldum quoque Constantiensem presbyterum in Chronico Adalbero, dum obiit, unus de antiquioribus episcopis fuisse dicitur.
[25] Mirum in Puero virtutis amorem scriptor Vitæ, [a patre suo in ecclesia Herbipolensi Deo dicatur;] rerumque mundanarum contemptum prædicat, ex quo factum ait, ut eum pius genitor Herbipolim ad episcopum adduxerit, ac pro recepto illorum temporum more Deo dicaverit, in schola ecclesiæ instituendum, ibidemque inter clericos perpetuo serviturum, addito, quo in Franconia abundabat, patrimonio sub pontificis, qui tunc cathedræ Herbipolensi præerat, sub cleri plebisque testimonio. Episcopus, de quo hic, fuerit Henricus I, vel Meginhardus I, quorum iste ab anno 990 usque ad 1018, hic ei eodem anno suffectus usque ad 1033 Herbipolensem cathedram tenuisse in supra laudato Catalogo ejusdem sedis antistitum leguntur: at neutrum possumus certo assignare ob incertum B. Adalberonis annum natalem, ætatemque, qua hic a patre suo Herbipolim adductus fuit.
[26] Eodem teste biographo, post insignes in litteris profectus, [eruditur Parisiis: socios habet S. Gebehardum & B. Altmannum,] ab Herbipolensi episcopo (jam laudato Meginhardo, aut forte hujus successore S. Brunone) missus Parisios est, in celebri illa academia mentem suam gravioribus scientiis perfecturus. Nactus ibi socios est S. Gebehardum, beatumque Altmannum, quorum prior archiepiscopatum Salisburgensem, alter episcopatum Pataviensem postea adepti sunt. Amborum Vitas Majores nostri jam illustrarunt; S. Gebehardi parte 1 tomi VI Junii in Appendice ad ejusdem mensis diem XVI; Altmanni vero tom. 2 Augusti die VIII. In utraque eorumdem cum B. Adalberone in pueritia vel adolescentia familiaritas cum singulari eventu, in Adalberonis Vita prætermisso, memoratur, quæ propterea hac occasione hic referam ex Vita S. Gebehardi, quæ anonymum ejusdem Sancti discipulum auctorem habet. Is itaque ibidem num. XI & 12 factum exposuit verbis, quæ subjicio.
[27] Operæ pretium est hic inserere, qualiter præfatus & sæpe nominandus pater & dominus Gebehardus archiepiscopus ab ineunte ætate in proposito habuerit, [qui confabulantes quique sibi episcopatum] ut, si ex facultate Dei facultas sibi posthac suppeteret, monasterium aliquod, ubi divinæ laudes jugiter hymnizarentur, construere *; quod ex subsequenti narratione potest perpendi. Dum enim aliquando in pueritiæ flore constitutus cum collegis suis, Altmanno, postea Pataviensi episcopo, & Adilberone, postea Wirzburgensi episcopo, studiis liberalibus imbueretur, contigit, ut cum his, quos prædiximus, fidissimis sodalibus timore puerili fugam iniret. In via igitur ad quemdam fontem diverterunt, & ibi de sistarciolis (id est, cistellis vel peris) suis panem quantulumcumque proferentes, corpuscula recreabant. Et licet puerili affectione, Dei tamen magis, ut post patuit, inspiratione, præsago virtutis suæ spiritu inter cetera, quæ confabulabantur, episcopos se futuros, prædixerunt, & monasteria se ad Dei servitium fundaturos, voverunt; quod postea efficaciter compleverunt.
[28] [prædixerunt, & singuli singula monasteria condenda voverunt.] Primus igitur Altmannus subintulit, se Pataviensis ecclesiæ præsulatum velle conscendere, quo adepto, monasterium se constructurum, ibique novissimam tubam ad resurgendum expectaturum. Tum Adilbero: Ego vero Wirzburgensis ecclesiæ pontificatum suscipiam, & cœnobium Christi servorum instituam, ubi & ego recondar, communem omnium præstolaturus resurrectionem. At tunc Gebehardus: Ego vestrum amborum magister futurus ero, quia, volente Deo, Salzburgensi ecclesiæ metropolita sublimabor [ac in] monasterio, quod Regulari institutione ordinavero, ultimum examinis diem præstolabor. Hæc ideo hic inserere duximus, ut ostenderemus, quam grata Deo simplicitas istorum fuerit & cordis mundicia, quorum [dicta] puerili quodammodo joco prolata, tam mirabiliter ad effectum perduxit. Posthæc pergit exponere laudatus biographus, quo modo hæc eorum vaticinia probaverit eventus; quæ cum in B. Adalberonis Vita etiam legantur, hic prætermitto. Consuli etiam potest Vita B. Altmanni, loco supra citato, cap. 1, num. 7. In eadem hi tres Præsules deinde perstiterunt amicitia, unanimesque semper invicti steterunt pro Ecclesia Dei tempore schismatis Henriciani, pro qua etiam adversa multa & exsilium tulerunt.
[29] [Reversus Herbipolim, nec tunc, nec umquam alias] Porro B. Adalbero Parisiis, ut habet Vita recudenda, dulcibus abundanter theoriæ refectus fructibus, sapientia plenus Herbipolim est reversus. Quo autem anno hic reditus contigerit, quo sacro Ordine ipse tunc initiatus esset, quove in Herbipolensi ecclesia munere tunc functus sit, nec hic biographus, nec poëta meminit, ambo ad collatum ei episcopatum festinantes. Joannes Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1045 credidit, ipsum vel ante vel post suam Parisiensem commorationem, Benedictini Ordinis monachum in monasterio Lambacensi professum, imo & abbatem fuisse. Ad citatum annum sic habet: Huic (S. Brunoni) in episcopatu Herbipolensis ecclesiæ successit Adelbero, abbas monasterii Lambach nostri Ordinis in Bavaria. Rursus ad annum 1075 de Swarzachensi cœnobio scribit: Nimia vetustate pene collapsum Adelbero, ex monacho nostri Ordinis episcopus Herbipolensis, a novo constructum … consecravit. Denique ad annum 1090, quo Beatum nostrum obiisse, recte signavit, Sepultus est, inquit, in monasterio Lambach in Bavaria, Ordinis nostri, quod pater suus a fundamentis novum construxerat & dotaverat, in quo & ipse monachus ante pontificatum & abbas extitit.
[30] [Lambacensis monachus aut abbas fuisse] Credo equidem, Trithemium in eam ivisse opinionem, quod audisset, B. Adalberonem admodum juvenem, aut etiam puerum, a genitore suo Arnoldo fuisse divino servitio dicatum; eumdemque Lambacensem ecclesiam, a suo patre vere fundatam, multis prædiis auxisse, atque apud eamdem, dum eam Benedictini tenebant, e sede sua expulsum postremos vitæ suæ annos exegisse, & in ea sepultum jacere. Verum non illum Arnoldus pater Lambaci in Bavaria, seu Austria Superiori; sed Herbipoli in Franconia Deo obtulit; nec sub abbatis ac monachorum Ordinis Benedictini, qui tunc temporis nulli erant Herbipoli; sed sub episcopi clerique Herbipolensis cura instituendum tradidit. Non etiam ejusdem pater Lambaci fundaverat cœnobium monachorum, sed clericorum, seu canonicorum collegium; in quod Adalbero filius, jam dudum episcopus, Benedictinos induxit & clericis substituit. Non potuit ergo Adalbero ante acceptum episcopatum in Lambacensi monasterio Benedictinum monachum professus esse, aut Benedictinos abbas rexisse.
[31] Sed nec id postea factum esse, pariter novimus tum ex Vita edenda, [contra Trithemium probatur.] tum ex ipsiusmet Adalberonis litteris fundationis monasterii Lambacensis, in quibus dicitur hic duos primos eidem monasterio, tum Benedictino, præfecisse abbates, Ekkebertum scilicet, & post hujus abdicationem Becemannum; tum denique ex vetusto ejusdem monasterii abbatum Catalogo, quem sæpe laudatus Pezius tom. 2 Script. rer. Austriac. vulgavit. Nam in hoc quoque nullus Adalberoni locus est, aut etiam esse potest. Denique secessit ille quidem ad Lambacense monasterium, in eoque supremum diem clausit ac sepultus fuit; at propterea minime necesse est, illum monachum fuisse dicere; expulsus enim e sede sua quo potius se recepisset, quam Lambacum, hereditarium castrum suum, & ad monasterium, quod ibidem fundaverat, & in quo proinde tam hereditario, quam fundatoris jure, vivo receptus, ac mortuo sepultura ipsi debebantur. Unicus tamen locus asserto ejusdem monachatui favet in Vita metrica, ubi de eodem Beato dicitur:
Perplacet æthereis reliquum traducore tempus
Obsequiis, sanctas, queis struxit, Fratribus, ædes,
Concordi innocuæ sociatum fœdere vitæ.
Hæc inquam, monachatui illius faverent, nisi de solo convictu cum monachis accipienda esse, hactenus dicta suaderent. Mitto plura, quia Mabillonius quoque ac Pezius, ambo Benedictini, errorem Trithemii hic candide agnoscunt.
[32] Regressus igitur Herbipolim inter ecclesiæ cathedralis clericos Deo servire perrexit. [Defuncto S. Brunoni in episcopatum succedit] Præerat ibidem tunc temporis, jamque ab anno 1033 præfuerat episcopus S. Bruno, vir doctrina & virtutibus clarus, cujus gesta, ut supra monui, in Opere nostro ad diem XVII Maii illustrata habes. Huic anno 1045 vita functo Adalbero omnium votis dignus successor datus est. Biographus noster, id satis inepte factum ait, aliquibus … elapsis diebus vel annis post ipsius e Parisiensi academia reditum; rectius poëta tempus signavit hoc modo: Ultra lustra novem millenus volvitur annus. Lustris hic acceptis pro quinquenniis, is computus deducit ad annum 1045, cujus B. Adalberonis exordium re vera illigandum esse, etiam aliunde constat. Ipsius sanctum decessorem Brunonem ejusdem anni mense Maio obiisse, probatum est in Actis supra laudatis. Consonat Annalista Saxo, a Joanne Georgio Eckhardo tom. 1 Corporis historici medii ævi vulgatus, ubi col. 479 ad eumdem annum habet: Bruno Wirceburgensis episcopus VI Kal. Junii obiit, pro quo Adalbero ordinatur.
[33] Ibidem col. 573 ad annum 1090 B. Adalberonis obitum recte signans, [anno 1045, die 29 Junii.] etiam diem, seu electionis seu ordinationis ejusdem annotavit, Adalbero, inquiens, XX post beatum Burchardum sacrosanctæ Wirceburgensis ecclesiæ episcopus, defuncto domno Brunone, III Kal. Julii constitutus, vixit post acceptum episcopatum annos XLV, menses III, dies VII, substitutis tamen (interim) duobus episcopis, Mainhardo Juniore, & Emehardo. Obiit pridie Nonis * Octobris in prædio patris sui, sepultus in monasterio suo Lambach, ubi in in pace requiescit. Accuratissima esse hæc omnia Annalistæ asserta, ex dicendis constabit; quod vero hic ad numero attinet, compute a pridie Nonas Octobris, seu a die VI Octobris anni 1090 usque ad III Kalendas Julii, seu ad XXIX Junii anni 1045, assignatos illius episcopatui annos, menses ac dies omnino reperies. Electus igitur, vel ordinatus episcopus fuit anno 1045, die XXIX Junii, sanctis Apostolorum principibus Petro & Paulo sacra, quorum sanguine fundatam Ecclesiam Dei, dum vixit, adversus schismaticos strenue tutatus est. Confirmantur etiam hæc ex charta fundationis monasterii S. Stephani inferius recitanda, in qua ejusdem beati Præsulis annus sedis duodecimus cum mense Martio anni Christi 1057 componitur.
[Annotata]
* l. construeret
* l. Nonas
§ III. Lambacensibus clericis Benedictinos substituit, dotatque anno MLVI, ex quibus verisimilius primos colonos accepit monasterium Mellicense: Lambacensem ecclesiam instaurat, dedicatque anno MLXXXIX.
[Strenuus atque munificus Episcopus] Adalberonem in suscepto episcopatu, quique huic annexus, est, ducatu Franconiæ strenue administrando omnes Præsulis ducisque partes explevisse, scribit biographus, eumque in primis a misericordia & justitia generaliter commendat, concinente poëta, qui de ejusdem pia in sacras ædes & personas Deo dicatas munificentia hæc subdidit.
Nam templa exstruxit sublimibus alta columnis,
Cœnobiis posuit fundamina grata Tonanti,
Efficiens donis opulenta & relligione.
Ex hisce solum Lambacense memoratur in Vita, quia scilicet hujus scriptori, quem Lambacensem monachum fuisse, probavimus, potissimum propositum fuit, sui monasterii originem fundationemque ad posteros transmittere. De ceteris ex poëta agemus infra, de Lambacensi nunc loquamur.
[35] [in Lambacensi ecclesia clericis Benedictinos substituit:] Retulimus supra § 2, B. Adalberonem, S. Gebehardum, beatumque Altmannum, in pueritia vel adolescentia sua confabulantes, singulos sibi singulas episcopales sedes vaticinatos esse, singulaque a se condenda monasteria, in quibus communem carnis resurrectionem exspectaturi essent, condixisse. Fidem juveniliter dicta invenerunt, dum Gebehardus Salisburgensis archiepiscopus creatus monasterium Admontense, Altmannus Pataviensis Gotwicense, & Adalbero Herbipolensis Lambacense fundaverunt. Erat Lambacum castrum, ut supra dictum est, comitum, Lambacensium ab eo dictorum, e quibus Arnoldus, vir potens & pius, ibidem in ecclesia, beatæ Dei Genitrici sacra, collegium duodecim clericorum fundaverat, in qua & eum conjuge sua Regila in suæ familiæ sepulcro tumulatus fuit. Hanc Adalbero, utriusque filius & heres, usus consilio Pataviensis episcopi, in cujus diœcesi is locus erat, obtentoque summi Pontificis consensu, in Benedictini instituti cœnobium convertit, aucta e possessionibus suis liberaliter dote, quæ alendis monachis abunde sufficeret, dataque dictis clericis optione, utrum mallent Benedictinis ibidem se aggregare, an cum honesto, dum victuri essent, stipendio recedere.
[36] Hæc certa sunt, & in Vita edenda latius exponentur. [cujus rei tempus biographus, pugnantia memorans,] Verum de anno hujus fundationis dubitari potest, quamvis biographus noster Lambacensis, quas profert litteras, pro genuinis beati Fundatoris obtrudat. Harum prima pars Lambacensis monasterii fundationem, tam apud Pezium, quam apud Joannem abbatem, anno 1056 affigit, utrobique has chronicas notas exhibens: Actum est Ratisponæ anno MLVI, Indictione VIIII, episcopatus autem domni Adalberonis XII. Atque hæ quidem notæ rectissime se habent; sed in eadem litterarum parte dicit Adalbero, idem monasterium, amotis inde clericis, sic a se fundatum esse cum licentia domni Apostolici, Papæ Gregorii (qui & Hiltibrandus) ac consensu & consilio parrochiani episcopi Pataviensis, scilicet Altmanni. Eadem verbis suis ibidem præmiserat biographus, atque in secunda earumdem litterarum parte denuo mentio fit de supra dicto episcopo Altmanno, ex cujus scilicet consensu & consilio fundatio facta fuisse dicta fuerat.
[37] Atqui constat, nec Gregorium, qui ante Pontificatum Hildebrandus appellatus fuit, [dubium facit;] seu S. Gregorium VII, ante annum 1073 fuisse creatum Pontificem, nec Altmannum ante annum 1065 factum esse episcopum Pataviensem; neque anno 1056 ullum alium nomine Gregorium, sed Victorem II in Romana S. Petri Cathedra, nec denique Altmannum alterum, sed Engelbertum vel Angelbertum, ejusdem B. Altmanni decessorem, in Pataviensi sedisse. Qua igitur ratione anno 1056 dicere potuit Adalbero, substitutos a se monachos clericis fuisse, consulto prius Altmanno Pataviensi episcopo, & obtenta a Gregorio, alias Hildebrando dicto, summo Pontifice, facultate? Ambigendum non est, quin aut in Romani Pontificis & Pataviensis episcopi nominibus, aut in anno Christi error cubet. Ne vero in anno Christi erratum esse credamus, omnino prohibent adscripta Indictio VIIII, & annus XII episcopatus Adalberonis, quæ dicto anno 1056 sic congruunt, ut alteri nequeant aptari toto tempore Pontificatus Gregorii VII, & episcopatus Altmanni. Nam Indictio quidem IX nulla cucurrit, eodem Gregorio sedente; annus vero duodecimus sedis Adalberonis decem circiter annis episcopatum Altmanni, & septemdecim Pontificatum Gregorii VII præcurrit.
[38] Ego annum Christi, quocum Indictio IX, annusque XII episcopatus Adalberonis conveniunt, [verum hanc fundationem illigandam putamus anno 1056,] retinendum puto, ac vix dubito, quin vel ipsemet biographus, vel quidam alter sciolus, dum dictas Adalberonis litteras descripsit, Gregorii Altmannique nomina imperite addiderit, cum in iis solum legeretur: Domini Apostolici, & Parrochiani episcopi Pataviensis; ex conjectura scilicet ac vicinitate temporum ratus, eos istis vocabulis designari; maxime cum ex mox dicendis B. Altmannus eamdem ecclesiam Lambacensem una cum B. Adalberone consecraverit. In hanc opinionem eo pronius ire potuit biographus, quod ejusdem monasterii fundationem B. Adalberoni e sede sua jam exsulanti adscribat: quod etiam fecit poëta, si rerum ordinem in narrando servaverit; fortasse ambo decepti, quia ejusdem exsilii tempore ea ecclesia dedicata fuit. Ego assignatos in litteris numeros servare malim, quam ecclesiæ fundationem usque in annum 1084 vel sequentem cum poëta differre, aut etiam aliquot annis ante, exsulante tamen Adalberone, reponere cum biographo, tam imperito chronologo, ut ex aliis ejusdem ibidem dictis eadem fundatio etiam ad seculum XII, dum scilicet beatus Fundator dudum obierat, referenda esset, ut suo loco videbimus.
[39] [neque obstat, quod Lambacensis ecclesia] Alterum, quod adversus opinionem meam argui potest, est diuturnum triginta trium annorum spatium, quod fluxisse oportuerit inter Lambacensis monasterii fundationem factam anno 1056, ejusdemque ecclesiæ dedicationem, quæ in ejusdem instrumenti, seu litterarum, parte altera anno Incarnationis Dominicæ 1089, ordinationis vero Adalberonis XLIV illigatur. Hæc enim tam diuturna sacri loci dedicationis dilatio eo tempore, quo pacatiores erant res Germaniæ, parum verisimilis merito potest videri. Me quoque dubium faceret hæc ratio, si crederem, de novæ ecclesiæ a fundamentis ab illo erectæ, dum clericis substituit monachos, dedicatione hic agi; sed non est ita. Nam de instaurata dudum post inductos monachos ecclesia sermonem ibi esse, manifeste colligo ex iisdem litteris, in quibus beatus Antistes sic fatur: Cum autem hoc monasterium instauratum … dedicaretur anno MLXXXVIIII.
[40] [anno 1089 fuerit consecrata.] Nimirum Lambacensis ecclesia, in quam beatus Præsul Benedictinos monachos anno 1056 induxit, dudum ante fuerat consecrata, cum in hac ad eum usque annum divina peregerint duodecim clerici, ab ejusdem Beati patre Arnoldo constituti & dotati; quam ob rem non egebat hæc nova dedicatione, ut in monachorum usus cederet. At cum hæc, quæ monasterii nomine hic venit, ab Adalberone instaurata dedicataque dicatur anno MLXXXVIIII, quid potius censebimus, quam eamdem dudum, postquam Benedictinis tradita fuerat, ab ipso sic reparatam ac fortasse etiam ampliatam fuisse, ut denuo fuerit consecranda. Neque hæc igitur etiam ratio obstare potest, quo minus, Lambacensem, de qua agimus, fundationem ex productis a biographo litteris factam credam anno MLVI, Indictione VIIII, episcopatus autem domni Adalberonis XII; atque adeo etiam pro interpolationibus habeam, quæ de obtentis hunc in finem Gregorii VII facultate & Altmanni consensu, cum istis notis chronicis neutiquam componenda, in iisdem litteris dicuntur.
[41] [Anceps de hisce Mabillonii, biographum secuti,] Admodum anceps mihi hic est mens Mabillonii, qui cum, ut dixi, Vitam B. Adalberonis in 2 parte Sæculi VI Benedictini ex editione Joannis abbatis Lambacensis recudens, nihil ad biographi de Gregorio Altmannoque asserta observaverit, annum fundationis 1056 in eadem signatum tacite approbasse videtur; in Annalibus vero de eadem fundatione ad eumdem annum silens, tandem ad annum 1088, quo ejusdem Lambacensis ecclesiæ dedicatio apud Joannem abbatem facta legitur, haud congrua narrat. Postquam enim dixerat, Arnoldum, B. Adalberonis patrem, monasterium duodecim clericorum secularium in suo illo Lambacensi castro constituisse; Inter ea, subdit ibidem num. 72, fervente Henriciano schismate, Adalbero ejus (Arnoldi) filius, qui Wirziburgensem ecclesiam strenue regebat, & a schismaticis abhorrebat, sede sua pulsus, in paternum prædium, id est, Lambacum, se recepit, ejusque loci clericos in monachos convertit, adnuente Gregorio VII, cum consilio Altmanni episcopi Pataviensis, qui-cum novam ecclesiam hoc anno (1088) dedicavit XVII Kal. Octobris, anno episcopatus sui XLV, & tertio, quam locum reparaverat, ut idem Adalbero litteris suis testatur.
[42] Hoc in loco Mabillonius, scriptorem Vitæ secutus, [in Actis & Annalibus sensus.] fundationem monasterii exsilio Adalberonis innexuit, sed contra quam in Actis fecerat, annum 1056 in litteris expressum, ceterasque notas chronicas cum ejusdem exsilii tempore & personarum adjunctis non componendum, prætermisit. Sed quid sibi vult idem Annalista Benedictinus, dum novam Lambacensem ecclesiam ab illo dedicatam, ait, hoc anno (1088) & tertio, quam locum renovaverat, ut idem Adalbero litteris suis testatur? Si per renovationem loci indicatam voluerit monachorum pro clericis secularibus substitutionem, hanc anno 1085 illigavit, ac proinde annis circiter 29 serius, quam eamdem, puto, contigisse: si vero veteris ecclesiæ instaurationem, qualem supra dixi, non refragabor, hanc anno 1085 ab illo cœptam esse; verum nec hanc, nec illam, huic anno affigendam esse, ex laudata per ipsum B. Adalberonis Vita efficiet, ut eam legenti patebit.
[43] Anno itaque (ut putamus) 1056 B. Adalbero Lambacensibus clericis substituit monachos Benedictinos, [Primus Lambacensis abbas Ekkebertus, secundus Becemannus,] aliunde accersitos, iisque primum abbatem præfecit Ekkebertum quemdam, virum religiosum & humilem, qui parere malens, quam imperare, post incerti temporis prælaturam, multis precibus a beato Fundatore obtinuit, ut unus e monachis suis, Becemannus nomine, viventi sibi subrogaretur, ut docet ipsemet Adalbero in litteris recudendis, & vetus Catalogus abbatum Lambacensium, ab Hieronymo Pezio editus tom. 2 Scriptorum rerum Austriacarum a col. 45. Verba Catalogi habe: Ekkebertus primus abbas a beato Adalberone episcopo Lambacensi loco prælatus est, qui postea humillimis obtinuit precibus, ut hoc absolveretur jugo: & absolutus est, parvi pendens, ab hominibus vocari Rabbi. Tum sequitur: Becemannus, unus e Fratribus suis (id est, Ekkeberti) auctoritate episcopi Alberonis *, & votiva Fratrum concordia petente, eligitur, durans usque ad finem vitæ. Hæc ibi, sed sine ullis notis chronicis, & tempore regiminis eorum.
[44] In eodem Catalogo legitur Becemanno mortuo suffectus fuisse Sigiboldus, [tertius Sigiboldus, qui ad Mellicense monasterium,] qui (ut additur) plures rexisse abbatias fertur, inter quas & Medeliccam tenuit. Hinc, laudatus Pezius, verisimillimum fit, inquit, primos nostros Mellicenses Benedictinos ex Lambacensibus fuisse exortos; non vero ex Sublacensibus, ut ex traditionibus, nescio quibus, & recenti quodam domestico manuscripto probare contendit Anselmus Schrambius noster Chron. Mellic. parte 2, pag. 51. Quod Pezius hic recens Ms. appellat, Schrambius perantiquum codicem Ms. vocavit; uter rectius, nescio. At Lambacensem Catalogum suum Pezius majore sui parte ante medium seculum XIII scriptum esse, probat, quod eadem manu exaratus sit, qua Vita & miracula B. Adalberonis. Hæc de primis Mellicensis cœnobii colonis Benedictinis opinio Pezii mihi quoque admodum verisimilis est.
[45] [a Leopodo III, Austriæ marchione fundatum,] Medeliccam, nunc passim Mellicium, vulgo Mölck, vetus Austriæ Inferioris castrum, seu quod in eo erat, canonicorum secularium collegium, Leopoldus, inter marchiones Austriæ hujus nominis tertius, fortasse B. Adalberonis exemplo usus, in Benedictinum monasterium commutavit anno 1089, eique Sigiboldum quemdam præfecit abbatem, ut probatum videri potest apud Calles part. 1 Annal. Austriæ, pag. 405 & sequenti. Jam vero, si Leopoldus, ut verisimile est, id fecerit exemplo Adalberonis, qui tunc apud Lambacenses suos etiam in vivis supererat, cur credendus is sit novi monasterii sui Benedictinos colonos Sublaco ex Campania Romana potius, quam Lambaco ex proxima Austria Superiori accersisse? Certe vetustioris istius Lambacensis Catalogi scriptor non dubie asseverat, Sigiboldum, tertium Lambacensium abbatem, etiam Mellicensem abbatiam tenuisse; consentiuntque omnes, primum hujus loci abbatem Sigiboldum dictum fuisse. Si autem Leopoldus novo monasterio suo abbatem e Lambacensi cœnobio petierit, quidui etiam colonos?
[46] [colonos Lambaco verisimilius duxit,] Una hic formari potest difficultas ex tempore, quo Sigiboldus Lambacensibus præfuit, collato cum eo, quo Sigiboldus, Mellicensis abbas, cum colonis suis possessionem Mellicensis monasterii adivit, quod posterius apud supra laudatum Calles contigisse legitur anno 1089 in festo S. Benedicti, id est, die XXI Martii. At vero, cum B. Adalbero in litteris dedicationis ecclesiæ Lambacensis, die XIV Septembris anni 1089 factæ, solum duos Lambacensibus a se præfectos abbates, Ekkebertum & Becemannum memoret, verisimillime iisdem etiam tum præerat Becemannus, atque idcirco Sigiboldus ille, qui ejusdem anni mense Martio in possessionem monasterii Mellicensis missus fuit, alius potest a Sigiboldo, Becemanni in abbatiam Lambacensem successore.
[47] [& utrique cœnobio abbas præfuit.] Ita est, si Sigiboldus abbatiam Lambacensem prius rexerit, quam Mellicensem; at, si ex monacho Lambacensi factus abbas Mellicensis, deinde mortuo Becemanno, etiam Lambacensi monasterio præfectus, utrumque rexerit, objecta difficultas evanescet. Hæc paulo latius, quam alias exigebat præsens argumentum, disputavi, tum quia hinc verisimile fit, B. Adalberonem exemplo, consilio & opera sua Leopoldum juvisse ad celebrem illam Mellicensem abbatiam in Austria sua fundandam, quæ hodieque religione atque opidus floret; tum etiam quia ad ejusdem beati Præsulis gloriam pertinet, quod Lambacense monasterium, vivo Fundatore suo, triginta circiter ac trium annorum spatio tantum in virtutibus numeroque inquilinorum profecerit, ut dignum habitum fuerit, ex quo Leopoldus marchio Austriæ religiosos colonos evocaret Mellicium, & hos illud concedere potuerit.
[48] [Instauratam ecclesiam Lambacensem cum B. Altmanno] Quæ inter Lambacensis monasterii fundationem, ejusdemque restauratæ ecclesiæ dedicationem contigerunt, aptius infra referentur continuata factorum serie, aliis interim ob similitudinem argumenti præmissis. B. Adalbero ab Henrici IV Germaniæ regis asseclis e sua pulsus sede Lambacensem ecclesiam sic instauravit, ut nova consecratione egeret. Scripsit ergo ad veterem amicum suum B. Altmannum, pro eadem Apostolicæ Sedis causa multa pariter passum, in cujus diœcesi Pataviensi Lambacum erat, ut hanc sibi operam præstaret. Consensit ille, condictoque tempore Lambacum adveniens, eamdem ecclesiam una cum B. Adalberone solleniter dedicavit. Utriusque litteras, veræ pietatis, sanctæque amicitiæ plenas, atque ipsam dedicationis sollennitatem, cum exhibeat Vita edenda, solum hic exponam adjectas in Adalberonis instrumento notas chronicas pro figendo ejusdem dedicationis tempore, quod editio Joannis abbatis Lambacensis uno anno citius, quam Peziana præfert.
[49] Apud Pezium sic loquitur Adalbero: Cum autem hoc ipsum monasterium, [Adalbero dedicat, non anno 1088,] instauratum a supradicto episcopo Altmanno, & a me pariter dedicaretur anno Dominicæ Incarnationis MLXXXVIIII. Indict. XII. Epacta VI. Concurr. VI. XVIII Kal. Octobris, anno ordinationis domni Altmanni XXV. meique XLV. Easdem notas etiam exhibet editio abbatis præter annum Incarnationis, pro quo legit MLXXXVIII, cui etiam Mabillonius in Annalibus, hujus lectionem secutus, eam dedicationem illigavit. Sed cum Pezio legendum esse annum MLXXXVIIII, omnino persuadent adscripta amborum dedicantium præsulum sedis tempora, Indictio & Epacta. Nam Altmannus, uti apud nos ad diem VIII Augusti probatum est, episcopatum suum anno 1065 ante diem XIX Junii orsus, solum vigesimum quartum sedis suæ annum numeravit mense Septembri anni 1088, anno vero 1089 vigesimum quintum. Pari modo B. Adalberonis episcopatus, cujus initium a die XXIX Junii anni 1045 ducendum esse, probavi, annus XLV componi nequit cum XVIII Kalendas Octobris anni 1088, sed certe currebat eodem die anni 1089. Nec minus recte apposita se habet Indictio Romana, quæ tunc currebat duodecima anno 1089, anno autem 1088 undecima. Præterea Epacta VI tam bene convenit cum anno. 1089, quam male cum 1088. Numeranda enim hic est Epacta non nostro modo, sed more veterum, qui eodem numero Epactas anni signabant, qui erat dierum lunarium die XXII Martii. Quam ob rem, cum anno 1089 novilunium inciderit in diem XVII Martii, ejusdem mensis dies XXII fuit sexta lunæ, atque adeo ejusdem anni Epacta VI.
[50] Supersunt Concurrentes, quæ eodem anno 1089 non fuerunt sex, [sed anno 1089.] sed septem; verum hæ æque vitiosæ sunt in editione Joannis abbatis, & cedere debent ceteris epochis apprime consentientibus. Dedicata ergo fuit Lambacensis ecclesia anno 1089, die XVIII Kalendas Octobris aut uno alterove die serius. Dixi: Aut uno, alterove die serius; quia in eadem Vita num. 33 etiam legitur hæc dedicatio facta die Kal. XVII Octobris, quo die in libello quoque Miraculorum num. 37, num. vero 51 XVI Kal. Octob. ejusdem dedicationis annua festivitas recurrisse dicitur. Verumtamen, in quolibet ex hisce locis diem male signatum malueris, ceteræ notæ chronicæ integræ salvæque stabunt. Si legendum sit XVIII Kal. Octob., contigerit dedicatio in festo Exaltationis sanctæ Crucis: Si XVII Kal. Oct., in Octava Nativitatis S. Mariæ Virginis, cui eadem ecclesia dicata fuit; si denique XVI Kal. Octob., is anno 1089 fuit Dominicus, dedicationibus ecclesiarum opportunus, anno autem 1088 Sabbatum. Quo vero minus mireris, ista sollenniter fieri potuisse a duobus episcopis, e sedibus suis per Henricianos expulsis, observasse juvat, Welfonem Bavariæ ducem, Leopoldumque Austriæ & Ottocarum Styriæ marchiones, in quorum primi ducatu Lambacum erat, ac in aliorum duorum ditionibus ab Anaso fluvio ad Orientem pars maxima Pataviensis diœcesis protendebatur, Pontificiis partibus tunc adhæsisse; quam ob rem & in eam partem B. Altmannus ab iisdem fuerat restitutus.
[Annotatum]
* i. e. Adalberonis
§ IV. Monasterium S. Stephani apud Herbipolim Benedictinis tradit, dotatque: Schwarzacense monasterium instaurat: Henrici IV regis Germaniæ legationem ad Saxones obit: alia ejusdem in episcopatu gesta.
[Canonicos ex suburbio transfert] Pergo alia Deo dicata loca, quæ B. Adalberonis munificentiæ debentur, memorare. Præter jam præmissum Lambacense monasterium, Poëta noster, silente biographo, duo alia, ac in primis Herbipolense S. Stephani sic indicat:
Wirzburgæ Stephano locuples ecclesia sancto
Mystarum fuerat, sedaria jura sequentum;
Hanc, Benedicte, tuo sacravit, divo, trophæo,
Triginta adsciscens monachos, qui nocte dieque
Usque Deo canerent sacrarum encomia laudum.
Hujus loci fundationem clarissimus vir Joannes Fridericus Schannatus ex autographo, ut notat, vulgavit anno 1723 in prima Collectione vindemiarum litterariarum, unde juvat illam transcribere. In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Adelbero, sacrosanctæ ecclesiæ Wirciburgensis episcopus, universalis Ecclesiæ gratia vobis & pax a Deo multiplicetur. Amen. Quoniam gratuita Dei pietate, non nostris meritis, sed sola sua dignatione, in opus ministerii sui nos elegit; &; licet minus idoneos, super familiam suam dispensatores constituit, omni sollicitudine curare nos, convenit, ne pro infossa Domini pecunia ab ipso judicemur; sed pro ipsa discrete & fideliter erogata Euge Dominicum post finem laboris audire mereamur.
[52] [in civitatem Herbipolim,] Proinde, notum esse, volumus, universæ ecclesiæ nostræ fidelibus, qualiter nos, pia præcedentium patrum & pontificum facta sequi cupientes, Deum in Sanctis suis honorare, loca sancta instaurare, adjuvare, & divinum servitium in ipsis ordinare decrevimus. Igitur, quod mente concepimus, Domino cooperante, perficiendi oportunitatem invenimus; nam locum & cœnobium, in vicino civitatis nostræ suburbio positum, & a venerabili prædecessore nostro, Heinricho antistite, fundatum, divinæ religioni & monasticæ professioni cernentes aptissimum, qualiter ipsum sublimare, & divinum inibi servitium amplificare possemus, nobiscum cogitavimus, & super hoc divinæ Clementiæ suffragium, & carissimorum fratrum nostrorum cepimus flagitare consilium; quorum provido & prudenti admodum usi consilio, fratres canonicæ professionis, qui tunc in præfato monasterio erant Deo famulantes, in ipsam civitatem transtulimus, & canonicos cum canonicis, utpote ejusdem professionis & ordinis homines, collocare, non incongruum duximus.
[53] Ut autem præfatum locum & cœnobium, in honore beatæ Dei Genitricis Mariæ, [& eorumdem suburbanam S. Stephani ecclesiam] & beatorum apostolorum Petri & Pauli, sanctique Stephani protho-martyris dedicatum, condigno honore sublimaremus, & ecclesiam, hactenus celebrem, divinis celebriorem servitiis redderemus, XXX Fratres monachicæ professionis ibidem instituimus, statuentes, ut ulterius ibi monachica conversatio & monastica professio sub abbatis regimine semper in divino permaneat famulatu. Ad supplementum vero ejusdem monasterii eorumdem Fratrum & post futurorum possessiones & predia cum terminis & parrochiis, reditibus & exitibus, aliisque pertinentiis, vel quæ ipse episcopus Heinricus primitus donaverat, vel ipse locus ab aliis donata possederat, eidem ex integro assignavimus.
[54] Communicato insuper cum fratribus nostris canonicis, [monachis tradit, aucta fundatione,] & nostris fidelibus viris religiosis, consilio & assensu, novem mansos in villa Hettingesfelt, quos hereditario jure possedimus, * mancipiis utriusque sexus, areis, edificiis, terris, cultis & incultis, agris, vineis, pratis, campis, silvis, pascuis, aquarum decursibus, piscationibs, viis & inviis, exitibus & reditibus, quæsitis & inquirendis; & hortum ante prædictum * atrium cœnobii situm, ex nostra parte cum omni justitia, qua nos & ecclesia nostra habuimus, pro nostra & prædecessorum nostrorum, ac successorum nostrorum, memoria dedimus atque delegavimus, tali videlicet respectu, ut divini servitii, quod ibidem postmodum ageretur, participes efficeremur. Ut autem hæc firma in perpetuum permaneant, duas inde cartulas fieri, & banni nostri auctoritate, sigilli quoque nostri munimine fignari ac roborari fecimus; & unam apud ejusdem cenobii Fratres, alteram vero in nostra ecclesia in notitiam futurorum servari, decrevimus; horum insuper nomina affigentes, qui hæc, ut acta sunt, audierunt & viderunt.
[55] Winther cancellarius. Bernolf præpositus. Aselo decanus. [uti constat ex ipsius charta fundationis.] Hazecho. Macelin præpositi. Volraht. Bercelin. Hiltiger, Ebbo, Sicolf. Landolf, presbyteri. Hatto archidiaconus. Aselo. Cuno. Giso. Bezeman. Suigger. Sigefrit diaconi. Hatto Bilis. Bern. Diemo. Otolf. Retine subdiaconi. Eberhardus comes, nostræque advocatus ecclesiæ. Burkardus comes. Guntbretht. Hacho. Serrat. Boppo. Thiemo. Reffolt. Gumpho. Almar. Sentuvin. Otloch. Liberi ministeriales Albgast. Wado. Bucko. Nureith. Hergebraht. Rutgast. Liemar. Vocko. Sujugkard. Volraht. Billunc. Waltrich. Ebbo. Babo. Arnolt. Rutzach. Gotefrit, & alii plures. Acta sunt hæc anno Dominicæ Incarnationis MLVII. Indict. XV. Non. Martii. regnante domino Heinricho quarto. Anno ordinationis Adelberonis episcopi XII. Hactenus charta apud Schannatum, cujus notæ chronicæ optime congruunt præter annum Indictionis, qui tunc erat X, non XV. Quapropter legendum puto: Indict. X, V Non. Martii.
[56] Hujus fundationis etiam meminit Anonymus, [Ejusdem fundationis notitia datur etiam ex aliis,] qui primam partem Chronici Wirceburgensis, a Joanne Georgio Eckhardo tom. 1 Franciæ Orientalis a pag. 816 vulgati, ad annum usque 1340 perduxit, in Adalberone dicens: Ipse transtulit canonicos Regulares de ecclesia S. Stephani in suburbio civitatis Herbipolensis ad novum monasterium, prope ecclesiam Herbipolensem situm, & sublimavit cœnobium S. Stephani cum XXX Fratribus monachicæ professionis. Actum anno Domini MLVII, sub Henrico IV imperatore. Eam S. Stephani ecclesiam struxerat dotaveratque Henricus, inter Herbipolenses episcopos sui nominis primus, tertiusque B. Adalberonis in eadem sede decessor, de quo in mox laudato Wirceburgensi Chronico ad propositum nostrum ista legere est: Anno Domini MXII tempore Heinrici II imp., ducis Bavariæ, prædictus præsul Heinricus erexit & fundavit ecclesias collegiatas in Hawgis, S. Stephani, & Onelzpach.
[57] [& ex Trithemio,] Geminum ejusdem loci statum etiam annotavit Joannes Trithemius in Annalibus Hirsaugiensibus ad annos Christi 999 & 1057. Priori loco habet: Eodem quoque tempore præsul memoratus (Henricus I) in suburbano dictæ civitatis (Herbipolensis) Australi aliam construxit ecclesiam sub honore Dei Genitricis Mariæ, sanctorumque apostolorum Petri & Pauli, ac divi protomartyris Stephani, in quam similiter canonicos posuit, quibus de vitæ necessariis copiose providit. Post annos deinde ferme sexaginta Adelbero episcopus Herbipolensis canonicos in civitatem ad alios canonicos transtulit, & monachos in ecclesiam S. Stephani collocavit; quemadmodum inferius anno Christianorum quinquagesimo septimo supra millesimum dicemus. Hæc est abbatia divi protomartyris Stephani, Ordinis S. Benedicti, quondam in suburbano, nunc vero in civitate constituta.
[58] [de prima loci erectione nonnihil dissentientibus.] In posteriori loco Trithemius introductos in monasterium S. Stephani per Adalberonem monachos, scribit, anno Christi 1057, postquam vero illud ab Henrico primo fundatum canonicis fuerat, sexagesimo. De primæ igitur fundationis tempore dissentiunt laudati chronologi Wirceburgensis & Hirsaugiensis, dum hic eam ad annum 999; iste ad 1012 reponunt. Wirceburgensis majorem sibi ab ætate, & ab ipso, quod tractavit, argumento in rebus Wirceburgensibus auctoritatem sibi vendicat; verum nostra hic parum interest de anno, quo Henricus sæpe dictam ecclesiam erexerit, dum ex iisdem scriptoribus & aliunde constat, eamdem, ab Henrico primo canonicis erectam, ab Adalberone anno 1057 ad Benedictinos monachos translatam fuisse.
[59] [Altera donatio eidem monasterio facta.] In eodem Wirceburgensi Chronico verbis num. 56 datis subditur: Idem Adelbero donavit parochiam in Hochem cum suis pertinentiis monasterio S. Stephani protomartyris, Christi triumphalis signiferi, in suburbio civitatis Herbipolensis constructo, anno MLVII, sub prædicto Henrico (IV) regnante. An tamen hæc donatio Adalberoni recte adscribatur, gemina de causa cogor dubitare. Altera est, quod in litteris fundationis monasterii S. Stephani, eodem anno signatis, quas ex Schannato mox recitavi, locus iste Hochem non legatur; altera, quod idem Schannatus in Collectione 1 Vindemiarum litterariarum a pag. 176 alias exhibeat litteras Emehardi, qui B. Adalberoni in episcopatum successit, per quas iste eamdem parochiam Hocheim dicto S. Stephani monasterio donavit, nullo facto verbo de priori per Adalberonem donatione; ut proinde ejusdem parochiæ donator Emehardus, non Adalbero fuisse videatur.
[60] Piam beati Præsulis munificentiam rursum alio exemplo, [Schwarzacense vetus monasterium,] silente denuo biographo, ita pergit celebrare poëta noster:
Altera deficiunt rebus (cognomine Schwarzig)
Ordinis ejusdem, summi sacra tecta Tonantis,
Queis Carolus quondam jecit fundamina Magnus:
Laudibus hæc Superum reparat, viresque ministrat,
Cum post sumpta Deo mortali e corpore membra
Mille anni, ter quinque & bis sex lustra fluebant.
Schwarzig, communius Schwartzach, Latina terminatione Schwarzachium & Scharzacum, de quo hic, monasterium Ordinis S. Benedicti est in Franconia ad Mœnum flumen, & cognominem fluvium Schwartzach, in comitatu Castel, & diœcesi Herbipolensi situm. De primis istius loci fundatoribus & inquilinis non convenit inter scriptores. Poëta, ut vidimus, ipsius primordia Carolo Magno attribuit; Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum Christi 1075, illud conditum, ait, temporibus Caroli Magni & Ludovici Pii anno Nativitatis Dominicæ 815, quo scilicet Carolus Magnus jam obierat; Bucelinus in prima & secunda parte Germaniæ sacræ, id modo anno 816, modo 815 factum scribit, ex eoque Mabillonius in Annalibus primam ejusdem fundationem ad annum 815 reposuit, ambo eamdem Megingaudo comiti, ejusque uxori Immæ tribuentes.
[61] Contra Eckhardus tom. 1 Franciæ Orientalis ad annum 788, [de cujus prima origine quædam annotantur,] num. 27; & tom. 2 ad annum 816, num. 114, & alibi, multis de eodem monasterio agens, contendit, illud a primordiis suis parthenonem fuisse, jamque certe ab anno 788 a sacris virginibus incultum; fundatorem vero illius, non fuisse Megingaudum, sed hujus patrem Mantonem. Porro Megingaudum cum sua conjuge Imina anno 816 condidisse virorum monasterium Megingaudeshusanum, hujusque inquilinos monachos post sui cœnobii ruinam in Schwarzacense fuisse translatos; atque hinc paulatim invaluisse eam traditionem, quæ, confuso Mantone cum Megingaudo filio, Schwarzacense virorum monasterium a Megingaudo & Imma, vel Imina, anno 816 conditum refert. Utut hæc se habeant, omnes B. Adalberonem ejusdem instauratorem agnoscunt, quibus etiam accedit auctor recentioris Catalogi episcoporum Herbipolensium, jam alias laudati, qui in ejusdem Præsulis elogio inter alia ait, Schwarzacense (monasterium) paterna Episcopi solicitudine ab interitu servatum & restitutum esse.
[62] Quod ad annum attinet, laudati poëtæ calculi annorum 1015 ac duodecim insuper lustrorum deducunt ad annum Christi 1074, [restaurat, detat & dedicat anno 1075,] vel 1075, quibus Bruschius in Episcopis Herbipolensibus consonans, posteriorem signavit, uti & Trithemius, factum istud illigans anno S. Wilhelmi Hirsaugiensis abbatis quinto, quem partim cum anno Christi 1074 composuit. Præiverat illis Conradus abbas Urspergensis, ad citatum annum 1074 dicens: Hoc etiam anno monasterium Swartzahense ab Adelberone Wirciburgensi episcopo dedicatum est in honore sanctæ Dei Genitricis Mariæ, & sanctæ Felicitatis martyris sub Ekkeberto, ejusdem monasterii venerabili abbate. Porro laudatus Trithemius ab propositum nostrum hæc præterea annotavit: Vetustate pene collapsum (prædictum monasterium) Adelbero … episcopus Herbipolensis a novo constructum & magnifice dotatum consecravit, & monachos optimæ conversationis ex Gallia de cœnobio Gorzensi, Metensis diœcesis, in eo collocavit, quibus Egbertum, religiosissimum sanctissimumque virum, in abbatem ordinavit. An ergo tunc temporis Schwarzaci sic defecerant monachi, ut Gorzia arcessendi fuerint, qui illud inhabitarent? Id equidem nusquam comperi.
[63] [sub Egberto abbate,] Bucelinus parte 2 Germaniæ sacræ pag. 268 in ejusdem monasterii abbatum Catalogo a Trithemio dissentiens, Egbertum cum sequenti elogio memoravit: Eggbertus monachus S. Gorgonii (id est, Gorziensis) in Gallia, reformationis causa huc vocatus, vir sanctus, & qui miraculis claruisse perhibetur. Sub hoc, incertum, quo casu, destructum, an incensum, cœnobium de novo dotavit & construxit Adelbero Herbipolensis episcopus. Beneficet eidem Ludovicus comes de Castell; sed & Hermannus, comes, ibidem sepulti. Eggbertus præfuit monasterio suo annis viginti septem, & ad Superos migravit VII Cal. Septembris anno MLXXV. Secundum hæc Egbertus, non monachis e Gorziensi cœnobio evocatis Schwarzaci præfuit, sed ipsemet e Gorziensi arcessitus fuit, ut Schwarzacenses reformaret & regeret, neque id contigit post, sed ante reparatum ab Adalberone Schwarzacense monasterium; nec denique Egbertus vixit ultra annum 1075, cui alii, ut vidimus, reparationem istam affigunt.
[64] [antea Gorziensi monacho Benedictino.] Fortasse idem Egbertus, sive id ante, sive post eamdem reparationem contigit, & aliquot alii monachi Gorzia evocati fuerint, ut auctoritate & exemplo lapsam apud Schwarzacenses disciplinam restituerent; atque hinc sic scripserit Trithemius, quasi Gorzienses in veterum Schwarzacensium inquilinorum locum fuerint substituti. Haud scio, unde didicerit Bucelinus, Egbertum die VII Cal. Septembris anni 1075 mortuum esse; sed eodem tempore etiam vixisse, & cum Hermanno, quondam Bambergensi episcopo, tunc exauctorato & Schwarzacensi monacho, ad S. Gregorium VII Roman profectum esse, ad eumdem annum tradidit Lambertus Schafnaburgensis verbis, quæ hic subjicio. Herimannus, Babenbergensis episcopus, comperto, quod alius in locum ejus subrogatus esset episcopus, cum omnis jam ei spes adempta esset recuperandæ deinceps dignitatis suæ, nec ad eludendam Romani Pontificis sententiam ullum ultra pateret diverticulum, in monasterium, cui nomen est Suarza, secessit, ibique sub Eggeberto abbate sanctæ conversationis habitum suscepit. Statimque assumpto secum eodem abbate suo, Romam profectus est, cum do inobedientia sua humiliter apud Sedem Apostolicam pœnitentiam egisset, & anathemate liberatus, & sacerdotalis ministerii, præter pontificalem dignitatem, denuo licentiam consecutus est.
[65] [Aliorum de Beati pia munificentia asserta,] Non dispicio, quodnam præterea indicetur monasterium in Actis venerabilium comitum Palatinorum, Erenfridi seu Ezonis, & Mathildis, horumque filiæ B. Richezæ, reginæ Poloniæ, a Papebrochio nostro tom. V Maii, ad diem XXI illustratis. Eorumdem scriptoris supparis verba ex pag. 58 huc transfero. Constructum est aliud ex ejusdem gloriosissimæ feminæ atque reginæ (B. Richezæ) sumptibus monasterium per Adelberonem, Wirtzenburgensem episcopum, in loco, ubi S. Kiliani sociorumque ejus sacrum exstat martyrium; utpote cujus episcopium ex ejus numerosa familiarum clientela cum omnibus, quæ ad oppidum Saltzo (alias Soltz in comitatu Hennebergensi) pertinent, regia prorsus munificentia adauctum est. De SS. Kiliano & duobus sociis, Franconiæ apostolis, Herbipoli passis cultisque, actum in Opere nostro est ad diem VIII Julii; nec alibi, quam apud Herbipolim quærendum est sacrum eorumdem martyrium, si hoc pro loco, quo illi passi fuere, aut pro exstructa eo loci ecclesia accipiendum sit.
[66] Deinde si data verba biographi recte percipio, quodcumque ibi demum indicetur Herbipolense monasterium, [mihi minus explorata.] hoc non alia de causa ex Richezæ sumptibus per Adelberonem fuisse constructum dicitur, quam quod hujus episcopatus Herbipolensis ex Richezæ ejusque familiæ opibus locupletior factus sit, atque hinc habuerit Adalbero, unde eos sumptus faceret. Sed quod igitur hic designatur monasterium? Mihi hactenus nihil occurrit probabilius, quam vel monasterium S. Stephani, tunc in suburbio Herbipolensi situm, vel alterum in ipsa civitate, quorum primum Benedictinorum usibus a B. Adalberone aptatum dotatumque, in alterum canonicos, qui in prædicto S. Stephani sacra peregerant, anno 1057 ab eodem translatos fuisse, supra pluribus exposui. In recentiori Catalogo episcoporum Herbipolensium jam alibi laudato præterea legitur: Sub ipso (Adalberone) marchio de Vöenburg monasterium Bantense fundavit; sed, quam in eo partem habuerit beatus Antistes, non habeo exploratum.
[67] Pauca, quæ ex ejusdem beati Episcopi gestis, præter præstitam, [Anno 1060 S. Gebehardum Salisburgensom archiepiscopum consecrat.] probatamque rebus in arduis Apostolicæ Sedi fidem (de qua postea) præterea comperi, hic referam. Anno 1060 S. Gebehardum, veterem amicum suum in archiepiscopali sede Salisburgensi constituit, consecravitque, ut videre licet in ejusdem sancti archipræsulis Vita apud nos in Appendice ad diem XVI Junii data, pag. 148, num. 5. Quinquennio post alterum familiarem suum, B. Altmannum ad Pataviensem episcopatum evectum vidit, atque ita suum, eorumque de adipiscendis episcopalibus sedibus præsagia minime vana fuisse, expertus fuit. Lege, si lubet, de hisce dicta in hoc ipso Commentario num. 27 & seq.
[68] Anno 1075 ab Henrico IV Germaniæ rege una cum prædicto S. Gebehardo, [Facem Henricum regem inter & Saxones legatus] Sigefrido archiepiscopo Moguntino, Embricone episcopo Augustano, & Gozzelone, seu Gotefrido Lotharingiæ duce legatus fuit ad Saxones pacis componendæ gratia, quam hi post sumpta in regem arma, acceptamque ab eo ingentem cladem, supplices precabantur. Hi quinque viri, recusantibus aliis tam periculoso munere fungi, ne vel apud regem perfidiæ, si cum Saxonibus clementius egissent, vel apud Saxones, si rex promissis non staret, perniciosi mendacii crimine rei agerentur, hi, inquam, quinque viri id oneris susceperunt, quia hos quinque nominatim ad colloquium suum Saxones expetierant, quod hos constantissimæ fidei & veritatis esse, compererant; &, quidquid hi spopondissent, ratum fore, haud dubio credebant, teste Lamberto Schafnaburgensi, scriptore synchrono & accurato, ad eumdem annum, unde ista descripsi.
[69] Quæ legati isti hac in causa in castris Saxonum egerunt, [conciliat; sed rege pactis non stante, infelici eventu.] ibidem pluribus legi possunt: hæc summa est: Pacis amantissimi salutaribus consiliis monitisque suis apud principes & vulgus Saxonum tandem ægre obtinuerunt, ut, quoniam non alio pacto commissorum venia ab Henrico rege impetranda esset, armis depositis, sese illi dederent, accepta ab illo fide, fore, ut nihil ex hac deditione, quod saluti eorum, quod honori, quod rei familiari officiat, paterentur. At rex quidem gratissime amplexus pacis conventionem, promisit, & (sicut vulgasa in plurimos fama loquebatur) etiam jusjurandum dedit, nihil se in eos, si dediti fuissent, præter voluntatem & sententiam acturum eorum, quorum opera & beneficio incruenta sibi hæc victoria obtigisset: non tamen pactis stetit. Rupto enim fœdere, pia legatorum opera abusus, hostiliter egit, & Saxonum principes variis in locis exsules custodiendos tradidit, atque ita novi belli semina jecit, indignantibus tum ceteris imperii principibus, tum maxime jam nominatis, quorum præ ceteris intererat, datam a rege fidem servari. Nec defuerunt, qui tantam perfidiam detestati, quorum sibi custodia demandata fuerat, optimates Saxonum evadere permiserunt.
[70] [Anno 1090 Ecclesiam Syndelphin dedicat: Thiemonem archiepiscopum Salisburgensem consecrat.] Hansizius noster tomo 2 Germaniæ sacræ pag. 185 ex Crusio refert, B. Adalberonem anno 1083 (dum jam exsulabat a sede sua) cum S. Gebehardo in Suevia fuisse, ibique ecclesiam Syndelphin cum eo consecrasse. Denique cum anno 1090, qui eidem etiam supremus inter mortales fuit, defunctus esset laudatus S. Gebehardus, pulso, qui Salisburgensem sedem invaserat, Bertholdo schismatico, Catholicum ei suffici curavit Thiemonem, alias Theodomarum, & una cum S. Altmanno Pataviensi, & Meginwardo Frisingensi episcopis consecravit: In Boioaria (ait Bertoldus Constantiensis in Chronico ad hunc annum) fideles S. Petri jam adeo contra schismaticos invaluerunt, ut in Saltzburgensi episcopatu Catholicum ordinarent archiepiscopum, quem statim religiosissimus Pataviensis episcopus & Urbani Papæ legatus, cum Wirceburgensi & Frisingensi episcopis consecravit. Huic consecrationi non integro semestri supervixit Adalbero; hæc enim ex chronographo Salisburgensi apud Hansizium facta est die VII Aprilis; ille autem ejusdem anni die VI Octobris migravit e vivis.
[Annotata]
* adde cum
* an prædicti?
§ V. Biographi in alleganda B. Adalberonis exsilii causa error correctus: ejusdem Beati fides & constantia in Apostolica Sede adversus schismaticos defendenda.
[Beati exsilii causam perperam biographus.] Hactenus perduximus B. Adalberonis gesta usque ad supremum vitæ ipsius semestre spatium, prætermissis iis, quæ interim egit pro Ecclesia Dei, quodque pro illa fortiter tulit exsilium, tempore schismatis Henriciani, quæ modo memoranda sunt. Jam monui supra num. 14, Lambacensem anonymum monachum in Vita perperam scripsisse, beatum Præsulem nostrum e sua sede Herbipolensi Lambacum secessisse, quod nec posset, nec vellet Henrici V Germaniæ regis, in patrem suum Henricum IV rebellantis, ac propterea a summo Pontifice anathemate percussi, partes sectari. Quam inepta hæc sint, vel sola temporum ratio luculenter demonstrat. Nam ex veterum recentiorumque consensu constat, Henricum, hujus nominis quintum, quem pater suus successorem sibi in Germaniæ regnum anno 1099 coronandum curaverat, ea, quæ ibi narrat biographus, non ante annum 1104 moliri cœpisse, quo scilicet tempore B. Adalbero jam a quatuordecim circiter annis obierat, quippe mortuus anno 1090, uti tum ex aliorum veterum, tum ex ipsiusmet biographi testimoniis suo loco probabo. Tam manifestus chronologicus error, factorumque confusio accurationem scriptoris non parum elevant.
[72] Multo rectius biographus alter in Vita metrica, [recte Poëta allegavit.] ejusdem exsilii causam a fœdo Henrici IV schismate repetiit, post ea, quæ de instaurato Schwarzacensi monasterio ex eodem retulit, sic pergens:
Verum sors malefida, furens successibus æquis
Inter Pontificem summum, Ausoniumque monarcham
Impia pestiferi conflavit semina belli.
Tum Pater, Herbipoli justas qui rexit habenas,
Romani obsequio Patris constanter adhærens,
Juste possessis per vim depellitur oris
Cæsare ab Henrico, quidamque invasor iniquus,
Nomine Meinhardus, veneranda sacraria pressit:
Lustra bis octo super millenos quatuor annos
Currebant, propria cum cessit Adalbero sede.
Non est mihi animus luctuosis istis Ecclesiæ atque imperii temporibus memorandis prolixius inhærere, quam necesse sit ad exponendum, quam in iis partem habuerit Adalbero.
[73] Henricus IV Germaniæ rex, a S. Gregorio VII Romano Pontifice jam alias monitus, [Orta gravi dissensione inter S. Gregorium VII & Henricum IV,] ut a vexanda Ecclesia, a communione cum excommunicatis, variisque criminibus, quibus regiam majestatem suam fœdabat, tandem, ut pollicitus fuerat, abstineret, denique anno 1076 severiores ab eodem litteras, & mandata per legatos accepit, in quibus, nisi resipisceret, a communione fidelium semovendus nuntiabatur. Excanduit ad hæc Henricus vehementer, & adulantium schismaticorum consiliis fœdisque in sanctum Pontificem calumniis incensus, non erubuit eumdem in conciliabulo, eodem anno Wormatiæ habito, Pontificatu suo indignum declarare, missisque ad ipsum Romam litteris mandare, ut a Pontificatu imposterum abstineret, & Apostolicam Sedem, velut vacuam, alteri substituendo relinqueret. Contra Gregorius, spretis minis, in synodo Romana eodem anno celebrata Henricum ab Ecclesiastica communione segregavit, regnoque Germaniæ excidisse declaravit. At Henricus insanire pergens, Catholicos episcopos persecutus est, tandemque anno 1080 Guibertum, exauctoratum Ravennatensem præsulem, velut in vacantem Apostolicam Sedem a schismaticis viventi Gregorio substituendum curavit.
[74] [collecta Wormatiæ pseudo-synodus, reclamantibus Adalberone & Herimanno,] Nunc, quam in hisce partem habuerit Adalbero, exponamus. Lambertus Schafnaburgensis, scriptor synchronus & accuratus, a Pistorio editus, ad citatum annum 1076 testatur, Adalberonem nostrum eidem Wormatiensi conciliabulo interfuisse, eumdemque & Herimannum, seu Hermannum Mettensem episcopum solos tam nefario auso restitisse. Verba Lamberti accipe. Cumque cæteri omnes (qui, jubente Henrico rege, Wormatiam convenerant) damnationi ejus (Gregorii VII Pontificis) nihil hæsitantes subscriberent, Adelbero Wirtzeburgensis episcopus, & Herimannus Mettensis episcopus aliquandiu restiterunt, dicentes, incongruum valde & contra canonum scita esse, ut episcopus aliquis absens absque generali concilio, sine legitimis & idoneis accusatoribus & testibus, necdum probatis criminibus, quæ objicerentur, condemnaretur; nedum Romanus Pontifex, adversus quem nec episcopi, nec archiepiscopi cujusquam, recipienda sit accusatio.
[75] [eumdem Gregorium damnat, jubetque Pontificatu cedere.] Sed Wilhelmus, Trajectensis episcopus, qui causam regis pertinacius tuebatur, vehementer imminebat, ut aut cum cæteris in damnationem Papæ subscriberent, aut regi, cui sub jurejurando fidem spopondissent, protinus renunciarent. Is eo tempore admodum carus acceptusque erat, eique rex omnium, quæ privatim vel publice agenda erant, post se ordinationem delegaverat, vir secularibus literis apprime eruditus, sed fastu nimio inflatus, vix se ipse ferobat. Igitur ex nomine omnium, qui convenerant, episcoporum & abbatum plenæ contumeliarum litteræ Romam destinantur, quibus denuncietur Romano Pontifici, ut Pontificatu, quem contra Ecclesiasticas leges usurpasset, sese abdicet; sciatque, post eam diem, quicquid agat, jubeat, decernat, irritum haberi.
[76] [Sunt, qui putant eos eidem conciliabulo subscripsisse;] Hactenus Schafnaburgensis, ex cujus verbis utcumque dubitari potest, an laudati duo præsides, postquam paulisper ruluctati fuerant, schismaticorum regisque metu compulsi impio decreto subscripserint. Hanc suspicionem movere possent ea verba: Adelbero … & Herimannus … ALIQUANDIU restiterunt: item: Wilhelmus Trajectensis episcopus … vehementer imminebat, ut, aut cum cæteris in damnationem Papæ subscriberent, aut regi, cui sub jurejurando fidem spopondissent, protinus renunciarent; quæque mox subduntur: Igitur ex nomine omnium, qui convenerant, episcoporum & abbatum plenæ contumeliarum literæ Romam destinantur &c. Non defuere aliqui, qui, id ita factum esse, crederent, inter quos domnus Augustinus Calmetus tom. 2 Historiæ Lotharingiæ, secundis curis anno 1748 typis editæ, col. 278 & sequenti præter hunc Schafnaburgensis locum laudans Hugonem Flaviniacensem in Chronico apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Ms., pag. 224, & S. Gregorium VII lib. 3, Epist. 12, tom. 18 (10 voluit dicere) Conciliorum Collectionis Labbei, col. 140. Quin etiam in aliquot istius nefariæ pseudo-synodi editionibus ambo præsules subscripti leguntur.
[77] [verum id noc ex Schafnaburgensi, quem laudant,] Verum hanc labem, utut ea ex humano metu contracta fuisset, duobus his insignibus Viris, qui etiam deinceps cum maximo suo incommodo, suarumque rerum dispendio pro Pontificiis partibus invicti steterunt, non ausim sine certiori argumento inurere. Subscripsisse eos, non ait Schafnaburgensis, sed aliquandiu restitisse, quad sine ulla eorumdem subscriptione ac consensu verissimum esse potest, si ambo, postquam experti fuerant, se validissimis rationibus apud furentes schismaticos nihil quidquam proficere, tandem conticuerint, aut etiam e conciliabulo recesserint. Nec refert, quod, eodem chronologo teste, contumeliosæ istæ literæ ex nomine omnium, qui convenerant, episcoporum & abbatum Romam destinatæ fuerint. Quid enim mirum, si turbulentus iste Trajectensis episcopus, cujus auctoritate omnia ibi ad nutum regis gerebantur, istorum silentium aut recessum pro consensu haberi voluerit, & nefarias illas litteras velut ex nomine omnium episcoporum, qui convenerant, ad summum Pontificem Romam destinandas curaverit?
[78] Locus Hugonis Flaviniacensis, a Calmeto pariter laudatus, [neque ex Hugone Flaviniacensi,] nullo modo spectat ad Adalberonem, sed ad Herimannum; quia tamen amborum causam communem hic fecit Calmetus, juverit eumdem, etsi paulo prolixiorem, expendisse. En ipsum: Præerat tunc temporis (anno 1080) Mediomatricum urbi vir egregius, & inter præcipuos Catholicæ fidei propugnatores, magnum patientiæ, religionis & justitiæ documentum, domnus Herimannus, … qui in primario juventutis flore temporibus Annonis, venerabilis Coloniensium archiepiscopi, tutoris & moderatoris regni, palatii frequentiam nactus, regis illius (Henrici IV) pene universa noverat, in tantum, ut etiam pro ejus insolentia a curiæ se plerumque administratione subtraheret, & magis eligeret contentus esse mediocritate sua, quam ex inquinatione societatis factiosorum sperare majora, maxime cum videret, præfatum reverendæ memoriæ virum, Annonem dolere & gemere frequenti contritione, desolatum sub tali principe statum regni, incurvatum jus imperii, contritum cornu Domini, in quo esset sola spes dejectionis Ecclesiasticæ, & perturbationis pacis Catholicæ, confusio & horror, vanitas & contritio, & omnia pessumdans, superba, lubrica, vana, inconstans, atque immunda præsumptio.
[79] Ubi vero episcopatus officium adeptus est, [cujus verba recitantur] satis pœnituit, de manu regis illius investituram pontificatus se suscepisse, adeo, ut etiam impositam prælationis sarcinam libens rejecerit, volens deposuerit, toto se ab ea nisu excusaverit, si assensum præstitisset auctoritas Romani Pontificis, apud quem pro excessibus suis, id est, incaute usurpata eadem investitura, quæ est contra instituta canonica, culpam confiteri non erubuit, satisque cavit imposterum a communione ejus et fautorum ejus; propter quod & tanta passus est, ut de illo dictum videri possit: “Ego ostendam illi, quanta oporteat eum pro nomine meo pati.” In primo sane congressu passus est, quod fuit hominis, ut disceret, jam in secundo, qui fuit ei jugis et perpetuus, de Deo præsumere, non de se. Lapsus est enim ut homo, titubavit ut homo, quia præsumpsit ut homo. Sed evacuatum est jam in illo scandalum opprobrii, quia in bonitate vitæ suæ abscissum est, quod conturbaverat illum, & per illum bonos omnes; & obscuritate rarescente, reluxit aurum, invaluit color optimus, resplenduit in diademate Regis æterni lapis sanctuarii.
[80] Hic igitur in ipso primo suo ingressu Apostolicæ doctrinæ exequutor factus, [& expenduntur, probari potest;] cum postmodum communicasset regi scelerato & pro sceleribus excommunicato, a cujus se, ut dictum est, jam per aliquantum temporis communione suspenderat, doluit, ut prædiximus, se deceptum; viribusque resumptis, a domno Papa absolutionem quæsivit &c. Hæc Hugo Flaviniacensis, quæ nescio, qua ratione Calmetus pro subscripta a B. Adalberone & Hermanno Wormatiensi pseudo-synodo laudare potuerit, cum nec de hac, nec de illo in iis ulla fiat mentio, verbum ullum. An forte asserta in iisdem Hermanni cum excommunicato rege communicatio subscriptionem illam indicare visa Calmeto est? Sed per hanc communicationem, non aliam, quam admissam ab rege per canones vetitam episcopatus Mettensic investituram indicari, manifestant tum iste contextus, tum quod ibidem mox addat Hugo: Doluit, ut prædiximus, se deceptum, quod referri nequit, nisi ad Hermanni de admissa investitura pœnitentiam, quam præmiserat.
[81] [imo manifeste faciunt pro Herimanni] Nimirum Hugo num. 80 solum breviter in memoriam lectori reducit, quæ in duobus præcedentibus numeris dixerat, ac propterea eas voces interserit: Ut dictum est, Ut prædiximus. Dixerat autem, Herimannum in juventute sua ante episcopatum regis regisque fautorum consortia vitasse, quod mallet contentus esse mediocritate sua, quam ex inquinatione societatis factiosorum sperare majora. Hinc num. 80 dicitur in ipso primo suo ingressu Apostolicæ doctrinæ exequutor fuisse. Dixerat secundo, eumdem in primo congressu, sive in adeundo episcopatu humanitus lapsum esse, investituram contra Canonum vetita a rege admittendo; ac proinde num. 80 eum arguit, quod communicasset cum rege, a cujus se, ut dictum est, jam per aliquantum temporis communione suspenderat, nempe aulam vitando. Dixerat tertio, ipsum facti sui insigniter pœnituisse, & de excessibus suis, id est, incaute usurpata eadem investitura apud Romanum Pontificem se accusasse, & veniam meruisse. Quopropter num. 80 etiam subdidit: Doluit (de communicatione cum rege) ut prædiximus, se deceptum, viribusque resumptis, a domno Papa absolutionem quæsivit.
[82] [hac in re laude, nec obest S. Gregorii Epistola.] Præterea, si Herimannus summi Pontificis damnationi in conciliabulo Wormatiensi cum schismaticis Henrici regis fautoribus, testante Hugone, subscripserit, qui potuit idem scriptor de eodem episcopo post actam de investitura pœnitentiam dicere: Satisque cavit imposterum a communione ejus (Henrici) & fautorum ejus? Qui etiam ista?: In primo sane congressu (in admittenda investitura) passus est, quod fuit hominis, ut disceret in secundo, qui fuit ei jugis et perpetuus, de Deo præsumere, non de se. Quid hæc sibi aliud volunt, quam Herimannum post actam de accepta investitura vetita pœnitentiam deinceps solo Deo fretum, a schisinaticorum communione semper abstinuisse; quomodo abstinuit, si sæpe dicto Wormatiensi decreto in damnationem Romani Pontificis subscripserit? Enimvero iste Hugonis Flaviniacensis locus, non contra B. Adalberonis & Herimanni hac in re innocentiam, sed pro Herimanno militat. Ne longior sim, non magis ad Adalberonem spectat epistola S. Gregorii VII a Calmeto præterea laudata, in qua nullum quoque verbum legitur de Conciliabulo Wormatiensi. Ceterum insigne Herimanni elogium legi potest apud eumdem Hugonem in laudato Chronico editionis Labbei pag. 238.
[83] [Ambo etiam inter præcipuos Ecclesiæ defensores] Porro, quæ iidem ambo episcopi in eadem causa ad mortem usque constanter egerunt, eos non parum commendant. Bertholdus Constantiensis ab Hansizio tom. 2 Germaniæ sacræ pag. 180 relatus Adalberonem nostrum inter paucos Germaniæ episcopos numerat, qui cum Catholicis principibus S. Gregorii partes tutati sunt, simul atque constitit, Henricum in Romano synodo a communione fidelium rescissum fuisse. Bertholdi verba ibidem sic habent: Quod cum in Germaniam insonuit, ei rex & sui fere omnes contradixerunt, & pro nihilo id prorsus habuerunt; & hoc regis solummodo complices & fautores. Cæteri, quibus mens sanior, non ita; ex quibus episcopi, patriarcha Aquilegiensis (Singifridus, seu Sigeardus, qui ad schismaticos postea transiit) episcopus Salzburgensis (S. Gebehardus) Pataviensis (B. Altmannus) qui & ipse cathedra sua pulsus est a rege, necnon Wurziburgensis (B. Adalbero) & pene omnes Saxonici; necnon duces, Rudolfus (Sueviæ) Bertholdus (Carinthiæ) Welf (Bavariæ) & cæterorum regni primatum pars non modica, cum Apostolico non dubitanter sentiebant, qui prædictæ conspirationi interesse noluerunt: unde & dehinc a rege vocati ipsum devitabant, cum propter anathema, tum etiam, quod non maxime in illum confidebant. Rursus ad annum 1089 ibidem ait: In Teutonicis partibus quatuor episcopi in Catholica communione perstiterunt, videlicet Wirceburgensis, Pataviensis, Wormatiensis, Constantiensis, sed & Metensis episcopus, quorum confortamento reliqui Catholici schismaticis a principio restiterunt.
[84] Nec minus ipsum, imo & Herimannum Mettensem, [a veteribus laudantur,] a sua inter paucos probatæ fidei Germaniæ antistites commendavit sæpe memorati S. Gebehardi biographus in hujus Vita apud nos data in Appendice ad diem XVI Junii, ex qua sequentia accipe. Tempora nimirum tunc valde periculosa instabant, cum præter Christi athletam nostrum, dominum Gebehardum archiepiscopum Salzburgensem, Altmannum Pataviensem, Adilberonem Wirzburgensem, Hermannum Metensem, Meginwardum Frisingensem, præter hos solos quinque in toto regno Teutonico episcopus Catholicus inveniri non poterat. Paulus Bernriedensis in Vita S. Gregorii VII, cap. 6, in Opere nostro tom. VI Maii, pag. 125 Adalberonem cum eodem Hermanno accensuit veridicis & approbatis religiosisque viris, quos consulendos suasit dubitantibus, utrum pro Gregorio, an pro Henrico justitia steterit. Alium ex eadem Vita locum infra dabimus, ubi de restituto sedi suæ Adalberone agemus, aliumque ex supra laudato Bertholdo, dum de ejusdem obitu sermo fiet.
[85] Ceterum, cum ex dictis non lubeat mihi luctuosa illa tempora exponere, [& Catholicis partibus constanter adhæserunt.] solum paucis ostendam, B. Adalberonis gesta a jam recitatis elogiis non dissonare. Eodem anno, quo Wormatiensis pseudo-synodus habita fuerat, ambo prædicti præsules, Schafnaburgensi rursum teste, in Paschate convenerunt cum Rodulfo Suevorum, Welfone Boioariorum, & Bertholdo Carentinorum ducibus, Sedi Apostolicæ addictis, contuleruntque consilia de reducendo ad officium rege, paceque Ecclesiæ & imperio restituenda. Adfuit etiam Adalbero eorumdem conventibus Ulmæ ac Triburiæ, cui & legati Sedis Apostolicæ interfuerunt, & in qua multi episcopi, abbates aliique Ecclesiæ reconciliati fuere, eodem anno celebratis. Denique, ne longior sim, anno 1085, cum non posset ipsemet, per legatum suum adfuit, subscripsitque synodo Quindiliburgensi, in qua tum alia utiliter decreta fuere, tum excommunicationis sententia adversus Guibertum antipapam, quem Henricus per schismaticos suos in Apostolicam Sedem, vivente Gregorio, intrudendum curaverat, & episcopos eidem antipapæ adhærentes sollenniter promulgata est, ut discimus ex Bertholdo Constantiensi ad eumdem annum, unde sequentia descripsi.
[86] [Adalbero per legatos subscripsit synodo Quindiliburgensi.] Hermannus rex (a Catholicis suffectus Henrico) in Quintiniliburg Pascha celebravit, ubi & legatus domini Apostolici (Otto episcopus Ostiensis) in ipsa Paschali hebdomada generalem synodum cum archiepiscopis, episcopis & abbatibus, S. Petri fidelibus, solenniter celebravit. Interfuit autem huic synodo Gebehardus, reverendissimus Juvaviensis archiepiscopus, item venerabilis Hartungus (alias Hartwigus) Magideburgensis archiepiscopus cum suis suffraganeis. Item suffraganei Moguntiæ sedis de Saxonia: nam Wirceburgensis (Adalbero) & Wormatiensis (Adalbertus) Augustensis quoque (Giwoldus) & Constantiensis (Gebhardus) de Alemannia, quique ipsi canonica necessitate impediti venire non potuerunt, per legationem suam se sancto concilio repræsentaverunt, sequo per omnia ejusdem synodi statutis assensuros, mandaverunt.
[87] [in qua excommunicatio antipapæ &c promulgata fuit.] Deinde post alia, ut dixi, decreta sequitur ibidem: In fine autem synodi sententia anathematis cum ardentibus candelis promulgata est in Guibertum hæresiarcham, Sedis Apostolicæ pervasorem, & in apostatas S. Petri, Hugonem Albanensem, Joannem Portuensem, exepiscopos, Petrum excancellarium. Item Leomarum Bremensem, Utonem Hildinesheimensem, Ottonem Constantiensem, Burchardum Basiliensem, Huzmannum Spirensem, exepiscopos. Item in Wecilonem Moguntinum invasorem, Sigefridum Augustensem, Nortbertum Curiensem, in hos, inquam, & in omnes eorum complices inevitabilis sententia anathematis promulgata est. Hæc pauca de B. Adalberonis fide & constantia in causa Ecclesiæ Dei perstrinxisse sufficiat, quæ ex iis, quæ propterea passus fuit, solide confirmabuntur.
§ VI. Beato exsulanti substituitur Meinhardus; hocque pulso, ille restituitur, ac denuo expellitur, & exsul moritur ac sepelitur Lambaci anno MXC.
[Beatus diu ante annum 1084 e sua civitate excessit,] Eamdem, quam passim alii ejus temporis Germaniæ Catholici antistites constantiæ suæ mercedem sub Henrico IV tulerunt, etiam retulit B. Adalbero, e sua sede expulsionem. Sed quo tempore Adalbero? In hoc fœde hallucinatum fuisse biographum in Vita recudenda, supra observavi. Poëta vero verbis, num. 72 jam datis, annum assignavit 1084, dicens:
Lustra bis octo super millenos quatuor annos
Currebant, propria cum cessit Adalbero sede:
Nam sedis lustra pro totidem quinquenniis accepta conficiunt annos octoginta, qui annis mille & quatuor additi deducunt ad citatum annum 1084: at difficile captu est, quo pacto Adalbero, furente in Catholicos præsules Henrico rege, tam diu in sede sua tutus permanserit. Certe jam inde ab anno 1078 suam Salisburgensem S. Gebehardus reliquit, ac forte etiam biennio citius Pataviensem B. Altmannus; de quorum primo consule Vitam in Opere nostro parte 1 tomi VI Junii in Appendice ad diem XVI ejusdem mensis; de altero Commentarium tom. 2 Augusti pag. 363.
[89] Adhæc Adalbero diu ante annum 1084 non modo Henricum regem, [in eaque non amplius erat anno 1077, quo hæc obsessa fuit;] verum etiam Herbipolensis suos, Henricianis partibus addictos, adversantes sibi habuit, quorum urbem Rudolphus, Sueviæ dux, a Catholicis principibus adversus Henricum rex electus, propterea anno 1077 frustra oppugnavit. Ita discimus ex Annalista Saxone a Sigismundo Calles parte 1 Annalium Austriæ ad hunc annum 1077 relato, cujus Saxonis hæc ibi verba sunt. Mense Augusto rex Rodolfus Wirceburgenses Heinrico fidem servantes, & tam se (Rudolphum) quam Adalberonem episcopum suum, contemnentes, obsedit &c. Consonat plane Conradus abbas Urspergensis in Chronico iisdem fere verbis ad eumdem annum dicens: Collecto dehinc a Saxonia exercitu copioso, Rudolphus Wirceburgenses, Heinrico regi fidem servantes, & tam episcopum suum Adalberonem, quam se, contemnentes obsedit. Jam igitur ab Autumno anni 1077 sanctus Antistes e sua Herbipolensi sede excesserat, seu vi minisve pulsus ab Henricianis, seu sponte sua, ne eorumdem se furori exponeret.
[90] Verisimile mihi est, Adalberonem, non simul atque a sede sua exsulare compulsus fuit, [non tamen jam tum episcopatu spoliatus fivit,] episcopatu quoque suo spoliatum, seu, ut ita loquar, ab Henrico exauctoratum fuisse; sed id primo factum, postquam Guibertus anno 1083 ejusdem regis opera in Romanam Sedem intrusus summum Pontificatum usurpaverat; nec ab alio tempore Poëtam nostrum Beati expulsionem, quam ab eo repetiisse, quo eidem viventi suffectus fuit Meginhardus II. Verbis enim recitatis ibidem præmiserat ista:
Quidamque invasor iniquus,
Nomine Meinhardus, veneranda sacraria pressit.
Porro Meinhardi in Adalberonis locum intrusionem ad annum 1085 signat Chronicon Wirceburgense e codice S. Galli a Baluzio editum, & ab Eckhardo tom. 1 Franciæ Orientalis inter Monumenta historica recusum, quod ad citatum annum 1085 sic habet: Meginhardus Wirziburgensis episcopus constituitur.
[91] Alterum quoque Wirccburgense Chronicon, ex Ms. codice monasterii S. Stephani Herbipolensis ibidem vulgatum, [nec ante annum 1085 in ipsius locum intrusus Meginhardus est;] initium quidem episcopatus Meginhardi cum manifesto, five scriptoris, sive editoris errore anno 1095 illigavit, sed pro hoc legendum esse annum 1085, liquet ex eo, quod ibidem in Adalberone triennium sedis Meginhardo attribuat, vivente Adalberone, quem ejusdem Chronici auctor, anno 1090 obiisse, recte signavit. Item Meginhardus (inquit) fuit administrator ecclesiæ Herbipolensis per III annos, vivente Adalberone. Hisce adde monachum Erphesfordiensem in Additionibus ad Chronicon Lamberti Schafnaburgensis dicentem: MLXXXV Meginhardus quidam doctissimus, sed non secundum scientiam, Wirceburgensis ecclesiæ, vivente Adelbero (alias Adelberone) adhuc episcopo, substituitur. Addo denique & recentiorem Catalogum episcoporum Herbipolensium, in quo sic quoque legitur: Meinhardus II, comes de Rottenburg, multiplici vir eruditione conspicuus, pulso Adalberone, ab Henrico IV episcopus nominatus est anno MLXXXV, die XXV Maii, Clemente antipapa contra Gregorium VII Ecclesiam invadente.
[92] [at prior emigratio illius spontanea fuit:] Waltramus ejusdem temporis schismaticus Naumburgensis episcopus in libro de Unitate Ecclesiæ, teste Sigismundo Calles tom. 5 Annalium Germaniæ pag. 830, B. Adalberoni nostro exprobravit, quod hic, ne cum excommunicato rege communicare cogeretur, episcopatum suum sponte dimiserit, & in Weinspergensem munitionem se receperit. Ita schismaticus iste eximiæ fortitudinis argumentum maledicti loco objecit. At si beatus Præsul propterea sponte recesserit, magnam profecto laudem meruit; ex eoque facto colligitur, cur poëta illius ex sua sede excessum tam sero collocaverit, quia nimirum non de spontaneo exsilio, sed de ejusdem proscriptione per Henricum, deque intruso in ejusdem locum Meinhardo sermonem ibidem habuit. Ut itaque prædicta omnia concilientur, dicendus est B. Adalbero anno 1076 vel sequenti, sive Henricianorum minis compulsus, sive sua ductus religione, ne cum excommunicato rege communicare cogeretur, in voluntarium exsilium (uti etiam fecit S. Gebehardus Salisburgensis archiepiscopus) processisse; deinde vero ab Henrico fuisse proscriptus; hacque de expulsione, non de spontaneo exsilio, locutus esse poëta.
[93] [secessus Lambacum, forte etiam Vini Montem dictum.] Locum, in quem voluntarius Exsul se tunc recepit, Calles ex Waltramo Weinspergensem munitionem appellat. Sed quæ hæc munitio est, vel ubi sita? Nam biographus, poëta, aliique Lambacum in Bavaria, sive in Superiori Austria, quod erat paternum ipsius prædium, ipsum secessisse, constanter affirmant. An castrum aliquod erat ejusdem familia maternæ? Regilam enim matrem ejus poëta ex potenti Francigenum gente Weinsberga natam canit; de qua vide dicta superius num. 20 & sequenti. Huc equidem propenderem, nisi suspicio aliunde esset, Lambacum alio nomine, nescio qua de causa, Weinspergam a Waltramo appellari. Suspicandi ratio est, quod laudatus Calles, ibidem de Beati ex capta postmodum Herbipolensi urbe migratione agens, ex eodem Waltramo hæc recitet: In dilectum sibi Montem Vini (ita Weinsberg Latine dicitur) secessit; ibique anno ab Incarnatione Domini MXC obiit. Atqui constat, Adalberonem, non alibi, quam Lambaci diem suum obiisse, & sepultum esse, ubi hodieque quiescit, ut adeo aut Waltramus, & tempore & loco propinquus, hic vehementer errasse, aut Lambacum per Weinsbergam, & Vini Montem designasse omnino videatur. Ita omnia se recte habebunt.
[94] [Cæso per Hermannum Lucemburgicum Henriciano exercitu,] Lambaci in exsilio suo commorante Adalberone, Rodulphus, qui a Catholicis Germaniæ principibus adversus Henricum rex electus fuerat, ex vulnere in pugna ad Elstram fluvium, in qua hostes devicerat, accepto anno 1080 mortuus est, eique anno sequenti suffectus Hermannus Lucemburgicus. Hic anno 1086 Henricianarum, ut diximus, partium urbem Herbipolim obsidens, cæso Henrici, qui accurrerat, hostili exercitu, cepit, suoque Episcopo, jam decennio exsulanti, restituit. Bertoldus Constantiensis, qui eidem pugnæ interfuit, in Appendice ad Chronicon Hermanni Contracti hoc anno eam multis exponit, quæque ad rem nostram propius pertinent, sic refert: Itaque nostri, per misericordiam Dei victoria potiti, in campo certaminis ea nocte castrametati sunt, & in crastinum ad obsidionem urbis (Herbipolensis) reversi absque sanguine eam ceperunt.
[95] Deinde Wirceburgensi Episcopo cum magnis laudibus civium, [captaque Herbipoli, B. Adalbero,] clericorum & laïcorum in sedem suam restituto, congruoque militum præsidio civitati imposito, ipsi cum magna gloria & lætitia singuli in sua redierunt. Factum est autem hoc prælium in sequenti die post festum sancti Laurentii. Conradus Urspergensis in suo item Chronico eadem sic brevius memorat: Anno Domini MLXXXVI Heinricus imperator Saxoniam vastat. Wirziburg a Saxonibus & Alemannis obsidetur. Ad quem * liberandam imperator copiosum, tam peditum quam equitum, congregat exercitum, pugnaque juxta Bleichfelt commissa, digreditur absque victoria (dicere poterat, Cum magna suorum clade.) Mox urbe ab hostibus capta, episcopus Adelbero introducitur, relictoque cum eo militari præsidio, ad propria quisque proficiscitur.
[96] Ejusdem victoriæ ac restituti in sedem suam Adalberonis pariter meminit scriptor synchronus aut suppar, [aliique Catholici antistites in suas sedes restituuntur.] Paulus Bernriendensis in Vita S. Gregorii VII Papæ, a majoribus meis data die XXV Maii, in cujus capite 12, num. 101, eamdem ab hoc sancto Pontifice prædictam fuisse, tradidit his verbis: Suasit (S. Gregorius consultus, quem post mortem suam in Pontificatu sibi substituendum cuperet) eligi vicinum Desiderium (abbatem Casinensem) licet brevissime victurum, non tamen absque typo victoriæ Victorem esse appellandum. Nam in diebus ejus, qui quatuor aptati sunt mensibus, famosam victoriam dedit Dominus Apostolicæ Sedis propugnatoribus de adversariis ipsius, per quam etiam cathedram suam, diu ab invasoribus detentam, recepit Wirzeburgensis episcopus, nomine Adalbero, vir spectabilis natu, honorabilis vultu & actu, reduces habens venerandos coëpiscopos, prædictum Gebehardum Constantiensem, & Heremannum Metensem, qui & ipsi sedes suas amiserant. Sigismundus Calles tom. 5 Annal. Eccles. Germaniæ, pag. 830 ex Waltramo, quantum apparet, addit, Adalberonem tunc ab Hartwigo, Magdeburgensi archiepiscopo in civitatem suam reductum fuisse. De hac Beati restitutione silet biographus Lambacensis, sed eam non prætermisit poëta noster, ut suo loco videre licet.
[97] [Sed recepta per Henricum Herbipoli, Beatus rursum expellitur,] At minime diuturnam beato Antistiti eam sedis suæ receptionem fuisse, ex vetustis Chronicis discimus. Wirceburgense Baluzianum, apud Eckhardum tom. 1 Franciæ Orientalis inter monumenta historica recusum, ad citatum annum 1086 sic habet: Wirziburg a Saxonibus capta est, & mox ab imperatore acquisita est. Similiter Annalista Saxo apud Calles relatus postquam dixit, Wirceburgum in fœderatorum potestatem venisse, mox subjunxit: Sed paulo post eadem urbs ab imperatore recipitur, expulsoque Adalberone, Meginhardus cum suis restituitur. Eadem prorsus habet Conradus Urspergensis, pariter subjungens: Sed paulo post eadem urbs ab imperatore recipitur, expulsoque Adelberone cum suis, Meginhardus restituitur. Satis itaque certum est, non multum temporis inter hanc beati Viri in civitatem suam reductionem, iteratamque ex eadem expulsionem itercessisse; an tamen hæc potius ad annum 1086, an ad sequentem referenda sit, non ita constat, cum voces istæ mox ac paulo post saltem aliquot mensium intercapedinem in simili argumento patiantur. Poëta noster infelicem hunc eventum saltem uno anno præpropere statuit, nimirum:
Anno milleno, quinto, lustrisque bis octo;
id est, anno 1085, quo scilicet Herbipolis nondum capta fuerat ab Hermanno, nec in eam restitutus Adalbero.
[98] [malens episcopatu suo carere, quam consentire excommunicatis,] Ad posteriorem hanc Herbipolis per Henricianos obsidionem haud dubie referenda sunt, quæ de beati Præsulis constantia ex supra dicto Waltramo schismatico episcopo, pro suo genio ipsum propterea pertinaciæ insimulante, sæpe laudatus Calles in Annal. Eccles. Germ. descripsit hoc modo: Obsessus erat Adalbero in Wirziburg civitate ab imperatore, & non poterat adduci ad pacis conditionem, sive per episcopos, sive per principes regni, qui erant cum imperatore, dicens, se quidem posse mori, non flecti, ut vellet umquam sponte sua regem Henrichum (a communione Catholica rescissum) videre, vel alloqui. Subdit ibidem, nec immerito, Calles, opinari se, eam animi constantis speciem movisse Henricum regem (nam virtus vel invitis placet) ut, quod ibidem addidit Waltramus, Adalberonem liberum ex urbe dimitteret. Adalbero, inquit Waltramus, accepta abeundi licentia de civitate Wirziburg, cum ad pacis conditionem flecti non potuisset, in dilectum sibi Montem Vini secessit, ibique anno ab Incarnatione Domini MXC obiit.
[99] [& post mortem duorum suæ sedis invasorum] Expulso e civitate Herbipolensi Episcopo, Meinhardus, seu Meginhardus, ejusdem episcopatus invasor, in eam reductus fuit, tenuitque usque ad annum 1088, quo mortuus successorem habuit suæ factionis hominem Emehardum, anno sequenti die VIII Kalendas Augusti, si recte signavit Chronici Wirceburgensis Baluziani auctor apud Eckhardum. Urspergensis & illius mortem, & hujus successionem eodem anno memorat: Anno Domini, inquiens, MLXXXVIII… Meginhardus episcopus Wirciburgensis obiit, cui Emehardus successit, vivente adhuc Adelberone. Poëta, silente rursum anonymo Lambacensi in Vita, scribit, Adalberonem post Meginhardi obitum rursus invitatum fuisse, ut episcopatum suum resumeret, sed infidam sortem jam satis expertum, recusasse, placidamque in Lambacensi, quod condiderat, monasterio vitam episcopalibus infulis prætulisse. Poëtam audiamus. Sic canit:
[100]
[in eadem invictus perstitit sententia.]
Tum rursus viduam venerandus Adalbero sedem
Sumat, sollicita multorum voce rogatur.
Ille sed exhorrens dubiæ ludibria sortis,
Ut qui bis fuerit justo spoliatus honore,
Vota petitorum rapidis dedit irrita ventis.
Perplacet æthereis reliquum traducere tempus
Obsequiis, sanctas queis struxit Fratribus ædes
Concordi innocuæ sociatum fœdere vitæ.
His favet Waltramus, schismaticus, ut diximus, episcopus Naumburgensis, ex quo Calles noster in Annal. Eccles. Germ. narrat, Adalberonem, aliquando ad Henrico rege amica legatione ad custodiam gregis sui invitatum, oblatam conditionem respuisse. At fuerit sine omni dubio invitationi ea addita conditio, ut ille ab Apostolicæ Sedis partibus accederet ad schismaticas, quas cane pejus ac angue merito oderat, quemadmodum ex præmissis quilibet colliget. Quam ob rem existimo ego, eum non tam beati otii apud Lambacenses desiderio, quam religione ductum, ad sedem suam redire respuisse. Hoc ipsum etiam liquet ex illiusmet epistola anno 1089 data, Vitæque edendæ inserta, quæ sic incipit: Altmanno… Adalbero, Dei gratia Herbipolensi ecclesiæ præfectus, licet nunc violentorum manu injuste ejectus. Quomodo autem sic scribere ipse potuit anno 1089, si jam ab anno 1086, salva religione sua, eidem ad sedem suam liber patuerit regressus?
[101] Perrexit igitur in fide constans Antistes apud Lambacenses suos commorari, [Anno 1090 die VI Octobris] apud quos & vita functus & sepultus est. Pauca vero, quæ ab eo interim gesta novimus, supra retulimus; atque inter hæc fuisse ostendimus Lambacensis ecclesiæ dedicationem, post cujus sollennitatis narrationem subdit biographus, ad Beati mortem festinans: Secundo deinde anno beatus præsul Adalbero migravit ad Dominum. Poëta annum mortis illius, mensemque ac diem clarius expressit his duobus versibus:
Octobris sexto divina a Prole redemptus
Mille annos, deciesque novem cum volveret orbis.
Ex poëta ergo obiit ille anno 1090, die VI Octobris. De tempore emortuali conveniunt aliquot melioris notæ chronologi antiqui, alii aliis explicatius, inter quos Conradus Urspergensis in suo ad eumdem annum Chronico ait: Adelbero, Wirciburgensis, de sede sua jam diu depulsus, in Baioaria moritur, ibique in monasterio suo Lambach sepelitur. Præiverant ipsi, tum alii, tum scriptor eidem Beato synchronus, Bertoldus presbyter Constantiensis in Appendice ad Hermannum Contractum, editionis Urstitii ad eumdem annum breve quidem, sed insigne ipsi elogium texens, quale huc transfero.
[102] Adalbero, reverendæ memoriæ Wirceburgensis episcopus, [Lambaci exsul moritur] unus de antiquioribus episcopis, in causa S. Petri strenuissimus (adversus) Guibertum, & ejus complices, post multa pericula, persequutiones & exilia, quæ pro Christo libentissime passus est, in bona confessione diem clausit extremum in prædio suo, quod Laubac vocatur. Jam dedi supra num. 33, ubi de initio episcopatus ipsius egi, locum Annalistæ in quo iidem annus, mensis ac dies assignantur, aliæque notæ chronicæ tam accuratæ adduntur, ut nihil certius possit desiderari. Ne actum agam, consule dicta ibidem. Cum hisce omnibus apprime etiam conveniet biographus, ipsum secundo post dedicatam Lambacensem ecclesiam anno obiisse, dicens verbis num. 101 datis, si hanc dedicationem die XVIII Kalendas Octobris anni 1089 celebratam cum Pezio legamus, secus, si cum Joanne abbate, anno 1088. Ut enim die VI Octobris anni 1090 solum currebat annus secundus a XVIII Kalendas Octobris, seu a die XIV Septembris anni 1089, ita eodem die VI Octobris anni 1090 currebat annus tertius a dicto die XIV Septembris anni 1088. Hæc annotasse juvabit, ut hinc etiam solide confirmentur, quæ de dedicatione ecclesiæ Lambacensis anno 1089 affigenda superius disserui.
[103] Ceterum de die emortuali biographus quoque consentit, [episcopatus sui quadragesimo sexto,] in Libello Miraculorum apud me num. 57 asserens, anniversarium ipsius Beati diem apud Lambacenses coli solitum octava die Angelorum, quæ die VI Octobris celebratur. Consentit denique etiam recentior Catalogus episcoporum Herbipolensium, a me jam crebro laudatus, qui ejusdem elogium claudit his verbis: Restitutus iterum (in episcopatum suum) iterumque ejectus, in monasterium Leimbacense secessit, ibidemque post XLV annos varia fortuna in episcopatu actos cum fama sanctitatis obiit anno MXC, die VI Octobris, majorum suorum in tumulo in dicto monasterio illatus. Quadraginta quinque in episcopatu exactos annos, quibus annumerandi sunt, quos in exsilio exegit, atque interim substitutos habuit, Meginhardum & Emehardum, ei etiam tribuit anonymus monachus Erphesfordiensis in Additionibus ad Lambertum Schafnaburgensem. Ejus verba accipe. Adelbero Wurtzburgensis episcopus obiit. Vixit autem in episcopatu annos XLV, menses III. Sed omnium accuratissime ejusdem sedis tempus signavit Annalista Saxo, cujus verba recitavi num. 33, cuique plane consonat Chronicon Wirceburgense Baluzianum apud Eckhardum in Historia Franciæ Orientalis tom. 1, pag. 815.
[104] [ætate gracit & meritis,] In hoc ad eumdem annum 1090 pariter legitur: Domnus Adelbero, XX post beatum Burchardum sacrosanctæ Wirziburg. ecclesiæ episcopus, III Kal. Julii constitutus, vixit in episcopatu annos XLV. menses III. dies VII. Obiit II Nonas Octobris. Ini, si placet, computum, exactissimum reperies, ut jam dixi loco mox citato. Ex dictis collige, Adalberonem, qui, ut jam alibi observavi, nusquam legitur admodum juvenis ad episcopatum pervenisse, quem tribus supra quadraginta quinque annos mensibus tenuit, octogenarium circiter, ac forte etiam paulo majorem fuisse, dum obiit. Certe grandævum illum mortuum esse, indicant Bertholdus Constantiensis, & poëta noster, quorum primo unus de antiquioribus episcopis vocatur, ab altero fessus tardusque senilibus annis obiisse asseritur. Magni Viri laudes per hujus Commentarii decursum ex vetustis scriptoribus jam recensui, inter quos ipse quoque, qui eum pessime oderat, Waltramus schismaticus episcopus Naumburgensis ejusdem fidem & invictam constantiam, dum maledicere conabatur, vel invitus celebravit; ac præterea, teste Sigismundo Calles, alio in loco fassus est, eumdem præclariorem fuisse cæteris suæ partis (Catholicæ) episcopis & nobilitate pariter & scientia, ac religione simul & ætate, utpote, qui jam obierit quadragesimum annum ordinationis suæ.
[105] [ibidemque sepultus claret miraculis.] Sepultus autem est in sua Lambacensi ecclesia, in familiæ monumento, quem locum sibi elegerat, tum ut in monasterio a se condito, sicut olim juvenis promiserat, supremam carnis resurrectionem exspectaret; tum ut impleret omen, quod e lapsa ex episcopali suo annulo, dum eamdem ecclesiam consecrabat, gemma ceperat, ad populum conversus dicens: Hæc requies mea in seculum seculi: hic habitabo, quoniam elegi eam; uti legitur in Vita recudenda num. 31. Non defuisse ad ipsius sepulcrum miracula, auctor poëta est, Vitam metricam sic claudens:
Præmia nec meritis hic desunt, namque miraclis
Non dubiam testata fidem monumenta refulgent,
Optatamque ægris reddunt consulta salutem.
Quæ tamen hæc miracula fuerint, non explicat; forte tamen non alia hic indicavit, quam quæ ex anonymo ejusdem B. Adalberonis biographo recitabimus; verum hic, prætermissis antiquioribus, solum recensuit ea, quæ suo tempore sub finem seculi XII, & inchoato XIII contigisse compererat.
[106] Hieronymus Pezius tom. 2 Script. rerum Austriacarum, [Epitaphia de illo inventa in codice Lambacensi] post Vitam metricam, Rhythmumque, Antiphonam & Orationem, de quibus consule hujus Commentarii § 1, tria edidit B. Adalberonis epitaphia metrica ex cod. Ms. Lambacensi, quæ tamen, an umquam ipsius tumulo inscripta, aut publice appensa fuerint, non edicit; quod nec mihi verisimile apparet. At qualiacumque sint, ea accipe. Primum sic habet.
En pater electus Adalbero pulvere tectus,
Virtutum cumulo vivit in hoc tumulo.
Vivere dicendus, nec erit sub morte tenendus,
Cui, dum vivebat, vivere Christus erat.
O Pastor qualis! O gloria Pontificalis!
O lux Ecclesiæ, gemma, decus patriæ!
Herbipolis gaude, tanto de Præsule plaude;
Nos celebrare pias sufficit exequias.
Octobri nona datur expectata corona,
Dum via grandis eum transtulit ante Deum.
In penultimo versu manifestus est error chronologicus: nemo enim veterum aut etiam recentiorum scripsit, B. Adalberonem die IX Octobrisobiisse, sed omnes, pridie, vel II Nonas, seu die VI Octobris. Si epitaphii auctori incommodum erat verum illius mortis diem suo versu exprimere, omittere præstabat, quam falsum signare.
[107] Alterum, quod ibidem sequitur, etiam magis vitiosum est. [subinde vitiosa.] En illud.
Hic jacet in tumba Adalberonis beati
Corpus, Fundatoris nostri, ac Herbipolensis
Præsulis, qui signis claruit multis, quoque annis
Mille transactis obiit denisque peractis.
Ad ultimum versiculum observat ista editor Pezius: Verbum DENIS inductum est in Ms., & supra id hic numerus 19 legitur. At vel sic vitiosus annus mortis exprimitur, qui, ut qualicumque carmini adaptaretur, sic potius indicandus erat:
Mille transactis obiit denisque novenis.
Constat enim ex dictis, beatum Episcopum, non anno 1091, sed 1090 obiisse. Tertium denique ibidem tale est:
Quicumque has nostras peregrinus tendis ad ædes,
Hancque meam tumbam noscere forte volens:
Sum comes ex Lambach, cui nomen Adalbero quondam,
Inclytus & præsul Herbipolenfis eram.
Heinricus cæsar Francorum depulit urbe *,
Pontificem summum quando secutus eram.
Hinc ego sub patriæ cogebar pergere fines,
Fundavi hocque sacrum monte monasterium.
Quod, rogo, si poteris, parvo cum munere dones;
Ut tibi sidereum det Deus ipse polum.
[Annotata]
* l. quam
* i. e. Herbipoli
VITA,
Auctore anonymo monacho Lambacensi seculi XIII inchoati,
Ex editione Hieronymo Pezii tomo 2 Scriptorum Rerum Austriacarum.
Adalberto episc. Herbipolensis conf. Lambaci in Austria Superiori (B.)
BHL Number: 0030
A. anonymo.
PROLOGUS.
[Multa Electorum Dei gesta] Inter cætera rudimenta sua Apostolus ait: “Christus heri & hodie, ipse & in secula seculorum a.” Et Joannes: “Qui erat, & qui est, & qui venturus est.” Per hæc tria distinctionis membra, tria intelligimus tempora, præteritum, præsens, & futurum, per quæ mundus partim evolutus est, evolvitur & evolvetur. In præterito enim tempore, post patriarcharum & prophetarum, ante Legem, & sub Lege, glorificationem, Christus Apostolos vocavit & justificavit, martyres sanguine purpuratos coronavit, confessores, heremitas, anachoritas, qui carnem suam crucifixerunt cum vitiis & concupiscentiis, in gloria æterna beatificavit, virgines felici consummatione assumpsit, denarioque vitæ remuneravit. Hodie autem, id est, in præsenti tempore, usque ad novissimum electum, qui in fine mundi nasciturus est, cottidie non desinit vocare, quem vult, justificare, quem vult, beatificare, quem vult, signis clarificare, quem vult, ut restaurentur ruinæ, & ædificentur muri Hierusalem, donec impleatur numerus electorum in superna felicitate locandus, qui numerus soli Deo est cognitus, de quo Johannes ait: “Vidi turbam magnam, quam dinumerare nemo poterat b”: & ipse ait: “Reliqui mihi septem millia virorum, qui non curvaverunt genua ante Baal c.” Finitum pro infinito d. Sic, sic ludit in humanis divina potentia rebus. Mundus in maligno positus est. Et mundus in immundo nequit ullus vivere mundo, nisi, quem Deus elegerit de mundo, & posuerit, ut eat, & fructum afferat: tamen non minus potest Deus nunc, quam tunc, non minus sanctificat, quem vult, nunc, quam tunc, ubi vult, & quando vult.
[2] [multi scripserunt, alii profana & parum utilia,] Pleraque Sanctorum Gesta, Vitæ & Passiones eorum inveniuntur in Gestis Pontificalibus, pleraque in Ecclesiasticis Historiis, pleraque in autenticis Cronicis. Ibi omissa, flores e & lucernæ ecclesiarum, qui suo tempore fulgebant in Ecclesia, ut sol & luna, ut splendor firmamenti, illustri stylo depinxerunt, & posteris memoriter & æternaliter retinenda tradiderunt. Philosophi, ut humanæ sapientiæ tutius liberiusque studerent, omnia sua quidam ex eis f reliquerunt; omnem conatum, omne desiderium suum ad discendam, postea ad docendam sapientiam transtulerunt; cursus, vias, virtutes siderum rimati sunt; terrarum spatia, & cætera hominibus incognita sollerti investigatione perdidicerunt.
Sic sua gentiles studuerunt ficta poëtæ
Grandisonis pompare g modis, tragicoque boatu;
& ritu magistro h, pulchra mendacia sua, parum posteritati profutura, pulchris ænigmatum adumbrare & includere figuris. Alii res gestas regumque, ducumque, & tristia bella, ceterasque mundi vanitates & lenocinia operose conscripserunt, & proinde nil aliud, nisi laudes humanas meruerunt, ad postremum vero spes suas fabulis, animas tumulis tribuerunt.
[3]
Laudamus veteres, sed nostris utimur annis. [noster fundationem monasterii Lambacensis gestaque ac miracula B. Adalberonis tradit.]
Cur miseri Christiani salutem, quam operatur Deus in medio terræ secus eos, immo in eis, gratiasque sanitatum, quas indies & vident & experiuntur, turpi & inerti somno desidiæ & incuriæ depressi, negligenter æterna moliuntur oblivione tumulare, quas ipse vult ad laudem nominis sui toti mundo radiare? Sed, quia generatio præterit, & generatio advenit, ne volubilibus annorum curriculis desidiosa, quæ istius temporis facile subrepit hominibus, negligentia posteritas post successura oblivioni tradat originem Lambacensis cœnobii, fundatores ejus, quibus summam & æternam debemus reverentiam, insuper signa & miracula, virtutesque sanitatum, quibus misericordia Domini, qua plena est terra, tumulum beati patris nostri, episcopi Adelberonis, illustravit, dignum posteris commendare duximus i, ne isto terribili multemur elogio: “Qui ignorat, ignorabitur k.” Et Propheta: “Væ mihi, quia tacui l.” Digne enim in memoriam vertitur hominum, qui ad gaudium transiit angelorum.
ANNOTATA.
a Ad Hebræos cap. 13, ℣. 8. Jesus Christus heri & hodie: ipse & in secula.
b Apocalyp. cap. 7, ℣. 9.
c Ad Roman. cap. XI ℣ 4.
d Joannes abbas Lambacensis habet: Ponens numerum finitum pro infinito.
e Idem: Quæ ibi omissa, ea viri illustres, flores &c.
f Idem omisit: Quidam ex eis.
g Idem: Ornare.
h Idem: Magnifico.
i Hic unus ex locis est, ex quibus § 1 conclusi, hujus Vitæ scriptorem fuisse monachum Lambacensem, eumdem etiam esse auctorem Libelli miraculorum, quem post hanc Vitam recensebo.
k Epist. 1 ad Cor. cap. 14, ℣. 38: Si quis autem ignorat, ignorabitur.
l Isaiæ cap. 6, ℣. 5.
CAPUT I.
Beati Adalberonis illustres parentes & consanguinei: pia
pueritia: institutio primo Herbipoli, deinde Parisiis: reditus
Herbipolim: ad episcopatum evectio: secessus Lambacum.
[Ex Arnoldo & Regila natus Adalbero, Gotfridum virum bellicosum,] Igitur a, sicut veridica veteranorum tradit assertio, erat quidam comes, Arnoldus b nomine, qui castrum opinatissimum in Lambacensi c loco, sicut ipse situs curiosos inspectores edocet, juxta fluvium, cui vocabulum Truna d, inhabitabat; ubi vectigalia & tributa secundum antiquam legem a transeuntibus solvebantur, quæ & posteris inibi commorantibus legitimo jure, quo ad se transmissa erant, reddenda reliquerat, licet modo per incuriam intermissa sint. Hic ex Regila nobili uxore, ex Francia Orientali oriunda, plures suscepisse filios fertur, de quibus nunc non est dicendum per singula; paucos tamen propter seriem narrationis prosequi, non contemnenda cogit nos ratio. Habebat filium, nomine Gotfridum, dignitate marchionem, virum strenuum & fortem, virum rebus bellicis aptissimum, crebris præliorum successibus fortunatum, qui, ut decuit juvenile decus,
Gaudet equis, canibus e, & aprici gramine campi,
[5] [fratrem habuit, sororem Ekkeberto comiti nuptam;] Cujus ditioni cum reditibus circumjacentibus serviebat Putina, urbs inclyta & famosa, quæ quasi metropolis & mater civitatum versus Pannoniam ad Australem plagam ad arcendos hostiles Pannoniorum incursus & devastationes antiquitus constituta fuit f. Magnæ etiam nobilitatis & ingenuitatis secundum seculi dignitatem habebat filiam g, quæ nupsit Ekkeberto comiti, cujus castrum, Niwenburc h dictum, in ora Eni fluminis est situm. Huic post felicem fratrum excessum in sortem dotis urbs Putina cum omnibus ad se pertinentibus cecidit.
[6] [ipse etiam puer, pietati addictus,] Beata itaque Regila, benedictionibus dulcedinis præventa, de benedictionibus concepit & peperit filium, Adalberonem dictum i, benedictum a Domino fructum, in quo benedicenda fuit omnis tribus & parentela sua, utpote qui de stirpe sancta descendisset. De radice enim bona nascitur omne bonum. Mox mirum in modum Filius sapiens gloria cœpit esse patris, gradatim de virtute in virtutem ascendens, seculi blandimenta despiciens, Christo rectore, Christo duce, sic transiens per bona temporalia, ut non amitteret æterna. Necdum tamen emensis infantiæ annis igne Sancti Spiritus spirans, anhelare non desiit ad regnum vitæ perpetis, omnia regna mundi & gloriam eorum parvi pendens, spurcitias diaboli impolluto calle transiens, sacramenta militaria execrans, totum searbitrio Domini & voluntati mancipans.
[7] Pater autem pius, considerans piam & irrevocabilem in Filio constantiam, veritusque Dei incurrere offensam, si eum a bono retraheret proposito, [& a patre Deo dicatus, primo Herbipoli, deinde Parisiis eruditus, redit Herbipolim,] communicato cum suis senioribus & sanioribus consilio, Filium suum, primæ ætatis flore nitentem, Herbipolim usque perduxit, eumque, secundum quod canonum & decretorum edocent scita, Deo, & Sanctis ibidem quiescentibus, in æternum militaturum obtulit; addito, quo in Franconia abundabat, patrimonio, sub pontificis, qui tunc cathedræ Herbipolensi præfuit k, sub cleri plebisque testimonio. Ad rudimenta litteralia dispositus in brevi spiritu sapientiæ & intellectus adeo affatim est imbutus, ut omnes mirarentur super doctrina & responsis ejus. Ubi vero annos adolescentiæ intravit, cum consilio, conniventia auctoritateque pontificis sui, assumptis aliquibus sodalibus, Parisius pervenit; ubi tunc, sicut & nunc, omnium floruit peritia artium; ibique dulcibus abundanter theoriæ refectus fructibus, sapientia plenus Herbipolim est regressus.
[8] Erat l ei comes ac socius itineris Gebehardus, vir venerandus, [socios habens SS. Gebehardum Salisburgensem,] vir dilectus Deo & hominibus, qui providentia Dei electus & ordinatus Salzburgensis archiepiscopus m, monasterium in honore beati Blasii, episcopi & martyris, quem sibi speciali prærogativa elegit & prece continua adoptavit patronum, inter montana, unde & ei Admunt n vocabulum indidit, fundavit; illud etiam sufficientibus Fratribus cumulavit, quibus necessaria tam large administravit, ut terrenis divitiis cælestes adipisci largitate eleëmosynarum possint: ubi insuper in pulvere mortis feliciter obdormiens, novissimam expectat tubam ad resurgendum o. Nam regularis disciplina & antiqua patrum veteranorum scita adeo ibi jugiter exercentur & observantur, ut Fratres Dei laudibus insudantes, cunctis ubique terrarum positis exemplo sint virtutis & salutis, ut merito de iis dicatur: “Videant opera vestra bona, & glorificent Patrem vestrum, qui est in cælis p.”
[9] Habuit q præterea alium comitem, Altmannum videlicet, [& Altmannum Pataviensem, postea episcopos.] virum omni morum honestate donatum, omni laude dignissimum, virtutibus & signis ditatum, qui nutu Dei cathedra pontificali Pataviensis ecclesiæ sublimatus, tam gloriosam, quam religiosam vitam duxit, & mors ejus nihilo minus pretiosa in conspectu Domini extitit r. Hic monasterium in monte Gotewico in Austria sub honore Dei Genitricis & perpetuæ Virginis Mariæ constituit s, quam sibi unicum præ cæteris Sanctis elegit asylum, & patronam, clementia & misericordia plenissimam. Ibi etiam rogatu ipsius, migrans ad Dominum, tumulatur t, cujus sepulchrum frequentibus illustratur signis u.
[10] Aliquibus vero elapsis diebus, vel annis, præsul x Herbipolensis vita ex hac decedens migravit ad Dominum. [Herbipolensis episcopus creatus,] Ordinante itaque eo, cujus providentia in sui dispositione non fallitur, vicinorum præsulatuum episcopi, universi ipsius præsulatus prælati, principes & primates, patroni regionum, tribuni & optimates, clerus & populus utriusque sexus & ætatis, a minimo usque ad maximum, uno ore, unanimi consensu, pari voto, vociferant, clamitant, Adalberonem episcopatu fore dignissimum. Quid multa? Canonice a cunctis eligitur, electus Ecclesiasticis justitiis y stabilitur, stabilitus tempore opportuno consecratur z, consecratus satis optime sapienterque in episcopatu conversatur, curam ejus in his, quæ sunt ad Deum & homines, decentissime administravit, vitam irreprehensibilem duxit, pater orphanorum, solator & recreator pauperum, judex viduarum, defensor extitit pupillorum.
[11] [misericors ac justus optime gubernavit.] Adeo enim dilexit justitiam, & odivit iniquitatem, tam in spiritalibus, quam in secularibus judiiciis, ut putares, Psalmistam de eo dixisse: “Misericordiam & judicium cantabo tibi aa;” ut referas misericordiam ad spiritalia; judicium ad secularia. De priori enim dicitur: “Estote misericordes, sicut & Pater vester misericors est bb: de sequenti vero: “Juste judicate, filii hominum cc.” Duo porro dignitatum insignia gerit episcopus Herbipolensis; præsulalatus videlicet, & ducatus, sicut in his versiculis dicitur:
Pontificem, pariterque ducem, stola signat & ensis:
Jure suo tenet ista duo locus Herbipolensis dd.
Ita dextera Dei exaltatus, strenue & gloriose curam episcopalem administravit usque ad tempora schismatis, quod tunc inter imperatorem Heinricum, & filium suum ortum est ee. Sed de his postea. Nunc vero, qualiter institutio Lambacensis cœperit, breviter dicendum.
[12] [Auctor priscæ Ecclesiæ tempora laudat,] In ff primitiva Ecclesia, cum post apparitionem benignitatis & humanitatis Salvatoris nostri Dei aurea & argentea illuxissent secula, plerique fidelium, sectatores bonorum operum, vitam istam transitoriam & caducam considerantes, de qua dicitur: “Vanitas vanitatum, & omnia vanitas gg” mansura & æterna totis desideriis anhelantes, Christum hæredem patrimoniorum suorum constituerunt. Nam ecclesias impendiis suis construxerunt, monasteria fundaverunt, res suas, reditus, possessiones Christo famulantibus contulerunt, pro quibus memorias & glorias æternas meruerunt, insuper thesauros & divitias cælestes adepti sunt. Nunc vero, quia ultima de Superis terras Astræa reliquit, & ferrea secula nimis invaluerunt, invalescendo fere ubique prævaluerunt.
[13] [sua deflet.] Regnat avaritia, regnant, dominantur avari, divites egent, & esuriunt rapinam, non justitiam, quorum animi sunt, velut
Hamus, avarus, edax & rete capacius orbe,
Omnia cum capiant, insatianter hiant.
Casas in honore Dei constructas destruunt, & indies demoliri nituntur, possessiones, decimationes Deo famulantium invadunt, rapiunt, comminuunt, hostiliter, violenter, incessanter, nec Deum, nec hominem verentes. Hinc est, quod ubi ubi ecclesias dirutas videmus, ruinas infinitas cernimus; &, ubi prius gloriosa claruerant cœnobia, nunc qualescunque aspicimus ecclesiolas, & plebeia conventicula pro Religiosis conventibus, in sanctitate & justitia Deo servientibus.
[14] [Beati pater fundat cœnobium clericorum in Lambach.] Arnoldus itaque comes, cujus in primordio narrationis fecimus mentionem, cujus gratia & ista prælibavimus, pro terrenis cælestia, pro parvis magna, pro caducis sempiterna adipisci desiderans & anhelans, uxore viduatus, filiis & hæredibus (excepto Wirzburgense episcopo Adalberone) orbatus, castro suo, in Lambacensi loco sito, destructo, monasterium in honore beatæ Dei Genitricis Mariæ construxit, ut, ubi erat domus exactionis, ibi fieret domus orationis, & ubi pridem illicita commercia, Christi deinceps frequentarentur mysteria. Aggregavit præterea (sicut seniorum percepimus relationibus) XII clericos, non cœnobiali lege in cœnobio degentes, sed in vicinia claustri circumquaque in singulis tuguriis commorantes, deputatis eis, prout cuique opus esset, necessariis. Certis enim & statutis temporibus, vel horis, ad monasterium Divina acturi veniebant; quibus peractis, ad sua remeabant, suis inclusi cellulis hh.
[15] In diebus illis incentor nequitiæ & omnium malorum, [Turbato in Romano imperio] caput & initium omnis peccati & jurgiorum, hostis pacis & concordiæ, disseminator & amator discordiæ, dolens & invidens, pacis & quietis gratiam imperio Romano & Christianis tunc temporis arrisisse, suscitavit rixas & dissensiones odiaque inter imperatorem Heinricum, qui Romanæ reipublicæ præfuit, & Heinricum filium ejus, in tantum, ut regnum paternum omnimodis affectaret, eumque omnibus conatibus, tum clam, tum palam, impugnaret, & animum ejus, oblitus paternæ reverentiæ, indies exacerbaret. Tum vero assciscit sibi arte pestifera patris secretarios, cubicularios, consiliarios, duces, tetrarchas, palatinos, universique regni principes: & alios quidem emollit blanditiis, alios impetit minis & terroribus, illos nefandis suggestionibus, illos verbis ad deprecandum compositis & muneribus, illis prædiorum & benefic orum copiam, illis urbium & castellorum eminentiam, &, quod magis corda sitiunt mortalium, infinitam thesaurorum pecuniam promittit & offert. Nam
Dulci gaza sono citharizat in aure potentum;
Tam suavem nescit musica tota sonum.
[16] Quid enim? Nihil opertum, quod non reveletur, [rerum statu,] neque absconditum, quod non sciatur. Tum in lucem prodeunt insidiæ; regnum invaditur, erematur, spoliatur: pater senior a filio calumniis attenuatur acriter, inhumane, crudeliter. Cerneres ibi impletum, quod Veritas aliquando prædixerat: “Quia surget gens in gentem, & regnum adversus regnum, & insurgent filii in parentes ii.” Et illud: “Omne regnum in seipsum divisum desolabitur.” Sic imperator imperatoria majestate & dignitate privatur; sic filius patrem armis & universis agminibus, non reveritus canos multi temporis, depilavit. Quid plura?
Expulit illatis patrem crudeliter armis kk.
[17] Apostolicus vero, qui tunc Romani culminis Pontificatum tenuit, [aliis episcopis alio fugientibus,] audito nefando schismate & scelere, quod posset non solum Romanum imperium, sed etiam totum maculare disturbareque orbem Christianum, inito consilio, imperatori resistentes, filio inique consentientes & faventes, universosque complices suos, utpote operarios iniquitatis, dictata super eos sententia, excommunicavit ll. Tum omnis Ecclesiastica sublimitas, omnium graduum dignitas, cupientes Domino servire in sanctitate & justitia, nefas existimantes regiæ, immo iniquæ subdi clientelæ, aut fugam iniere, aut diversis se injuriis sponte obtulere, aut in speluncis & exiguis sylvarum uniti tuguriis more bestiarum delituere; ut aliquando beatus Blasius & S. Sylvester fecere mm. Habebant enim præceptum Domini: “Cum persecuti vos fuerint in civitate ista, fugite in aliam nn.”
[18] Fervente oo itaque persecutionis sævitia, episcopus Adelbero, [Adalbero se recipit ad Lambacenses.] cum nequiret & nollet nefariæ contraire potestati, horrens etiam communicare excommunicatis; magis vero metuens offensam Dei & Papæ incurrere, si manus parricidis daret & homicidis, collecto cum suis consilio, elegit “abjectus esse in domo Domini, quam habitare in tabernaculis peccatorum pp.” Contempta denique Pontificatus dignitate, reversus est in Bavariam ad terram patrum suorum; inveniensque hæreditatem paternam fere exhæredatam, & spiritu consilii repente informatus, seipsum cum omni patrimonio ad cœnobium beatæ Mariæ transtulit, ad locum sibi dilectissimum, qui caros parentum suorum cineres, avi videlicet, patris & matris, fratrum, aliorumque consanguineorum, felici gremio foveret, & ubi (sicut hodie cernitur) requiem sibi in seculum seculi elegit.
ANNOTATA.
a Huic primo capiti apud Pezium præfiguntur ista: Incipit de institutione Lambacensis cœnobii, & Vita Adalberonis episcopi: apud Joannemvero abbatem: De parentibus & vita B. Adalberonis episcopi Herbipolensis.
b De Beati parentibus, fratre, sorore &c vide dicta in Commentario prævio §2.
c Adi prædicti Commentarii § 2, num. 19.
d Germanis die Traun, Austriæ Superioris fluvius, qui ex cognomine lacu ortus, non longe infra Lentium se miscet Danubio.
e Rectius hic habet Joan. abb. Canibusque: nam & ita exigit carminis metrum, & sic legitur apud Horatium in Arte poëtica, unde is versus acceptus est.
f Nunc castrum & oppidum est Austriæ Inferioris, vulgo Pitten appellatum. Adi Commentarium prævium num. 22.
g Hanc fuisse nominatam Mechtildem, dixi in Commentario prævio num. 23, ubi etiam de illustri pioque eiusdem conjuge Ekkeberto quædam annotata leges.
h Joan. abb. perperam: Nunenburg; est enim Neuburg, de quo hic, castrum in Bavaria Superiori, Scherdingam inter & Patavium in ora fluminis OEni.
i Annum, quo natus Adalbero est, determinare non possum. Vide tamen dicta in Comment. prævio num. 24 & 104.
k Præerat tunc Herbipolensi ecclesiæ episcopus Henricus I, vel, qui huic successit, Meginhardus I.
l Hisce utraque editio, velut tituli loco, præmittit: De Gebehardo archiepiscopo Salzburgensi.
m S. Gebehardi, Salisburgensis archiepiscopi, gesta illustrata habes apud nos tom. VI Junii, in Appendice ad ejusdem mensis diem 16.
n Admontensis in Styria cœnobii fundationem legesis in ejusdem S. Gebehardi Actis, loco mox citato.
o Vide, quæ de Gebehardi, Adalberonis ac mox laudandi Altmanni in juventute sua de episcopatibus obtinendis, condendisque monasteriis præsagio aliunde retuli in Comment. prævio num. 26 & duobus seqq.
p Matth. cap. 5, ℣ 16.
q In utraque editione tituli loco hic denuo præfiguntur ista: De Altmanno episcopo Pataviense seu Pataviensi.
r Hujus quoque beati Præsulis gesta dederunt Majores nostri ad diem 8 Augusti.
s Adi B. Altmanni Acta loco mox indicato.
t Redi ad Annotata hic lit. o.
u In editione Pezii sequentibus præmittuntur hæc: De obitu Wirzburgensis episcopi, & subrogatione episcopi Adalberonis; in editione vero Joann. abb. ista: De obitu Brunonis episcopi Wirzburgensis, & subrogatione divi Adalberonis.
x Apud Joann. abb. legitur: Bruno præsul &c, qui reipsa tunc erat Herbipolensis episcopus, obiitque anno 1045, ut videre licet in Opere nostro ad diem 17 Maii, ubi de eodem Sancto actum est.
y Apud Joann. abb. Ritibus.
z Hæc anno 1045 contigisse, probavi in Commentario prævio, num. 32 & seq.
aa Psalm. 100, ℣ 1.
bb Lucæ cap. 6, ℣ 36.
cc Psalm. 57, ℣ 2: Recta judicate, filii hominum.
dd Nimirum, quia Herbipolensis episcopus princeps est & dux Franconiæ.
ee Indicat hic bellum inter Henricum IV Germaniæregem, ejusque filium Henricum V, quem ille successorem sibi nominaverat: at quam turpiter hic erraverit biographus, observavi in Comment. prævii § V.
ff In editione Joann. abb., non in Peziana, hic denuo præmittitur titulus: De institutione cœnobii Lambacensis in collegium clericorum sæcularium.
gg Eccles. cap. 1, ℣. 2.
hh Rursum in editione Joan. abb. hic sequitur titulus: De schismate inter Henricum imperatorem, & filium ejus, itidem Henricum, orto. Eadem fere habet Pezius. Vide Annotata ad litt. ee.. Quam ob rem ad sequentia, velut ad rem nil pertinentia, nihil aut parum annotabo.
ii Matt. cap. 10, ℣. 21.
kk Henricus IV anno 1105 tandem coactus fuit augustalia imperii insignia Henrico V filio suo tradere, annoque sequenti mortuus est. Nugæ ergo sunt, fabulæque, quas subdit biographus de causis exsilii B. Adalberonis, jam inde ab anno 1090 mortui. Mirum hæc a Mabillonio inobservatamansisse, dum hanc ipsam B. Adalberonis Vitam in Actis Sanctorum sui Ordinis exhibuit. Veram ejusdem beati Episcopi exsilii causam exposui in Commentario prævio §§ V & VI, quos consule.
ll Vide mox dicta lit. præcedenti.
mm S. Blasii episcopi & sociorum martyrum Sebastenorum quadruplicia Acta data sunt in Opere nostro ad diem 3 Februarii, quæ, si lubet, de his consule. De S. Silvestro Papa agetur ad diem 31 Decembris.
nn Matt. cap. 10, ℣ 23: Cum autem persequenter vos in civitate ista, fugite in aliam.
oo Joann. abb. præmittit hunc titulum: De reditu episcopi Adalberonis ex Franconia in Noricam regionem, & de mutatione clericorum sæcularium in Ordinem S. Benedicti: Pezius vero solum istum: De transitu episcopi Adalberonis a Franconia in Noricam regionem. Recessit revera beatus Præsul e Franconia Lambacum, quod, ut dixi, nunc Austriæ, tunc Bavariæ ditionis erat; non tamen eo recessit sub Henrico V seculo XII, quo tempore ille dudum desierat vivere, sed sub Henrico IV circa annum 1077, ut ostendi in Commentario prævio § VI.
pp Psalm. 83, ℣ XI.
CAPUT II.
Lambacensis monasterii, in locum clericorum substitutis
Benedictinis, per B. Adalberonem fundatio & dedicatio: ejusdem Beati
obitus & sepultura.
[Clericis Lambacensibus a patre suo fundatis] Videns autem antiquam patris institutionem in Lambacensi loco a constare non posse, Officia, tam nocturna, quam diurna, negligenter, nec suo tempore, celebrari; clericos ibi dispositos non tute a casulis suis posse egredi propter timores nocturnos; quia sæpenumero arcerent eos & includerent tempestates imbrium, coruscationes fulgurum; brumali vero tempore densitates nivium, sævitia nefandarum bestiarum, pericula latronum, & aliorum, quæ longum est enarrare, genera dispendiorum; asserebat insuper magis congruum fore, cœnobitam a secretis cœnobii, non rure, ad divina peragenda, absque periculis corporis, & timoribus humanis prodire. Super hac re consulit episcopum Pataviensem Altmannum b, præ cæteris sibi peculiarem & intimum amicum, in cujus diocesi locus ille situs est, ad quem etiam spiritalia spectabant, &, quæ de transmutatione clericorum animo conceperit, beato aperit viro. Approbat ille & commendat, dicens, hunc animum divinitus sibi inspiratum, bonum hunc cogitatum in acta posse procedere, dummodo Apostolici auctoritate ex omni parte roboretur. Tum vero legati ad id negotium idonei & honorati eliguntur, & Romam diriguntur; qui post itionis suæ causam expositam Papæ Gregorii c benivolentiam, conniventiam, auctoritatemque sollemniter reportant.
[20] [monachos substituit sub abbate Ekkeberto, ac deinde Becemanno.] Et cum dies opportunus accidisset, beatus præsul Adelbero, sollemni spiritualium usus consilio, clericos semovit, monasticamque vitam d in Lambacensi cœnobio instituit; &, quicunque ex clericorum ordine ad hoc propositum transire voluissent, non prohibebantur, nolentes non cogebantur; necessaria tamen eis, quoad viverent, providebantur. Præfecit autem Fratribus inibi degentibus abbatem Ekkebertum, virum venerabilem, morum honestate Deo complacentem, qui postea occasione accepta humillimis obtinuit precibus, ut ipse abrogaretur e, & unus e Fratribus suis, Becemannus f subrogaretur. Qui adeptus abbatiæ dignitatem, sobrie, juste & pie vivens, curam ejus, quamdiu Domino placuit, administravit, beatoque fine ex hujus incolatu seculi ad Auctorem vitæ transivit. Cæterum, ne quis nos, autumet, novam elicere fabulam, non sequi nos, autumet, novam elicere fabulam, non sequei veritatis regulam, Privilegii præsentis auctoritate thema narratiunculæ nostræ dignum duximus roborare g.
[21] [Recitatur instrumentum] “In nomine Patris, & Filii, & Spiritus Sancti. Ego Adalbero, Dei gratia Wirzburgensis episcopus, notum esse volo omnibus Christi fidelibus, qualiter parentes mei ob salutem animarum suarum in loco Lambach dicto congregationem instituerunt clericorum; & qualiter ego hæres eorum factus, licentia domni Apostolici Papæ Gregorii (qui & Hiltibrandus h) pro hac in eodem loco congregationem substitui monachorum, consensu & consilio parrochiani episcopi Bataviensis, scilicet Altmanni i. Et quoniam communis vita monachorum plus indiget, quam secularium conventus clericorum, ad supplementum eorum ex nostro adauxi fisco quatuor videlicet silvas, quarum duæ juxta Trunam k in parte Aquilonari sunt sitæ; una mercato Wels l inferior; alia superior. Inferioris vero hardis nemoraris m erat Engizo. Ex altera autem parte ejusdem fluminis Trunæ contra Meridiem duæ silvæ; una ad Buchenloch n, cujus nemorarius Bero erat; altera ad Etterwalt o, cujus nemorarius Ello erat. In his ergo silvis solus abbas absque ulla contradictione pro suo libitu habet potestatem evellendi, domos ædificandi, plantandi, molendinos faciendi, venandi, insuper, quidquid ad utilitatem Fratrum inde potuerit excogitari.
[22] Addidi insuper, quantum mihi prædii de patruo meo Arbone ad Zuisil p contigit, [hujus fundationis,] & vicinum mercatum ad Wels; duo quoque mercata in Francia q, unum ad Onoldesbach r, ad Geroldshoven s alterum, cum omni utilitate ad ipsa pertinente, & parrochiam, quæ dicitur Tutensteten t. Hæc omnia Ekkeberto, venerabili abbati, commisi eo, quo ego hæc jure habui, monasteriique curam potestative habere feci. Hujus rei testes sunt Eberhardus comes, Marchwardus, Gerungus, Ebo, Heinricus, Zeizolf, Arbo, Porn, Nendingus, Archo, Herrandus, Penno, Wermut, Arbo, Erchenbertus, Adalrammus, Altmannus, Adelbertus. Actum est Ratisponæ anno MLVI. Indictione VIIII. Episcopatus autem domni Adalberonis XII u. Deinde x post aliquantum temporis abbatis Ekkeberti coactus piis petitionibus ab hoc onere sibi imposito eum absolvi; sed ex suis ille unum Fratrem, nomine Becemannum, in hoc abbatiæ onus elegit y. Hunc quoque pergens mecum illuc adduxi, eamdemque rem, qualiter antecessori suo commissa erat, commisi.
[23] Cum autem hoc ipsum monasterium, instauratum, [ab eodem deinde bis confirmatæ] a supradicto episcopo Altmanno z, & a me pariter dedicaretur anno Dominicæ Incarnationis MLXXXVIIII aa, Indict. XII. Epacta VI. Concurr. VI. XVIII. Kal. Octobris, anno ordinationis domni Altmanni XXV, meique XLV, iterum & tertio hæc, quæ prius feci, renovavi, tradens tunc ad altare S. Mariæ, & S. Kiliani unam stabulariam curtem bb ad dotem, simul cum his omnibus, quæ a me, vel a parentibus meis, ante ad illud tradita fuerant. Hæc episcopali banno cc atque hujusmodi anathemate ambo episcopi confirmavimus, ut, si quis hanc traditionem destruere præsumpserit, ligatis manibus & pedibus, mittatur in tenebras exteriores; ibi erit fletus & stridor dentium.”
[24] Qualiter autem sollemnitas Dedicationis sit percelebrata, [Litteræ, quibus B. Adalboro B. Altmannum] paucis in sequentibus liquebit. Beatus præsul Adalbero, ut effectui manciparet, quod pio conceperat animo, literas episcopo Altmanno, amico intimo, transmisit, hæc continentes: “Altmanno, patri sancto & venerabili, sanctæ Pataviensis ecclesiæ digno præsuli, Adalbero, Dei gratia Herbipolensi ecclesiæ præfectus, licet nunc violentorum manu injuste ejectus, Fontem vitæ sentire, & ad ejus haustum pervenire. Quia, teste Propheta, in manu Domini sumus, ut lutum in manu figuli dd, & Figulus noster lutum in quamlibet facit transire formam & imaginem, defectivam tamen (quia debemur morti nos, nostraque; & omne, quod est genitum, tendit ad interitum; jamque canus enervitatem suam mundus ad deteriora vergendo indicat, quam ee indies deficiendo labitur, & lapsum defectionis ruina insequitur) vereor affatim, ne nos improvisos & imparatos fluctibus suis ingurgitet.
[25] [ad dedicandem Lambacensem ecclesiam] Quoniam autem, dispensante Deo, quasi postliminio paternæ hæreditatis solus relictus sum hæres, satis multum pertimescendo meditatus sum nocte cum corde meo, ne propter varia rerum dispendia, quæ posthac supervenient universo orbi, & propter hominum post futurorum inertiam, consecratio Lambacensis cœnobii in longa tempora differatur, & dilata intermittatur (Scio enim, pater mi, quia justis supplicationibus semper præsto es, & pia vota intueris) propterea multa confidentia animatus & roboratus peto, rogo, ut intuitu divini timoris per industriam sanctitatis tuæ consecratum ff vertatur in oratorium, quod pia sollicitudo patrum meorum condidit monasterium, ubi divinum jugiter adjutorium invocetur, & Deus in Sanctis suis laudetur.
[26] [invitavit;] Quamvis hoc per me fieri liceret, non expedit quidem; vetant etiam decreta falcem mittere in alienam segetem, ne usurpatio & indiscreta invasio alienæ rei, aususque temeritatis generet offensam, odium, aut schisma in contubernio fraternæ unitatis. Felicem enim me fore, existimo, si, me agente, me patrante, me marthante gg, tam sacratum perpetratum fuerit negotium; tu felicior, si tua beata opera ille, quem cæli capere non possunt, locum sibi habitationis cum Sanctis suis hac in æde delegerit. Qui te, ut pupillam oculi, custodiat, & sub umbra alarum suarum protegat. Amen.”
[27] [& ad has redditæ a B. Altmanno,] Pius autem episcopus, visis literis, gavisus est, & Amico dilecto literas transmisit dilectione plenas, hunc tenorem continentes: “Adalberoni, patri beato & venerando, sanctæ Herbipolensis ecclesiæ antistiti per omnia digno, Altmannus Dei gratia Pataviensis sedis pontifex hh, licet indignus, in tribulatione non deficere, in fide stare, viriliter agere. Ne circa vilem patulumque morer orbem, literis sanctitatis tuæ visis, quasi de gravi somno sum suscitatus, & adeo exhilaratus, ut mæror, qui præcordia dudum cinxerat mea, admodum sit mitigatus. Funiculo triplici, quem philosophia manibus summæ discretionis & providentiæ tribus fidibus, fide scilicet, spe & charitate contexuit, in tantum nos connexuit, consociavit, counivit sapienter, fortiter, salubriter, ut nullo erroris impulsu rumpatur, etiamsi quovis impetatur periculorum & discriminum turbine.
[28] [in quibus hic illius precibus annuit,] Hunc esse funiculum, puto, de quo Sapiens quidam, Funiculus, inquit, triplex difficile rumpitur ii. Cum autem dicit Difficile, innuit, suum quoque modo posse rumpi funiculum. Noster autem funiculus nunquam rumpetur, dummodo fervor charitatis non refrigescat, aut tepescat. Quid plura? Paratus sum tecum in carcerem & in mortem ire; & quomodo juste petita negare tibi potero, qui nil negans, vultum tuum honorare semper paratus sum, & ero? Ego quidem, sicut petis, sollemnitatem dedicationis tecum celebraturus venio; sed vereor, ne, dum multorum nitimur militare compendiis, vertatur in contrarium, & hoc a communibus alis, quæ naturali quadam animi feritate etiam insontibus irrogare depilationis moliuntur dispendia, dum nostra opinantur tripudiare præsentia kk. His & aliis charibdium furiis, quæ emergere possunt,
In nostras curas area lata patet.
[29] Sed ejus erit ea mitigare, cui servire est regnare. [cumque amicissime laudavit & solatus est.] Prex ll tua imperium est. Præterea mm prudenter fecifti, quod faciem meam honorasti, & legem meam diocæsianam mihi exequendam adjudicasti. Tamen si divinum illud officium aggressus fuisses, parum in me deliquisses; quia tecum sentio, tecum sum & ero, tua facta per me sunt omnia protinus alba. Quia vero juxta præceptum Domini jubemur afflictis, in tribulatione positis, condescendere, socios nn passionum fieri, fluctuantes solari; moneo, suggero, suadeo, ne deficias a disciplina Domini, & ne fatigeris, dum ab eo argueris; quem enim Dominus diligit, corripit, & quasi pater in filio complacet sibi oo. Juxta est etiam his, qui tribulato sunt corde & humiles spiritu salvabit pp. Gaude, Pater mi, & lætare, quia dabit Deus his quoque finem, & dum minime credis,
Grata superveniet, quæ non sperabitur, hora.
Deus Pater misericordiarum, & Deus totius consolationis, consoletur nos in omni tribulatione nostra, Amen qq.”
[30] Paucis perinde evolutis dierum interstitiis, mense octavo rr, [statuto die Altmannus & Adalbero ecclesiam Lambacensem,] eo videlicet tempore, quo Judæi festum scenopegiæ ss celebrabant, hodieque celebrant, tempore illo, quo omnis proventus totius anni in unum congregatur, unde & Autumnus tempus illud appellatur (nam cornu pleno copia tempus perfudit, fugit hoc inopia, quo totus annus ludit) venit episcopus Altmannus Lambach, sicut citatus erat: præsul vero Albero totus festivus & lætabundus occurrit ei, excipiens eum cum laudibus, hymnis & canticis; acsi angelum Dei excepisset, ita in adventu ejus jocundatus est, &, quod reliquum fuit diei, vicaria & charitativa collatione expensum est. Crepusculo autem alterius diei illucescente, omnia ad diem festum pertinentia parata erant. Jamque procedunt ambo episcopi, suo tempore pontificalibus induti, jam quasi Deificati, Spiritu Sancto præduce.
[31] Episcopus quidem Altmannus majus & principale altare in honore beatæ Dei Genitricis, [in qua hic miro casu sepulturam sibi eligit,] & S. Kiliani martyris sociorumque ejus consecrat; & hoc propter geminæ devotionis affectum; tum propterea, quia pius pater Albero tt episcopium Wirzburgense rexit; tum quia filius ejusdem loci extitit uu. Altare vero, quod secundum a principali locum obtinet, beatus præsul Albero in honore S. Johannis Evangelistæ, aliorumque Sanctorum, quorum reliquiæ ibi sunt reconditæ, consecrat; & cum jam gerula xx, sacra gerens ossicula, loco confessionis imponenda esset, gemma pontificalis annuli elapsa thecam incidit confessionis. Levita autem, quasi novo experrectus miraculo, ut gemmam erueret, manum extendit. Episcopus vero clementer eum intuens, & yy aliquod divinum hac in re præsagium intelligens, Sine, inquit, fili, sine; conversusque ad clerum, & circumstantem populum, digito designat locum, “Hæc, inquiens, requies mea in seculum seculi: hic habitabo zz, quoniam elegi eam.”
[32] [magna eum sollennitate] Omnis ergo ecclesia circumfluæ regionis convenerat ad Dedicationis diem festum, ad sacri exercitii spectaculum, eratque quadrifidum hac die largitate divina tripudium. Pœnitentes, cujuscumque criminis rei, de absolutione & remissione peccatorum gratulabantur, pauperes de recreatione sua jocundabantur, omnis in commune ætas verbo salutis & doctrinæ salutaris ab ore utriusque pontificis feliciter hausto spiritali gaudio replebatur, de visitatione angelorum, in scala Jacob ascendentium & descendentium, exhilarata consolabatur, & quasi Dominum summitati scalæ innixum cerneret, in sanctitate & justitia ei famulabatur aaa. Præterea, qui post Baptismi Sacramentum confirmandi lege Christianorum erant, episcopis beatis ad confirmandum offerebantur, jamque signo victoriæ frontibus eorum unguine chrismatis indito, quasi in reges ungebantur, sicut prius in Baptismate oleo sancto in sacerdotes uncti sunt; ut adimpleatur, quod Petrus de fidelibus ait: “Vos estis genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus adquisitionis bbb.”
[33] [dedicant anno 1089.] Hac etenim unctione percelebrata, summa totius Christianæ religionis in nobis confirmatur, stabilitas fidei, prius novella & rudis, consolidatur. Est adhuc causa non contemnenda Confirmationis fidelium, ut videlicet inveniantur in numero centum quadraginta millium, qui in Apocalypsi ab angelo in frontibus signati, a nocumento quatuor angelorum, quibus datum est nocere terræ & mari, segregantur ccc. Cerneres ibi impletum, quod propheta ait: “Celebra, Juda, festivitates tuas, & redde Domino vota tua ddd.” Videtur & poëta nobis applaudere, jocundando ludens:
“Salve festa dies, meliorque revertere semper.”
Sollemnitate itaque sollemniter sollemnizata, ab omnibus discessum est, gratia Dei usque ad consummationem seculi ibi perdurante. Acta sunt hæc anno Dominicæ Incarnationis MLXXXVIIII eee Indict. XII. XVII Kal. Octob. fff.
[34] [Adalbero secundo, & Altmannus tertio anno post moriuntur.] Secundo deinde anno beatus præsul Adalbero ggg migravit ad Dominum, sepultus in eodem, quod dedicaverat, loco, quem demonstraverat digito hhh, patribus & paternis participans sepulchris in pace. Tertio itidem anno iii episcopus Altmannus obdormivit in Domino, tumulatus in monte Gotewico, in monasterio, quod fundaverat kkk.
ANNOTATA.
a Adi hujus Vitæ cap. 1, num. 14.
b Fundationis, quam biographus hic enarrare incipit, charta, inferius referenda, signata est anno MLVI; beatus autem Altmannus non ante 1065 creatus est Pataviensis episcopus; qua igitur ratione potuit B. Adalbero hunc, velut Pataviensem episcopum, anno 1056 consulere, ejusdemque consensum flagitare pro Benedictinis monachis in canonicorum Lambacensium locum substituendis? Si pro Altmanno biographus nominasset Engelbertum, ejusdem Altmanni decessorem, nulla fuisset difficultas. Vide dicta in Comment. prævio num. 37.
c Æque infelix hic fuit biographus in Romano Pontifice, quam mox in Pataviensi episcopo nominando; nullus enim id temporis Romanæ Ecclesiæ præsedit Gregorius, sed Victor II. Biographus, ut infra videbimus, credidit, præsedisse tunc S. Gregorium VII; verum hic primum anno 1073 ad summum illum Pontificatus apicem ascendit. Redi ad Commentarium prævium num. 36 & seqq.
d Ordinis S. Benedicti, ut habet Poëta in Vitæ inferius danda, & aliunde certum est.
e De hoc primo Lambacensis cœnobii abbate consonat Catalogus ejusdem loci abbatum, quem ex autographo codice Lambacensi vulgavit Pezius tom. 2 Scriptorum Rerum Austriacarum. Verba accipe: Ekkebertus primus abbas a beato Adalberone episcopo Lambacensi loco prælatus est, qui postea humillimis obtinuit precibus, ut hoc absolveretur jugo; & absolutus est, parvipendens ab hominibus vocari Rabbi. At quamdiu hic præfuerit, non comperi.
f De hoc sic habet Catalogus mox laudatus: Becemannus, unus e Fratribus suis (id est, ex religiosis Ekkeberti subditis) auctoritate episcopi Alberonis (sic ibi legitur pro Adalberonis) & votiva Fratrum concordia petente, eligitur, durans usque ad finem. Sed in quem usque annum vixerit, non additur. Porro Becemanno mortuo suffectus ibidem dicitur Sigisboldus, qui (ut additur) plures rexisse abbatias fertur, inter quas & Medeliccam tenuit. Vide, quæ ex hoc loco post Pezium observavimus in Comment. prævio num. 44 & seqq.
g In edit. Joann. abb. hic subditur: Litteræ fundationis.
h Designat S. Gregorium VII, qui ante Pontificatum Hildebrandus dictus fuit; verum hunc sive ab ipso biographo, sive ab alio quopiam inepto interpolatore, huic loco perperam insertum esse, collige ex mox annotatis ad lit. c, ac latius ex Commentario prævio ibidem allegato.
i Quæ de intruso Pontificis Gregorii nomine dixi, eadem de Altmanni vocabulo hic dicta sunto. Relege Annotata ad hoc ipsum caput lit. b & c.
k Vide Annotata ad cap. 1, lit. d.
l Mercati varia significatio legi potest in Glossario Cangii. Hic usurpari videtur pro foro, seu loco nundinarum; nisi forte ea vox hic accipienda sit pro agro terræve spatio, certum auri vel argenti pondus, quod Marcam vulgo appellant, quotannis pendente. Porro Welsa, vulgo Wels, Superioris Austriæ ad Trunam oppidum est, quod ad Arnoldum, B. Adalberonis patrem, pertinuisse, in Commentario prævio annotavi.
m Id est, custos nemoris.
n Ad hanc vocem sæpe laudatus Sigismundus Calles in Indice Topographico ad partem 1 Annalium Austriæ hæc annotavit: Sylva ad Trunam fluvium in parte Australi, juris Lambacensis: unde colligendum videtur, eamdem silvam eodem nomine hodieque exstare, & ad Lambacense monasterium etiam pertinere.
o Laudatus Calles ad hanc vocem ibidem ait: Olim ad Trunam fluvium Superioris Austriæ; ubi olim haud dubie addidit, quod is eo nomine non amplius exstet.
p Ad hanc quoque vocem Calles sic habet: Zwisila, Zwiselburg. Vide Wiselburg, de quo præmiserat: Wiselburg, olim Zwisela, & Zwiselburg … castrum ad Erlafam fluvium in Austria Inferiori.
q In Francia, scilicet Orientali, seu Franconia, ex qua oriunda fuit Regila, B. Adalberonis genitrix.
r Onoldium, alias Onspachium, seu Anspachium, Germanis Onolzbach, Ohnspach & Anspach dictum, Germaniæ oppidum cum castro est in Franconia, & cognominis Onoldini marchionatus caput.
s Geroldshofen apud Merianum in Topographia Franconiæ recensetur inter oppidula episcopatus Herbipolensis.
t Hic locus eo mihi nomine ignotus est.
u Omnes hasce notas chronicas & inter sese, & cum chronotaxi mea rectissime cohærere, jam monui in Commentarii prævii § III, atque hinc probavi, nomina Gregorii Papæ & Altmanni Pataviensisepiscopi ab interpolatore quodam in hanc B. Adalberonis chartam fuisse intrusa.
x Hinc incipit altera instrumenti pars, priori multis annis post ab eodem beato Fundatore addita.
y In Catalogo abbatum Lambacensium verbis lit. f recitatis dicitur Becemannus non solo Ekkeberto, sed etiam, votiva Fratrum concordia petente, suffectus abbas fuisse.
z Recte hic nominatur Altmannus, qui tunc jam numerabat annum episcopatus sui vigesimum quintum; sed ex eodem, quem supra ad lit. i notavi, errore vocem supradicto biographus, vel quidam alter perperam adjecit.
aa Joan. abb. hic legit: Anno Dominicæ Incarnationis MLXXXVIII. Sed cum Pezio legendum esse MLXXXVIIII, probavi in Commentario prævio § III, ubi & de ceteris adjectis notis chronicis egi.
bb Id est, aream, seu locum, stabulis ad pocora pascenda instructum, vel diversorium.
cc Id est, edicto.
dd Jerem. cap. 18, ℣ 6: Ecce, sicut lutum in manu figuli, sic vos in manu mea, domus Israël.
ee Rectius hic apud Joann. abb. Quoniam.
ff Ibidem vitiose: Consecratam.
gg Ibid. Procurante.
hh Fuerat etiam ipse B. Altmannus pro causa Ecclesiæ Dei e sede sua ab Henricianis deturbatus; sed anno 1082, faventibus Leopoldo & Ottocaro, Austriæ ac Styriæ marchionibus, in eam episcopatus sui partem, quæ ab Anaso fluvio ad Orientem protendebatur, restitutus, alteram interim partem primo Hermanno, deinde Tyemone, schismaticis intrusis, occupantibus.
ii Eccles. cap. 4, ℣ 12.
kk Obscuræ tropicæ phrasis, quam eodem modo tum in autographo Lambacensi, tum in editione Joannis abbatis legi asserit Pezius, hic sensus est: Vereor, ne, dum multorum compendio servire volumus, obsequium nostrum in nostrum damnum vertant communes inimici nostri, schismatici scilicet, etiam dum nostra præsentia se gaudere mentiuntur.
ll Obsoletum vocabulum prex, a quo precis &c. Prex ergo hic pro preces ponitur.
mm Joann. abb. Propterea.
nn Idem socii.
oo Proverb. cap. 3, ℣. 12.
pp Psalm. 33, ℣. 19.
qq Apud Pezium sequentibus præmittitur hic titulus: Qualiter dedicatio Lambacensis monasterii a duobus episcopis sit percelebrata. Apud Joan. abb. celebrata, cetera consonant.
rr Lege: septimo, sive biographus hic mensem Hebraicum, sive veterem Romanorum, seu mensem Septembrem, ut debuit, indicare voluerit, uti ex dicendis patescet.
ss Observat Pezius, in Ms. codice Lambacensi vitiose legi: Scenopheiæ; in editione vero Joan. abb. Scenop Regiæ. Est porro Scenopegia vox Græca Latine Festum Tabernaculorum, quod Judæis celebrandum erat per Septem dies, a die 15 mensis septimi, qui lunationi nostri mensis Septembris respondet.
tt Joan. abb. Adalbero; monet tamen Pezius, in Lambacensi codice legi Albero, quod etiam in Libello miraculorum, seu studio, seu ex oscitantia, aliquando factum infra videbimus.
uu De SS. Kiliano ac duobus sociis, Franconiæ apostolis, Herbipoli occisis & cultis, consule Actanostra ad diem 8 Julii. Ceterum biographus hic allegat causam, cur Adalbero ecclesiæ Lambacensis altare princeps etiam SS. Kiliano & sociis dicari voluerit; quia videlicet in ecclesia Herbipolensi, in qua illi coluntur, & admodum juvenis educatus fuerat, & ejusdem episcopus erat.
xx Id est, arcula, sacras reliquias, altari de more inserendas, continens.
yy In editione Joan. abb. desiderantur ista sequentia: Et aliquod divinum hac in re præsagium intelligens.
zz Id est, Hic sepeliar, uti etiam factum est.
aaa Lege Genesis cap. 28.
bbb Epist. 1 Petri, cap. 2, ℣. 9.
ccc Apocal. cap. 7, ℣℣. 2 & 3.
ddd Nahum cap. 1, ℣. 15: Celebra, Juda, festivitates tuas, & redde vota tua.
eee Apud Joan. abb. legitur: MLXXXVIII; sed supra cum Pezio ostendi, cum autographo legendum esse: MLXXXVIIII.
fff Supra legebatur eadem sollennitas peracta XVIII Kal. Octobris. Vide dicta in Commentario prævio num. 50.
ggg Nempe anno 1090, die 6 Octobris.
hhh Redi ad num. 31 hujus capitis. Hac etiam ratione impletum est, quod B. Adalbero in juventute futurum prædixerat, ut conderet monasterium, in quo esset tumulandus. Adi Comment. prævium num. 27 & sequenti.
iii Obiit B. Almannus anno 1091, die 8 Augusti; ac proinde non anno tertio post hanc dedicationem, sed secundo post unum mensem paucosque dies complendo, sive illa die XVIII sive XVII sive etiam XVI Kalendas Octobris anni 1089 contigerit.
kkk Sic & B. Altmanni impletum vaticinium est, de quo vide Commentarium prævium num. 27 & sequenti.
LIBER MIRACULORUM,
Auctore eodem monacho Lambacensi, sed in fine parum auctus ab aliis,
Ex eadem editione Hieronymi Pezii tomo 2 Scriptorum rer. Austriac.
Adalberto episc. Herbipolensis conf. Lambaci in Austria Superiori (B.)
BHL Number: 0031
A. anonymo.
VETUS CAPITUM PARTITIO.
Præfatio.
CAPUT I. De paralytico post longam ægritudinem sanato.
II. De puero, utroque pede claudo.
III. De manu arida vinitoris.
IV. De muliere, cujus palmæ colus innexus erat.
V. De muliere curata, cujus manui fusus inhæserat.
VI. De milite sanato.
VII. De muliere, sola cogitatione salvata.
VIII. De uxore militis sanata.
IX. De morbo militis curato.
X. De patre-familias ægrotante sanato.
XI. De uxore cujusdam nemorarii sanata.
XII. De quodam paupere, post longum languorem sanato.
XIII. De muto, divinitus sanato.
XIV. De filia viduæ, in itinere obeunte.
XV. De muliere, harpaginem sinistra ferente, & liberata.
XVI. De muliere cæca illuminata.
XVII. De quodam cæco illuminato.
XVIII. De muliere contracta sanata.
XIX. De puero claudo & muto sanato.
XX. De puero claudo sanato.
XXI. De cœco a nativitate, illuminato.
XXII. De puero muto curato.
XXIII. De puero muto divinitus sanato.
PRÆFATIO.
[Profitetur auctor, se solum pauca ex miraculis, quæ vidit, relaturum.] Antiqua miracula, divina clementia circa tumbam beati patris nostri Adalberonis a hactenus actitata, propter sui pluralitatem omisimus: nam & pleraque oblivio absorbuit, pleraque incuria abolevit. Consulendum etiam tardis & inertibus fore, existimavimus, ne congesta copia eis fastidium pareret b. Paucula tantum ex his, quæ vidimus & audivimus, quæ manus nostræ tractaverunt, annotare summatim potius, quam latius prosequi, satagimus, ut modica saltem stilla situlæ devotioni posteritatis propinetur, si forte occasione competenti Deus in Sanctis suis laudetur. Sacrum ergo pii Patris nostri corpusculum, sacrum quietis ejus tumulum, sacros ejus cineres pio affectu foveamus, diligamus, veneremur fideliter, suppliciter, humiliter. Implumes & imbecilles pulli sub alas gallinæ confugiamus, ut ab ea protecti ac defensati ipsius interventu gratiam & misericordiam consequamur; ne illo Evangelico denotemur elogio: “Quoties volui congregare filios tuos, quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas, & noluisti c?”
ANNOTATA.
a Ex hoc aliisque hujus Opusculi locis statui, auctorem illius Lambacensem monachum fuisse; nec diversum esse ab auctore præmissæ Vitæ, probavi in Commentario prævio num. 15.
b Etiam aliis minus peperisset tædii, si subinde ab ineptis parergis abstinuisset.
c Matth. cap. 23, ℣. 37.
CAPUT I.
Paralyticus puer utroque pede claudus, vinitor, cui brachium
aruerat, duæ mulieres divinitus punitæ, & vir nobilis ex diuturno
morbo pene confectus, incolumes redduntur.
CAPUT I.
Vergente mundi vespere, cum Sol justitiæ radiis misericordiæ clementioribus, [Paralyticus & contractus, dum Juvavium vehitur,] stillicidiisque gratiæ uberioribus Lambacensem locum visitare dignaretur, paralyticus quidam de parochia, quæ dicitur Gutowa, in confinio Bohemorum, vehiculo brevi conducto pretio superjectus, ad Juvaviensem a se transportari ecclesiam impetravit. Comitabantur eum eo plures ex eadem regione illustres viri, divites, mediocres, pauperesque, causa orationis limina Sanctorum petituri, salutisque, quam audierant ibi celebrari, participes effici gestientes. Evolaverat enim fama, quemlibet peccati contagione obvolutum, a liminibus oratorii, justitia dictante divina, suspendi & arceri (sicut etiam de Maria legitur Ægyptiaca b) nec quemquam, nisi bene emendatum, solerterque vitiis emundatum, posse ingredi.
[3] Ventum est ergo ad Lambacensem locum: ibi metam suæ itionis fixerat, [Lambaci ad B. Adalberonis sepulcrum depositus,] ibi omnium sacra loca invisere cupientium portus & asylum erat, ut confessionis medela mundati, pœnitentia & satisfactione purificati, tutius & liberius Sancta Sanctorum peterent. Comites perinde fidi, misericordia moti paralyticum gestatoriæ c impositum, monticulique verticem, super quem monasterium beatæ Dei Genitricis constitutum habetur, fortiter nitendo scandentes, oratorium introëunt, homuncionem illum juxta sepulchrum beati Præsulis excutiunt. Videres enim (excepta facie humana) non jam hominem, sed simulachrum: nam quasi truncus erat ficulnus inutile lignum, manibus recurvis, brachiis rigentibus, pedibus innexis natibus. Diurno itaque peracto Officio, Fratres ab oratorio secedentes ad sua rediere. Interim plebecula, quæ cum languido venerat, singulis perlustratis altaribus, orationi vacant, peccata sua confitentes, Deum precibus placant & fletibus.
[4] [integram membrorum incolumitatem] Paralyticus itaque, longa vectione quassatus, dolorisque vehementia angariatus, somnum arripuit (quid in somnis viderit, mente excidit) & ecce, repente se suberigens clamore ingenti vociferatur, fragor nervorum & compago viscerum se solventium in tota ecclesia personat. Plebs novitate rei perculsa ocyus advolat; plantis firmiter stantem reperiunt, quem pridem solo stratum reliquerunt. Deinde pater monasterii cum omni congregatione supervenit; quid factum sit, inquirit, veritatem rei a comitibus percipit. Illis autem tardius fidem accommodantibus, & aliquantulum super hac re titubantibus, is, qui sanatus fuerat, adjuratus per nomen æterni Dei & Salvatoris Jesu Christi, per omnia Sacramenta, per omnia jura jurat, confirmat credibiliter & veraciter, civibus suis & comitibus id ipsum contestantibus, in id ipsum consentientibus, se omni tempore debilem, omni destitutum officio membrorum, multis non modo diebus, sed annis, contractum, solius incoluisse lectuli sentinam d, in gemitu laborasse, per singulas noctes lachrymis lectulum suum lavisse, lachrymis stratum suum rigasse.
[5] [repente obtinuit anno 1181.] Quid miserum, miseriis longis afflictum, ulterius quærendo & sciscitando affligitis? Ecce enim, Deus, omnium exauditor, intercedentibus beati Pontificis istius meritis, preces meas exaudivit, & eduxit me de lacu miseriæ, & de luto fecis; eripuit me de tribulatione, quæ circumdedit me, & statuit me supra pedes meos, & direxit (ut ipsi cernitis) gressus meos. Tunc cedunt, tunc tot ac tantis adstipulationibus edocti credunt: exin Gloria in excelsis Deo tollitur, & nomen ejus laudibus exaltatur, qui salvos facit sperantes in se, qui neminem vult perire, sed omnes ad cognitionem nominis sui venire. Sic veternosa exutus tunica & ærumnosa, vestimentoque salutis & indumento lætitiæ indutus, ad suos, quasi novus homo, pedes regreditur, qui prius alieno ad vadendum utebatur vehiculo, cunctis civibus, notis & cognatis grande & delectabile spectaculum in se ipso offerens. Acta sunt hæc eodem anno, quo beati Virgilii ossa sunt revelata e, in Vigilia S. Johannis Baptistæ: nec ea veterum relatione cognovimus, quia oculis nostris ea vidimus.
II.
[6] In vicina claustri juxta xenodochium, in monticulo f, [Puer, pedibus introrsum contractis, claudus,] cui collateralis est alter mons excelsus satis valde, ædiculæ pauperum tunc temporis fuerant collocatæ, ubi natus est infantulus, primo quidem ortu omni forma membrorum nullam habens eclipsin g, sed adeo integer & incolomis habebatur, ut nullum naturalis corruptionis vestigium in eo videretur. Dein procedente tempore sensim cœpit ægrotare, ægrotando deficere; deficiendo uterque pes contra se invicem introrsum contrahitur & recurvatur. In radice autem monticuli rivulus blando præterfluit susurro, cujus vocabulum, quia omnibus fere patet, supersilire h potius, quam adnotare, dignum duximus. Mater itaque infantuli, exemplo Rachaëlis filios suos deplorantis, inconsolabiliter flebat & mœrebat, pectora contundens, lachrymarum flumina fundens; quia tenera pueri ætatula in doloribus & ærumnis dies suos consumptura foret.
[7] Dicentibus namque cognatis & notis, vicinis & extraneis, [ad ejusdem Beati tumulum allatus, subito curatur.] cum penes se haberet montem, in quo oportet orare, montem, in quo beneplacitum est Deo habitare in eo, cur ibi non expeteret suffragium, ubi etiam exteræ nationes, divinum sibi non discrederent, Sanctorum mediantibus meritis, affore adjutorium; abiit, infantulum suum sepulchro beati Adalberonis applicuit, orationeque completa, & ritu devotionis consummato, infantulum sanum recepit, quem eo ægrotantem detulit. Minus enim necessarium fore, putamus, ut hæc historiola alieno fulciatur testimonio: nam & is, de quo sermo est, infantiæ meta transcensa, ætatem nunc habet: ipse de se & pro se loquatur. Nam & nos vidimus eum claudum, videmus etiam eum nunc exilientem, ambulantem, & laudantem Deum.
III.
[8] De Marchia Pannoniorum i vinitor quidam, Sclavica gente oriundus, brachium habens dextrum, [Idem contingit vinitori,] humero quasi inutile dependens lignum, cum jam per omnia inutilis sibi redditus foret, & officia manuum, quibus hæc vita regitur, penitus illi auxilium denegarent, pro instanti necessitudine, pro spe recuperandæ sospitatis loca sacra peragrare, Domino pro suis supplicare erratibus, votum vovit, & solvit. Nam brachium ab humero usque ad summas manus cocturis frequentibus adeo ustulaverat, ut modicum quid, exceptis stigmatum maculis, in brachio appareret; & hoc ea de causa, ut pus * omne imis emergens * visceribus, dolor cederet. Sed minime profuit, immo magis obfuit; quia dolorem dolori apposuit. Nec mirum, si caduca humanaque medicina parum operatur, cum Largitor salutis contemnitur.
[9] Is ergo perveniens ad Lambacensem locum, clam oratorium ingreditur, [cui brachium dextrum exaruerat.] sepulchro beati episcopi Adalberonis proximans, solo sternitur, sinistra manu brachium aridum tumulo imponit, orationem fundit, meritis beati Præsulis curatur, officio pristino recuperatur. Jam enim quasi tertia instabat hora primæ refectionis, & ipse mendicando stipem, ut paululum recrearetur, petebat. Idioma namque linguæ suæ k idiomati Teutonico inordinate & indiscrete commiscens, corruptissimos balbutiendo profundebat solæcismos, & barbarizando infrendens, ridiculosa edit semiverba, quæ audientibus cachinnum parerent. Hæc ab ipso lachrymosis percepimus vocibus, hæc manibus tractavimus: testis est enim scientiarum Dominus, nos nil fingere. O si possemus ex pluribus modicam saltem veritatis scintillulam elicere.
IV.
[10] Tempore illo Quadragesimalis observantiæ, quo cuncta per orbem Ecclesia, Christi ardens sequi vestigia, [Inter multos Lambacum accurrentes in Hebdomada Majore,] corpus vigiliis, jejuniis affligens, præcepto Domini parens, parcius utens verbis, cibis & potibus, reliquisque, quæ convenientia hujus temporis exarata tenet, quæque non est opportunum l nunc latius persequi, appropinquante jam die festo Redemptionis nostræ, multi non solum ex vicinis, sed etiam ex remotis regionibus, ad Lambacensem confluxere locum, plerique causa orationis, plerique, ut sacratissimis diebus divinis interesse cultibus valerent; alii, ut vulnera animarum intrinseca medicamine Confessionis, & fomento pœnitentiæ eurarent, seipsos secundum conscientiæ meritum bene dijudicantes, sicut Apostolus monet: “Quodsi nosmetipsos dijudicaremus, non utique judicaremur: cum judicamur, a Domino corripimur, ut non cum hoc mundo damnemur m.” Alii eo tendebant, ut vivificis Christi Sacramentis ibi tutius communicarent, ubi tutæ custodiæ secundum Deum vacare valerent. Idcirco enim juxta antiquam Patrum institutionem hoc observat Ecclesia, ut in tribus sacramentalibus festis ad Sacramentum Christi accedat n Ecclesia propter diversos casus, qui mortalibus possunt accidere, propter eos, qui subitanea & improvisa morte intereunt, ut his præmuniti Sacramentis inveniantur tandem in numero justorum, refrigerii rore percepto, ut dicitur: “Justus, si morte præoccupatus fuerit, in refrigerio erit o.”
[11] [qua occasione scriptor multa hic parerga inseruit,] Nitendum est ergo omnibus viribus, ut illuc repatriemur p per parsimoniam, unde cecidimus per gastrimargiam q. Perpendamus, attendamus, quanta mala, quanta scelera mundo protoplasti intulerit inobedientia; quid gratiæ, quid miserationis contulerit Christi usque ad mortem obedientia. Considerandum pertimescendumque nobis est, quia propter infaustum temerariumque morsum pomi infinita milium milia in ventrem nequitiæ suæ Leviathan absorbuit, sicut per Job dicitur: “Absorbebit fluvium, & non mirabitur, & habet fiduciam, quod influat Jordanis in os ejus r,” fluvio gentiles & Judæos significans; Jordane baptizatorum numerositatem mysticans. Nunc vero inobedientia obedientia eliminatur, mors morte destruitur, morsus nequitiæ gustu fellis & aceti pellitur. Verum, quia propter brevitatem historiolæ subsequentis parum, quod ad rem non pertinuit, exorbitavimus, nunc in orbitam convertamur.
[12] [mulier colum manui divinitus innexum gerens,] In quarta feria, quæ Dominicam antecedit Cœnam, quam multi reverenter observant, jejuniis & orationibus insistentes propter Christi traditionem s, sicut sextam feriam propter ejus passionem, Sabbatum propter Genitricis ejus venerationem, inter cæteros, qui propter dies sollemnes Lambach concurrerunt, venit mulier quædam, sinistra manu ferens muliebris exercitii instrumentum, quod nos vulgo Colum vocamus, cui mulieres pensis adnexis ad nendum cottidiano insudant labore. Quæ dum nocte ferianda, vespere videlicet Sabbati, usque ad crepusculum noctis, qua requiescere ab omni opere Christianis præcipitur t, ipsa acrius nendo laboraret, nunc dormitans, nunc evigilans, capite a cervice jam ad cadendum dependente, fusus in terram labitur. Hinc experrecta, colum, casum minitantem, sinistra, ne penitus rueret, arripuit, arreptum tam stricte tenuit, ut nulla ratione erui potuisset.
[13] [post fusas preces liberatur;] Conclamant domestici, concurrunt cives & extranei, factum mirabile obstupefacti mirantur. Conjicientes autem, dolo muliebri id fieri, fortibus fortiores, fortioribus fortissimi, ut colum ab ea evellerent, succedunt, illa præ doloris nimietate vociferante, ne se læderent; a Deo factum crederent, quia legem prævaricata sit. Venit ergo ad tumulum beati Adalberonis, & multitudine, quæ hac die convenerat, circumstante & inspectante, flens & ejulans procubuit, orationem luctuose satis fudit, & infra hymnos matutinos, cunctis admirantibus, manus divinitus resolvitur, ad terram colus labitur, postea aliquantisper juxta sepulchrum ob memoriam signi salutaris appenditur u, & laus ei ab omnibus concinitur, qui in Sanctis suis est gloriosus & mirabilis. Quodsi necessitas exposceret, in testimonium, non duos vel tres, sed totam illam produceremus ecclesiam: nam & si illud quid valet, quæ retulimus, oculis nostris vidimus.
V.
[14] Consequens videtur, & seriei narratiunculæ non contrarium, [uti & altera, cui fusus in violati festi pœnam] immo congruum si præcedenti miraculo factum mulieris prævaricatricis subnectamus, ut videlicet colo fusum jungamus, quia aliquam cognatam vicinitatem fusus cum colo habet. Nam & unum sine altero nil valet, sicut ensis absque capulo inutilis est. Muliercula quædam, dum nocte sollemni, qua feriandum foret, instans in jus x nendo vexaretur, fuso jam stamine completo, dum eum avellere nititur, manui ejus tam firmiter innectitur, ut nullo trahentium nisu, nullo motu erui potuisset. Cognati, vicini, noti & amici, ut eam consolarentur, singuli de suo loco venientes, & circa eam sedentes, divinitus conceptum offerunt ei consilium, sicut amici Job fecisse leguntur.
[15] Sed isti diviniori intentione, Quid tu, inquiunt, [manuii adhæserat.] salutem tuam negligis? Cur te contemnis? Qui sibi nequam, cui bonus? Age ergo, & nunc tandem aliquando redi prævaricatrix ad cor, jacta cogitatum in Domino, spera in eo; & ipse te enutriet; transmigra Lambach ad locum Deo dilectum, locum gratia & miseratione repletum, quem longius remoti gratia recuperandæ sanitatis expetunt, & petita * percipiunt. Propitiabitur enim tibi Deus, sicut multis propitiatus est: habebis nos comites, fidos in omnibus cooperatores, devotos salutis tuæ fautores. Illa spebus his y animata, fidelibus adquiescens suasionibus, ad locum tendit præfatum, ante sepulchrum beati Viri contritione plenissima procubuit, oratione ad Dominum fusa, comitibus Deum in veritate invocantibus, manus diu clausa resolvitur, fusus, manui adhærens & inhærens, eruitur, & laus in cælum cum gratiarum actionibus attollitur.
VI.
[16] Miles, cujus nomen z, quia notissimus est, [Vir nobilis gravissime ægrotans, cælesti visione monitus,] silentio magis transire, quam onerare, maluimus, longa ægritudinis inedia depressus, lectum incidit valetudinis, febribus, aliisque incommodis acerrime die noctuque laborans, lachrymis, suspiriis, stratum suum indies rigans. Jam omnia membra, quasi emortua, officia sua amiserant, jam corpus effœtum aa usque ad internecionem languerat, jam desperatus & ab omnibus neglectus jacebat; vix vitalis halitus in pectusculo saucio spirabat, vix lumina hebentia lucem hauriebant, jam medici omnia, quæ rodere & emungere quiverant, asportaverant; cum, ecce, Dominica nocte, quæ octava a die sacratissimæ Resurrectionis obvenerat, nocte fere tota luctibus & gemitibus consumpta, ut mos est languentium, crepusculo diei jam proximante, præ nimia fatigatione obdormisceret, veneranda ei apparuit persona, angelica facie nitida, stellantibus oculis dulcis & grata, ore sereno, vultu jucundo, stola Pontificali amicta perlucida, & sic eum alloquitur.
[17] Quid tu, inquit, homo, somno inertiæ deprimeris? [ad Beati tuncbam delatus, continuo sanatur.] Non intelligis, parum humanum tibi profuturum adjutorium, quamdiu divinum contemnis invocare auxilium? Si propitium cupis tibi fore Deum, si iram mitigare gestis Tonantis, si vincula tribulationis imminentis vis disrumpi, & a præsenti languoris agone eripi, versus Lambach, omni submota occasione bb, gressus dirige, Sanctorum obnixe efflagita suffragia; & sanaberis. His dictis, visio, quæ apparuit, oraculo perorato, disparuit. Aurora cursum provehente, æger somno excitus, visionem uxori & filiis retulit; qui visitatione misericordis Dei animati in lachrymas solvuntur; moxque vehiculo ascenso, ad locum sibi divinitus demonstratum tendit. Dein manibus servulorum ad tumbam beati Pontificis ducitur, orationis devotione rituque oblationis, quam ei prædicta revelavit, edocuitque visio, percelebrato, miles surrexit incolumis, pedes domum revertitur, qui prius vix alieno fultus adminiculo ad eundum utebatur.
ANNOTATA.
a Juvavia, vel Juvavium, nunc communius Salisburgum, vulgo Saltzburg, Germaniæ civitas archiepiscopalis est in circulo Bavariæ, caputque Salisburgensis ditionis, quæ in sui archiepiscopi dominio est.
b Consule hujus Sanctæ Vitam cap. 3, num. 22 & sequenti, in Opere nostro ad diem 2 Aprilis.
c Id est: Lecticæ.
d Id est: Lectulo suo perpetuo decubuisse.
e S. Virgilii Salisburgensis episcopi ossa reperta fuisse anno 1181, jam observavi in Commentario prævio num. XI; atque hinc liquet de ætate scriptoris, qui dicti paralytici curationis oculatum testem se profitetur. Hinc etiam simul collige, cur supra laudati peregrini e confinio Bohemorum Salisburgum profecti fuisse dicantur; nimirum, quia tunc S. Virgilii, aliorumque trium Sanctorum Salisburgensium antistitum corpora inventa multis inclaruerant miraculis; de quibus vide Baronium in Annal. Eccles. ad eumdem annum. De S. Virgilio agendum erit in Opere nostro ad diem 27 Novembris, quo ille in Martyrologio Romano celebratur.
f In monticulo desideratur apud Joan. abb.
g Id est: Defectum, ut habet Joan. abb.
h Apud eumdem: Supersilere.
i Id est: De limite seu confinio Pannoniorum. Marchia enim Latine regionum Limitem, confinium sonat.
k Sclavoniæ videlicet ex præmissis.
l Apud Joan. abb. male: Quæque non est importunum.
m Epist. 1 ad Cor. cap. XI, ℣ 31: Quod si nosmetipsos dijudicaremus, non utique judicaremur: dum judicamur autem, a Domino corripimur.
n Scilicet non eadem semper fuit disciplina Ecclesiæ in sacra Communione præscribenda. Quod huc spectat, Concilii Agathensis canon 18 sic habet: Sæculares, qui Natale Domini, Pascha & Pentecosten non communicaverunt, Catholici non credantur, nec inter Catholicos habeantur. Illatus hic canon est in Decretum Gratiani De Consecrat. distinct. 2, cap. 9.
o Sapient. cap. 4, ℣ 7.
p Id est: Revertamur in patriam.
q Monet hic Pezius, in Lambacensi codice vitiose legi: Castrimariam. Est autem Gastrimargia vox Græca Latine ventris voracitas, seu gula. Joannes abb. substituit: Inobedientiam & gulam.
r Job cap. 40, ℣ 18, ubi ista dicuntur de Behemoth. Consule interpretes de litterali ac mystico hujus loci sensu.
s Quomodo hæc accipienda sint, collige ex Nicolao I Papa in responsis ad consulta Bulgarorum apud Labbeum tom. 8 Concilior. col. 518. Quarta feria quamvis e ceteris diebus præter sextam feriam sit amplius mœroribus operandum, pro eo, quod Dominus ipso jam die in corde terræ, id est, Judæ traditoris, quodam modo sepultus erat, dum hunc ipse morti tradere meditabatur, tamen &c.
t Fuit aliquando variis in regionibus consuetudo, ut pridie Dominicæ diei a solis occasu a servilibus operibus abstinendum esset.
u Nempe: Colus.
x Ita in codice Lambacensi, teste Pezio. Joan. abb. has duas voculas in jus præmisit. Quid si legendum sit injussa; aut in jus pro contra fas hic ponatur?
y Joan. abb. Spe hac.
z Teste Pezio, in ora codieis Lambacensis eadem, qua cetera, manu adscriptum legitur: Gebehardus de Hornaren: quam ob rem Joan. abb. hunc locum sic reddidit: Miles quidam notissimus, nomine Gebhardus de Hornaren. Ceterum vulgo notum est, vocem Miles isto ævo Virum nobilem significare.
aa Apud Joan. abb.: Effectum.
bb Ibid. Subjuncta occasione.
* imo omni pure
* emergente
* an petitam?
CAPUT II.
Gravibus morbis conflictati per Beati patrocinium sanitate potiuntur.
VII.
Parum videtur, quod dicturi sumus, sed tamen, quia memoriæ obviavit, [Apud fluviolum Lambach] supersedendum non putamus. Lento murmure fluviolus inter duo serpit montana, qui tribus a distinguitur nominibus. Duo ex his, quia valde sunt nota, & præsenti minus necessaria videntur themati, silentio præterimus; tertium, quia nunc ad rem pertinet, ponemus. Tertio, ut prædictum est, loco Lambach nuncupatur, unde & locus noster b vocabulum est sortitus, a quo & viculi adjacentes nomina acceperunt. Fluviolus enim ille ad irriganda flaccentia c diversas in partes derivatur, ex utroque latere amœna meatu suo fovens prata, insuper diversis adminiculatur hominum usibus, in circuitu passim commanentibus; ad postremum vero, terra, qua generatus est, absorptus in planitie quadam immergitur. Est aliquid, sub rivulos aquarum habitacula hominum constabiliri, & residere juxta fluenta plenissima. Hæc, topographia cogente, quæ in his & in aliis plerisque locis necessaria probatur, dicta sunt, qua ignorantes ad viam deducuntur, sicut cæci baculis reguntur.
[19] Super ripam amnis prælibati casæ sunt dispositæ, [mulier quædam ex morbo ad extrema deducta,] in quarum una mater-familias d infirmata ad extrema pœne est deducta. Jam corpusculum longa & inveterata tabe olidum, quasi truncus inutilis, vix tenuissimo spiramine vividum, ut exanime putares, jacebat; lumina tetra caligo operuerat, lingua faucibus adhærens officii sui penitus impos erat; pulsus venarum pertenuis, vel nullus sentiebatur, gelida rigebant omnia membra, aliqua in ea signa mortis clarebant certa, ut humana conjicere potuit sagacitas. Maritus ejus aberat, in silvam lignorum fascem congregaturus abierat: conclamat familia, convolat, clamore exaudito, extera vicinorum turba, solantur flentes, spem lugentibus repromittunt. Mittitur cursim nuncius, vocatur maritus, advolat citatus; viso uxoris periculo, domum replet luctuosis ejulatibus, non modo mortem dolens uxoris, sed quia Sacramentis Christi minus præmunita vita decedere videbatur.
[20] [vovens Beati sepulchrum adire, sensibus subito reddita;] Quid plura? Saniorum persuasus consilio, Lambach gemebundus, gressu titubante, currit, & exanimis orat sacerdotem, ut Viaticum offerat ægrotanti. Venit sacerdos, cui cura hæc credita erat, sedet opperiens, si forte aliqua experientia auribus captare queat vitalis halitus spiracula. Aure propius adhibita, officia capitis sunt muta: admonet de Confessione, non erat vox, neque sensus. Facto autem silentio quasi media hora, cum subito oculi languentis aperiuntur, lingua palpitans ad verba formanda relaxatur, valor corporis emortui recreatur. Quærunt, qualiter ad vitam redierit. Respondit, Ego, inquiens, cum in meditatione mea exardesceret ignis, meditata sum cum corde meo, si miseratione superni Inspectoris vita mihi redderetur, Lambach me ituram, ad sepulchrum beati Adalberonis vota reddituram. Mox mirum in modum (quod dictu incredibile sit) ut cogitatum meum jactavi in Domino, affuit velox miserentis Dei miseratio, affuit solitæ pietatis ejus propitiatio; mox mihi sum reddita, sensus cum vita rediit, quæ usque ad portas mortis appropinquaveram.
[21] [& sacro Viatico refecta, postridie plane convaluit. Auctoris ad hæc] Videsne, bene congruere his, quæ dicta sunt, illud Davidicum: “Cor contritum & humiliatum non spernit Deus e?” Et item: “ Prope est Dominus omnibus se invocantibus f.” Tum Sacramento vivifico libato, altera die, viribus divinitus redintegratis, surrexit incolomis, tertia demum die Lambach proficiscitur, immolans Deo sacrificium laudis, & reddens Altissimo vota sua, confitens ei, quia ipse sit adjutor in tribulatione, quia ipse solus laborem & dolorem consideret. Nil refert in conspectu Dei cœli potius exaudire vocem deprecationis & vociferationis in templo, quam affectum piæ devotionis, cordis compunctionem sine strepitu vocis in lecto. Bene ergo pius Remunerator remunerat sanctæ & immaculatæ cogitationis devotionem, melius bonæ exhortationis locutionem, optime Domino placitam operationem. Et e converso perversæ cogitationes separant a Deo, probata autem virtus corripit insipientes.
[22] [parerga quædam.] Quod luce clarius probatur in Nabuchodonosor, qui tumens superbia corde tenus, iniquitatem superbiæ commixtam meditatus est in cubili suo, astitit omni viæ non bonæ, malitiam autem non odivit, cornua superbiæ in altum extulit, iniquitatem in excelso locutus est. Et quia bestialiter sensit, dum se, ut Deum, adorari imperavit, bestialiter vixit, bestia factus est g, ut quidam de eo satyrizando sic carmine ludit:
Qui Jove major erat, fortunæ ludiera flerat,
Tunc homo bos fuerat, qui Jove major erat.
De quo suisque complicibus alias dicitur: “Dispersit
Deus superbos mente cordis sui: deposuit
potentes de sede, & exaltavit humiles
h.” Perversa plerumque multatur locutio,
ut in Balaam, qui pecunia corruptus, quod antea
vetuit, postea docuit i. Perversa operatio
in multis milibus, & tamen speciatim in Absolone,
qui mortem patris crudeliter sitiens, uxores
ejus stupravit, quod mox ultio digna ulta est k.
Hi sunt tres mortui, quos suscitat Dominus l:
Primum in domo, quod significat mortem iniqui
cogitatus, in cordis cubili latitantem: secundum
in porta, mortem designans locutionis contractam
peccamine & operationis: tertium in
tumba olentem, mortem insinuans usu & consuetudinis
delectatione perpetuatam, sub lapide
desperationis, ne homo resurgere queat, aggravatam,
ut dicitur:
Mens mala mors intus; malus actus mors foris usus:
Tumba, puella, puer, Lazarus, ista notant.
Lapis enim tegit, premit, occulit.m
VIII.
[23] Non impar miraculum Pater misericordiarum & Deus totius consolationis operatus est in viculo quodam, [Altera gravissime decumbens, facto voto, confestim sanatur.] vicino ecclesiæ beati Georii *, quæ Chustelwanc * nuncupatur. Uxor cujusdam Gotfridi mirabili & miserabili languore diutino ardore excocta, ad extrema est deducta. Luxit & elanguit, nocte ossa ejus doloribus perforabantur, die vero sine intermissione cruciabatur. Maritus ejus, lugubri querimonia caput & manus contorquendo, lectulo languentis adhæsit; proximi & noti flentes & dolentes eam circumsteterunt: jam etiam exequiæ parabantur, & extrema vitæ officia ordinantur. Cum jam vitalis halitus funditus intercipi videretur, incidit ei cogitatio, si, Dei donante clementia, ad vitam rediret, Lambach se profecturam, tumulumque beati Adalberonis orationibus visitaturam, & suffragium petituram. Et ecce, repente oculos, caligine fugata, aperit, lingua in vocem erumpit, se meritis beati Pontificis morte & dolore ereptam, interventu ejus se salvatam astruit. Mox stratu spreto, erigitur, ad ambulandum fortiter nititur, monasterium beatæ Dei Genitricis ingreditur, sana cum gratiarum actionibus domum revertitur.
IX.
[24] Quidam ex ordine militantium Scoumbergensis n curiæ, longa infirmitatis tabe exhaustus, cum diu, [Vir quidam nobilis miles] ut languorem aut auferret, aut differret, aut pudoris gratia dissimularet, & ultra dietam virium suarum peditando laborasset, tandem gressu nutante deceptus, baculi auxilio destitutus, in grabatum corruens, ultimum videbatur trahere spiritum. Ossa enim ejus diutino febrium ardore excocta extabuerant; omne corpus, pelle desuper ossibus ad instar fidis extensa, livor immoderatus dissipaverat; vultus, forma penitus humana amissa, omni ex parte follicaverat o; fenestras oculorum tumor immanis adeo obtexerat, ut jam non oculos, sed stigmata bina in facie videres. Nam velut inclusi cæco clauduntur in antro. Cibi jam desiderati, jam parati, jam oblati, sunt ab eo p fastiditi, repudiati, rejecti.
[25] Turba parentelæ, plangens eum, quasi unigenitum, [longa tabe pene consumptus, consulentibus amicis,] venere singuli de mansiunculis suis, ut pariter visitarent eum & consolarentur: videbant enim, dolorem esse vehementem. Hortantur eum jugiter ad Dominum vigilare, in fide fortiter stare, viriliter agere, insidiarum inimici versutias invocatione Sanctorum longe repellere, ad Dominum toto corde, toto desiderio, confessione purissima pœnitentiaque Deo placita converti, Sacramentis Christi, Christianæ Religioni, immo saluti a Deo institutis, præmuniri, opera tenebrarum abjicere, armis lucis, satisfactionis medela indui, ut bene de eo jam diœretur: “Confessionem & decorem induisti, amictus lumine” (gratiæ cœlestis) “sicut vestimento q.” Ad postremum admonetur, quod primum & ultimum omni curandum est homini, de salute animæ oppido cogitare, rebus perituris divitias cælestes comparare, ut post excessum requiem æternam possideat, & lucem perpetuam obtineat.
[26] [ut ad mortem se præpararet,] Bene, inquit ille, amici, bene sapienterque proceditis, sane suadetis, congrue monetis r. Nam & dolor gravis urget, angustiarum moles cogit, tribulatio imminens, ut ad Factorem misericordiæque Autorem convertar, docet. Sed væ ei, qui fugam suam ad hanc hyemem distulerit, qui preces suas supplicationesque & opera misericordiæ, Evangelica authoritate elucidata, usque ad horam, cum oculus caligat, lingua palpitat, manus aret, pes gressu caret, neglexerit. Ista est, puto, nox, ut a doctoribus percepi, in qua nemo potest operari; solius Dei providentia colligit, sive longe, sive prope sit infernus, ubi nemo ei confitebitur. Quid enim? Omnia mundana gaudia, centum aut pluribus annis ducta, in æstimatione æternorum sunt tanquam dies hesterna, quæ præteriit. Utinam modo tantum fides mea in Christo roboretur, utinam extrema dies in Christi confessione claudatur! Atqui, ne omnino desperemus,
Spem tribuit nobis confessio sera latronis;
Ne vel in extremis desperet quisque fidelis.
[27] [ad Beati sepulcrum advectus, sensim convaluit.] Nam idem, de quo loquimur, eloquentia & subtili scientia pollebat, adeo ut etiam clericorum inscitiam, sicubi in divinis exorbitassent, cate & caute satis reprehenderet. Ne quis hoc non credat, audiat ipsam Sapientiam ex ore Altissimi prodeuntem, in Evangelio protestantem: “Filii hujus sæculi prudentiores, filiis lucis in generatione sua sunt s.” Et conversus ad circumstantes, Ite, ait, quæso, ite, ossa eruciatibus assiduis terebrata plaustro imponite, Lambach ad sepulchrum beati Adalberonis me perducite. Confido enim in Domino, quia interventu ejus & obtentu merear absolvi de durissima angustiæ instantis catena. Paruerunt, ægrotum vehiculo impositum ad locum præfatum perduxerunt, tumulo beati Præsulis adhibuerunt, orationum & oblationum lege rite percelebrata, ad sua redierunt. Exin labentibus sensim & resolutis dolorum vinculis, recuperatis corporis viribus, convaluit ad laudem & gloriam Redemptoris nostri.
X.
[28] Ecclesia beati Blasii in aprico constituta habetur loco, [Curator prædii ecclesiæ S. Blasii e subito malo moribundus] fluvio quodam præterfluente, silvaque spatiosa & speciosa eam ambiente, quæ ferax bestiarum & ferarum venatui est aptissima, & pascua pecorum ibi inveniuntur uberrima. In circuitu vero ecclesiæ monticuli consurgunt, naturali tumore terræ editi, intrinsecus cryptas nativa exesas lege occulentes, quasi latibula refugiis hominum præparata, ut, si forte videres beatum Blasium, persecutionis rabiem declinantem, putares, ibi aliquando delituisse, & bestiis ad se causa tuitionis & medelæ confluenti us (sicut de eo legitur) benedictionis gratiam obtulisse t. Hospes ibi mansitabat, qui ecclesiæ jura operose salubriterque procuraret, armenta quoque boum & greges ovium ibi stabilitos, & cætera usui Fratrum militantia attentius conservanda gubernaret. Is viribus corporis repente cœpit destitui, & nimio febrium ardore fatigari in tantum, ut, eo in lectulum corruente, in solo flatus vitalis pectusculo palpitaret. Vox ejus intercepta erat, compages membrorum ejus, acsi abscissas putares, emarcuerant, & jam de sola sepultura ejus agebatur.
[29] Appropinquabat autem dies anniversarius depositionis beati Pontificis, [& dæmonum larvis,] quo memoria ejus solemniter celebranda foret u. Jam dies decessit, & nox, ægris nocua, accessit, cum jam velut exanimis miser jaceret, & amici frequentes ad observandum ejus exitum vigiliis instarent, paululum post quartam vigiliam noctis, obdormiscentibus præ nimia lassitudine vigilibus, parietes cubiculi, in quo cubabat, tigna, asseres, tegulas aviculæ teterrimæ, in modum vespertilionum, passerum, hirundinum, operuerant, parietibus tegulisque adhærentes & inhærentes. Phantasmata etiam quædam horrida, aspectu crudelissima, in rimis parietum, nudatis dentibus morsum minitantia apparebant; quorum visio terribilis miseram animam fluctuantem, super quam linguis, more canum nimio solis ardore æstuantium, ejectis anhelabant, cruciabat. Istas, puto, esse bestias, de quibus Psalmista, “Ne tradas,” inquit, “bestiis animas confitentes tibi: & animas pauperum tuorum ne obliviscaris in finem.”
[30] Hæ bestiæ nefandissimæ in obitu cujusque hominis, [de quibus varia hic memorantur,] ut sæpius probatum est, turmatim conglomerantur, si forte quid peccatorum in seculo contractorum, quæ minus emundata homo secum sola pertrahit, in anima reperiant, quo eam ad tartara cruciandam rapiant: sed divina eos vetat misericordia, ne tantum noceant, quantum volunt. Ne quis hoc non credat, manifestius id ipsum liquet in transitu beati Martini, qui, dum migraturus esset ad Dominum, bestiam sibi cruentam adstare vidit, quam confutatam a se repulit x. Ecce sanctus, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus, & excelsior cælis factus, a bestia cruenta tentatur, insidiis & laqueis ejus irretiri putatur; quid de his æstimandum est, qui usque ad finem vitæ, quasi jumenta, in stercoribus putrescunt?
[31] Cumque in hac agonia fluctuans, luctando anima laboraret, [vehementer afflictus, post Beati apparitionem,] ecce, repente persona aspectu dignissima, quæ se cultu vestium pontificem declararet, habitaculum ægrotantis ingreditur, lumine circumamicta immenso, ad cujus præsentiam nox fugit, & lux in habitaculo refulsit: phantasmata etiam avicularum nigerrimarum, quæ omne pavimentum cœco horrore obtexerant, reptando & volitando secreta angulorum petebant, occulere se gestientia. Ingressor vero nihil cunctatus ad lectulum accedit languentis, caput triste manu blanda permulcet, faciem imbribus lachrymarum perfusam abstergit: nam & reliquam partem corpusculi sudoris violentia adeo irrigaverat, ut linteamina corpori superjecta humectasset. Ad cujus tactum vita, quæ recesserat, redit; spiritus faucibus vix inhærens reviviscit, homo pæne mortuus rursus animatur, officia membrorum sensim redintegrantur, vigoribus receptis. Ille denique verbi jussione, signique salutaris benedictione phalanges tetras, horridas & fuliginosas eliminavit, abegit, effugavit; & sic visio, quæ apparuerat, ab oculis ejus ablata est.
[32] [petiit ad Beati sepulcrum vehi, indeque incolumis domum rediit.] Cum autem rursus noctis ad terminum properaret, jamque Titan, Oceano emergens, suo jubare mundum illustraret, vigiles exitum ægrotantis opperientes & observantes, ocyus exciti, ad lectulum feruntur languentis, æstimantesque eum mortuum, aure vicinius adhibita, sonum aliquem captare gestiebant; dein pulsando, stimulando, sæpius ac sæpius quæritando, an vivat, necne. Ille, ut lumina pandat, omni conamine luctatur, & linguam emortuam ad loquendum, qua poterat, infringens, visionem paucis, quam viderat, reserat, qualiterque sibi sit redditus, expromit; ut, fluvio transito, ad monasterium Dei Genitricis perducatur, orat, quo solemniis Missarum eo die celebrandarum interesse mereatur. Illi, solito lætiores effecti, utensilia plaustri applicant, ægrotum ad monasterium ferunt. Ibi geminorum manibus exceptus baiulorum ad sepulchrum beati Pontificis perducitur; exin expletis Missarum solemniis, sola Dei dextera sublevante, erigitur, omni plebe, quæ eo die supervenerat, aspiciente & adstipulante, domum sanus regreditur.
[33] [Auctoris parerga de dæmonum fraudibus] Ne mireris, vel dubites, satellites satanæ in varias transformari formas ad decipiendas fidelium animas; quoniam, ut veraciter probatum est, exoticos & alienos, permittente Domino, audent sibi assumere decores, sicut de capite ipsorum dicitur: “Ipse satanas transfigurat se in angelum lucis y.” Nam quia mille habent artes nocendi, mille modis, mille imaginibus, diversis se hominum conformant qualitatibus. Acriter Deo remisse militantes impugnant, acrius studiosiores, acerrime eos, qui contra aëreas potestates viriliter dimicant, impetunt: quod evidentissime in Vita S. Antonii z probatur. Non autem quisquam autumet, propter assumptivas lucis momentaneæ induvias, antiquæ & nativæ eos amittere horrorem nigredinis aa; verum sciat, tales fore postea, quales fuerunt antea; quia nulla societas luci ad tenebras, nulla conventio Christi ad Belial.
[34] [& illusionibus.] Non solum autem spiritaliter, sed & corporaliter fit ista dementatio; sicut liquet in illis, qui magicis artibus & præstigiis argutissimis oculos aspicientium pelliciendo venantur, ut videre tibi videaris, eos producere reptantis cujuspiam feræ genus, integra scindere, scissa resarcire, diversas imagines, diversas fingere rerum species, multiplices bestiarum quasi nova creatione fingere formas, alias fugientes, alias ocyus insequentes, utrasque labore continuo deficientes; casas a loco suo dimoveri, & alias machinatione inscrutabili transferri. De assumptione, vel potius usurpatione, falsaticæ bb dæmonum gloriæ habes in Registro, ubi Johanni diacono, ad lumen lucernæ noctu scribenti, hostis ille antiquus ad eum acriter deterrendum & lumen extinguendum apparuit. Quem mox pius pater Gregorius, cujus Vitæ summam jam imposuerat manum, consolatione paterna recreavit, &, quem vidisset, ei declaravit cc.
ANNOTATA.
a Teste Pezio, in ora codicis Lambacensis eadem manu leguntur hæc annotata: Tria vocabula fluvii, Wisbach, Cidelbach, Lambach.
b Hic rursum, ut sæpe alias, Lambacensem monachum scriptor se indicat.
c In editione Joan. abb.: Flaventia culta.
d In margine Codicis Lambacensis, eodem Pezio teste, eadem denuo manu adscriptum legitur: Uxor Heinrici de Lidelaren.
e Psalm. 50, ℣. 10: Cor contritum & humiliatum, Deus, non despicies.
f Psalm. 144, ℣. 18: Prope est Dominus omnibus invocantibus eum.
g Daniëlis cap. 4.
h Lucæ cap. 1, ℣. 51 & seq.
i Lege librum Numer. capp. 22 & 3 seqq.
k Lege lib. 2 Regum capp. 16 & 18.
l De Jaïri filia a Christo Domino a morte resuscitata lege Lucæ cap. 8; de filio viduæ, Marci cap. 5; de Lazaro Joan. cap. XI.
m Apud Joan. abb. perperam: Fortis.
n Ibid. Schaumburgensis. Opinor autem, hic indicari vetus castrum Schaumburg apud Efferdingam, vel Everdingam, munitum oppidum Austriæ Superioris, ac tribus circiter milliaribus Germanicis Lincio, Lambaco vero sex circiter distans, nisi fallant tabulæ topographicæ. Habuit autem castrum illud suos proprios comites, Schaumbergenses ab illo dictos, ex quorum proinde seu familia seu curia fuerit is, de quo hic sermo est.
o Id est, opinor: Intumuerat.
p Apud Joan. abb. vitiose: Adeo.
q Psalm. 103, ℣. 1 & 2.
r Hic excisæ sunt (inquit Pezius) integræ duæ paginæ in Msto, quarum jacturam ex Johanne abbate resarcivimus.
s Lucæ cap. 16, ℣. 8.
t Vide hujus sancti episcopi & martyris Sebasteni Acta prima, cap. 1, in Opere nostro ad diem 3 Februarii.
u Seculo itaque decimo tertio ineunte, aut forte etiam citius, jam solebat annua B. Adalberonis memoria Lambaci sollenniter celebrari; quod pro immemoriali ejusdem cultu juverit observasse.
x Gesta S. Martini Turonensis episcopi, de quo hic, illustranda venient ad diem XI Novembris. Verum quod in hisce legatur dæmon ei decumbenti apparuisse, neutiquam sequitur, id omnibus moribundis, maxime peccatoribus, contingere; aut, quæ sibi visus fuit, febricitans hic memoratus videre, vere dæmonum phantasmatafuisse, cum ex febrium æstu delirantibus similia sæpe numero contingant.
y Epist. 2 ad Cor., cap. XI, ℣. 14.
z Hujus sancti abbatis gesta illustrata apud nos sunt ad diem 17 Januarii.
aa Hæc morali sensu de perversitate dæmonum, per peccatum contracta interpretare: neque enim illi ullum colorem habent, nec perversitas ipsis nativa est.
bb Joan. abb. ementitæ.
cc Lege, si placet, Vitam laudati S. Gregorii Magni Papæ, per eumdem Joannem diaconum scriptam, lib. 4, cap. 17, num. 100 in Opere nostro tom. 2 Martii, pag. 210.
* an Georgii?
* Joan. ab. Khunstelwang
CAPUT III.
Alii variis morbis malisque per ejusdem beati Episcopi opem liberati.
XI.
Stadiis viginti minus, quam inter Hierusalem & Emaus a, [Custodis nemoris uxor subito malo misere correpta,] ut opinio æstimat aliquorum, distat a Lambacensi loco nemus, quod a latitudine nomen mutuavit b, cujus compendia si qua esse possunt, redituumque circumjacentium, privilegiato jure altario beati Petri Salzburc c deserviunt. Huic, ut illius juris est regionis, custos deputatus erat, quem vulgo Nemorarium aut Foresticum, quasi foresti custodem nuncupamus d; qui solerti curiosaque vigilantia super custodia sibi credita sollicitaretur, ne aut publico violentorum incursu, aut furtiva vulgi strage nemus illud extirparetur. Hujus uxor e, dum in una dierum staminibus nendis, ut huic sexui natura dictavit, insudaret, quo videlicet nuditatem, tam præsentis quam futuri temporis, adumbraret, quam prothoplasti illi, primi legis Dei spretores, perizomatibus de foliis ficus contextis oppilare nisi sunt; subito de sedili, cui insidebat, corruens, colum isthac, fusum illac longe abjiciens, dolor vehemens & horror impatiens f super eam irruit, sicque inter cruciatus, quos patiebatur, os ejus mentumque nativam relinquens sedem sinistrorsum ad aurem usque recurvatur.
[36] [postridie, quam ad Beati tumbam adducta fuit,] Exin g officium linguæ ei adimitur, victus potusque item intercipitur, & nil, nisi suprema dies expectatur. Hæc gesta sunt in die Martis, & dolor ille indies augmentatus est usque ad diem Veneris, in quo celebris Exaltatio sanctæ Crucis h annuo cursu obvenit. In articulo hujus diei vir mœstitudinis angaria i confractus, utensilibus plaustri coadunatis, & uxorem superimpositam Lambach perduxit, omnibus occursantibus casum mulieris lugubrem demonstrans, consilium quærit, medicinam, qua virtus recuperari queat, expetit. Omnibus unanimiter consulentibus, divinæ se magnopere dedere clementiæ, opem votis intimis cælestis efflagitare medicinæ, Sanctorum patrocinia, Sanctorum imploranda auxilia, ut, eis mediantibus, ostium misericordiæ illi aperiat Dominus; adquievit k, credit, lachrymis suffusus ad tumbam beati Adalberonis accedit, mulierem morbidam secum adhibuit, votisque rite percelebratis, sacris etiam altaribus orationis affectu salutatis, ad sua mox rediit.
[37] [plane sospitatur.] Postero die illucescente post Exaltationem sanctæ Crucis e vestigio instabat sollemnitas Dedicationis templi Lambacensis; & ecce, dum via panditur processioni, hac die nullatenus, nisi summa necessitudine l, omittendæ, adest vir non humili repletus tripudio, qui pridie tristitiæ absorptus recesserat baratro, cum muliere sanata jam, facie jam redintegrata, & in sede nativæ dispositionis relocata m. Quæ enim paulo ante, forma naturali amissa, obliquo ac distorto vultu horrorem aspicientibus incusserat, linguaque quasi trisultata balbutiendo confusos vix edidit semilatratus, nunc n clara voce meritis beati Præsulis se ereptam, se salvatam vociferat o, universis Dei gratiam declarat; omnisque cætus, qui gratia diei festi eo die convenerat, Deum laudibus exaltat.
XII.
[38] Pauperculus quidam, mirabili & miserabili languore tabescens, [Pauper ex diuturno languore manuum & pedum usu destitutus,] vi febrium adeo est excoctus, ut non solum diutino, sed & p annuo deficere morbo videretur, utpote cui propter paupertatis sterilitatem nec medicorum peritia, nec cibi lautioris succurrerent suffragia. Nulla sibi certa patria, nulla prorsus propria habitationis ædicula; sed, quamdiu sibi licuit, hac & illac vagabundus textrinæ artis peritia lucratus vitæ transeuntis victualia. Atqui dum deficeret virtus ejus, dum sopita fuissent manuum officia, quieverunt pariter temporalis subsidii adminicula. Cumque alienas incoleret ædes, & omnibus super eo tædio affectis jam exosus haberetur, jam fœtoris intolerantia omnis homo gravaretur, a notis & exteris spernitur, contemnitur, quasi abominabilis abjicitur.
[39] Dein ab aliquibus Deum timentibus Lambach perducitur, [curante sorore, ad eumdem tumulum vectus,] in hospitio pauperum colligitur: ibi tenetur, ibi fovetur, ibi humane satis tractatur, donec memoria ejus apud suos sepelitur, donec oblivioni, tanquam mortuus a corde, traditur. Erat ei soror æque egena, stipem modo labore manuum, modo mendicando, conquirens. Quæ veniens q visitare & consolari fratrem, doloribus continuis tabescentem, fletum deduxerunt oculi ejus, commota sunt etiam viscera ejus super fratre suo. Exin muliebris oblita levitatis, animumque virilem femineæ interserens, immo præponens fragilitati, tota ad Deum convertitur, fratremque sibi paria sentire hortatur. Et quia pedes ei officium assuetum negaverant, gestatoria a quibusdam petita & accepta, ossa r fratris lurida & semimortua imposita, baiulis accitis, tumulo beati Adalberonis advecta exponit.
[40] Ad postremum, quod unicum æstimabat, asylum, [membrorum usum ac sensim integram sanitatem recuperat.] orationem ad Dominum cum ipso & pro ipso fudit, singula altaria gemitibus inenarrabilibus revisens, celerem salutem videre meruit & virtutem. Nam ad fratrem rediens, misericordia misericordis Dei invenit eum jam melius habentem, baculi solatio se subrigentem, quem nuperrime, quasi paralyticum, reliquerat jacentem, parum a Lazaro, excepto vitali halitu, distantem. Adhuc tamen, quasi novus ambulator, gressu titubabat, adhuc membra debilia, longa s febrium ardore exhausta, ad instar infantis deambulare gestientis, nunc stantis, nunc labentis, nunc se subrigentis, nutabant; sed sensim de die in diem in melius proficiens pristinæ sanitati meritis beati Pontificis redditus est. Nulla hæc vetustorum relatione cognovimus; sed, quæ scripsimus, oculis perspeximus, manibus tractavimus: nec operæ pretium fore, putamus, alieno hæc fulcienda testimonio, quæ nobis coram positis divina evidenter operata est virtus.
XIII.
[41] A monasterio Lambacensi miliario fere uno in edito montis loco ecclesia t beati Laurentii martyris constituta habetur; [Quidam factus mutus,] in circuitu vero prominent montana, in primordio creationis mundanæ nativo tumore ex gremio genitricis terræ prolata. Secus hanc etiam viculus non grandis disponitur; dein per agros raræ sparguntur casulæ, colonis satis u aptissimæ. Ex his ergo unus, permittente eo, qui possedit & fecit & creavit nos, mutus efficitur; & dum diu verecundia percussus, casualia celat facta x, dum intrinseca in dies augmentantur cruciamina, dum cor ejus, ultra quod dictu incredibile sit y, anxiatum conturbatur, dum præstolatur, ut peremptum vocis organum vocis gratia rursum ditaretur, spe sua fraudatur; quia nondum venerat hora ejus. Permanet itaque mutus, & alter Zacharias, ingrediens aut egrediens, erat innuens populis, & quidquid officio linguæ declarare debuisset, quodam rotamine signorum, quæ mater artium z eum docuerat, portendebat.
[42] [fusis ibidem tacitis precibus,] Alii vix conjiciendo ex his, quæ videbant, modicum quid intelligebant; alii parum attendebant; alii (sicut ubique claret aa, sagena Dei malos cum bonis trahit) miserum mirabiliter mutientem deridebant, seipsos minus considerantes, quia omnes in manu Dei, sicut lutum in manu figuli, sumus bb, & ipse fecit nos, & non ipsi nos. Flebat miser in secretis suis, affectuque mentis voce incondita Dominum, ut de vinculo improperii hujus eum absolveret, deprecatur. Tum vero quibusdam amicis suis eum instigantibus, toto mentis ac cordis affectu ad Dominum convertitur, jactat cogitatum suum in Domino, assumptisque sociis paucis, ad sepulchrum beati Adalberonis proficiscitur. Clam oratorium ingressus, humiliter humi ante sepulchrum provolvitur; & quia orare minus sibi licuit, intentionem orationis, compunctionem cordis, votum intimæ devotionis cum lachrymarum suspiriis Domino fideliter obtulit. Nec spe frustratur, licet statim effectus orationem non sequeretur; quia nec Paulus mox, ut oravit, exauditus est ad voluntatem, exauditus est autem ad utilitatem cc; nec nos, oratione Dominica perorata, statim accipiemus regnum Dei, pro quo petimus.
[43] [tertio post die loquelam recipit. Auctoris ad hæc] Tertia tamen demum die ille, qui meritis Baptistæ aperuit os Zachariæ dd, meritis beati Præsulis aperuit os muti, & loquebatur recte. Futuro autem die Dominico Lambach regreditur, coram Fratribus & ecclesia, quæ eo die convenerat, gratiam quæsitam & adeptam confitetur, quorum testimonio, quod prælibatum est, roboratur. Videsne, quam magnifice Dominus Sanctum suum mirificavit, quem etiam hoc in facto Baptistæ suo æquiparavit ee? Nec indignum aut impossibile tibi, quod dictum est, videatur; cum etiam ore Veritatis omnes ad vitam prædestinati non modo angelis æquales, sed & angelos futuros fore insinuentur ff, ut ibi: “Angeli eorum semper vident faciem Patris mei gg.” Et Zacharias, “Labia,” inquit, “sacerdotis custodiunt scientiam, & legem requirent ex ore ejus: quia angelus Domini exercituum est.”
[44] [observatio.] Æquipollentiæ Johannes consonat, “Scimus,” aiens, “quoniam, cum apparuerit Dominus, similes ei erimus: quoniam videbimus eum, sicuti est.” Audi adhuc, quid alias Salvator profiteatur: “Ego dixi, dii estis, & filii Excelsi omnes;” eos appellans Deos, ad quos sermo Dei factus est. Unde Hieronymus, “Si similitudo,” inquit, “Sanctis repromittitur, veritas non negatur.” In primordio descriptionis signorum, si curiosus recolas, invenies paralyticum & claudum meritis beati Adelberonis curatum: nonne hæc a Deo sibi collata virtus æqualem eum Apostolis fecit & facit hh? Non enim Sancti, quorum consors jam in cælestibus est, cum quibus jam fulget in regno Patris eorum, virtutibus ejus invident, immo congaudent; dummodo simultas imprudentium hominum non deroget illi.
XIV.
[45] Vidua vitam beatam in castimonia æmulans, unicam habuit filiam, cum qua diaria, sine quibus vita ista nequaquam geri potest, [Puella paupercula, diuturnis febribus admodum languida,] labore manuum (ut filiorum Adæ lex est) quæsivit, rarius, quam sibi expediret, ægre conquisivit. Filiam jam adultam, annosque maturos intrantem, ut per se potius assuesceret sine adminiculo materno sibi necessaria providere, mater deseruit, ne, dum pauper pauperi adhæreret, utraque periclitaretur. Ad instar avium, quæ pullos suos, ad plenos educatos, ad volandum satis expeditos, morsibus & alarum ictibus, quæ sunt tela & arma earum, a se repellunt, ne in æternum parentum providentia, sed sua discant pasci industria & solertia; qui dum parentibus molesti sunt, circa volucritando ii, vociferando, apertis rostris hiando, alis expassis victum mendicando, non exaudiuntur; quia, si semper exaudirentur, utrique inedia consumerentur. Filia autem paupercula, processu temporis vi febrium correpta, viribus corporis repente cœpit destitui, &, quamdiu licuit, ubique vagabunda languorem fallere tentabat, si forte mutato aëre dolor ejus mitigaretur.
[46] Tandem febris infusa medullis corpus ejus excoxerat exhaustum, [dum visione, ut putabat, prævia, Lambacum vehitur,] adeo ut in lectum corruens per sex menses sine spe recuperandæ sanitatis cruciaretur. Crebro mater venit filiam visitare ægrotantem; sed succurrere ei nequiens, ad sua repedabat. Interim, dum doloribus continuis terebratur corpus, dum vexatur animus, occurrit ei signorum gratia, circa tumbam beati Adelberonis actitata: & obdormiscens in visione perdocetur Lambach proficisci, misericordiam petere, ut accipiat, quærere, ut inveniat; &, si perseveraverit pulsans, apertionem pollicetur. Hæc non solum semel, sed secundo & tertio ei apparuit; sed egestas paupertatis kk, ne ad votum perveniret, obstitit. Tandem anni spatio fere emenso, mater adest gemebunda, & filia invehitur contra eam iracunda, cur eam sineret in fœtoribus vitam finire, cur ope illius illo non perduceretur, ubi, sicut plurimi, ita & ipsa misericordiam consequeretur? His compuncta sermonibus, his vulnerata minis & terroribus, ubique anhela discurrit, nunc orando, nunc supplicando, equum & vehiculum prece & brevi merce conquirit, filiam seminecem superimpositam *, cursum versus Lambach ad tumbam beati Viri, ad quam animus ejus flagrabat, cujus aspectum totis desideriis anhelabat, dirigit, & flumine transito, qui * in margine montis, oratorium beatæ Dei Genitricis in vertice gestantis, præterfluit, mox ut navicula portum attigit, anima languentis, carnis absoluta ergastulo, portum salutis & quietis adiit.
[47] Nam a cymba in proximam delata tabernam feliciter expiravit, [eo appulsa moritur.] & mater, quæ pro viatico & oblatione natæ detulerat, exequiis ejus impendit. Exin in cymiterio beati Johannis Baptistæ sepulta, Domino spiritus, terræ carnis materia commendatur. Unde quis ambigat, hanc beato Episcopo a Domino præstitam fore * virtutem, ut paupercula illa ægritudinis nodis & vinculis mortis erepta requiem celerem, obitumque felicem sit consecuta ll. Videres jam impletum, quod Propheta ait: “Juxta est Dominus his, qui tribulato sunt corde, & humiles spiritu salvabit mm” Tale quid habemus de beato Martino nn, qui, dum imperatorio edicto custodiæ publicæ mandatur conservandus, postero die barbaris pugnaturis objiciendus, Dominus meritis ejus exemit pugnæ necessitatem, ne vel aliorum nece Sancti violarentur obtutus.
XV.
[48] Quia bina paria præ manibus habemus miracula, [Mulier divinitus in manibus punita,] operæ pretium est, ut, sicut tempore & effectu, uno tamen in loco, uno & in sexu actitata, discreta sunt; ita & nos ea cudendo * ex amussim distinguamus. Superius enim prælibatum oo in Cœna Domini, sequens vero in capite jejunii pp patratum est miraculum. Mulier, genere & rebus pertenuis, de finibus Austriæ, ex civitate, quæ vulgo Wiena qq nuncupatur, dum ad instar clientularum pro quæstu anxie laborat cottidiano, vespere Sabbati ante Purificationem sanctæ Mariæ, dum Sabbatismum sabbatizando observare debuit rr, prævaricatrix divinæ facta est legis, in jus ss operi ultra solitum incumbens servili. Nam sinistra librans harpaginem tt, dextera autem circumrotans fusum, ut staminum argute in harpagine componat fila, utrumque instrumentum utrique manui tam firmiter ac insolubiliter inhæsit, ut nulla vi trahentium, nullo argumento sibi invicem succedentium, erui quivisset. Ungues enim utriusque palmæ, pellem & carnem perterebrantes, de stigmatibus vulnerum sanguinis eliciebant guttulas; livor etiam vehemens adeo utramque occupaverat manum, ut nil præter gemitum & suspiria agere liceret.
[49] [partim in ecclesia S. Othiliæ, partim in B. Adalberonis sospitatur.] Exiit ergo a civitate Wiena, sacra petitura ac peragratura, loca, Sanctorum imploratura auxilia, quorum opitulationibus imminentia queat evadere discriminum dispendia. Ut autem breviter extrema tangamus acta, in ecclesia beatæ Otiliæ uu virginis harpaginem ipius interventu amisit, fusum acriter adhuc cruenta stringens manu, Lambach ad beati Adelberonis tumbam detulit; & ubi manum lividam sepulchro adhibuit, meritis sancti Pontificis perdidit, quo gravabatur, dispendium, nacta feliciter, quod quæsiit, salutis suffragium. Ipsa hora pater monasterii cum universis supervenit Fratribus, probaverunt & viderunt opera, quæ Dei clementer operata est clementia. Erat autem tunc annus Dominicæ Incarnationis M. CC. IIII-tus, dies vero Dominicus Paschæ ultimum in Katalogo computi elementi Q punctum obtinuit xx. Hinc animadvertere potes, ubi caput jejunii occurrerit yy, in quo acta sunt, quæ digesta sunt.
ANNOTATA.
a Lucæ cap. 24, ℣. 13 dicitur castellum Emmaus spatio stadiorum sexaginta a Jerusalem abfuisse: quadraginta igitur stadiis, si recte computavit biographus, nemus, cujus hic meminit, distabat Lambaco.
b Apud Joan. abb. hic insertum legitur: Vulgo Pratenau.
c Ibid. Altari beati Petri Salisburgæ.
d Ibid. Quem vulgo Nemorarium, aut Saltuarium, quasi nemorum saltuumve præfectum appellamus.
e Notat Pezius, hic denuo in ora codicis eadem manu adjectum legi: Uxor Eberhardi de Preitenowe.
f Joan. abb. Immodicus.
g Tota hæc periodus desideratur apud Joan. abb., ubi post Recurvatur sequitur: Post hæc &c.
h Celebratur hæc festivitas die 14 Septembris.
i Varia hujus vocis apud scriptores medii ævi significatio legi potest in Glossario Cangii: hic usurpatur pro pondere seu gravitate mœroris.
k Joan. abb. Acquiescit.
l Idem: Nisi summa urgente necessitate.
m Idem: Locata.
n Idem: Tunc vero rediens.
o Idem: Vociferatur; ac mox infra: Declarabat pro Declarat, &, Exaltabat pro Exaltat.
p Id. Omnino.
q Id. Quæ cum veniret.
r Id. Huic ossa.
s Imo: Longo, ut habet Joan. abb.
t In ora codicis Lambacensis, teste Pezio, eadem manu appositum legitur: De ecclesia, quæ dicitur Pachmannen.
u Joan. abb. Perquam.
x Id. Fatale hoc celat factum.
y Id. Ultra quod dictu credibile sit.
z Id. hic addit: Necessitas.
aa Id. Claret, quod &c.
bb Id. brevius: Quia omnes in manu figuli sumus.
cc Lege Epist. 2 ad Cor., cap. 12.
dd Lucæ cap. 1.
ee Hyperbolica comparatio est, quod, quemadmodum Zacharias amissam loquelam recepit in nativitate seu circumcisione S. Joannis Baptistæ, ita vir iste facultatem loquendi, qua destitutus fuerat, per merita B. Adalberonis recuperaverit.
ff Joan. abb. Angeli futuri insinuentur.
gg Matt. cap. 18, ℣. 10. Joannes abbas, fortasse, quod adverteret, allegatum textum nihil huc facere, addidit alterum, Et item, inquiens: “Æquales angelis erunt, & sunt filii Dei, cum sint filii resurrectionis.” Consule Luc. cap. 20, ℣. 36. Qui mox sequuntur textus sacræ Scripturæ, deprompti sunt, primus ex Malachiæ (non Zachariæ) cap. 2, ℣. 7; quam ob rem Joannes abbas pro Zacharia, Malachiam substituit: secundus ex Epist. 1 Joannis cap. 3, ℣. 2; tertus ex Psalm. 81, ℣. 6.
hh Melius qualemcumque similitudinem potestatis,quam æqualitatem, hic memorasset anonymus noster, alludens ad curationem paralytici cap. 1 relatam, sanatumque a sanctis Apostolis Petro & Joanne claudum ab utero, de quo Lucas in Act. Apost. cap. 3.
ii Joan. ab. Volitando, & mox infra: Expansis pro Expassis.
kk Id. Sed res angusta domi.
ll Nolim negare, pauperculæ huic fortasse satius fuisse, mori, quam sanari: at certe anonymus noster istæc multo rectius omississet; quid enim in eo miraculi est, quod mulier diuturno morbo contrita, accedentibus etiam vecturæ incommodis, moriatur?
mm Psalm. 33, ℣. 19.
nn Colitur hic Sanctus die XI Novembris, quo die ejusdem gesta illustranda venient.
oo Superius a num. 10.
pp Id est, Feria quarta Quinquagesimæ, seu Cinerum; quæ caput, seu initium est jejunii Quadragesimalis.
qq Alias Vienna, Germanis Wien, olim Vindobona, Austriæ caput, ejusdemque archiducum& Austriacorum Imperatorum sedes est, toti orbi notissima.
rr Vide Annotata hic ad cap. 1, lit. t.
ss Joan. abb. Instantius.
tt Colum videtur indicare.
uu Nescio, an anonymus aliam hic designare voluerit S. Otiliam, quam Abbatissam Hohenburgensem in territorio Argentoratensi in Alsatia, quæ Martyrologio Romano inscripta est die 13 Decembris.
xx Indicat, Dominicum Paschæ diem eo anno in diem 25 Aprilis incidisse, ad quem diem in vetustis Kalendariis ad signandos Lunæ dies littera Q cum duobus punctis, seu jam tertio in eo lunationum cyclo signatur. Porro assignato anno 1204 Pascha vere incidit in diem 25 Aprilis.
yy Joan. abb. Occurrere potuit. Cum ex dictis hoc anno 1204 Pascha celebratum fuerit die 25 Aprilis, caput jejunii, seu Feria quarta Cinerum, incidit id diem 10 Martii.
* Joan. abb. ei imponit
* imo quod
* i. e. esse
* Joan. abb. referendo
CAPUT IV.
Aliquot alii ad ejusdem Beati tumbam incolumitate donati.
XVI.
Signis a & miraculis beati Episcopi longe lateque divina gratia se dilatantibus, [Mulier cæca post honoratum Beati tumulum illuminatur:] & non solum contiguas, sed etiam exteras regiones illustrantibus, de civitate Ratispona b mulier quædam, clausa lumina diu ferens, cum aliis, quibus eadem mens erat, Lambacense exiit visitare cœnobium. Quo perveniens, tumbam beati Episcopi fide ac devotione ambiens, orationem ad Dominum fudit, sacrificium contriti spiritus obtulit, misericordiam, quam quæsivit, ocyus invenit, lumen oculorum amissum recipere meruit, cum gaudio repatriavit, quæ tristis pridem supervenit, nam non longe a monasterio, dum iret, illuminata est. Exin aliquanto interjecto tempore, cum adstipulatoribus veritatis rediit, die Dominico gratiam, quam percepit, ecclesiæ tunc congregatæ lachrymarum imbre perfusa aperuit: Gloria in excelsis Deo tollitur; Deus in Sanctis suis mirabilis prædicatur.
XVII.
[51] Evolutis deinde aliquot diebus, anno videlicet ab Incarnatione Domini M CC XXV, [alter multis annis amissum visum recipit;] XVI Kal. Octobris, ubi annuatim Dedicatio Lambacensis occurrit ecclesiæ c, venit vir quidam provectæ ætatis, de civitate juxta Anisum d fluvium sita, a quo & ipsa civitas nomen Anasus accepit, tumulum beati Alberonis invisere ardenter sitiens. Nam fama virtutum beati Viri omnem hanc regionem resperserat; propterea catervatim omnes populi gratia recuperandæ sospitatis eo tendebant. Vir ergo ille, de quo nobis sermo est, XX & eo amplius annis cæcus permanserat, & jam fere desperatus, hortatu sociorum, qui eum ducebant, cum summa intentionis devotione ad sepulchrum, pluribus jam signis clarificatum, accessit; preces ad Dominum fudit, ut Pater misericordiarum & Deus totius consolationis amissum illi lumen redderet, qui cæco nato oculos aperuit e. Oratione completa, omni turba, quæ ad diem festum convenerat, inspectante, lumen recepit, & omnis plebs, ut vidit, dedit laudem Deo. Facta sunt hæc tempore vespertino ante noctis crepusculum.
XVIII.
[52] Eadem nocte fidelibus ad sepulchrum beati Episcopi excubantibus, mulier quædam clenica f & omni corporis parte contracta (utraque enim manus ejus pectori adhærebat & inhærebet, [mulier contracta,] acsi ænea riguisset, crura quoque natibus innexa erant, ut jam, non mulier, sed simulacrum videretur) aderat g. Quarta namque vigilia noctis ante nocturnalem synaxim h, manus & crura cum ingenti fragoris solvuntur crepitu in tantum, ut tota turbaretur ecclesia. Hujus rei veritatem, non duo vel tres, sed plurimarum testificatur assertio turbarum, glorificantes * Deum, & dicentes *: Gloria tibi Domine.
XIX.
[53] Puer quidam, de ecclesia sancti Benedicti, quinquennis, incessu pedum carens, alter Zacharias mutus permanens, [puer claudus & mutus,] dum sacros cineres beati Pontificis cum comitibus veneratur & honorat, parentes & amici pro sospitate pueri preces fundunt ad Dominum. Ille subito erigitur, ac ambitum sepulchri semel, bis, tertioque perlustrat. Clamor ad sidera tollitur, laus illi concinitur, qui erigit elisos, solvit compeditos, qui linguas infantium facit disertas: nam, ubi puero gressus meritis beati Alberonis redditur, mox apertum est os ejus, & loquebatur recte.
XX.
[54] Aliud miraculum, huic simile, congrue subnectitur, ut cognoscat universitas fidelium, quanta locus ille gloria sit dignus, [alter item puer utroque pede claudus,] quem Dominus tot & tantis illustrat signis & virtutibus. Non multo interjecto tempore, inter promiscuas turbas de prædicta barrochia * venit puer septennis ad tumulum beati Præsulis visendum, utroque claudus pede. Qui a parentibus, cognatis & notis sepulchro sancti Viri applicitus, orationeque fidelium consummata, puer surrexit incolumis; & illi gloria concinitur, qui omnes homines vult salvos fieri.
XXI.
[55] Nec silentio prætereundum, quod una Sabbati venit multitudo copiosa plebis, utriusque sexus & ætatis ad tumbam beati Patris nostri venerandam. [atque puer cæcus natus, ad Beati sepulcrum sanati.] Inter quos venit quidam cæcus a nativitate, a partibus Austriæ, & inter nocturnalem synaxim non minima angoris molestia aperti sunt oculi cæci ad laudem & gloriam Jhesu Christi, Domini nostri, qui olim inter homines conversans oculos aperuit cæci nati, quod a sæculo non est auditum. Nam cum fenestræ oculorum referantur, sanguis erumpens genas & maxillas ejus abundanter rigaverat ad testimonium veritatis.
XXII.
[56] Non, ut paginam vacantem oneremus, sed ut nomen ejus, qui facit mirabilia magna solus, [Septennis puer mutus factus,] per merita Sanctorum suorum magnificemus, miraculum silentio non supersedeamus, simile videlicet, ut beato Zachariæ, legimus, evenisse, ad notitiam posterorum stylo memoriali transmittamus. Puer quidam septennis de villa, ecclesiæ Lambacensi vicina, Hofarn i dicta, proxima nocte, quæ festum sancti Michëlis antecedit, in somnis k officio linguæ destitutus subito obmutuit, & usque ad octavum diem ejusdem festi mutus permanens, non modicam tristitiæ querelam amicis suis advexit, nonnullis tamen levitate puerili id fieri, arbitrantibus; sed per progressum temporis de veritate hujusmodi eventus dolentibus.
[57] [dum ad eumdem tumulum ducitur, loquelam recipit.] Instabat siquidem anniversarius dies beati confessoris Alberonis episcopi, qui semper octava die Angelorum occurrit l, quo plurimi causa orationis Lambacensem locum student invisere; cum quibus etiam parentes dicti pueri, ipsum secum ducentes, divina spe animati, & meritis beati Præsulis confisi, iter arripuere. Itinere vero nondum confecto, dum jam adproximarent monasterio, puer subito in verba prorupit, & materteram suam nominatim vocans, solutum esse vinculum linguæ suæ, lætabundus affirmavit. Undo magno perfusi gaudio, tam parentes, quam alii concomitantes, mœnia ecclesiæ subeunt, & sepulchro pii pontificis Alberonis se oraturi prosternunt, gratesque Deo reddiderunt. Exin res, ut gesta erat, Fratribus monasterii, & omni, qui supervenerat, populo panditur, & Christus gloriosus in Sanctis suis prædicatur.
XXIII.
[58] Puer m quidam mendicus ex casu factus mutus, [Alteri muto ad ejusdem tumbam loquela restituta.] ad monasterium Lambacense causa alimoniæ erroneus n pervenit, & aliquamdiu ibi eleëmosyna sustentatus, tumbam beati Præsulis gratia devotionis in vigilia Apostolorum Philippi & Jacobi jejunus adiit; & quia lingua non poterat, intimis cordis suspiriis suffragium attentius precabatur. Debilitate vero & mora devotionis aliquantulum fatigatus, fessus in tumbæ marmore obdormivit: cum vero evigilasset sensit, se officium linguæ recepisse, &, quod prius nutu postulaverat vitæ egentis subsidium, postmodum, solutis linguæ vinculis, perfecte loquendo meritis beati Præsulis, quem in somno sibi apparentem, & digitos sibi in os mittentem viderat, ab omnibus requisivit o.
ANNOTATA.
a Quæ hoc septemque sequentibus numeris referuntur, aliam, coævam tamen, manum præferre, observavi supra ex Pezio, cujus annotationem etiam retuli in Commentario prævio num, 15.
b Ratispona, seu Ratisbona, vulgo Regenspurg, nota Germaniæ est libera Imperialis civitas ad Danubium, ubi hic Reginum recipit, episcopali sede insignita, habitisque in eo Imperii comitiis celebris.
c Ita etiam habet editio Joannis abbatis: verum alibi eadem festivitas etiam XVIII Kal. Octobris facta legitur. Vide dicta in Commentario prævio num. 50.
d Joan. abb. Anasum. Est autem vario nomine etiam Anesus, Anisus, Anseus & Onasus, quandoque dictus, Germaniæ fluvius, ac fere limes Superiorem inter atque Inferiorem Austriam Meridianam; a quo hic laudata civitas similiter Anassiburgum & Anisia, Germanis Enns appellatur.
e Joan. cap. 9.
f Joan. abb. Clinica. Porro Clinicus a Græco κλίνη lectus, ægrum semper in lecto decumbentem significat.
g Monet Pezius, verbum aderat desiderari in codice Lambacensi.
h Synaxis vox Græca Latine conventum monachorum significat, utque hic additur, ad Officium nocturnum in ecclesia persolvendum.
i Joan. abb. Hofern.
k Idem unica voce insomnis.
l Id est, die 6 Octobris, quæ Octava est Sanctorum Angelorum, seu Dedicationis S. Michaëlis archangeli, quæ Dedicatio die 29 Septembris recolitur.
m Notat Pezius, hoc rursum caput alia, quam cetera, manu, sed coæva tamen, in Lambacensi codice exaratum esse.
n Id est, vagabundus.
o Hic desinit Liber miraculorum sine ulla clausula.
* glorificantium
* dicentium
* l. parochia
VITA BREVIS METRICA,
Auctore anonymo incertæ ætatis.
Ex editione reverendissimi Joannis Abbatis Lambacensis.
Adalberto episc. Herbipolensis conf. Lambaci in Austria Superiori (B.)
BHL Number: 0032
A. anonymo.
[1] [Natalibus & meritis clarus fit episcopus Herbipolensis:]
Stirps antiqua fuit, multas celebrata per oras,
De Lambach a comitum, quorum alto a sanguine natus
Felix progenies, divinus Adalberto præsul.
Huic pater Arnoldus, mater Regilla, potenti
Francigenum fuerat Weinsberg de gente creata,
Qui Lambach præter Scherdingam b, multaque dictis *
Oppida Franconiæ magna ditione tenebant.
Hic ergo heroæ spectabilis indole mentis,
Artibus ingenuis viridi sacratus in ævo,
Piëridum tantam collegit pulvere messem c,
Tantoque omnigenæ fulsit virtutis honore,
Ut dubium fuerit, virtus præstantior arte,
Arsne ejus claris potior virtutibus esset.
Ergo dum merito variis celebratur in oris,
Ultra lustra novem millenus volvitur annus;
Amisso Herbipolis lugubris pastore gemebat d.
Conveniunt igitur clerus populusque frequentes:
Idem consilium cunctis, mens omnibus una,
Desertam sedem generosus Adalbero sumat,
Pontificalis huic præcingat mitra capillos.
[2]
Ille sibi oblatum divino munere honorem [regit strenue, templa & monasteria erigit:]
Magnanimo acceptat nisu e, viresque secundas
A superis poseit recipitque fideliter oris;
Talem se præstans, ut non præstantior ullus,
Utiliorve gregi fuerit: sic munere sancte
Perfunctus, placida populos in pace regebat:
Nam templa exstruxit sublimibus alta columnis,
Cœnobiis posuit fundamina grata Tonanti,
Efficiens donis opulenta & relligione.
Wirzburgæ Stephano locuples ecclesia sancto
Mystarum fuerat, sedaria jura sequentum f;
Hanc, Benedicte, tuo sacravit, dive, trophæo,
Triginta adsciscens monachos, qui nocte dieque
Usque Deo canerent sacrarum encomia laudum.
Altera deficiunt rebus (cognomine Schwarzig g)
Ordinis ejusdem, summi sacra templa Tonantis,
Queis Carolus quondam jecit fundamina Magnus:
Laudibus hæc Superum reparat, virosque ministrat,
Cum post sumpta Deo mortali e corpore membra
Mille anni, ter quinque & bis sex lustra fluebant h.
[3] [e sede sua ejicitur;]
Verum sor malefida, furens successibus æquis
Inter Pontificem summum, Ausoniumque monarcham
Impia pestiferi conflavit semina belli i.
Tum Pater, Herbipolis justas qui rexit habenas,
Romani obsequio Patris constanter adhærens,
Juste possessis per vim depellitur oris
Cæsare ab Henrico, quidamque invasor iniquus,
Nomine Meinhardus, veneranda sacraria pressit:
Lustra bis octo super millenos quatuor annos
Currebant, propria cum cessit Adalbero sede k.
Ergo Bavariæ patrias remeavit ad arces l,
Charus ubi genitor sacras fundaverat ædes
Bis sex canonicis: has plenus Numine Natus
In Benedictinum summa ratione sacravit
Cœnobium m, cupiens fragiles ibi corporis artus
Ponere supremamque tubæ remorarier horam n.
[4] [in eamdem restitutus, & iterato ejectus,]
Interea rex Henricus, dominator & oræ
Saxonis Hermannus o, vesani Martis amore
Ardent; jam sævit scelerata insania belli:
Conseritur: multos tandem post stragis acervos
Hermannus tumido retulit super hoste triumphum p.
Omine ubi læto post fusa tot agmina victor
Magnanimus fuit Hermannus, Mavortius heros,
Plurima devicti pervertit facta tyranni;
Imprimisque suis privatus Adalbero præsul
Juste possessis est rursus honoribus auctus q,
Meinhardusque sacræ detrusus sede cathedræ.
Pristina sed postquam cæsar moderamina rerum
Sumpsit, & innocuis Christi crux esse ministris
Pergit r, Adalbero, quæ struxit, sacra tecta revisit
In patria: hic dulci datur indulgere quieti,
Anno milleno, quinto, lustrisque bis octo s;
Cui plus, Meinhardo, pertentant gaudia pectus?
Verum hanc lætitiam mors opportuna diremit,
Vix tribus exactis, cum tempus curreret, annis.
[5]
Tum rursum viduam venerandus Adalbero sedem
Sumat, sollicita multorum voce rogatur. [quietem honoribus præferens, Lambaci moritur, & sepultus, miraculis claret.]
Ille sed exhorrens dubiæ ludibria sortis,
Ut qui bis fuerit justo spoliatus honore,
Vota petitorum rapidis dedit irrita ventis t.
Perplacet æthereis reliquum traducere tempus
Obsequiis, sanctas, queis struxit, Fratribus, ædes,
Concordi innocuæ sociatum fœdere vitæ u.
Dehinc post Meinhardum binos, non amplius, annos
Vixit, quemque dedit cursum fortuna, peregit;
Et tandem fessus, tardusque senilibus annis,
Ex hoc instabilis moriendo carcere vitæ
Evolat, æternamque capit super astra quietem.
Octobris sexto divina a Prole redemptus
Mille annos, deciesque novem cum volveret orbis x.
Inde monasterio chari genitoris ad ossa
In Lambacensi, patria tumulatur in urna.
Præmia nec meritis hic desunt, namque miraclis
Non dubiam testata fidem monumenta refulgent,
Optatamque ægris reddunt consulta salutem.
ANNOTATA.
a De paterna, maternaque, de qua mox, B. Adalberonis familia, aliisque huc spectantibus, consule Commentarii prævii § 2.
b Schärding Bavariæ Superioris oppidum est ad OEnum fluvium, quod suis propriis comitibus paruit.
c Litteris primo Herbipoli imbutus fuit, deinde Parisiis eruditus, ut habet Vita supra data.
d S. Brunonem hic designari, eumdemque anno 1045 obiisse, ostendi in Commentario prævio num. 32 & sequenti. Ad eumdem annum etiam deducunt præmissi Poëtæ calculi, ut computanti exploratum erit.
e Eodem anno 1045. Vide Comment. prævium loco mox citato.
f Canonicos hosce fuisse, constat ex dictis in Commentario prævio § IV, ubi de hac fundatione pluribus egi. Poëta igitur per sedaria jura vitamclericorum seu canonicorum indicavit, voce sedaria derivata a sede, quo nomine frequenter veniunt ecclesiæ cathedrales, in quibus canonici divina passim peragunt.
g Alias Schwarzacum, de cujus per B. Adalberonem instauratione consule Comment. prævium § IV.
h Id est, anno Christi 1074 vel sequenti. Adi Comment. prævium § IV, num. 62 & seq.
i Agit hic de fœdo schismate ab Henrico IV Germaniæ rege adversus legitimum Pontificem S. Gregorium VII suscitato, quod Ecclesiam Dei & Germaniæ imperium graviter afflixit. Adi Comment. prævim §§ V & seq.
k Id est, anno 1084. Vide tamen dicta in Commentarii prævii § VI.
l Lambacum designat, quod Bavariæ tunc accensebatur, nunc Austriæ Superiori.
m Adi Comment. prævium § III.
n Redi ad eumdem Commentarium num. 27 & seq.
o Multi Germaniæ Catholici principes Rudolphum, Sueviæ ducem, anno 1077 regem adversus Henricum IV sibi constituerunt, eidemque Rodulphoanno 1080 ex accepto in pugna ad Elstram fluvium, in qua Henricum magna clade affecit, vulnere mortuo Hermannum Lucembrugicum suffecerunt, qui dominator oræ Saxonis, seu Saxoniæ hic dicitur, quod Saxones ei adhærerent.
p Hermannus rex Germaniæ, ut dictum est, salutatus, Henrici IV exercitum anno 1081 apud Hochstadium prostravit.
q Hæc contigisse anno 1086, ostendi in Commentario prævio num. 94 & duobus sequentibus, quos consule.
r De recepta per Henricianos Herbipoli, & expulso Adalberone relege eumdem Commentarium num. 97 & seqq.
s Id est, anno 1085, sed saltem uno anno præpropere, ut observavi in Commentario prævio num. 97.
t Adi eumdem Commentarium num. 99 & 100.
u Noli hæc de B. Adalberonis inter Lambacenses monachatu, sed de societate vitæ ac fortasse conventus cum Lambacensibus Benedictinis interpretari; nam vitam monasticam eum numquamprofessum fuisse, adversus Joannem Trithemium probavi in Comment. prævio num. 29 & seqq.
x B. Adalberonem assignato anno 1090, dieque 6 Octobris obiisse, probavi in eodem Commentario num. 101 & sequentibus.
* an dictu?
DE S. BRUNONE CONFESSORE
ORDINIS CARTHUSIANORUM FUNDATORE
IN CALABRIA.
ANNO MCI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Bruno conf. Ordinis Carthusianorum fundator in Calabria (S.)
AUCTORE C. B.
§ I. Quæ Vitæ seu Acta edenda sint: diversa, e quibus hæc aut confecta fuere, aut illustrabuntur, seu subsidia seu documenta, horumque unum ad Actorum calcem etiam edendum.
Etsi ante seculi sexti decimi initium nullus plane omnem Vitæ S. Brunonis, [Licet non nisi sero Sancti Vita ex instituto sit descripta,] anno ex dicendis 1101 defuncti, seriem, moresque & gesta ex instituto litteris consignarit, non defuerunt tamen e celeberrimo, quem sanctissimus hic Patriarcha instituit, Ordine viri, doctrina juxta ac pietate spectabiles, qui multo etiam citius, quæ de Carthusiæ principis aliarumve nonnullarum initiis ac fundatoribus comperta habebant, diligentissime in chartas, si non in vulgus (neque enim id forte summa eorum sivisset modestia) publice edendas, certe cum futuris deinceps instituti sui sectatoribus privatim intra domuum secessus in exemplum communicandas, conjecerint, in iisque summa saltem vitæ, a sancto Fundatore suo actæ, capita delibarint. Quam id veritati consonet, argumento est Brevis apud Marteneum Veterum Scriptorum tomo VI inserta Ordinis Cartusiensis Historia, in cujus Prologo hæc leguntur: Licet quinque primi Priores (Majoris Cartusiæ) hic inferius descripti in pluribus Chronicis reperiantur, tamen successores eorum, nescio qua de causa, taliter sunt oblivioni traditi, quod nulla penitus ex eis memoria per aliquam scripturam habeatur.
[2] Cum enim, qui hæc memorat, auctor anonymus sub seculi quinti decimi initium, [de eo tamen in quibusdam Chronicis,] uti num. 17 docebo, scripserit, Chronica sane, quorum mentionem verbis recitatis facit, diu ante seculum sextum decimum fuerint elucubrata. Adhæc eadem, quoniam haud dubie de quinque primorum Carthusiæ Priorum gestis utcumque tractarint, summa saltem rerum, ad Brunonem spectantium, capita delibasse, indubitatum apparet, uti etiam a Carthusianis scripta fuisse, maxime, cum in solis fere Carthusianorum domibus fuerint inventa, diuque in hisce omnino fere inedita latuerint. Porro e Chronicis hujusmodi, quæ hoc nomine idcirco, quod res per tempora sua digestas exhibeant, vocari non immerito potuere, aliterque nihilominus nuncupata etiam reperiuntur, duo potissimum ad cognitionem meam pervenere, contractius unum, prolixius aliud. De amborum, utpote in quibus non pauca, quæ de S. Brunone narrantur, fundamentum habent, ætate auctoritateque juverit lectorem edocuisse ab ipso statim initio hujus Commentarii, in quo Sancti ejusdem gesta omnia discutienda, illustrandaque sunt.
[3] [ac in primis in Chronico contractiori,] A Chronico contractiori incipio. Labbeus Bibliothecæ Novæ, librorum Mss. tom. 1, pag. 638 & binis seqq. inter Opuscula Historica e codice Ms. S. Remigii Remensis recenset quinque elogia diversa, quorum primo res præcipuæ a S. Brunone gestæ, reliquis vero, quæ ad quatuor ejus proximos in Carthusiæ majoris Prioratu successores pertinent, summatim continentur. Elogiis in capite præfigitur hic titulus: De Institutionibus Ordinis Cartusiensis: verum cum in librorum Syllabo, quem præfatus librorum Mss. tomus præfert, post hæc verba, De Institutionibus Ordinis Carthusiensis, statim ponatur, Sive de S. Brunone, de Landuino, de Petro Francisco, de Joanne Tusco, ac Guigone a sancto Romano, primis Cartusiæ Prioribus, nescio, an pro institutionibus legendum potius non sit institutoribus. Verum sitne ita, an secus, parum refert, ac proin, breviter hoc notato, ad rem ipsam redeamus, nuncque in tempus, quo dicta elogia scripta sint, inquiramus. Launoius Dissertatione de vera causa secessus S. Brunonis in eremum cap. 1 § V illud ipsum etiam S. Brunonis elogium, quod Labbeus loco mox cit. exhibet, e Ms. statutorum & consuetudinum, a Guigone, quinto Carthusiæ Majoris Priore, scriptarum, Ordinis Carthusiensis Codice in medium adducit, aitque, hunc, in quo pariter, quæ loco cit. apud Labbeum, proximorum quatuor Sancti nostri in Carthusiæ Prioratu successorum elogia exstant, Parisiis apud Carthusienses asservari.
[4] [sub Guigone, quinto Cartusiæ Priore,] Hinc porro auctor Carthusiensis anonymus, qui Annalium Ordinis sui librum quartum, luce publica hactenus, licet excusum, non donatum, mecumque nihilominus a Patribus Carthusianis pro summa eorum humanitate communicatum, elucubravit, num. 101 conjicit, codicem illum, quem Cartusia Parisiensis asservat, scriptum fuisse tantum post annum 1257, circa quem Cartusia hæc primum fuit fundata, necdumque Statuta Rifferii, quæ antiqua vocntur, fuerant præscripta. Verum mox affirmat, & merito quidem, quæ in eodem codice de S. Brunone tribusque primis post hunc Carthusiæ Prioribus reperiuntur, litteris mandata fuisse tempore Guigonis, quinti Cartusiæ Prioris, idque constare ex alio Ordinis Carthusiensis earumdem Consuetudinum codice Ms., a venerando Cartusiæ Montis-Dei Patre Priore ad eum in Cartusiam transmisso, qui, quæ in Codice Parisiensi de Sancto nostro proximisque ejus quatuor in Cartusiæ Majoris Prioratu successoribus elogia occurrunt, pariter complectitur, eorumque omnium, qui in Ordine nunc reperiantur, antiquissimus est, utpote in Majori Cartusia exscriptus, atque in domum Montis-Dei a Gaufredo, ejusdem proto-priore, anno, quo fundata hæc fuit, Christi 1136 transportatus, uti liquet ex ipso illo codice, ad cujus calcem hæc leguntur: Ex eremo Cartusiæ olim, modo eremi de Monte-Dei ab anno MCXXXVI. Et inferius: Gaufredus, Prior de Monte-Dei habuit ex dono domni Guigonis.
[5] Ita fere quantum ad substantiam laudatus annalista Carthusiensis anonymus, [ante annum, quo hic jam obierat,] qui præterea, S. Brunonis elogium, in codice suo antiquissimo descriptum, elogioque, quod Labbeus loco supra cit. exhibet, apprime, uti ex ejusdem scriptoris dictis eruitur, consonum, cum ejusdem Sancti elogio, quod Launoius e codice Parisiensi excerpsit, unum esse, paucis additis, atque idem, affirmat, trium dein aliorum Priorum, Landuini nimirum, Petri Franci seu Francisci, & Joannis Tusci, qui proxime post S. Brunonem Cartusiam rexerunt, elogia integra, quæ & ipsa cum eorumdem elogiis, apud Labbeum loco supra cit. exstantibus, ad amussim congruunt, e codice suo antiquissimo transcribit, ac mox, ne quis hujus, quod elogium, Guigoni adornatum, adnotato etiam hujus obitu, qui anno 1137 contigit, pariter contineat, antiquitatem supra adstructam forsan neget, ita prosequitur: Hæc ibi de quatuor primis Cartusiæ Prioribus, statimque in eodem folio (verso scilicet) sub finem alterius (secundæ nimirum) paginæ eodem charactere, quo totus codex exaratus est, nulloque interjecto linearum spatio, sequebatur indiculus capitulorum consuetudinum Guigonis, qui in tribus paginis sequentibus continuatus fuerat.
[6] Sed postea priores lineæ hujus indiculi, quæ residuum alterius paginæ primi folii immediate, [1138 ut mox diximus, conscripto, seu elogio, quod huic] ut mox diximus, post breve elogium Joannis Tusci (quarti Cartusiæ Majoris Prioris) complebant, a recentiori manu, quæ nihilominus videtur vetustissima, obliteratæ (id est, expunctæ) fuerunt, & earum loco initium Breviarii Vitæ Guigonis superscriptum, quæ Vita eadem recenti manu continuata fuit in altero folio dimidiato, quod facile deprehenditur præcedenti folio, in quo sunt elogia præfatorum quatuor Priorum, alterique sequenti, in quo prædictus capitulorum indiculus continuatus fuerat, intersertum fuisse. Unde patet, dictum Guigonis elogium post illius mortem in præfatum codicem fuisse interjectum seu illatum. Hactenus, si pauca exceperis, quæ, aliis characteribus adhibitis, claritatis causa adjeci, laudatus Ordinis Carthusiani annalista anonymus. Ex his porro, aliisque supra in medium adductis est consequens, & sæpius jam memoratum, etsi etiam Guigonis quinti Cartusiæ Prioris elogium contineat, Montis-Dei codicem, & quatuor primorum Cartusiæ Priorum elogia, quæ hic Labbeusque loco supra cit. suppeditat, ipsomet Guigone in vivis adhuc superstite, seu ante annum 1138, quo hic vivere jam desierat, fuisse conscripta. Jam vero, cum res ita sit, summam sane hæc, quorum complexum ego deinceps annalistæ Carthusiani anonymi plus semel jam laudati exemplo quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronicon appellabo, simplicique Chronici nomine jam supra distinxi, fidem apud omnes merentur, utpote in litteras conjecta ab auctore, etsi non certo noto, rebus tamen, quæ in iis narrantur, synchrono ac verosimiliter ipsomet Guigone, primævarum Cartusiæ Consuetudinum, quibus eadem præfiguntur, scriptore, qui equidem, si quæ de quatuor primis Cartusiæ Prioribus ac nominatim S. Brunone in Chronico illo referuntur, non scripserit, verosimillime saltem viderit ac approbarit.
[7] [includitur, hicque recitatur, nonnulla traduntur.] Quapropter ut in ipso statim Commentarii hujus limine quoddam Vitæ Sancti nostri compendium, cui tuto fidi queat, studioso lectori exhibeam, S. Brunonis elogium, Chronico illi inclusum, eaque, quæ in hoc de illo narrantur, complectens, huc modo transcribo, quale apud Labbeum loco sæpissime jam cit. exstat. Sic habet: Magister Bruno, natione Teutonicus ex præclara urbe Colonia, parentibus non obscuris *, litteris tam sæcularibus quam divinis valde munitus, ecclesiæ Remensis, quæ nulli inter Gallicanas secunda est, canonicus & scholarum magister, relicto sæculo, eremum Cartusiæ fundavit, & rexit sex annis. Qui, cogente Papa Urbano, cujus quondam præceptor fuerat, Romanam perrexit ad curiam, eundem Papam solatio & consilio in Ecclesiasticis negotiis juvaturus. Sed cum tumultus & mores curiæ ferre non posset, relictæ solitudinis & quietis amore flagrans, relicta curia, contempto etiam archiepiscopatu Rhegiensis ecclesiæ, ad quem, ipso Papa volente, electus fuerat, in Calabriæ eremum, cui Turris nomen est, successit *, ibique, laïcis & clericis quamplurimis adunatis, solitariæ vitæ propositum, quandiu vixit, exercuit. Ibique defunctus humatus est post egressum Cartusiæ undecimo plus minus anno.
[8] [uti & in Chronico prolixieri,] Elogium hoc in Commentarii hujus decursu usui non raro erit; notandum autem de cetero est, quatuor ultimas ejus voces, etsi in Cartusiæ Parisiensis codice, e quo illud Launoius in Dissertationem suam supra laudatam intulit, non inveniantur, retinendas tamen esse, cum & a Labbeo in codice Remensi S. Remigii, & ab Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctore anonymo, tum in jam supra memorato codice, reliquis omnibus antiquiore, tum etiam in aliis, uti is ipsemet testatur, fuerint repertæ, exigique ad sensus complementum videantur. Ad alterum e duobus Chronicis, quod plura adhuc de S. Brunone suppeditat, quodque quale sit, & quando scriptum, hic etiam discutiendum, jam progredior. Aliud hoc non est, quam Cartusiani Opus seu tractatus, de quo in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 57 & aliis pluribus Joannes Columbi, Societatis nostræ sacerdos, fuse disserit, recte ibidem num. 61 probans, Tractatum illum concinnatum non fuisse a Guillelmo de Elbura seu de Yporegia, aut, si mavis, ab auctore tractatus de Origine & veritate perfectæ religionis, sive is revera, ut Columbi putavit, Guillelmus de Elburæ sit, sive Boso, decimus septimus Cartusiæ Majoris Prior, ut pluries jam laudatus annalista anonymus, qui Carthusiensium Annalium librum quartum hactenus non vulgatum scripsit, num. 55 contendit, seque postea probaturum promittit.
[9] [quod varie e variis appellatur.] Quis interim fuerit, aut quod nomen habuerit alter ille Cartusianus, qui tractatum seu Chronicon, a Columbio memoratum, contexuit, nulla ratione comperire quivi, nullumque is Operi titulum præfixit; unde factum, ut id ab aliis quidem Chronica de exordio Ordinis Cartusiensis, ab aliis vero Tractatus de narratione historiæ inchoationis & promotionis Ordinis Cartusiensis fuerit vocatum. Et apte quidem tam hoc, quam illo titulo potuit insigniri; etenim, ut laudatus Columbi (neque enim Opus illud integrum ad manum habeo) num. 49 de Cartusianorum initiis docet, in duas partes diversas est divisum, quarum altera complectitur Ordinis Cartusiensis inchoationem, altera S. Brunonem proximosque ab eo quatuor Cartusiæ Majoris Priores, suo quosque Ordine positos, elogiisque præterea etiam ornatos, uti, quantum ad hoc postremum, intelligo ex litteris, Colonia Agrippina ad me datis ab Augustino Aldenbrück, Societatis nostræ sacerdote, cum idem Opus, apud Carthusianos ibidem exstans, rogatu meo hic fuisset scrutatus. Ego id a parte præcipua, quæ quinque primos Cartusiæ Priores, servato, quo Cartusiam rexere, temporis ordine, exhibet, Primorum quinque Magnæ Cartusiæ Priorum Chronicon deinceps appellabo, quemadmodum etiam ante me jam factum video in Ms., quæ penes me est, de S. Brunone Diatriba Chronologico-diplomatica, quam F. Michaël Ordinis Cartusiensis Coloniæ Agrippinæ Morckens, concinnavit, atque ad decessores meos anno 1727 transmisit.
[10] Vir hic religiosus, scientia non minus, ut vel solum hoc Opus abunde probat, [quodque elogium, antiquioris Vitæ nomine hic edendum, complectens,] quam pietate insignis, integrum in id intulit S. Brunonis elogium, descriptum e præfato, uti id vocat aliique nihilominus aliter, ut jam docui, appellant, primorum quinque Magnæ Cartusiæ Priorum Chronico, seu antiquissimo hujus exemplari, ante annos, uti ex characteribus autumat, facile quadringentos exarato, quod in Carthusianorum Coloniensium bibliotheca asservatur, huic olim a Petro Rinckio, insigni Cartusiæ Coloniensis benefactore, donatum, integrumque ac sincerum ex collatione cum antiquissimo Cartusiæ Majoris exemplari deprehensum. Illud ego Sancti nostri elogium, Vitæ antiquioris titulo insignitum, numerisque pro more nostro distinctum, additis etiam, ubi congruum fuerit, ad calcem Annotationibus, Commentario huic subjuncturus idcirco sum, quod scriptum aliud antiquius, in quo plura de Brunone recenseantur, non invenerim. Et lector quidem, quam multa de sancto Ordinis Cartusiensis Institutore dictum elogium suppeditet, facile id evolvendo deprehendet; quam vero idem antiquum sit, patescet ex iis, quæ de Chronici, ex quo desumptum est, antiquitate jam dicam.
[11] Hoc jam inde ab anno circiter 1151 seu sub Basilio, [non anno, ut vult Columbius.] qui Cartusiæ ab hoc anno ad annum 1173 præfuit, scriptum esse, Joannes Columbi, pluries jam laudatus, in sua de Carthusianorum initiis Dissertatione num. 57 & tribus seqq. contendit. Hanc autem suam opinionem probare nititur ex eo, quod auctor Chronici anonymus, postquam præfatus est, sese De antiquis sapientibus & sanctis fundatoribus, ac promotoribus Ordinis Cartusiensis tractaturum, solos in hisce Brunonem, Landuinum, Petrum, Joannem & Guigonem reponat, Antelmumque septimum & Basilium octavum Cartusiæ Priorem, qui tamen, ut dilucide ostendit, antiquis Ordinis Cartusiensis fundatoribus ac promotoribus accensendi merito sunt, silentio prætereat. Unde, cum fieri id abs illo existimet, quod hi, cum scriberet, antiqui non essent, scripsisse eum jam inde ab anno circiter 1151 seu sub Basilio, octavo Cartusiæ Priore, concludit. Verum quid si auctor Chronici anonymus, cum jam Brunonem aliosque quatuor mox nominatos recensuisset, quo minus Antelmum pariter ac Basilium recenseret vel morte vel aliis gravibus intervenientibus causis fuerit impeditus? Quid si antiquarum seu primævarum Consuetudinum, a Guigone scriptarum, liber (hunc enim is scriptor anonymus sub finem Vitæ S. Brunonis edendæ pro emortuali hujus anno figendo laudat) ad modum Codicis Montis-Dei antiquissimi, aliorumque plurium, qui num 4 & 5 memorati sunt, easdemque Guigonis Consuetudines continent, solos quinque primos Cartusiæ Priores in capite prætulerit, hosque proinde solos ille in antiquis Ordinis Cartusiensis fundatoribus ac promotoribus habuerit, aut certe Antelmum & Basilium, quod nec ibidem memoratos invenerit, nec aliunde forte sat cognitos habuerit, silentio prætereundos duxerit?
[12] [1151 circiter,] Utut sit, Chronicon, de quo hic, serius, quam anno circiter 1151, scriptum esse, mihi sane verosimillimum, ne dicam indubitatum, apparet. Etenim ejus auctor in Sancti nostri elogio seu Vita antiquiori num. 2 Universitatis nomine insignit academiam Parisiensem, quæ, etsi jam ab anno circiter 1151 societatem quamdam constituere inceperit, magistris, omni scientiarum genere instructis, ingentique ad horum lectiones confluentium discipulorum multitudine floreret, Universitatis tamen nomine, quidquid contra in Universitatis Parisiensis Historia Bulæus arguat, ante inchoatum seculum decimum tertium condecorata non fuit, uti Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 9, pag. 80 docent, atque apud omnes prope eruditos modo in confesso est. Adhæc idem auctor, Cartusiæ Majoris, ut jam dixi, alumnus, in Vita Sancti edenda num. 20 meminit Chartularii, quod, cum scriberet, in Cartusia Majori exstiterit, quam jam inde ab anno circiter 1151 tot instrumentis, quot ad Chartularium conficiendum suffecissent, instructam fuisse, parum credibile apparet.
[13] [sed verosimiliter non ante annum circiter 1250,] Et vero, cum Cartusiæ, Cartusiæ principi vicinæ, quales sunt domus Portarum, Majorævi, Durbonis, Allionis & Vallis S. Hugonis, paulo ante annum 1250, uti Ms. de Vita S. Brunonis Tractatus, a Patribus Cartusianis hujatibus mecum communicatus, num. 24 prodit, de documentis suis in Chartularia, quæ integra hodieque exstant, cogendis primum solliciti fuerint, eamdem tunc & Cartusiæ Majori curam primum fuisse susceptam, verosimile evadit. Hinc porro jam consequitur, ut Chronici, in cujus hic ætatem inquirimus, auctor anonymus, utpote Chartularii, quod, cum scriberet, in Cartusia Majori exstiterit, mentionem ex dictis faciens, ante annum circiter 1250, contra ac Columbius statuit, verosimiliter non scripserit. Verum quanto quidem tempore serius chronologus ille scriptioni manum admovit?
[14] [certo autem ante annum 1314,] Cum Guillelmus de Yporegia, cui Joannes Columbius Tractatum de Origine & Veritate perfectæ religionis in Dissertatione de Cartusianorum initiis num. 55 attribuit, hunc anno 1313 ex mente ejusdem Columbii exararit; Boso autem, cui dictus Tractatus reipsa forte adscribendus, anno 1313 obierit, oportet sane, ut hic ante annum 1314 sit contextus. Quare, cum ejus auctor, quiscumque demum is sit, lucubrationi suæ (adi Joannem Columbi Dissert. jam sæpius cit., num. 55 & 61) integrum, de quo hic, primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronicon inseruerit, consectarium omnino est, ut hoc auctor ante annum 1314 conscripserit. Quod quidem quamvis sat certum appareat, non suppetit tamen præterea, quo quot annis ante id fecerit, tuto determinem.
[15] Nihil interim obstare videtur, quo minus id abs illo annis circiter quinquaginta aut etiam sexaginta ante dictum annum 1314 factum credatur: imo vero etsi quis scriptionem illam, [licet, quanto temporis spatio, non constet, fuit conscriptum.] seu Chronici, de quo hic, lucubrationem ante annum circiter 1250, aut etiam ante annum circiter 1230 figendam contenderet, falsi eum certo convincere non possem, quod, jam tum in Cartusia Majori Chartularium non exstitisse, indubitatum omnino non sit; quod tamen; ut ante neutrum hunc annum lucubrationem illam locandam, posset probari, omnino requiritur, aliis prorsus omnibus, quibus res certo evincatur, argumentis, quantum opinor, deficientibus. Atque hæc sunt, quæ pro Chronici, primos quinque Cartusiæ Majoris Priores, horumque ex parte gesta ordine recensentis, ætate utcumque determinanda occurrunt. Id autem nec ante seculum tertium decimum, nec post annum 1314 scriptum esse, ex omnibus jam dictis certum apparet; quanto autem tempore ante hunc annum factum id sit, plane incertum, nec quidqum occurrit, quo monumenti illius ætatem propius determinem.
[16] Verum etsi res ita sit, subsecutis nihilominus temporibus id ita Cartusianis fuit probatum, [Id Carthusiani subsecuti, uti hic exemplo] ut, si quæ in libris, quos scribebant, vel de Ordinis sui origine vel de S. Brunone primisve post hunc quatuor Cartusiæ Prioribus commemoranda ex occasione habuerint, ea ut plurimum, quæ reipsa commemorarunt, ex eodem excerpserint, iisdem etiam fere, quibus hujus auctor, verbis non raro usi. Ac primo quidem hos inter memorandus est, qui monumentum illud in suum de Origine & Veritate perfectæ religionis tractatum intulit, auctor supra plus semel laudatus, sive is Guillelmus de Yporegia sive Boso sit. Huic accedit Priorum Ordinis Cartusiensis chronologus, a Columbio in Dissertatione de Carthusianorum initiis num. 54 memoratus, qui, uti ibi hic scriptor indicat, horrendum, quo sese Parisiis homo redivivus damnatum, publice e feretro proclamarit, prodigium iisdem plane, quibus id in quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronico, seu in antiquiori Sancti nostri Vita, ex hoc edenda, num. 1 & seqq. fit, verbis exponit, alio etiam, quam quo hæc occurrunt, Operis sui loco ita memorans: In brevi exaudita est oratio Joannis Birelli, Prioris Cartusiæ, & conventus, atque Amedeus Viridis, comes Sabaudiæ, filium de uxore, quæ sterilis putabatur, suscepit, qui, etiam Amedeus vocatus, nunc comes Sabaudiæ est effectus.
[17] Ex his autem verbis consequitur, ut dictus chronologus eo temporis spatio, [non uno ostenditur,] quod ab anno 1383 ad annum 1391 effluxit, indubie scripserit; priori enim e binis hisce annis Amedeus Viridis, posteriori vero ejus filius, Amedeus itidem vocatus, e vivis, ut Columbius loco cit. docet, excessit. Hæc ipsa interim verba, jam mox recitata, in brevi Ordinis Cartusiensis Historia apud Marteneum tomo 6 Scriptorum veterum col. 189 etiam leguntur, hæcque nihilominus ab auctore ad annum usque 1409 producitur; quam ob rem, cum Priorum Cartusiæ gesta ordine Chronico insuper exhibeat, consectarium omnino videtur, vel ut ipsum sit Cartusiensium Priorum e Columbio mox adducti chronologi Opus, quod hic ipsemet additamentis, gesta a tempore, quo prius scripserat, complectentibus, dicto anno 1409 aut etiam serius, nulla facta in iis, quæ prius scripserat, mutatione, auxerit, vel ut a scriptore altero & ex Priorum Cartusiensium laudati a Columbio chronologi Opere (ipsis hujus verbis servatis intactis) & ex notitiis scriptisve aliunde acceptis eodem dicto anno 1409 aut etiam serius fuerit compilata.
[18] [magni semper fecerunt.] Utut sit, & hujus equidem Operis, in quod hæc, quod infra laudandum adhuc sit, observare libuit, auctor anonymus ex quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronico, quod sibi præluxisse, non obscure in Prologo innuit, integrum Sancti nostri elogium, quod Vitæ antiquioris nomine edendum jam monui, paucis dumtaxat mutatis, ad verbum fere descripsit, uti etiam, quæ exhibet, aliorum quatuor proximorum post S. Brunonem Cartusiæ Priorum, uti iterum ex litteris, quas ad me Colonia Agrippina dedit Augustinus Aldenbrück, quasque num. XI laudavi, intelligo. Nec immerito loco hoc recenseri possent non pauci alii, hosque inter Henricus Kalkar, Ordinis Cartusiensis scriptor eruditus anno 1408 e vivis sublatus, qui, cum ex occasione dumtaxat de Sancto nostro egerunt, ex antiquiori illi monumento, licet ipsis hujus verbis non omnes usi, nonnulla excerpsere. Verum cum id operæ pretium non putem, ad illos progredior, qui tandem sub seculi sexti decimi initium res omnes, a S. Brunone gestas, ex instituto pertractare sunt aggressi, scribendorum materiem, quam & ipsi non alienis, sed propriis verbis expresserint, e binis, de quorum ætate jam actum, antiquis Chronicis, aliisque insuper, ut dubitandum non est, monumentis tum antiquioribus, tum recentioribus edocti.
[19] [Quatuor Sancti Vitæ seculi 16 initio scriptæ:] Quatuor hic præcipue memorandi sunt, quos inter primum locum tenent Carthusianus anonymus & Zacharias Benedictus, Cartusiæ S. Andreæ de littore Venetiis alumnus, quorum ille stylo soluto, hic ligato, sancti Patris sui gesta est complexus. Prioris lucubratio publici juris facta est anno 1508, quo eam excuso tunc a se S. Brunonis in S. Pauli Apostoli Epistolas Commentario Bertoldus Remboldus, Parisiensis typographus, præfixit; posterioris vero, etsi ante annum 1524, quo eam ad S. Brunonis Operum, typis a sese Lutetiæ tunc editorum, calcem Judocus Badius adjecit, in lucem non prodierit, ab auctore tamen jam inde ab anno itidem 1508 fuerat concinnata, uti luculenter ostendit, quam ibidem in capite præfert, Epistola dedicatoria, Francisco du Puits, Ordinis Cartusiensis Priori Generali, Quinto Calend. Maii MDVIII inscripta. Non diu admodum post binos illos Sancti biographos idem hic Ordinis Carthusiensis Generalis Franciscus du Puits, Latine a Puteo, seu de Puteo, aut etiam, ut ab aliis (varie enim Gallicum id cognomen Latino idiomate potest non inepte efferri) scriptum invenio, Puteanus oratione aperta solutaque, ut Carthusianus anonymus proxime memoratus fecerat, sancti Patris sui Vitam, uti Theodorus Petræus in Bibliotheca Cartusiana, Morotius in Theatro chronologico aliique docent, conscripsit; e qua item, ut iidem testantur, haud ita multo post Petrus Blömenvenna, Cartusiæ Coloniensis alumnus multisque annis moderator, auctiorem deinde, additamentis aliunde acceptis, fecit, typisque in sede sua Coloniæ Agrippinæ vulgavit.
[20] Puteani lucubratio, quæ auctoris sui nomine insignita nuspiam reperitur, [quæ ex his Basileæ anno 1515 fuit excusa, Puteanum,] esse videtur ea ipsa S Brunonis Vita, quæ anno circiter 1515 Basileæ litteris Gothicis absque auctoris nomine excusa, iteratisque deinde typis Lutetiæ una cum supra memorata Zachariæ Benedicti lucubratione metrica ad Operum S. Brunonis calcem a Judoco Badio absque auctoris itidem nomine fuit adjecta, Prologum habens sibi præfixum, cujus hoc est initium, Non solum Dominum in Sanctis &c, itaque inchoata: Temporibus Gregorii septimi, Romani Pontificis &c. At vero difficultas, quæ hic se offert, sermonis seriem interrumpere me cogit. Vitam Sancti, quæ Puteanum habet auctorem, Parisiis apud Joannem Parvum prelo fuisse datam, Possevinus in Apparatu Sacro tradit; quare, cum præterea Launoius in Dissertatione de causa secessus S. Brunonis in eremum cap. 5 circa medium affirmet, in Vita, a Puteano scripta, cum anno 1082 Sancti nostri in eremum secessum componi, hicque nihilominus in Sancti Vita, Basileæ excusa, anno 1084 diserte innectatur, erit fortassis nonnemo, qui suspicetur, Puteani hanc fœtum non esse.
[21] Verum eadem Vita, quæ Basileæ ac deinde Parisiis apud Judocum Badium fuit impressa, [uti variis rationibus adductis] ibidem apud Joannem Parvum fuerit fortassis recusa, aut, si res secus habeat, Possevinus forte in assignando Vitæ, per Puteanum concinnatæ, typographo errarit; quod ultimum sane mihi verosimillimum idcirco apparet, quod, facta Parisiis in bibliothecis tum publicis, tum privatis, diligentissima indagine, nulla plane, uti ex litteris ab amico inde acceptis disco, S. Brunonis Vita, quæ apud Joannem Parvum sit excusa, inveniri potuerit. Quod autem ad Launoium pertinet, Vitam is, quæ a Puteano scripta non esset, pro biographi hujus lucubratione verosimiliter per errorem acceperit, eo facilius committendum, quod, ut jam monui, Vita, a Puteano elucubrata, auctoris sui nomine insignita non reperiatur. Utut sit, Vitam Sancti nostri, Basileæ anno circiter 1515 excusam, Puteani esse fœtum, multa suadent. Primo enim tabula, prodigiosam hominis, qui se damnatum publice Parisiis declararit, anastasim, Brunonis hinc conversionem, secessum in Cartusiæ solitudinem, aliaque nonnulla hunc prægressa repræsentans, quæ Ordinis Cartusiensis Statutis ac Privilegiis, Francisci a Puteo, seu, ut brevius loquar, Puteani jussu Basileæ anno 1510 apud Joannem Amorbachium excusis, præfixa est, Basileensi Sancti nostri Vitæ pariter præfigitur.
[22] Secundo verosimillimum apparet, Puteanum, utpote qui plurimum anno 1514 aut etiam paulo citius, [probatur, habet auctorem,] ut Sanctorum albo Bruno adscriberetur, laborarit, litteris hujus Vitam tunc mandasse, eamque, cum jam illi, Leone X summo Pontifice annuente, honores cælitibus proprii dicto anno 1514 cœpissent deferri, typis haud multo post excudendam curasse. Tertio cum de Vita S. Brunonis Basileensi sermo est, Puteanianam intelligi, Carthusianorum obtinet traditio, uti subministrata a Josepho Phily, Reverendissimi Patris & Capituli generalis Ordinis Cartusiensis scriba, notitia me docet, certumque apparet ex Theodoro Petræo, scriptore Cartusiano supra adhuc laudato, utpote qui in suis ad Dorlandi Chronicon Elucidationibus pag. 12 Puteani fœtum vocet S. Brunonis Vitam, ad cujus calcem supra centum & sexaginta funebres, de quibus mox, Tituli, seu, uti hos appellat, Epitaphia adjiciuntur, quæ tanto numero soli Sancti Vitæ, quæ Basileæ excusa est, adjecta reperiuntur. Quarto ac ultimo Vita, quam Blömenvenna, ut jam docui, partim ex Vita, a Puteano scripta, contexuit, tantam cum Vita, Basileæ excusa, uti ex utriusque collatione liquet, similitudinem habet, ut vel hanc ex illa, vel illam ex hac pro parte saltem contextam esse, sit necesse. Quare, his omnibus perpensis, nullus dubito, quin Vita, quæ Puteanum habet auctorem, ea ipsa sit, quæ anno circiter 1515 in lucem typis Basileensibus prodiit.
[23] [solamque eam una cum supra memorata antiquiori & Suriana recudam,] Inceptum itaque de Sancti Vitis, seculi sexti decimi initio conscriptis, sermonem jam prosequor. E quatuor jam recensitis sola mihi deest, quam Carthusianus anonymus adornavit, typisque Bertholdus Remboldus Lutetiæ excudit; e tribus vero reliquis, quarum nulla, longo temporis intervallo, quo earum auctores a Sancti obitu scripserunt, spectato, ab antiquitate commendari potest, solam Puteanianam, in capita & numeros de more divisam, e Basileensi primæ editionis exemplari recudam, prætermissis aliis duabus vel idcirco, quod altera quidem ludi dumtaxat poëtici, non Vitæ, historice ac sincere scriptæ, speciem præferat, altera vero parergis superfluis, digressionibusque nimium longis ac frequentibus lectori multum tædii, voluptatis fere nihil esset allatura; ut autem Vitæ, a Blömenvenna concinnatæ, desiderium, si quis forte eo teneatur, ferri queat facilius, Vitæ, a Puteano exaratæ, Vitam alteram, quæ, seculo sexto decimo jam senescente, & ex hac, & ex auctiori Blömenvennæ lucubratione a Surio concinnata est, quæque proinde, quidquid in hac memoratu dignum occurrit, haud dubie continet, subjungam, simulque excerpta e Blömenvennæ, uti & e Zachariæ Benedicti lucubrationibus verba, ut ea, quæ Puteanianæ & Surianæ Vitæ sunt, rarius alleganda veniant, Commentario huic, si quando congruum id fuerit, intexam, aut certe, si quid, quod a Vitis edendis absit notarique mereatur, suppeditent, in Annotationibus, quas hisce subjecturus sum, inobservatum haud præteribo.
[24] [ita tamen, ut ei Titulos Sancti funebres, quorum hic notio datur,] Tres itaque tantum Sancti nostri Vitas diversas, quarum duæ recentiores, unaque antiquior supra memorata, nec tamen minus quam centum amplius post ejus obitum annis scripta est, recudam; quibus cum præterea varios, quos tandem Gloria posthuma seu quoddam potius hujus supplementum, e diversis notitiis scriptisve collectum excipiet, Titulos funebres, sectionibus diversis, quarum quælibet plures ex his contineat, ad Annotationum subinde addendarum commodum discretos, ac suis quosque numeris distinctos, e Basileensi Sancti Vita eo ordine, quo ad hujus calcem reperiuntur, adjuncturus etiam sim, lectorem modo hujus consilii mei rationem & quid horum nomine veniat, hic adhuc edoceri convenit. In more olim, etiam ætate S. Brunonis, positum erat, ut monachi, cum quis ex insignioribus monasterii sui viris obiisset, schedam seu epistolam encyclicam, mortis ejus nunciam, quæ fere membranis in longum porrectis constabat, quæque quod non plicata, sed Romanorum voluminum instar voluta esset, Rotuli seu Rolli nomine distinguebatur, per unum e suis, qui propterea Rotularius aut Rolliger appellabatur, ad monasteria, ecclesias aut personas, quibuscum erant aut societate aut amicitia aliove singulari modo conjuncti, submitterent, pactas, ordinariasve seu statas preces pro defuncti anima postulantes; responsoriæ autem, quæ ad hujusmodi epistolas, a personis, ad quas hæ missæ erant, carmine plerumque, ac subinde etiam oratione soluta dabantur, rotuloque allato aut etiam Chartæ separatæ, prout res ferebat, inscribebantur, Titulorum funebrium nomine veniebant. Hæc omnia fere aut certe non multum abludentia colliguntur ex iis, quæ Cangius, varios citans scriptores, in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabula Rotulus, Titulus & Brevia mortuorum in medium adducit.
[25] E more itaque jam descripto religiosi Calabrinæ eremi incolæ,, [ob causas hic memoratas additurus etiam sim.] cum in hac S. Bruno obiisset, epistolam encyclicam, mortis ejus nunciam, ad Italiæ, Galliæ & Angliæ monasteria ac ecclesias, & quidem contra morem plerumque tunc usitatum alias etiam nonnullas, quam quibuscum societate erant conjuncti, per unum e suis, uti ipsa illa Epistola, suo loco proxime ante titulos funebres etiam edenda, fidem facit, quaquaversum miserunt, plurimasque responsorias, Titulorum funebrium nomine propterea deinceps hic distinguendas, acceperunt. Fuerunt illi, uti ex Ms. S. Brunonis Vita, a Carthusiano Ligetensi anonymo e funebribus, de quibus hic, ejus titulis præsertim contexta atque ad Majores nostros a Federico Floueto, Societatis nostræ sacerdote, submissa, intelligo, in Calabrina S. Stephani eremo, cum hæc a Cisterciensibus, qui eam, sexaginta circiter post obitum S. Brunonis annis ad se translatam, diutissime obtinuerant, ad Cartusianos tandem anno 1514 rediisset, hoc ipso circiter tempore ab hisce inventi, qui prelo dignos duxere, reque ipsa ad Vitæ Sancti, quæ haud ita multo post Basileæ fuit excusa, calcem adjecere; nec sane immerito. Etenim Sancti gestis, uti ex Commentarii hujus decursu patescet, illustrandis non parum conducunt; etsi autem versibus insulsis maleque tornatis plerique constent, plurimi tamen ex iis nonnulla ad Sanctum speciatim spectantia edocent, aut si, quod etiam non raro fit, modo generali nimium sint concepti, Brunonem saltem, si nonnullos exceperis, ab eruditione eximia, humilitate aliave virtute commendant, ut etiam plerumque tum, quanto hic in pretio apud omnes fuerit, argumento sint. Hinc itaque ego non præcipuos tantum, ut Surius in Sancti Vita, a se contexta, fecit, sed omnes & singulos, veluti pretiosa antiquitatis monumenta, ab ipso statim felici S. Brunonis e vivis excessu scripta, recudam, maxime quod a multis, ut intelligo, avide desiderentur, Basileensisque seu Puteaniana Sancti Vita, ad cujus calcem dumtaxat reperiuntur, paucorum in manibus versetur.
[26] Porro cum edendæ S. Brunonis Vitæ, non excepta etiam illa ipsa, [Edendæ Sancti Vitæ, quibus præterea] quæ ex primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronico excerpenda, tantæ antiquitatis merito, uti ex jam dictis pronum est colligere, non gaudeant, ut fidem per se facere possint; imo vero cum vel idcirco, quod ab auctoribus synchronis aut subæqualibus scriptæ non sint, ambigi non immerito queat, an quælibet earum asserta veritati certo consonent, non parum sane in hoc Commentario laborandum erit, ut, quæ inter illa sunt, vera a falsis, certa a dubiis, probabilia ab improbabilibus, verisimiliaque ab iis, quæ verisimilitudine destituuntur, secernam. Atque hoc quidem ut effectui mandem, adhibiturus frequenter sum, non tantum supra huc transcriptum e primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronico Sancti elogium, titulosque funebres, de quibus jam dictum, verum etiam nonnulla, tum scripta alia antiqua, ab auctoribus, qui aliquid saltem ex occasione de S. Brunone memoriæ prodidere, elucubrata, tum diplomata seu chartas instrumentave publica, de quorum omnium auctoritate ac fide tunc dicam, cum in medium adducenda seu citanda erunt; laborem autem omnem non parum sublevabunt non nulli, qui de S. Brunone, adductis non solum documentis antiquis, verum etiam, quæ ex hisce formare potuerunt, argumentis, vel ex instituto, vel, si ex occasione tantum, sermone saltem prolixiore tractarunt, scriptores recentiores. Et locum quidem hos inter non infimum tenebunt Surianus in suis ad Surianam S. Brunonis Vitam Annotationibus, Mabillonius tum alibi, tum maxime in Annalibus Ecclesiasticis, Hercules Zanotti in sua Italice scripta S. Brunonis Historia, anno 1741 Bononiæ excusa atque a reverendissimo domino, Cartusiæ Mauerbacensis in Austria abbate, anno 1761 nobis submissa.
[27] [illustrandæ discutiendæque] Nec minus usui erunt Carthusianus anonymus, qui librum quartum Annalium Cartusiensium, modo quidem excusum, hactenusque tamen, ut jam supra monui, publici juris non factum, composuit, Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores, præcipue tom. 9 in Vita S. Brunonis, Camillus Tutinus in Ordinis Carthusiensis, etsi interim hoc Opus ad manum non habeam, nisi mutilum, Historiæ Prospectu, Morotius in sacri Cartusiensis Ordinis Theatro chronologico, Joannes Columbius in sua de Carthusianorum initiis Dissertatione, Innocentius le Masson lib. 1 Annalium Cartusiensium, aliique in decursu nominandi non pauci. Citandum interim a me, veluti visum inspectumve, studiosus lector non exspectet Severum a Neapoli, seu de Trafaglionibus, qui præter alia, quæ ad propositum nostrum suggeri ub eo suspicor, multa etiam, ut Surianus in suis ad S. Brunonis Vitam Annotationibus pag. 197 & seq. docet, monumenta ac diplomata, ad S. Brunonem remque Cartusianam spectantia, e tenebris in lucem protulit; hic enim scriptor penes nos non exstat; in aliis autem bibliothecis, quas hic scrutandas curavi, inveniri non potuit, nec in regionibus remotis quærendum duxi, maxime quod ejus defectum magna saltem ex parte suppleri putem ex tribus diversis Mss. de S. Brunone Tractatibus, supra jam memoratis, quorum unus, qui Chronologico-diplomatica de S. Brunone Diatriba inscribitur, multaque antiqua documenta ac diplomata complectitur, a Michaële Morkens, Cartusiæ Coloniensis alumno, ad decessores meos anno 1727 fuit transmissus, alter, qui non pauca, in non vulgato hactenus moxque iterum laudate Annalium Cartusiensium libro quarto pariter occurrentia, suppeditat, a Carthusianis hujatibus nobiscum est communicatus, ac tertius denique, qui potissimum, ut jam monui, e funebribus Sancti Titulis a Carthusiano Ligetensi anonymo est contextus, a P. Federico Floueto ad Majores nostros dono anno 1658, ut pariter jam monui, fuit submissus.
[28] [sint adjumentis.] Hisce porro addi etiam potest Vitæ S. Brunonis, quod multa eruditione est refertum, Compendium Historico-chronologico-criticum, a Cartusiæ Parisiensis alumno, qui nomen suum subticeri omnino vult, mecum haud ita pridem communicatum. Atque ita, studiose lector, modo habes præsenti § memorata adjumenta præcipua, quibus ad illustranda examinandaque S. Brunonis Acta in hoc Commentario sum usurus. Ceterum sciendum est, indiscriminatim a me & absque & cum aspiratione Cartusiæ & Carthusiani vocabula exarari, quod ita factitatum inveniam a plerisque me prægressis scriptoribus, quos ego erroris arguere non ausim. Licet enim vocabulum Cartus, ut Puteanus in exhortatoria sua, Vitæ Sancti a se contextæ adjecta, de qua in ultima ad hanc Annotatione dicam, oratione vult, vere esset vox Hebraïta, perfecte vocatus significans, reque ipsa vocabulum Hebraïcum Cartham Hieronymus de nominibus Hebraïcis (adi Parisiensem anni 1699 Operum sancti hujus Patris editionem tom. 2, col. 27) vocationem perfecit Latine interpretetur, consequens tamen propterea non est, ut vel a Cartus vel a Cartham Hebraïcis vocabulis Cartusiæ & Carthusiani nomina nomenclationem acceperint. Rem ipsam modo aggrediamur.
[Annotata]
* al. additur natus
* al. melitit secessit
§ II. Nobile Sancti genus, patria, tempus natale.
[Nobili genere Sanctus, etsi interim, an ex illustri,] Nobili genere ortum esse S. Brunonem, omnes ejus Vitæ edendæ unanimi consensu tradunt, idque indubitatum apparet: etenim breve ejus elogium, quod e quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronico num. 7 recitavi, ita habet: Magister Bruno, natione Teutonicus, ex præclara urbe Colonia, parentibus non obscuris (natus scilicet, uti alias additur) … eremum Cartusiæ fundavit. Adhæc stirpis, e qua editus est Bruno, nobilitati testimonium etiam præbet ecclesia S. Mariæ Rothomagensis, utpote in titulo suo funebri, ad Carthusianos Calabrinos anno 1102 misso, qui inter titulos hujusmodi ad Vitarum calcem, ut dixi, edendos locum 146 obtinet, de Sancto sic loquens: Ipse fuit sapiens, vir nobilis, indole fulgens. Nec contra generis, e quo ortus est Sanctus, nobilitatem argui merito potest ex Manasse, Simoniaco post Gervasium anno 1067 vita functum, Remensium archiepiscopo, qui in Apologia sua, pluries infra laudanda, de Brunone (adi Mabillonium Musei Italici tom. 1, part. 2, pag. 121) ita loquitur: Cujus (Brunonis videlicet) societatem non magnopere affectamus, utpote de cujus vita & libertate penitus ignoramus; licet enim hisce verbis, ingenuusne esset Sanctus, dubitare se Manasses indicet, e vehementissimo dumtaxat, quo in Brunonem, moribus suis pessimis adversum, ferebatur, odio id facit. Verum sunt nonnulli, qui, generis, e quo ortus est Bruno, nobilitatem penitius rimari conati, eum e nobilissima illa Coloniensi familia, quam de Harten-faust seu de duro pugno incolæ indigitant, aliisque nobilissimis item, quas hic infra nominant, familiis trahere originem, scripserunt.
[30] Etsi res, uti ex dicendis intelliges, admodum sit incerta, [ut nonnulli, quorum verbæ] qui tamen & a quibus tradatur, cum id futurum putem non ingratum, lectori exhibeo. Erhardus Winheim, Cartusiæ Herbipolitanæ alumnus, in Opere suo, quod Sacrarium Agrippinense inscripsit, annoque 1607 typis Coloniensibus vulgavit, pag. 212 ita scribit: Ad initiatorem (Ordinis Cartusiensis) igitur quod attinet, S. Brunonem, duxit is originem ex nobili prosapia Hartenfaust, una e quindecim Romanis per S. Maternum & Traianum imperatorem in urbis (Coloniensis scilicet) præsidium ductis familiis, quemadmodum quatuor suorum gentilitiorum arma ex Chronico Coloniensi testantur. Theodorus Petræus, Cartusiæ Coloniensis alumnus, in suis ad Chronicon Cartusiense Petri Dorlandi, quod e tenebris eruit typisque anno 1608 vulgavit, elucidationibus ita observat: Habuit vero (S. Bruno nimirum) parentes & genere & virtute inter Ubios cumprimis claros, ex illa nimirum nobilissima Romanorum prosapia oriundos, qui Agrippinæ novam deduxere coloniam, quam etiamnum de Duro Pugno incolæ indigitant. Hæc illi: ac posterior quidem, cum ambos S. Brunonis parentes nobilissima, quæ de Duro Pugno dicitur, familia oriundos affirmet, Sanctum tam ex parte patris quam ex parte matris e familia de Duro Pugno criundum seu Hartefaustanum facit; prior vero, cum Sanctum, nulla facta parentum ejus mentione, e familia de Hartenfaust, seu de Duro Pugno trahere originem, dumtaxat tradat, fueritne id ex parte patris, an matris, aut etiam an ex utriusque parte simul, non definit.
[31] [in medium] Distinctius locuti fuere, qui ante Petræum & Winheimium floruere, Petrus Blömenvenna & Stephanus Brölmannus, Ubiorum, qui medio circiter seculo sexto decimo floruit, antiquarius, a Gelenio in Opere de Coloniæ Agrippinensis magnitudine ab ipso statim initio alibique non raro laudatus, quorum alter Sanctum ex parte patris, alter ex parte matris familia Hartefaustanum facit. Prioris verba, quæ Vitæ Sancti, a se non admodum diu post annum 1515 typis Coloniensibus editæ, hicque a nobis, ut jam supra monui, non recudendæ, Prologo mox subdit, hæc sunt: Beatus Bruno, sacri Cartusiensis Ordinis initiator, natione Teuthonicus, ex insigni civitate Colonia, quæ antiquitus Agrippina a Marco Agrippa, genero Octaviani, dicebatur, de parentibus tam genere, quam virtute, claris duxit originem. Imperator quippe Traianus & senatus Romanorum nobiles illuc olim Romanos pro incolatu civitatis terræque custodia direxerant; quibus matrimonialiter vicini nobiles conjungebantur. Ex quibus una tribus dicta fuit De Sapientibus, ex Romanis vero una appellabatur de Duro Pugno. De his ortus est beatus Bruno ex parte patris. Ex parte vero matris sanguinem traxit de tribu nobili Romanorum, de Parva Cogitatione nuncupata, ex familia, quæ postmodum de Rubro Stessen dicta est.
[32] [hic adducuntur, memoriæ produnt,] Posterioris vero, quæ hic, teste Morkensio, de nobilibus Sancti natalibus interrogatus reposuit, ista: Aimilius seu Sapiens cognominatus fuit S. Bruno, ex Colonia Agrippinensi oriundus ex patre de familia Romana-Francica & patricia Aimilia & Sapientum (Vondem Wiesen) quæ tradux & causa cognominis est; ac matrem habuit patriciam ex Catonum familia, quæ vernaculo Francico idiomate (Vonder Hartenfaust) de Duro Pugno vocata est, cum esset Catonum sub Ubio-Romanis; aviam maternam ex patriciis Aimiliorum (Vondem Cleingedancken) de Parva-Cogitatione Francis; proaviam ex hujus quadam traduce familia de Rubea-Stessa (Vonder Roder-Stessen.) Cum longius descendisset linea, matrimonia contracta sunt, & ex hac quidam eques egregiis facinoribus in Cruciada regum dono capite Æthiopis coronato scutum auxerat. Ita Blömenvenna & Brölmannus, quorum alter præterea Sanctum ex parte matris Stessenum, alter ex parte patris Aimilianum facit; an omnia autem & singula (quod absit, ut putem) tum Brölmanni, tum Petræi, Blomenvennæ & Winheimii asserta, verbis jam recitatis inclusa, veritati consonent, examinare hic non lubet, sed tantum, an Sanctus ex nobilissimis, quæ verbis recitatis nominantur, familiis, ac præcipue an ex Hartefaustana, cui eum scriptores quatuor laudati unanimi consensu attribuunt, oriundus recte asseratur.
[33] Ac Petræus quidem, & Winheimius, nullum plane, [probareque etiam nititur Brölmannus,] quo Hartefaustanam Sancti originem probent, monumentum antiquum laudant, nedum adducunt in medium. Nec melius firmat Blömenvenna, quæ de Hartefaustano Sancti ex parte patris, Stesseno vero ex parte matris ortu memoriæ prodit. Quod autem ad Brölmannum pertinet, ea quidem hunc, quæ de Sancti genere profert, e domus, a Gelenio, de Coloniæ Agrippinensis Magnitudine lib. 3, syntagmate 19 memoratæ, quæ ad Rubeam Stessam dicitur, quæque, quod in ea Sanctus progenitus feratur, sacram ejus imaginem, portæ affixam, præfert, monumentis antiquis eruisse, Mörkensius in Ms., quam jam supra laudavi, Chronologico-diplomatica de S. Brunone Diatriba affirmat; verum quæ qualiave hæc sint, non edicit. Adhæc ipsemet quidem Brölmannus, quo, quod Sancto attribuit, genus probet, apud Mörkensium scribit: More nobilium Germanorum habuit (videlicet S. Bruno) quatuor insignia, quibus illustre genus suum familiamque ostenderet ac propugnaret, 1. De Sapientibus (Von den Weisen) qui habuerunt cæruleum leonem in candido campo salientem; 2. De Duro-Pugno (Von der Hartefaust) qui scutum album ornaverunt duobus brachiis rubeis & cancellatis, manu in modum pugni contracta, quasi ad luctam; 3. De Parva-Cogitatione, (Von den Kleingedancken) quibus clypeus erat rubeus cum nivea trabe, contorta per ambages; 4. De Rubea-Stessa, (Von der Roder-Stessen) quorum clypeus in campo rubeo habebat duas trabes contortas, & hinc inde duo Æthiopum capita coronata.
[34] Verum gentilitia insignia, quæ hic Brölmannus memorat, [Hartefaustorum familia originem trahat, pro prorsus incerto, prout hic,] quæque una cum Sancti imagine etiam Vita, a Blömenvenna conscripta penesque me exstans, ad calcem exhibet, propria fuisse S. Brunoni, seu ei ob genus, ex quo ortus esset, competiisse, nulla ratione verosimile apparet. Etenim gentilitia, qualia memorat Brölmannus, nuncque in usu sunt, insignia tum primum, cum Christiani, quod demum sub finem undecimi, ac initio duodecimi seculi factum, bellum sacrum in Oriente contra infideles suscepere, sunt oborta, ut Muratorius tom. IV Antiquitatum Italiæ col. 689 & seq. e variis auctoribus recte docet; Bruno autem, uti ex infra dicendis patescet, omni dubio procul ante annum 1050 natus est, ut proin hujusmodi insignia nec parentibus ejus, nec ipsimet competierint. At vero Commentarios Rerum civilium, quos Brölmannus, Res Colonienses illustrans, composuerit, apud Mörkensium laudari etiam invenio; quare cum in hisce, generi, quod Sancto attribuit, probando accommodata forsan abs illo suppeditari putarem, nec tamen Commentarios illos, uti nec antiqua, ut jam innui, domus, ad Rubeam Stessam dictæ, monumenta, ex quibus, quæ de Sancti genere Brölmannus tradit, eruere hic potuerit, ulla ratione nossem, Coloniam litteras dedi, quibus ab Augustino Aldenbrück, Societatis nostræ sacerdote, petii, ut, si quid, quod ad Hartefaustanum aliudve Sancti genus demonstrandum conduceret, vel de monumentis illis, vel de Brölmanno scriptisque ab eo Commentariis, vel etiam de familia familiisve, ex quibus Sanctus oriundus ab hoc scriptore asseritur, compertum haberet, indagandove assequi posset, totum id ad me scribere dignaretur.
[35] [re etiam sedulo Coloniæ Agrippinæ] Ac petitioni apprime sane satisfecit vir, de Museo nostro optime meritus, datis hunc in finem ad nos duabus epistolis, in quarum prima de Brölmanno quidem scriptisque ab eo Commentariis ita loquitur: Magnam is operam in colligendis urbis (Coloniensis nimirum) monumentis antiquis posuit, sed nihil ex iis publici juris factum præter Epideigma, continens tabellas diversas æri incisas & Præfatione aut dedicatione in aversa parte inscriptas. Ejusdem rerum civilium Commentarii Mss. ubi lateant, Superi norint; crediderim ego inter amicos & hæredes ab ejus obitu divisos, meque ante XXII annos librum illius primum, qui de Ubiorum origine & antiquis sedibus, apud P. Hartzheimium P. M. vidisse; de genere vero seu familiis, ex quibus Sanctus originem traxisse traditur, sic scribit: Quod ad splendorem generis S. Brunonis demonstrandum faciat, nihil aliud superest, quam constans traditio & fama publica. Certum quidem est, familias illas (a Brölmanno supra memoratas) hic Coloniæ floruisse, prout plurima testantur monumenta, quæ in variis ædibus tum sacris, tum profanis etiamnum visenda supersunt una cum eisdem scutis ac tesseris gentilitiis, quæ Mörkensius, Brölmannus, Gelenius adducunt. At nullo sat firmo documento præter traditionem prædictam commonstrare huc usque possum ex iisdem familiis ortum fuisse S. Brunonem.
[36] [tum in domo, in qua Sanctus natus dicitur,] Quod porro ad domus, in qua Sanctus Coloniæ Agrippinæ natus fertur, monumenta antiqua, ex quibus, quæ de Brunonis genere tradit, Brölmannus hauserit, jam pertinet, Domum, inquit, quæ primis eum (S. Brunonem nimirum) cunis excepit, ante dies aliquot denuo adii; at veterem illam & antiquissimi operis, quam adolescens sæpe, deinde hic loci politioris literaturæ magister iterum perlustraveram, frustra in moderna ad seculi hujus genium annis abhinc aliquot composita requisivi. Ac deinde, interpositis nonnullis, quæ, cum de gloria Sancti posthuma tractabo, opportunius describentur, hunc in modum prosequitur: A quibus (domus, in qua Sanctus natus dicitur, dominis ac inquilinis) & fenestris antiquis novæ substitutæ sunt, parum pensi habitis scutis & inscriptionibus, quæ in antiquis, ut nullus dubito, licuisset reperire. Supra portam visitur S. Bruno, & in tabulato Superiore cubiculi (quod scilicet Brunonem inhabitasse volunt) cernitur idem Sanctus scutis quatuor (illis videlicet, quæ Brölmannus supra memorat) circumdatus. Sed opus illud ducentos & quinquaginta annos ætate sua vix reor excedere. Et quatuor quidem, quod hic monendum, scuta illa e Blömenvenna aut Morkensio, apud quos exstant, æri incisa lectori exhibiturus hic fuissem, si e familiis, quarum sunt, genus ducere S. Brunonem, ulla ratione constaret. Verum rem secus habere, ex dicendis magis magisque patescet.
[37] [tum ex civitatis illius tabulariis publicis examinata,] Laudatus Augustinus Aldenbrück verbis proxime recitatis etiam adjecerat, sese, quo certiora ad me perscribere posset, curaturum præterea, ut, an quidquam, nobili S. Brunonis generi definiendo aptum, in tabulariis publicis, quæ Coloniæ die schrein, scrinia appellantur, fortassis inveniretur, ab amicis, quïbus ea, data occasione, aperienda scrutandaque sperabat, certior redderetur; cum autem id factum fuisset, secundam e duabus supra dictis scripsit epistolam, hisce maxima ex parte verbis conceptam: Amicorum ope consecutus sum, ut in præcipuis id genus (quæ Coloniæ scilicet die schrein, scrinia vocantur) tabulariis vetustiores chartæ omnes, quæ De Rubea-Stessa agebant, perlustratæ sedulo fuerint atque excussæ; sed nihil ex iis erui aliud potuit, quam ab annis sexcentis & amplius præcipuæ nobilitatis urbicæ duo fuisse stemmata, quorum unum nomine Alborum, alterum Rufforum insignitum fuerit. Verum frustra hisce e chartis familia & liberi petuntur, cum in antiquissimis sola deprehendantur nomina Alborum seu de Albis & Rufforum, sequiori deinde ævo additum subinde reperiatur unius alteriusve filii nomen in hunc fere dumtaxat modum: Superne De albis; infra Hilliger &c filii. Ex quibus id unum confici existimem, S. Brunonem a parente potius nomen de Albis, Von den Weisen, quam Æmili aut Sapientis, prout Brölmannus ex recensione Mörkensii censuit, aut potius auguratur, traxisse.
[38] Atque hæc sunt, quæ laudatus Augustinus Aldenbrück ad quæsita, [ratione non una] a nobis sibi proposita supraque expressa, rescripsit; ex illis autem pro Hartefaustana Aimilianave Sancti origine determinanda nihil omnino potest erui. Primo enim, cum quo loco modo Rerum civilium Commentarii, a Brölmanno scripti, lateant, sese ignorare, num. 35 prodat, sitne in iis, unde hic auctor assertum a se Sancti genus probet, quid comprehensum, relinquitur æque ac ante incertum; quod autem ad scuta & inscriptiones, in antiquis domus Stessanæ, quæ S. Brunoni natalis perhibetur, fenestris expressa pertinet, seculo ea quinto decimo, aut etiam ipsa imagine, quæ S. Brunonem, quatuor scutis gentilitiis, a Brölmanno supra enumeratis, circumdatum, in superiori cubiculi, quod Sanctus inhabitarit, tabulato repræsentat, quæque (adi num. 36) ducentorum dumtaxat & quinquaginta circiter annorum videtur, ætate fuisse superiora, nullo plane, quantum scio, argumento potest probari; ut proinde, etsi etiam iisdem, quod tamen neutiquam constat, clarissime Hartefaustanam Aimilianamve Sancti originem fuisse expressam daretur, certa tamen hæc propterea, ut consideranti patebit, minime evaderet. Quare cum nec ex publicis, uti laudatus Aldenbrück num. præcedenti indicat, civitatis Coloniensis tabulariis, nec ex aliis, quod sciam, obviis notæ auctoritatis ætatisque monumentis ullo modo confirmetur, restat, ut in sola num. 35 allegata publica fama constantique traditione sit furdata, ac proin ut plane sit incerta, cum traditio, quæ testimoniis a re, circa quam versatur, trium ut minimum seculorum spatio remotis, dumtaxat fulcitur, fidem indubitatam, uti ex se patet, facere non possit, talisque sit, uti ex jam dictis liquet, Coloniensium de Hartefaustana Aimilianave Sancti origine traditio.
[39] Nec est, cur ex Gelenio de Coloniæ Agrippinensis Magnitudine lib. 3, [ostenditur, sit habendum,] syntagmate 19 & Brölmanno apud Mörkensium opponas, domum, quæ ad Rubeam-Stessam hodieque dicitur, ad S. Brunonis, qui & in ea natus sit, parentes pertinuisse, ac proin horum saltem alterum e familia Hartefaustana, Stessanæ cognatione jam tum conjuncta, exstitisse; præterquam enim quod illud sola traditione, quæ mox dicta præstare non videtur, innitatur, qui, quæso, probabis, domum illam (quod tamen, ut inde quidquam eliciatur, requiritur) aut fuisse, antequam ad Sancti parentes pertineret, a Stessanis, a quibus & nomen tunc acceperit, possessam, aut, si possessa ab hisce jam tum fuerit, ad Sancti parentes cognationis, quæ hos inter & illos intercederet, causa transiisse? Adhæc Gelenii, qui similia credidisse potest, auctoritas, ut eadem pariter credam, minime sufficit; hic enim scriptor, quod etiam fere, ut modo intelligo, de Brölmanno dicendum, quæcumque ad Ubiæ gentis magnitudinem facerent, promiscue, nullo discrimine, delectu nullo habito, corrasisse dignoscitur. Omnibus itaque accurate perpensis, Hartefaustanusne familia Sanctus, seu potius, ut generatim loquar, quo determinato illustri genere natus sit, deficientibus, quibus id tuto assignetur, monumentis antiquis satisque idoneis, plane est dubium; ut Surius sane in ejus Vita, contra ac a Blömenvenna, e quo hanc, ut dictum, partim composuit, fieri videbat, a definienda nobili Sancti origine prudenter abstinuerit, eumque parentes habuisse & genere & virtute claros, num. 1 dumtaxat scripserit. Blömenvennam nihilominus, quam Surium Ferdinandus princeps elector Coloniensis, seu potius qui datam hujus nomine anno 1624 ad clerum Coloniensem de celebranda S. Brunonis festivitate epistolam encyclicam, quam integram Gloriæ posthumæ intexam, scripsere, sequi maluerunt, hisce in ea verbis usi: Sanctus Bruno, magnum Ecclesiæ decus & ornamentum, civis Coloniensis, Coloniæ nobili Hartenfaust familia natus & educatus. Verum hi tantæ auctoritatis, uti per se liquet, esse non possunt, ut hic audiendi sint.
[40] [Coloniæ Agrippina,] Idem etiam de Hieracensi (fuerit hic haud dubie, uti ex Ughello tom. 9 Italiæ Sacræ de episcopis Hieracensibus colligo, Octavianus, anno 1591 vita functus) episcopo dicendum, qui, ut Severus a Neapoli apud Surianum in illustrata Sancti nostri Vita pag. 86 testatur, in collecto a sese archiepiscoporum Rhegiensium in Calabria Catalogo, cui post Arnulphum S. Bruno, tamquam electus ecclesiæ hujus præsul, inseritur, fuisse hunc e familia Alcuina seu Alchanirina natum, memoriæ prodit. Quibus enim e monumentis Catalogum illum collegit Octavianus? An ex antiquis? Id quidem cum Suriano loco cit. crediderim. Ast an etiam ex tam antiquis, ut fidem indubiam ex sese facere fuerint nata? Id enim vero nec Surianus affirmat, nec absque fidei minime suspectæ testimonio facile in animum induxero. Utut sit, certe Ughellus, a quo tom. 9 Italiæ in archiepiscoporum Rhegiensium Catalogo post Arnulphum S. Bruno, tamquam electus hujus in sedem illam successor, pariter recensetur insignique præterea elogio ornatur, nullam plane de Alcuina seu Alchanirina Sancti origine mentionem facit. Atquæ hæc de Brunonis genere, quod nemo facile definiat, dicta sufficiant; ad solum ejus natale sermonem modo converto. Qui unanimi consensu, Sanctum nobili genere ortum, iidem, in Germania Coloniæ Agrippinæ etiam natum, omnes ejus asserunt biographi. Et sane hanc eorum assertionem veritati esse apprime consonam, satis liquet vel ex solo primorum quatuor Cartusiæ Majoris Chronico, ante annum, ut jam docui, 1137 concinnato, fideque dignissimo, quod in S. Brunonis elogio, num. 7 huc transcripto, opportune ad institutum præsens ita habet: Magister Bruno, natione Teutonicus, ex præclara urbe Colonia parentibus non obscuris natus, … eremum Cartusiæ fundavit.
[41] Accedit porro Sigeberti Gemblacensis, anno 1113 e vivis sublati, [utut etiam Remensis aut Gallus] quæ iisdem fere verbis solum Sancti natale Coloniæ Agrippinæ collocat, Chronographia, uti etiam Petrus Venerabilis, anno 1156 vita functus, qui magistrum Brunonem lib. 2 Miraculorum, cap. 28 Coloniensem appellat. At vero Sanctus noster a duobus scriptoribus sibi coævis, quorum alter Chronicon Malleacense, a Labbeo tom. 2 Bibliothecæ novæ Mss. editum, alter Fragmentum Historiæ Franciæ a tempore Roberti ad mortem Philippi I regis, a Chesnio tom. IV Scriptorum Franciæ insertum, conscripsit, Remensis etiam appellatur. Amborum verba huc transcribo. Prioris tom. Labbei cit., fol. 205 hæc sunt: Fulbertus docuit Berengarium, canonicum sancti Martini. Qui item Brunonem Remensem & alios multos heredes Philosophiæ reliquit; posterioris tomo Chesnii itidem cit., fol. 89 ista: Hoc tempore tam in divina, quam in humana Philosophia floruerunt Lanfraneus Cantuariorum episcopus, Guido Langobardus, Maingaudus Teutonicus, Bruno Remensis, qui postea vitam duxit heremiticam. Adhæc inter funebres Sancti titulos duo occurrunt, quorum altero, inter edendos trigesimo secundo, Bruno expresse Gallicus vocatur, altero Gallus fuisse, sat aperte innuitur. Prior, qui ecclesiæ S. Mariæ Carnotensis scholarium est, sic habet:
Quam Phœbe Phœbo, quam cætera sydera lunæ,
Tam totus mundus adsit tibi, Gallice Bruno;
Posterior vero, qui sancti Gervasii Falesiæ in Normannia est, locumque inter recudendos 114 obtinet, ita sonat:
Gallia multorum mater nutrixque virorum,
Isti quando pares es habitura mares?
Iste tuus quondam doctrinæ præbuit undam
Gentibus & cleris &c.
[42] Hinc porro, cum præterea Gallum fuisse S. Brunonem, [vocatus reperiatur, natus est,] alii etiam ejus, quos hic recensere, operæ pretium non est, tituli funebres indicare videantur, non nemo forte existimabit, e Gallia eum fuisse oriundum, nec Coloniæ Agrippinæ, sed Remis natum; verum cum monumenta antiqua non collidenda, sed, si fieri queat, componenda inter se sint; Sanctus autem alia etiam quam ortus ratione Gallus, aliaque item quam nativitatis, Remensis dici potuerit, re ipsa id ita in Chronico Malleacensi, allegato e Chesnio Fragmento historico titulisque funebribus factum esse, credendum est, ne alioquin monumenta hæc antiqua pugnare dicenda sint cum antiquissimo quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronico seu excepto ex hoc Sancti elogio, quod nullo plane modo, utpote Brunonem natione Teutonicum & Coloniæ Agrippinæ natum, disertissime docens, veritati consonum potest intelligi, nisi reipsa hic Coloniæ Agrippinæ natus sit. Sanctus itaque Remensis quidem a Chronici Malleacensis dictique Fragmenti historici scriptoribus dictus fuerit, quod hisce non tam ex patria, quam ex studiis, quibus Remis tum discendo, tum docendo diutissime vacaverat, & ex dignitatibus, quas ibidem obtinuerat, notus esset; pro gallo vero in Titulis funebribus habitus fuerit vel simili fere de causa, vel quod in Gallia potissimum educatus fuisset; quod postremum eo minus rejiciendum est, quod in Titulo funebri 115, qui S. Mariæ Tornacensis est, Coloniæ natus & in Gallia educatus dicatur. En illum:
Quem genuisse Colonia, Francia vult aluisse,
Gloria, Bruno pater, genti communis utrique
Ascensu facili sociatur ad agmina cæli.
[43] [idque non, ut vult Bailletus, anno, qui] Atque ita, omnibus rite expensis, S. Brunonem Coloniæ Agrippinæ natum esse, extra omnem controversiam arbitror; verum multum abest, ut annus ejus natalis tam certo definiri queat. Hunc interim post annum Christi 1050 Bailletus ad VI Octobris col. 83 collocat; ast eumdem decem ut minimum annis maturandum, Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. IX, pag. 233, aliique plures observant; & recte quidem, ut vitæ, a Sancto ductæ, series ostendit. Etenim S. Bruno, uti infra ostendam, occasione turbarum, quas in ecclesia Remensi Manasses archiepiscopus excitarat, anno 1076 aut sequenti scholarum, quam in hac gerebat, præfecturam dimisit; quod proinde, si post annum demum 1050, ut Bailletus vult, natus sit, anno ætatis suæ vigesimo quinto aut certe vigesimo sexto fecerit. Quare, cum simul, antequam hoc faceret, multis jam annis, ac proin duodecim saltem aut quindecim, scholas Remenses rexisset, consequens erit, ut celeberrimarum harum scholarum præfecturæ jam inde ab anno ætatis suæ duodecimo, aut ad summum quinto decimo, quod nemo sanæ mentis admittet, fuerit admotus. Brunonem autem multis annis scholarum Remensium præfecturam, priusquam hanc abdicaret, gessisse, ex iis, quæ Marlottus Historiæ metropolis Remensis lib. 1, pag. 115 scribit, simulque ex iis, quæ de anno, quo Sanctus præfecturam illam dimisit, jam dicta sunt, dilucide consequitur: Brunonem enim scholarum Remensium caput seu rectorem jam inde ab anno 1056 constitutum a Gervasio archiepiscopo fuisse, loco cit. is scriptor tradit, nec multum a vero eum aberrare, ex infra dicendis de tempore, quo Bruno Remis docere primum inceperit, dilucide patescet. Sanctum interim Remensibus scholis diu præfuisse, aliunde in antecessum nunc probo. Atque ad hoc quidem opportune hic succurrit, qui e funcbribus Sancti Titulis septuagesimus tertius est supra centesimum. In hoc enim Nolienses monasterii S. Vincentii canonici Regulares, qui, visa schedula, quæ Brunonis incomparabilis philosophi obitum patefecit, ingemuere, diu hunc Remensium scholarum præfecturam gessisse, disertis verbis affirmant, ita loquentes: Bruno … veram scientiam & prudentiam liberalium artium, nec non ceteras Cardinales virtutes habuit & servavit, quas in bono fine consummavit. Dudum siquidem ecclesiæ sedis Remensium summus didascalus, utpote in psalterio & ceteris scientiis luculentissimus, & columna totius metropolis diu extitit.
[44] [seculo undecimo medio] Adhæc Sanctum, cum Remensium scholarum præfectura sese abdicavit, non viginti quinque dumtaxat aut viginti sex annorum, quod, ut dictum, ex Bailleti opinione consequitur, sed provectioris ætatis fuisse, in Vita Urbani II Papæ, Mabillonii & Ruinartii Operum Posthumorum tom. 3 inserta, pag. 6 & 7 posterior e binis hisce scriptoribus efficacissime e variis funebribus Sancti nostri Titulis probat. Verba ejus proinde, Titulos simul, e quibus partim hæc deprompta sint, suo singulis numero apposito, designans, huc transcribo. Sic habent: Hunc (S. Brunonem videlicet) “Gemmam sophiæ” appellant (Titulo 74) canonici sanctæ Mariæ Blesensis;“ Lucem ecclesiarum” (Titulo 82) monachi Bellovacenses sancti Luciani; “Clarissimum sophistam” (Titulo 107) Miciacenses sancti Maximini; “Doctorem doctorum” (Titulo 77) Bernacenses; “Magistrorum decus, remigium turbæ Remensis” (Titulo 109) Parisienses sanctæ Mariæ Majoris ecclesiæ canonici; Hunc “Doctrinæ præbuisse undam gentibus & cleris,” aiunt (Titulo 114) sancti Gervasii Valesienses; “Cunctos superasse toto in orbe magistros” (Titulo 64) sancti Timothei Remenses; “Ejus doctrina tot factos esse sapientes, quot mens nescit” (Titulo 131) sanctæ Mariæ Spulingenses; & monachi sancti Nicolai Andegavensis, “Ejus doctrinam toto fulgere in orbe,” unde ejus “Sequeces,” esse optant (Titulo 78) canonici cathedralis ecclesiæ sanctæ Crucis Aurelianensis. Nimius essem in ceteris ejus elogiis recensendis. At omittere non licet canonicorum Andegavensis ecclesiæ cathedralis sancti Mauricii testimonium, quo Brunonem asserunt magistrum fuisse non puerorum aut minorum clericorum, sed virorum gravium & jam doctorum, qui sub eo divina, id est, Theologiam addiscebant. Quod sane arguit, eum jam tunc maturæ ætatis fuisse, cum Remis ante suum secessum doceret.
[45] Ita ille, qui deinde e canonicorum ecclesiæ cathedralis Andegavensis Titulo, [fuerit posterior,] qui inter recudendos locum 166 tenet, versibus aliquot, qui sic habent,
Ejus & eximia celebratur ubique sophia,
Plusquam Maronis laudatur lingua Brunonis,
Gloria Platonis vilescit laude Brunonis.
Hic præcellebat doctoribus, hic faciebat
Summos doctores, non instituendo minores.
Doctor doctorum fuit hic, non clericulorum.
Nam nec honestates verborum, nec gravitates
Sumpsit Brunonis nisi Vir magnæ rationis.
Nunciat egregiam Divina docendo sophiam,
lectori exhibitis, ita mox post pauca, quæ huc minus faciunt, prosequitur: Jam vero quis dixerit, tantum Virum, quem omnes ferme Galliarum, Angliæ & Italiæ ecclesiæ veluti celeberrimum scientiarum magistrum certatim commendarunt, has laudes annos viginti aut paullo plus aut minus natum promeruisse? Quis, inquam, sibi in animum induxerit, Brunonem ea ætate diu scholas adeo celebres cum tanta eruditionis & doctrinæ fama rexisse, ut post viginti (circiter nimirum) secessionis annos more ejus tamquam omnium doctorum magistri a plerisque orbis Christiani ecclesiis celebrioribus deplorata fuerit? Hactenus Ruinartius: & sane, cum Sanctus in tot adductis ab eo Titulis funebribus tam variis tamque profusis, quas, brevi spatio ætateque juvenili haud facile merendas, Remenses scholas docens aut harum præfecturam gerens meruerit, laudibus ornetur, argumento id est perquam valido, fuisse illum, cum hanc anno 1076 aut seq., ut dictum, dimisit, viginti quinque aut viginti sex annis majorem, ac proin ante seculum undecimum, media sui parte jam elapsum, seu ante annum 1050 esse natum.
[46] Verum quanto quidem citius id evenit? Zanotti (adi num. 26) in contexta a se Sancti Vita pag. 3 duo affert e Calabriæ monumentis, [nec anno, pro quo duo hic allegata testimonia faciunt,] quæ laudat, testimonia diversa, quæ S. Brunonem nonagenario majorem obiisse, produnt. Alterum, quod Epigramma vocat, quodque speluncæ, in qua Sanctus in Calabria habitarit, fuerit inscriptum, duobus constat his versiculis:
Jam nonaginta duos vitæ compleverat annos,
Cum Superos fragili carne solutus adit;
alterum, quod e Ms. antiquissimo, ut ait, fuerit desumptum, de Brunone sic habet: Obiit Pridie Nonas Octobris anno ab orbe redempto millesimo centesimo secundo, mense octavo, ætatis suæ vero anno nonagesimo secundo. Cum ergo Sanctus, uti infra suo loco probabitur, omni dubio procul anno 1101 vita functus sit, anno circiter 1008 natus indubie fuerit, si binis illis adductis, quorum altero Sanctus, cum jam nonaginta duos vitæ annos implesset, altero, cum jam nonagesimum secundum vitæ annum ageret, obiisse traditur, testimoniis sit standum. Verum hæc e fontibus adeo antiquis, ut fidem indubiam mereantur, profecta mihi non videntur: licet enim alterum e Ms. antiquissimo Zanotti indicet depromptum, quantæ tamen antiquitatis hoc fuerit, non adjungit, dubitareque proinde sinit, an seculo quarto decimo, aut etiam quinto decimo extiterit quod utrumque a Sancti nostri ætate est remotius, quam ut scriptis de eo tunc confectis sua queat certa constare fides.
[47] [1008. aut etiam 1020,] Et vero ipsemet Zanotti Ms. illud, utut antiquissimum, magni haud fecit: etsi enim etiam, quo ab errore Chronico quantum ad annum Christi 1102, cui Sancti obitum illigat, habeatur immune, Christi annos in illo ab Incarnatione, prout hæc Nativitatem præcessit, numerari affirmet, recitatis tamen, quæ jam huc transcripsi, binis testimoniis, mox subdit, probabile non esse, Sanctum ad tantam, quanta in hisce asseritur, ætatem pervenisse, additque etiam, id ita idcirco sibi videri, quod non appareat, qui is in ætate tam provecta (sic enim anno 1084, quo ex dicendis Cartusiæ eremum primum ingressus est, sextum supra septuagesimum ætatis suæ annum jam egisset) austerum adeo, quale tum in Cartusia Majori, tum in Calabria duxit, vitæ genus ducere, labores & ærumnas, itinerumque, quibus se dedit, incommoda sufferre potuisset. Ita fere quantum ad substantiam Zanotti, & recte sane. Atque hinc est, cur & eorum, qui Sanctum anno 1020 natum statuunt opinio mihi displiceat: in hac enim ille, cum anno 1084 in Cartusiæ eremum secessit, annorum quatuor supra sexaginta extiterit; qua pariter ætate rigidissimæ gravissimisque incommodis obnoxiæ vitæ, quam tunc primum fuerit amplexus, ducendæ fuisse parem, minus credibile apparet.
[48] [sed anno ciciter] Quapropter cum Sanctus equidem, ut supra ostensum, major, quam viginti quinque aut viginti sex annis, cum anno 1076 aut sequenti Remensium scholarum præfectura sese abdicavit, haud dubie extiterit, nativitas ejus circa annum 1030 aut paulo serius hunc annum inter & annum 1040 collocanda videtur. Ita enim, cum in Cartusiam secessit, annorum dumtaxat quinquaginta circiter exstiterit; qua ætate plures fuisse & adhuc reperiri viros, vegetos adhuc ac robustos, durissimisque laboribus ferendis idoneos, experientia habetur compertum. Ita etiam poterit intelligi, qui factum sit, ut Bruno, cum Remensium scholarum præfecturam anno 1076 aut sequenti dimisit, hanc jam dudum, id est, annis quindecim circiter, ut supra dictum, aut saltem duodecim, imo jam inde anno 1056, si Marlottus loco supra cit. recte notet, gessisset, eamque, qua tunc inclaruisse, a Guiberto de Novigento, auctore coævo infra sæpissime laudando, diserte asseritur, variisque in Titulis funebribus supra citatis innuitur, nominis celebritatem jam acquisivisset. Et sane Sanctum, cum Cartusiæ eremum est ingressus, quinquagenarium circiter aut eo etiam paulo majorem fuisse, ac proin tempore jam assignato natum esse, utcumque etiam suadet modus, quo de eo, veluti de viro longe gravissimo, ætatisque plane maturo, sermo fit tum in variis Titulis funebribus supra laudatis, tum in Vita S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, apud nos tom. 1 Aprilis inserta, in qua auctor synchronus Guigo, quintus Cartusiæ Majoris Prior, num. XI de S. Brunone, ad sanctum hunc episcopum paucis diebus, antequam Cartusiam ingrederetur, veniente, ita loquitur: Adest magister Bruno, vir religione scientiaque famosus, honestatis & gravitatis ac totius maturitatis quasi quoddam simulacrum.
[49] Accedit, in diversis ecclesiis jam tum, cum Sanctus anno 1084 in eremum secessit, [1030 evenit.] celebres floruisse viros, quos hic discipulos habuisset, hosque inter Odonem de Castellione, qui anno 1088 ad summum Pontificatum fuit evectus, nomenque Urbani II assumpsit. Nec hic præterire possum antiquum Cartusiæ Montis Dei in Picardia codicem, in quo S. Bruno septuagenarius obiisse legitur, ut Jacobus Martinius, Cartusiæ hujus alumnus, apud Mörkensium in Ms. hujus Chronologica-diplomatica de S. Brunone Diatriba, § I testatur: si enim codex ille recte notet, Sanctus utique, utpote anno 1101 vita functus, anno circiter 1030 natus fuerit. Verum eum de codicis illius ætate nihil vel a Martinio, vel a Morkensio additum inveniam, rem alio adhuc argumento, quod mihi omnium validissimum apparet, juverit firmasse. Sanctus verosimiliter, uti infra probabo, ante annum 1050 Berengario in Philosophia magistro usus est; quare cum hanc verosimillime non prius exceperit, quam cum septemdecim circiter annorum esset, hique ab anno 1050 ordine retrogrado computati deducant ad annum circiter 1030, Sanctum circa hunc ipsum annum natum esse, consequitur. Atque hinc præcipue simulque ex aliis supra in medium adductis probabilissimum sane apparet, Sanctum anno circiter 1030 aut paulo serius hunc annum inter & annum 1040 natum esse; quod cum sufficienter modo probatum putem, ad alia progredior.
§ III Qualis Sanctus in pueritia fuerit, canonicusne S. Cuniberti, & qua ætate esset, cum litteras discendi causa Gallias adiit, & an ibi Berengarium in Philosophia magistrum habuerit.
[Sanctus, qui etiam in pueritia gravis moribus fuit, Gallias adiit discendi causa.] Blömenvanna in contexta a se Vita de Sancto, adhuc puero, ita loquitur: Hujus a cunabulis mater sapientia lactabat infantiam, & semper in profectu ætatis proficere ad meliora edocuit. Hic etiam, dum puer esset, nihil puerile gessit in opere, sed quasi futuræ religionis speciem ostentans, plurium monachorum institutor a Domino parabatur. Sortitus est autem a Domino animam bonam, laudabilem indolem, ingenium docile, memoriam tenacem, voluntatem affectuose inclinatam ad optima. Eadem in edenda Sancti Vita habet Surius, & Blömenvenna, quem hic quantum ad substantiam ad amussim expressit, in verbis, quibus utitur, dumtaxat diversus. Atque hæc quidem omnia, etiamsi expresse vel scriptoris vel monumenti antiqui testimonio confirmari haud queant, verosimillima universim apparent; quod vero nominatim ad eximias, quibus Sanctus adhuc puer effulserit, animi dotes pertinet, veritati sane id esse consonum, subsecuta ejus per totam vitam gesta dubitare non sinunt, luculenterque ex dicendis patescet. Verum enimvero leviora hæc sunt; graviora longe, difficultatibusque pene inextricabilibus implicata modo sequuntur. Blömenvenna verbis, proxime ex eo jam recitatis, hæc subdit: Verum scholis Parisiensibus traditus liberalibus artibus imbuendus, ultra coævos proficiens & inter primos philosophos habitus scholarum magister est effectus. Sanctus ergo secundum Blömenvennam, cui Surius etiam consonat, litteris liberalibusque artibus Parisits, celeberrima Galliarum civitate, fuerit imbutus.
[51] [Antea altioribus scientiis imbutus non erat,] Ac Sanctum quidem litteris operam daturum Colonia Agrippina Gallias petiisse, apud omnes in confesso est, nec ulla ratione potest revocari in dubium, uti ex dicendis quisque facile intelliget. Verum quæri hic potest, qua ætate Gallias adierit, num nullam ante in patria litteris operam navarit, num prævie S. Cuniberti canonicum non egerit, & num tandem vere Parisiensem urbem petierit studiisque suis consecrarit. Et primo quidem Brunonem in patria, antequam in Galliam proficisceretur, litterarum Grammaticæque rudimentis fuisse imbutum, verosimillimum apparet: verum an altioribus etiam scientiis? Id sane, dum locum, quo ibi Bruno studuerit, assignant, innuere videntur Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 9, pag. 233. Etenim hic Sanctum non tantum in collegiata S. Cuniberti ecclesia, & litteris tam divinis quam humanis optime imbutum, & magna cura educatum fuisse, scribunt, verum etiam citant in margine Labbeum Bibliothecæ Novæ tom. 1, pag. 638, seu Sancti nostri elogium, ex hoc Labbei loco num. 7 huc transcriptum, in quo tamen ad eorum propositum nihil occurrit, quam litteris tam sæcularibus quam divinis valde munitum fuisse Brunonem; quæ elogii verba, ut consideranti patebit, intelligenda præcipue sunt de altioribus scientiis Philosophia & Theologia, quas Sanctus aliquando calluerit, quasque interim eum Coloniæ, antequam Gallias adiret, non didicisse, ex ætate minus provecta, qua tunc fuisse, infra probabitur, certum apparet. Quod autem ad locum, quo Sanctum Coloniæ educatum litterisque imbutum aiunt, hunc etiam Sancti apud Labbeum elogium neutiquam exprimit.
[52] [nec etiam canonicus S. Cuniberti,] Oportet ergo, ut scriptores illi, quæ loco cit. de re illa litteris mandarunt, unice hauserint e prolixa, quam ibidem pro se una cum Sancti elogio dumtaxat citant, quamque Mabillonius Musei Italici tom. 1, part. 2, pag. 119 & seqq. exhibet, Manassis archiepiscopi Remensis Epistola, ad Hugonem Diensem, Sedis Apostolicæ in Gallia legatum, data, in qua ita loquitur: Bruno nec noster clericus, nec noster natus aut renatus est, sed sancti Cuniberti Coloniensis, in regno Teutonicorum positi, canonicus est. Et sane Sanctus, quem ex hisce Manassis verbis Coloniæ in collegiata S. Cuniberti ecclesia canonicum fuisse, constat, verosimillime etiam, ex parte saltem, & in hac educatus, & litteris fuerit excultus, si modo jam inde ab eo tempore, quo in Galliam sese nondum contulerat, Coloniæque juvenis adhuc degebat, Cunibertinis canonicis fuerit adscriptus. Verum sunt, qui Sanctum tum demum, cum anno circiter 1076 aut sequenti improbis Manassis archiepiscopi moribus Remos deserere fuisset coactus, canonicatu in collegiata S. Cuniberti ecclesia donatum fuisse, contendunt, idque idcirco quod Sanctus anno 1079, quo præfatam epistolam Manasses scripsit, Cunibertinæ ecclesiæ canonicus ratione obtenti in hac in adolescentia canonicatus vocari nequivisset, cum tunc beneficio hujusmodi, utpote a pluribus jam annis ecclesiæ Remensis canonicus factus, sese haud dubie abdicasset. Res sane mihi sat verisimilis apparet.
[53] Attamen fieri potest, ut Manasses locutus fuerit de Sancto, [etsi interim oppositum omnino improbabile non sit,] veluti de Cunibertinæ ecclesiæ canonico, quod, etsi non amplius tunc, aliquando tamen in hac canonicatum obtinuisset, eumque, utpote pravis suis moribus contrarium, pro canonico Remensi habere ex odio nollet; quod ut facilius credi queat, faciunt, quæ jam recitatis proxime subdit, hæc verba: Cujus (Brunonis nimirum) societatem non magnopere affectamus, utpote de cujus vita & libertate penitus ignoramus; & quia, quando apud nos fuit, multis beneficiis a nobis in eum collatis, male & nequiter tractati sumus. Ita quippe, ut Sancto apud Sedis Apostolicæ legatum invidiam conflet, Manasses hic loquitur. Adhæc Sanctus a Cunibertino canonicorum collegio, in quo primum vitæ, ad canonum præscriptum exigendæ, sese dederat, Cunibertinus canonicus, etsi ad aliud canonicorum collegium jam transiisset, dici forsan adhuc potuerit, quod pro tempore, quo Remis versaretur, possessi in ecclesia Cunibertina canonicatus fructibus dumtaxat renunciasset, ipso interim canonicatu canonicique Cunibertini titulo retento, ut ad hunc, si quando Remensi excidisset, redire potuisset. Duo certe diversa hunc in modum, maxime si legitima, ut fieri potuit, auctoritas intervenerit, beneficia possidendo in canones peccaturus Sanctus fuisse non videtur. Hisce itaque consideratis, eorum opinio, qui Brunonem, antequam Gallias adiret, Coloniæ in collegiata S. Cuniberti ecclesia canonicum exstitisse, autumant, non omnino improbabilis apparet, ac proin Historiæ litterariæ scriptores, dum Sanctum, antequam Gallias peteret, & ecclesiæ Cunibertinæ canonicum faciunt, & in hac fuisse educatum, affirmant, erroris indubitati arguere non ausim, licet interim contrarium æstimantium opinio probabilior appareat.
[54] Et hæc quidem probabilior multo erit, si ad id, [fuisse videtur. Ita suadet infirma ætas, qua Remis studuit] ut Sanctus ecclesiæ Cunibertinæ canonicus esse potuerit, provectior fuerit quam quatuordecim aut quindecim annorum ætas requisita. Sanctus enim, cum id circiter ætatis esset, aut adhuc junior, Colonia in Galliam litteras discendi ergo profectus jam fuisse, Remisque studuisse videtur. Funebris enim Titulus, inter recudendos 56, quo S. Mariæ ecclesiæ metropolitanæ Remensis canonici Sancto parentarunt, sic habet:
Quem tenerum docuit mater Remensis alumnum,
Propositi tenuisse fidem lætata Brunonem,
Migrantem ad Dominum lacrymis precibusque salutat.
Per tenerum autem alumnum quatuordecim aut quindecim annorum, aut etiam paulo junior adolescens hic intelligendus videtur. Ita autumo, tum quod adjectivum tener, dum ætatem afficit, ad paucos hanc annos per se contrahat, tum quod Sanctus Remis litteras humaniores didicerit, annoque circiter 1047 Philosophiam, cum verosimiliter annorum circiter septemdecim dumtaxat, Turonis audire inceperit. Et hoc postremum quidem infra probabo; Sanctum autem Remis humaniores litteras didicisse, fidem facit apud Mabillonium Præfatione in Sæculi VI Bened. part. 2, num. 85 Baldricus abbas Burguliensis, auctor coævus; ibi enim in carmine ad Godefridum Remensem nondum edito de S. Brunone sic canit:
Et tunc Remis, erat, Remis quoque Bruno studebat,
Bruno Latinorum tunc studii speculum.
Hic autem per Latinorum studium non Philosophiam, aliasve altiores scientias, sed litteras humaniores, quibus linguæ grammaticæque Latinæ studium comprehenditur, verosimillime intelligit.
[55] [Ibi poësim felici successu] Et vero Sanctum, qui, cum juvenis admodum, ut dictum, Remis studuerit, verosimillime, antequam hoc faceret, nec Parisiis, nec in alia Galliarum civitate litteris operam dederit, politiori literatura seu humanioribus litteris sese Remis excoluisse, ipsimet Historiæ litterariæ Franciæ scriptores loco supra cit. non obscure docent, Poësi illum æque ibidem, quam aliis scientiis, ut ævi, quo vivebat, mos ferebat, incubuisse, asseverantes, ut verosimillime, dum pro scientiis, a Brunone Coloniæ Agrippinæ haustis, ejus apud Labbeum exstans elogium loco supra cit. laudant, minus ex hoc, quam verbis suis indicent, deductum voluerint aut certe, quid ex eo consequeretur, minus perspexerint. Porro Sanctus tanto ardore tantoque successu humanioribus litteris seu linguæ Latinæ studio sese totum in celeberrima tunc Remensi schola addixit, ut aliis in exemplum proponeretur. Ita ex ultimo, e duobus proxime huc transcriptis Baldrici, abbatis Burguliensis, versiculis colligendum videtur: Bruno Latinorum tunc studii speculum. Adhæc quantum Sanctus nominatim in poëtica facultate progressum fecerit, sufficienter ostendit vel solum ab eo compositum atque tum alibi sæpius, tum Parisiis in Judoco Badio cum ceteris sancti Viri Operibus anno 1524 excusum Paræneticum ad cælestia capessenda Epigramma, utpote in cujus versibus, utut ad artem omnino non exactis, ea tamen, quam in aliis pene omnibus poëtis seculi XI, quo Sanctus floruit, frustra quæras, & venustas & elegantia mirifice elucet.
[56] [excoluit; Philosophiam autem, non Parisiis,] Integrum id speciminis loco huc transcribo, Sic habet:
Mortales Dominus cunctos in luce creavit,
Ut capiant meritis gaudia summa poli.
Felix ille quidem, qui mentem jugiter illuc
Dirigit atque vigil noxia quæque cavet!
Nec tamen infelix, sceleris quem pœnitet acti,
Quique suum facinus plangere sæpe solet.
Sed vivunt homines, tamquam mors nulla sequatur,
Et velut infernus fabula vana foret,
Cum doceat sensus, viventes morte resolvi,
Atque erebi pœnas pagina sacra probet;
Quas qui non metuit, infelix prorsus & amens
Vivit & extinctus sentiet ille rogum.
Sic igitur cuncti mortales vivere curent,
Ut nihil inferni sit metuenda palus.
Nec minus Sanctus, uti ex dicendis pronum erit colligere, altioris ordinis scientiis, quam poëtica facultate sese studuit imbuere. Verum ubi hasce ac nominatim quidem Philosophiam didicit? Pro civitate Parisiensi stant non modo Blömenvenna verbis num. 50 huc transcriptis, Surius in Sancti Vita, aliique Ordinis Carthusiensis scriptores non pauci, verum etiam, quos omnes nominare non vacat, alii nonnulli, ac nominatim in Universitatis Parisiensis. Historia, anno 1665 a se edita, tom. 1, pag. 467 & seq. Cæsar Egassius Bulæus, qui, licet Sanctum Parisiis Philosophiæ incubuisse, aperte ibidem non edicat, satis tamen id indicat, quique, quod reliqui non faciunt, opinionem suam, qua præterea Sanctum Parisiis docuisse, autumat, probare etiam nititur.
[57] Ac ad id quidem tres conjecturas adhibet diversas. [ut Bulæus conjecturis, quæ hic] Omnium postremam, cum tantum eo tendat, ut Sanctum Parisiis, quod infra dumtaxat discutiendum, docuisse probet, prætermitto, solumque duas reliquas examino. Harum posterior petitur (verba sunt Bulæi) ex authore anonymo, qui Historiam a Roberto ad mortem usque Philippi I perduxit, quique Brunonem novit aut nosse potuit. Ille autem iis eum accenset, quos prope certum est studuisse & docuisse Parisiis. “Hoc tempore,” inquit, nempe circa annum annum MLX, “tam in divina, quam in humana Philosophia floruerunt Lanfrancus Cantuariensis episcopus, Guido Langobardus, Manigaudus Teutonicus, Bruno Remensis, qui postea vitam duxit eremiticam.” Nemo autem dixerit, Viros illos docuisse Remis. Ita ille, qui, quamquam Sanctum Philosophiæ Parisiis incubuisse, expresse non edicat, satis tamen id innuit, cum, Parisiis studuisse eum, prope certum esse velit, simulque, quo rem evincat, anonymi textum, quo Sanctus in Philosophia floruisse, asseritur, in medium adducat. Verum unde, quæso, Brunonem non alibi quam Parisiis Philosophiæ incubuisse, aut etiam scientiam hanc docuisse, certum esse potest?
[58] Sane Brunonem Philosophiam Remis docuisse, ex infra dicendis ac nominatim ex ipso, [proponuntur, tribus diversis] quod hic Bulæus laudat, Fragmento historico verosimilius apparet, ut proinde contrarium sit incertum, debeatque vel hinc Bulæi conjectura, de Philosophia a Brunone Parisiis excepta, pro admodum incerta haberi; an vero de aliis, quos anonymus a Bulæo adductus laudat, certior sit, aliis examinandum relinquo, & ad alteram scriptoris hujus conjecturam jam venio. Hæc est ex Chronici Malleacensis (verba iterum sunt Bulæi) manuscripto codice, qui servari dicitur Parisiis in bibliotheca Puteana, quique ab auctore conscriptus est circa annum MCLX, & in lucem editus a Philippo Labbeo. In eo autem leguntur hæc verba ad an. DCCCCLXXXXVI: “Gerbertus docuit Fulbertum, Carnotensem episcopum. Hic iterum Fulbertus docuit Berengarium canonicum S. Martini. Qui item Brunonem Remensem & alios multos hæredes Philosophiæ reliquit. Bruno quidem perfectus philosophus & eremita apud Calabriam multorum monachorum pater obiit in Christo.” At ubi Berengarius eum hæredem Philosophiæ reliquit? Certe ubi ipse docebat; at non legitur docuisse Remis, sed Turonis, & præsumitur docuisse Parisiis post mortem Fulberti Carnotensis præceptoris sui. Itaque verisimile est, Brunonem eum (in Philosophia nimirum) Lutetiæ audivisse.
[59] [probare incassum nititur,] Hactenus Bulæus, contendens videlicet, non tantum Sanctum nostrum Philosophiæ placita Parisiis excepisse, verum etiam ibidem in hisce magistro usum esse Berengario, Turonensi S. Martini canonico, viro illo ex sparso hæreseos suæ, qua realem Corporis & Sanguinis Christi in Eucharistiæ Sacramento præsentiam negavit, Calvinoque & ejus sequacibus prælusit, veneno per omnem late Europam notissimo. Verum cum Berengarius (adi Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. IX, pag. 140) Parisiis docuisse nuspiam legatur, sitque proinde, uti ipsemet Bulæus verbis recitatis satis indicat, an ibidem revera ille umquam docuerit, admodum dubium, cur Turonis hunc, ubi certo docuit, a Sancto in Philosophia auditum fuisse, e recitatis Malleacensis Chronici verbis potius non intulit? Sane cum Berengarius, a Lanfranco variis disputationibus devictus, & a discipulis propterea desertus, Parisios & scholas dimittere, Turonasque repetere, ex ipsiusmet Bulæi opinione sub annum 1038 fuerit coactus, nequiit profecto Sanctum in Philosophia ibidem habere discipulum, utpote qui tunc, anno demum, ut docui, 1030 circiter natus, decimum ætatis suæ annum nondum attigisset. Ruit itaque & altera, qua Parisiis a Brunone Philosophiam fuisse exceptam, probetur, formata a Bulæo conjectura. Et vero Sanctum non Parisiis, sed Remis vel Turonis Philosophiæ incubuisse, dicendum: Remis quidem, si Berengarius in scientia illa magister ei non obtigerit, Turonis vero, si obtigerit.
[60] [sed Turonis sub Berengario, contra ac Mabillonius,] Ac horum quidem primum idcirco placet, quod Sanctum diu Remis studuisse & docuisse, & ex jam dictis & ex porro dicendis certum omnino sit; postremum vero, quod utique, si revera Sanctus, ut Chronicon Malleacense tradere videtur, in Philosophia Berengarium audierit, factum id esse ibi, ubi hic docebat, verosimillimum appareat. Ut itaque Remisne, an Turonis Philosophiæ placita Bruno exceperit, definiri utcumque queat, habueritne hic in Philosophiæ Berengarium magistrum, est indagandum. Ac Sanctum quidem in Philosophia magistro usum esse Berengario, mea est opinio, quam ut probem, primo eos, qui illi adversantur aut certe non favent, convenio. Marlottus, postquam Historiæ metropolis Remensis tom. 2, pag. 135 S. Brunonem dixit præceptorem, in Philosophia videlicet, nactum fuisse Berengarium, S. Martini Turonensis canonicum, statim addit, si chronographo Malleacensi, Brunonis coætaneo, credatur. Mabillonius fidei professioni S. Brunonis, quam tom. 4 Veterum Analect. pag. 400 edidit, annotationem hanc præfixti: Deoduini epistolæ propter argumenti affinitatem subjicere visum est S. Brunonis fidei professionem, quam morti proximus edidit, damnata hæresi Berengarii, cujus discipulus fuerat, si fides est Chronico Malleacensi. Duo itaque viri illi eruditi, Marlottus nempe & Mabillonius, quidquid Chronici Malleacensis auctor verbis num. 58 a Bulæo adductis scribat, pro indutato non habuere, Brunonem in Philosophia magistro usum umquam esse Berengario. Nec tantum rem hanc dubiam, verum etiam a vero alienam autumavit Mabillonius.
[61] [cujus hic verba] Etenim Præfatione in Sæculum VI Benedictinum num. 7 circa medium sic scribit: De hac propagatione (doctrinæ & eruditionis) agens sancti Maxentii chronographus, eam, tamquam e fonte, repetit a Girberto seu Gerberto monacho Auriliacensi, qui Fulbertum Carnotensem docuisse dicitur. “Fulbertus” vero, ait ille, “docuit Berengarium canonicum sancti Martini: qui item Brunonem Remensem & alios multos heredes Philosophiæ reliquit:” quo ex loco nonnulli colligunt, Brunonem, sacri Cartusiani Ordinis institutorem, Berengarii discipulum exstitisse. Verum præterquam quod illius Maxentiani chronographi auctoritas tanti non est, ut id adstruere valeat, certe ipsa chronographi verba longe aliter interpretanda videntur. Hæc enim verba, “qui item Brunonem Remensem” &c non ad Berengarium referenda sunt, sed ad Fulbertum, qui Berengarium docuit, qui item Brunonem Remensem. Deinde ipsamet verba non evincunt, Fulbertum, nedum Berengarium, auditorem habuisse Brunonem, sed tantum Brunonem & alios multos, sive a Fulberto, sive a Berengario heredes Philosophiæ relictos fuisse, a quocumque demum præceptore eruditi fuerint illi, id est, Bruno aliique Philosophiæ heredes. Certe Brunonem jam clericum & Coloniensem canonicum, ac proinde litteris excultum, ex urbe Colonia in Remorum civitatem accessisse, constat; at longe verosimilius est, eum a Notgero, Leodicensi episcopo, ejusque discipulis institutum fuisse. Hujus rei testis est locupletissimus Manasses, Remorum archipræsul, in Apologia sua, ubi de Brunone, qui ejus moribus adversabatur, hæc habet: “Bruno nec noster clericus, nec noster natus aut renatus est, sed sancti Cuniberti in regno Teutonicorum positi canonicus est &c.” Id observare visum est hoc loco de Viro sanctissimo, qui, etsi Berengarii discipulus fuisset, longe ab ejus errore abhorruit, ut probat ipsius confessio de sanctissimo Eucharistiæ Sacramento, quam alias retulimus. Sed interest verum a falso discernere, & nubeculam illam, si qua erat, a tanto lumine removere.
[62] In altera deinde in Sæculum VI Benedictinum Præfatione, [recitantur,] quo opinionem suam confirmet, num. 85 sic scribit: Hunc Godefridum (Remensem, qui S. Brunoni in scholarum magisterio a Manasse, Remensium archiepiscopo, Remis fuit suffectus) viventem ac mortuum laudavit Baldricus abbas, qui eum Remis genitum, litterisque institutum cum Brunone fuisse dicit. Ita enim canit ille in carmine nondum edito “ad Godefridum Remensem.”
“Nobilis urbs, Romæ soror, inquam, & Roma secunda
Te genuit, peperit promeruitque sibi.
Hæc te doctrinæ totius nectare fultum
Adscivit studiis, præposuitque suis.
Gallia tunc etiam studiis florebat opimis,
Florebatque tuo Gallia plus studio.
Ad te currebant examina discipulorum
Et refovebantur melle parentis apes.
Et tunc Remis erat, Remis quoque Bruno studebat,
Bruno Latinorum tunc studii speculum.
Ipsis temporibus studuitque senex Herimannus,
Et mundo studii clara lucerna fuit.
Tu fueras juvenis, fueras & acutior illis.
Tertius ergo venis, jam quoque primus eras.
Gervasio princeps, princeps tuus ille Manasses
Successit, qui te promovet ad studium.”
Ex his intelligitur, quod in priori Præfatione (loco nempe proxime ante hunc supra huc transcripto) ostendimus, Brunonem Remis operam litteris (in Philosophia videlicet) dedisse, non Turonis sub Berengario magistro, ut quidam ex Chronico Malliacensi male intellecto persuadere volunt; & quidem non solum cum prædicto Godefrido, sed etiam cum Herimanno seniore, quem Gozechinus scholasticus primum laudat inter illius sæculi sapientes & auctoritate præstantes, qui, relictis inferioribus studiis, in Theologiæ otium concesserant.
[63] [rationesque, his inclusæ,] Hactenus Mabillonius: verum hæc, ut jam supra docui, Baldrici, abbatis Burguliensis, verba, Et tunc Remis erat, Remis quoque Bruno studebat, Bruno Latinorum tunc studii speculum, quæ potissimum, quod Mabillonius contendit, conficere deberent, in sensu naturali & magis obvio accepta significare dumtaxat videntur, Brunonem Remis litteris humanioribus operam dedisse. S. autem per Latinorum studium a Baldrico litteras humaniores non fuisse intellectas, præfracte velis, esse equidem non videtur, cur hic auctor magis debeat intelligi de philosophicis, quam de theologicis studiis, quibus Bruno Remis animum excoluerit. Quod si ergo reipsa in toto huc transcripto textu de Theologia dumtaxat, in quam Sanctus Remis una cum Godefrido Remensi & Herimanno seniore incubuerit, Baldrico abbati sermo sit, quid, quæso, inde habebitur pro opinione, qua Sanctum, non Turonis apud Berengarium, sed Remis Philosophiam excepisse vult Mabillonius? Scriptori huic nihilominus consensere deinde Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 9, pag. 233, ita in inferiori paginæ hujus margine notantes: Ex errore & ex Chronici Malleacensis sensu male intellecto factum est, ut, Brunonem Turonis sub Berengario studuisse, quidam auctores scripserint. Remis id fuisse, Baldricus, Burguliensis abbas, diserte (loco nempe a Mabillonio supra adducto) affirmat. Ita illi; sed dispiciamus modo, an, qui Sanctum sub Berengario Turonis studuisse, seu Philosophiæ placita excepisse, scripserunt, indubie errarint, ac Malleacense Chronicon male intellexerint, seu potius an hoc verbis num. 61 datis sat felici successu interpretetur Mabillonius. Primo hic scriptor ait: Hæc… (Chronici Malleacensis) verba, “quo item Brunonem Remensem &c” non ad Berengarium referenda sunt, sed ad Fulbertum, qui Berengarium docuit, “qui item Brunonem Remensem.” Fulbertum ergo, non Berengarium, ex hac Mabillonii interpretatione magistrum in Philosophia Sanctus habuerit. Verum hoc, nisi simul Chronici Malleacensis auctorem erroris arguere velimus, nequit admitti.
[64] [rationibus] Fulbertus enim, de quo loquitur, fuit Carnotensis episcopus; hic autem, ut Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 7, pag. 265 dilucide ostendunt, e vivis excessit anno 1029, quo Sanctus vel non natus, vel certe præ ætate nimium adhuc imbecilla Philosophiæ lectionibus excipiendis intelligendisque idoneus nondum erat, uti ex iis, quæ de natali Brunonis anno supra dicta sunt, pronum est eruere. Et vero Sancto Fulbertum Carnotensem esse non potuisse in Philosophia magistrum, ipsemet Mabillonius forsitan observarit. Ita suspicor, quod Chronici Malleacensis interpretationi, de qua jam dictum, alteram hanc proxime subjungat: Deinde ipsamet (allegata Chronici Malleacensis) verba non evincunt, Fulbertum, nedum Berengarium, auditorem habuisse Brunonem, sed tantum Brunonem & alios multos, sive a Fulberto, sive a Berengario “Heredes Philosophiæ” relictos fuisse, a quocumque demum præceptore eruditi fuerint illi, id est, Bruno, aliique Philosophiæ heredes. Ab opinione sane, qua Sanctus apud Turonas sub Berengario studuisse, statuitur, eruditi omnes facile discedent, si alter hic, quo Mabillonius utitur, Chronici Malleacensis interpretandi modus locum debeat habere. Verum res, ut mihi equidem apparet, verosimillime secus habet; quod ut probatum dem, ipsa recito Malleacensis Chronici verba, non ea tantum, quæ Mabillonius loco supra cit. transcripsit, verum etiam, quæ hisce præmittuntur, aliquot alia, textum aliquanto prolixiorem constituentia, qui sic habet: Girbertus vero natione Aquitanus, monachus Aureliacensis sancti Geraldi ecclesiæ,… ab imperatore Papa Romanorum sublevatus est propter Philosophiæ gratiam: mutatum est nomen ejus pristinum & vocatus est Silvester. Girbertus enim docuit Fulbertum Carnotensem episcopum, qui post Leobinum extitit episcopus. De quo multa scripta vel in pagina, vel in cantu sanctæ Ecclesiæ remanserunt. Hic iterum Fulbertus docuit Berengarium canonicum sancti Martini. Qui item Brunonem Remensem & alios multos heredes Philosophiæ reliquit.
[65] Ordine hic, quo floruerunt, recensentur nonnulli consideranti patebit, [in contrarinem adductis] Philosophiæ doctores seu magistri, quorum alii aliis scientiam hanc tradidere; quare, cum Berengarius, uti apud omnes in confesso est, Philosophiæ doctor seu magister etiam exstiterit, hæc chronographi Malleacensis verba, Qui item Brunonem Remensem & alios multos heredes Philosophiæ reliquit, non ad Fulbertum, ut vult Mabillonius, sed ad Berengarium referenda sunt, itaque debent intelligi, ut significent, hunc ipsummet S. Brunoni Philosophiæ scientiam tradidisse. Et vero, ut ita intelligantur, naturalis etiam maximeque obvius, quem offerunt, sensus exigit, quemadmodum, quantum opinor, quisque facile fatebitur, qui præjudiciis vacuus exstiterit. Mabillonius quidem, ut Sanctum Philosophiam a Berengario doctum non fuisse, ac proin hæc verba, Qui item Brunonem Remensem &c eo modo, quem assignat, exponenda evincat, in probationem adhuc addit, Brunonem, jam clericum & Coloniensem canonicum, ac proinde litteris excultum, ex urbe Colonia in Remorum civitatem accessisse, idque constare ex hisce (adi num. 52) Manassis Remorum archipræsulis de S. Brunone verbis, Bruno nec noster clericus, nec noster natus, aut renatus est, sed sancti Cuniberti, in regno Teutonicorum positi, canonicus est &c. Verum litteris, quæ altioris, ut Philosophia, ordinis sint, nondum Sanctum, cum Colonia Remos adiit, excultum fuisse, supra docuimus, nec id constare potest ex allegatis a Mabillonio Manassis archiepiscopi verbis, cum ex hisce, ut jam supra dictum, potius appareat, Sanctum nostrum, antequam litteras discendi causa Remos adiret, S. Cuniberti canonicum non exstitisse, sed tum demum, cum anno 1076 aut sequenti Remis excedere fuisset compulsus.
[66] Nullum itaque ex argumentis, quibus Mabillonius, modo vel uno vel altero a se assignato [refutantur, contendit,] Chronici Malleacensis, quæ prolixe nunc discussa sunt, verba explicanda esse, probatum vult, rem certo evincit, ac proin sensui naturali magisque obvio, quem hæc offerunt, adhærens, ita ea pergo accipere, ut Berengarium S. Brunoni Philosophiæ placita tradidisse, significent: quod proinde re ipsa etiam factum, pro verosimillimo habeo, Chronici Maleacensis, quod auctorem Sancto nostro fere æqualem habet, auctoritate impulsus. Addit quidem (vide num. 61) etiam Mabillonius, tanti hanc non esse, ut Chronicon illud iis, quæ adstruit, fidem indubitatam facere possit, reque ipsa nonnulla, quæ memoriæ prodit a veritate aliena, deprehensa sunt, tum a Labbeo, a quo primum publici juris factum est, tum post eum ab Historiæ litterariæ Franciæ scriptoribus tom. 12, pag. 79 & sequenti. Verum, etsi id ita sit, verosimillimum tamen adhuc apparet, quod de tradita S. Brunoni a Berengario Philosophia affirmat. Ea enim, in quibus Chronici illius auctor a veritate deviasse notatur, ab ætate ejus longius abfuere; in iis autem, quæ vel tempore suo vel non diu ante gesta sunt, vix umquam a Labbeo, qui tamen errores ejus sedulo adnotavit, errasse notatur, ut proinde, cum synchronus aut certe pene æqualis Sancto nostro exstiterit, in iis utique, quæ de audita ab hoc sub Berengario Philosophia tradit, errasse existimandus non sit, neque vero errasse, a Labbeo notatur. Quare, si non omnino certum, verosimillimum equidem, omnibus consideratis, est, Sanctum nostrum a Berengario Philosophiam doctum fuisse.
[67] [verosimillime didicit.] Hinc porro jam consequitur, ut eam, non Parisiis, quod hic etiam probandum erat, sed Turonis, cum in hac civitate, non autem (uti modo inter recentiores criticos satis convenit) in alia, Berengarius docuerit, verosimillime exceperit. At vero, inquies, Berengarius impia sua, qua alios etiam inficere conabatur, hæresi infamis juxta ac periculosus erat, ac proin existimandum non apparet, vel Sancti parentes, vel eos, qui illius adhuc juvenis curam gerebant, commissuros fuisse, ut Sanctum, magistri hujusmodi disciplinæ traditum, venenatæ impiæque doctrinæ hauriendæ discrimini exponerent. Verum Berengarius non statim, cum scholas Turonenses regere cœpit, in hæresim fuit prolapsus, nec statim, cum hæreseos suæ virus spargere cœpit, passim pro hæretico ab omnibus fuit habitus. Et Hugo quidem Lingonensis episcopus, Berengarii olim condiscipulus, primus fuit, qui ab eo (adi Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 8, pag. 202) in Eucharistiæ Sacramento & realitatem & transubstantiationem negari, detexerit, quique haud ita dudum post, quo errantem in viam reduceret, pulchram ad eum dedit epistolam; quare cum hæc (adi iterum laudatos scriptores loco cit.) non citius, quam paulo ante Octobrem anni 1049 scripta fuerit, consequens est, ut verosimillime prava Berengarii doctrina anno dumtaxat proxime hunc antecedenti, quo etiam hæc aut tantum paulo citius turbas in Ecclesia excitasse videtur, ab Hugone Lingonensi episcopo fuerit detecta. Jam vero, cum id ita sit, nihil sane Sancti parentes, tutoresve impedire debuit, quo minus eum anno 1047, quo ex supra dictis septemdecim circiter annorum jam esse potuit, Turonas mitterent Philosophiæ placitis a Berengario imbuendum. Imo vero non satis video, cur eo etiam anno 1048 aut sequenti, cum anno demum 1050 a Leone IX Papa in concilio Romæ celebrato Berengariani errores fuerint damnati, mittit non potuisset.
[68] Nec porro Brunoni aut ejus filiis dedecori verti debet, [Id interim vel ex emissa a Sancto] quod is hominem de fide non recte sentientem, nec tamen ut hæreticum damnatam in Philosophia audierit; etsi enim id ita ex jam dictis appareat, dubitandum tamen non est, quin a Berengario saltem tunc, cum in concilio Romano damnatus primum hic fuisset, recesserit. Ita autumo vel ex eo, quod ab impia ejus hæresi maxime abhorruerit, ut fidem facit, tum, quas fecit, infra hic memorandas in Psalmum 21 & in cap. XI, Epist. 1 ad Corinth. commentationes, tum, quam morti proximus emisit, fidei professio, a Mabillonio tom. 4 Analect. pag. 400 & seq. relata infraque huc transcribenda. At vero, quoniam hic de fidei professione, a Sancto morti proximo emissa, sermo incidit, unum hic adhuc moneri lectorem, necesse est. Cum in professione illa Bruno statim hisce vocibus, Credo Sacramenta, quæ Catholica credit & veneratur Ecclesia, subjungat, Et nominatim, quod consecratur in altari, verum Corpus esse, veram Carnem & verum Sanguinem Domini nostri Jesu Christi, quem & nos accipimus in remissionem peccatorum nostrorum, in spem salutis æternæ, erit fortassis nonnemo, qui, cum his verbis doctrina, Berengarianæ e diametro opposita, contineatur, argumento etiam id esse velit, sub Berengario Turonis Philosophiæ Sanctum studuisse, utpote qui emissæ a se fidei professioni verba illa incluserit non aliam ob causam, quam ut Berengarianæ qualemcumque, cui idcirco obnoxius esse poterat, suspicionem hæreseosa sese amoliretur.
[69] Et vero fuit, cum & ego, argui inde pro Philosophia, [morti proximo fidei professione, vel ex hic recitatis] a Sancto sub Berengario audita posse, arbitrarer; ast, re penitius examinata, comperi, morem hunc post Berengarianam hæresim exortam diu observatum fuisse, ut doctiores illustrioresque fere viri, cum morti essent proximi, fidei professionem emitterent, qua tum alia fidei dogmata, tum præcipue, quæ ad sacratissimum Eucharistiæ Sacramentum pertinent, profiterentur. Ac inprimis quidem exempli loco sit Gervasius, Remensis archiepiscopus, anno 1067 vita functus, qui, cum moriturus esset, fidei professionem non multum ab emissa per Sanctum quantum ad reconditum de Eucharistia dogma diversam, emisit, ut videre licet in archiepiscoporum Remensium serie, quam Gallia Christiana aucta tom. 9 exhibet. Accedit Matthæus S. R. E. Cardinalis, cujus Brunonianæ non multum dissimilis, quam sub finem vitæ emisit, fidei professio apud Petrum Venerabilem, abbatem Cluniacensem, Miraculorum lib. 2, cap. 22 exstat, & Ludovicus VI Francorum rex, cujus Brunonianæ itidem non multum dissimilis, quam moriturus emisit, fidei professio a Baronio in Annalibus ad annum 1131 recitatur. Berengarii itaque in Philosophia discipulum fuisse S. Brunonem, argui ex ea, quam hic morti proximus emisit, fidei professione non potest. Nec, ut Sanctum Berengarii in Philosophia discipulum faciamus, validius argui potest e centesimo sexagesimo sexto, quo ecclesia cathedralis Andegavensis, S. Mauritio sacra, Brunonem mirifice celebrat, funebri Titulo; licet enim hic binos hosce contineat versiculos,
Dux prius erroris monstravit iter melioris
Postea doctrinæ, quæ gaudia dat sine fine,
e quibus, Sanctum in errorem contra fidem, quem postea deposuerit, fuisse prolapsum, ac proin non tantum Berengarium habuisse magistrum, ast etiam perversæ ejus contra Eucharistiæ Sacramentum sectatorem aliquando exstitisse, suspicari non nemo forsan posset, sinistræ tamen hujusmodi de Sancto suspicioni locum inde merito esse non posse, quisque facile deprehendet, qui cum aliis, in eodem Titulo antecedentibus & consequentibus, recitatos binos versiculos considerarit.
[70] [Tituli funebris versiculis, utpote modo alio,] Ita quippe patescet, per errorem quidem in hisce non errorem contra fidem, cui aliquando Sanctus adhæserit, sed profanas scientias, quas sedulo magnaque cum laude primo coluerat docueratque, per doctrinam autem meliorem, non ullum sinceræ veræque fidei dogma, cui aliquando fuerit adversatus, sed divinam Euangelii, qua, postea seculo deserto, in eremum secessit, terrenaque suo exemplo despicere ac cælestia sectari alios docuit, institutionem debere intelligi. Ut hoc eo queat deprehendi facilius, versiculos huc facientes, tam qui consequuntur, quam qui præcedunt binos recitatos, huc transcribo. Præcedentes hi sunt:
Plus quam Maronis laudatur lingua Brunonis,
Gloria Platonis vilescit laude Brunonis.
Hic præcellebat doctoribus, hic faciebat
Summos doctores, non instituendo minores.
Doctor doctorum fuit hic, non clericulorum.
Nam nec honestates verborum, nec gravitates
Sumpsit Brunonis, nisi vir magnæ rationis.
Rectio prudentis superabat acumina mentis;
Ut documentorum doctor satis exstitit horum.
Hic plus perfectam voluit præponere sectam,
Nuntiat egregiam divina docendo sophiam,
Primaque destruxit & tanquam frivola duxit.
[71] Consequentes vero isti:
Sed nil mundana sapientia dat nisi vana; [quam quo Sanctus in fide errasse,]
Hæc facit elatos pompa, facit illa beatos.
Factis complebat, operando quod ore docebat:
Multos sermones faciebat per regiones.
Urbem transivit Romam Calabrosque petivit.
Scriptor anonymus, qui Tractatum de S. Brunone, a Carthusianis hujatibus mecum communicatum, composuit, aliter nonnihil, quo Sanctum erroris in fide suspicione liberet, Titulum funebrem, ei ab ecclesia Andegavensi sacratum, interpretatur. De hujus enim auctore num. 7 ita pronuntiat: Brunonem primum laudat, quod celebrioribus doctoribus omni scientia profana (ut sunt Grammatica, Dialectica & aliæ ejusmodi) excelluerit. Deinde illum majori laude dignum ostendit, quod “his plus perfectam voluit præponere sectam,” id est, scientiam, videlicet Theologiam, ut sequenti versu explicat, “Nunciat egregiam divina docendo sophiam.” Idcirco, qui dux erroris prius fuerat, non quidem falsæ doctrinæ, sed perituræ & mundanæ scientiæ, ut poste dicit, sive Philosophiæ, quam multi Sancti, tamquam quæ nihil aut modicum ad salutem valet, contempserunt, “monstravit iter meliores postea doctrinæ” sive concionando (nam “multos sermones faciebat per regiones”) sive docendo ac sacram Scripturam discipulis suis interpretando, ut canonicos Niolenses superius declarasse vidimus, cum eum dixerunt dudum ecclesiæ Remensis summum didascalum, utpote in psalterio & ceteris scientiis luculentissimum.
[72] Ita ille: & sane interpretatio, quam hic suggerit, [innuatur, intelligendis, confirmari non potest,] aliave similis, si supra a me assignata, quæ tamen præstare videtur, forsan displiceat, necessario debet admitti, cum, Sanctum a fide numquam aberrasse, certum sit e variis aliis funebribus ejus Titulis, in quibus fidem semper sanam ac integram servasse, diserte traditur aut certe non obscure indicatur. Ut reliquos brevitatis ergo missos faciam, unum dumtaxat, vigesimum nempe & centesimum, in quo id expressius declaratur, in medium adduco. In hoc itaque monachi S. Audomari sic Sanctum compellant:
Ergo vera fides, quam tu semper coluisti,
Te trahat ad Christi requiem, quam Bruno petisti.
Ceterum hæc tam de errore in fide, cujus suspectus Bruno videri queat, quam de fidei professione, sub vitæ terminum ab eo emissa, paulo fusius prosequi hic libuit, ut evidentius pateat, nihil inde pro opinione, qua Berengarii in Philosophia discipulum Sanctum nostrum facimus, posse concludi. Atque ad id quidem veritatis amor me compulit, quo præterea nunc fit, ut committere non possim, quin unum adhuc, quod eidem opinioni nostræ utcumque obest aut saltem non favet, lectori modo ob oculos ponam. Inter Titulos Sancti funebres, qui numero tamen 180 fere sunt, nullus occurrit, quo ei ecclesia Turonensis parentarit; unde videri potest Turonas non adiisse Cartusiæ Calabrinæ alumnus, qui encyclicam de morte S. Brunonis epistolam circumtulit, quique tamen id, si Turonis Philosophiam Sanctus excepisset, facturus fuisse videtur, utpote usitatum ætate sua morem, quo encyclicæ hujusmodi epistolæ ad ecclesias præcipue, quibus defunctus aut notus esset, aut saltem notus esse, præsumeretur, solebant deferri, verosimillime secutus.
[73] Ita, qui nostræ de audito Turonis a Brunone in Philosophia Berengario opinioni adversantur, [uti nec ex objectione, hic proposita, infirmari.] possunt arguere. Verum non omnes verosimiliter funebres Sancti Tituli uni eidemque rotulo, qui encyclicam (adi num. 25 & infra in hanc notanda) de Sancti obitu epistolam, a Carthusiano Calabrino circumlatam, pluresque certe ad hanc responsorias seu Titulos funebres complectebatur, fuere inscripti, chartæque separatæ, in quas aliquot ex hisce verosimiliter fuerint conjecti, temporis injuria interire facile potuerunt. Quid si ergo id de Titulo funebri, quo ecclesia Turonensis Sancto parentavit, factum fuerit? Adhæc Cartusiæ Calabrinæ alumnus, qui epistolam encyclicam, mortis S. Brunonis nunciam, circumtulit, forte etiam non omnes, quibus is in vivis superstes notus fuerat, ecclesias adierit, a more solito ob causas, quæ nos latent, deflectens. Utut sit, ex eo equidem, quod inter Titulos Sancti funebres nullus omnino, ecclesiæ Turonensis nomine insignitus, occurrat, consequens non est, ut vel Bruno Turonis notus non fuerit, vel Philosophiæ operam non dederit. Ambigi enim nulla ratione potest, quin Sanctus Coloniæ Agrippinæ, utpote in qua civitate natus ac magna ex parte educatus esset, notissimus exstiterit, nec tamen inter funebres ejus Titulos ullus est, qui ecclesiæ Coloniensis, seu cathedralis seu collegiatæ S. Cuniberti, in qua tamen Sanctus canonicum egerat, nomen præferat; ut sane ex difficultate, quæ modo proposita est, non infirmetur opinio, qua Sanctum Turonis Philosophiam sub Berengario didicisse arbitramur. Hinc porro & ex aliis supradictis consectarium est, ut Sanctus verosimillime, cum jam octodecim esset annorum, Parisiis nondum studuisset. Cum enim, dum quatuordecim circiter esset annorum aut adhuc junior, litteras humaniores, quarum rudimenta Coloniæ posuerat, Remis prosecutus sit, hisque ibidem jam imbutus Philosophiam Turonis audire inceperit, nec paucioribus, quam binis, annis verosimillime absolverit, quo, quæso, tempore ante expletum decimum octavum ætatis suæ annum Parisiis studere potuerit? An autem ibidem umquam post certo studuerit aut etiam docuerit, dicenda aperient.
§ IV. Quo Sanctus Turonis, Berengario relicto, sese contulerit, quid tum primum egerit, quandonam Remis docere inceperit, & quas ibidem scientias tradiderit, muniaque obierit.
[Sanctus, qui, Turonas deserens, patriam] Anno circiter 1048 aut certe non serius, quam anno 1050 Turonis, relicto Berengario, excessisse S. Brunonem, verosimillimum sane efficiunt, quæ § præcedenti in medium adduxi. Verum quo tunc Vir sanctus sese contulit? Parisiosne, an Remos? Nullum plane, quo alterutrum indubitanter asseram, suppetit monumentum antiquum. Pro civitate Remensi tamen, quod in hac Sanctum diu & studuisse & docuisse, in comperto ex dicendis sit, stare malim. Mörkensius in Ms. sua Chronologica-diplomatica de S. Brunone Diatriba in ea versatur opinione, qua existimat, Sanctum Ordinis sui Institutorem post detectam Berengarii hæresim in patriam Coloniam Agrippinam esse reversum; quod sane vero apparet non absimile, etsi interim nullo pariter queat monumento sat antiquo probari. Sed quid de altero asserto dicendum, quo tum primum in S. Cuniberti ecclesia canonicum creatum fuisse Sanctum nostrum, Mörkensius præterea affirmat? Nec hoc, uti etiam Brunonem tunc ibidem in sacram Scripturam resque Theologicas incubuisse, vero apparet absimile. Quod si interim ita, ut potuit, sese etiam reipsa res habuerit, a Manasse, Remensium archiepiscopo, S. Cuniberti canonicus eo sensu, quem num. 53 exposui, vocari Sanctus etiam potuerit, quamvis in S. Cuniberti ecclesia, antequam in Galliam litteras discendi causa e patria primum abiret, canonicum non egisset, ut proin, etiamsi eum diu etiam ante annum 1067, quo circiter scholarum Remensium præfectura sese ex dicendis abdicavit, canonicum in S. Cuniberti ecclesia exstitisse, foret admittendum, argui ex Manasse merito non posset, hanc illum ibidem vivendi normam jam inde ab eo tempore, quo nondum Gallias adierat, fuisse certo amplexum. Hæc adde iis, quæ num. 52, seq. & 65 dicta sunt.
[75] [forte repetiit, ibique Theologiæ aliquamdiu operam dedit,] Porro Sanctum in patriam post exceptam Turonis Philosophiam rediisse, canonicum ibi agere tunc primum cœpisse, rebusque Theologicis simul dedisse operam, longe evaderet verosimilius, si, quod laudatus Mörkensius etiam tradit, Sanctum Colonia a Gervasio Remensium archiepiscopo, qui ad hanc cathedram anno 1055 fuerat promotus, ad civitatem Remensem, ut ibidem, quas callebat, scientias doceret, fuisse revocatum, sat certo posset argumento probari. Pro se quidem citat Mörkensius antiquum, de quo num. 49, Cartusiæ Montis-Dei in Picardia codicem, a Suriano etiam in suis ad Surianam Sancti Vitam Annotationibus pag. 79 laudatum; verum cum de hujus antiquitate auctoritateque, tam Suriano quam Morkensio & Martinio, de quo num. itidem 49, altum silente, aliunde mihi non constet, neutiquam codex ille, utut a præfatis scriptoribus antiquus vocetur, sufficere mihi potest, ut Sanctum revera a Gervasio Colonia Remos, ut istic doceret, fuisse revocatum, pro indubitato habeam. Rem itaque hanc, uti etiam, an Bruno, cum Turonas, audita jam Philosophia, deseruit, in patriam fuerit reversus, ibique aliquamdiu, sacræ interim Scripturæ rebusque Theologicis dans operam, canonicum egerit, in medio relinquo, & ad alia Sanctum spectantia, quæ certioribus solidioribusque fundamentis superstruuntur, tractanda progredior.
[76] Brunonem imprimis Remis, cum verosimiliter etiam vel in hac ipsa civitate, [Remis magistrum egit,] vel alibi tum sacram Scripturam, tum etiam Theologiam sedulo jam excoluisset, scholarum magistrum egisse, vel ex solo quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronico, seu potius e brevi, quod ex hoc num. 7 huc transcripsi, Sancti elogio, utpote in quo hic ab auctore coævo Remensis ecclesiæ scholarum magister diserte appelletur, certum esse debet. Id interim etiam confirmatur ex Sigeberto Gemblacensi, & Hugone, Dicensi episcopo Sedisque Apostolicæ in Galliis legato, quorum ille in Chronographia ad annum 1084, hic apud Labbeum tom. X Conciliorum col. 365, in Epistola, ad Gregorium VII Papam anno 1077 scripta, hicque infra adhuc memoranda, Brunonem pariter ecclesiæ Remensis Magistrum appellant. Hisce adde Meinardum, Cormeriacenum in agro Turonensi Priorem, qui in Titulo funebri, inter recudendos 176, quo Sancto parentavit, ita loquitur: Mainardus, inquam, ego in Cormariensi monasterio monachorum plurimorum nomine, non opere, Prior, Remorum civitatis oriundus fui, domini hujus Brunonis aliquot annis doctrinam audivi, Deoque volente admodum profeci. Hæc ille, qui, quamvis se Remis sub Brunone studuisse, aperte non edicat, res tamen ita sese verosimiliter habuerit, quod Remis ortum seu natum sese pronunciet, ibique, ubi natus erat, aliquamdiu verosimiliter litteras didicerit.
[77] Atque hæc quidem, quantum opinor, S. Brunonem Remis docuisse, [ibique litteras humaniores,] seu magistrum egisse, satis superque evincunt: quas vero ibidem scientias docuerit, & quo circiter tempore id operis seu muneris primum susceperit, nunc indagandum. Ac primo quidem Sanctum poësim ibidem docuisse, concludendum apparet e funebri ejus Titulo 126; in hoc enim Atrebatensis S. Vedasti Nobiliaci cœnobii schola eum ita alloquitur:
… tibi, Bruno magister acute,
Viluit hic flore mundus, sterilique decore
Flos fuit in fœno: viguit sub sole sereno,
Dum tua cantaret, studio dum musa vacaret,
Dum modo lactaret Remos, modo pane cibaret.
Nec tantum ex inferioris ordinis scientiis seu artibus poësim, sed ipsam etiam Grammaticam Remis docuisse Sanctus videtur. Etenim in ecclesiæ Constantiensis S. Mariæ versibus scholaribus, qui titulum ejus funebrem inter recudendos 156 constituunt, multorum præceptor grammaticorum exstitisse declaratur; etsi autem, Remisne, an alibi grammaticos erudierit, non addatur, Remis tamen id fecisse illum, verosimile idcirco apparet, quod alibi; quam Remis umquam docuisse, nullo plane antiquo, quod fidem indubitatam facere natum sit, monumento queat ostendi. Alia non occurrunt, quæ, ut scientias inferioris ordinis seu humaniores litteras Remis fuisse a Sancto traditas, evincam, possint conducere.
[78] [uti etiam Philosophiam] Ast quid de sublimioribus scientiis, Theologia videlicet ac Philosophia dicendum? Sanctus quoque tam hanc, quam illam Remis docuisse videtur. Ac primo quidem, cum Brunoni laudes diversæ, viro fere dumtaxat Philosophiam ac Theologiam publice professo apte convenientes, in nonnullis Titulis funebribus, ac præcipue quidem Titt. 31, 32, 107, 124, 126, 131, 146, 166, 168 & 173, nulla plane loci, quo scientias hasce ille docuerit, mentione facta, attribuantur, ex eo ipso mox adducto, quo Remis Grammaticam docuisse videtur, argumento consequitur, ut & ibi Philosophiam ac Theologiam docuerit; verum rem alio adhuc modo lubet firmare. Fragmenti historici, quod a tempore Roberti, Francorum regis, ad mortem Philippi I deducitur, quodque a Marloto num. 57 laudatur, scriptor anonymus, quod non tam ex patria, quam ex studiis, quibus Remis tum discendo, tum docendo diutissime vacaverat, & ex dignitatibus, quas ibidem obtinuerat, Brunonem cognitum haberet, Remensem eum, ut num. 12 docui, appellat; quare, cum præterea hac Sanctum eo ipso loco, quo eum tam divina quam in humana Philosophia, binas scilicet hasce scientias docendo seu publice profitendo, floruisse tradit, appellatione afficiat, id præsertim idcirco, quod eumdem maxime ex humana ac divina Philosophia, seu ex Theologia ac Philosophia, quam utramque scientiam Remis tunc docebat, cognitum haberet, verosimillime fecerit.
[79] [ac Theologiam, & hanc quidem,] Atque ita jam habemus, Brunonem tam Philosophiam, quam Theologiam Remis docuisse; quod autem nominatim ad posteriorem hanc scientiam pertinet, id præterea sic ostendo: Scholarchæ seu scholastici munus, quod non nisi doctissimis gravissimisque viris deferri solebat, obiisse Sanctum nostrum, exploratum habemus tum ex funebri ejus Titulo 173, in quo a Regularibus ecclesiæ S. Vincentii Noliensibus canonicis Dudum … ecclesiæ sedis Remensium summus didascalus fuisse asseritur, tum ex Guiberto de Novigento, scriptore coævo, qui lib. 1 de Vita sua, cap. XI de Sancto nostro sic scribit: Fuit non longe ab his diebus Bruno quidam in urbe Remensi, vir & liberalibus instructus artibus & magnorum studiorum rector; olim autem, etiam ætate S. Brunonis seu seculo XI in majoribus ecclesiis ad scholastici seu scholarchæ curam præcipue spectabat clericos liberalibus artibus ac proin, & quidem potissimum, ut apparet, Theologicis facultatibus erudire, bonis moribus informare, ecclesiasticam disciplinam promovere, & de omnibus, ad divinum cultum spectantibus, dum interrogaretur, respondere. Hæc aut certe non multum abludentia ex Thomassino de veteri & nova Ecclesiæ Disciplina tom. 1, lib. 3, cap. 70, num. 8 & ex Papyrii Massoni Annalibus in Philippo fas est colligere, licet interim scholarchæ seu scholastici officium, cum non desint modo, qui alibi liberales artes doceant, in ecclesiis tam majoribus seu cathedralibus, quam aliis, quantum ad exercitium magna ex parte sit abolitum uniceque fere quoad dignitatem & titulum remanserit. Jam vero, cum Sanctus, ut jam probatum est, scholastici seu scholarchæ munere in ecclesia Remensi certissime fuerit perfunctus, ambigendum non est, quin in ea clericis Theologiam tradiderit.
[80] Et eum quidem unice tunc sublimiores scientias hasque inter Theologiam docuisse, [scholarcha factus, fere solam, docuit.] verosimillimum puto. Etenim cathedralis Andegavensis ecclesia, in Titulo funebri, inter recudendos 166, quo Sanctum mirifice celebravit, ita de eo canit:
Hic præcellebat doctoribus, hic faciebat
Summos doctores, non instituendo minores;
Doctor doctorum fuit hic, non clericulorum;
tribus autem hisce versiculis, scientias inferiores a Sancto, utpote quem non clericulos, seu clericos juniores, inferioris dumtaxat ordinis scientiis addiscendis aptos, sed ætatis tantum provectioris viros, docuisse, indicent, Remis traditas non fuisse, innuitur, idque, cum ex supra dictis tum Poësim, tum Grammaticam Bruno Remis docuerit, veritati esse consonum haud potest, nisi de Sancto, jam facto ecclesiæ Remensis scholarcha seu summorum studiorum rectore ac præfecto intelligatur; neque enim Sanctum, muneri huic nondum admotum, scientias sublimiores, admotum vero inferiores dumtaxat docuisse, verosimile apparet. Bruno itaque, cum jam scholarum Remensium magistratum fuisset adeptus, scientias dumtaxat altiores ac potissimum Theologiam, ante vero quam hoc officio decoratus fuisset, inferiores etiam docuerit. Atque hæc de scientiis, quas Sanctus Remis tradiderit, dicta sufficiant; proximum est, ut in tempus, quo circiter id oneris in se susceperit, modo inquiramus.
[81] Si, Sanctum Colonia Agrippina, ut Remis litteras doceret, [Tempus, quo primum ibidem docendi muneri sese addixit,] a Gervasio, Remensium archiepiscopo, fuisse evocatum, Mörkensius num. 75 recte notet, Bruno sane ante annum 1055, utpote quo primum ad Remensem cathedram Gervasius fuerit evectus, Remis litteras docere non inceperit; quod si autem Marloto, qui Brunonem anno 1056 scholarum Remensium caput seu rectorem a Gervasio constitutum fuisse, Historiæ Metropolis Remensis tom. 2, pag. 115 scribit, sit standum, ante annum 1055 Sanctum nostrum, cum scholarum præfecturam, nisi cum jam aliquandiu docuisset, adeptus fuisse non videatur, Remenses scholas docere incepisse, dicendum apparet. Verum cum nec Marlotus, nec Mörkensius certam hic, uti ex supra dictis pronum est colligere, fidem sibi concilient, alio recurrendum est, ut tempus, quo circiter Sanctus docendi muneri apud Remenses sese addixit, utcumque determinem. Baldricus, abbas Burguliensis, in versibus ad Godefridum Remensem, Brunoni in scholarum Remensium magisterio a Manasse, Remensium antistite, anno circiter 1077 suffectum, num. 62 huc transcriptis, hunc Godefridum suum, quem impense laudat, cum Herimanno ac Brunone Remis studuisse, docet, ac deinde subdit,
Tu fueras juvenis, fueras & acutior illis;
Tertius ergo venis, jam quoque primus eras.
Gervasio princeps, princeps tuus ille Manasses
Successit, qui te promovet ad studium;
Godefridum autem tertio loco, id est, post Herimannum & Brunonem, quibus tamen ingenii acumine præierit, ad scholarum Remensium præfecturam, promovente eum ad id munus Manasse, pervenisse, quatuor illis versiculis (neque enim quid aliud significari hisce posse, apparet) haud dubie indicatur.
[82] [e tempore, quo huic Herimannus] Hinc porro, quod huc unice facit, jam consequitur, ut Herimannus Remensium scholarum præfectus, & quidem ante Godefridum, exstiterit. Quare cum id muneris ante Brunonem, utpote cui Godefridus proxime in hoc fuerit suffectus, pariter gesserit, e tempore, quo hoc Herimannus deposuit, tempus prope, quo idem obire Bruno inceperit, perspectum habebimus. In illud ergo inquiramus. Mabillonius tom. 4 Analectorum recitat epistolam, a Gozechino Leodiensi scholastico Moguntia, quo sese, Leodiensis cathedræ magisterio relicto, receperat, conscriptam, in qua hic, temporis sui vitia & mala, e Berengarii erratis maxime nata, deplorans, pag. 385 ita loquitur: Hæc omnia sapienter despexit Herimannus Remensis, Drogo Parisiensis, Spirensis Huoremannus, Bavenbergensis Meinhardus, & præterea multi, & præstantes & præcipuæ auctoritatis viri, qui, præcisis speciebus, id est, ut Mabillonius Præfatione in Sæculum VI Bened. num. XI interpretatur, “stipendiis & emolumentis,” & abdicatis laboribus, studiis valefecerunt, & sapienti consilio usi, in Theologiæ otium, id est, uti ex antecedentibus & consequentibus apparet, Historiæque litterariæ Franciæ scriptores tom. 9, pag. 234 interpretantur, in solitudinem, rerum divinarum meditationi veræque sapientiæ unice vacaturi, concesserunt.
[83] [ejus decessor renunciavit, determinatur.] Herimannus ergo, qui hic memoratur, quique alius, quam Herimannus, Remensium scholarum ante Brunonem præfectus seu scholarcha proxime nominatus, esse non videtur, in solitudinem, studiis relictis abdicatoque proinde scholarchæ officio, sese jam tum receperat, cum præfatam epistolam Gozechinus scripsit. Quare, cum id ante annum 1060, uti ex iis, quæ Mabillonius loco proxime cit. disserit, facile intelliges, indubie fecerit, ante hunc ipsum annum Remensium scholarum magisterio sese Herimannus jam abdicarat. Jam vero, cum Herimanno proxime ex dictis fuerit Sanctus noster suffectus, consequens est, ut hic verosimillime ante eumdem dictum annum 1060 a Gervasio, Remensium archiepiscopo, scholas Remenses regendas acceperit, ac proin, ut Marlotus, qui id, ut jam supra bis monui, anno 1056 factum statuit, a vero forsan non multum aberrarit. Quam ob rem cum Sanctus equidem, antequam scholarum Remensium præfectus seu magnorum studiorum rector, ut Guibertus de Novigento supra laudatus loquitur, aut etiam, ut Regulares ecclesiæ S. Vincentii Nolienses canonici supra pariter in funebri suo de S. Brunone Titulo scribunt, summus didascalus crearetur, litteras seu inferioris saltem ordinis scientias aliquamdiu Remis, Herimanno scholarum præfecturam adhuc gerente, docuisse videatur, consectarium fit, ut inter annum 1050 & annum 1060 Remis, sive interim jam tum in civitate Remensi versans, Theologicis studiis operam ibi dedisset, sive Colonia Agrippina, ubi hæc excoluisset, a Gervasio archiepiscopo, ut supra Mörkensius vult, evocatus demum tum fuerit, docuisse primum inceperit.
[84] Certe eum ante annum 1050 onus illud [Egit etiam Remensis ecclesiæ cancellarium. Liquet id] non suscepisse, indubitatum idcirco apparet, quod tum, uti ex supra dictis pronum est colligere, uno dumtaxat aut altero anno e Philosophiæ stadio esset egressus, hocque decurso, aliquamdiu saltem Theologicis studiis, antequam docere inceperit, verosimiliter operam dederit. Atque ita modo habemus, non tantum quandonam circiter Sanctus magistrum in civitate Remensi primum egerit, verum etiam quo circiter tempore ad scholarum Remensium præfecturam seu summi didascali munus fuerit promotus. Porro Sanctus non tantum, qua de jam satis actum, scholarum præfecturam Remis gessit, verum etiam & metropolitanæ ecclesiæ canonicum & cancellarium egit. Ac primum quidem constat tum ex primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronico seu deprompto ex hoc, quod num. 7 huc transcripsi, Sancti elogio, tum ex Sigeberti Gemblacensis Chronico; in quibus ambobus, perantiquis sane, habita ratione ad tempus, quo post Brunonis obitum scripta sunt, monumentis, ecclesiæ Remensis canonici titulo insignitur; quod autem ad cancellarii munus, quod pariter obierit, spectat; manifestum id fit vel ex sola, cui Bruno, a se veluti cancellario scriptæ, etiam subscripsit, Charta, anno 1076 a Manasse archiepiscopo in abbatiæ S. Basoli favorem concessa. Hanc idcirco, prout in quarto Annalium Cartusiensium libro nondum vulgato exhibetur, huc transcribo.
[85] Sic habet: In nomine Patris & Filii & Spiritus Sancti. [ex Charta, quæ huc transcribitur.] Ego Manasses, ineffabili Dei providentia Remensis archiepiscopus, præteritorum atque futurorum memor, qualiter omnia ruinarum atque defectus detrimenta irrecuperabiliter patiantur: quia vitæ meæ statum non semper duraturum cognovi, manum charitatis porrigendo animæ meæ portum tranquillissimum studui præparare. Hac igitur necessitate & cura mihi commissarum ecclesiarum compulsus, & abbate Stephano id deposcente, dedi & subjeci cœnobio sancti Basoli altaria duo, Altejæ videlicet & Caprillæ, ut ea fratres perpetuo sine personatu teneant, tantum summaticos persolvant, & pro me, quoad vivam, duas omni hebdomada Missa, unam privatim, alteram vero communiter celebrent: atque per singulos annos in anniversarii mei die ejusdem ecclesiæ fratres de illorum altarium reditibus in refectorio regulariter epulentur. Si quis ea inde abstulerit, anathema sit. Actum Remis anno Dominicæ Incarnationis millesimo septuagesimo sexto, regni autem Philippi regis XVII. Archiepiscopatus vero domni Manasse VII. Indictione quarta decima. Signum Guidonis archidiaconi. S. Guarini archidiaconi. Signum Manasse præpositi. S. Leuvini decani. S. Odonis cantoris. S. Henrici abbatis. S. Jotzelini abbatis. S. Gebuini abbatis. S. Raimbaldi abbatis. S. Dudonis decani. S. Dominici decani. S. Lamberti decani. S. Bavonis decani. S. Widonis militis. S. Alberti militis. S. Rodulphi. S. Haymonis. S. Lamberti. Bruno cancellarius scripsit & subscripsit.
[86] Charta hæc apud Marlotum quoque, qui tamen unde eam acceperit, [Aliqua in hanc] non edicit, tom. 2 Historiæ Metropolis Remensis pag. 170 & seq. exstat, uti etiam in Ms., de quo num. 28, de S. Brunone Tractatu, a PP. Cartusianis hujatibus mecum communicato, ut proinde tria ejusdem instrumenti exemplaria ante oculos habeam. Atque hæc quidem omnia tum in notis chronicis, quibus signantur, tum in verbis, quibus concepta sunt, ad amussim fere inter se consonant; at non item in testibus, instrumento subscriptis; præterquam enim quod aliquot horum nomina Marlotianum exemplar alio modo, quam quo id duo reliqua exemplaria faciunt, scripta exhibeat, abbatibus, chartæ subscriptis, monasterii seu abbatiæ, cui singuli præfuere, nomen adjungit, quod in duobus aliis exemplaribus non fit, quodque an in Marlotiano recte fiat, haud satis habeo compertum. Anonymus interim Cartusianus, Annalium Ordinis sui libri quarti auctor, Chartæ a se recitatæ sequentem, qua hanc ex autographo desumptam, declarat, annotationem subjungit: Extractum fuit (instrumentum scilicet seu charta jam recitata) ex Originali, sigillo majore ceræ flavæ sigillato, in cujus concha impressa est imago beatæ Virginis Mariæ, dextra lævaque Jesum puerum tenentis. Hoc instrumentum inventum fuit in præfata abbatia sancti Basoli ad Remos per quemdam V. P. monachum Benedictinum reformatæ congregationis, Compendii commorantem, anno MDCXLIX, & cuidam Cartusiensi domus Montis-Dei commodatum, ex cujus scriptis illud eruimus.
[87] [observantur.] Mabillonius autem, qui Annalium Benedictinorum lib. 64, num. 129 Chartæ, huc jam integre transcriptæ, partem recitat, quique ipsum instrumenti hujus autographum aut certe authenticum ejusdem exemplar sibi præluxisse, innuit, ita ibidem observat: Post duos (Chartæ, de qua hic, subscriptos) archidiaconos, præpositum, decanum, & cantorem ecclesiæ Remensis apposita sunt signa Heinrici abbatis sancti Remigii, Jotselini abbatis Altivillarensis, Gibbuini abbatis Mosomensis, Raimbaldi abbatis sancti Theoderici, & aliorum. “Bruno cancellarius scripsit & subscripsit,” idem, ut videtur, qui non multo post a Manasse ob ejus facinora recessit, & Cartusiensem Ordinem instituit. Authentico affixum est sigillum Manassæ archiepiscopi, exhibens effigiem beatæ Mariæ, Christum puerum in sinistro brachio gestantis cum hac inscriptione, “Manasses Remorum archipræsul.” Hæc ille, abbatibus, Chartæ seu instrumento, de quo hic, subscriptis, monasteriorum seu abbatiarum, quibus hi præfuere, nomina adjungens, quæ tamen an ex ipso autographo, quod forte ad manum habuerit, an vero ex Marloto, quem in margine citat, hauserit, non habeo edicere, ac proin rectene, an secus, nomina illa abbatibus apud Marlotum apponantur, in medio relinquo, & in tempus, quo Sanctus primum Remensis cancellarius creatus fuerit, nunc inquiro.
[88] [An dignitate illa jam inde ab anno 1073] Marlotus, sæpius jam laudatus, Historiæ Metropolis Remensis tom. 2, pag. 134 sic scribit: Fragmentum… Historiæ Franciæ, quæ incipit a Philippo, de Brunone loquitur, acsi Remis natus fuisset. At Manasses Epistola statim citanda scrupulum amovet his verbis: “Hic Bruno nec noster natus est, nec renatus.” Remensis igitur, ut auguror, vocatur hic, quod Remis litteras cum laude professus dicatur, cancellariæque dignitate ob juris peritiam donatus, quam adhuc exercuit sub Manasse, ut constat ex variis chartis, maxime vero ex instrumento fundationis sancti Martini Gemellorum diœcesis Ambianensis, quod publice recitatum est coram Philippo rege, Manasse Remis synodum tenente, cui subscripsit Bruno cancellarius an. MLXXIII. Ex hoc Marloti textu & ex charta, proxime recitata annoque 1076 notata, Brunonem ab anno ut minimum 1073 ad annum usque 1076 cancellarii Remensis munere functum esse, asseverant tom. 9, pag. 234 Historiæ litterariæ Franciæ scriptores: & recte sane, si modo in anno, quo Brunonem Chartæ, seu instrumento fundationis sancti Martini Gemellorum subscripsisse, Marlotus ait, error non cubet. Hac interim de re vehementer dubitare me facit Ms., quem jam pluries laudavi, de S. Brunone Tractatus, a Cartusianis hujatibus mecum communicatus.
[89] Hic enim num. 12 sic habet: Circa idem tempus, [decoratus fuerit, ob aliqua,] quo data fuit hæc (proxime hic jam recitata) charta, Manasses fundationem abbatiæ sancti Martini Gemellorum diœcesis Ambianensis, ante tres annos factam, firmavit, cujus instrumento hæc verba confirmatoria Bruno adjecit. “Anno episcopatus sui VII firmavit eam Manasses archiepiscopus. Signum Widonis archidiaconi, & Guarini Warici archidiaconi, & Manassetis præpositi, & Leuvini decani, Odonis cantoris. Bruno cancellarius scipsit;” quod si autem hæc, quæ unde hausta sint, non additur, veritati consonent, Charta fundationis S. Martini Gemellorum, seu potius, quo fundatio hæc confirmata fuit, instrumentum, utpote Manassis, cathedram Remensem anno demum 1069 consecuti, anno septimo signatum, non anno 1073, ut Marlotus (huic enim de eadem charta, de qua in Tractatu laudato, sermo esse videtur) loco citato notat, sed anno 1075 aut 1076 fuerit donatum. Fortassis Marlotus annum, quo monasterii S. Martini Gemellorum fundatio, annis tribus, ut recitata Tractatus mox iterum laudati verba docent, confirmationem, a Manasse factam, prægressa, evenit, pro anno, quo hæc accidit, per errorem posuerit. Fortassis etiam mendosa dumtaxat aut malæ fidei documenta, ex quibus, quæ huc spectantia memorat, deprompta sint, ad manum habuerit.
[90] Et hoc postremum quidem idcirco maxime suspicor,[quæ hic adducuntur,] quod fundationis (melius forte ob jam dicta dixisset confirmationis) S. Martini Gemellorum, quod laudat, instrumentum coram Philippo, Francorum rege, Manasse Remis synodum tenente, publice (adi supra recitata scriptoris hujus verba) recitatum fuisse scribat, nec tamen synodi, Remis a Manasse celebratæ, cui Philippus Francorum rex interfuerit, mentio ulla occurrat vel apud conciliorum synodorumque collectores, vel etiam apud Galliæ Christianæ auctæ scriptores, præcipua saltem Manassis gesta, e quibus utique synodi illius celebratio fuisset, tom. 9 in archiepiscopis Remensibus recensentes. Aiunt quidem ibidem col. 72, fuisse anno 1074 a Manasse concilium ad illicitas Philippi regis & Bertradæ nuptias firmandas in urbe Remensi celebratum; verum huic interfuisse Philippum, non addunt, etiam haud dubie, concilium seu generalem archidiœcesis Remensis synodum, quam anno 1074 Manasses vere celebravit, ad firmandas Philippi cum Bertrada nuptias celebratam fuisse, non dicturi, si has ante annum certe 1092 non fuisse contractas, considerassent.
[91] Utut sit, dubium equidem ex omnibus jam dictis fit, [est dubium,] an instrumentum, de quo modo hic fuse actum, jam inde ab anno 1073, ut Marlotus notat, monasterio S. Martini Gemellorum fuerit concessum, ac proinde etiam, an Sanctus noster, quod ei veluti cancellarius subscripserit, cancellarius ut minimum, quod, ut supra monui, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores arbitrati sunt, jam inde ab eodem dicto anno 1073 exstiterit. Verum, etsi id ita sit, Sanctum etiam ante ipsum annum 1073 cancellarii Remensis munus obiisse, nonnulli existimant. Et quidem hoc diutissime ante annum illum Bruno obierit, si Marlotus in Historia Metropolis Remensis tom. 2, pag. 115 recte scribat. Ibi enim de Gervasio Remensium archiepiscopo, anno 1067 vita functo, ita memorat: Ut omnibus modis reipublicæ præsertim litterariæ prodesset Gervasius, scholas Remenses, vetustate collapsas, illustriores reddere statuit opera S. Brunonis Coloniensis, ac in ecclesia Remensi a pueris enutriti, quem scholarum caput seu rectorem constituit, addito cancellariatus officio, quo egregie perfunctus est usque ad Manassem I, donec ipse, calcatis dignitatum pompis, in eremum secessit, ut infra dicetur.
[92] [idque certe non ante annum 1070.] Hactenus ille, Sanctum nostrum a Gervasio, Remensium antistite, ac proin ante annum 1068, quo hic jam obierat, imo vero jam inde ab anno 1056, ad quem hæc refert, Remensis ecclesiæ cancellarium creatum fuisse, non obscure docens. Verum postea ipsemet Marlotus, quæ tam cito Brunonem muneri huic non fuisse admotum, suadent, in medium adducit. Ac primo quidem pag. 139 & binis seqq. recitat chartam, pro percelebris San-dionysiani Remis monasterii fundatione a Gervasio archiepiscopo anno 1067, uti in fine notatur, datam atque ab Oderico cancellario, qui etiam nominis aliqua variatione Odalricus aut Oldaricus vocatus reperitur, scriptam atque subscriptam; dein vero pag. 166 & seq. affert chartam alteram, in favorem S. Petri Ruminiacensis a Waltero viro nobili concessam, itaque terminatam: Actum publice Ruminiaco anno Incarnationis Dominicæ MLXX, existente Papa Romæ Alexandro, regnante Francorum rege Philippo, Remis Manasse archiepiscopo, archidiacono Odone, cancellario Odalrico &c. Cum ergo, uti e binis hisce ab ipsomet Marloto adductis instrumentis publicis constat, ecclesiæ Remensis cancellarius anno 1067 & anno 1070 Odalricus adhuc exstiterit, Sanctus sane non ante annum 1070, nedum ante annum 1067, dignitate illa fuerit decoratus.
[93] [nec forte ante annum 1074,] Imo vero ne ante annum quidem 1074 id forte acciderit. Etenim apud eumdem iterum Marlotum Opere & tom. cit., pag. 168 & seq. exstat charta, pro Maurimontensis in diœcesi Catalaunensi monasterii fundatione confirmanda a Manasse, Remensi archiepiscopo, impertita, quam hæc claudunt verba: Anno ab Incarnat. Domini MLXXIV, Indict. XII, Calend. Novemb., Epacta prima, regnante venerabili rege Philippo, hanc chartam, in generali synodo Remensi corroboratam & confirmatam, ego Oldaricus scripsi & subscripsi; etsi autem duo tunc Oldarici, alter Remensis ecclesiæ cancellarius, alter ejusdem (adi Marlotum Opere & tom. mox iterum cit., pag. 151) præpositus ac deinde primus Sandionysiani Remis monasterii abbas, Remis floruerint, recitataque chartæ, monasterio Maurimontensi datæ, subscriptio, utpote Odalrici scriptoris nomini contra morem, in chartis per ecclesiarum cancellarios scriptis servari solitum, cancellarii titulum non habens adjunctum, Odalrico præposito convenire videatur, verosimilius tamen Odalrico cancellario tribuenda est, quod cancellariorum fuerit chartas publicas, quæ ab ecclesiarum, quarum cancellarii erant, seu capitulo seu episcopo dabantur, conscribere nominisque sui adscriptione munire, facileque fieri possit, ut hic cancellarii titulum, utpote ad Chartæ, in generali diœcesis Remensis synodo solemniter corroboratæ ac confirmatæ, valorem verosimiliter non requisitum, nomini suo adjicere neglexerit.
[94] Verum, utut hæc quantum ad chartæ hic memoratæ, [sed anno tamen aut 1070 aut abio e sex seqq. evenit,] in cujus præterea clausula, num. præced. data, epacta, antiquis computistis usitata, cum anno non convenit, subscriptionem sese habeant, Bruno equidem, uti omnia ad institutum præsens modo adducta consideranti patebit, anno 1076 exstitit ecclesiæ Remensis cancellarius, annoque 1069 dignitatem hanc consecutus nondum fuerat, ut illa proinde indubie saltem vel anno, qui hunc proxime excepit, vel altero e sex sequentibus condecoratus primum fuerit, Remensem interim cathedram, non Gervasio, sed Manasse jam occupante. Porro etsi Bruno aliquamdiu, uti ex jam dictis pronun est colligere, ejusque successor Godefridus scholarchæ simul & cancellarii munia Remis obierint, non semper tamen, qui Remensis ecclesiæ scholarcham agebat, ejusdem etiam cancellarius erat, quandoquidem anno 1192, vacante cancellaria, Garnerius, ut Marlotus Historiæ metropolis Remensis tom. 2, pag. 427 & seq. docet, scholarum magisterium obtinuerit, ut ex eo, quod Sanctus ex supra dictis diu ante annum 1070 scholarum Remensium præfectum egerit, cancellarium pariter, contra ac modo statuimus, jam tum egisse, argui non possit, contrarium licet sensisse videatur Mabillonius, utpote Marloti verbis, num. 91 huc transcriptis, quæ tamen non citat, consonans, sicque Præfatione in alteram Sæculi VI Benedictini partem, num. 85 de Brunone scribens: In eadem (Remensi) ecclesia Gervasio tunc Pontifice, canonicus & scholarum magister … atque cancellarius factus est. Atque hæc sunt, quæ tum de ipso cancelarii munere, a Brunone Remis gesto, tum de tempore, quo huic primum is fuerit admotus, dicenda occurrunt.
[95] Quod modo ad tempus, quo primum ecclesiæ Remensis canonicis fuerit adscriptus, [num jam diu ejusdem ecclesiæ canonicus fuisset.] pertinet, factum id esse, antequam Remenses scholas moderandas acceperit, ac proin diu etiam, antequam cancellarii munere functus fuerit, plerique censent scriptores recentiores; etsi autem nullo id queat antiquitatis testimonio confirmari, sat tamen verisimile apparet vel ex eo, quod tempus aptius, quo honorem illum consecutus Bruno sit, assignari non posse videatur. Ceterum sunt etiam, qui, Sanctum, Remis adhuc agentem, divini verbi exstitisse præconem, contendunt, innixi, ut opinor, partim sequenti, quem funebris ecclesiæ Andegavensis Titulus, inter recudendos 166, includit, versiculo:
Multos sermones faciebat per regiones.
Verum anne hic de Brunone, Remis adhuc versante, agatur, pro certo quis asserat? Recitato enim versiculo proxime alter hic ibidem subditur:
Urbem transivit Romam, Calabrosque petivit;
Surius autem binos illos versiculos, priori nonnihil immutato, absque interpunctione ita conjungit:
Multos sermones faciendo per regiones
Urbem transivit Romam, Calabrosque petivit.
Utut sit, Brunonem equidem Remis etiam subindo ad populum verba fecisse, a vero forte alienum est, uti & eum plures ibidem, quam supra enumeratæ sint, scientias docuisse. Nec dubium reor, quin præterea ibi discipulis suis sacras Paginas explanarit, quas sane, simulque linguas Græcam ac Hebraïcam, ad earum intelligentiam plurimum conducentes, optime calluit, uti liquidum fiet ex iis, quæ de ejus in Psalmos ac S. Pauli Epistolas Commentariis disserenda occurrent.
§ V. Quales Sanctus discipulos habuerit, qui hos bonis moribus non minus quam litteris informarit, & quæ tunc in eo animi dotes ac virtutes enituerint.
[Plurimos Sanctus discipulos habuit. Aliquot ex his illustriores] Ingentem sane eorum, quos Sanctus noster discipulos habuerit, litterasque (unde ejus in hisce tradendis industria mirifice eluxit) optato plane successu docuerit, multitudinem exstitisse, non obscure indicat funebris illius Titulus 131 sequentibus hisce, quibus partim constat, versiculis:
Splendor sermonis fuit & lux relligionis.
Ejus relligio scitur ubique satis.
Ejus doctrina sunt facti tot sapientes,
Quos mea mens nescit, & mea penna tacet.
Nec numero tantum multi S. Brunonis discipuli, verum etiam aliquot ex hisce tam virtute ac morum probitate, quam muniis ac dignitatibus, quibus postmodum decorati fuerunt, spectabiles exstitere. Nonnullos ex hisce illustriores, cum discipulorum probitas claritasque in magistrorum gloriam quodammodo etiam cedat, exempli loco recensere hic lubet. Omnium facile princeps est Otto seu Odo, nobili loco in Gallia natus, e Priore Cluniacensi episcopus Ostiensis ac tandem summus Pontifex, assumpto Urbani II nomine, anno 1088 creatus, tum Philippi Francorum regis & Bertradæ pellicis excommunicatione, tum belli sacri in concilio Claromontano promotione celeberrimus, cujus præceptorem aliquando exstitisse Brunonem, docet quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronicon, seu transcriptum ex hoc Sancti num. 7 elogium, resque proinde extra omnem controversiam esse debet, ut Ruinartius tom. 3 Operum posthamorum in Pontificis hujus Vita merito contendit. Accedit Robertus a Burgundia, regia Burgundiæ ducum stirpe satus, filius nempe Henrici a Burgundia, nepotis Roberti regis Franciæ, ad Lingoensem cathedram, ut Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. IV in episcopis Lingonensibus docent, anno circiter 1085 promotus, qui ipsemet in Titulo funebri, inter recudendos 39, quem Sancto nostro inscripsit, hujus sese discipulum fuisse, profitetur.
[97] [hic recensentur, quos bonis etiam moribus, utpote omnes] Hisce adhuc addo Lambertum, Pultariensis ad Sequanam Ordinis S. Benedicti monasterii abbatem, Petrum canonicorum Regularium S. Joannis in Vineis prope Suessionas itidem abbatem, & Mainardum Cormeriacensis seu Cormaricensis in Turonensium territorio cœnobii, dum ad eum epistola encyclica, mortis S. Brunonis nuncia, fuit allata, Priorem ac deinde abbatem, qui omnes in Titulis funebribus, 45 nimirum, 79 & 176, quos Sancto consecrarunt, ejus se discipulos fuisse, pariter profitentur. Et hos quidem tres abbates, uti etiam Robertum, Lingonensem episcopum, & Urbanum, summum Pontificem, Brunone non alibi quam Remis magistro usos esse, infra docebo, cum inquiram, an Sanctus post abdicatam anno circiter 1076 aut sequenti scholarum Remensium præfecturam, antequam in Cartusiæ eremum secederet, litteras Parisiis docuerit; omnes autem virtute, quod, eos non tantum litteris, sed & bonis moribus a Brunone fuisse informatos, argumento est, illustres exstitisse, hic modo ostendo. Ac primo quidem quam id quantum ad Urbanum veritati consonet, satis superque monstrat celeberrimi hujus Pontificis Vita, a Ruinartio conscripta, Operumque scriptoris hujus ac Mabillonii posthumorum tomo tertio inserta; quod autem ad Robertum, Lingonensem episcopum, tresque recensitos abbates, Lambertum videlicet, Petrum & Mainardum, pertinet, Robertus, cum omnes optimi Pastoris in diœcesi sua administranda partes implesset, longum hujus viginti quinque circiter annorum regimen piissimo obitu terminavit, uti liquet ex iis, quæ de laudabili hoc antistite Galliæ Christ. auctæ scriptores tom. IV, col. 566 memoriæ produnt.
[98] Lambertus, licet Pultariensis sui monasterii abbas esset, [virtute,] se tamen hujus servum & procuratorem exiguum in Titulo funebri, inter recudendos 45, quo Sancto nostro parentavit, appellat; unde sane magna ejus humilitas elucet. Petrus, canonicorum Regularium S. Joannis in Vineis prope Suessionas abbas, his inter alia in Titulo Sancti funebri 79, ad Cartusiæ Calabrinæ eremitas directo, verbis utitur: Dilectis in Christo & Deo dignis Fratribus Calabriæ, reverendis eremitis in monasterio sanctæ Dei Genitricis, semper Virginis Mariæ, Deo famulantibus, Petrus sancti Johannis Suessionensis canonicorum Regularium humilis abbas, totaque Fratrum cum eo degens & Deo serviens Congregatio bene incepisse, melius perseverare, feliciter consummare. Audito beato fine sancti Patris vestri & magistri mei Brunonis, a cujus ore sanæ doctrinæ fluenta plerumque haurire contigit, etsi opere non complevi, de absentia vehementer tristamur; carnales evasisse angustias & requiem adeptum esse, & cum Deo vivere, prout conjecturam de mundicia & perfectione transactæ vitæ, nobis satis notæ, facere possumus, vehementius congaudemus. Ejus ergo memoriam, tum quia magister noster fuit, tum quia precibus ejus & vestris confidimus, tanto apud Deum efficatioribus, quanto sanctioribus hoc modo habituros promittimus triginta diebus Missas &c.
[99] Qua sane scribendi methodo summam animi modestiam humilitatemque manifesta vir hic, [ut ostenditur,] multiplici laude dignissimus, uti fas est colligere ex S. Gervasii Calendario, quod de eo apud Claudium d'Ormay Historiæ Suessionensis tom. 2, lib. 5, cap. 13 ad XXI Martii sic habet: Obiit Petrus abbas sancti Joannis, vir totius honestatis, Deo & mundo per omnia laudabilis & memoriæ celebris. Mainardus, Cormaricensis Prior ac dein abbas, in Titulo funebri, quem Sancto inscripsit, Cartusianis Calabrinis ita loquitur: Gavisus sum utique super tanti Viri (“Brunonis”) glorioso fine, sed quia intentio indefessa mihi inerat ad eum in brevi pergere, eumque videre & audire, omnesque animi mei æstus in illum refundere & vobiscum sub ejus ducatu Sanctæ Trinitati obedire, ultra quam dicere possim, de inopinato transitu ejus conturbatus sum, nec retinere potui habenas ultro profluentium lacrymarum. Mainardus, inquam, ego in Cormariensi monasterio monachorum plurimorum nomine, non opere, Prior, Remorum civitatis oriundus fui, domini hujus Brunonis aliquot annis doctrinam audivi, Deoque volente, admodum profeci &c.
[100] [claros, verosimillime informavit.] Quibus verbis profecto vehementissimam, qua tenebatur, S. Brunonem, si diutius hic in vivis fuisset superstes, adeundi ejusque vestigia sequendi animi propensionem commonstrat, nec dubitandum apparet, quin vir ille, qui voluntatem ad austerum sanctumque a Brunone, magistro olim suo, institutum vivendi genus inclinatam adeo habuit, virtutum exercitio animum sedulo excoluerit. Tales fuere S. Brunonis discipuli, quos proinde hic virtute ac morum probitate non minus, quam perituris mundi scientiis verosimillime informarit. Et ad hunc forte Sancti commendandum maxime in docendo modum alluserint in suo, qui inter recudendos locum 61 obtinet, funebri Titulo Remenses S. Dionysii monachi ita de Brunone canentes:
Quattuor ut fontes, ex una parte meantes,
Quos paradisus habet, mundi per regna fluentes,
Exundant terras, sic hic, quos imbuit, ornat,
Implet & informat, inflammat, dirigit, armat,
Cudit & illustrat, & adhuc regit, excolit, aptat.
Syderis instar erat cunctis, quos ipse docebat.
[101] [idque non tantum verbis, sed etiam, morum honestatem] Nec solis verbis, doctrinam simul & virtutem spirantibus, efficiebat Sanctus, ut tum hanc, tum illam avide haurirent discipuli, verum etiam ad id eximia morum honestate, rarisque virtutibus, quæ tum in eo eluxere, non parum conferebat. Et morum quidem honestas, qua tum Bruno sese reddidit conspicuum, in Titulo funebri 66, qui ecclesiæ cathedralis S. Mariæ Laudunensis, in archidiœcesi Remensi sitæ, est, ita celebratur:
Bruno, decus cleri, decus & prudentia mundi,
Dum fuit in terris, florebat acumine mentis,
Dum fuit inter nos, florebat & documentis.
Integritas morum cumulum supplevit honorum.
Huc etiam faciunt Tituli funebres 29 & 31, in quorum priori, qui sanctæ Crucis sanctique Faronis Meldensis est, sequentibus hisce versiculis Sanctus ornatur:
Cognitus iste satis doctrina erat atque beatis
Moribus & vita Bruno sapiens eremita;
Principiisprimis, summis fulgebat & imis,
Post monachus factus.
In posteriori, ab ecclesia S. Mariæ Carnotensi scripto, istis condecoratur epithetis:
Justus, sincerus, morum gravitate severus.
[102] [cum doctrina eximia,] Quod autem ad virtutes, quæ in eo tum emicuere,pertinet, Cartusianus anonymus, qui librum 4 Annalium Ordinis sui, hactenus non vulgatum penesque me exstantem, scripsit, hasce simulque insignes, quibus Sanctus tum effulsit, animi dotes e variis funebribus ejus Titulis ob oculos positurus, ita loquitur: Notari maxime possunt, quæ in Brunone eluxerunt, sapientia, facundia, gravitas a fastu aliena,morum suavitas & integritas, doctrina irreprehensibilis, vita denique exemplaris, ad cujus ideam probi quique efformari & suos componere mores non refugerent. Harum virtutum corollarium hic succincte perstringere libet ex ejusdem Titulis funebribus, non quidem earum, quæ in eo post conversionem abundantius & perfectius enituere, sed virtutum tantummodo, quibus in seculo adhuc positus orbi irradiavit. Hæc præfatus rem ipsam mox aggreditur. Verba ejus, Titulis funebribus, quos citat, numeros simul, quibus singuli inter edendos distinguuntur, apponens, huc transcribo. Sic habent: Ejus (Brunonis nempe) sapientiam, doctrinam & vitam exemplarem commendat Titulus (112) sancti Petri Neocastrensis his paucis, sed succidis, versibus:
“Quo vixit pago, vivens permansit imago
Veræ justitiæ, doctrinæ, Philosophiæ.”
[103] Et in Titulo (31) ecclesiæ sanctæ Mariæ Carnotensis: [animi magnitudine,]
“Ecclesiæ murus Bruno fuit haud ruiturus,
Nam bonus atque piæ mentis fuit, atque sophiæ
Doctor erat verus &c.”
Et post in versiculis scholaribus (Titulo 32) eadem non solum prædicantur, sed & magnitudinis animi ejus testimonium perhibetur, cum ibidem dicitur:
“Flos erat hic Patrum, solamen, gloria fratrum,
Veri sectator, divinæ legis amator,
Semita justitiæ, fons hic & origo sophiæ,
Lux, speculum mundi, rerum sublime cacumen,
Labentum baculus, miserorum dulce levamen.
Nec mens fracta malis, nec erat nimis alta secundis.”
His adstipulatur Titulus (150) sanctæ Mariæ Bajocensis ecclesiæ:
“Solamen Fratrum, sanctæ virtutis amator,
Morum corrector justus, pia spes miserorum,
Justitiæ rector, custos & ubique bonorum;
Moribus ornatus; vas & plenum pietatis,
Fortiter armatus clypeo veræ probitatis.”
[104] Sed nullus sapientiam ejus ita commendavit ac Lambertus abbas sancti Nicolai Andegavensis, [sapientia, ingenii subtilitate,] qui in suo Titulo (131) sic loquitur:
…“Brunonis sapientia tanta refulsit,
Inter Francorum sydera solus ut hic
Esset cunctorum flos, & fons philosophorum:
Flos speciosus erat, fonsque profundus erat.
Ex hoc manavit sapientia tanta per orbem,
Ut quos imbueret, philosophos faceret.”
Quanta fuerit ejus ingenii sublimitas, licet ex scriptis ab eo libris ante conversionem possit innotescere, attestantur etiam variarum ecclesiarum Tituli, inter quos sic habetur in Titulo (66) sanctæ Mariæ Laudunensis:
“Bruno, decus cleri, decus & prudentia mundi,
Dum fuit in terris, florebat acumine mentis,
Dum fuit inter nos, florebat & documentis.”
[105] Et in Titulo (173) ecclesiæ beati Vincentii conventus Nioliensium vocatur incomparabilis philosophus, [fatundiaque habens conjunctam.] ubi & subditur: “Quis enim non obstupesceret, imo ab intimis cordis non ingemisceret, cum tantum Virum, totius scientiæ & pene omnium clericorum lumen & fundamentum, naturæ concessisse audiret?” Quibus Nauclerus (in Chronographia vol. 2, Generat. 37) conformia scribens, beatum Brunonem Philosophiæ atque Sacræ Paginæ Doctorem clarissimum, scholasticorumque Parisiis (hicne umquam Bruno docuerit, infra inquiram) Doctorem disertissimum appellavit. Ne autem arbitretur quis huic sancto Doctori linguam eruditam defuisse, qua sciret sustentare eum, qui lassus est, verbo; accipiat ex Titulo (64) sanctorum martyrum Timothei & Apliinaris, in quo sic legitur:
“Hujus Doctoris fuit hæc vis cordis & oris,
Ut toto cunctos superaret in orbe magistros.
Huic se tota dedit sapientia, totaque sedit
Hujus in arcanis dives penetralibus hospes.
Quod dico, novi, mecum quoque Francia novit,
Et totus novit per climata quatuor orbis.”
[106] [virtutum exemplis] Nec solum verbo, quod parvum fuisset, sed & exemplo alios docebat, ut ex quibusdam Titulis discimus: sic enim legimus in Titulo (120) ecclesiæ sancti Audomari:
“Exemplum miseris mortalibus esse solebas,
Ut colerent Christum, quem semper, Bruno, colebas.”
Et in Titulo(124) sanctæ Mariæ Attrebatensis:
“Rectæ Bruno viæ dux & origo sophiæ
Non aliter docuit, vivere quam studuit.”
Hactenus laudatus Carthusianus anonymus; licet autem in omnibus, quos laudat, Titulis funebribus ad virtutes rarasque animi dotes, quarum Sanctus tunc, cum adhuc docendi munus obiret necdumque seculo nuncium misisset, specimina dederit, fortassis non alludatur, in plerisque tamen id fieri, dubium non est, quemadmodum consideranti patebit. Utut sit, Sanctum equidem tum, cum scholarcham adhuc seu scholarum præfectum ac rectorem Remis ageret, variis virtutum exemplis, quibus, ut hasce pariter amplecterentur discipuli, partim effecerit, effulsisse, verosimillimum apparet.
[107] [verosimillime effecerit.] Ita suadet tum eximia fortitudo, qua tunc improbis Manassis archiepiscopi moribus sese, contempta etiam dignitatum fortunarumque jactura, uti infra visuri sumus, opposuit, tum scripta anno 1067 aut seq. ad Gregorium VII summum Pontificem ab Hugone, Diensi episcopo Sedisque Apostolicæ legato, epistola, in qua, pluries infra adhuc memoranda, de altero Manasse, Remensis ecclesiæ præposito, simulque de Sancto nostro, qui tum scholarum Remensium præfectura sese non diu abdicarat, nondumque in eremum secesserat, hunc Hugo loquitur in modum: Manassem … amicum nostrum in Christo, qui in Claromontano concilio Remensis ecclesiæ male acquisitam præposituram in manu nostra dimisit, commendamus gratiæ Sanctitatis vestræ, sicut Catholicæ fidei sincerum defensorem, & dñum Brunonem, Remensis ecclesiæ IN OMNI HONESTATE magistrum. Digni enim sunt ambo a vobis & in his quæ Dei sunt, vestra auctoritate confirmari, quoniam digni habiti sunt pro nomine Jesu contumeliam pati. Et ideo consultores profuturos causæ Dei & cooperatores in partibus Franciæ adhibeatis. Ceterum idem Carthusianus anonymus proxime laudatus, fuisse a Sancto ante conversionem, seu antequam hic, perituris omnibus mundi rebus relictis, in eremum secederet, libros conscriptos, num. 104 indicat; verum, cum id non satis constet, resne ita, an secus habeat, tunc primum examinaturus sum, cum de vita, a Sancto in Calabriæ eremo acta, binisque epistolis, certo ibidem ab eo scriptis, tractabo, ita uno eodemque loco de omnibus Operibus, quæ vel Sancti sunt, vel ei attribuuntur, sermonem instituturus.
§ VI. Nefandis Manassis archiepiscopi sui conatibus sese opponit: qui hac occasione multa passus sit, monachumque induere proposuerit.
[Sanctus Manassis, qui Gervasii archiepiscopi defuncti] Cum Gervasius, Remensis archiepiscopus, vir de ecclesia sua multis nominibus, ac præsertim, quod Remenses scholas, ante quidem celebres ac illustres, celebriores tamen illustrioresque Brunonis opera reddiderit, optime meritus, anno 1067 e vivis fuisset sublatus, vacantem hujus obitu archiepiscopalem cathedram simoniace obtinuit seu potius invasit Manasses, generïs nobilitate, non virtutum ornatu clarus, qui in veteri codice Remensi manuscripto Manasses de Gournai, ut Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 9, col. 71 testantur, vocatus invenitur. Hic, etsi per ostium in ovile ovium non esset ingressus, ita tamen promotionis consecrationisque suæ, quæ anno 1069 evenit, initio se gessit, ut, si non in omnibus, in multis saltem veri pastoris munus impleret. Tunc enim Ecclesiæ jura magna animi propensione subinde propugnasse, beneficusque in monasteria exstitisse cognoscitur ex iis, quæ de eo tum Marlotus tom. 2 Historiæ Metropolis Remensis pag. 165 & octo sequentibus, tum Galliæ Christianæ auctæ scriptores loco proxime cit. memoriæ produnt. Nec tum etiam commisit simoniacus ille antistes, ut proborum omnium, etsi interim in nonnullos ex his fuerit iniquior, odia in sese concitaret. Imo contra sedulo curasse videtur, ut etiam de viris, qui & morum gravitate & virtute essent spectabiles, bene mereretur.
[109] Quam verum id sit, argumento est Sanctus noster, [locum simoniace obtinuerat, mores improbos diutius non ferens,] quem, uti ex supra dictis facile colliges, ad cancellarii ecclesiæ Remensis munus, quod Odalrici obitu vacabat, vel ipsemet promovit, vel ab ecclesiæ suæ canonicis promovendum sategit, sive interim id fecerit, quod multiplicem in Sancto scientiam morumque probitatem, præcipue ad munus illud digne obeundum requisitam, observasset, sive quod hoc modo Brunonis, viri celeberrimi, magnæque in urbe Remensi auctoritatis, amicitiam sibi conciliare unice desideraret, ne quando illum pravorum consiliorum, quæ jam tum forte animo agitabat, adversarium experiretur. Et Sanctus quidem Manassæ, quamdiu id utcumque per gesta moresque hujus licuit, adhæsisse animo non omnino averso videtur, consiliisque suis, ut sat verosimile apparet, interim effecerit, ut profligatæ conscientiæ homo bona nonnulla præstiterit, & a malis, quæ meditabatur, abstinuerit. Verum cum deterior indies Manasses evaderet, beneficia ecclesiastica venderet, sacram supellectilem diriperet, multos injuste excommunicaret, clericorum, ecclesiarum ac abbatiarum bona occupare tentaret aut etiam reipsa occuparet, lupumque, ut verbo dicam, non pastorem ageret, adversarium ei omnino sese Sanctus noster præbuit, maxime forte, quod simoniaca hominis ad sedem Remensem promotio, quam hactenus ignorasset, jam tandem palam ei facta esset. Ast cum a Manasse, si diutius Remis, ei adversans, substitisset, certissime non parum periclitaturus esset, verosimillime tum periculo sese subducendi causa, tum ne impiorum hominis gestorum, quæ impedire non poterat, testis esse cogeretur, Remos dignitatesque, quas ibidem obtinebat, una cum aliquot illustrioribus ecclesiæ Remensis clericis reliquit.
[110] [ex urbe Remensi, dignitatibus abdicatis,] Hæc omnia fere Guibertus de Novigento in Vita sua lib. 1, cap. XI vel expresse docet, vel saltem ex eo possunt colligi. Audi, qui ibidem disserat: Manasses quidam, inquit, post Gervasii famosissimi archiepiscopi decessum prædictæ urbis (Remensis nimirum) regimini simoniace se intrusit, vir quidem nobilis, sed nihil prorsus serenitatis, quæ prima ingenuitatem decet, habens. Tantos enim fastus ex illa novitate conceperat, ut regias peregrinarum gentium majestates, imo majestatum ferocitates imitari videretur. Ac paucis deinde, quæ huc non faciunt, interpositis, ita prosequitur: Is igitur (Manasses) cum milites summopere affectaret, clerum negligeret, dixisse aliquando refertur; “Bonus, ait, esset Remensis archiepiscopatus, si non Missas inde cantari oporteret.” Hujus ergo mores prorsus improbos, & stupidissimos habitus cum omnis honestus horreret, Bruno in ecclesiis Galliæ tunc opinatissimus cum aliis quibusdam Remensium clericorum nobilibus infamis illius odio excessit ab urbe, Remensi nempe. Ita Guibertus. Et Sanctus quidem eo ipso tempore, quo, ut hic ait, ex odio, sive quo ipsemet, non tam in episcopum suum, quam in pessimos ejus mores ferebatur, sive quo ab hoc ipso pro hoste habebatur, urbem Remensem deseruit, magnorum studiorum regimen seu scholarum præfecturam, cancellariique munus verosimillime, ne dicam indubie, abdicavit, aut certe, si mavis, dignitatibus omnibus a Manasse spoliatus, amisit.
[111] [anno 1076 aut sequenti] Ast quo circiter anno & quibus comitantibus illustrioribus ecclesiæ Remensis clericis, ille Sancti ex urbe Remensi discessus evenit? Quo tunc sese primum contulit? Ut ad singula hæc quæsita ex ordine respondeam, Bruno certe nec ante annum 1076, nec post annum, qui hunc proxime excepit, Remis alio commigravit, ut proinde id vel anno 1076 vel sequenti indubie fecerit. Ac eum quidem Remis ante annum 1076 non excessisse, liquet ex charta, hoc ipso anno a Manasse Remis in abbatiæ S. Basoli favorem concessa supraque huc transcripta, quæ ita terminatur: Bruno cancellarius scripsit & subscripsit; post annum autem 1077 factum id non esse, patescit ex eo, quod anno illo in concilio Augustodunensi, imo verosimillime etiam in Claromontano, quod huic præivit, Manassem, archiepiscopum Remensem, uti mox videbimus, simoniæ aliorumque criminum insimularit, idque verosimillime, antequam Manassæ adversans ex urbe Remensi excessisset, non fecerit, uti suadet tum ingens discrimen, cui alioquin apud excandescentem hinc, iræque impotentem præsulem sese exposuisset, tum rerum subsecutarum series, ex qua, Sanctum nostrum, postquam in concilio Augustodunensi Manassem accusasset, non prius ad civitatem Remensem, quam hic anno 1080 in concilio Lugdunensi exauctoratus fuisset, reversum se, verosimillimum, imo indubium, evadit, uti ex infra dicendis quisque facile colliget.
[112] Ad illustriores modo clericos, qui una cum Sancto, [cum Manasse præposito, Fulcio aliisque excedit,] Manassem aversantes, urbe Remensi excessere, sermonem converto. Hosce quidem inter fuisse Radulphum Viridem, ad quem Sanctus epistolam infra pluries memorandam e Calabriæ eremo scripsit, & Fulcium Monoculum, cujus in eadem epistola mentio fit, vero apparet minime absimile ob colloquium, quod cum hisce, eadem pariter docente epistola, de perituris mundi hujus deliciis, æternumque duraturis cæli gaudiis habuit occasione, uti apud omnes fere in confesso est, maximarum ærumnarum, quas a Manasse archiepiscopo Remensis ecclesia patiebatur; Manassem vero tunc Remensis ecclesiæ præpositum, & Pontium quemdam Sancto exstitisse in suo ex urbe Remensi excessu comites, indubitatum est, cum hi ambo una cum Brunone simoniaci præsulis accusatores in concilio Augustodunensi alibique exstiterint, uti hic ipsemet apud Mabillonium Musei Italici tom. 1, part. 2, pag. 121 in Apologia sua supra plus semel jam laudata, pluriesque infra adhuc laudanda, ex parte declarat atque ex dicendis patescet. Quod modo ad locum, quo Sanctus, Remis excedens, sese receperit, pertinet, Parisios eum concessisse, conjiciunt nonnulli, hosque inter sese inprimis offert Bulæus, qui, præterea in eam, quæ Sanctum tunc Parisiis docendi muneri sese addixisse, statuit, opinionem propendens, in Historiæ Parisiensis tom. 1, pag. 468 ita scribit: Ex hoc loco (Guiberti supra huc jam transcripto) constat, Brunonem, relictis Remis, cum nobilibus quibusdam aliis clericis ecclesiæ Remensis alio commigrasse; quos quidem socios licet non nominet Guibertus, ex epistola tamen ipsius Brunonis ad Radulphum Viridem, præpositum Remensem, intelligimus, hos tres amicos simul demigrasse, Brunonem, Radulphum & Fulcium Monoculum.
[113] Sic enim ille: “Reminiscitur quippe dilectio tua, [tuncque se, non, ut conjicit Bulæus,] quod, cum ego & tu & Fulcius Monoculus quadam die simul fuissemus in hortulo adjacente domui Adæ, ubi tunc hospitabar, de falsis oblectationibus tractaremus.” Ergo tunc Bruno hospitabatur apud Adam, non utique Remis; cum enim canonicus esset ecclesiæ Remensis & scholasticus, verisimile non est, eum alieno in hospitio mansurum fuisse. Unde conjicio, Brunonem cum amicis istis duobus Lutetiam venisse, ipsumque apud Adam hospitem domum elegisse, tumque docendi professionem resumpsisse. Ille forsitan est Adam canonicus Parisiensis, qui post Gualeramum cantor ejusdem ecclesiæ fuit circa annum MC & id muneris obiit ultra annum MCXXIII. Ita ille: verum, etsi verosimillime, uti infra docebo, Brunoni in sua ad Radulphum Viridem epistola de hospitio, quo Remis apud Adamum fuerit exceptus, sermo non sit, propterea tamen nullo modo consequens est, ut Sanctus, dum tractatum, cujus verbis a Bulæo recitatis mentionem facit, de falsis mundi delectationibus cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo institueret, Parisiis apud Adamum fuerit hospitatus. Quid ni enim extra urbem Remensem alibi æque, quam Parisiis, hospitari tunc potuerit? Nec quidquam huc facit, quod addit de Adamo, Parisiensi canonico, cum alibi etiam viri, aut etiam, si velis, canonici plures florere tunc potuerint, quibus pariter esset Adami nomen.
[114] [Parisios,] Bulæus quidem, ut Sanctum, dum Remis abiit, Parisios statim se contulisse utcumque probet, verbis proxime recitatis etiam subjungit, adstipulatur supra laudatus Guibertus, qui, de ejus (S. Brunonis videlicet) conversione scribens, sic ait: “Fuit non longe ab his diebus Bruno quidam in urbe Remensi, vir & liberalibus instructus artibus, & Magnorum studiorum rector, qui conversionis initia subjecta occasione nactus dignoscitur.” Quibus verbis denotare videtur, Brunonem Parisiensis & Remensis studii fuisse rectorem, quæ ab Aimoïno Floriacensi monacho in Vita Abbonis dicuntur majores sapientiæ seu studiorum officinæ; verum quid ni Sanctus, quod Remis tum Philosophiæ, tum Theologiæ, quæ majores seu altiores scientiæ sunt, studiis præesset, magnorum studiorum rector, a Guiberto dici potuerit? Sane eum eo sensu, quo Bulæus innuit, magnorum studiorum rectorem vocatum a Guiberto non fuisse, vel ex eo liquet, quod ab ipso hoc scriptore verbis a Bulæo productis munere illo, non Parisiis, sed Remis functus fuisse indicetur, ut consideranti patebit. Adhæc, etsi darem, Sanctum eo sensu, quo vult Bulæus, magnorum studiorum rectorem a Guiberto appellari, hincne consequens foret, ut, cum Sanctus Remis excessit, magnorum statim studiorum rectorem Parisiis egerit, hucque proinde mox a suo ex urbe Remensi discessu sese contulerit? Nemo sane, quantum opinor, id asseruerit.
[115] [sed Reciacum verosimiliter recepit.] Et vero Sanctum tunc, cum Remis, ut Manassem vitaret, excessit, sese, non Parisios, sed Reciacum seu Roceium, Rocum, Roscium aut etiam (varie enim a variis appellatur) Rauciacum, munitum ætate illa (adi Marlotum Historiæ metropolis Remensis tom. 2, pag. 195, & Valesium in Notitia Galliarum ad vocabulum Rauciacum) ac celebre Campaniæ Gallicæ ad Axonam castrum, sese recepisse, verosimillimum est. Ita mihi apparet, tum quod Manasses, ecclesiæ Remensis præpositus, aliique, qui huic adhærebant, ac proin etiam Sanctus noster in præfato castro, uti ex ipsiusmet Manassis archiepiscopi ad Gregorium VII Papam epistola, anno 1078 ex infra dicendis scripta hicque num. 123 ex parte saltem recitanda, colligitur, sub Ebali comitis (Reciacensis nimirum; neque enim, cui hoc quadrare queat, comitem alium, nomine Ebalum, invenio) clientela anno 1078 exstiterint, tum quod Ebalus, castri ejusdem, in quo etiam, ut apparet, domicilium fixerat, dominus seu toparcha, a parte clericorum Remensium ac proin Sancti nostri contra Manassem, simoniacum Remensem archiepiscopum, omnino steterit, utpote qui, ut pariter ex eadem epistola intelligitur, cum Manasses archiepiscopus a sententia, contra se anno 1077 ab Hugone, Diensi episcopo Sedisque Apostolicæ legato, in concilio Augustodunensi lata, ad summum Pontificem appellasset, reque ipsa ad hunc causam suam propugnaturus Romam sese contulisset, Romam etiam, quo contra hujus molitiones Manassem præpositum aliosque clericos, ex urbe Remensi profugos, tueretur, sese contulerit. Atque ita modo & quibus comitantibus & quo anno circiter Sanctus noster ex urbe Remensi discesserit, uti etiam quo tunc sese receperit, determinatum utcumque est: rerum hic tractandarum seriem nunc prosequamur.
[116] Inter diversa, quæ adversus simoniacos, acceptasque a laïcis investituras Sancti nostri ætate celebrata fuere, [Claromontano deinde, quod anno 1076 aut 1077 celebratum fuit,] concilia commemorandum hic venit, quod Hugo Diensis, Sedis Apostolicæ in Galliis legatus, Claromonte celebravit. Hic in illo, ut Hugo Flaviniacensis in Chronico Virdunensi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ Mss. pag. 201 docet, in Stephanum, Aniciensis ecclesiæ invasorem, excommunicationis sententiam tulit; hanc autem deinde Gregorius, anno 1073, quo Indictio Pontificia XI a Januario ad Decembris finem cucurrit, ad supremam Ecclesiæ Cathedram, uti apud omnes in confesso est, evectus, duabus diversis epistolis, altera ad canonicos Anicienses, altera ad Galliarum episcopos, uti apud Labbeum tom. X Conciliorum, col. 164 videre est, uno eodemque die, decimo videlicet Kalendas Aprilis, Indictione decima quinta, conscriptis, confirmavit; quare, cum posterior hæc nota chronica, uti ex jam dictis de obtenti a Gregorio Pontificatus anno liquet, annum 1077 designet, consequens est, ut præmemoratum concilium, quod Hugo Diensis Claromonte celebravit, vel initio ipsiusmet anni 1077 vel sub finem proxime antecedentis celebratum verosimillime fuerit. Huic autem e castro Reciacensi, in quo cum Brunone aliisque verosimiliter ex dictis jam versabatur, præsentem se stitit Manasses, ecclesiæ Remensis præpositus, atque inter Hugonis legati manus, uti hujus infra huc transcribenda epistola fidem facit, male acquisita primaria ecclesiæ Remensis dignitate, quam anno circiter 1076 ab ipso simoniaco præsule Manasse obtinuerat, sese abdicavit.
[117] Hinc porro, eidem concilio etiam Brunonem, aliosque, [concilio verosimillime interfuit,] qui cum eo Reciacum commigrarant, ecclesiæ Remensis clericos, interfuisse ibidemque, quæ contra Manassem Remensem antistitem habebant, accusationum capita concilio exposuisse, verosimile apparet, uti etiam in hoc, ut Manasses de objectis criminibus sese purgaturus ad aliud proxime futurum concilium citaretur, decretum fuisse. Et vero brevi hujus sese obtulit occasio: Gregorius enim, summus Pontifex, data quarto Idus Maii, Indictione decima quinta, quæ, ut jam dixi, annum 1077 designat, ad Hugonem, suum in Galliis legatum, epistola in mandatis dedit, ut, congregata episcoporum Franciæ synodo, causam Gerardi, Cameracensis electi, qui post sui legitimam electionem ab Henrico rege, ignorans & hunc excommunicatum, & investituram a principibus laïcis accipere, per Pontificem esse prohibitum, investituram acceperat, sedulo discuteret, atque aliarum nonnullarum Galliæ ecclesiarum causas, negotiaque, quæ ad harum, Ecclesiæve universæ utilitatem conducere visa ei fuissent, definiret, advocato etiam ad synodum pro Arvernensis ecclesiæ causa Hugone Cluniacensi abbate. Paruit Pontificis voluntati Hugo, conciliumque Augustoduni indixit, idque ibi eo ipso adhuc anno 1077, quo proxime memoratam epistolam ad eum Papa scripserat, celebravit.
[118] Ita, qui hic erroris convinci non potest, diserte tradit Hugo Flaviniacensis, [cumque deinde a Manasse archiepiscopo, quem in Augustodunensi accusarat,] auctor synchronus, in Chronico Virdunensi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ Mss. pag. 199 sic scribens: Juxta hæc itaque mandata Apostolica (a Gregorio Papa Hugoni Diensi per epistolam mox dictam data) congregata est synodus venerabilium Patrum apud Eduam sub tutela & protectione Christi Domini … anno ab Incarnatione Domini MLXXVII, ubi convenerunt ex Francia & Burgundia multi illustres viri. Porro huic concilio Manasses, ecclesiæ Remensis præpositus, itemque Sanctus noster & alii Remenses clerici, qui una cum hisce Remis Reciacum sese receperant, interfuerunt, simoniæque ac aliorum criminum accusaverunt Manassem archiepiscopum suum, qui cum citatus fuisset ad concilium, eique, spretis legati monitis ac præceptis, sese sistere neglexisset, in eum, veluti in contumacem, suspensionis sententia fuit prolata. Verum ab hac mox ad Pontificem, ut apparet, appellavit Manasses, vindictæque interim, dum Romam adire posset, percupidus ecclesiæ Remensis canonicis, accusatoribus suis, a concilio ad Reciacense, uti ex jam supra dictis infraque dicendis apparet, castrum redeuntibus, plurimas in via struxit insidias, domos eorum Remis fregit, præbendas vendidit, & bona diripuit. Audi hæc suismet verbis Hugonem Flaviniacensem loco proxime cit. exponentem. Accusatus est in eodem concilio (Augustodunenis scilicet) Remensis ecclesiæ invasor simoniacus Manasses a clericis Remensibus, & suspensus ab officio, quia vocatus ad concilium ut se purgaret, non venit. Qui cum canonicis Remensis ecclesiæ accusatoribus suis, a concilio redeuntibus, plurimas parasset insidias, demum domos eorum fregit, præbendas eorum vendidit, & bona eorum diripuit
[119] [varias injurias, ut Hugonis Diensis epistola,] Hæc Hugo. Et sane veritati esse apprime consona, etiam liquet ex epistola, ab Hugone legato post concilii celebrationem, auditis, quas Manasses Brunoni aliisque ex illo redeuntibus ecclesiæ Remensis canonicis intulerat, variis injuriis, ad Gregorium Pontificem data, in qua, Sanctum nostrum Manassemque præpositum dignos habitos fuisse pro nomine Jesu contumeliam pati, declarat, alludens verosimillime, ne dicam indubie, ad injurias, quas ambo, e concilio Augustodunensi Reciacum redeuntes, tum in via, tum Remis in bonis suis passi fuerant. Epistolam illam, quod præterea, quæ de Manassis, Remensis ecclesiæ præpositi, ad Claromontanum seu Arvernense concilium accessu supra asserui, invicte probet, aliaque, quæ huc & præcipue Manassem archiepiscopum spectant, complectatur, in fine mutilam, prout apud Labbeum tom. X Conciliorum col. 365 & seq. exstat, huc transcribo. Sic habet: Reverendissimo Patri & domino Papæ Gregorio suæ sanctitati inutilissimus servus Hugo humilis presbyter Diensis, salutem. Quoniam didicimus R. vestrum Parisiensem rediisse, cui injunxeramus, ut fideliter, sicut filius vester, vobis referret gesta Augustodunensis concilii, cui interfuit, qui neque per nos rediit, neque quicquam de statu vestro nobis scripsit, rogamus paternitatem vestram, ut sententiam suam nobis dignetur scribere super ordinatione Remensis, Bituricensis & Carnotensis ecclesiarum.
[120] [quæ ex Labbei conciliorum] Sciat quoque paternitas vestra, quia ille Noviomensis dictus episcopus, sub comminatione publicæ examinationis a nobis familiariter exactus, confessus est nobis simoniam suam, præsentibus Laudunensi & Lingonensi episcopis cum aliis quibusdam. Unde etiam sacramento supra sacra Euangelia nobis firmavit, quod, visis litteris vestris vel legatione vestra, ecclesiam, quam male occupaverat, bene dimitteret, & pro posse & scire suo, ut juxta Deum ordinaretur, adjuvaret. Silvanectensis vero episcopus, accepta investitura de manu regis, ordinatus est ab illo (Manassem simoniacum Remensis ecclesiæ episcopum seu potius invasorem designat) Remensi hæresiarcha, cui litteris vestris interdixistis, ne hujusmodi in episcopos acciperet. Autisiodorensis, infra annos ordinatus, investituram quidem de manu regis non accepit, quamquam per familiares regis gratiam ejus consecutus sit. De Senonensi autem archiepiscopo quantam contumeliam, quantamve injuriam auctoritati vestræ in nostra legatione intulerit, a prædicto R. ut spero, sufficienter audistis. Neque hoc dicens, Deus testis est, gloriam meam quæro. Burdegalensis quoque, quoniam vocatus præterito anno ad Arvernense concilium neque venit, neque canonice se excusavit, in eodem concilio ab episcopali officio suspensus est. Quod ille vilipendens, interdictum sibi usurpavit officium. Rursus vocatus ad Augustodunense concilium, quoniam nullam causationem nobis misit, etiam a sacerdotio suspendimus eum.
[121] De his ergo omnibus quid Magnitudo vestra judicaverit, [tomo decimo hic recitatur,] quid inde agere placuerit, parvitati nostræ, rogamus, rescribite. Præterea summopere poscimus, ut per dominum Valentinum episcopum Pallium nobis mittatis ad confirmandam ordinationem religiosissimi Lugdunensis ecclesiæ archiepiscopi, contra oblatrantes hæreticos & de regis indignatione adversus ordinationem Dei carnaliter gloriantes. Ipse enim, postpositis omnibus incommodis & periculis penuriæ atque itineris, Sanctitatis vestræ conspectui devotissime se præsentaret, si ecclesia illi commissa, tamdiu languida & pastoris solatio destituta, quoquo modo absentiam ejus sine magno detrimento pati potuisset. Valentino episcopo præcipite & securitatem in manu vestra accipite, quatinus circa festum S. Joannis Baptistæ, prout nos cum eo condiximus, ecclesia sua ad celebrandum Officium illum accipiat, quia valde opportunus videtur ad oppugnandam provincialium arrogantiam. Manassem autem amicum nostrum in Christo, qui in Claromontano concilio Remensis ecclesiæ male adquisitam præposituram in manu nostra dimisit, commendamus gratiæ Sanctitatis vestræ, sicut Catholicæ fidei sincerum defensorem, & dominum Brunonem, Remensis ecclesiæ in omni honestate magistrum. Digni sunt enim ambo a vobis, & in his, quæ Dei sunt, vestra auctoritate confirmari, quoniam digni habiti sunt pro nomine Jesu contumeliam pati. Et ideo consultores profuturos causæ Dei & cooperatores in partibus Franciæ adhibeatis.
[122] Remensis hæretici depositionem con… revelatam iniquitatem sanguis cæli & … clamat, [fidem facit, passus fuisset,] auctoritatis vestræ scripto robora … hos rogamus Remensi ecclesiæ destinate… suam satisfactionem, aut ipse, si placit … aut nobis suscipiendam præcipite. Quia … excommunicationem vestram, nobis inconsultis, episcopi electionem fecerunt. Tiezo filius vester jam redisset ad vos, nisi ad convocandum concilium XVIII. Kalendas Februarii, Pictavis, Deo annuente, celebrandum detineretur; in quo concilio meritorum vestrorum patrocinium adesse nobis suppliciter exoramus. Orate pro nobis, sanctissime Pater. Talis est datæ ab Hugone Diensi post Augustodunense concilium anno, ut apparet, 1077 aut sequentis initio ad summum Pontificem epistola; e qua sane, quæ supra tum de illatis per Manassem archiepiscopum Sancto injuriis, tum de hujus Manassisque præpositi in concilio Claromontano præsentia edixi, optime firmantur. Rei modo seriem prosequamur. Bruno clericique Remenses, ejus socii, evitatis, quas eis, a concilio Augustodunensi redeuntibus, Manasses archiepiscopus struxerat, insidiis, ad Ebalum comitem in Reciacense hujus castrum, e quo illud adierant, sese iterum recepere, gravissimæ litis, sese inter & archiepiscopum suum pendentis, exitum ibidem præstolaturi.
[123] [Reciacum iterum Augustoduno se recepit,] Ita autumo, quod Manasses archiepiscopus apud Labbeum tom. X Conciliorum col. 363 in epistola supra citata, quam ad Gregorium VII Papam dedit, ita loquatur: De comite OEbalo, qui me in præsentia vestra accusare tentabat, & se suamque fidelitatem vobis verbis simulantibus commendabat, satis in promptu habetis cognoscere, cujus potius sinceritas fidelitatis erga vos videatur existere. Utrum mea, qui Deo & vobis paratus sum per omnia obedire, an illius, qui & apud vos per Manassem & suos sequaces in suo castro receptos persequitur beatam Mariam. Manasses enim, de quo diximus, cui nos jussu vestro, quod in nos admiserat, si ad ecclesiam matrem suam rediret, indulsimus, conscientia sceleris sui depressus nec ad nos vult redire, nec paci Ecclesiæ concordare, quin potius cum illis suis fequacibus, quia factis non potest, verbis & maledictis ecclesiam meque lacerare non desinit. Unde, ut de ipso OEbalo taceam, in quem vos, credo, justam & Apostolicam exercere sententiam, super Manasse instanter deprecor sanctitatem vestram, ut aut jubeatis eum ad sua regredi, & ulterius non impugnare ecclesiam, aut in eum ejusque fautores & cooperatores Apostolici vigoris dirigatis animadversionem. Dignamini etiam ad eorum receptores scribere aptam epistolam, ut aut eos contra Ecclesiæ jura non retineant, aut pari sententia se mulctatos agnoscant: quibus e verbis consideranti patescet, Manassem præpositum adhærentesque ei, quorum unus erat Sanctus noster, ecclesiæ Remensis clericos tum certe, cum epistola, hæc complectens, a Manasse archiepiscopo, quod anno, uti infra docebo, 1078 factum, ad Pontificem fuit conscripta, apud OEbalum comitem in castro Reciacensi seu Rauciacensi commoratos fuisse; quod cum ita sit, sese in id, anno 1077 e concilio Augustodunensi revertentes, quo Manassis archiepiscopi insidias declinarent, verosimiliter receperant.
[124] [ibique, dum Ebalus comes cleri Remensis causa Romam petiit,] Nec id tantum, quod modo proposui, e recitatis epistolæ Manassis verbis discimus, verum etiam Ebalum seu OEbalum comitem, qui Sanctum ejusque contra Manassem archiepiscopum comites in castro suo tuebatur, Romæ hujus accusatorem apud Gregorium Papam egisse. Qui id factum sit, expono. Manasses archiepiscopus, qui, ut supra docui, a sententia, in concilio Augustodunensi contra se lata, ad summum Pontificem verosimiliter appellarat, Romam anno 1078, cum inde, prout Hugo Flaviniacensis loco proxime cit. testatur, litteræ ei, ut in concilio, alio scilicet, in Galliis denuo celebrando, cum sex se purgaret episcopis, traditæ fuissent, se contulit. Ebalus comes, audito præsulis simoniaci discessu ac consilio, iter pariter Romam versus, quo ibi contra eum clericorum Remensium, quos in castrum suum ac clientelam receperat, causam tutaretur, arripuit, horum etiam aliquot sibi adjunctis. Et ex his quidem exstitisse Pontium, sæpius jam laudata Manassis archiepiscopi Apologia apud Mabillonium tom. 1, part. 2 Musei Italici, pag. 121 indubitatum facit; Fulcium autem Monoculum, de quo Sanctus in recitanda infra ad Radulphum Viridem epistola, ex iis pariter exstitisse, verosimile apparet, primo quidem quod Fulcius ille, a Sancto memoratus, Romam sese, uti ipsamet hæc epistola fidem facit, proxime post habitum cum Brunone & Radulpho Viridi de falsis mundi delectationibus, verisque cæli gaudiis colloquiunt, in quo monachicum habitum assumere statuerunt, contulerit; deinde vero quod id post concilium Augustodunense anno 1077 aut sequenti, nec alibi, quam in castro Reciacensi habitum fuisse videatur.
[125] Quod quo utcumque probatum dem, prævie verba, [collationem cum Fulcio, hic memoratam, utpote quæ nec Remis,] quibus colloquii illius Sanctus meminit, huc transcribo. Sic habent: Reminiscitur… dilectio tua, quod, cum ego & tu & Fulcius Monoculus quadam die simul fuissemus in hortulo adjacenti domui Adæ, ubi tunc hospitabar, de falsis oblectationibus & perituris mundi hujus divitiis, necnon de perennis gloriæ gaudiis aliquamdiu, ut opinor, tractaremus, unde divino amore ferventes promisimus ac vovimus Spiritui Sancto in proximo fugitiva sæculi relinquere & æterna captare, necnon monachicum habitum recipere; quod & in vicino peractum esset, nisi tunc Fulcius Romam adiisset: ad hujus reditum peragenda distulimus; quo moram faciente, aliisque intervenientibus causis, divinus amor elanguit, refriguit animus, fervorque evanuit. Quando itaque Sanctus collationem, hic memoratam, in qua monachum vovit, cum Radulpho Viridi ac Fulcio habuit, non domi, sed alieno in hospitio versabatur. Hinc porro consequitur, ut hanc Remis, antequam anno circiter 1076 e civitate hac cum Manasse aliisque Remensibus clericis excessisset, indubie non habuerit. Brunonem enim tunc Remis, ubi non tantum canonicus, sed & scholasticus præterea & cancellarius erat, in alienis ædibus habitasse, verosimile non apparet, ut Bulæus verbis num. 113 recitatis recte arguit. Imo vero, ut Tractatus de S. Brunone, a Cartusianis hujatibus mecum communicati, auctor num. 20 Operis sui recte notat, dubitandum non est, quin tunc ibi Sanctus suæ tum cancellarii, tum canonici & scholastici dignitati congruum domicilium habuerit, & quidem in ipso claustro communi, quo diu ante & post S. Brunonis ætatem canonici Remenses usi fuere, uti fas est colligere ex Flodoardo Hist. Remensis lib. 2, cap. XI, Chronico Mosomensi apud Dacherium tom. 7 Spicilegii, & Stephani Tornacensis Epistola 160, ad Radulphum Remensem decanum, a Radulpho Viridi diversum, circa annum 1176, aut, ut videtur, non diu admodum post scripta.
[126] Stephani verba huc facientia, quod ex iis, [ubi tunc canonici vitam in claustro communem ducebant,] canonicos Remenses Brunonis ætate vitam in claustro communem duxisse, potissimum intelligatur, e jam sæpe laudato, qui hactenus vulgatus non est, Annalium Cartusiensium libro 4 describo. Sic habent: Exiit sermo inter plures, quod antiqua Patrum vestigia, sacris instituta conciliis & a gloriosa hactenus Remensi ecclesia diutius observata, quidam ex vobis immutare contendunt, laminamque auream religiosæ consuetudinis, quæ in fronte Ecclesiæ Metropoleos apposita lucet omnibus, qui in regno sunt, quadam singularitate studeant delere, dejicere, conculcare. Singulari quodam privilegio sedes Remensis inter alias Galliarum ecclesias eminebat, perseverans cum Apostolis in communione panis & oratione, & in sociali communione sacramentalem præferens, majoribus erat spectaculum, minoribus documentum. Ex reliquiis Regularium institutionum duo loca sibi detinuerant, cœnaculum refectionis & domum somni, in altero castigatam sequentes abstinentiam, in altero candidatam continentiam observantes… In his & aliis observantiis Regularibus incedebat Remensis ecclesia, terribilis ut castrorum acies ordinata, amabilis suis, admirabilis alienis. Si hæc immutari cœperint, quid dicet germana ejus loco & ordine Germania, quæ inter alias institutiones ecclesiasticas refectionis adhuc & quietis fraternam communionem sic observat, ut modernam dissolutionem non admittat.
[127] [nec Parisiis habita verosimiliter fuerit,] Cum ergo Remenses canonici, uti e verbis hisce pronum est eruere, vitam communem in ædibus, separatis quidem, ut tunc moris erat, uni tamen eidemque claustro inclusis, Sancti nostri ætate duxerint, hic utique, dum illos inter ante suum ex urbe Remensi discessum, seu ante annum 1076, quo circiter is accidit, versaretur, alienas ibidem ædes non inhabitarit, ac proin nec tunc collationem, utpote quæ, Brunone alienis in ædibus versante, acciderit, cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo habuerit. Eodem etiam ex capite parum verosimile apparet, collationem illam seu colloquium contigisse, postquam jam Sanctus, exauctorato pulsoque simoniaco invasore Manasse, in pristinum fere, aut hoc etiam forte meliorem, statum, quod qui & quando factum sit, infra videbimus, fuisset restitutus. Porro ex eo, quod Sanctus, dum de falsis mundi oblectationibus cum Radulpho Viridi & Fulcio sermonem miscuit, alieno in hospitio fuerit versatus, consectarium præterea est, ut nec id Parisiis evenerit. Qui enim collationem seu colloquium illud Parisiis factum statuunt, Sanctum nostrum tunc, cum id habuit, docendi ibidem munus obiisse, affirmant; quod si autem ea in urbe reipsa umquam Bruno docuisset, alienis tunc, velut hospes, ædibus usurus fuisse non videtur. Accedit, nihil plane aliunde haberi, ex quo Sancti cum Radulpho & Fulcio collationem Parisiis habitam fuisse, utcumque fiat probabile, ut proinde, uti non Remis, sic nec ibi verosimiliter evenerit. At vero Reciaci seu Rauciaci eam post concilium Augustodunense evenisse, e status, in quo ibi Sanctus tunc fuit, adjunctis verosimillimum apparet.
[128] [statusque, in quo Sanctus Reciaci fuit.] Ibi enim tunc tum hic, tum alii ecclesiæ Remensis clerici, ejus in exsilio socii, alienis in ædibus versabantur, a castri illius (id enim plures domos fuisse complexum, Valesius loco supra cit. dubitare non sinit) incolis diversis, per Manassæ præpositi eique adhærentium receptores num. 123 a Manasse archiepiscopo verosimiliter indigitatis, hospitio ex comitis Ebali, ut verosimile apparet, voluntate excepti. Adhæc eo temporis spatio, quo Sanctus cum aliis Remensibus clericis Reciaci versabatur, collationemque de falsis mundi delectationibus post concilium Augustodunense habere jam potuerat, Ebalus, castri hujus toparcha, Romam versus, ut supra docui, iter arripuit, huncque eo, ut supra pariter docui, aliquot Remenses clerici comitati sunt; non diu autem, ut supra recitata ex Sancti nostri ad Radulphum Viridem epistola verba docent, post collationem, a Brunone cum Radulpho & Fulcio habitam, Romam hic discessit. Accedit, Reciaci Radulphum Viridem & Fulcium Monoculum cum Sancto nostro, antequam Ebalus comes Romam abiret, fuisse ex jam dictis versatos. Tres quidem dumtaxat ecclesiæ Remensis canonicos, Manassem præpositum nimirum, Pontium & Brunonem, qui Manassem archiepiscopum in concilio Augustodunensi anno 1077 accusarint, ac deinde in castrum Reciacense sese receperint, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores, qui recessui huic habitam a Brunone cum Radulpho & Fulcio de divitiarum oblectationumque mundi hujus vanitate collationem præivisse autumant, tom. 9, pag. 235 recensent. Verum quid tum?
[129] Assignato ab iis Remensium, qui Manassem accusarint atque in Reciacense castrum se receperint, [adjunctis apprime congruat,] clericorum numero, unde, Radulphum Viridem & Fulcium nec in castro Reciacensi sub Ebali comitis clientela exstitisse, nec ibidem cum Brunone collationem, de qua hic, habuisse, consequens sit, standum non est. Remensium enim canonicorum, qui Manassem archiepiscopum accusarint, majorem exstitisse numerum, hic ipsemet prodit in Apologia sua apud Mabillonium Musei Italici tom. 1, part. 2, pag. 121 ad Hugonem Diensem sic scribens: Dixistis, ut accusatoribus nostris, scilicet Manassæ & sociis, responsuri ad concilium veniremus; & ego dico vobis, quia ego & Manasses pro omnibus sociis suis concordiam fecimus, exceptis duobus, quorum unus, scilicet Bruno, nec noster clericus, nec noster natus aut renatus est, sed sancti Cuniberti Coloniensis in regno Teutonicorum positi canonicus est; cujus societatem non magnopere affectamus, utpote de cujus vita & libertate penitus ignoramus; & quia quando apud nos fuit, multis beneficiis a nobis in eum collatis, male & nequiter tractati sumus. Alter vero, id est, Pontius, in Romano concilio, nobis præsentibus, est falsatus; & ideo nec uni, nec alteri in ecclesiastico judicio respondere aut volumus aut debemus. Cum ergo, uti ex his verbis intelligitur, plures sane quam tres exstiterint Remensis ecclesiæ canonici seu clerici, qui Manassem archiepiscopum accusarint, quique proinde post Augustodunense concilium in castrum Reciacense sese receperint, non est, cur hos inter exstitisse Radulphum Viridem & Fulcium Monoculum, eamus inficias; quod cum ita sit, non est etiam, cur cum hisce in eodem castro (de quo vide tamen Addenda & Corrigenda ad pag. 519, num. 124) Sanctus noster illam, de qua hic disserimus, collationem non habuisse putetur.
[130] [verosimiliter jam habuerat.] Et sane hanc ibidem a Brunone habitam fuisse, suadent, tum quæ huc facientia in medium jam adduxi, tum quæ hic modo adhuc addo. Collatio illa, utpote in qua de mundi vanitate, cæli æternitate, monachicoque habitu assumendo actum, optime quadrat statui, in quo Sanctus post concilium Augustodunense Reciaci fuit; ibi enim tunc ille, bonis a Manasse archiepiscopo spoliatus, fortunam patiebatur adversam, qua pressi mortales terrena despicere, cælestia æstimare atque ad Deum sese convertere solent. Adhæc ab ipsomet Sancto, sese aliosque diu, quod in collatione illa voverant, adimplere distulisse, verbis supra huc transcriptis indicatur; re autem ipsa factum id est in opinione, qua dictam collationem Reciaci post concilium Augustodunense habitam statuimus. Sanctus enim, uti infra probabo, certe ante annum 1081 meliori vitæ in eremum secedens sese non dedit; ante autem, quam hoc faceret, triennio ut minimum celebris, de qua hic, cum Fulcio collatio acciderat, uti pronum est ex jam dictis eruere. Fulcius enim secundum hæc cum Ebalo comite anno 1077 (annus enim 1078, num. 124 per errorem irrepsit) Romam petiit, hocque illius iter habita cum Brunone post concilium Augustodunense, anno itidem 1077 celebratum, de falsis mundi delectationibus collatio præivit, ut hæc ipso etiam anno 1077 ac proin triennio ut minimum, antequam Sanctus in eremum secederet, acciderit. Reliqua modo, quæ ad litem, a Sancto nostro, aliisque Remensis ecclesiæ clericis Manassæ archiepiscopo intentatam, spectant, expediamus.
§ VII. Manasses Romæ in concilio causam suam tuetur, suspensionisque sententiam, in se Augustoduni latam, a Pontifice rescindi obtinet: quid tum præterea egerit, & qui tandem Brunonem in pristinum honorem restituere jussus fuerit.
[Manasses suspensionis sententiam contra se latam,] Cum Manasses, Remensis ecclesiæ archiepiscopus, Romam ad summum Pontificem, Gregorium VII, ad quem ex dictis appellarat, jam advenisset, benigne ab hoc, ad meliorem frugem hominem rediturum, adhuc sperante, fuit exceptus, causamque suam in concilio, quod ibidem tunc, id est, mense Martio anni 1078, celebratum fuit, præsentibus etiam (adi verba ex Manassis epistola num. 123 huc transcripta) Ebalo comite clericisque Remensibus, hunc, ut docui, comitatis, qui pro clero Remensi locuturi advenerant, propugnare est conatus. Quibus ad id præsidiis usus sit, litteris proditum non inveni; quo vero successu rem gesserit, ipsemet in Apologia sua apud Mabillonium Opere cit., pag. 119 exponit, ita ibidem ad Hugonem, Sedis Apostolicæ legatum, scribens: Non solum per omnes fere Gallias, verum etiam Italiæ & Romæ notum est, qualiter ante hoc biennium (anno scilicet 1077) in eadem provincia a vobis & ab aliis quibusdam in nos violenter ac injuste res gesta est: & ego vim ac præjudicium passus Romam processi, ibique super hoc Romanum & Apostolicum judicium appellavi. Quia vero vos aberatis, jussu domini Apostolici in ipsa regione remansi, & adventum vestrum per XI fere hebdomadas expectavi. Cumque non veniretis, tandem in præsentia domni Apostolici, & in concilio generali inter nos & eos, qui ibi loco vestro, utpote a vobis directi, aderant, altercatio habita est, & ex eorum accusatione ac nostra defensione, quidquid passi eramus, temere ac violenter actum esse & constare non debere, judicatum atque correctum est. Hunc in modum Manasses, qui, quamquam in Hugonem, Sedis Apostolicæ legatum, iniquior sit, remque, uti ex jam dictis & porro dicendis liquet, parum sincere exponat, sententiam tamen, in se ab Hugone in concilio Augustodunensi latam, correctam seu rescissam fuisse, recte indicat.
[132] [a Pontifice sub aliquot conditionibus] Gregorius enim, futurum sperans, ut indulgentia Apostolica ad meliorem frugem Manassem adduceret, a suspensionis sententia, qua Augustoduni fuerat damnatus, hominem absolvit, pristinoque gradui ac officio, certis tamen, quas hic subticet, conditionibus adjectis, restitutum in Gallias remisit. Ita apud Labbeum tom. X Conciliorum docet nos ipsemet Gregorius, in epistola, septimo Idus Martii, Indictione prima, quæ ex supra dictis annum 1078 designat, exarata, sic scribens: Quia consuetudo sanctæ Romanæ Ecclesiæ, cui, Deo auctore, licet indigni, deservimus, est quædam tolerare, quædam etiam dissimulare, discretionis temperantiam potius quam rigorem canonum sequentes, causas episcoporum Franciæ atque Burgundiæ, qui suspensi seu damnati a legato nostro Hugone Diensi episcopo fuerant, non sine gravi labore discussimus. Denique Manassem Remensem archiepiscopum, qui in multis accusatus fuerat, seseque a synodis, ad quas Hugo Diensis episcopus eum invitavit, subtraxerat: quia sententia, super eum data, non Romanæ Ecclesiæ gravitate & solita mansuetudine videbatur, in proprium gradum officiumque restituimus, ea quidem ratione, ut supra corpus sancti Petri juraret hoc modo: “Ego Manasses Remensis archiepiscopus pro superbia non dimisi, quod non venerim ad synodum Augustodunensem, ad quam me Diensis episcopus vocavit. Si vocatus nuncio vel litteris Apostolicæ Sedis fuero, nullo malo ingenio & nulla fraude me subtraham, sed veniens diffinitioni & judicio hujus Ecclesiæ fideliter obediam. Quod si domino Papæ Gregorio vel successori suo placuerit me de objectis ante legatum suum respondere, idem per omnia faciam. Thesauros autem, ornamenta & prædia Rhemensis ecclesiæ mihi commissæ ad honorem ipsius ecclesiæ fideliter tractabo & ad resistendum justitiæ ea non abalienabo.”
[133] Epistola hæc, seu rescriptum, in quo deinde nonnulla alia, [anno 1078 rescindi Romæ obtinet,] ad rem nostram non facientia hucque proinde non necessario transcribenda, sequuntur, ita terminatur: Actum Romæ septimo Idus Martii, Indictione prima; posterior autem nota chronica, clausulæ huic inclusa, annum Christi 1078 (adi quæ num. 116 dicta sunt) designat; ut proinde lata in Manassem, qui sese ex dictis anno 1077 post concilium Augustodunense, alterius concilii, Pictavii (vide apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ Mss. Chronicon Virdunense pag. 206) ineunte anno 1078 celebrandi, utut ad hoc citatus, tempore non exspectato, Romam contulerat, suspensionis sententia, cum ibidem per XI fere hebdomadas (adi ejus verba, num. 131 huc transcripta) Hugonis Diensis adventum præstolatus fuisset, jam inde ab anni 1078 mense Martio sub conditione, quam verba proxime huc transcripta involvunt, per Gregorium VII, summum Pontificem, fuerit rescissa. Verum hæc, qua erga Manassem, simoniacum antistitem, usus est Gregorius, indulgentia ac benignitas Hugoni Diensi episcopo ac Sedis Apostolicæ in Galliis legato verosimillime non parum displicuit. Fas est id colligere ex epistola, ad supremum illum Ecclesiæ Pastorem post celebratum anno 1078 Pictaviense concilium ab eodem Hugone, licet non de Manasse, scripta, in qua is sub finem apud Labbeum tom. X Conciliorum, col. 367 ita loquitur: Provideat itaque Sanctitas vestra, ne diutius tam opprobriose nobis improperetur, quod simoniaci vel quicumque criminosi a nobis suspensi vel depositi aut etiam damnati libenter currunt Romam, & ubi deberent sentire ampliorem rigorem justitiæ, inde reportant quasi misericordiam pro voluntate. Et qui antea nec in levibus præsumpserunt peccare, postmodum exercent aptissimam negotiationem cum tyrannide in commissis sibi ecclesiis.
[134] [Remosque redux epistolam, quo legati Apostolici] His porro verbis etiam docet, simoniacos tunc ex indulgentia, quam Romæ fuissent experti, deteriores atque insolentiores evasisse; quod quam verum esset, suo agendi modo Manasses luculenter ostendit. Etsi enim, sese de objectis sibi criminibus, si quando id Pontifici placuisset, Apostolico legato responsurum, juramento Romæ edito, sanctissime (adi verba Gregorii Papæ num. 132 huc transcripta) promisisset, vix tamen a concilio Romano, in quo ex dictis anno 1078 auditus absolutusque fuerat, in Gallias erat reversus, cum ad Pontificem, ad quem ei aliis de causis scribendum erat, dedit epistolam, in qua præter querelas, verbis num. 123 datis expressas, quas contra Ebalum comitem, Manassem præpositum aliosque Remenses clericos hujus sequaces defert, ex ecclesiæ suæ privilegiis contendit, sibi tantum vel ipsimet Pontifici vel hujus legatis, qui Itali essent aut Romæ saltem educati, de objectis criminibus respondendum. Ita scilicet Manasses Hugonis Diensis, nec in Italia nati, nec Romæ educati, a quo ne iterum ad concilium aliquod de objectis criminibus se purgaturus citaretur, maxime metuebat, judicio sese subducere conabatur. Audi, quæ huc facientia in dicta epistola apud Labbeum tom. X Conciliorum pag. 363 in medium adducat.
[135] [judicio se subtrahat, ad Pontificem scribit.] Obsecro etiam, inquit, benevolentiam honoris vestri, ut dignitatem, quam antecessores vestri antecessoribus meis archiepiscopis servaverunt, & privilegiis, aliisque scriptis ad posterorum memoriam reliquerunt, mihi reservare dignemini. Ne irritum aut infractum fiat privilegium, quod ipse dedistis mihi, scilicet ut vobis ipsi interpellatus & non interpellatus respondeam & legatis vestris Romanis, non ultramontanis, qui conjuncti Romanis quærunt, quæ sua sunt, non quæ Jesu Christi, & sub honestis nominibus cupiditati suæ consulunt, non Ecclesiæ Dei. Unde propter talium pudendas reprehensiones & vocationes mihi, qui totius Galliæ episcopos debeo convocare, liceat confidere de vobis sine legatorum vocatione, donec ad Pascha veniam ad vos, Deo volente. Ita Manasses, ne quando Hugoni, Sedis Apostolicæ legato, de criminibus sibi objectis respondere cogeretur. Verum eum hac in re, acriter etiam, quæcumque sive de Sedis Apostolicæ legatis sive de ecclesiæ Remensis privilegio verbis recitatis scripserat, confutatis, Gregorius minime audivit, etsi interim expostulationum, abs illo contra Ebalum comitem, Manassem præpositum aliosque factarum, rationem habendam duxerit, ut fidem facit tum epistola, qua Manassi respondit, tum altera, quam præterea, cum hoc fecit, ad Hugonem Diensem, suum in Galliis legatum, dedit. Ambæ apud Labbeum, a quo tom. X Conciliorum col. 196 & tribus seqq. recitantur, Undecimo Kalendas Septembris, Indictione prima, quæ hic ex supra dictis annum 1078 designat, datæ notantur; unde consequitur, ut, quam ad Gregorium Papam Manasses archiepiscopus dedit, proxime memorata epistola anno 1078, utpote ambabus hisce anterior, concilioque Romano, quod eodem anno 1078 celebratum fuit, ex dictis posterior, exarata indubie fuerit; quod hic, ut fidem num. 123 datam liberarem, probare est visum.
[136] Nunc, quæ in duabus proxime dictis Gregorii epistolis verba, ad institutum præsens utcumque facientia, [Dum hic desiderat, ut pax cum Manasse archiepiscopo ineatur,] occurrunt, huc transcribo. Talia in priori sunt hæc: De Manasse, qui vos & ecclesiam vestram, quia malefactis non potest, maledictis infestare non cessat, & de ceteris omnibus, super quibus conquestionem vobis collibuerit facere, misimus litteras nostras commemoratis confratribus nostris, Diensi videlicet episcopo, & Cluniacensi abbati, ut cuncta studeant diligenter inquirere, solicite discutere, discussa & indagata ad purum juste, legaliter & canonice judicare; in posteriori vero ista se offerunt: Quia in sanctæ Dei, cui divina dispositione præsidemus, Ecclesiæ regimine solicite nos vigilare oportet, vestris assiduis precibus nobis ut divinum obtineatis præsidium, deposcimus. Quapropter vos summopere studium adhibere admonendo mandamus, quatinus inquiratis & canonice, prout potestis, finem imponere procuretis negotiis, unde Rhemensis archiepiscopus, confrater noster, suis literis nobis conquestus est. Conqueritur enim de confratre nostro, archiepiscopo Viennensi Warmundo, qui in suo archiepiscopatu presbyteros deposuit, & eosdem restituit… De Manasse autem, de quo similiter conqueritur, qui OEbali suorumque refugio & auxilio illum & ecclesiam fatigare non cessat, laborate, ut ad pacem redeat, & ab inquietatione Ecclesiæ & persecutione archiepiscopi quiescat. Quod si forte in sua contumacia persistens obedire renuerit, nisi illum justam excusationem habere cognoveritis, quodcumque vobis justius videtur, facite. De aliis autem necessitatibus eumdem archiepiscopum (si tamen vobis obedierit) sicut dignum est, adjuvate, eique commissam ecclesiam auctoritate beati Petri (quod & de aliis ecclesiis vos oportet agere) defendite.
[137] Pontifici igitur, quemadmodum ex hisce epistolæ, [desiderio ejus obsequitur Manasses præpositus,] quam ad Hugonem Diensem dedit, verbis potissimum apparet, in votis fuit, ut, si qua ratione fieri id posset, Ebalus Reciacensis comes & Manasses ecclesiæ Remensis præpositus cum Manasse archiepiscopo in gratiam redirent. Hinc porro factum conjicio, ut Manasses præpositus, voluntatis pontificiæ sive per Hugonem, Sedis Apostolicæ legatum, sive per ipsummet archiepiscopum Manassem factus certior, concordiam cum hoc inierit, quam ipsemet simoniacus is antistes in sua apud Mabillonium tom. 1 Musei Italici, part. 2, pag. 121 sæpissime jam laudata Apologia commemorat his verbis: Dico vobis, quia ego & Manasses pro omnibus sociis suis concordiam fecimus, exceptis duobus, quorum unus, scilicet Bruno, nec noster clericus, nec noster natus aut renatus est, sed sancti Cuniberti Coloniensis, in regno Teutonicorum positi, canonicus est; cujus societatem non magnopere affectamus, utpote de cujus vita & libertate penitus ignoramus; & quia, quando apud nos fuit, multis beneficiis a nobis in eum collatis, male & nequiter tractati sumus. Alter vero, id est, Pontius, in Romano concilio, nobis præsentibus, est falsatus; & ideo nec uni, nec alteri in ecclesiastico judicio respondere aut volumus aut debemus; in hac autem conjectura magis adhuc confirmor ex eo, quod, quando post Pontifici placuit, ut anno 1080 Lugduni concilium ad discutiendam decidendamque Manassis archiepiscopi causam celebraretur, huic iterum Manasses præpositus, voluntatis Pontificiæ observantissimus, sese stiterit, unusque etiam ibidem e simoniaci illius antistitis, cum quo ex dictis pacem jam ante inierat, accusatoribus exstiterit, uti colligendum videtur ex Gregorii VII, quæ apud Labbeum tom. X Conciliorum col. 241 exstat, epistola, ad Manassem, archiepiscopum Remensem, postquam hic in dicto Lugdunensi concilio exauctoratus fuisset, Indictione tertia, id est ex supra dictis, anno 1080 conscripta; e qua etiam apparet, Manassem præpositum bonis suis, in quæ, pace cum Manasse archiepiscopo inita, restitutus verosimillime fuerat, iterum ab hoc, quod ejus sese in concilio Lugdunensi accusatoribus denuo junxisset, fuisse spoliatum.
[138] [aliorumque etiam nomine pacem cum archiepiscopo init.] In ea enim Pontifex ita loquitur: Purgandi licentiam tibi indulgemus, ea videlicet conditione, ut Manassæ & Brunoni, qui pro justitia contra te locuti fuisse videntur, rebus suis in integrum restitutis, usque ad ascensionem Domini proximam Rhemensem ecclesiam a tota occupatione ex toto liberam deseras. Porro Manasses præpositus non tantum post duas epistolas num. 135 memoratas, quarum alteram Gregorius Papa ad Manassem archiepiscopum, alteram ad Hugonem, suum in Galliis legatum, undecimo Kalendas Septembris, Indictione prima seu anno 1078 dedit, cum Manasse, Remensi archiepiscopo, pacem inivit; verum etiam ad eum Remos, aliorum clericorum Remensium, qui cum eo & Brunone ex hac urbe anno ex dictis 1076 aut sequenti excesserant, nomine tractaturus, sese contulit remque composuit. Ita colligo ex sæpissime laudata Manassis archiepiscopi Apologia, in qua hic apud Mabillonium tom. 1 Musei Italici, part. 2, pag. 121 primo sic loquitur: Ego & Manasses pro omnibus sociis suis concordiam fecimus, exceptis duobus &c; ac deinde pag. 122 ita habet: Quamvis nullam a prædicto Manasse & sociis speremus accusationem, eo quod ipsi, nisi forte hujus concilii occasione ad vomitum redeunt, nobiscum fecerunt concordiæ compositionem, exceptis duobus, ut dixi, Brunone & Pontio, quibus juxta præcedentem rationem respondere nec volo, nec debeo. Et si aliqui ex eis, quos concordare per Manassæ legationem diximus, illuc, rupta pace, profecti sunt, & contra nos quidpiam dicere volunt, recipiendum non est.
[139] [Pacto non consentiens Bruno Reciaco] Et hæc quidem Manassis præpositi cum Manasse archiepiscopo de pace collatio, utpote post epistolam, a Gregorio ad Diensem episcopum undecimo Kalendas Septembris anno 1078 scriptam, habita, vel ipso hoc anno vel initio sequentis verosimillime evenit; ast an tunc præter Brunonem & Pontium omnes Remenses clerici, cum horum nomine Manasses præpositus cum Manasse archiepiscopo pacem iniisset, Remos pariter, uti ille jam fecerat, redierint, compertum non habeo. Dubitare interim hac de re multum me facit proxime laudata, quam Gregorius ad Manassem archiepiscopum, in concilio Lugdunensi anno 1080 jam exauctoratum, scripsit, epistola. In hac enim Manassi archiepiscopo Gregorius præscribit, ut clericos … (Remenses videlicet, quos Manasses improbis suis moribus Remos relinquere coëgerat) qui tanto tempore pro justitia exilium passi sunt, in ecclesia secure Deo servire permittat. Utut sit, ex memorata pace, quam Manasses præpositus aliique Remenses clerici cum Manasse archiepiscopo inierant, factum conjicio, ut Bruno & Pontius, quod in eam, ut recitata num. 137 e Manassis Apologia verba fidem faciunt, consentire noluerant, a Manasse præposito reliquisque Remensibus clericis, huic consentientibus, sese sejunxerint, alioque concesserint, maxime forte, quod Ebalus comes, sub cujus clientela Reciaci erant, pacem etiam cum Manasse tunc iniisset, uti suspicari me facit epistola, a Gregorio Papa (adi Labbeum tom. X Conciliorum, col. 265) anno 1080 ad Ebalum scripta, in qua huic ille imperat, ut a pestifera amicitia illius (Manassis tum exauctorati) amodo se retrahat.
[140] Et Brunonem quidem (de Pontio enim nihil hic attinet dicere) Reciaco Coloniam tunc repetiisse, [Coloniam patriam suam, ut verosimilius apparet, repetiit, cumque deinde] ibique in S. Cuniberti ecclesia canonicis fuisse adscriptum, vero mihi admodum simile apparet, quod in Apologia sæpissime jam laudata, quam Manasses archiepiscopus anno 1080 aut certe sub præcedentis finem scripsit, Cunibertinus canonicus exstitisse dicatur his verbis: Bruno nec noster clericus, nec noster natus aut renatus est, sed sancti Cuniberti Coloniensis in regno Teutonicorum positi canonicus est: quæ verba, ut § III docui, ita verosimilius accipienda sunt, ut significent, Sanctum tum, id est, anno 1079 aut sequentis initio, cum hæc Manasses scripsit, Cunibertinæ ecclesiæ canonicum fuisse. Verum, etsi res ita haberent, Sanctusque adeo in Galliis non amplius versaretur, a lite tamen, quam Manassi, simoniaco antistiti, una cum aliis Remensibus clericis intentarat, non destitit. Res ex modo dicendis patescet. Pontifex, ut supra vidimus, Hugoni Diensi anno 1078 undecimo Kalendas Septembris seu XXII Augusti in mandatis dederat, ut querelis, a Manasse Remensi archiepiscopo ad se delatis, occurreret, eumque, si dicto obsequens esset, adjuvaret.
[141] Epistolæ autem, qua hoc Hugoni injungebat, addiderat, [concilio, quod Trecis indictum fuerat, locus non fuisset,] uti ipsemet in hac post verba num. 136 huc transcripta testatur, exemplar epistolæ alterius, ad Manassem scriptæ, in qua hunc, aliis nonnullis præmissis, ita tandem alloquitur: Interim dilectionem vestram ex parte beati Apostolorum principis Petri admonemus, ut, quemadmodum vobis Romæ positis constituimus, coram Diensi episcopo & Cluniacensi abbate, quibus in his vicem nostram commisimus, occasionibus cunctis obstaculisque remotis, super objectis omnibus sitis respondere parati, legaliter satisfacere, canonice purificari; ne si aliud a vobis (quod absit) agatur, tergiversationi & fugæ & conscientiæ scelerum, non exactioni justitiæ & æquitatis a pluribus adscribatur; ex hac autem ad Manassem epistola, cum Hugone Diensi a Pontifice communicata, & ex altera proxime dicta, quam hic ad ipsummet Hugonem dedit, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 8, pag. 653 factum suspicantur, ut Hugo concilium, cujus a Manasse in Apologia sua apud Mabillonium Operis jam sæpius cit., pag. 120 mentio fit, Trecis habendum indixerit. Et sane ex verbis, e priori epistola jam recitatis, est,cur id non immerito suspicati queant videri. Verum, utcumque res hæc habeat, concilium equidem Trecis indictum (quam ob causam, ignoro) locum non habuit.
[142] Ast cum id Gregorius Pontifex didicisset, Hugoni legato suo, [ad aliud Lugduni indictum,] ut alibi ad decidendam Manassæ archiepiscopi causam concilium celebraret, injunxit. Epistola, qua id fecit, apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Novæ Mss. Chronico Virdunensi pag. 205 exstat inserta, hæcque, quæ ad nostrum hic institutum præcipue spectant, verba complectitur: Quia vero in partibus præordinatis (Trecis nimirum) concilium celebrare non potuistis utiliter, competens arbitramur, ut aptum locum diligentia vestra inveniat, ubi, synodo congregata, Remensis archiepiscopi causa examinetur. Et quidem, si idonei accusatores & testes inventi fuerint, quod objicitur ei, canonice comprobantes, quam justitia dictaverit, sententiam dare absque hæsitatione vos volumus. Alioquin si tales personæ fuerint, quæ recipi rationabiliter nequeant, quoniam turpis de eo fama non solum Galliam, verum etiam fere totam replevit Italiam, sex episcopis, quorum vita non notetur infamia, assumptis sibi, si potest, excuset se, & sic purgatus, cum pace in ecclesia sua & propria dignitate remaneat. Hugo legatus, epistola, qua tum hæc, tum alia Pontitifex præcipiebat, accepta, concilium, ut loco cit. Chronicon Virdunense seu Hugo Flaviniacensis hujus auctor, rei gestæ synchronus, testatur, Lugduni indixit, atque ad id Manassem, Remensem archiepiscopum, citavit.
[143] [cui Manasses, etsi a Pontifice, ut id saceret,] Verum hic, qui jam celebratis Augustodunensi & Pictaviensi conciliis sese sistere noluerat, nec ad Lugduni propediem celebrandum voluit accedere; cum autem, ut supra docuimus, antea Romæ, si quando ad concilium de criminibus sibi objectis responsurus a legato Apostolico vocaretur, sese ei obsecuturum, Pontifici juratus promisisset, callide ad hunc, ut sese, quod ad indictum a legato Lugduni concilium ire abnueret, utcumque excusaret, dedit epistolam, qua sese timore dissidentis regni ad Lugdunense concilium, ad quod vocatus erat, ire non posse, obtendit, addens etiam, sese, quando tutæ essent viæ, Romam iterum petiturum, sententiamque ab ipsomet summo Pontifice pronunciante cum filiali submissione auditurum. Intelliguntur fere hæc omnia ex Gregorii ad Manassem responsoria, in qua is Pontifex apud Labbeum tom. X Conciliorum col. 235 & seq., data sibi a Manasse verba minime accipiens, hisce illum, quæ huc potissimum faciunt, acriter increpat: Immemor promissionis tuæ, qua Romæ te supra corpus beati Petri obligasti, aliam excusationem obtendis, timore videlicet dissidentis regni ad Lugdunense concilium, ad quod vocatus es, venire non posse. In qua re quantum excusatio tua nutet, liquido valet perpendi…
[144] [gravissime monitus,] Cum omnia viæ illius pericula, si qua sunt, tutissimis & securissimis ductoribus posses transire, Lugdunensi scilicet archiepiscopo & Lingonensi episcopo, qui fraterna te caritate tractarent, & sine omni formidine ad prænominatum perducerent locum… Quod si forte ad prædictum concilium non iveris, aurem debitæ obedientiæ matri tuæ Romanæ Ecclesiæ, diu te supportanti non inclinaveris; si quid contra te Diensis cum consensu religiosorum fratrum nostrorum egerit, non solum sententiam in te prolatam non immutabimus, verum etiam Apostolica auctoritate firmabimus. Quod si fraternitati tuæ videbitur prolatæ sententiæ rationabiliter posse obviari, volumus te magis coram vicario nostro, Diensi videlicet episcopo, aliisque religiosis in patria illa, ubi accusatorum & defensorum major copia invenitur, rationes tuas exponere, quam Romam per tot labores & difficultates, ubi utrumque deest, frustra spe judicii quærere. Interea fraternitatem tuam ex parte omnipotentis Dei per auctoritatem beati Petri monemus, ut, si te in hac causa culpabilem cognoscis, potius quam aliquo sæculari ingenio te excusandum existimes, studeas animam tuam per dignos pœnitentiæ fructus liberare.
[145] Vehemens sane urgensque erat hæc Pontificis oratio: [sistere se noluit, missaque Apologia,] verum Manasses, nihil hac motus, concilio, brevi post, ut videbimus, Lugduni celebrato, sese non stitit, ad Hugonem Diensem, illius præsidem, misisse contentus Apologiam, sæpissime supra jam laudatam, atque a Mabillonio tom. 1 Musei Italici, part. 2, pag. 119 & octo seqq. publici juris factam, in qua, postquam, quæ in causa sua tum Augustoduni, tum Romæ gesta essent, compendio exposuit, rationes diversas, ob quas Lugdunum ad concilium venire non posset, in medium adducit seu prætexit. Et hæ in speciem justæ sunt, talesque, ut, si Manassis archiepiscopi minus, quam sit, nota foret vitæ ratio, sententiam in cum, credi posset, injuste, præcipitanter atque ex invidia, ut Noviomenses clerici in scripta, quæ apud Mabillonium tom. 1 Musei Italici, part. 2, pag. 128 & binis seqq. exstat, ad Cameracenses epistola ferri aiebant, latam fuisse; veræ tamen pleræque non sunt, sed tantum a Manasse inventæ seu confictæ, ut solita calliditate ac astutia, qua, uti Gregorius Papa apud Labbeum tom. X Conciliorum, col. 199 loquitur, inducias, ut subterfugeret, quærebat, judicium ecclesiasticum, in causa sua ex canonum præscripto ferendum, aut eluderet aut declinaret; a quo quantopere abhorreret, argumento etiam sunt amplissima dona, quæ, ut ab eo subeundo sese præstaret immunem, Hugoni Diensi, concilii Lugduni celebrandi tempore jam instante, obtulit.
[146] Audi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Novæ Mss. pag. 205 & seq. Hugonem Flaviniacensem: [muneribusque oblatis, judicium illius declinare studuit,] Dum igitur …, inquit, locus concilii apud Lugdunum constitutus esset, Remensis etiam archiepiscopus (Manasses scilicet) juxta tenorem litterarum (Gregorii Papæ nempe, quarum partem num. 142 recitavi) ad idem se purgaturus invitaretur concilium, posito domno Hugone apud Viennam pro corporis curatione, nuntii præfati archiepiscopi venerunt ad eum, multis & maximis precibus & muneribus ad hoc eum flectere cupientes, & ob id ei in præsenti trecentas purissimi auri uncias, domesticis quoque ejus preciosa donaria offerentes, insuper & celamentum, ne ulli mortalium id proderent, jurare volentes, cum sex episcopis, quos ipse Remensis eligeret de suffraganeis suis, ei, ut se purgaret, concederet, remota inquisitione infamiæ. Addentes etiam, quod nec sperare poterant, sed tamen nihil intemptatum relinquere volebant, quod si ei solo * concederetur facultas se purgandi, inæstimabiles thesauros auri, & qui etiam numerum excederent, se juraturos, & insuper sacramentum, ne cui hoc proderent. Quod totum virilis ejusdem legati animus respuit. Et quia inexpugnabilem ejus erga pecuniam animum vidit, timens sibi, concilio interesse noluit. Atque hinc modo etiam, etsi res aliunde, ut constat, minime constaret, manifestum fit, justissime sane a Sancto nostro (in cujus idcirco honorem fusius hæc prosequi hic libuit) aliisque ecclesiæ Remensis clericis, qui cum eo Remis excesserant, multorum criminum insimulatum Manassem fuisse. Quod si enim hic reus non fuisset, si objecta diluere apte potuisset, utquid tanto conatu, tantis donis, tantis fraudibus judicium, in concilio a viris integerrimis minimeque suspectis ferendum, declinare studuisset? Sed rei seriem prosequamur.
[147] Cum tempus concilio Lugduni celebrando præstitutum advenerat, Bruno & Pontius, uti e Manassis verbis, num. 137 recitatis, colligitur, aliique ecclesiæ Remensis clerici, [sese contulit. Manasses in hoc exaucteratur,] hosque inter, ut apparet, etiam Manasses præpositus, concilio sese sistentes, eadem, quæ antea in concilio Augustodunensi, accusationum contra Manassem archiepiscopum capita exposuere, Patresque, hisce auditis ac lecta etiam, ut verosimile apparet, quam ad eos ex dictis Manasses miserat, Apologia, nec tamen, quas in hac ille, quod ad concilium non accederet, prætexebat, excusationibus admissis, simoniacum antistitem, tum quia, ut loquitur loco proxime cit. Hugo Flaviniacensis, se purgare noluit, tum quia audientiam Eduensis, Pictaviensis & ipsius Lugdunensis (concilii nempe) subterfugit, synodali judicio exauctoravere, hancque in illum prolatam sententiam ad Pontificem approbandam ac confirmandam misere. Accidit id, unde etiam celebrati concilii tempus liquet, inter anni 1080 tertiam Januarii diem & anni ejusdem septimam decimam Aprilis. Epistola enim supra ex parte huc transcripta, qua apud Labbeum loco cit. Gregorius Papa Manassem, ut ad concilium Lugduni celebrandum se conferat, instantissime hortatur, Tertio Nonas Januarii, Indictione tertia, quæ ex dictis annum 1080 designat, data notatur, aliaque epistola, qua itidem apud Labbeum tom. Conciliorum proxime cit., col. 241 latam in eodem concilio contra Manassem sententiam idem Gregorius confirmat, Indictione pariter tertia seu anno 1080, septima decima Aprilis die, ut notæ chronicæ, quas in fine exhibet, fidem faciunt, fuit conscripta.
[148] [Sanctumque in res suas epistola, qua hæc concilii sententia] Epistolam hanc integram, tum quod supra dictis lucem afferat roburque adjungat, tum quod ea Pontifex luculentum Sancti nostri in accusando Manasse æquitati testimonium præbeat, resque illius ab hoc in integrum jubeat restitui, e Labbeo loco cit. huc transcribo. His verbis concipitur: Gregorius episcopus, servus servorum Dei, Manassæ Rhemensi. Sciat fraternitas tua, quod depositionis sententiam, a legato nostro Diensi episcopo in Lugdunensi concilio religiosorum virorum consilio prolatam, & nos, dictante justitia, in Romana synodo Apostolica auctoritate firmavimus. Sed tamen contra morem Romanæ Ecclesiæ nimia, ut ita dixerim, misericordia ductus, adjunctis tibi Suessionensi, Laudunensi, Cameracensi, Catalaunensi episcopis vel eorum similibus cum aliis duobus, quorum testimonio æque confidamus, si de justitia confidis, & eos habere poteris, usque ad festivitatem sancti Michaëlis purgandi licentiam tibi indulgemus; ea videlicet conditione, ut Manassæ & Brunoni & ceteris, qui pro justitia contra te locuti fuisse videntur, rebus suis in integrum restitutis, usque ad Ascensionem Domini proximam Rhemensem ecclesiam a tua occupatione ex toto liberam deseras, & Cluniacum aut Casam-Dei cum uno clerico & duobus laïcïs, tuis stipendiis religiose victurus, secedas.
[149] [confirmatur, restituere a Pontifice jubetur.] Quod si facere volueris, prædicto Diensi episcopo prænuntiare procures, ut in ejus præsentia sacramento confirmes, de rebus prædictæ ecclesiaæ te nihil interim distracturum, nisi quantum tibi & prædictis sociis competenter suffecerit. Clericos autem, qui tanto tempore pro justitia exilium passi sunt, in ecclesia secure Deo servire permittas. Et quoniam laboriosum tibi fuerit ad nos usque venire, concedimus, ut coram Diensi episcopo & abbate Cluniacensi, aut, si abbatem doesse contigerit, coram Amato, prædicto modo cum prædictis testibus de infamia te expurges. Quod si huic nostræ dispensationis præcepto obedire contempseris, scias, quoniam iniquitatem tuam ulterius portare non possumus, & depositionis sententiam, non solum immutabiliter permansuram, sed etiam nullam tibi audientiam in posterum relinguendam. Data Romæ decimo quinto Kalendas Maii, Indictione tertia. Epistola hæc, Gregorium sane summa erga Manassem benignitate indulgentiaque usum esse, fidem facit; verum hic, quæ illa præscribebat is Pontifex, obfirmato in criminibus animo, non implevit. Ac nominatim quidem nec Brunonem, nec alios Remensis ecclesiæ clericos, quos gravissimis damnis (adi num. 118 & seqq.) affecerat, in dignitates facultatesque suas, ut Pontifex epistola recitata injungebat, restituit; qui vero quantum ad Sanctum nostrum postea id factum fuerit, § sequens aperiet.
[Annotatum]
* soli
§ VIII. Qui & quando Sanctus in pristinum, aut etiam meliorem statum Remis restitutus fuerit, & an post suum sub Manasse ex hac urbe discessum, aut etiam umquam alias Parisiis docuerit.
[Pontifex, ut Manassæ exauctorato resistatur, datis ad diversos] Manasse, exauctorato Remensi archiepiscopo, non modo, ut jam docui, nihil omnium, quæ ei epistola, § præcedenti huc transcripta, Gregorius præceperat, implente, verum etiam eo furoris delapso, ut, quem simoniace acquisierat, jamque tum jussi Pontificii, tum sententiæ, in concilio Lugdunensi contra se latæ, vi dimittere debuerat, episcopatum armis etiam sibi servare aut certe bona ejus sibi asserere niteretur, Pontifex, hominis impietati mature occurrendum ratus, quatuor diversas una eademque vigesima septima Decembris die, non diu admodum, ut apparet, post celebratum, in quo Manasses exauctoratus fuerat, Lugdunense concilium, ac proin anno 1080 scripsit epistolas, unam scilicet ad clerum & populum Remensem, alteram ad Hebolum, seu, ut alibi etiam scriptum invenitur, Ebalum aut etiam O Ebalum, Reciacensem comitem, tertiam ad episcopos archidiœcesis Remensis suffraganeos, ac quartam denique ad Philippum, Francorum regem. Et universim quidem litteris illis, ut Manassem pro episcopo non amplius habentes, successorem ei sufficerent, omnibus & singulis enixissime commendabat; nominatim autem clerum & populum, uti etiam comitem Ebalum & ecclesiæ Remensis suffraganeos, ut Manassæ, tamquam invasori injusto, pro viribus resisterent, serio monebat, Philippo etiam, Francorum regi, ne, quam clerus & populus ecclesiæ Remensis facturus erat, electionem impediret, auctoritate Apostolica injungens. Epistolæ illæ omnes exstant apud Labbeum tom. X Concil., col. 264 & tribus seqq. Prioris verba, huc potissimum facientia, quod simul Manassem, cum in concilio Lugdunensi exauctoratus jam fuisset, epistolamque, § præcedenti huc transcriptam, a Pontifice accepisset, male acquisitum Remensem archiepiscopatum armis sibi servare thesaurosve ejus diripere, conatum adhuc fuisse, edoceant, huc transcribo.
[152] [litteris mandat,] En illa: Quam itaque (sententiam in Manassem in concilio Lugdunensi latam) diligenter perserutantes & pro magnitudine iniquitatum ejus (Manassis) justissiman fuisse approbantes, eo tenore in Romana synodo confirmavimus rogatu multorum fratrum, ut, concessis sibi induciis, si posset, ad expurgandum se de objectis veniendi licentiam haberet ac liberam de se agendi facultatem; ita tamen ut interim regimini ipsius ecclesiæ cederet, & in Cluniacensi vel in aliquo religioso monasterio degeret, ut, cujus obedientiæ quantæque humilitatis esset, probaretur. Verum (sicut vos ipsi scitis) non solum huic diffinitioni non obedivit, sed ad contemptum interdictionis nostræ ecclesiam vestram invadere ac impudenti devastatione confundere præsumpsit; utpote quam non per ostium, ut pastor, sed aliunde, ut fur & sævissimus prædo, intravit; ad hoc scilicet, ut gregem dominicum mactet & perdat, non ut vigilantia pastoris protegat & defendat. Siquidem adeo in immensum actuum suorum tetendit iniquitas, ut dignissime damnationi atque excommunicationi subjaceat, ita ut in perpetuum nullam restitutionis suæ spem concipere debeat. Quapropter Apostolica vos auctoritate monemus, ut perversis actibus ejus in nullo communicetis, imo ut tollatur de medio vestrum, & in interitum carnis suæ tradatur satanæ, ut spiritus salvus sit, sibi modis omnibus resistatis. Detis etiam operam, ut communi consilio parique voto, assentiente vobis prædicto confratre nostro Diensi episcopo, patrem vobis secundum Dominum eligatis. Nec Gregorius, qui, ut hæc ejus verba fidem faciunt. Manassem Remis pulsum præterea volebat, voto fuit frustratus; etenim ecclesiæ Remensis non tantum populus & clerus, sed & primates in simoniacum jamque exauctoratum antistitem insurrexere, eumque ex usurpata cathedra ejecere.
[153] [sedeque simoniacus ille antistes dejicitur:] Docet id Guibertus de Novigento, auctor synchronus, jam pluries laudatus, verbis num. 110 de Manasse huc transcriptis proxime isthæc sequentia subjungens: Quem (Manassem nempe) postmodum proceres, clerus atque Burgenses, cum ab Hugone (qui Diensis agnominabatur) archiepiscopo (postea scilicet facto) Lugdunensi, Apostolicæ Sedis legato, viro in fœnore justitiæ clarissimo, ereberrimo anathemate feriretur, & ille manu militari thesauros ecclesiæ dilapidare niteretur, a sede, quam male obsederat, pepulerunt, & exilio relegatus æterno, cum se ad excommunicatum tunc temporis Henricum imperatorem ipse etiam excommunicatus contulisset, hac illacque oberrans sine communione postremo defungitur. Ita Guibertus: licet autem, an, quod hic innuit, Manasses in excommunicatione, qua ob crimina pertinaciamque præcipue a Pontifice fuerat percussus, vitam finierit, non immerito ex iis, quæ Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 8, pag. 655 & seqq. observant, in dubium queat revocari, ambigendum tamen non est, quin, quod hic pariter tradit, simoniacus ille antistes a clero, populo & optimatibus e Remensi cathedra fuerit ejectus; id enim vere factum, qui rem examinarunt, eruditi omnes unanimi consensu affirmant, nec ullum, uti in casu præcedenti fit, scriptoris synchroni aut etiam subæqualis testimonium, quod in contrarium utcumque faciat, potest afferri. Atque ea quidem Manassis expulsio, utpote epistolis, a Pontifice (adi num. 151) vigesima septima Decembris anno 1080 datis, aliquanto, ut dubitari vix potest, posterior, citius verosimillime, quam anno 1081, non evenit; serius autem etiam non evenisse, liquet ex eo, quod Rainaldus du Bellai, ut Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 9, col. 75 docent, anno 1083 ad Remensem cathedram, cum hanc post Manassem expulsum Elinandus, Laudunensis episcopus, biennio tenuisset, fuerit evectus.
[154] Sermonem modo de Sancto nostro resumamus. Pulso, [quo facto, Sanctus in statum pristinum, uti e funobri] ut nunc expositum, simoniaco antistite Manasse, Bruno Remos rediit, ibique in statum pristinum ac forte etiam meliorem fuit restitutus. Rem sic probo: Titulus funebris, ei ab ipsa cathedrali Remensi ecclesia, cujus sane præposito Manassæ pluries hic laudato canonicisque apprime notus erat, consecratus locumque inter recudendos 52 obtinens, sic habet:
Hic Pater eximius fundator relligionis
Exemplar sese fratribus exhibuit,
Dans illis formam spernendi vilia mundi,
Cælestis patriæ premia dum sequitur,
Pro cujus culpa non credimus esse gemendum,
Quem jam gaudentem credimus in requie.
Nam si cui Sancto requiem bona vita meretur,
Huic quoque pro meritis summa datur requies;
Qui cum multimode nostra polleret in urbe,
Solamenque suis atque decus fieret,
Cumque faveret ei fortuna per omnia, jamque
Hunc præferremus omnibus, & merito;
Namque benignus erat, omnique peritus in arte,
Facundusque satis divitiisque potens;
Omnia postposuit Christo, nudumque secutus
Christum, cum multis suscipit hunc eremus.
Propterea requiem sibi credimus esse paratam.
Si tamen ulla levis hæsit ei macula,
(Nam patet in terris nullum sine labe morari)
Hanc Deus abstergat dando sibi veniam.
[155] Sanctus ergo, uti hi versiculi apertissime produnt, [ecclesiæ cathedralis Remensis titulo liquet,] eo ipso tempore, quo in civitate Remensi auctoritate ac divitiis, maxime ei arridente fortuna, plurimum valeret, in eremum, hisce abjectis, secessit. Id autem nec tempori, quo Remis ante suum ex hac urbe ob nefandos Manassis archiepiscopi mores discessum versatus est, nec itidem tempori, quod hunc inter & Manassis e cathedra Remensi ejectionem intercessit, potest congruere. Etsi enim Sanctus eo tempore, quo Remis, Manassem vitans, nondum excesserat, prospera ibidem fortuna diu usus fuerit, tum tamen, uti apud omnes in confesso est, in eremum, divitiis relictis, non secessit; quod autem ad tempus, quod inter ejus ex urbe Remensi discessum, anno ex supra dictis 1076 aut sequenti illigandum, & Manassis e sede Remensi expulsionem medium cucurrit, modo pertinet, Sanctus tunc Remis versatus non est, nedum divitiis ibidem floruit, uti pronum est eruere partim ex supra dictis, partim ex Gregorii VII Papæ epistola, num. 148 & seq. huc transcripta, annoque ex ibidem dictis 1080 data, in qua is Manassæ archiepiscopo, in concilio Lugdunensi ex dictis jam exauctorato præcipit, ut Manassæ & Brunoni res suas in integrum restituat, clericisque, tanto tempore pro justitia exilium passis, quorum unus erat Sanctus noster, in ecclesia secure Deo servire permittat. Restat ergo, ut, Brunonem secunda gavisum esse Remis fortuna, tuncque inde in solitudinem secessisse, unice, ut consideranti patebit, congruat tempori, quod Manassis e cathedra Remensi expulsioni successit.
[156] [restituitur. Id sub Rainaldo episcopo non evenit.] Quare Sanctum tunc in pristinum aut forte etiam meliorem statum Remis restitutum fuisse, indubitatum est. Verum idne statim a Manassis expulsione anno ex dictis 1081 facta, evenit? Sunt, qui rem in tempus, quo Remensem cathedram Rainaldus du Bellai, ad hanc anno 1083 primum evectus, jam occuparat, differendam contendunt. Verum horum opinio admittenda verosimiliter non est. Sanctus enim, cum in statum pristinum esset restitutus, ad cathedram etiam Remensem, quod sub Rainaldo fieri ex dicendis non potuit, expetitus seu postulatus, antequam in eremum secederet, verosimiliter fuit, uti jam nunc ostendo: Hugo Diensis, Sedis Apostolicæ legatus, in epistola sua ad summum Pontificem post concilium Augustodunense anno 1077 aut seq. data supraque num. 119 & tribus seqq. hac transcripta, sub finem de Manasse præposito & Brunone ait: Hos, rogamus, ecclesiæ Remensi destinate; Quibus verbis Pontificem rogasse videtur, ut alterutrum, Brunonem videlicet vel Manassem præpositum in locum Manassis archiepiscopi, quem exauctorandum verosimiliter putabat, sufficiendum curaret. Quare verosimile apparet, eumdem legatum, pulso jam Manasse, apud clerum & populum Remensem, cui Pontifex, ut communi consilio parique voto, assentiente ipsis Hugone Diensi legato suo, novum Manassæ exauctorato episcopum substituerent, data sub anni (adi num. 151) 1080 finem epistola commendarat, summo studio egisse, ut vel Brunonem vel Manassem præpositum sibi eligerent episcopum.
[157] [Sub hoc enim Sanctus, quod tamen factum e diversis] Hinc porro in eam, quæ & Tractatus de S. Brunone, a Cartusianis hujatibus mecum communicati, auctori placet, opinionem inducor, qua verosimile puto, apud multos e populo & clero Remensi, habito sese inter de novi episcopi electione tractatu, ratum ac fixum fuisse, Sanctum nostrum, cum in eremum secessit, episcopum eligere, idque indicari tum hisce, quibus funebris ecclesiæ cathedralis Remensis Titulus, proxime huc transcriptus constat, versiculis:
Cumque faveret ei fortuna per omnia, jamque
Hunc præferremus omnibus, & merito;
Omnia postposuit Christo, nudumque secutus
Christum cum multis suscipit hunc eremus;
tum etiam aliis hisce, quos alter ecclesiæ Remensis catedralis titulus, inter recudendos 53, complectitur,
Ut servire Joseph dominæ contempsit amori,
Et fugit amplexus incestos mente virili,
Sic contempta jacet, Bruno, tibi gloria mundi,
Amplecti dum te cuperet, tibi brachia tendens,
Multas mundus opes, multos ostendit honores,
Tuque fuga lapsus, pompali veste rejecta,
Amplectens eremum vestiris sorte beata.
[158] Adhæc ut in dicta opinione magis magisque confirmer, [titulis ejus funebribus apparet,] etiam facit funebris Titulus 146, in quo ecclesiæ S. Mariæ cathedralis Rothomagensis canonici Brunonem celebrant hunc in modum:
Ecclesiæ sanctæ totius lugeat ordo,
Humani generis flens irreparabile damnum,
Mundo decessit mundani victor honoris,
Bruno pater, sanctæ fundator relligionis,
Cujus tanta piam vitam commendat honestas,
Ut sit eum cuiquam non æquiparare potestas.
Ipse fuit sapiens, vir nobilis, indole fulgens,
Imbutus fonte totius Philosophiæ;
In quo cum virtus probitatis viva niteret,
Glorificos fasces, qua promeruisse valeret,
Proculcator opum, cunctorum spretor honorum,
Et mundi stultam pede contudit ambitionem,
Et studio sanctam fundavit relligionem.
Mundum declinans, mundi sublimia vitans
Elegit potius privata degere vita.
Etsi enim ad Rhegiensem episcopatum, quem Sanctus, cum ad eum, uti infra docebo, electus seu postulatus fuisset, recusavit, versiculis hisce forsitan alludatur, ad futuram tamen in Remensem archiepiscopum electionem, quam Sanctus, in eremum secedens, studiose evitarit, verosimilius idcirco puto alludi, quod in recitatis versiculis honorum opumque contemptui, a quo Bruno in iis laudatur, mox subdatur, a qua pariter laudatur, mundi fuga, hæcque Sancti ad archiepiscopatum Rhegiensem electionem subsecuta non sit, sed præcesserit.
[159] Sanctum itaque, cum in eremum secessit, ac proin in pristinum statum aut forte etiam meliorem Remis jam fuerat restitutus, [in episcopum Remensem postulari nequiit; quod cum non nihil citius,] fuisse a multis tum cleri, tum populi in civitatis hujus antistitem desideratum, imo etiam reipsa, ni id præsciens abiisset, eligendum, ex omnibus jam adductis in medium sat verosimile apparet. Jam vero, cum id ita sit, nec tamen (adi Galliæ Christ. auctæ scriptores tom. IX, col. 77) ante annum 1096, quo Bruno in eremum jam dudum ex dicendis sese receperat, Rainaldus, jam inde ab anno 1083, ut supra docui, ad cathedram Remensem evectus, obierit, consectarium fit, ut, hoc jam antistite, Sanctus ad Remensem cathedram expeti seu postulari nequierit, ac proin, ut citius tum id, tum ejus in pristinum, aut forte etiam meliorem statum restitutio acciderit. Verum quanto quidem temporis spatio tum hæc, tum Sancti ad cathedram Remensem postulatio, factam Rainaldi ad eamdem promotionem antecessit? Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. IX, col. 75 sic scribunt: Manasse (simoniaco scilicet, de quo supra, Remensium antistite) exauctorato, fama est Brunonem, quem ille beneficiis spoliaverat, a multis (in episcopum nimirum) expetitum, quod doctrina morumque gravitate in ecclesia Remensi pridem enituisset. Sed Elinandus Laudunensis episcopus tam donis quam amicorum studio archiepiscopatum a rege (Francorum Philippo) acceptum duos circiter annos tenuit, ab anno 1081 scilicet ad annum 1083. Hic tamen post multam pecuniæ vim consumptam monitus est a summo Pontifice, ut alterum beneficium abdicaret, eo quod uxorem quis habens aliam superinducere nequaquam posset. Tanta ille cupiditate flagrabat, inquit Marlotus, ut dixisse tradatur, non se parciturum labori, si summum pontificatum quoquomodo assequi posset.
[160] [etsi forte non prius, quam Helinando.] Quod si ergo fama, quam hic Galliæ Christianæ auctæ scriptores laudant, veritati consonet, Sanctus noster statim a Manassis simoniaci expulsione & in statum pristinum aut eo etiam meliorem restitutus, & ad cathedram Remensem fuerit postulatus seu expetitus. Et sane, cum Gregorius, qui tunc Romanam cathedram occupabat, populo cleroque Remensi, ut Manassæ expulso novum antistitem substituerent, epistola sub anni 1080 (videsis num. 151) finem commendarit, statim a Manassis expulsione de novo eligendo antistite, ac nominatim de Sancto nostro assumendo cogitatum actumque fuisse, sat verosimile apparet, maxime cum tunc id factum, publica etiam, ut Galliæ Christianæ auctæ scriptores loco proxime cit. produnt, fama feratur. Attamen res certa non est; cum enim Elinandus Remensis archiepiscopatus obtinendi avidissimus exstiterit, fieri potest, ut statim a Manassis expulsione archiepiscopatum illum sibi conferri, a Francorum rege Philippo amicorum ope & pecunia obtinuerit, locumque ac tempus tunc tractandi de novi antistitis electione clero & populo Remensi regio subsidio suffultus penitus ademerit.
[161] [qui post Manassem biennio Remensem sedem tenuit,] Audi, qui de Elinando seu Helinando, unde etiam, hunc vere Remensem archiepiscopatum biennio tenuisse, docemur, Guibertus, auctor synchronus, lib. 3 de Vita sua, cap. 2 loquatur: Helinandus, inquit, vir admodum pauperis domus & obscure progenitus, literatura pertenuis, & persona satis exilis, cum per notitiam Gualteri, comitis senioris Pontisarensis, de cujus comitatu gerebat originem, ad gratiam Eaduardi Anglorum regis pertigisset, (uxor enim sua cum prædicto comite sibi necessitudinem, nescio quam, crearat) capellanus ejus fuit; & quia Francicam elegantiam norat, Anglicus ille ad Francorum regem Henricum eum sæpius destinabat. Cum quo rege, quia multum erat cupidus & episcopatuum venditionibus assuetus, largissimis lenocinantibus xeniis egit, ut, si quispiam episcoporum Franciæ decederet, pontificalibus infulis ipse succederet. Is enim in capellania regis ac reginæ positus, quoniam Anglia infinitis eo tempore florebat opibus, multos pecuniarum montes aggesserat, ideo, arridente ei præfata largitionum causa, vox ejus apud Henricum regem exaudibilis erat. Quod & factum est: Lauduno enim invectus, quia non æstimatione parentum, non scientiæ literarum se valiturum putabat, in opulentia, quæ plurima suppetebat, & quam cautissime dispensare didicerat, & dapsilitate spes fuerat. Ad ornandas igitur & extruendas se vertit ecclesias, &, cum multa pro Deo videretur facere, evidentissima tamen dabat indicia, se solos inde favores, solam nominis dilatationem in bene gestis quærere. His etiam ipse artibus Remensem archiepiscopatum insedit, quem cum, dilapidatis penes regem Philippum, hominem in Dei rebus venalissimum, magnis censibus, biennio obtinuisset, a Domino Papa audivit, quia uxorem quis habens alteram superinducere nequaquam possit. Consulenti plane cuidam se cur eo tenderet, dixit, quia, si etiam Papa fieri possit, haud quaquam dissimularet.
[162] Cum igitur Elinandus, uti ex his Guiberti verbis intelligitur, [asserto fuo in hanc juri cedente,] vir fuerit maximæ ambitionis, qua fiebat, ut pecuniis, a quibus ei optime prospectum erat, summas quasque ecclesiæ dignitates beneficiaque sibi comparare minime formidaret, largitionibus sane eum, ne ullus posset a clero populoque Remensi de successore in Manassæ exauctorati locum sufficiendo tractatus haberi, statim ab hujus expulsione apud Philippum, Francorum regem, effecisse, vero neutiquam apparet absimile, maxime cum eum, quo minus post Manassæ expulsionem novi Remensis archiepiscopi electio fieret, reipsa per biennium integrum obstitisse, apud omnes, qui de re hac scripsere, in confesso sit. Tractatus de S. Brunone, a Cartusianis hujatibus mecum communicati, auctor hujus lucubrationis suæ num. 20 sic scribit: Præfato Elinando (Laudunensi episcopo) juri, quod in archiepiscopatum Remensem sibi vendicabat, cedente, pax huic ecclesiæ redditur, reversisque sub anni 1083 finem vel sub initium sequentis ex suo exilio canonicis, a Manasse quondam expulsis, de pastore præficiendo clerus & populus serio agere cœperunt. Brunonem & Manassem præpositum a legato (Sedis Apostolicæ) Hugone electoribus propositos fuisse, par est credere, cum ipse legatus, ut vidimus supra, summo Pontifici utrumque jam eumdem in finem commendaverat: “Hos,” inquit, “rogamus, ecclesiæ Remensi destinate.” Deinde nostrum Patriarcham, in possessionem tum bonorum, tum dignitatum suarum jam restitutum, a multis expetitum fuisse, colligimus ex elogio ab ipsa (Remensi) cathedrali ecclesia, cui tunc, quando defunctus est Bruno, præfatus Manasses præpositus præsidebat, condito in hæc, num. scilicet 154 huc transcripta verba.
[163] Ita ille; qui, etsi anno primum 1084, contra ac aditæ a Rainaldo sedis Remensis tempus pati videatur, [evenerit, anno 1081 aut non multo post] de successore Manassæ sufficiendo a clero & populo Remensi actum forte fuisse, innuat, in episcopum tamen, ut tradit, tunc primum, cum Elinandus, quod anno 1083 factum, arrogato suo in archiepiscopatum Remensem juri cessit, a pluribus expetitum fuisse S. Brunonem, vero non apparet absimile. Ita autumo, quod Sanctus, cum ad episcopatum Remensem postulatus seu expetitus fuit, aliquanto jam temporis spatio, uti versiculi, e funebri ecclesiæ cathedralis Remensis Titulo num. 154 huc transcripti, innuere videntur, in pristinum, aut forte etiam meliorem statum restitutus, Remis degisset, hocque veritati non sat apte queat intelligi consonum, si statim a Manassis e sede Remensi expulsione fuerit ad hanc ipse postulatus seu expetitus. Porro etsi forte hoc ex jam dictis anno 1083 primum acciderit, Sanctus tamen, utpote qui aliquanto temporis spatio ante, pristino statui fortunæque redditus, Remis jam degerit, & forte ex dictis jam inde etiam ab anno 1081 ad archiepiscopatum Remensem postulatus fuerit, vel statim a Manassis expulsione, id est, vel ab anno 1081 vel non multo post Remos ab exsilio reversus pristinum honoris facultatumque statum, quod hic ostendendum erat, verosimiliter recuperarit. Nec est, cur opponas, Elinandum eo temporis spatio, quod a Manassis expulsione ad Rainaldi electionem excurrit, regis subsidio suffultum, ecclesiæ Remensis cathedram tenuisse, verosimileque non videri, sub hujusmodi antistite Brunonem Remos reverti ibique commorari voluisse; etsi enim Elinandus a simoniæ labe immunis non fuerit, in ecclesias tamen exstitit munificus, nec in clericos iniquus fuisse invenitur.
[164] [pristino statui restitutus Remis verosimiliter fuit.] Is igitur (subdit verbis de Elinando num. 161 recitatis Guibertus) qualiscumque aut ambitione, aut quacumque alia humanitate apud se extiterit, in hoc ei honor omnino asservandus est, quod & libertatem Ecclesiæ magnifice tuitus sit, & tam ipsam (Laudunensem nimirum) sedem, quam appendices ejus ecclesias uberrima largitione provexit. Et dignum erat, ut externa ei bona suppeterent, quæ in Dominicarum domuum decore projicerentur. Cum ergo talis exstiterit Elinandus, non video, cur, eo Remensem cathedram tenente, Remos Bruno non rediisse, ibique versatus non esse sit credendus, maxime cum simoniacam hominis labem forsitan ignorarit. Quid si etiam Sanctus, ut Remos rediret, ab ipsomet Elinando invitatus fuerit? Sane cum ex dictis, ut in suas restitueretur, Gregorio VII, tunc summo Pontifici, maxime in votis fuerit, non inepte ac temere conjeceris, litteris aliove modo, ut pulsi a Manasse Remensis ecclesiæ clerici, ac proin etiam Sanctus noster, Remos in bona sua restituendi redirent, ipsummet Elinandum egisse, ad id scilicet impulsum, ne, si secus faceret, Remensem sibi maxime cupitum archiepiscopatum, quem regio favore non sat recte obtinuerat, Pontificia auctoritate, ut postea factum, amitteret.
[165] [Cum id fieret, Parisiis nondum docuerat,] Verum sunt, qui Sanctum, antequam statui pristino redderetur, ab anno 1081, imo etiam ab anno 1076 circiter, quo Remis ob improbos Manassis mores excessit, Parisios concessisse, ibique ad annum usque 1082, quo doctoris ad tempus redivivi, qui sese damnatum e feretro proclamarit, prodigium evenerit, docuisse contendunt. Et mox quidem Sanctum, qui tamen ex dictis ab anno circiter 1076 ad annum 1078 aut etiam sequentis initium apud Ebalum comitem commoratus est, a suo ex urbe Remensi ob improbos Manassis mores excessu Parisios se contulisse, ibique docendi munus, quod tamen an antea umquam ibidem obiisset, admodum ex dictis est dubium, resumpsisse, Bulæus in Universitatis Parisiensis Historia tom. 1, pag. 468 existimat. Verum conjecturæ aliquot, argumentaque, quibus hanc opinionem suam utcumque firmare nititur, nihil plane, ut ex supra dictis liquet, evincunt; nunc autem discutiendum, an majoris ponderis sint alia, quæ tum ab hoc, tum ab aliis, Sanctum nostrum, si non statim ab anno circiter 1076 seu a suo ex urbe Remensi excessu, ab anno saltem vel 1079 vel ab altero e binis sequentibus Parisiis docuisse, volentibus, adducuntur in medium. Verosimile, aiunt, non est, Brunonem, tantum virum, tribus quatuorve aut etiam pluribus annis proxime ante suum in solitudinem recessum vitam plane otiosam egisse. Verosimile sane id non sit; per me licet. Verum cum Sanctus, ut supra docui, anno 1081 in pristinum statum Remis restitutus fuerit, quid si etiam scholarum præfecturam tunc recuperarit, hancque deinde ad suum usque in eremum discessum gesserit? Ita sane vitam, donec hic accidit, a dicto anno 1081 otiosam non duxerit, etsi etiam tunc Parisiis non docuisse statuatur. Nec anno 1079 & sequenti, quo utroque Coloniæ Agrippinæ inter ecclesiæ Cunibertinæ canonicos verosimilius ex supra dictis egit, otiosam tunc duxisse vitam est putandus, cum fieri queat, ut tunc tam in Psalmos, quam in S. Pauli Apostoli Epistolas, quas ambas sacræ Scripturæ partes eruditissimis, uti infra docebo, editis Commentariis illustravit, gnavam operam impenderit.
[166] Quod si id displiceat, Sanctumque duobus illis annis Coloniæ commoratum non fuisse, [neque umquam etiam alias ibidem docuisse videtur.] velis, nec sic, etiam hoc dato, fit consequens, ut Bruno, ni tum Parisiis docuerit, in otio vitam exegerit. Quid si enim tunc ad Dolense S. Mariæ monasterium secessisse, ibidemque docuisse, asseratur? Sane Sanctum vel tunc vel alias in monasterio illo decendi munere functum esse, aut certe, cum hoc Remis obiret, plurimos illius alumnos ibidem habuisse discipulos, dicendum apparet; religiosi enim cœnobii illius incolæ in Titulo funebri, inter edendos 169, quem Sancto inscripsere, ejus sese discipulos profiteri videntur hisce ad Cartusianos Calabrinos verbis: Prout vestra dignatur expetere sanctitas, & nos Dolensis cœnobii fratres, fraternitatis vestræ desolationi compassi, pro beati patris nostri ac magistri Brunonis anima devotissimarum orationum suffragia mox, ut ejus audivimus obitum, omnipotenti Deo persolvere curavimus. E vita itaque, quam Sanctus, ni anno 1079 & aliquot sequentibus Parisiis docuisse admittatur, in otio duxerit, ibidem eum tunc docuisse, concludi nullo modo potest. Imo vero Sanctum non tantum non tunc, sed nec umquam alias Parisiis docuisse, verosimillimum apparet. Tres enim scriptores synchroni, aut certe coævi, is scilicet, qui quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronicon contexuit, Guibertus de Novigento, & Tituli funebris, inter recudendos 173, quo Regulares Noliensis S. Vincentii ecclesiæ canonici Sancto parentarunt, auctor, fuisse illum (adi num. 7, 114, & 43) ecclesiæ Remensis scholarum magistrum aut innuunt, aut hoc nomine diserte distinguunt, scholarum etiam Parisiensium magistri titulo eumdem verosimillime distincturi, si has umquam ille, ut Remenses, docuisset. Accedit, nihil plane apud antiquum ullum paris auctoritatis ac fidei scriptorem uspiam inveniri, unde Sanctum Parisiis umquam docuisse, quoquo modo sit consequens.
[167] At vero Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor anonymus, [Contrarium nec ob insignem,] conjecturis tribus diversis, quibus, Brunonem Parisiis docuisse, Egassius Bulæus (adi, quæ huc spectantia num. 112, seqq. & alibi dicta sunt) perperam contendit, in medium adductis, ita ratiocinatur: Quartam possumus addere conjecturam, sumptam ex Titulis funebribus, quibus piæ sancti Brunonis memoriæ parentatum est ab omnibus fere ecclesiis & monasteriis Galliarum. Qui enim fieri potest, ut Vir per universum Franciæ regnum spectatissimus & nominatissimus, “ac in ecclesiis ejusdem regni” ut dicit Guibertus) “opinatissimus evaserit,” quandoquidem istud vix asseri valet de Remensi acadomia, quin potius de Parisiensi intelligatur, ad quam, velut regni sedem & Franciæ meditullium & celeberrimum emporium & academiarum reginam, magis congruum videbatur, ut tot amici & discipuli, qui ejus funebria celebrarunt, confluerent? De ecclesiis namque suffraganeis & monasteriis provinciæ Remensis non est dubium, eorum alumnos Remis sub Brunone studiis litterarum incubuisse. Cum vero lectitantur remotæ quæque ecclesiæ ejus obitum lamentis & fletibus prosecutæ, quales fuere Anglicanæ, Britannicæ, Normanicæ, Pictonicæ, Turonicæ, Sequaneæ & aliæ plurimæ, absurdum putamus dicere, omnes harum ecclesiarum alumnos Remis eruditos fuisse, cum hoc magis juxta mentem Bulæi videatur congruore Parisinæ academiæ, ad quam aliquando translatus fuerat.
[168] [quæ Sanctus inclaruit,] Sed quid dicemus de ecclesiis Parisiensibus, quæ obitum sancti Brunonis, quasi viri notissimi, celebribus planxerunt elogiis, videlicet ecclesia cathedralis sanctæ Mariæ, abbatia sancti Maglorii, abbatia sancti Germani de Pratis, abbatia sancti Dionysii, abbatia sancti Mauri Fossatensis & abbatia sancti Petri Latiniacensis? Nonne incongruum est, ut tot clerici, totque monachi, intra fontem scientiarum Parisinæ academiæ constituti, ad exteram diœcesim pro capessendis scientiis profecti fuerint? Et quod de Parisiensibus dicimus, id ipsum testamur de cæteris remotiorum cœnobiorum religiosis, quos Parisiis potius, quam Remis erudiri præstabat. Ita ille, Sanctum Parisiis docuisse, præcipue tum ex insigni, quam per universum Franciæ regnum babuit, quamque, ni Parisiis docuisset, habiturum eum non fuisse, autumat, nominis celebritate, tum ex ingenti, quæ eidem funebrium Titulorum inscriptione parentarunt, quæque illum, ni Parisiis docuisset, speciali modo cognituræ magistrumve habituræ fuisse, non videntur, ecclesiarum monasteriorumque multitudine conjiciens, aut etiam contendens. Verum non video, cur Sanctus, etiamsi numquam Parisiis, Remisque tantummodo docuisset, insignem illam, qua per universum Franciæ regnum, imo per plures etiam extra hoc sitas provincias late inclaruit, nominis celebritatem acquirere nequiisset. Numquid non a coævis Chronici Malleacensis, Fragmentique historici, a tempore Roberti ad Philippi regis mortem deducti, scriptoribus (adi num. 41 & seq.) Remensis appellatur, quod iis ex nominis fama, quam Remis tum discendo, tum docendo ac varia munia obeundo acquisiisset, unice fere notus esset?
[169] [nominis celebritatem,] Similine etiam forte de causa, veluti Parisiensis, notus fuerit? Si affirmes, scriptorem antiquum probatæque fidei vel unum, a quo Parisiensis vocetur, assignari postulo; quod si id, ut certe non poteris, facere non possis, unde tandem, qua Sanctus inclaruit, nominis celebritatem Parisiis, non autem Remis, docendo eum acquirere debuisse probabis? Adhæc Bruno ex unanimi fere eorum omnium consensu, a quibus Parisiis docuisse asseritur, id ibi munus non ante annum circiter 1076, quo ex dictis ob improbos Manassis mores urbe Remensi excessit, obire incepit; & tamen celeberrimi etiam, antequam urbe Remensi, cogente Manasse, excessit, nondumque proinde Parisiis docuerat, nominis exstitisse, a Guiberto de Novigento, auctore coævo, disertissime traditur. Bruno, inquit in Vita sua lib. 1, cap. XI, in ecclesiis Galliæ tunc (cum Manasses scilicet Remensem civitatem ante Sancti ex hac discessum nefandis suis moribus misere affligeret) opinatissimus cum aliis quibusdam Remensium clericorum nobilibus infamis illius (Manassis nimirum) odio excessit ab urbe, Remensi nempe. Sanctum itaque, quamvis etiam Paristis numquam docuisset, ingentem, quam sibi peperit, nominis celebritatem acquirere potuisse, illi ipsi etiam fere omnes, qui eum Parisiis docendi munere functum volunt, debent admittere. Accedit, quod & iis, qui Sanctum, priusquam Remis sub Manasse excederet, Parisiis docuisse contendunt, responderi potest, Brunonem e solis, quos composuit, eruditissimis in Psalmos & S. Pauli Epistolas Commentariis, latissime forsan, cum obiit, jam vulgatis, celeberrimi nominis esse potuisse, etsi interim non Parisiis, imo nec Remis umquam docuisset.
[170] Quod modo ad ingentem, quæ Sanctum funebrium Titulorum inscriptione celebrarunt: [nec ob ingentem, quæ tamen, quanta e Titulis funebribus] ecclesiarum cœnobiorumque multitudinem spectat, consequens ex hac non est, ut non tantum fama, sed & speciali quodam modo, ut laudatus Cartusianus anonymus velle videtur, Sanctus noster iis omnibus notus fuerit, magisterve exstiterit. Etenim non solis, quibus tali modo notus esset, magisterve exstitisset, ecclesiis monasteriisque mortem ejus religiosi Calabrinæ carthusiæ seu eremi incolæ, preces pro defuncti anima flagitantes, annuntiavere. Liquet id ex encyclicæ, qua hoc fecerunt, epistolæ initio, quo, quibus hæc destinetur aut ad quos deferenda sit, verbis sequentibus innuitur: Primo loco, quem primatem & caput in Ecclesia credimus, & confitemur, Apostolicæ Sedis Præsulem, totamque illam principalem curiam humiles eremitæ Calabriæ monasterii sanctæ Dei Genitricis Mariæ, cujus fundator pater Bruno fuit & prælatus, dum in carne viveret, debita subjectione veneramur & salutamus, sanctique Patris nostri obitum pridie Nonas Octobris denunciamus, ut meritis eorum & precibus adjuvetur apud Deum. Salutamus quoque universam sanctam Ecclesiam in ordinibus & professionibus suis, canonicos, monachos, heremitas, Deo dicatas sanctas virgines; quibus & omnibus spirituali præsentia prosternimur, ut defuncti Patris nostri memores esse velint, ut dilectæ illi animæ, si adhæsit macula, cum non sit justus, qui non peccet, multiplicatis intercessoribus & precum instantia detergatur & transeat ad requiem. Ad quæcumque itaque, uti ex hoc textu intelligitur, monasteria ecclesiasque, sive Sanctum nossent, sive non, epistola encyclica, mortis ejus nuncia, missa fuit; ut ex Responsoriarum ad hanc seu Titulorum funebrium, quibus Sancto parentatum fuit, multitudine ingenti, utpote ab iisdem monasteriis ecclesiisque profecta, argui non possit, hisce illum omnibus speciali quodam modo notum, magistrumve fuisse. Quare, etsi darem, Sanctum nostrum, ni Parisiis docuerit, monasteriis illis omnibus ecclesiisque nec speciali modo notum, nec megistrum existere potuisse, nondum propterea consectarium fuerit, ut reipsa ille umquam Parisiis docuerit.
[171] Nec quidquam ad rem facit, plures Parisienses ecclesias S. Brunonis, [arguitur, non fuit, discipulorum multitudinem] veluti viri sibi notissimi, obitum celebribus planxisse elogiis; fieri enim potest, ut hoc illæ fecerint, quod, etsi iis, non facie aliove, quo magistri solent discipulis, speciali modo, fama tamen, utpote qui maxima ex dictis nominis celebritate inclaruerit, notissimus exstiterit. Idem etiam de nonnullis aliis ecclesiis, monasteriisque, quæ Sancti, veluti viri sibi notissimi, obitum luxere, esto judicium; etsi autem etiam e Titulis funebribus, quibus Sancto parentatum fuit, saltem nonnulli a personis, quibus etiam facie aliove speciali modo notus fuerit, magisterve exstiterit, ei sint inscripti, nihil tamen cogit, ut hosce sub illo, non Remis, sed Parisiis studuisse admittamus. Utquid enim Sanctus plures etiam extraneos habere Remis discipulos nequievit? Sane seculo XI, quo Bruno floruit, diversæ diversarum urbium ecclesiaramque scholæ, uti Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 9, pag. 30 & seq. docent, pro nominis celebritate, qua earum magistri gaudebant, vel magis vel minus ab extraneis alienigenisque frequentabantur; quare, cum Sanctus, dum summum Remensium scholarum didascalum ageret, doctrinæ fama, uti ex supra dictis satis liquet, non solum per universam Galliam, verum etiam per plures remotas regiones alias celeberrimus exstiterit, dubitandum non est, quin ad sese Remos attraxerit multitudinem ingentem non modo indigenarum, verum etiam extraneorum alienigenarumque, quo sub clarissimi nominis magistro litteris operam darent.
[172] [admittendunt est, uti nec ob Parisiense prodigium,] Atque ex his imprimis Odonem seu Ottonem, summum postea sub Urbani II nomine Pontificem, Robertum a Burgundia, Lingonensem episcopum, aliosque tres viros illustres, § V recensitos, exstitisse existimo tum ob jam dicta, tum quod nihil plane, ut alibi potius, quam Remis studuisse credantur, possit afferri. Imo vero, quod ad Urbanum nominatim spectat, Remis potius hic, quam alibi, studuisse idcirco est dicendus, quod & Remis aliquamdiu fuisse versatum, & ecclesiæ metropolitanæ canonicum ibidem egisse, aliunde habeatur perspectum, uti apud Ruinartium tom. 3 Operum scriptoris hujus & Mabillonii posthumorum videre licet. Atque ita futurum modo spero, ut, qui omnia hactenus adducta rite expenderit, necesse non esse existimet, ut Sanctus vel ob nominis, qua inclaruit, celebritatem, vel ob discipulorum, eorumve, quibus speciali modo notus fuerit, multitudinem Parisiis aliquando docuisse admittatur, repugnantibus, quæ supra in contrarium adduxi, argumentis. At vero, inquies, Sanctus saltem tunc, cum in solitudinem, sociis nonnullis sibi adjunctis, secessit, Parisiis docuit. Ita enim a scriptoribus non paucis memoriæ proditum existimatumque fuisse invenitur. Ita omnino habet: verum hi Sancto coævi minime sunt, nec hæc, quam tenent, placet opinio, tum quod ex dictis Sanctus nullo umquam tempore Parisiis docuisse, videatur, tum etiam, ac maxime quidem, ex eo, quod Bruno, cum in eremum secessit, non Parisiis, sed Remis, in pristinum, ac forte etiam meliorem statum aliquamdiu jam restitutus, summos inter fortunæ secundæ favores commoratus fuerit, uti ex iis præcipue, quæ num. 154 & binis seqq. in medium adduxi, studiosus lector facile perspiciet.
[173] [cui etsi accidisse detur, Sanctus, Parisiis non docæas,] Hinc porro, etsi etiam horrendum illud prodigium, quo doctor Parisiensis, primo se accusatum, secundo judicatum ac tertio tandem condemnatum, e feretro proclamarit, Parisiis, quod infra discutiam, reipsa accidisset, veraque, ob quam Bruno in solitudinem secesserit, causa exstitisset, hunc tamen tum, cum illud accidit, ibidem docuisse, admitti idcirco nondum posset. Cum enim Sanctus, Remis post Manassis archiepiscopi expulsionem in res suas seu facultates pristinas restitutus, civitatem illam non amplius, domicilium alibi fixurus, ante suum in solitudinem discessum reliquisse videatur, consectarium est, ut, si eo tempore, quo dictum prodigium acciderit, seu anno circiter 1082 Parisiis docuit, in pristinas suas facultates Remis restitutus tum nondum fuerit, ac proinde, ut in hasce illum, cum id equidem, antequam in solitudinem secoderet, ex dictis sit factum, restitui tandem post præfatum prodigium contigerit. Verum præterquam quod Sanctus Remis ante annum 1082 pristino statui ac forte etiam meliori redditus verosimilius ex dictis fuerit, id post prodigium illud accidisse, idcirco præterea non videtur, quod, cum Bruno in opinione eorum, qui prodigium propugnant, seculo valedicere firmissime ex hoc statuerit, propositumque, rebus utcumque compositis, exsecutus fuerit, parum verosimile appareat, fuisse illum, viso prodigio, passurum, nedum curaturum aut etiam Remos adituram, ut, quas ibidem sub Manasse amiserat, facultates dignitatesque recuperaret. Quare si pro vero, quod infra, ut dixi, examinabo, admitti debeat præmemoratum prodigium, verosimilius quidem id ob jam dicta, S. Brunone, Parisiis non docente, sed tantum, sive ut amicos inviseret, sive aliam quamcumque ob causam ibidem præsente, acciderit.
[174] Nec est, cur id cuiquam mirum noviterve confictum videatur; [sed casu dumtaxat ibidem existens adstitevit.] etenim ex ipsomet quinque primorum Cartusiæ Majoris Priorum Chrocico, seu ex edendo, quod in hoc continetur, Sancti nostri (adi § 1) sub Vitæ nomine elogio, ante cujus auctorem doctoris redivivi, quod Parisiis contigerit, prodigium nemo litteris consignasse putatur, colligendum videtur, S. Brunonem ei, cum casu dumtaxat Parisiis versaretur, adstitisse. Audi, qui, prodigio illo narrato, num. 5 loquatur: Ea tempestate, inquit, erat ibi (Parisiis nempe eo, quo prodigium accidit, loco) magister Bruno, natione Theutonicus, de civitate Colonia non obscuris parentibus natus, ecclesiæ Remensis canonicus & ibidem scholarum magister in Theologia, qui, supra scriptis vocibus (doctoris nempe, sese damnatum, e feretro vociferati) salubriter territus atque compunctus allocutus est quosdam socios ibi præsentes &c. Ita antiquior illa Sancti Vita, cujus auctor anonymus S. Brunonem utique, si eum, cum prodigium, quod narrat, Parisiis docuisse existimasset, scholarum non Remensium, uti verbis recitatis facit, sed Parisiensium magistrum vocaturus fuisse videtur, cum de re, quæ & Parisiis gesta sit, & quæ ibidem a Sancto docente fuisset conspecta, sermonem instituat. Quod autem non tantum Puteanus, aliique, qui seculi XVI initio floruerunt, S. Brunonis biographi, verum etiam seculi XIV & XV scriptores, infra laudandi inveniantur, qui Sanctum nostrum eo ipso tempore, quo prædictum prodigium Parisiis contigisse, memorant, ibidem docuisse, memoriæ prodant, aut certe eo loco, quo id faciunt, scholarum Parisiensium magistrum appellent, fuisseve innuant, factum reor ex eo, quod, cum prodigium istud Parisiis contigisse aut alicubi legissent, aut traditione secum communicata accepissent, Sanctum inde, utpote quem simul præsentem prodigio adstitisse, scholarumque magistrum egisse invenirent, ibidem tunc docuisse judicarint, etsi interim id apud scriptores Sancto vel synchronos vel etiam dumtaxat subæquales litteris consignatum non reperirent.
§ IX. An a Guiberto de Novigento vera S. Brunonis in solitudinem secessus causa assignetur, & an ad hunc præter emissum monachici habitus induendi votum ratione alia graviori Bruno indiguerit.
[Quos Guibertus narrat, improbi Manassis mores] Launoius, qui edita de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione prodigiosam doctoris Parisiensis anastasim commentis accenset, veram conversionis seu secessus S. Brunonis in eremum causam a Guiberto de Novigento, auctore coævo, lib. 1 de Vita sua, cap. XI tradi affirmat. Integrum Guiberti textum, quem Launoius hunc in finem Dissertationis laudatæ cap. 1, § 4 recenset, huc non transcribo, sed ea dumtaxat illius verba, quæ ad conficiendum, quod Launoius vult, facere utcumque queunt. Sunt autem hæc: Fuit non longe ab his diebus Bruno quidam in urbe Remensi vir & liberalibus instructus artibus & magnorum studiorum rector, qui conversionis initia ex subjecta nactus occasione dignoscitur. Manasses quidam post Gervasii famosissimi archiepiscopi decessum prædictæ urbis regimini simoniace se intrusit, vir quidem nobilis, sed nihil prorsus serenitatis, quæ prima ingenuitatem decet, habens. Tantos enim fastus ex illa novitate conceperat, ut regias peregrinarum gentium majestates, imo majestatum ferocitates imitari videretur… Is igitur cum milites summopere affectaret, clerum negligeret, dixisse aliquando refertur; “Bonus, ait, esset Remensis archiepiscopatus, si non Missas inde cantari oporteret.‘ Hujus ergo mores prorsus improbos, & stupidissimos habitus eum omnis honestus horreret, Bruno tunc in ecclesiis Galliæ opinatissimus cum aliis quibusdam Remensium clericorum nobilibus infamis illius odio excessit ab urbe, Remensi nimirum.
[176] [secessus Sancti in eremum, uti rationes,] Hactenus Guibertus; verum anne ita veram, qua S. Bruno in eremum pulsus fuerit, causam commemorat? Ita omnino, ut dixi, autumat laudatus Launoius, ac præcipue quidem tum, quod ex ejus opinione Sanctus noster, cum ob improbos Manassis mores Remis excessit, statim sese in eremum receperit; tum quod, ut putat, Sancti ex urbe Remensi discessum habita ab eo, quam supra jam memoravi, cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo de falsis mundi oblectationibus collatio præcesserit. Verum nec Sanctus, cum Remis ob improbes Manassis mores excessit, statim sese in solitudinem abdidit, nec illius ex urbe Remensi discessum collatio memorata præcessit. Utrumque e solis fere supra jam dictis satis liquet. Ac primo quidem cum Sanctus, ut num. III dilucideprobavi, anno 1076 aut sequenti Manassis vitandi causa Remos deseruerit, certeque, uti infra ostendam, ante annum 1081 in eremum, seculo relicto, non abierit, mox hoc illum a suo ex urbe Remensi ob improbos Manassis mores excessu non fecisse, manifestissimum est. Et vero Sanctum non nisi post Manassis archiepiscopi e sede Remensi expulsionem, seu paulo post annum 1080, quo hæc accidit, in eremum secessisse, ab ipsomet Guiberto loco supra cit. etiam indicari, volunt nonnulli. Ita antumant, quod hic, postquam verbis proxime recitatis subjunxit, Quem (Manassem archiepiscopum) postmodum proceres, clerus atque burgenses, cum ab Hugone (qui Diensis agnominabatur) archiepiscopo (Lugdunensi scilicet postea creato) Apostolicæ Sedis legato, viro in fœnore justitiæ clarissimo, creberrimo anathemate feriretur, & ille manu militari thesauros Ecclesiæ dilapidare niteretur, a sede, quam male obsederat, pepulerunt, ita deinde, nonnullis, quæ, quamquam Manassem respiciant, huc tamen minus faciunt, interpositis, prosequatur: At Bruno; urbe (Remensi scilicet) deserta, sæculo etiam abrenunciare proponit, qui suorum notitias horrens ad Gratianopolitanum processit territorium; verum illis hac in re, uti infra docebo, assentiendum non est.
[177] Nihil interim, etsi id ita sit, contra nos etiam hic facit, [hic adductæ,] quod loco cit. Launoius præterea addit de clericis Remensibus, cum Sancto ob improbos Manassis mores e civitate Remensi egressis, qui, ni tunc Bruno in eremum secesserit, diu eum, quocumque concederet, comitari debuerint, Deumque interea, a quo converterentur, atque in eremum cum Sancto pellerentur, e machina exspectare; in eremum enim cum Sancto, uti apud nos tom. 1 Aprilis, pag. 40, num. XI in S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, Vita Guigo, quintus Cartusiæ Majoris Prior, testatur, concesserunt magister Landuïnus, Lucæ in Hetruria (adi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ Mss. pag. 639 quatuor primorum, cujus num. 6 notitiam dedi, Cartusiæ Majoris Priorum Chronicon) mundo natus, Stephani duo, Burgensis & Diensis, Hugo capellanus & duo laïci seu conversi, Andreas & Guarinus; horum autem nullus e nobilibus illis Remensibus clericis, qui cum Sancto ob improbos Manassis mores Remis excessere, exstitisse invenitur. Quod modo ad collationem, a Sancto cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo habitam, pertinet, Brunonis hanc ex urbe Remensi ob improbos Manassis mores discessui non præivisse, satis superque, quæ num. 125 & seqq. in medium adduxi, evincunt; ibidem interim dictis Guibertus de Novigento loco proxime cit. etiam suffragatur, utpote narrationi, qua Sancti ex urbe Remensi ob improbos Manassis mores discessum refert, post pauca interposita, quæ huc non faciunt, subjungens, At Bruno, urbe (Remensi nempe) deserta, sæculo etiam abrenunciare proponit.
[178] Jam vero cum Sanctus nec statim a suo ex urbe Remensi ob improbos Manassis mores excessu in eremum abierit, [ostendum, causa non fuerunt,] nec hunc habita cum Radulpho & Fulcio, in qua hi cum Brunone monachici habitus assumendi votum emisere, collatio præcesserit, quis improbos Manassis mores pro vera, ob quam Sanctus in eremum secesserit, causa admittat? Sane, ut hoc fiat, minime favet Guibertus. Licet enim verbis supra recitatis affirmet, sanctum Brunonem conversionis initia nactum fuisse ex occasione improborum morum Manassæ; hosce tamen, ob quam Sanctus in eremum secesserit, perfecteque sese converterit, causam exstitisse, non edicit. Imo vero contrarium innuit, cum improbos Manassis mores conversionis Sancti initiis occasionem dedisse, dumtaxat tradat, hæcque ab ipsa conversione perfecta sint diversa. Ut veritati censona scripsisse intelligatur Guibertus, res ita concipienda videtur. Bruno, Remis ob improbos Manassis mores excedere compulsus, fortunam maxime adversam, qua premente, de Deo cogitare vitæque emendationem concipere mortales potissimum solent, fuit expertus, hincque factum, ut cum Radulpho & Fulcio Monoculo celebrem, in qua sese brevi monachicum habitum assumpturum, vovit, collationem habuerit. Sic quippe cum votum illud completæ a Sancto postea conversionis initiorum loco merito sit habendum, collationique, in qua idem votum fuit emissum, improbi Manassis mores occasionem dederint, recte scripsisse intelligitur Guibertus, Sanctum nostrum ex improborum Manassæ morum occasione conversionis suæ initia nactum fuisse, sive interim ex voto illo seu ex collatione, in qua hoc fuit emissum, factum tandem sit, ut Sanctus novam Carthusianorum religionem instituerit, sive nova ratione accedente ad id faciendum fuerit impulsus.
[179] [nec, ut novam Bruno Religionem institueret, ex illius, uti hic] Et Brunonem quidem e dicta collatione occasionem novæ suæ Religionis instituendæ accepisse, Launoius in sua de vera S. Brunonis in eremum secessus causa Dissertatione cap. 1, § III contendit; verum contra ad novi Carthusianorum Ordinis institutionem nihil omnino collationem illam contulisse, Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor anonymus putat, Operis sui num. 89 hunc in modum Launoio, illud contendenti, respondens: Ibi … (in Epistola scilicet S. Brunonis ad Radulphum Viridem per verba, num. 125 huc transcripta) sanctus Bruno non loquitur de consilio fundandi alicujus novi Ordinis, sed tantum de voto recipiendi monachicum habitum. Quidam adversarius hanc forsan irridebit distinctionem, quæ nihilominus facilius, quam illa (observata nimirum a Launoio in Brunonis, quæ proxime laudavi, verbis) instituendæ Cartusianorum Religionis occasio, observabitur a quovis attentius & sine animi motu verba sancti Brunonis considerante. “Promisimus,” inquit, “ac vovimus Spiritu Sancto in proximo fugitiva seculi relinquere & æterna captare, nec non monachicum habitum recipere.” Quis non videat alius esse vovere habitum monasticum assumere, aliud inire consilium condendæ novæ Religionis? Cumque statim addat, “quod (votum) & in vicino peractum esset, nisi tunc Fulcius Romam abiisset;” his verbis satis innuit, eos tantum cogitasse de monastico habitu induendo, non in novo, quem instituerent, Ordine, sed in aliquo alterius Ordinis monasterio.
[180] [Cartusianus anonymus] Si enim de nova religione in hac egissent collatione, hujusmodi consilium tam cito ad effectum perducere non potuissent, ut revera non perduxerunt, cum prius multa sibi disponenda fuissent ad tantum opus perficiendum, ut sunt genus & modus vitæ, habitus, ædificia quantumvis humilia, locus imprimis ad propositum idoneus & alia hujusmodi non pauca tam circa temporalia, quam spiritualia, ad novam Religionem rite instituendam absolute necessaria. Præterea ex contextu verborum ejusdem Epistolæ clarius sole apparet, totum hoc propositum, in hac collatione susceptum, successu temporis ad nihilum recidisse, ut ipsemet beatus Vir ingenue fatetur his verbis: “Quod in vicino peractum esset, nisi tunc Fulcius Romam abiisset, ad cujus reditum peragenda distulimus. Quo moram faciente aliisque intervenientibus causis, divinus amor elanguit, refriguit animus, fervorque evanuit.” Quid dici potuit evidentius? Quid enim est dicere, quod “divinus amor elanguit, refriguit animus, fervorque evanuit,” nisi aperte dicere, quod non solum tunc non abrenunciaverunt seculo, sed etiam quod Radulphus & Fulcius abrenunciandi consilium abjecerunt; sanctus vero Bruno illud in aliud tempus rejecerit? Quod apertius per illa verba, “Fervor evanuit,” significatur, & adhuc apertissimum fit, si consideremus, sanctum Brunonem non cum his, quibuscum collationem habuerat & voverat, sed cum sex aliis, qui non interfuerant collationi, seculo valedixisse.
[181] Nec prodest cum Launoio reponere, “sanctum Brunonem non de sua loqui, [merito contendit, collatione cum Radulpho est factum,] sed de Radulphi procrastinatione.” Nam in plurali numero locutus est Bruno, “ad cujus reditum peragenda distulimus,” ut daret intelligi, non Radulphum solum, sed se etiam cum eo distulisse, ac proinde fervorem etiam ad tempus tunc evanuisse: nam subdit: “Quo moram faciente aliisque intervenientibus causis, divinus amor elanguit &c.” Sed ut adhuc hujus rei veritas manifestior fiat, habenda est ratio temporis, quod a dicta collatione dilapsum est usque ad annum, quo sanctus Bruno in solitudinem secessit. Siquidem constat, & id maxime, si Remis hæc collatio habita est, ut extra dubium esse vult Launoius; constat, inquam, inter eam & sancti Brunonis secessum (si nempe, quod infra discutiendum, anno 1084 primum meliori vitæ se dederit) effluxisse octo aut decem annos. Nam superius vidimus, sanctum Brunonem Remis expulsum fuisse circa annum MLXXVI, & in subjiciendis probabimus, eum Religionem suam (in Cartusiæ eremum anno 1084 illum secessisse, infra probabitur) instituisse anno MLXXXIV vel anno MLXXXVI, ut ipsemet Launoius post Baronium scripsit. Ergo quidquid reclamet contra clarissimum Saussæum Launoius, Brunoni emissum votum exsolvere differenti & procrastinanti opus fuit fortiori incitamento, quo vocationi divinæ tandem obsequeretur. Et illud fuit damnati hominis horribile spectaculum, quo tandem animitus concussus non solum de monastico recipiendo cogitavit habitu, sed ad sublimiora a Deo vocatus novum amplectendi genus vitæ asperrimæ consilium iniit, & feliciter complevit. Hactenus ille, in collatione, quam Sanctus cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo de falsis mundi oblectationibus æternumque duraturis cæli gaudiis habuit, de novo instituendo ordine actum non fuisse, merito sane contendens, ut proinde illa non exstiterit novi instituendi Ordinis occasio, aut certe non nisi valde remota; imo vero ut votum, in eadem emissum, ne ullam quidem Sancto novæ magisque austeræ vitæ, qualem in Cartusiæ ac deinde in Calabriæ eremis duxit, amplectendæ obligationem imponere quoquo modo potuerit.
[182] Verum Brunoni, quod in fine ait, Deo exsolvere, [etsi interim ad voti, in ea emissi, exsolutionem fortiori, quam] quod in collatione illa promiserat ac voverat, differenti fortiori, quo vocationi divinæ tandem obsequeretur, incitamento opus fuisse, neutiquam placet. Etsi enim reipsa Sanctus, quod in præfata collatione, anno ex supra dictis 1077 verosimillime habita, promiserat, ad annum ut minimum 1081, uti infra probabo, ac proin, si non octo aut decem annis, longo saltem temporis spatio implere distulerit, non video tamen, cur ad votum implendum, novo accedente fortiori efficaciorique incitamento debuerit impelli. Cum enim voti emissi Sancto indubie in mentem subinde venerit, cur ad id implendum moveri nequierit solis iis rationibus, quibus Radulphum Viridem, ut eidem voto satisfaciat, in sua ad hunc epistola hortatur? Gravissimæ sane hæ erant, atque ad arguendam Radulphi cunctationem, animumque ad promptam voti exsolutionem excitandum aptissimæ. Inculcabat scilicet Sanctus præcipue districtam voti exsolvendi obligationem, cui non satisfaciens Radulphus pœnas erat incursurus æternas. Audi, qui Radulpho loquatur. Quamquam, inquit, longo terrarum tractu, & prolixiore temporis spatio corpora ab invicem sejuncta sunt, animus tamen benevolentiæ tuæ ab amico avelli non potuit. Et, paucis interpositis, ita prosequitur: In finibus autem Calabriæ cum fratribus religiosis, & aliquot bene eruditis eremum incolo ab hominum habitatione satis undique remotam; ac deinde, nonnullis iterum interjectis, ait: Quam (contemplationem videlicet) tu, frater carissime, utinam unice diligeres, ut ejus amplexibus fotus divino caleres amore.
[183] [Sancti ad Radulphum Epistola] Et paulo post: Fuge ergo, frater mi, fuge has molestias & miserias omnes, & transfer te a tempestate hujus mundi in tutam & quietam portus stationem. Ac iterum post: Quapropter operæ pretium est, diligenti examinatione prudentiam tuam ista perpendere; quod si amor Dei te non invitat, tantorum præmiorum utilitas te non provocat, saltem necessitas & timor pœnarum ad hoc compellere debet. Scis namque, qua sponsione obligatus es, & quam omnipotens ac terribilis sit, cui temetipsum munus gratum & omnino acceptabile devovisti, cui nec mentiri licet, nec expedit. Nec enim patitur, se injuste irrideri. Sequuntur modo verba, num. 125 huc transcripta, quibus, de qua hic, collatio votumque in hac emissum continetur, ac deinde, nullis præterea intermediis, hæc subduntur: Quid ergo superest, carissime, nisi a tanti debiti nexibus te citius expedire, ne pro tam gravi tamque diuturno mendacii crimine iram incurras Potentissimi, & propter hoc cruciatus immanes. Quis namque inultum relinqueret, se a quolibet sibi subdito defraudari munere promisso, maxime si id magnæ foret sibi æstimationis & pretii. Quapropter cede, non mihi, sed Prophetæ, imo Spiritui Sancto dicenti, “Vovete & reddite Domino, Deo vestro, omnes, qui in circuitu ejus affertis munera, terribili & ei, qui aufert spiritum principum, terribili apud reges terræ.” Cur hæc omnia inculcat Spiritus Dei, nisi ut te voventem perurgeat reddere, quod vovisti?
[184] [suppeditet, incitamento non indiguerit,] Hic Radulphum, ne propter divitias, dignitates, & maxime archiepiscopi, qua pollebat, gratiam a tam sublimi declinet sponsione & divina revocetur charitate, gravissime monet, ac deinde post pauca subjungit: Utinam non asperneris amicum monentem; utinam non surda aure audias verba Spiritus Dei; utinam desiderio longæque exspectationi meæ satisfacias, dilectissime; ne diutius crucietur pro te anima mea curis solicitudinibusque atque timore. Nam si venerit (quod Deus avertat) te prius, quam debiti votum solveris, ab hac recedere vita, me continua tristitia sine aliqua spei consolatione tabescentem relinques. Ac tandem sub finem Epistolæ addit: Fraternitatem tuam diu incolumem memorem consilii nostri, nec voti immemorem vigere, sedulus exopto. Hæc sunt incitamenta, hi stimuli, a Brunone, quo Radulphum ad voti, quod in collatione cum eo habita emiserat, solutionem pertraheret, studiose sane ac industrie adhibiti, quibus majores acrioresque, ut idem votum exsolveret, Sanctum nostrum, cui indubie illius identidem recurrebat memoria, opus habuisse, quis edicat? Bruno itaque fortiori, quam quod voti emissio ortaque hinc obligatio afferebat, incitamento, ut monachum indueret, sicque votum monachici habitus assumendi exsolveret, neutiquam indiguit. Verum an idem etiam de nova magisque austera, quam in Cartusia ac deinde in Calabria tenuit, vitæ norma dicendum?
[185] Cum Sanctus, uti infra docebo, aliquanto temporis spatio, [uti noc ad magis austeram, quam in Cartusia duxit, vitam.] antequam in Cartusiæ eremum secederet, in Siccæc-fontanæ deserto monachum seu, si mavis, eremitam verosimiliter egerit, fieri potest, ut ibi, concepto paulatim majori divini amoris æstu, auctoque hinc pœnitentiæ agendæ desiderio, vitam magis austeram ducturus cum aliis, quibus eamdem voluntatem inspirarat, in Cartusiæ eremum sese receperit. Fieri etiam potest, ut eo post emissum habitus monachici assumendi votum, nulla plane alia accedente causa, sese idcirco contulerit, quod ob dilatam diu voti exsolutionem rigidiori magisque austero vitæ genere divinæ bonitati, quam hinc offensam putarit, satisfacere voluerit. Quare nec novo fortiorique, quam esset voti emissi religio, Sanctus noster, ut in Cartusiæ eremum, seculo relicto, secederet, incitamento indiguisse videtur. Verum etsi id ita sit, neutiquam tamen consequens est, ut reipsa ad emissum monachici habitus assumendi votum fortior efficaciorque, quo tandem in Cartusiæ eremum pulsus fuerit, stimulus non accesserit. Atque id quidem horrendo celeberrimi Parisiensis doctoris, qui, ad tempus redivivus, sese a divina Justitia damnatum, e feretro proclamarit, spectaculo factum traditur a nonnullis; quibus proinde an assentiendum certo sit, nunc indagandum; ut autem hanc non parvi momenti rem, quæ seculi proxime elapsi eruditorum plurium ingenia calamosque exercuit, apte discutiam, totum de ea, ut distincte magis ordinateque procedam, tractatum in diversos articulos seu § § dispertiar, nec raro, quæ disserenda venient, ipsismet, cum commode fieri id poterit, Carthusiani anonymi, qui Annalium Ordinis sui librum quartum hactenus non vulgatum contexuit, verbis exprimam, tum ut Operis hujus, cujus desiderio non neminem teneri intelligo, specimina quædam exhibeam, tum ne forte eorum, quæ ad doctoris Parisiensis anastasim probandam in illo afferuntur, magnique fieri intelligo, vim imminuisse existimer. Ab iis, quæ seculis binis proxime elapsis huc facientia evenere, duco exordium.
§ X. An doctoris Parisiensis anastasis, qua Bruno fuerit conversus, seculo præterito, quod pro falsa haberetur, e Breviario Romano fuerit expuncta, & qui hanc vel tunc, vel ante arrodere primum inceperint, & qui hisce contra sese opposuerint.
[Doctoris Parisiensis anastatis, quæ, quamvis a Renato Benedicto] Secessui S. Brunonis in Cartusiæ eremum seu causam seu occasionem præbuisse doctoris Parisiensis, qui suam proprio ore damnationem e feretro adstantibus denunciarit, luctuosissimam illam ac notissimam historiam, longissimo sane annorum spatio creditum jam fuerat, cum tandem seculis binis proxime elapsis inventi sunt, qui illam aut in dubium revocare, aut etiam conquisitis undecumque argumentis impugnare sunt ausi. Ac primus quidem, quod sciamus, qui eam (ipsa sunt suppeditata ab Annalium Cartusiensium libri quarti auctore anonymo verba) in dubium cœperit revocare, fuit Renatus Benedictus (imo verosimilius, uti infra docebo, secundo tantum loco mox hic nominandus Papyrius Massonus) vel alius, qui ejus nomine Legendam Sanctorum, Gallica veste donatam, circa elapsi proxime seculi occasum (id est, cum hæc seculo præterito scripta sint, ante annum 1600) publicavit, qui in Vita sancti Brunonis ad marginem e regione illius narrationis adscripsit, “Guigonem nihil ejusmodi habere in Vita sancti Hugonis episcopi,” & insuper,“ clericos Parisiensis ecclesiæ his refragari.” Unde sentimus, huic historiæ numquam quemquam refragaturum, si do canonicatu Parisiensi mentio non irrepsisset in meram rei gestæ narrationem, quod unicum & solum postea fuisse videtur totius seminarium discordiæ. Utrum vero ille homo canonicus vel doctor fuerit, inferius dicemus. Secundus, qui huic dubietati succinuit, fuit Papyrius Massonus, qui obiit anno MDCXI, vir accuratioris literaturæ.
[187] [atque etiam a Massono in dubium fuisset vocata,] Hic lib. 3 Annalium Francorum, pag. CCXXXII agens de tempore fundationis Ordinis Cartusiensium, postquam pauca de sancto Brunone & Landuïno retulit, hæc verba subdit: “Petrus Cluniacensis, cognomine Mauriacenus, qui Crasso & Ludovico vixit, Ordinis hujus auctores Brunonem & Landuïnum nominat, cumque originem, institutum ac mores Cartusianorum accuratissime describat, nullam mentionem canonici Parisiensis facit, qui inter solemnes inferias dicitur respondisse mortuus.” Hæc ille, cujus totum dubium videtur verti circa silentium Petri & canonicatum damnati hominis. Sed & Renati Benedicti, & Massoni animadversiones non tanti fuere ponderis, ut potuerint impedire, quo minus summus Pontifex Gregorius XV, indicto per universam Ecclesiam sancti Brunonis festo, singulis annis a quibuscumque clericis & religiosis colendo, ejus Officium componi & a sacra rituum Congregatione recognitum & approbatum in Breviario Romano apponi (anno scilicet 1623) præciperit, cujus secundi Nocturni tres Lectiones ex ejus Vita desumptæ sunt, quarum secunda totam hanc continet anastasim sub nomine cujusdam magistri, nulla facta specifica mentione doctoratus vel canonicatus.
[188] Urbanus quoque octavus, Gregorii successor, novo decreto Officium sancti Brunonis cum narratione stupendæ historiæ Breviario Romano inseri voluit, [Urbani VIII jussu Breviario Romano fuerat inserta,] ut testatur clarissimus Saussæius in Epistola didascalica his verbis: “Prodiit interim in lucem Breviarium Romanum, cui ex Urbani VIII decreto Officium sancti Brunonis recens insertum fuerat. In hoc narratio illa, brevi quidem, sed aperta continebatur serie. At Parisiensi Breviario tum recognoscendo ego cum aliis illustrissimi domini archiepiscopi & venerabilis capituli delegatis operam impendebam. Institerunt hac occasione Cartusiani Parisienses, ut sancti Brunonis festum ac Officium die ejus natali consignaretur, siquidem in Breviario nostro hactenus locum non habuerat. Honestæ eorum postulationi visum est concedendum. Ascriptus fuit igitur sanctus Bruno Lutetianis Fastis, sed eo pacto, ut narrationis prædictæ in Officii ejus lectionibus neutiquam mentio fieret, quam suppressam paulo post etiam videre licuit in Romano divinorum Officiorum codice.” Hæc ille, in cujus verbis detegitur vera totius discordiæ causa, quam diximus supra, nullam aliam fuisse, præter mentionem de canonicatu factam in quibusdam hujus historiæ narrationibus.
[189] Posthac, revolutis aliquot annis, Joannes Launoius ultimam doctoratus lauream recte ambiens, [ex eodem deinde] typis edita thesi, palam, stimulante Marsya viro doctissimo, in scholis theologicis asseruit, “Quidquid de defuncti doctoris trina e feretro emissa voce vulgatum fuerat, esse totum fictitium & commentitium, denique anilem fabulam.” Astantibus placuit: nam
Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit. Non inde tamen, (ut vera sanaque loquamur) sed ex aliis excellentis eruditique ingenii datis speciminibus cupita merito donatus est laurea. Qui, sibi complacens ex approbata contra redivivi historiam thesi, hanc validiori stabiliturus argumentatione adiit Romam. Ibi, quibus potuit, viis & laboribus institit, ut illud prodigium e Romani Breviarii lectionibus abscinderetur, simulans maxime ex eo, quod in acceptatione festi sancti Brunonis Parisiis actum fuerat, clerum & Cartusienses Parisienses id expetere. Hæ sunt artes, quibus ad id obtinendum eum fuisse usum, ei exprobrat (pag. 114 & 115) auctor (Theophilus Raynaudus nimirum) Herculis Commodiani his verbis: “Et potuit,” inquit, “recisioni illi facilitatem accersere, quod tu, qui præsens aderas, quibus nosti artibus, & præsertim magno fragore Parisiensis cleri & academiæ infamiam, & abs te conficta civitatis regiæ vota, ut ea narratio, etiamsi vera esset, præteriretur, urgebas. Hoc postremum docuerunt litteræ tuæ. Priora, quæ germanissimam mutationis” (in Officio nimirum S. Brunonis factæ) “causam continent, & aliis & mihi sapientissimus e Congregatione rituum theologus liquido confirmavit.” Et paulo post: “Dicendum alibi, quis te Parisiensis Romæ juverit, faciens ut persuasum haberetur, Patres Cartusianos expunctionem hujus narrationis e Breviario expetere &c.”
[190] Qui sacræ rituum Congregationi præerant, totius Breviarii jussu Urbani VIII, [fuit expuncta; quod tamen idcirco,] qui tamen antea (vide num. 188) Officium S. Brunonis, doctoris Parisiensis anastasim complectens, Breviario Romano inseri jusserat, tunc incumbentes recognitioni, viri religiosi & incorruptæ integritatis, non Launoii artibus decepti, sed sapientioribus inducti rationibus, non hujus solum historiæ narrationem, sed & egregiam illam piissimamque fidei confessionem, ab ipso Brunone morti proximo prolatam & tertiæ secundi Nocturni lectioni jussu Gregorii XV insertam, simul ex eodem Breviario, sicut & multa alia ex aliis aliorum Sanctorum lectionibus expungi curaverunt. Hi postea a Christophoro Puteano, Cartusiæ Romanæ Priore, nomine reverendi Patris Cartusiæ Prioris & totius Ordinis ministri generalis, oblato libello supplici, interrogati de hujusmodi recisione tale dederunt responsum, teste Theophilo Raynaudo, “Mentem sacræ Congregationis numquam fuisse, improbare aut in dubium vocare narrationis hujus veritatem; sed consultius visum esse, eam expungere, quod mos Ecclesiæ ferat, in sacris Officiis Sanctorum, qui religiosas familias instituerunt, recensere eorum Vitas, non causas, ex quibus ad instituendum Ordinem suum fuerint impulsi.” Et post pauca addit, a viro sapientissimo, Romæ tunc morante, accepisse: “Cum aliunde breviandæ essent lectiones Officii sancti Brunonis, nihil occurrisse, quod minori incommodo removeri posset. Cæterum sacram Congregationem de convellenda ejus narrationis veritate, vel de ea depretianda ne cogitasse quidem.”
[191] [quod falsa putaretur,] Non absimile quid paulo ante testatus fuerat Bartoldus scribens ad amplissimum virum Andream Saussæium (adi, quam didascalica hujus Epistola, Coloniæ Agrippinæ anno 1645 excusa in fronte præfert, Epistolam) his verbis: “Sciscitatus fui Romæ per Janum Nicium Erythræum e sacra Congregatione, quæ Ritibus dirigendis invigilat ac præest, quid illa censeret. Et ecce, respondetur, nequaquam istud, quod diximus, e Breviario summotum, quod judicaretur esse fabulosum, sed alia de causa.” Hæc autem causa diserte ac liquido proditur in libro, in Vaticana bibliotheca asservato, de rebus in Romani Breviarii recognitione mutatis; ubi inter acta congregationis, habitæ die Jovis XVI Januarii MDCXXXI, hoc decretum legitur: “Fuit resolutum, quod de lectionibus S. Brunonis amoveatur illud, quod ponitur fuisse causam suæ conversionis ob majorem brevitatem, & quia nihil facit ad sanctitatem S. Brunonis.” Hæc ex citato libro desumpta sunt ab erudito viro Emanuële Schelstratio, ejusdem bibliothecæ Vaticanæ præfecto, ad instantiam V. P. procuratoris generalis Ordinis nostri, a quo & ad nos nuper transmissa sunt. Non igitur, quod fabulosa censeretur, uti conabantur persuadere, qui correctionem urgebant, hæc historia e Breviario Romano expuncta est, sed ob majorem brevitatem, & quia nihil faciebat ad sanctitatem sancti Brunonis. Nec propterea sacræ Congregationis mens fuit prohibere, ne, qui vellent, eam suis Breviariis insererent.
[192] [factum non esse,] Quam ob rem postea, nempe annis MDCXLVIII & MDCLII Breviariis Lutetiæ Parisiorum editis “Apud societatem typographicam librorum Officii ecclesiastici, ex decreto Concilii Tridentini imprimendorum,” restituta est, nullo reclamante. Hæc necessario præfanda duximus, ut lector præmoneretur, non debuisse a doctore Launoio asseri, e Lectionibus sancti Brunonis solummodo deletum fuisse, quidquid ad illud prodigium spectabat, aliamque nullam potiorem causam summovendi aliquid e Breviario ecclesiasticis præscribi regulis, præterquam deprehensam falsitatem; quandoquidem, ut jam vidimus, celeberrima illa Corporis & Sanguinis Christi in Eucharistia professio, a sancto Brunone facta sub mortem, ab ipsis sacræ Congregationi præpositis etiam sublata est, quam nemo ita vecors erit, ut sentiat idcirco deletam fuisse, quod falsa sit, ut prudenter ante nos monuit Joannes Columbi Societatis Jesu, in sua scilicet, in qua præterea num. 94 & seq. nonnulla, quæ verbis jam recitatis Annalium Cartusiensium libri quarti auctor anonymus, in medium adducit, de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 8 sic scribens: Iidem (Romani sacræ rituum Congregationis) censores sustulerunt e Breviario celeberrimam illam Corporis & Sanguinis Christi in Eucharistia professionem, a Brunone factam sub mortem, quam nemo ita vecors erit, ut sentiat idcirco delevisse, quod falsa sit; qui enim Turre in Calabria morienti astiterant, scripserunt ad socios in Cartusia commorantes, & alios toto orbe monachos moriturum in hæc verba locutum esse: “Credo panem & vinum, quæ consecrantur in altari, esse post consecrationem verum corpus Domini nostri Jesu Christi & verum Sanguinem.”
[193] Hæc Columbius, & post hunc Cartusianus anonymus proxime laudatus; [indubitatum apparet, etsi interim,] e quibus sane, aliisque a posteriori hoc scriptore supra adductis, luctuosam doctoris damnati historiam, quod falsa putaretur, e Breviario Romano non fuisse seculo præterito expunctam, indubitatum apparet. Verum, etsi id ita sit, reliqua tamen omnia, quæ verbis recitatis idem Cartusianus anonymus tradit, veritati tam certo non consonant. Ac primo quidem, quod ad scriptores, Parisiense doctoris, ad tempus redivivi prodigium in dubium revocare primum agressos, pertinet, perperam verosimilius hos inter Renato Benedicto locum primum, Massono dumtaxat secundum concedit. Etsi enim Massonus anno demum 1611 vitam cum morte commutarit, suos tamen Francorum Annales, in quibus animum illa de re dubium declaravit, anno 1578 in lucem typis emisit, cumque Renatus Benedictus arti criticæ parum dederit, verosimilius apparet, e Legendæ, num. 186 laudatæ, editionibus, non priori, quæ anno 1577, ipsomet curante Renato, prodiit, sed posterioribus dumtaxat, anni nempe 1585, solique penes me exstanti anni 1593, quas alii curavere, Notulam, num. 186 memoratam, in margine fuisse adjectam. Deinde vero, cum de Lectionibus S. Brunonis illud, quod conversionis ejus causam fuisse ponitur, anno 1631, uti e verbis, num. 191 datis, intelligitur, e Breviario Romano fuerit amotum, non satis capio, qui iter, quod Launoius, ut idipsum e Breviario expungendum curaret, Romam suscepit, differri etiam, ut verbis num. 189 recitatis fit, possit in tempus, quo is damnati doctoris Parisiensis historiam, veluti commentitiam ac anilem fabulam jam traduxerat thesi publice proposita, quod anno circiter 1635 factum, ipsemet innuit in Præfatione, quam suæ de vera causa secessus S. Brunonis in eremum anno 1646 typis primum datæ Dissertationi præmisit. Adhæc etsi Gregorius XV, cum sacra Rituum Congregatio S. Brunonis Officium, doctoris Parisiensis anastasim complectens, anno 1622 approbasset, anno sequenti, ut de eo Officium semiduplex ab omnibus ubique fidelibus recitari libere ac licite possit, data Bulla concesserit ac indulserit, illud tamen Officium Breviario Romano inseri, primus jussisse videtur Urbanus VIII, uti ex Tractatu a Patribus Cartusianis hujatibus mecum communicato intelligo.
[194] [utut etiam ab aliquibus, hic recensitis, propugnata] Alia minoris momenti, quæ in supra recitata Cartusiani anonymi verba observari adhuc possent, omitto & progredior modo ad scriptores præcipuos, jam memoratis adjungendos, tam qui doctoris Parisiensis, quæ Sanctum nostrum in Cartusiæ eremum pepulerit, anastasim improbarunt, quam qui contra tutari eamdem, ut veram, contra Launoium sunt conati. Ac primo quidem, cum hos inter sint nonnulli, qui mihi, utpote hactenus inediti, ad manum non sint, & tamen ab anonymo Annalium Cartusiensium Libri quarti auctore memorentur, ipsa vel idcirco scriptoris hujus verba, huc spectantia, transcribo. Sic habent: Inter eos, qui fabulosam non esse doctoris Parisiensis, sese damnatum e feretro vociferati, historiam, probare sunt conati, primas facile mereretur Franciscus Ganneronius, monachus Montis-Dei eruditissimus, si Opus suum ineditum hactenus inter privatos parietes non latuisset. Hic, ubi audivit, Launoium publica thesi proposita nisum fuisse probare; omnia esse fictitia, quæ de homine damnato hactenus vulgata fuerant, arrepto calamo Tractatum satis amplum scripsit, quem, “Vindiciæ geneseos Cartusiensium” inscriptum, misit in Cartusiam anno MD CXL. Aliquot post annis Andreas Saussæïus, edito Martyrologio Gallicanæ ecclesiæ primum celebris, causam nostram tutatus, objectiones adversariorum nonnullas diserte elisit scripta illa doctissima ad Bertoldum Nihusium Epistola, quam ipse Nihusius Coloniæ Agrippinæ anno MD CXLV typis dedit sub inscriptione Epistolæ Didascalicæ. “In ea se, licet suppresso nomine, impugnatum sentiens Launoius Dissertationem edidit anno MD CXLVI.” De vera causa secessus S. Brunonis in eremum. Launoio statim reposuit Theophilus Raynaudus Soc. Jesu, sub nomine Honorati Leotardi inscripto libello, “Hercules Commodianus.” Haud diu post archangelus Monchozon, professus Cartusiæ Tolosanæ, grande volumen exaravit, R. P. Pegonio Majoris Cartusiæ Priori dicatum, cui hunc titulum præfixit: “Cartusianus Alitiphilus *, pro avita decertans traditione de institutione Ordinis Cartusiensis.”
[195] [strenue fuerit, ab omnibus non admittatur ut certa, nec ipse Papebrochius,] In hoc volumen non solum rationes & argumenta præfatorum auctorum, sed & eorum tractatus integros, de verbo ad verbum exscriptos, congessit, multis nihilominus additis ex ingenio suo exquisitis rationibus. Latet etiamnum hoc Opus, nobis fere solis notum. Denique Joannes Columbi Soc. Jesu novissimus omnium athleta surrexit, qui recenti Dissertatione, de Cartusianorum initiis edita anno MD CLXVIII nova validaque argumenta certissimasque auctoritates prioribus superjecit. Ista Cartusianus anonymus, qui etsi, a Columbio nova validaque pro doctoris redivivi historia firmanda adducta fuisse argumenta, non immerito asserat, talia tamen hæc non fuere, ut ab omnibus assensum extorserint. Ac inprimis quidem Mabillonius in Operibus suis loco non uno Historiam illam, si non pro commento seu sabula, pro narratione equidem habet admodum incerta ac dubia. Nec ei magis favent, qui post Mabillonium scripsere, Historiæ litterariæ Franciæ auctores, aliique eruditi, qui editis in lucem Operibus suam de prodigioso illo eventu opinionem vel obiter dumtaxat, vel ex instituto quodammodo declararunt. Licet autem Papebrochius in Conatu Chronico-historico part. 1, pag. 32 num. 17 scripserit, Columbium pro prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi testes habere ab anno MCCCLXXXXI, MCCCLXXXIII, MCCCXIII, imo MCCLXXXXVIII & MCL; sic ut ultimus solum distet XLIX annos a morte sancti Fundatoris, obita anno MCI, hincque de eo, ut de ipsa dicta historia nihil dubitante, Janningus in sua pro Actis Sanctorum Apologia, anno 1685 typis vulgata, amicæ Expostulationis num. 24 locutus fuisset, ipse tamen postea Papebrochius in suis ad Exhibitionem errorum Responsionibus, anno 1697 editis, articulo 15, § 20, ea scribit, quibus sese, etsi etiam, quæ Janningus loco mox cit. dixerat, confirmet, omnis circa historiæ illius veritatem scrupuli expertem non esse, indicare videtur.
[196] Sic enim ibidem num. 291 scribit: Hæc duo testimonia (e tabulis fundationis Cartusiæ, [cujus aliquot verba hic recitantur,] anno 1084 signatis & e Grandimontensi, qui anno 1115 exaratus sit, codice a Polycarpo de la Riviere allegata) si subsisterent, nihil video, quid ultra requiri possit ad summam certitudinem; sed silentium Columbi, triginta annis post Launoyum scribentis eumque refutantis, neque duo ista producentis, suspectam mihi facit Polycarpi fidem, & Theophili, si eum transcripsit, credulitatem. Igitur, velim nolim, cogor Launoyum inspicere, & pag. CXXXV lego, quod in allegata “charta ne unus quidem apex est de doctore vel canonico Parisiensi,” quod ipsum “ingenue professus est Prior generalis requisitus.” Et pag. CXXXVII “In Grandimontensi Chronico ad annum CXV, quo pagina vacabat, diverso charactere recentique manu, in loco non suo, scriptum est, quod sequitur.” Parisiis horribile spectaculum contigit &c. “prout vidimus ipsi.” Hæc ille. Unde causa habetur, cur testimonia istæc contempserit Columbus, Polycarpi malam fidem tacite agnoscens; & cur ego nihil de illo, nihil de Theophilo sciens, contentus fuerim tantisper iis, quibus utitur Columbus; donec tempus exigat ex professo tractare argumentum istud, & Launoyi ad testimonia reliqua responsiones examinare. Interim fortassis alii, quam Polycarpus, sinceriores multo plura atque antiquiora, ipsique rei gestæ viciniora invenient, quam invenit Columbus, licet tota totius Ordinis diligentia adjutus; ut Launoyi contradictio (sicut optamus) penitus dissolvatur, & ex omnium animis aboleatur dubitatio de veritate istius historiæ.
[197] Hactenus Papebrochius, qui cum sese iis, quibus damnati doctoris historiam Columbius probare nisus est, [omnis circa illam scrupuli expers videatur.] fuisse tantisper, donec res ex professo examinaretur, contentum, scribat, pluraque adhuc ac antiquiora, quam a Columbio fuerint inventa, testimonia, quo Launoyi contradictio penitus dissolvatur, & ex omnium animis dubitatio de istius historiæ veritate aboleatur, alleganda speret, sese omni circa hanc scrupulo expertem non fuisse, satis indicare videtur. Nec scio, an propense adeo, ac nihilominus facit, in opinionem eorum, qui horrendum doctoris redivivi, damnatum sese proclamantis, spectaculum veris historiis accensent, fuisset iturus, si quæ, cum hæc scriberet, ad summam huic fidem conciliandam antiquiora, quam adducta a Columbio, testimonia fortassis invenienda putabat, ad nostrum usque tempus inventum non iri præ vidisset, contraque, ut modo factum, detegendum scivisset, quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronicon, seu Tractatum de narratione historiæ inchoationis & promotionis Ordinis Cartusiensis, quem Columbius ac post eum Papebrochius anno circiter 1150, seu annis fere dumtaxat quinquaginta post S. Brunonis mortem scriptum existimavit, certo ante seculum tertium decimum, aliquot annis jam inchoatum, scriptum non esse, uti quæ num. 12 & seqq. in medium adduxi, sufficienter ostendunt. Verum qualecumque sit, quod de luctuosa doctoris damnati narratione Papebrochius tulit, judicium, id nos, quo minus libere in hujus veritatem inquiramus, impedire non debet. A scriptoribus itaque, qui illam duobus seculis proxime elapsis vel utcumque improbare, vel contra tutari sunt conati, ad scriptorum antiquiorum pro eadem testimonia progredior, adducamque non solum antiquiora, qualia Columbius, verum etiam, quæ a seculi quarti decimi ac sequentis scriptoribus data sunt, minus antiqua, idque tum quod infra usui subinde sint futura, tum maxime quod ita factum inveniam ab anonymo Annalium Cartusiensium libri quarti auctore, a quo ne hic deflectam, ratio potissimum num. 185 in fine data suadet.
[Annotatum]
* Alethophilus
§ XI. Scriptorum Cartusiensium seculo XVI antiquiorum de doctoris Parisiensis, qui damnationem suam e feretro publice aperuerit, anastasi testimonia referuntur, & quid de adjunctis, huic post adjectis, censendum.
[Prodigium, quo doctor se damnatum, vociferatus sit,] Non omnes, qui horrendum Doctoris Parisiensis, damnatum sese, e feretro vociferati, spectaculum in litteras misere, Ordinis Cartusiensis scriptores iisdem illud adjunctis vestitum ob oculos posuere, hincque nec inter eos, a quibus hodieque creditur, in modo, quo factum sit, satis convenit. Alii enim ex his publice ïllud in ecclesia aut saltem ingenti coram circumstante hominum multitudine, alii contra privatim in aula domus defuncti, solis hujus, e quibus Bruno, ejusque aliquot socii fuerint, amicis præsentibus, evenisse volunt. Alii iterum una eademque die, unoque item ac eodem recitationis Officii tempore vociferationes infelicis doctoris tres diversas rediisse affirmant; alii contra singulis vociferationibus singulos dies attribuunt. Et vero si memoratum spectaculum non publice coram ingenti populi multitudine, sed intra privatos domus defuncti parietes evenerit, nec tribus diebus diversis, sed una eademque doctoris infausti voces redierint, non erit sane, cur constans scriptorum omnium coævorum de memorabili adeo historia silentium magnopere sit mirandum, sicque, ob quam hæc difficillima creditu apparet, difficultas gravissima evanescet. Verum cum scriptores longe plures, horrendum illud doctoris damnati spectaculum publice in ecclesia aut saltem coram ingenti hominum multitudine factum, scribant, quamnam ii fidem hac in re mereantur, seu an sat credibilis verosimilisque videri queat eorum narratio, primo inquiram, postea eorum, qui rem intra privatos domus defuncti parietes evenisse, statuunt, opinionem discussurus. A scriptorum Cartusiensium antiquiorum, qui horrendum eventum coram ingenti hominum multitudine contigisse, memoriæ prodidere, testimoniis recensendis, servato, quo lata sunt, ordine chronico, duco initium, aliorum infra, qui Cartusiensis Ordinis non sunt, relaturus.
[199] Etsi primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici seu Tractatus de narratione historiæ inchoationis & promotionis Ordinis Cartusiensis auctor tam antiquus, [publice factum esse, anonymus] ac Columbius (adi num. 12 & tres seqq.) in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione putarit, non sit, ceteris tamen omnibus, qui doctoris ad tempus redivivi historiam litteris commendarunt, communi opinione, etsi id ob loco proxime cit. dicta infraque de Cartusiano Majorevensi dicenda omnino certum non sit, antiquior habetur. Ante reliqua itaque omnia suppeditatum ab eo hucque spectans testimonium integrum, quod id hic subinde ante oculos haberi debeat, ex antiquiori Sancti Vita, Commentario huic, ut jam monui, ante duas alias minus antiquas subdenda, huc transcribo. Sic habet: Anno Dominicæ Incarnationis MLXXXII, vel circa illum, dum solemne studium floreret Parisiis præcipue in Philosophia & Theologia & Jure canonico, sicut generaliter consuevit, tale prodigium ibi dicitur accidisse. Quidam enim doctor præcipuus, & vita, ut videbatur, fama atque doctrina & scientia inter omnes doctores Parisienses excellenter honoratus & mirabiliter gratiosus, gravi & ultima infirmitate præventus, non diu decumbens diem clausit extremum. Cumque tota die, qua defunctus est, more Parisiensi in aula, funere in feretro decumbente, fuissent continue decantata divina Officia, in crastino mane, congregata ibidem universitate Parisiensi tam scholarium quam doctorum, ut tam honorabili viro solemnem & honorabilem præberent funeralis Officii sepulturam, cum reverendi viri feretrum, in quo funus jacebat, vellent elevare ad ecclesiam deferendum, subito, cunctis stupentibus, qui mortuus videbatur & erat, elevato capite, resedit in feretro, &, omnibus audientibus, alta & terribili voce clamabat: justo Dei judicio accusatus sum, &, hoc dicto, caput deposuit, & decubuit mortuus, sicut prius.
[200] Qua voce cuncti attoniti & territi deliberaverunt, ipso illo die nullo modo fore sepeliendum, [quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronici auctor,] sed usque in crastinum reservandum. Mane ergo sequenti, cum multitudo maxima convenisset, & dictum funus, sicut prius, vellent ad ecclesiam deportare, defunctus, sicut prius, elevato capite, dolorosa & terribili voce intonuit: “Justo Dei judicio judicatus sum.” Quam vocem multitudo, quæ aderat, clare intelligens & audiens stupuit plus quam prius, & alterutrum conquirentes, quid sibi vellent innuere tam insoliti & inexperti defuncti clamores, adhuc determinaverunt, ipsum ad aliud crastinum usque nullatenus tumulandum. Tertio vero die cum propter ista prodigia fere tota civitas convenisset, & funus, cunctis præparatis, vellent ad tumulum deportare, defunctus, sicut prius, jam tertio altissimo & mœstissimo clamore personuit: “Justo Dei judicio condemnatus sum.” Qua horribili sententia audita, quasi omnes immenso fuerunt timore & tremore percussi, certi facti de condemnatione tanti viri, qui inter alios & super alios videbatur honestate vitæ, claritate famæ, dignitatis excellentia & multiplici scientia ac sapientia præfulgere. Ea tempestate erat ibi magister Bruno, natione Theutonicus, de civitate Colonia non obscuris parentibus natus, ecclesiæ Remensis canonicus & ibidem scholarum magister in Theologia, qui suprascriptis vocibus salubriter territus atque compunctus allocutus est quosdam socios ibi præsentes infra scriptis vel similibus verbis: Eia carissimi, quid faciemus ? Omnes simul &c. Annalium Cartusiensium libri quarti auctor anonymus idem huc jam transcriptum testimonium, prout id in codice Thuaneo, voces nonnullas a vocibus, quibus hic exprimitur, diversas, rei tamen substantiam non immutantes, usurpante, exstat, in opus suum intulit, cumque deinde dictum auctorem anonymum, e quo illud transcribit, magnæ apud omnes, ut Commentarii hujus initio etiam monui, subsecutos Ordinis Cartusiensis scriptores auctoritatis fuisse, observavit, nonnullos ex his etiam recenset.
[201] [uti etiam, qui hunc deinde sunt secuti, seu Boso,] Ac primum quidem eos inter locum Bosoni, Cartusiæ Priori, concedit his verbis: Inter hos, qui scilicet primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici, aut, si mavis, Cartusiani anonymi, qui id composuit, auctoritatem magni fecerunt, primus prodeat Boso Prior Cartusiæ, vir non vulgaris Sanctitatis, quam etiam Deus miraculis manifestavit. Hic, ut jam diximus, in Tractatu “de Origine & veritate perrectæ Religionis,” hactenus perperam Guilelmo de Hyporegia attributo,ut suo loco probabimus, integrum nostri anonymi Chronicon cum narratione ejusdem prodigii (anastaseos scilicet doctoris Parisiensis) retulit iisdem verbis, paucis tantum omissis vel mutatis, sed non essentialibus. Et ut ipse ostenderet, quantam fidem apud omnes illius auctor obtinere mereretur, primum hortatur suum lectorem, ut “Tractatum sequentem de narratione historiæ inchoationis & promotionis Ordinis Cartusiensis non negligat ad ædificationem scribere, vel legere, vel audire.” Ita ille, Tractatum De Origine & veritate perfectæ religionis, quem, ut supra docui, Columbius noster Guilielmo de Elbura seu de Hyporegia adscribit, Bosoni apertissime attribuens. Hinc, cum ex argumentis, quibus Tractatus ille Bosoni attribuendus probaretur, aliquid forte pro tempore, quo quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronicon scriptum sit, propius determinando colligendum sperarem, in hæc data ad Cartusianum Parisiensem, num. 28 supra laudatum, epistola inquisivi, huicque, cum ea de re ad Cartusiam litteris recurrisset, fuit responsum, argumenta quidem illa ignorari, sed nihi interesse, cum dictus Tractatus, utut Guilielmo de Hyporegia attribueretur, Bosoni etiam, utpote sub cujus auspiciis hic illum equidem elaborarit, quodammodo possit adscribi.
[202] [seu Guilielmus de Hyporegia, Cartusianus Majorevensis,] Ab hoc responso non multum abludit Tractatus de S. Brunone, a Cartusianis hujatibus mecum communicati, auctor num. 22 hujus Operis sui sic scribens: Neque a Patrum (qui, quæ ad Ordinem suum Cartusiensem spectabant, non publicarant) tramite deflexisset Boso, nisi ad suum Institutum a quorumdam alterius Ordinis religiosorum calumniis vindicandum hujus humilis ac sancti silentii leges tamdiu servatas violare coactus fuisset edito tractatu fusissimo, sive suo marte, ut equidem volunt, sive suo jussu, usus nempe calamo Guillelmi de Hyporegia, Cartusiensis Itali, viri docti, quem tribus circiter ante suum obitum annis ad majorem Cartusiam evocaverat. Hunc Tractatum inscripsit “De origine & veritate perfectæ religionis ad defendendum Ordinem Cartusiensem.” Ita ille; verum quiscumque demum Tractatus illius auctor sit, is equidem quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronicon magni fecit, ac proin transcriptum ex hoc doctoris Parisiensis prodigium, utpote ad quod legendum aut scribendum lectorem etiam hortatus sit, calculo suo approbavit. Ad alios modo, qui id pariter fecerunt, sermonem converto. Columbius in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 56 sic scribit: Cartusianus Majorevensis Tractatum brevissimum scripsit cum hoc titulo: “Quomodo Ordo Cartusiensis sumpsit exordium.” In eo sequentia verbatim continentur. “Ventum est ad hoc, ut defuncti corpus poni deberet in sepulchro. Circumstantibus igitur clericis, qui defunctus erat, clamavit dicens:” “Justo Dei judicio accusatus sum, &c. Sequenti igitur die &c. iterum clamavit mortuus & ait, Justo Dei judicio judicatus sum &c iterum clamavit, Justo Dei judicio condemnatus sum &c. Erat autem tunc temporis quidam magister in Theologia, nomine Bruno, magnæ sanctitatis &c”… Ipse Tractatus ab auctore suo dicitur scriptus “Anno millesimo ducentesimo nonagesimo octavo.”
[203] Quare cum, quanto ante annum 1313 temporis spatio primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronicon concinnatum sit, [Cartusiæ Majoris chronologus anonymus,] definiri sat certo, ut supra docui, haud queat, hujus for san auctor ante jam laudatum Cartusianum Majorevensem seu ante annum 1298, quo hic ipsemet, sese scripsisse, declarat, scriptioni manum non admoverit. Utut sit, hujus equidem testimonium binis aliis, quæ ex primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronico, & Bosone, seu, si mavis, Guilielmo de Hyporegia jam adduxi, idcirco postpono, quod horum equidem priori ex communi opinione sit recentius, itaque ab Annalium Cartusiensium libri quarti auctore factum inveniam. Hic porro, ubi Cartusiani Majorevensis testimonium e Columbio breviter memoravit, ita subjungit: Alter quoque anonymus Cartusianus, qui vivebat sub Elizario Priore Cartusiæ circa annum 1360, & Chronicon ejusdem scripsit, sive potius præfatum (de quinque scilicet primis Cartusiæ Prioribus) Tractatum vel Chronicon de exordio Ordinis Cartusiensis continuavit & ampliavit, eamdem historiam iisdem verbis narravit, interjectis tamen aliquibus parenthesibus mutatisque hisce verbis, nempe AULA & ECCLESIA. Nam ubi vetus auctor habet in AULA, ille recens pofuit IN ECCLESIA; & ubi apud Priorem fit mentio ECCLESIÆ, apud posteriorem legitur SEPULCHRUM. Unde patet scriptores plerosque circumstantias historiarum sæpissime accommodare ad usum temporis, quo scribunt. Hunc vero auctorem vidisse citatum illud chronicon de exordio Ordinis Cartusiensis, colligimus ex his verbis sub initium Præfationis: “Et licet primi quinque Priores hic inferius descripti in pluribus Chronicis reperiantur, tamen successores eorum &c.” Cum dicit, “in pluribus Chronicis,” videtur etiam innuere, se habuisse Tractatum Bosonis, cui præfatum Chronicon inseritur, ut diximus. Ab hoc scriptore diversus non videtur, quem anno circiter 1390 scripsisse, Columbius in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 54 docet, Cartusiæ Priorum chronologus, aut, si res secus habeat, debet hic pro proxime hic illi adjuncto haberi inter scriptores Christianos, qui Parisiense doctoris redivivi prodigium memoriæ prodidere.
[204] [Henricus Kalkar,] Horum modo ex Cartusiano nostro anonymo seriem prosequor. Henricus Kalkar, doctor quondam Parisiensis, Prior Cartusiarum Coloniensis & Argentinensis, & per plures annos diversarum provinciarum visitator & commissarius, abdicatis omnibus officiis, cum se recepisset in solitudinem, inter plures, quos edidit, libros unum conscripsit “ De ortu & progressu Ordinis Cartusiensis,” cujus multa exemplaria asservantur in bibiothecis Coloniensis & Divionensis Cartusiarum, ac civitatis Basileensis & alibi. In hoc tractatu hujus damnati miserum exitium concisioribus comprehendit verbis, ut sequitur: “Sed ecce in tenebrosis, ex perfidia maxime, illis ecclesiæ quassationibus … Dei misericordia nova lux per fidem est exorta Parisiensibus, apud quos pro tunc concursus fuit studentium omnium, quæ sub hristianismo sunt, nationum; de illo scilicet quatriduano mortuo, qui, factis pro se una die funeralibus, secunda die sepeliendus ad justum se Dei judicium vocatum, tertia judicatum, quarta clamavit damnatum, prout hoc apud Cartusienses communiter reperitur scriptum. Hoc enim terribile factum & prodigiosum resurrectionem mortuorum, & futurum judicium audientibus tunc & videntibus, quorum post hoc de hoc in omnem terram exivit sonus eorum, fidelissime docuit expectandum; suo horrore timorem incutiens & terrorem, omni homini pœnitentiam agendam statumque & vitam emendandum.” Et post pauca “Vir enim venerabilis Bruno nomine, tunc præsens, animadvertens, clamores illos Parisienses non illi damnato ad salutem fuisse, sed sibi & aliis coaudientibus datos pro mutatione status & vitæ &c.” Hæc Kalkar, qui cum obierit octogenario major, hanc historiam jam didicerat, aut discere potuerat ante annum MCCCXL, neque ut recens ab otiosis hominibus inventam, cum dicat, eam se enarrasse, prout hoc apud Cartusienses communiter reperitur scriptum; id est, apud Cartusienses, sive in Cartusiensium per Galliam, Germaniam, Hispaniam, Angliam & alias regiones domibus. Neque solum apud Cartusienses, sed & apud exteros quosque, quandoquidem inferius ostendemus, hanc historiam jam ab aliquot auctoribus Anglis scriptam fuisse ante annum MCCCLXX.
[205] [Hermannus a Petra,] Hermannus Steenkenius sive a Petra, patria Scutdorpæus, Henrici Kalkaris coævus, professus Cartusiæ Diestensis circa annum MCCCXC, & deinde domus Trevirensis, prout hæc ferebant tempora, per multos annos Vicarius monialium Brugensium, apud quas non sine sanctitatis opinione obiit anno MCDXXVIII in tractatu super Oratione Dominica, quem Joannes de Westphalia typographus anno MCDLXXXIV prælo excudit, de tanto spectaculo dat testimonium in hæc verba: “Similiter fuit de illo misero magistro regente Parisiis in Theologia, de quo legitur in Chronicis Cartusiæ: Qui cum esset magnæ scientiæ, ac bonæ & sanctæ vitæ putaretur, obiit circa annum MLXXXII, ad cujus exequias cum pene universitas magistrorum & scholarum convenisset, & sepeliri deberet, clara voce, cunctis audientibus, dixit:” Justo Dei judicio accusatus sum. Sequenti die multo pluribus congregatis dixit: “Justo Dei judicio judicatus sum.” Quapropter reservatus usque ad alium diem, cum tota civitas convenisset, dixit coram omnibus: “Justo Dei judicio condemnatus sum. Ecce; qualiter ille falso & solum apparenter lucens expulsus fuit de luce sua ad veras tenebras.” Idem tractatus editus est Rotomagi anno MDXII per Richardum Goupil; sed perperam auctor appellatur Arnoldus, quem ex chartis capitularibus Ordinis constat appellatum fuisse Hermannum.
[206] Aymarus Savelli professus Majoris Cartusiæ, cujus procuratorem egit per annos viginti & amplius, [Aymarus Savelli,] ab anno videlicet MCDXXXVIII ad mortem usque, quam obiit anno MCDLIX, toto hoc tempore plures libros, quos Recognitionum vocant, scripsit vel scribi curavit. Inter quos unus adhuc extat scriptus anno MCDLV, in quo hæc nostra historia iisdem prorsus verbis, quibus habetur in veteri nostro auctore anonymo, exprimitur cum tali inscriptione ad frontem: “Quomodo Ordo Cartusiensis habuit originem.” Statimque post enarratam historiam sequuntur litteræ fundationis Cartusiæ anni MLXXXIV. Unde putamus, natum errorem D. Polycarpi de la Riviere, inter auctores, qui hujusmodi prodigii meminerunt, easdem litteras recensentis, contra quem propterea, velut malæ in scribendo fidei hominem, Launoius paulo acrius invehi visus est.
[207] Dionysius Richelius, vulgo dictus DOCTOR EXTATICUS, [Dionysius Richelius,] qui inter nos floruit ab anno circiter MCDXXIII ad annum MCDLXXI, quo e vivis discessit, in tractatu, “De Præconio sive laude Cartusiensis Ordinis,” inter sua Opuscula sæpius edito de causa nostræ institutionis articulo primo hæc habet: “Agnitum plane atque famosum est miraculum illud resuscitati Parisiis mortui, in Theologia magistri, facie tenus virtuosi, grandique morum venustate forinsecus decorati, qui altera obitus sui die ac prima sui resurrectione erigens se in feretro terribili protulit apparatu: Justo Dei judicio accusatus sum. Porro sequenti die terribilius ait: Justo Dei judicio judicatus sum. Tertia autem die terribilissima voce deprompsit: Justo Dei judicio æternaliter sum damnatus. Cujus occasione prodigii Ordo cæpit Cartusiensis. Vir quippe altæ considerationis magister Bruno &c.” Cum dicit Dionysius: agnitum plane, addensque atque famosum, clarius sole indicat, nullum omnino fuisse dubium tunc temporis, quo vixit, nempe anno MCDXXIII de dicto spectaculo, sed potius certissimum ac verissimum fuisse, cum illud ubique divulgatum esset; hæc enim vocabula Agnitum plane & famosum significant. Quæ etiam congruunt his, quæ Henricus Kalkar, quem diximus supra jam claruisse anno MCCCXL, dixerat, nempe hoc communiter reperiri scriptum apud Cartusienses.
[208] Bernardus de Egra, professus destructæ domus Lignicensis in Silesia, [Bernardus de Egra] vir in divinis Scripturis studiosus & eruditus, ait Trithemius, Dialogum composuit anno MCDLXXXI “De laudibus & miraculis beatæ Mariæ Virginis,” impressum Lipsiæ anno MCDLXXXXIII statim post mortem auctoris; in quo originem Ordinis Cartusiensis enarrat fere, prout legitur in Chronico Cartusiæ, quod ab altero anonymo, sub Elizario florente, conscriptum diximus. Henricus Arnoldi de Alvedia, qui, per quinque annos notarii munere in Basileensi concilio perfunctus, nomen Ordini dedit in Cartusia ejusdem urbis circa ann. MCDXXXVI, vixitque cum omni laude usque ad annum MCDLXXXVII, postquam regimen ejusdem domus annis triginta & amplius cum utriusque status maximo profectu tenuisset. Hic inter cætera suæ pietatis & doctrinæ monumenta, de quibus Petreius, reliquit etiam Vitam Sancti Brunonis, quam quidem non vidimus, sed eam asservari in bibliotheca urbis Basileensis, & in ea fieri mentionem damnati hominis, testatur reverendus pater Mabilonius in suo Itinere Germanico his verbis.
[209] [& Petrus Dorlandus memoriæ produnt;] “In Minori Basilea, quæ majori jungitur ponte Rheni sublicio, ante motus Helveticos insignis Cartusia extabat, ex qua multi codices in publicam illam, quam superius descripsimus, bibliothecam transpositi sunt. Duos tantum notare juvat, unum, qui Guigonis statuta continet, alterum, qui Vitam sancti Brunonis, incipientem his verbis: Quod Sapiens, exhortationis gratia dicit. In fine hæc leguntur: Frater Ludovicus Moser, monachus professus hujus vallis B. Margaretæ Basileæ, Ordinis Cartusiensis, hunc transsumpsit ex chalcographo patris Henrici de Alveldia, ejusdem domus quondam Prioris, anno MCDLXXXVI, XVIII die Aprilis, anno præfati patris Henrici in Ordine Cartusiensium L. Hæc idcirco notare visum est, quod in eo libello agatur de funere famoso illius doctoris Parisiensis.” Hæc Mabilonius. Petrus Dorlandus, Henrici Arnoldi suppar, monachus integerrimæ vitæ, professus & olim vicarius Cartusiæ Diestensis, in qua & piissime defunctus est anno MDVII, inter multas, quas posteris reliquit, elucubrationes Chronicon Cartusiense, septem distinctum libris, scripsit; quem noster Petreius notis illustratum vulgavit anno MDCVIII. In eo hujus historiæ substantiam, mutato quidem stylo, retulit, sed nulla addita circumstantia, quæ differat ab iis, quæ reperiuntur in Chronico anonymi scribentis circa annum MCCCLX, de quo supra. Nec etiam facit mentionem lectionis quartæ Vigiliarum pro mortuis, ut incaute, vel, labente memoria, credidit Launoyus.
[210] [quorum narratio novis adjunctis, sub hic recitato] Atque hi Ordinis Cartusiensis scriptores sunt seculo sexto decimo antiquiores, a quibus prodigiosam doctoris Parisiensis anastasim memoriæ proditam invenio; hisce autem Dorlandus, utut seculo sexto decimo jam currente vita functus, idcirco recte etiam annumeratur, quod seculo anteriori præcipue floruerit, eaque, quæ de Brunone habet, litteris tunc verosimillime consignarit. Porro fuerunt etiam, qui prodigiosæ doctoris Parisiensis anastasis historiam adjunctis, quæ apud scriptores antiquiores jam recensitos non sunt, auxerunt, hosque deinde sacri Ordinis Cartusiensis scriptores duo, Puteanus videlicet & Blömenvenna, qui sancti Patriarchæ sui Vitam seculi sexti decimi initio ex instituto descripserunt, sunt secuti. An recte, ex dicendis patescet. Blomenvennæ verba, quo ex hisce, facta cum anonymi antiquioris num. 199 & seq. jam datis collatione, quænam illa adjuncta sint, pateat, modo huc transcribo. Sic habent: Factum est, dum optimis his studiis vir venerabilis Bruno insudaret temporibus S. Gregorii VII Romani Pontificis & Henrici IV imperatoris circa annum Salutis nostræ octogesimum secundum supra millesimum, cum in Parisiensi civitate solemne floreret studium, æque scholarium multitudine atque copiosa caterva doctorum solemnium abundans, ut tale in ea horrendum memorandumque seculis cunctis eveniret spectaculum. Quidam enim solennis doctor inter ceteros doctores præcipuus, scientia & moribus excellenter ornatus, ac præ ceteris honoratus, gravi quadem infirmitate præventus, lecto decumbens vitæ suæ diem clausit extremum. Cui cum solennes de more pararentur exequiæ, ad eum honorandum convenit magistrorum studentium & aliorum civium multitudo copiosa; quibus comitantibus & funus prosequentibus, defuncti corpus ad ecclesiam, in qua sepulturæ tradendum erat, delatum est, cumque ab invitatis ecclesiasticis, qui tum aderant, defunctorum solitum decantaretur Officium, ventumque esset ad eam Lectionem, quæ incipit, Responde mihi, surrexit, qui erat mortuus, &, elevato paululum capite, resedit in feretro, cunctisque videntibus & audientibus ac præ novitate rei stupentibus, alta & horrenda voce clamare cœpit, Justo Dei judicio accusatus sum.
[211] Quo dicto, iterum decubuit; hii vero qui hæc audierant & viderant, [Vitæ Sancti, per Blömenvennam scriptæ,] non modicum, nec immerito, territi, decreverunt, consulte quidem & provide, sepulturam ejus in crastinum differendam, rei exitum præstolaturi. Die itaque sequenti, cum tantum spectaculum jam fuisset in tota civitate vulgatum, ad dictam ecclesiam convenit maxima & quasi innumerabilis utriusque sexus populi multitudo, ubi reinceptis & inde continuatis exequiis, dum ventum est ad præfatæ Lectionis initium, idem defunctus, capite elevato, ut prius, clamare cœpit ac dicere, Justo Dei judicio judicatus sum, &, his dictis, intra feretrum iterum se recepit. Verum crevit admiratio non parva inter astantes, rem terribilem, supra quam credi potest, stupentes. Quia tamen ex his nondum facti fuerant de ejus reprobatione certi, cum verba illa, Accusatus sum, & Judicatus sum, possent etiam in bonam partem accipi, quasi ipse primo injuste fuisset ante tribunal Christi ab eo, qui perdere cuncta festinat, indebite accusatus, & inde justo Dei judicio ab ejus calumniosa accusatione liberatus, cunctis placuit, & in sequentem tertium diem ejus sepulturam differri. Tertia itaque die factus est concursus nimius virorum & mulierum, ita ut pene tota civitas ad tam admirandum Dei judicium præstolandum conflueret. Et, ecce, cum priori more exequiæ continuarentur & fierent, surrexit tertio idem defunctus & ingenti mugitu ac desperabili voce, cunctis mortalibus metuenda, dixit, Justo Dei judicio condemnatus sum. Hoc dicto, caput reposuit sempiterno absorptus interitu. Quæ vox tam stupenda & horrenda & a seculo inaudita omnes, qui astabant, pene exanimes reddidit; qui tamen omnes eum, tamquam a Domino reprobatum, ejusque justo judicio, ut ipsemet testatus est, condemnatum, omni Ecclesiæ suffragio, nec non & ecclesiastica sepultura indignum judicantes, in sterquilinio sepeliri fecerunt.
[212] Verum cum in Parisiensi & ceteris vicinis ecclesiis quarta Lectio in Agenda defunctorum incipiat sic: [textu comprehensis, aucta deinde fuit;] Quantas habeo iniquitates & peccata &c, omissis prioribus dictionibus, scilicet Responde mihi, fertur a nonnullis, quod illæ dictiones fuerint ex tunc a Lectione illa deletæ ob perpetuam & indelebilem pavendi judicii memoriam. Narrationem hanc Puteanus in edenda Sancti Vita num. 4. & binis seqq. etiam exhibet & quidem iisdem prorsus verbis; quod mirum non esse, ex iis, quæ de Sancti Vita, a Blömenvenna contexta, § I. disserui, pronum est intelligere. Confer nunc hæc recitata Blömenvennæ, ac proin ex dictis etiam Puteani, verba cum verbis, ex quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronico num. 199 & seq. huc transcriptis, videbisque, in hoc doctoris Parisiensis historiam non iisdem, quibus apud Puteanum & Blömenvennam, adjunctis vestiri. Ac in primis quidem trinam doctoris anastasim vociferationemque Chronici dicti auctor in defuncti aula, Puteanus contra & Blömenvenna in ecclesia factam scribunt; verum isthæc duorum horum scriptorum a Chronico discrepantia, utpote apud antiquiores etiam (Adi Cartusiani anonymi verba, num. 203 huc transcripta) scriptores occurrens, infraque adhuc memoranda nos hic morari non debet. Sed ad duas alias sequentes animum adverte. Trinam e feretro vociferationem tunc, cum ad Lectionem, cujus initium, Responde mihi, in recitando defunctorum Officio ventum fuisset, a doctore tantisper redivivo fuisse emissam, hujusque etiam corpus in sterquilinio fuisse humatum, Puteanus & Blömenvenna (adi hujus verba proxime recitata) tradunt; horum autem duorum adjunctorum, quæ horribilem doctoris Parisiensis historiam comitata sint, nullam plane primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronicon (adi hujus verba num. 199 & seq. data) mentionem facit.
[213] [quæ, cum abs illa resecanda sint,] Quare, cum eorumdem scriptores antiqui alii, sive Cartusiani jam adducti, sive aliud quodcumque Vitæ institutum professi, qui infra memorabuntur, pariter non meminerint, e doctoris Parisiensis historia, utut etiam admissa ut vera, esse illa expungenda, existimo. Verum unde tandem bina illa adjuncta, quæ apud antiquos ex dictis nuspiam reperiuntur, Blömenvenna, seu potius, ex quo hic illa deprompsit, Puteanus hausit? Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor anonymus Operis sui num. 85 opportune ad institutum præsens sic scribit: Bertholdus Remboldus typis Lutetiæ anno MDVIII tradidit Vitam S. Brunonis, quam illius in divi Pauli Epistolas Commentariis præfixit. Hujus Vitæ auctor anonymus historiam damnati fuse descripsit: Sed primus omnium evulgavit, hominem illum ad verba ista: “Responde mihi” voces suæ damnationis emisisse. Quod tamen non plane asserit, sed tantum dubitando addita hac Parenthesi, “si qua narratis fides adhibenda sit.” Noster vero Sutor, qui eodem tempore vivebat, & paulo post suum de Cartusiana vita tractatum edidit eorumdem verborum meminit quidem, “sed” inquit, “quemadmodum seriptores nonnulli meminerunt, cæteris hoc tacentibus.” Certe omnes, quotquot superius auctores prodidimus, id tacuerunt. Qui vero fuerint, apud quos Sutor hujus adjuncti mentionem legerit, non habet. Inter eos tamen censemus fuisse præfatum Vitæ sancti Brunonis auctorem anonymum. Alterum itaque e binis supra dictis adjunctis primo memoratum invenitur a duobus seculi sexti decimi scriptoribus, quorum alter cum non asseverando, sed dubitando dumtaxat loquatur, satis indicat, auctores apud quos hoc adjunctum legisset, magnæ nec antiquitatis, nec auctoritatis fuisse; alter vero, cum auctores, apud quos illud invenisset, non nominet, facere non potest, ut hosce supra recensitis, qui ejusdem adjuncti non meminerunt, multo recentiores non fuisse putemus.
[214] Jam vero, cum id ita sit, manet, præfatum adjunctum apud scriptores antiquiores, [efficere, ut doctoris redivivi historia pro falsa sit habenda, non possunt.] qui ferale Doctoris Parisiensis spectaculum vel omnium primi, vel etiam proxime post hosce in litteras misere, non inveniri. Nec est, cur hic opponas Theodoricum, abbatem Trudonopolitanum, qui, quemadmodum nonnulli aiunt, in libro, De sacra temporum ratione inscripto, ita memorat: Abhinc dierum nostrorum annis septem, Gregorio septimo primam Cathedram occupante, cum essem Parisiis studiorum causa, rem vidi prodigiosam ac omni memoria dignam, nec solus miratus sum, Deum laudans. Mortuus est clericus, nomine Raimundus Milleban, tribus diebus alternis eadem Officii hora, qua dicebatur Lectio, quæ sic incipit, “Responde mihi,” surrexit e feretro, & voce horribili clamavit: Justo Dei judicio accusatus sum, secundo: Judicatus, tertio: Condemnatus; quo dicto, cessavit omnis clerus orare, & ab ecclesia protinus cadaver ejectum est, & asinina sepultura donatum; hoc enim tam luculentum pro prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi testimonium, quod hanc, si Theodorici, oculati, ut verba recitata innuunt, rei gestæ testis, vere esset, extra omnem controversiam poneret, verosimillime, ne dicam indubie, commentitium est, uti infra ostendam. Quod modo ad assertam a Puteano & Blömenvenna infausti doctoris in sterquilinio sepulturam pertinet, non dubito quidem, quin hanc illi ex auctoribus, ætatem suam prægressis, hauserint; verum hosce vel e primis, vel etiam e primos proxime secutis, qui Parisiense doctoris redivivi spectaculum litteris commendarint, fuisse, nulla omnino ratio suadet. Atque ita ex omnibus jam dictis liquet, e duobus hic jam memoratis prodigiosæ doctoris anastaseos adjunctis, utcumque habeantur pro falsis, explodi hanc velut commentum seu fabulam merito a Launoio non potuisse, cum ut historia quælibet vera pronuntietur aut falsa, adjunctorum dumtaxat, quibus a primævis ac omnium antiquioribus, non autem etiam eorum, quibus a post secutis scriptoribus pro arbitrio fuit vestita, ratio sit habenda.
§ XII. Testimonia scriptorum, seculo decimo sexto anteriorum, qui Cartusiensis Ordinis non fuerunt, producuntur.
[Doctoris redivivi prodigium publice accidisse,] Inter auctores, qui Ordinis Cartusiensis non fuere, atque ante seculum sextum decimum Parisiensi doctoris redivivi prodigio testimonium præbuere, Cæsario Eisterbacensi, qui seculo duodecimo senescente & sequentis initio floruit, primum locum concedit Annalium Cartusiensium libri quarti auctor anonymus. Verum cum ea dumtaxat testimonia, quæ pro prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi, secutoque hinc, ut ejus biographi aliique scriptores antiquiores vel supra jam laudati vel infra mox laudandi memoriæ produnt, Sancti nostri in eremum secessu extra omnem controversiam militant, in medium hic producere sit fixum, reperianturque, qui Cæsario de Parisiensi doctoris redivivi prodigio sermonem non esse velint, scriptoris hujus testimonium, de quo tamen quid censendum sit, separato § infra discutiam, hic modo non recensebo, uti nec supra memoratum, quod, etsi Theodorico, abbati Trudonopolitano, a nonnullis tribuatur, supposititium tamen, ut jam innui, commentitiumque verosimillime esse, infra dicenda aperient. Prætereo hic etiam, quod ab Annalium Cartusiensium libri 4 auctore anonymo profertur, testimonium, a libri infra memorandi, qui De quatuor Paradisi fluminibus inscribitur, auctore suppeditatum. Etenim secundum hoc prodigiosa doctoris Parisiensis anastasis non in ecclesia aut publice coram innumera populi multitudine, sed privatim in defuncti ædibus coram paucis solisque hujus amicis evenit; hic autem ea dumtaxat, quæ horrendum illud prodigium publice factum perhibent, testimonia recenseri præsens institutum exigit. En modo, quæ huc spectant, ex Annalium Cartusiensium libro quarto hactenus non vulgato, sæpissimeque jam laudato descripta, una cum observationibus, quas iisdem libri illius auctor anonymus admiscuit.
[216] [etiam perhibent codex Montis-Dei Ms.] Extat etiamnum, inquit hic, apud Montem-Dei crassum volumen, optima membrana conscriptum, continens Vitas Sanctorum, quod secum attulit ad Montem-Dei Joannes monachus abbatiæ sancti Arnulphi Metensis, qui circa annum MCCCXXIV habitum Cartusiensem induit. Sic inscribitur codex: “Vita jaurea super Legendas plurimorum Sanctorum cum quibusdam additionibus valde utilibus.” Et ad calcem litteris rubeis hæc de tempore scripti codicis leguntur: “Frater Joannes monachus sancti Arnulphi Metensis, filius Bertrandi dicti Trancon, cognominatus de Sancta Cruce, fecit fieri & scribi istum librum, & fuit finitus anno Domini MCCCXXII in Vigilia sancti Vincentii levitæ & martyris. Finito libro, sit laus & gloria Christo. Amen.” In hoc igitur volumine historia damnati hominis sic describitur cum sequenti titulo, “Hic incipit, qualiter Ordo Cartusiensis fuit institutus. Sicut patres nostri narraverunt nobis, fuit quidam magnus clericus, regens actu Parisiis in Theologia, magni nominis atque famæ non mediocris, qui ad ultimum vitæ suæ perductus est, cujus amissione, utpote tanti viri, tanti magistri, quum alii clerici universi præsentes non modicum contristati ad ejus exequias, prout moris est Parisiis, convenerunt; omnibusque, quæ ad exequias pertinebant, honorifice & rite paratis, ventum est ad hoc, ut defuncti corpus deberet poni in sepulchro, circumstantibusque clericis, qui defunctus erat, clamavit dicens: Justo Dei judicio accusatus sum.
[217] [cujus verba] Quod audientes dicti magistri & clerici, & non immerito stupefacti, inito consilio, retulerunt corpus ad ecclesiam, in crastinum reservantes. Sequentique die exequiis iterum celebratis, cum vellent ponere corpus in tumulo, iterum clamavit mortuus & ait: Justo Dei judicio accusatus sum. Tunc magis ac magis admirati dicti clerici, & conquirentes inter se, quid agere deberent, dixerunt quidam, quod judicium poterat sonare in bono & in malo. Unde fuit commune consilium, ut & usque in sequentem diem, qui defunctus fuerat, intumulatus servaretur; quod & factum est. Divulgatoque prædictorum rumore, sequenti die convenit pene universa civitas. Et cum ponerent defunctum in sepultura præparata, iterum clamavit: Justo Dei judicio condemnatus sum. Dicti autem magistri, audito hoc verbo & tractatu habito diligenti, dixerunt, eum esse damnatum. Erat autem tunc temporis quidam canonicus Remensis, magister in Theologia, nomine Bruno, magnæ sanctitatis & profundi sensus, qui, attente rem auditam considerans, vocavit quosdam de scholaribus suis secreto & ait illis: Ecce, videtis, … quid agere debeamus. Si homo tantæ scientiæ, tantæ vitæ, tantæ famæ, dicit se accusatum, judicatum, condemnatum, quid nos sperare debemus miseri peccatores? Cumque dicerent ei, Magister, in omnibus parati sumus tuo acquiescere consilio, ait: Consulo, ut mundum, & quæ sunt mundi, fugiamus, & habitemus in solitudine secundum illud: Ecce, elongavi fugiens, & mansi in solitudine. Et incipiamus Ordinem nobis pœnitentiæ & securitatis.”
[218] Et addidit: “Est nobis quidam sanctus episcopus in partibus Burgundiæ in civitate Gratianopoli, [hic recitantur,] in cujus episcopatu sunt loca deserta, & pene inaccessibilia. Eamus ad eum, & ejus consilio omnia faciamus. Venerunt igitur septem unanimes & unius voluntatis. Cumque intrarent prædictam civitatem, accidit, ut sanctus vir dictus episcopus obdormiret in camera sua. Viditque in somnis, &, ecce, septem stellæ cadebant ante pedes ejus & postea ascendebant per diversos montes & multa deserta usque ad quemdam locum horridum valde, & ab hominibus remotum: steterunt autem ibi. Evigilante autem dicto episcopo, & de visione septem stellarum cogitante, adest magister Bruno cum sociis suis. Cadentibus autem dictis septem ante pedes viri sancti, conferebat in corde suo de septem stellis, nam ipsi septem erant. Levavit autem eos benigne ad osculum. Et, inquisita & diligenter intellecta qua causa venissent, dixit eis: Scio locum vestrum, a Deo vobis paratum, & duxit eos non sine grandi labore ad locum, ubi steterant septem stellæ, & ait, Ecce locus vester. Ibi igitur, ipso sancto viro juvante, cœperunt ædificare primam domum Ordinis Cartusiensis, quæ Domus Cartusiæ nuncupatur.”
[219] Hæc ibi, quæ non discrepant a cæteris, sed notandum, [codex itidem Ms. Longipratensis,] quod sanctus Bruno dicitur secreto socios suos allocutus. Verisimile est etiam, hujus codicis auctorem vidisse Chronicon, a nostro anonymo (adi verba num. 199 & seq. ex hoc transcripta, & num. 12 & binos seqq.) editum circa annum MCCXX. Ante quinquaginta annos asservabatur in Cartusia Monsterolensi Ms. codex ecclesiæ Longiprati Ambianensis diœcesis, in quo tunc historiam præfatam legit quidam monachus Montis-Dei. In hoc etiam codice plurima metra Gallica una cum Epistola seu Tractatu de Vita solitaria ad Fratres de Monte-Dei nomine Guillelmi continebantur. Hic autem codex datus fuit Cartusiæ Monsterolensi circa annum MCCCXXX, ut in eo legitur, “Par Messires Roberts Bataille Canoëne de Loncpre en Santers as Chartreux de Monstrevel.” Ex his liquet, hanc historiam sub initium seculi quarti decimi fuisse notissimam, ac proin ejus originem antiquissimam fuisse; nec enim verisimile est, eam eodem tempore tot in locis unanimi consensu fuisse excogitatam. Hisce observatis, Cartusianus anonymus testimoniis jam adductis infraque adhuc adducendis picturas ac tabellas antiquas interserit, quæ cum ferale doctoris, damnatum se vociferati, spectaculum exhibeant, testimoniorumque loco hinc esse quodammodo queant, verba etiam, quibus id facit, proxime jam recitatis adjungo.
[220] [uti etiam, quibus & tabellæ pictæ suffragantur.] Sic habent: Innocentius hujus nominis VI, summus Pontifex, in refectorio Cartusiæ Villæ-novæ, quam fundavit anno MCCCLVI, jussit depingi ortum & progressum Ordinis Cartusiensis, incipiendo a sancti Brunonis & sociorum ejus conversione, ibique etiamnum inter alias tabellas una cernitur, exprimens illud expavescendum damnati hominis spectaculum. Etsi picturas & colores in hac historia contempserit & irriserit Launoius, non possumus præfatis tabellis non attexere precatorium librum, quo usus est Joannes, dux Bituricensis, Joannis regis Franciæ filius, natus anno MCCCXL, & mortuus anno MCDXVI. Hunc librum modo in Cartusia constituti præ manibus habemus, politis venustisque litteris, deauratis intersertis characteribus, exaratum, ac pluribus exquisito oleari subactus opere depictis imaginibus sparsim ornatum, inter quas octo visuntur, totam conversionis sancti Brunonis historiam exprimentes, ex quibus tres elegantissime triplicem damnati hominis anastasim repræsentant cum subscriptione triplicis vocis, accusationis scilicet, judicationis & damnationis. Quidam, qui librum non vidit, ut ejus picturæ testimonium antiquius luculentiusque redderet, scripsit, præfatum ducem non fuisse auctorem depingendi has imagines, quas ideo diu ante pictas credidit. Sed ingenue fatemur, eas non fuisse antiquiores ætate ejusdem principis, ut ex primo hujusce libri folio apparet, ubi sic scriptum legimus: “Ces heures fit faire tres-excellent & puissant prince Jehan, fils de roy de France, duc de Berry & d'Auvergne, conte de Poitou, d'Estampes, de Bouloingne & d'Auvergne,” id est, “Hæ horæ precatoriæ compactæ sunt jussu excellentissimi ac potentissimi principis Joannis, filii regis Franciæ, ducis Biturigum & Arverniæ, ac comitis Pictonum, Stamparum, Boloniæ & Arvorniæ.” Deinde nomen scriptoris sive pictoris subscribitur sic, “Flamel.” Cujus Opus omnes, qui vident, mirantur, adeo ut locum mereatur habere inter egregios hujus temporis pictores.
[221] [Ranulphus Lygden, monachus Anglus,] Redit modo ad scriptorum, qui Ordinis sui non sunt, testimonia Cartusianus anonymus, itaque hæc recensere pergit: Ranulphus Lygden, monachus in Occidentali Anglorum parte oriundus, qui vivebat anno MCCCLXIII, inter plura, quæ scripsit, Polychronicon edidit, libros septem complectens, in quorum ultimo, capite IV de sancto Brunone & causa conversionis ejus sic loquitur: “Bruno, Colonia Agrippina oriundus, litterarum gratia Lutetiam, studiorum nomine tunc celeberrimam, se contulit. Ibi canonicus factus inter professores locum tenuit. Præceptoris autem sui, cui defuncto jam exequiæ parabantur, voce, qua, capite e feretro exerto, se damnatum querebatur, motus, in eremum quamdam, sex aliis eum comitantibus, egressus, vitam egit duram. A loco, quem incolebant, Cartusianorum Ordini nomen inditum est. Post annum sextum per Urbanum discipulum suum, qui jam Romanæ præerat Ecclesiæ, revocatus suam ei in Ecclesiæ negotiis præstitit aliquandiu operam. Verum sacræ curiæ laborum pertæsus, ad locum pristinum, rejecto simul Risensi * archiepiscopatu, quem accipere jubebatur, rediit.” Errat hic auctor, cum dicit, sanctum Brunonem canonicum Lutetiæ factum & post præstitam Urbano Papæ operam ad locum pristinum, quo videtur intelligere Cartusiam, rediisse. Sed hujusmodi lapsus leves sunt, nec possunt ei fidem detrahere circa ea, quæ de damnati historia narrat. Hæc vero satis conveniunt cum narratione codicis Metensis, in quo (infra pluries memorando) infelix ille homo dicitur magister sive præceptor trium illorum, qui circa illius cadaver in orationibus pernoctaverant. Hujus auctoris verba non carpsit Launoius, quia non novit eum. Hæc autem habuimus ante XX annos a Cartusia Villæ-Franchæ nostræ provinciæ Aquitaniæ. Utrum vero ex manuscripto codice, aut ex impresso auctoris Tractatu, excerpta fuerint, fatemur, nos ignorare.
[222] Per id temporis (seculo nempe XIV) vivebat Joan. [Joannes Iperius] Iperius, Benedictinus abbatiæ S. Bertini Audomaropolitanæ diæcesis, qui in Chronico ejusdem monasterii agens de fundatione Ordinis Cartusiensis, nostræ historiæ meminit. Hujus Chronici (exstat modo apud Marteneum tom. 3 Anecdotorum insertum) nondum (cum scilicet hæc scribebantur) typis excusi ipsissima verba, prout a R. Patre Mabillonio nobis officiose transmissa sunt, hic subjicimus. “In studio Parisiensi quidam doctor in Theologia valde solemnis obiit, ad cujus exequias multitudo magistrorum & scholarium convenit. Et dum corpus defuncti in sepulchro poni deberet, clamavit dicens: Justo Dei judicio accusatus sum. Stupentes magistri illud ad ecclesiam retulerunt. In crastino Missa cum exequiis iterum celebratis, dum tumulari deberet, iterum clamavit: Justo Dei judicio judicatus sum. Altero vero crastino, Missis & exequiis celebratis, dum in sepulchro poneretur, iterum clamavit: Justo Dei judicio condemnatus sum. Sic credentes, eum vere esse damnatum, recesserunt. Erat inter cæteros quidam doctor solemnis, nomine Bruno, canonicus Remensis. Hoc eventu pavefactus quibusdam de scholaribus suis ait: Quid faciemus, cum homo tantæ scientiæ dicat, se accusatum, judicatum atque damnatum? Quibus suo consilio stare spondentibus ait: Mundum fugientes in solitudine incipiamus Ordinem pœnitentiæ. In hoc proposito magister Bruno cum sex sociis concordis venit ad Gratianopolim civitatem inter montana Bourgondiæ.
[223] In illa die vir sanctus illius civitatis episcopus vidit in somnis septem stellas cadentes ante pedes ejus, [in Chronico, Joannes Gerson,] dehinc ascendentes & * deserta usque, ad quemdam locum horrendum, ab hominibus remotum, & ibi steterunt. Statim eodem mane adest magister Bruno cum sociis, cadentes ante pedes episcopi. Conferens vero episcopus in corde suo de septem stellis; nam & ipsi septem erant, benigne levavit eos ad osculum, & scita causa, pro qua venerant, duxit eos ad locum, ubi steterant septem stellæ, dicens: Ecce locus vobis a Deo paratus. Ibidem igitur, sancto episcopo juvante, cœperunt ædificare primam domum Ordinis, quæ Cartusia nuncupatur.” Hæc ille, visionem sancti Hugonis paulo secus referens, quam legitur in ejus Vita, a nostro Guigone edita. Nec hunc auctorem novit Launoius. Obiit Iperius anno MCCCLXXXIII. Sequitur Joannis Gersonis, celeberrimi illustrissimæ Parisiensis academiæ cancellarii, auctoritas; quem Launoius putat primum de doctoris anastasi scripsisse. Verum cum ex supra dictis constet, eam (ex hæc scribentis scilicet, qui, quod ex supra dictis incertum, anno circiter 1220 quinque Primorum Cartusiæ Priorum Chronicon scriptum statuit, Cartusiani anonymi opinione) annis jam ducentis & amplius ante Gersonis obitum, qui anno 1429 contigit, litteris fuisse mandatam, ruunt Launoii argumenta, quibus tanti viri testimonium dispungere nisus est.
[224] [sanctus Antoninus] Sed de eo iterum infra. Gersonis fere æqualis fuit S. Antoninus, qui fuse hanc historiam describit. Hunc Sanctum Launoius asserit rem a Gersone traditam multis e suo marte auxisse. At contrarium patet ex verbis anonymi Cartusiensis, qui scribebat (quinque primorum nempe Cartusiæ Priorum Chronicon) circa annum (adi, quæ huc faciunt, num. 12 & seqq. allata) MCCXX, superius citatis; a quo Antoninus videtur suam desumpsisse narrationem, mutatis tantum stylo & aliquibus verbis, ut sunt ECCLESIA pro AULA, SEPULCHRUM pro ECCLESIA, & aliis paucis similibus. Quod quidem ante eum fecerat alter anonymus, qui Chronicon Cartusiæ collegit circa annum MCCCLX, ut suo loco jam annotavimus. Nihilque prorsus addidit S. Antoninus præter sepulturam asininam. Oratio quoque S. Brunonis ad socios, quam Launoius carpit quasi a S. Antonino confictam, reperitur apud nostrum Bosonem, aut certe (videsis dicta num. 8) apud Tractatus de Origine & veritate perfectæ religionis auctorem, qui eam ex eodem anonymo mutuatus fuerat, ut etiam probare est ex codice Thuaneo, in quo tota describitur, prout in vetustioribus codicibus legebatur. Nec propterea cum Antonino carpendus venit ille vetus auctor, qui juxta morem multorum historicorum sanctum Brunonem descripsit suos alloquentem socios & ad mundi contemptum adhortantem, non equidem ipsismet beati Viri verbis, sed similibus, ut ipse profitetetur, sic scribens: “Erat ibi magister Bruno, qui, supradictis vocibus salubriter territus atque compunctus, allocutus est quosdam socios suos, ibidem præsentes, iis vel similibus verbis &c.”
[225] [aliique nonnulli.] Post testimonium sancti Antonini (Launoius) addit, se præterire consulto Dionysium Cartusianum, Joannem Nauclerum, Hartmannum Schedelem, Polydorum Vergilium, Sixtum Senensem, Gabriëlem Prateolum & recentiores alios, quos asserit “nihil ferme mutasse in narratione Antonini, licet aliquid in locutione mutarint.” Id quidem verum est de Nauclero, Schedele & Prateolo, sed non de aliis. Nam Dionysius noster mentionem tantum facit de tribus diebus, quibus voces illas terribiles damnatus protulit, sed nihil habet de ecclesia, de sepultura asinina & de oratione sancti Brunonis ad socios, sicut nec Polydorus Vergilius, & Sixtus Senensis, qui paucis verbis dicunt, sanctum Brunonem, cum audisset, quemdam suum amicum post mortem clamantem: “Justo Dei judicio damnatus sum,” hinc territum cum quibusdam sociis in locum desertum secessisse; in quibus certe tota rei continetur substantia, quam verissimam asserimus. Subdit modo, qui hæc scribit, Cartusianus anonymus, sæpissime laudatus, num. 213 huc transcripta verba, quibus in S. Brunonis Vitæ, quam Bertholdus Remboldus anno 1508 Lutetiæ typis vulgavit, auctorem anonymum quædam observat, ac deinde nonnulla etiam in rem suam disserit de Theodorici abbatis Trudonopolitani, supra jam laudati, testimonio; quod tamen genuinumne, an supposititium sit, sese dubitare, satis innuit; & merito sane, uti ex iis, quæ § sequenti in medium adducam, manifestum evadet.
[Annotata]
* Rhegiensi
* an ad:
§ XIII. An scriptoribus, qui pro doctoris Parisiensis anastasi, hujusque adjunctis testati sunt, merito accenseri queat Theodoricus, abbas Trudonopolitanus.
[Testimonium, quod Theodorico, abbati Trudonopolitano,] Cartusianus anonymus, qui Annalium Ordinis sui librum quartum hactenus non vulgatum contexuit, scriptores antiquiores, qui etsi Cartusiani non fuerint, testimonium tamen pro doctoris Parisiensis anastasi præcipuisque hanc comitatis adjunctis præbuere, in medium adducturus, Operis sui num. 73 ita præfatur: Expositis superius testimoniis, ab auctoribus Cartusiensis professionis desumptis, ad testimonia transimus auctorum extraneorum, sive qui de Cartusiensi Ordine non sunt. Inter quos referre possemus Theodoricum abbatem Sancti Trudonis Ordinis Sancti Benedicti, diœcesis Leodiensis, & ab eo seriem hanc inchoare, quia vixit circa annum MC, & fuit coævus Sancti Brunonis; sed eum nihilominus prætermittimus, quia Opera ejus non vidimus, licet a viris fide dignis verba ejus sciamus relata, quibus hanc infausti Parisiensis doctoris historiam narravit. De eo tamen inferius, data occasione, fusius agemus. Hæc ille; qui, quod in fine hic promittit, recitatis scriptorum nonnullorum extraneorum testimoniis, re ipsa etiam exsequitur, Operis sui num. 86 sic scribens: Est & alius, qui primus dicitur horum verborum, Lectionis scilicet quartæ, ad quæ infelix doctor primo se accusatum, secundo judicatum ac tertio tandem damnatum, responderit, initium in recitando de defunctis Officio constituentium, auctor & scriptor oculatus, nempe Theodoricus abbas sancti Trudonis, qui vivebat circa annum MC, vel ille, qualiscumque sit, auctor libri “de Sacra ratione temporum,” in quo prodigium Parisiense… describi asserunt. Verba num. 214 jam transcripta ideoque hic iterum non transcribenda, quibus id in Opere illo fieri asseritur, Cartusianus anonymus modo recitat, ac deinde ita prosequitur: Si constaret de auctoritate hujus narrationis, nihil clarius aut certius proferri posset ad astruendam hujus historiæ veritatem.
[227] Primus, qui Theodoricum in testem adduxit, fuit Joannes Galaudus sacerdos Tolosanus & doctor Theologus, qui, pio in Ordinem Cartusiensem ductus affectu, [tribuitur, primus laudavit Galaudus sacerdos.] Chronicon illius anno MDCXV composuit. Quod cum typis morte præventus dare non potuisset, Cartusiæ Parisiensi reliquit atque donavit. In eo Opere, ubi de doctoris anastasi disserit, ad eam probandam duorum auctorum testimoniis usus est, videlicet Cæsarii Eisterbacensis, & Theodorici abbatis Sancti Trudonis in diœcesi Leodiensi, quorum ipsa verba, prout a nobis superius exscripta sunt, ipse retulit, dicens de Theodorico, quod hæc verba habeat “in suo pereleganti volumine de Sancta temporum ratione;” Unde patet, Cartusianos hanc historiam non “novo cumulasse mendacio,” ut exprobrat Launoius in conclusione capitis quinti, quando ad eam confirmandam Bartholdo Nihusio Theodorici auctoritatem sub bona fide Galaudi, viri honesti & docti, exhibuerunt. Scimus tamen nec a Trithemio, nec a Possevino inter libros, a dicto abbate conscriptos, nominatim recenseri Chronicon aut Librum sub titulo “De Sacra temporum ratione,” quem ei Galaudus ascripsit, nisi forsan contineatur sub hac generali Trithemii conclusione, “Multa alia scripsit, quæ ad me non pervenerunt.” Utut sit, fides maneat apud Galaudum, hujus textus primum exscriptorem, donec quid certius reveletur. Hactenus Cartusianus anonymus sæpissime laudatus, merito sane existimans, nihil ad fidem indubitatam prodigiosæ doctoris Parisiensis anastasi conciliandam magis aptum accommodatumque, quam num. 214 huc transcriptum, si modo de hujus sinceritate constaret, Theodorici abbatis Trudonopolitani testimonium, posse afferri.
[228] [Id, in Defunctorum Officio Sancti ætate,] Ast supposititium illud esse, verosimillimum idcirco apparet, quod, quæ a veritate aliena sunt, Theodoricoque proinde, auctori synchrono juxta ac testi oculato, non congruentia, verosimillime complectatur. Res ex jam nunc dicendis patescet. Lectionem, quæ ab hisce vocibus, Responde mihi, inciperet, desumptaque proinde ex libro Job esset, in Parisiensi Defunctorum Officio Sancti nostri ætate fuisse, apertissime utique (adi num. 214) indicat; verum Joannes Abrincensis episcopus in libro, quem de Officiis ecclesiasticis S. Brunonis ætate conscripsit, hæc sequentia, Launoio, cui hac in re fidem a nemine negatam invenio, in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum dissertatione cap. 3 testante, memoriæ prodit: In crastino omnium Sanctorum fiat festiva celebratio omnium mortuorum, in qua non dicatur Hymnus aut Invitatorium. Bini clerici cantent unumquodque Responsorium, duo regant chorum, duo cappati Gradale, quatuor cantent Tractum Matutinæ, & Horæ diei nullo modo prætermittantur, sed has ferialiter dictas Agenda mortuorum festiva sequatur. Prima dicta, tres Psalmi, scilicet Ad Dominum, cum tribularer, Levavi, Lætatus sum, in tono dicantur, &, versu dicto, Kyrïe eleison cantetur. Oratione Dominica finita, cum primo tantum cap. Requiem æternam, oratio sequatur. Eodem modo in ceteris, Horis exceptis & Matutinis. In tertia Ad te, levavi, Nisi quia Dominus, Qui confidunt. Versiculus erit, A porta inferi. In sexta, In convertendo, Nisi Dominus ædificaverit, Beati omnes. Vers. Non intres in judicium. In Nona, Sæpe expugnaverunt, De profundis, Domine non est. Versiculus, In memoria æterna. In Completorio, Deus misereatur, Deus in adjutorium, Domine exaudi orationem meam auribus. Versiculus, Requiem æternam.
[229] Quibus in verbis nulla plane, quod bene notandum, [quod in eo non fuit, lectum fuisse innuit,] Lectionum, quæ tunc in Defunctorum Officio fuerint recitandæ, mentio occurrit. Adhæc (teste eodem Launoio loc. proxime cit.) de Dagoberti regis anniversario, quod Adam Sandionysianus abbas, Sugerii successor, paulo post Brunonis obitum præscripsit, ad veteris Martyrologii calcem hæc verba reperiuntur: Hæc eadem (quæ in Vesperis) & in Matutinis constituimus; quatuor (cantores) in cappis Invitatorium decantent, habitis primi & secundi Nocturni de Euangelio Lectionibus, ultimæ de vita ipsius & decessu sequantur. Lectiones ergo, quæ in hoc de defunctis Officio recitatæ fuerunt, non ex libro Job, sed ex Euangelio erant depromptæ; Quare, cum præterea, Parisiis in Defunctorum Officio Sancti nostri ætate Lectiones fuisse recitatas, nullo plane argumento, aliunde accepto, queat probari, id sane vel tunc non factum, vel eas aliunde quam e libro Job fuisse acceptas, ex Joannis Abrincensis episcopi verbis, iisque, quæ ad Martyrologii veteris, a Launoio laudati, calcem reperiuntur, verosimilius apparet. Jam vero cum id ita sit, testimonium de prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi supra huc transcriptum, quod Theodorici, abbatis Trudonopolitani, nomine circumfertur, a vero verosimilius deviat, dum Lectionem, quæ ab hisce vocibus; Responde mihi, inciperet, Desumptaque proinde e libro Job esset, in Parisiensi defunctorum Officio Sancti nostri ætate fuisse, indicat.
[230] Atque hoc primum est, in quo a veritate verosimiliter deflectit attributum Theodorico, [uti etiam studiorum causa Parisiis, cum damnati historia accidit,] abbati Trudonopolitano, testimonium. Aliud, in quo id eodem nævo verosimiliter etiam laborat, nunc habe. Theodoricum tunc, cum ferale doctoris redivivi spectaculum Parisiis accidit, studiorum causa ibidem fuisse versatum, diserte tradit. Verum præterquam quod, Theodoricum litteris umquam operam Parisiis dedisse, nullo prorsus queat antiquo probatæque fidei monumento utcumque probari, a vero id alienum, e conscripto, quod apud Dacherium tom. 7. Spicilegii exstat, per Radulphum, proximum a Theodorico, de quo hic sermo, abbatiæ Trudonopolitanæ abbatem, Chronico Trudonopolitano apparet. Theodoricus enim, uti hoc pag. 396 & binis seqq. docet, ad abbatiæ Trudonopolitanæ regimen, in qua ab ineunte ætate educatus fuerat, monachumque deinde induerat, e Gandensi S. Petri monasterio, quo, illa miserum in modum turbis agitata, concesserat, ab Olberto Leodiensi episcopo, monachisque Trudonopolitanis, fratribus suis, anno 1099, seu potius, ut idem Trudonopolitanum Chronicon apud nos Ms. habet, anno 1098 fuit evocatus, tuncque, cum id factum est, vir erat liberalibus artibus apprime imbutus, styli sive ligati sive soluti peritia nulli sui temporis secundus atque ad mediam ætatem, ut loquitur idem Chronicon, jam provectus. Jam vero, cum id ita sit, Theodoricus tunc, seu dicto anno 1098 aut, si mavis, 1099, quorum altero abbatiam Trudonopolitanam regendam accepit, quadraginta ut minimum annorum exstiterit, ac proin, cum monachum viginti annis nondum natus in eadem Trudonopolitana abbatia, in qua, ut dictum, a pueris educatus fuerat, verosimillime induerit, consectarium fit, ut id verosimillime fecerit ante annum 1082, quo, ut laudatum Trudonopolitanum Chronicon apud Dacherium pag. 369 fidem facit, Adelardus II, Trudonopolitanus abbas, e vivis excessit.
[231] [versatum esse Theodoricum abbatem, qui tamen vel ante,] Atque id quidem longe adhuc verosimilius evadit ex eo, quod, Lanzone & Luipone post Adelardi obitum de abbatiæ præfectura, quod anno 1085 (adi Trudonense Chronicon pag. 370 & seq.) primum incepit, contendentibus, ad Gandense S. Petri monasterium, ut idem Chronicon pag. 396 iterum docet, sese Trudonopolitanus jam monachus receperit, nulloque modo verosimile appareat, eum sub Lanzone, qui, agentibus Henrico Leodiensi & Herimanno Metensi episcopis, in Adelardi II defuncti locum, monachis omnino invitis, fuerat suffectus, monachicum habitum primum suscepisse. Jam vero, cum Theodoricus, uti sane ex jam dictis verosimillimum apparet, sub Adelardo II Trudonopoli monachum induerit, hocque Trudonopolitanam abbatiam abbatis munere gubernante, maxime in ea, ut Historiæ litteraræ Franciæ scriptores ex laudato Chronico Trudonopolitano tom. 7, pag. 30 recte docent, litterarum studium floruerit, Theodoricum jam monachum Parisios tunc, ut ibidem litteris operam daret, e Trudonopolitano monasterio, in quo educatus litterisque adhuc puer fuerat eruditus, concessisse, seu ab abbate suo missum fuisse, neutiquam verosimile apparet, maxime cum præfatum Trudonense Chronicon nullius plane Trudonopolitani monachi, qui, Adelardo abbate, litterarum addiscendarum causa Parisios concesserit, mentionem faciat, nec, ut eum in finem abbatiæ Trudonopolitanæ alumni, utpote quibus domi a necessariis ad litteras discendas subsidiis abunde esset prospectum, Parisios sese conferrent, esset necessum. Atque ita quidem ex modo dictis habemus, Theodoricum, Adelardo II monasterii Trudonopolitani abbate, ante annum 1082, quo hic (adi iterum Chronicon Trudonopolitanum pag. 369) vivere desiit, Parisiis litterarum addiscendarum causa versatum verosimillime non esse. Verum anne eo post Adelardi obitum vel ipso dicto anno 1082, quo circiter prodigiosa doctoris Parisiensis anastasis evenisse narratur, vel sequenti sese eamdem ob causam non contulit?
[232] [quo ea circiter evenerit, annum 1082, vel circa eum,] Erit sane fortassis non nemo, qui id e Trudonopolitano Chronico jam sæpius laudato suspicetur; Herimannus enim, uti hoc lib. 2 & 3 memoriæ prodit, Metensis & Henricus Leodiensis episcopi abbatiæ Trudonopolitanæ, rejecto, quem hujus alumni abbatem e gremio suo elegerant, Gerardo, Lanzonem, Sancti Vincentii Metis abbatem, post Adelardi obitum anno, ut apparet, 1083 præfecerunt, hincque omnes fere Trudonopolitani monachi maxime irati, cum sese præterea in exsilium pellendos intelligerent, monasterium suum, aliis alio concedentibus, fuga dilapsi reliquerunt; unde, Theodoricum Parisios tunc petiisse, suspicio potest oriri. Verum, quo hanc tollas, ipsummet etiam Chronicon Trudonopolitanum iis ipsis locis, quibus jam dicta narrantur, suppeditat. Ut res manifesta evadat, ipsa Chronici verba, quæ libro ejus 2 & 3 jam citt. huc spectantia occurrunt, transcribo. Libri 2 itaque hæc sunt: Episcopi (Metensis nempe Herimannus, & Leodiensis Henricus) nec justæ petitioni nostrorum acquiescentes, nec Deum in se nostros persequi pro peccatis tam suis, quam nostris intelligentes, spreta nostrorum digna electione & quæ reprobari non poterat aliqua regulari objectione, sicut jam dudum deliberaverant … stupentibus oculis monachorum, introduxerunt in monasterium nostrum Lanzonem quemdam de cœnobio Sancti Vincentii Metis abbatem… Die vero capituli convenerunt in chorum ad Vesperas omnes confratres nostri, vestientes chorum formosis viris magnarum personarum & eruditis apprime in omnibus Officiis ecclesiasticarum institutionum.
[233] Felix quidem ecclesia tot & talibus & tantis viris, [uti e Trudonopolitano, cujus verba aliquot] si non iratum habuisset Deum Patrem, si pro peccatis suis vel iram ejus scivisset portare in humilitate cordis & contritione carnis. Sed quid moror? Eadem nocte intelligentes ab amicis, quod sequenti die violenter & contumeliose contruderentur in exilium, si in claustro essent uniti, pavore dissoluti (ut est humana natura & maxime formidolosa simplicitas monachorum) fuga sibi consuluerunt. Unus tantum eorum Luipo nomine, exilio sibi magis, quam fuga, electo, transmissus est Leodium sub Berengario abbate apud Sanctum Laurentium; paucissimi vero cum abbate Lanzone remanserunt, Gerardus scilicet præpositus, ille nostrorum electus, nec non & Blingerus, Herimannus quoque senior cum alio Herimanno nepote suo, atque Eugo paulo post missus est Metis in exilium, cæterorum plurimis per Flandriam & Angliam, Daciam & Saxoniam, regnum quoque Theutonicorum dispersis. Pars minima, habitu sibi retento, per diversa cœnobia hospitabantur, pars maxima, nihil sibi de monacho retento, presbyterorum more per diversas parochias vagando ferebantur. Sed & Leodii & Coloniæ post iræ Dei super locum nostrum pœnitentiam & redditam nostris miserationis suæ gratiam vidimus nonnullos eorum inter clericos sub clericorum habitu consenuisse in Ordine canonicorum Leodii in monasterio sanctæ Crucis, nec non Sancti Johannis Coloniæ in monasterio sancti Georgii; libri tertii vero ista: Anno igitur Dominicæ Incarnationis milesimo octogesimo secundo obiit abbas Adelardus II, octavo Idus Decembris; tertio vero Idus Aug. capitulum actum est super confratres nostros a duobus episcopis, Herimanno scilicet Metensi & Henrico Leodiensi, qua nocte dispersi sunt omnes confratres nostri præter paucos, quos superius nominavimus.
[234] Etsi ergo, uti ex his verbis liquet, post obitum Adelardi II abbatis sui omnes fere Trudonopolitani monachi e monasterio suo fuga dilapsi alio secesserint, [hic danter, Chronico apparet,] hosque inter Theodoricus, utpote pausis, qui apud Lanzonem abbatem Trudonopoli manserunt, a Radulpho hic non annumeratus, verosimillime exstiterit, Parisios tamen illum tunc non concessisse, ex iisdem jam recitatis verbis concludendum apparet, utpote quibus inter regiones diversas, ad quas tunc profugi Trudonopolitani monachi sese contulere, non Gallia, in qua Parisiensis civitas sita est, sed Flandria dumtaxat, Anglia, Dacia, Saxonia & Alemannia recenseantur. At vero, inquiet non nemo, quo ergo Theodoricus, cum plurimis aliis e Trudonopolitano suo monasterio post Lanzonem in id inductum profugus, sese recepit? Trudonopoli haud procul substitisse illum, existimo. Etenim e Trudonopolitanis illis monachis, quibuscum Theodoricus Trudonopoli tunc discessit, exstitere nonnulli, qui non ita dudum post, assentiente Lanzone, ad monasterium suum rediere. Ita iterum colligitur e Trudonopolitano Chronico, quod apud Dacherium tom. Spicilegii cit. pag. 370 de Luipone, Trudonopolitano monacho, exsilium, in quod, Lanzone jam Trudonopolitano abbate, pulsus fuerat, adhuc patiente, sic habet: Qui (Luipo) cum per omnes, quos utiles sibi fore existimabat, per ipsum quoque imperatorem apud abbatem Lanzonem omni humilitate ageret, ut receptus in claustro suo, quo nutritus fuerat, ordine, quo & alii, venire posset, nullo modo impetrare valuit. Quibus verbis aliisque sequentibus innuitur, eo tempore seu, uti ex ejusdem Chronici loco proxime cit. apparet, anno 1085. quo Luipo, ut ad Trudonopolitaum suum monasterium redire sibi fas esset, impetrare fuit conatus, alios nonnullos ad id Trudonopolitanos monachos, qui inde, non quidem in exsilium pulsi, sed fuga dilapsi discesserant, fuisse jam reversos; hi autem utpote ad monasterium, quod deseruerant, haud ita dudum post, uti etiam e Chronici Trudonopolitani loco proxime laudato apparet, reversi, regiones procul dissitas, cum fuga inde sese subduxere, adiisse non videntur, ac proin nec Theodoricus, utpote qui ex iis unus exstiterit, uti pronum est eruere ex eo, quod, Lanzone postea & Luipone mox memorato de abbatia Trudonopolitana contendentibus, Gandavum inde ad S. Petri monasterium sese receperit, quemadmodum iterum apud Dacherium tom. Spicilegii cit. pag. 369 & seq. Chronicon Trudonopolitanum docet.
[235] [litteris ibidem operam] Verba, quibus id ibidem facit, aliaque nonnulla, hisce eodem loco adjuncta, quod pleraque, de Theodorico ad præsens institutum jam dicta, hausta ex iis sint, huc transcribo. Sic habent: Quærebatur ergo (cum jam scilicet Trudonopolitanæ abbatiæ, diuturnis dissensionibus ad incitas fere redactæ, subvenire decrevisset Olbertus, Leodiensis episcopus) diligentissime, si quis superesset de filiis nostræ ecclesiæ, cui idonec committi posset cura subveniendi matri suæ. Aiunt Fratres nostri, nec non clerici & laïci, qui eum cognoverant, qui Gandæ in monasterio sancti Petri moraretur unus de nostris Fratribus, nomine Theodoricus, qui a loco nostro recesserat sub contentione abbatum Lanzonis & Luiponis. Hic si posset extrahi inde, idoneus illis videtur ad regendam abbatiam, quoniam Theutonica & Gualicana * expeditus, liberalibus artibus egregie eruditus in prosa & versu nulli esset suo tempore secundus, dulci & altissima sonorus vocalitate, brevis, sed pulchra persona, mediaque ætate, qui etiam Fratrum suorum infirmitatibus melius sciret compati, tanquam a puero illis connutritus, & qui viderat & audierat mala, quæ passi erant in suis tribulationibus. Ita laudatum Chronicon. Jam vero, cum Theodoricus, uti ex omnibus jam dictis intelligitur, Parisios sese, cum Adelardus II, Trudonopolitanus abbas, anno 1082 obiisset, non contulerit; brevi autem, postquam monasterium suum, inducto in id anno 1083 Lanzone, deseruisset, e vicino loco, quo secesserat, Trudonopolim fuerit reversus, ibidemque, ut apparet, cum Lanzone ad annum usque 1085, quo, orta hunc inter & Luiponem contentione, Gandavum sese ad S. Petri monasterium recepit, fuerit commoratus, consectarium fit, ut Parisiis anno circiter 1082, utpote ante hunc studiorum causa ibidem etiam, ut supra docui, non versatus, verosimiliter non studuerit.
[236] Quod ut evidentius fiat, imo Theodoricum Parisiis numquam studuisse pateat, omnia ejus ab ineunte ætate ad illud usque tempus, [verosimiliter non dedit. Illud idcirco,] quo Ganda revocatus abbatiam Trudonopolitanam gubernandam accepit, gesta hunc in modum compendio & ordine expono. Puer adhuc in monasterio Trudonopolitano pro temporum illorum more fuit educatus ac litteris addiscendis admotus, cumque deinde factus ætate grandior monachis ab Adelardo II abbate fuisset adscriptus, litteris animum ad annum usque 1082, quo hic vivere desiit, in monasterii sui schola, quæ tunc ex dictis maxime florebat, perrexit excolere. Adelardo deinde anno 1082 vita functo, monasteriique regimini Lanzone, invitis monachis, admoto, cum plurimis ex his Trudonopoli excessit, cumque deinde e loco haud procul, ut apparet, hinc dissito, quo sese receperat, ad monasterium, assentiente Lanzone abbate, fuisset reversus, contentioque hunc inter & Luiponem anno 1085 esset exorta, Gandavum, relicto iterum monasterio, concessit, ibique in S. Petri abbatia commoratus est ad annum usque 1099 seu certe 1098, quorum altero hinc Olberti Leodiensis episcopi litteris evocatus monasterium Trudonopolitanum abbatis munere gubernandum accepit. Talia sunt Theodorici ad tempus usque, quo hoc factum est, gesta, quæ sane, ut Theodoricum Parisiis umquam ac nominatim anno circiter 1082 studuisse credamus, permittere non videntur. Jam vero, cum id ita sit, testimonium num. 214 huc transcriptum ac Theodorico attributum, quo istud adstruitur, supposititium commentitiumque verosimillime est, quale etiam ob alia, quæ jam dictis adjungo, apparet.
[237] Testimonium illud ante seculi proxime elapsi initium seu ante annum 1615, [simulque ob nonnulla alia,] quo a Galaudo sacerdote laudatum fuisse, Cartusianus anonymus verbis supra huc transcriptis affirmat, ipsosmet Cartusianos latuisse videtur, uti etiam damnatum doctorem appellatum fuisse Raymundum Malliban seu Milleban, aut, ut alii volunt, Raymundum Diocrem. Fas est id colligere vel ex solo Petræo, Cartusiæ Coloniensis alumno, qui suis in primum Chronici Cartusiensis, a Dorlando contexti; librum Elucidationibus, anno 1608 excusis, § particulari studiose inquirit, Cur damnati ac ter infelicis doctoris istius (qui scilicet, sese damnatum, Parisiis e feretro proclamarit) nomen litterarum monumentis consignatum non sit. Ne vero hic errasse arbitreris Petræum, Petrus Sutor, Cartusiæ Parisiensis Prior, anno 1537 e vivis sublatus, cujus Opus de vita Cartusiana anno 1609 typis Coloniensibus lucem primum aspexit, lib. hujus primo, tract. 1, cap. 3 ita scribit: Fatemur ingenue, nullum doctoris illius (Parisiensis damnati) nomen per nos adductum esse, quod nullum sit litterarum monimentis, quod viderimus, proditum; itaque non fingere novum, sed incognitum tacere voluimus. Nec est, cur hic opponas S. Brunonis Vitam Ms., a Cartusiano anonymo per verba num. 209 recitata jam laudatam, quæ in bibliotheca Basileensi asservatur, annoque 1486 ac proin diu ante seculum sextum decimum conscriptam; etsi enim in hac, uti in Operum Launoii auctorum ac illustratorum tom. 2, part. 2, anno 1731 Coloniæ Allobrogum excusa pag. 376 in inferiori hujus margine notatum invenio, sequentia hæc verba Contigit circa annum Domini MLXXXII Parisiis prodigium horrendum in quodam magistro, cui secundum quosdam nomen erat Raymundus, scripta inveniantur, Raymundi tamen nomini additum aliud, quo & Diocres, aut etiam Milleban, ut adscriptum Theodorico abbati Trudonopolitano testimonium prodit, fuerit vocatus, infelicem doctorem Parisiensem habuisse, consectarium inde non est, meritoque proinde illud vel pro suppositio vel pro admodum suspecto potest haberi, nisi forte liber, e quo a Galaudo depromptum dicitur, in lucem proferatur, proque genuino Theodorici fœtu habeatur.
[238] [quæ in medium] Verum quo hic loco, cujusve in bibliothecæ angulo servatur? Unde illum, aut, si mavis, illius exemplar, e quo verba num. 214 recitata excerpserit, Galaudus sibi comparavit? An bibliothecam, personamve, a qua pretiosum hujusmodi monumentum secum fuerit communicatum, in conscripto a se Cartusianorum Chronico uspiam declarat? Omnia hæc anonymus, e quo solo fere, quæ de Galaudo jam dixi, discere licuit, Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor in obscuro relinquit. Indicat quidem, Galaudum virum honestum ac doctum fuisse; verum quis hinc asserat, acuti adeo judicii hominem exstitisse, ut nec ab impostore decipi, nec Opus, quod Theodorico esset suppositum, pro vera hujus lucubratione accipere potuerit? Fatendum interim est, Bertholdum Nihusium aut, si mavis, Cartusianos, qui ei, quod in datis ad Andream Saussæum, didascalicæ hujus Epistolæ anno 1645 impressæ, præfixis litteris laudat, testimonium Theodorici Trudonopolitani abbatis exhibuerant, perperam ob illud, seu citatum seu exhibitum a Launoio in Dissertatione de vera causa secessus S. Brunonis in eremum, cap. 5, § III mendacii insimulari; id enim & a Nihusio citari, & huic a Cartusianis e Galaudo acceptum exhiberi bona fide potuit. Sed alia modo huc spectantia, quæ Cartusianus anonymus recitatis num. 227 verbis non inclusit, discutiamus. Testimonii, quod Theodorico, abbati Trudonopolitano, attribuitur, diversa diversis e locis submissa exemplaria penes nos exstant; unum autem hæc inter in capite præfert sequentia hæc verba: Andreas Quercetanus (Du Chesne) in Fragmentis Historiæ lib. 4 citat Ms. monasterii S. Theodorici prope Rhemos, cui titulus est “De Ratione temporum,” ubi legitur; quibus præmissis testimonium, num. 214 huc transcriptis verbis conceptum, subjungitur, ac deinde in fine pro clausula additur Hæc ibi.
[239] [hic adducuntur,] Cum primum in hoc testimonii, Theodorico adscripti, exemplar incideram, recitatis, quæ ei præfixa videbam, verbis excitus Historiæ Francicæ Scriptorum Andreæ Quercetani seu Chesnii librum quartum avide arripui, totumque a capite ad calcem sedulo excussi. Sed en! Pag. 162, qua sola in toto illo Chesnii libro seu tomo liber Ms. monasterii S. Theoderici prope Remos, cui titulus est, “De ratione temporum” citatur, Fragmentum historicum suppeditatur, in quo, uti id inspicienti patescet, ne apex quidem vel de prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi, vel de pulso ex hac in eremum S. Brunone occurrit. Hinc intellexi, verborum, quæ proxime recitavi, descriptorem significatum hisce voluisse, testimonium, Theodorico abbati Trudonopolitano attributum, non libro seu tomo quarto Chesnii, quem laudat, sed Ms. De temporum ratione libro, e quo Fragmentum historicum in tomum illum Chesnius intulit, esse inscriptum. Verum nec id veritati consonum existimo, quod res hæc, si ita haberet, a pluribus aliis scriptoribus memorata verosimillime inveniretur, nec tamen memorata ab ullo hactenus a me inveniri potuerit. At vero sunt, uti ex notitiis, quas ad manum habeo, disco, qui in Trudonopolitani diœcesis Leodiensis monasterii bibliotheca jactatum Theodorici, id olim abbatis munere moderati, de Sacra temporum ratione librum, in quo hic pro prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi testimonium num. 214 recitatum præbeat, asservari affirmant, addentes etiam, mirum nemini debere accidere Martenei & Durandi, Ordinis S. Benedicti scriptorum, in Itinere suo litterario, ubi de illa Ordinis sui abbatia ejusque bibliotheca agunt, de libro illo silentium.
[240] Ita pronuntiant, quod bini hi scriptores librorum Mss. omnium, [pro supposititio videtur habendum.] qui in Trudonopolitanæ abbatiæ bibliotheca servantur, cognitionem perfectam non habuerint, uti ipsimet declarant, Operis cit. tom. quidem primo scribentes, Trudonopolitanam bibliothecam esse satis bonam, librisque Mss. sat insignibus instructam; tom. autem secundo tradentes, sese, cum ad abbatiam Trudonopolitanam iterum accessissent, librosque hujus Mss. denuo scrutari vellent, obtinere id ab abbate non potuisse. Hinc, etsi etiam Ms. illum de sacra temporum ratione librum in Trudonopolitani monasterii bibliotheca latere, ægerrime in animum possem inducere, in rem tamen, ne quid, quod ad conversionis S. Brunonis causam indagandam possit conducere, neglexisse viderer, sedulo inquirendum duxi, meque ad monasterium Trudonopolitanum, si modo asservatos in hujus bibliotheca libros Mss. scrutandi facultatem mihi impertiendam scivissem, conferre paratus, enixissime, ut hæc mihi concederetur, per amicos petii; verum, uti ea Marteneo & Durando, ita & mihi fuit negata. Præfatum interim librum in Trudonopolitana abbatia non reperiri, aut certe in eo supra huc transcriptum pro prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi testimonium non contineri, litteræ inde scriptæ suadent; quas inter etiam una est, ab ipsomet abbate anno 1745 exarata, in qua hic sic scribit: Recordor, me a paucis annis ad petitionem Rmi Dñi abbatis St̄i Laurentii idem Transumptum (testimonii scilicet, Theodorico abbati attributi) vidisse, & diligenter tunc inquisivi, si in autentico invenire potuissem, sed nusquam reperi in Chronicis Theodorici abbatis, unde apparenter transumptum esse potest. Jam vero, cum nec liber ille, uti ex litteris, post rem diligentissime examinatam ad me scriptis, disco, in abbatia S. Victoris prope Parisios, in qua tamen illum asservari, notatum etiam inveneram, reperiatur, testimonium Theodorici abbatis, quod illi includi a nonnullis asseritur, pro omnino commentitio ex omnibus jam dictis videtur habendum.
[Annotatum]
* Vualonica
§ XIV. Cæsarii Eisterbacensis testimonium recensetur, & quid de hoc sit censendum, statuitur.
[Damnati historiæ testimonium perhibetur a Cæsario Eisterbacensi.] Anonymus Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor, in medium adducturus Cæsarii Eisterbacensis pro prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi testimonium, ita præfatur: Primus … inter extraneos, apud quem hujus prodigii narrationem legimus, se offert Cæsarius Eisterbacensis Ordinis Cisterciensis, qui jam florebat anno MCLXXXVIII, id est, quinquaginta circiter annis post mortem primorum Patrum Ordinis Cartusiensis cum sancto Brunone institutorum; aut saltem primo ab obitu sancti Brunonis seculo, in quo & vixit viginti circiter annis; ac deinde Cæsarii verba, testimonium illud complectentia, transcribit, prolixeque, quo id Parisiensi prodigio suffragari probet, contra Launoyum disserit. Verba ejus omnia, ne quid de argumentorum, iis inclusorum, vi detraxisse videar, huc transcribo, ad calcem etiam nonnulla, quæ in hæc observanda duxero, adjecturus. Sic itaque habent; Hic (Cæsarius Eisterbacensis) in suo Opere, quod, in libros duodecim ad formam dialogi digestum, “De illustribus miraculis & historiis memorabilibus, quæ ante vel circa sua tempora contigerant in Germania, Italia & Gallia,” prænotavit, libro XI, qui “De Morientibus,” inscriptus est, hoc spectaculum his prorsus verbis exponit: “Fuit in regno Franciæ clericus quidam nobilis & dives, quæ duo sæpe homines extollunt, malisque vitiis subjiciunt; qui cum mortuus esset & in feretro positus, multitudine populi circumsedente, tam ex clericis quam ex laïcis, ipse se erexit, cunctis audientibus, in hæc verba prorumpens:” Justus Judex judicavit, judicatum condemnavit, condemnatum tradidit in manus impiorum. “Quibus dictis, se reclinans iterum non obdormivit, sed de requie transivit ad laborem, de deliciis ad miseriam.”
[242] [Qualis hic fuerit. Cartusianus anonymus ejus narrationem] His Cæsarius paucissimis verbis expavescendum damnati hominis spectaculum perfecte repræsentat utrique conformiter narrationi, quam superius tum ex anonymo Cartusiensi, tum ex codice (infra plus semel hic memorando) collegii Metensis descripsimus, ita ut nulla sit quoad rei substantiam inter eosdem auctores discrepantia, imo nec in ipsis circumstantiis repugnantia; unde neminem fore arbitramur, qui judicet, eamdem non esse narrationem, quantumvis reclamet Launoius. Magni proinde ponderis est hoc testimonius, a perantiquo scriptore datum, summæ auctoritatis viro, pietate & doctrina celeberrimo, quem Coloniensis archiepiscopus Henricus de Molenarck, sub quo vivebat, solum ex sensatissimis Germaniæ elegit, qui prædecessoris S. Engelberti archiepiscopi & martyris vitam nobili stylo exornaret. Cujus & Operum ejus merita paucis, sed gravibus succidisque verbis sic commendat Cardinalis Bona: “Cæsarius Heisterbacensis Ordinis Cisterciensis, in historiis memorabilibus pius, verax & simplex.” Quem etiam post obitum miraculis claruisse, scribunt Cistercienses. Cæsarii validissimam auctoritatem ut eluderet Launoius, historiam sic ab eo relatam conatus est probare esse diversam ab ea, quam S. Antoninus narravit. Sed vane desudavit ille conferendo narrationem S. Antonini cum narratione Cæsarii, quasi S. Antoninus primus illam evulgasset. Nam revera id, quod recenset Cæsarius, concordat cum Chronicis antiquis Ordinis superius citatis, quæ ducentis & quinquaginta fere annis ante Antoninum, & eodem tempore, quo vivebat Cæsarius, digesta sunt.
[243] Verum quia S. Antoninus non multum differt a Chronicis, [a narratione Antonini, etsi iisdem, quibus hæc,] videamus nunc, si mutua illa contentio, quam Launoius Antonini inter & Cæsarii narrationes vult reperiri, tanta sit, ut una dici merito debeat diversa ab altera, ac proinde subruat totius historiæ veritas. Sic igitur utramque aggreditur Launoius. “Imprimis,” inquit ille “Cæsarius non designat certum tempus, quo suum prodigium evenerit; Antoninus vero designat annum ipsum, quo suum prodigium acciderit.” Sed in hoc vel minimam inter utrumque auctorem discordiam quis lector quantumvis sagax deprehendet? Certe si Cæsarius certum tempus a tempore, quod designat Antoninus, diversum & ab eodem multum remotum designaret; in hoc quidem appareret contentio, sed cum tempus sileat, nihil Antonino contrarium profert, ac proinde utriusque narrationis substantia eadem remanet. Huic præterea & sequentibus Launoii objectionibus unico possimus responso satisfacere, si dicamus, quod verissimum est, Cæsarium hanc historiam compendio tantum attigisse. Unde non mirum, si multas tacuerit postea ab Antonino relatas circumstantias. “Deinde” addit Launoius, “Cæsarius non definit certum in regno Franciæ locum, Antoninus vero certum in regno Franciæ locum definit,” id est, “Lutetiam.” Similis priori objectio, quæ simile meretur responsum, nempe, nullam ibi reperiri inter utrumque auctorem contrarietatem; quæ reperiretur, si Cæsarius Hispaniam, Italiam vel aliquam aliam regionem sive regnum definivisset. At dixit ille, quod hoc prodigium in regno Franciæ acciderit; Antoninus vero, quod Lutetiæ, quæ est in regno Franciæ. Itaque quod Cæsarius omiserat, B. Antoninus supplevit. Et huic par est eruditissimi Andreæ Saussæii ad probandum eamdem esse narrationem optima ratiocinatio, quantumvis dure in eam exclamet Launoius, “O miserabile effugium!”
[244] “Cæsarius de clerico quodam nobili ac divite sermonem habet; [omnibus & singulis] Antoninus vero quemdam eximium doctorem describit.” Hæc verba, Clericus & Doctor, aliquid inter se discriminis prima specie videntur habere, sed quæ facile conciliantur. Viros enim litteratura & eruditione conspicuos sæpe dictos fuisse clericos, variis docemur exemplis. Apud Ordericum Vitalem lib. 3. “Clericus cognominatus est, quia peritia litterarum, aliarumque artium apprime imbutus est.” In historiam episcoporum Eystetensium: “Iste Joannes episcopus maguns clericus in jure canonico fuit.” Joannes quoque Birellius, Prior Cartusiæ, ab Innocentio VI, qui eum obiisse audierat, “Clericus mundi” appellatus est, ut ad annum MCCCLX videbimus, non solum quia erat perfectus monachus (monachi enim aliquando etiam clerici dicti sunt) sed maxime quia tam in divina scientia, quam in humana superiorem habebat neminem. Ergo Cæsarius & Antoninus sibi invicem non adversantur, cum ille clericum, hic vero eximium doctorem, infelicem hominem dixerunt. Sed instat Launoius ut sequitur. “Cæsarius indicat, clericum suum nobilitate ac divitiis in hominem superbum evasisse, Antoninus vero eum significat doctorem, qui magna scientiæ & probitatis existimatione floreret.” Hæc objectio non majoris est ponderis, quam præcedentes. Nihil enim ex ea concluditur, aut concludi potest ad demonstrandam vel minimam inter has duas narrationes differentiam. Non enim Cæsarius, qualis esset ille clericus, an superbus, malisque vitiis subjectus exponit; sed quod esset “Nobilis & dives, quæ duo sæpe homines extollunt, malisque vitiis subjiciunt.” Et hæc non repugnant communi narrationi, quæ hominem istum describit “Eminentia scientiæ & probitate vitæ & maxima fama pollentem,” sed tantum juxta ea, quæ exterius apparebant. Quam ob rem codicis Metensis auctor putat, eum damnatum ob vitium vanæ gloriæ.
[245] [adjunctis] Ab hac objectione ad quintam transit Launoius, quam sic exponit: “Cæsarius Parisiensem academiam hic ne verbo quidem attingit; Antoninus vero illam prædicat. Et tamen Cæsarius ille multis in locis & Parisiensis academiæ & rerum in Parisiensi academia gestarum meminit.” Deinde multiplices ex Cæsario citationes Launoius colligit, in quibus Cæsarius fecit mentionem academiæ Parisiensis. Sed ad quid hæc citationes? Sicut enim ostendimus, non recte concludi, narrationem Cæsarii aliam esse ab Antonini narratione, eo quod ille non definierit certum in regno Franciæ locum, quem hic definit; ita nec ullam dissonantiam importare potest silentium Cæsarii de academia Parisiensi, quam Antoninus prædicat. Sed ad alias Launoii objectiones diluendas properemus. “Cæsarius aperte significat, clericum suum uno eodemque tempore dixisse: Justus Judex judicavit, judicatum condemnavit, condemnatum tradidit in manus impiorum; Antoninus vero diserte asserit, doctorem suum tribus distinctis diebus locutum esse.” Jam vidimus supra, ex citatis auctoribus Cartusiensis Ordinis quosdam scripsisse, hanc trinam vocem a damnato prolatam fuisse uno eodemque die, quosdam vero tribus distinctis diebus. Sicque Cæsarii verba concordant cum primis; Antonini vero cum ultimis; nec propterea duæ censendæ sunt narrationes diversæ, cum in re conveniant. Præterea non ita aperte, ut vult Launoius, Cæsarius significat, clericum suum uno eodemque tempore locutum esse; non enim distincte exprimit, quod hæc verba simul & semel vel tribus distinctis vicibus, sed summatim tantum, quod hæc pronuntiavit: quæ sunt sunt eadem quoad sensum, quæ Antoninus doctorem suum pronuntiasse testatur, non quidem iisdem prorsus verbis, nec eodem modo dicta, sed aliis idem significantibus, ita ut nulla sit in essentia rei contrarietas, nec diversitas, nisi tantum, quod Cæsarius, brevitati studens, rem non tam fuse ac late curavit exprimere.
[246] [non vestiatur, in re tamen] Notandum etiam, auctorem codicis Metensis, de quo supra, trinam illam damnati vociferationem iisdem fere verbis expressisse, quibus & ante eum usus fuerat Cæsarius. Porro quot & quantæ similes differentiæ in Sacris Scripturis occurrunt, etiam inter sanctos Euangelistas, rem eamdem diverso narrantes modo, quos propterea sibi invicem contrarios non solum dicere, sed & cogitare crimen esset? “Cæsarius non scribit, clericum suum has voces emisisse, dum statutum ab Ecclesia pro mortuis Officium celebraretur; Antoninus vero id omnino scribit.” Quis non miretur, talem a Launoio, viro sensato & docto, objectam diversitatem? Verum est, nec negare possumus, Cæsarium manifestam non fecisse mentionem Officii mortuorum. Sed quis inficias iret, eum illud innuisse, cum scripsit, quod defunctus ille “in feretro positus esset, multitudine populi circumsidente tam ex clericis quam ex laïcis? Cæsarius neutiquam significat, utrum clericus ecclesiastica sepultura privatus fuerit, nec ne; Antoninus vero aperte significat.” Neque id etiam significarunt citati auctores Cartusienses; ergo & ipsi sunt Antonino contrarii; ergo & eorum narratio diversa est ab Antonini narratione. Quis hoc cogitaret? “Cæsarius non dicit, Brunonem Cartusianæ religionis auctorem spectaculo, quod narrat, interfuisse; Antoninus vero dicit spectaculo, quod describit, Brunonem Cartusianæ religionis auctorem interfuisse.” Sed tacuit Cæsarius, quia forsan nescivit, Sanctum Brunonem interfuisse spectaculo; nam duobus tantum annis post illud patratum in Cartusiam secessit. Vel, si scivit Cæsarius, noluit tamen dicere, quod a suo proposito alienum esset. Nam propositum ejus erat, varia de morientibus exempla proponere, non conversiones, sive Ordinum institutiones explicare.
[247] Deinde Sancti Brunonis conversio non facta est in publico, [non differre, contra Launoium contendit;] sicut nec constat, utrum illud spectaculum in ecclesia, vel in aula defuncti (quod tamen verisimilius est) coram multis, vel paucis hominibus evenerit. Neque etiam conversio Brunonis facta est eodem instanti, quo dictum spectaculum, sed intra privatos parietes, & diu post illud peractum, ut constat ex citatis auctoribus. Unde nec a nemine, qui dicto spectaculo interfuerat, perspici potuit. Antoninus vero id dixit, quia sic scriptum legit & narratum audivit.“ Cæsarius non affirmat, ex suo spectaculo Brunonem instituendæ Religionis suæ occasionem cepisse; Antoninus vero affirmat.” Hæc Launoii objectio non est diversa a præcedenti; sed in duo divisit, quod simul & semel dici poterat, ut, quod solidis rationibus non poterat, multis saltem verbis conaretur obruere. Huic igitur objectioni factum est satis ex responsione superiori. Quid enim mirum, si Cæsarius, qui de Brunone nullam fecerat mentionem, instituendi Ordinis Cartusiensis occasionem etiam tacuerit propter easdem rationes, quas superius tetigimus? “Cæsarius non tradit, prodigium suum Parisiis contigisse; Antoninus vero tradit.” Hæc etiam objectio eadem est ac secunda; quod enim hic dicit Launoius, idem superius secundo loco dixerat, mutatis tantummodo vocabulis, & modo loquendi. Imo & utraque objectio quintæ multum similis est. Unde patet Launoii anxium nimis in exaggerandis hujusmodi differentiis studium. “Postremo Cæsarius nihil habet de toto illo Lectionis quartæ Vigiliarum pro mortuis negotio, quod post Antonini tempus ab anonymo Vitæ Brunonis scriptore tractatum est.” Sed nec Antoninus aliquid habet de toto illo Lectionis quartæ negotio; ergo non differt a Cæsario. Nec etiam veteres Cartusienses, ut hujus Lectionis quartæ & verborum “Responde mihi” meminerunt. Ergo nec ipsi Cæsario sunt contrarii.
[248] [a quo etiam Cæsarii fidem immerito elevari,] Præterea Launoius Cæsarii auctoritatem conatur deprimere auctoritate clarissimi ac reverendissimi viri Nicolai Coëffetei, Parisiensis Theologi, qui in responsione ad Mysterium iniquitatis dicit, Cæsarii Dialogos fabularum esse plenos. Sed cum Coëffeteus suam sententiam tantum confirmet Conradi Gesneri, hominis Zuingliani, judicio, ut ipse fatetur Launoius, Cardinali Bonæ, viro æque pio ac docto, potius credimus, qui Cæsarium laudat, tanquam in historiis memorabilibus veracem. Nec immerito, cum ipse Cæsarius, se nihil finxisse, sanctissime juret dicens: “Testis mihi est Deus, nec unum quidem capitulum in hoc Dialogo me finxisse.” Coëffetei itaque & Gesneri auctoritatibus præferimus auctoritates illustrissimi Saussæii, & Jacobi Breullii pietate & doctrina insignis, & aliorum, qui de Cæsario honorificentius judicaverunt, & præsertim eximii sacræ Theologiæ doctoris, & ad S. Gereonem Coloniæ canonici Tilmanni Bredembrachii, multis & scientiæ & virtutum titulis spectabilis; cujus studio & labore in lucem sunt edita multa veterum scriptorum monumenta; qui etiam recognoscendis expurgandisque Cæsarii Dialogorum libris multum laboris posuit, in lucem eos emissurus, ni, cum jam pene ad calcem pervenisset, ad cælestia fuisset evocatus. At ne tanti viri pia studia perirent, effecit inter alios Jacobus Fischerus, sacræ Theologiæ doctor, qui, quod ille inceperat, perfecit, & in sua Præfatione Gesneri de Cæsario calumniam probe refutavit.
[249] [aliaque, quæ hic proponuntur,] Denique Launoius in conclusione capitis tertii suæ Dissertationis Saussæium virum eruditum, quasi ridiculum prosequitur, quod in Cæsarii narratione substantiam rei ab ejus circumstantiis dixerit esse distinguendam, hancque Saussæii distinctionem contra fas omne insulse Launoius retorquet in Joannam Papissam. Sed cum profiteamur injuriam injuria non propulsare, lectoris judicio relinquimus, num optima sit hæc disputandi ratio ad asserendam veritatem & quoscumque auctores, diversimode rem eandem describentes, conciliandos. Verum Saussæio imponit Launoius, dicens, cum in eo posuisse rei substantiam, quod Cæsarius “prodigium actum in regno Franciæ, nec suo tempore actum referat.” Nam minime illud Saussæius dixit. Postquam enim totam Cæsarii narrationem retulit, addit: “Hæc Cæsarius, qui substantiam rei, de qua sermo est, patenter comprehendit in descriptione ista.” Sic igitur dicens Saussæius, monet quidem, substantiam rei in Cæsarii descriptione reperiri, sed in quo consistat, non explicat. Deinde statim de circumstantiis subdit: “Qua (“descriptione”) etsi non omnes adequate circumstantias eat expressum, cum annum non consignet, nec specialem Galliæ locum, quibus ista, quæ refert, evenerunt.” Et eæ sunt circumstantiæ, etiam a Launoio notatæ, quas Saussæius summatim in Cæsarii descriptione perstringi asserit, cum paulo post dicit: “Nihilominus totum dicit (“Cæsarius”) cum id actum in regno Franciæ asserat, nec suo tempore sed ante, per verbum FUIT, satis evidenter significet.” Igitur per hæc verba “Totum dicit &c.” Intelligit Saussæius circumstantias illas, quas paulo ante dixerat a Cæsario non esse “adæquate expressas, cum annum non consignet, nec specialem Galliæ locum &c.” Hic est verus ac sincerus Saussæii verborum sensus, quorum ordinem Launoius invertit, ut ea commodius in suam sententiam detorqueret, faciliusque lectori persuaderet, Saussæium substantiam rei in eo posuisse, “quod Cæsarius prodigium actum in regno Franciæ, nec suo tempore actum referat.”
[250] Sub finem ejusdem conclusionis capitis tertii rursum Launoius Cæsarium, [perperam fieri pronuntiat.] sive potius Cartusienses ex Cæsario aggreditur, cum ex eodem Cæsarii tractatu duo a se deprompta exempla integre describit, ex quibus vult “otiosos homines unum conflasse prodigium, quod Cartusianorum initium tale, quale nunc” excutit, sive excutere nititur, “fingendi causam præbuisse” contendit. Unum est cujusdam canonici Parisiensis, qui post mortem suam & honorificam sepulturam amico apparens se damnatum nuntiavit, eo quod vera sibi morienti contritio defuisset. Alterum est historia illa, quam Launoius superius probare conatus est diversam esse ab Antonini narratione. Quis non miretur Launoii astutiam? Duo jungit, quæ magnam habere similitudinis affinitatem asserit, ut subtilius oculos mentemque lectoris perstringat. Sed constanter negamus, aliquam inter duo illa exempla intercedere similitudinem præter commune utrique homini damnationis infortunium: aut “otiosos homines” ex his duobus prodigiis, sive etiam ex uno tantum causam secessus Sancti Brunonis finxisse progressione temporis, ut vult Launoius; quandoquidem anonymus ille Cartusiensis, * qui primus rem scriptis mandavit, ipso Cæsarii tempore vixisse, superius probavimus, a quo, non vero a Cæsario, alii Cartusienses citati ejusdem historiæ narrationem mutuati sunt. Hactenus Annalium Cartusiensium libri quarti auctor laudatus, in quem nunc nonnulla observanda.
[251] Recte itaque inprimis contra Launoium contendit, [Neque vero Parisiense prodigium a prodigio,] e diversis adjunctis, quæ narrationem de defuncto, qui sese damnatum, e feretro proclamarit, ab Antonino, seu potius, e quo hic illam hausit, a primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctore anonymo suppeditatam, afficiunt, atque a narratione, de defuncto, qui pariter sese damnatum e feretro vociferatus sit, a Cæsario exhibita, absunt, merito argui non posse, vel narrationem Antonini seu anonymi cum substantia narrationis Cæsarii pugnare, vel prodigium, quod hujus argumentum est, a prodigio, quod illa ob oculos ponitur, indubie esse diversum. Quid enim magis obvium, quam facta historica invenire, a diversis scriptoribus relata, quæ, quamvis eadem sint, adjunctis tamen ab uno, quæ ab alio subticentur, sint ornata? Nec est, cur id mirum videatur, cum non raro fiat, ut rem, quam alter fuse, nullis plane ejus, aut certe paucis dumtaxat, adjunctis omissis, exposuit, alter compendio tantum referat, omnibus fere adjunctis nudatam. Imo vero ne quidem ex adjunctis inter se pugnantibus nec ulla ratione in concordiam vocari natis argui semper potest, narrationes, in quibus hæc occurrunt, circa res versari diversas. Constantinum Magnum imperatorem, ut militari signo, in crucis modum efformato, in exercitu adversus Maxentium præliaturo uteretur, divinitus in somnis monitum fuisse, Firmianus Lactantius apud Baluzium lib. 2 Miscellaneorum, pag. 37 memoriæ prodit. Idem etiam facit in Vita ejusdem Constantini lib. 1. cap. 29 Eusebius. Verum in tempore, quo visio illa Constantino fuerit oblata, binos inter scriptores illos minime convenit. Eam enim Lactantius cum nocte, commissam die XXVII Octobris anni 312 ad pontem Tiberis pugnam, in qua Maxentius interiit, proxime prægressa, conjungit; Eusebius vero iis, quæ lib. de Vita Constantini cit. capp. 28, 29 & 37 scribit, non obscure indicat, tunc factam, cum Constantinus adhuc in Galliis esset, necdumque Alpes in Maxentium arma moturus, trajecisset, ac proin aliquanto temporis spatio ante dictam noctem. Pugnant ergo Eusebius & Lactantius in adjunctis, & tamen, duas horum scriptorum narrationes circa diversas Constantino oblatas visiones versari, certum non est.
[252] [quod Cæsarius narrat, certo est diversum,] Juliani Apostatæ in bello interitum referunt scriptores æquales aut subæquales diversi; sed quot hunc eventum adjunctis sese inter pugnantibus exornant! Adhæc, ut etiam ex ipso, quod hic tractamus, argumento exemplum adducam, horrendum doctoris damnati prodigium publice coram ingenti hominum multitudine contigisse, scriptores § XI & seq. recensiti, affirmant; privatos autem id intra domus desuncti parietes evenisse, Codicis Metensis auctor infra laudandus, tradit; at quis propterea prodigium, quod hic narrat, a prodigio, quod illi referunt, dixerit esse diversum? Etsi itaque, tres a doctore Parisiensi vociferationes, quarum prima hic se accusatum, secunda judicatum ac tertia damnatum declararit, tribus diebus diversis fuisse emissas, scriptores proxime laudati etiam memorent, clericumque suum seu doctorem simul & semel ac proin uno eodemque die se judicatum, condemnatum atque in manus impiorum traditum, Cæsarius, ut Launoius vult, tradere videatur, prodigium tamen, quod hic narrat, a prodigio, quod illi recensent, diversum non certo est. Neque tamen cum illo certo etiam est ununt atque idem. Columbius in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 64 sic scribit: Istud … (a Cæsario scilicet relatum) prodigium nonnulli faciunt idem Parisiensi, de quo nunc agimus; alii vero negant: ego neque idem illi, neque ab eo diversum asserere nunc velim. Certe non additur a Cæsario compulisse Brunonem & socios ad eremum; id autem unum illud est, quod fecit, ut de Parisiensi nunc agerem. Malim asserere & omnino istius loci res est, adversarium (Launoium nempe) non debuisse scribere sequentia in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione pag. CXLV: “Cæsarius Cisterciensis narrat duo, quæ Cartusianorum initium tale, quale nunc excutimus, fingendi causam otiosis hominibus præbuerunt.” Cum enim duorum alterum sit illud ipsum, quod modo retuli, hominis in regno Francorum redivivi, seque Dei judicio damnatum exclamantis, non video, cur otiosi homines ad Parisiense fingendum debuerint adjungere canonici Parisiensis, qui post paucos a morte dies se sine corpore videndum homini valde familiari præbuit.
[253] [aut ex hoc simul & altero, quod hic memoratur, confictum.] Scilicet canonicus hic nihil habuit commune seu cum redivivo Parisiensi, de quo nunc sermo est, seu cum alio, qui, cum parabatur conditorio, redditus fuit vitæ in regno Francorum. Ita ille: & merito quidem prodigium, quod a Cæsario narratur, cum prodigio Parisiensi, quod a quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronici auctore ac deinde ab Antonino memoriæ proditum fuit, unum idemque non certo esse, contendit. Ast an recte simul contra Launoium adjungit, postremum hoc prodigium e prodigio, quod a Cæsario refertur, alteroque Parisiensis canonici, qui amico post mortem apparens, damnatum sese nuntiaverit, ab otiosis hominibus conflatum non esse aut confictum? Ita vel idcirco autumo, quod ad illud fingendum, si fortassis reipsa pro fabula seu figmento sit habendum, solum prodigium, a Cæsario relatum, suffecisse queat, concurrisseque etiam alterum illud Parisiensis canonici, nulla ratio suadeat, imo potius contrarium suadeat dissimilitudo quam maxima, hoc inter & Parisiense, quo Bruno, in eremum pulsus fuerit, prodigium intercedens, quæ tanta est, ut nihil fere ambo illa prodigia habeant commune, quemadmodum consideranti patebit. Porro etsi, ut jam dixi, verbisque etiam mox recitatis Columbius innuit, Parisiense, quo Sanctus in eremum pulsus fuerit, prodigium cum prodigio, quod Cæsarius refert, unum atque idem non certo sit, unum tamen ab altero distinctum non esse, verosimile idcirco apparet, quod utriusque eadem sit substantia, hominem scilicet, qui vita functus erat jamque in feretro positus, damnationem suam tantisper redivivum adstantibus denunciasse. Nec obstat, utriusque prodigii adjuncta invicem discrepare, cum hæc a substantia, quæ tam uni quam alteri e duobus hisce prodigiis secundum jam dicta est communis, distinguenda sint, uti infra ostendam. Atque hinc jam fit, ut ex prodigio, quod Cæsarius narrat, aliud illud, quo Sanctus noster in eremum secesserit, utcumque confirmetur.
[254] At vero ipsammet Cæsarii narrationem in dubium revocat Launoius, [Prodigium tamen, a Cæsario relatum,] nec sane immerito. Quidquid enim contra afferat verbis supra recitatis Cartusianus noster anonymus, Cæsariusque a sinceritate, qua in scribendo usus est, commendari mereatur, peritiores tamen modo critici omnes consentiunt, credulum nimis eum fuisse, utpote qui in suis duodecim Dialogis non satis accurato criterio veras historias a falsis secreverit, & interdum nugas & fabulas, quas undecumque corrasit, sine ullo prorsus delectu inseruerit. Stiltingus noster tom. 1 Septembris in Vita B. Margaretæ Lovaniensis virginis & martyris pag. 590 num. 44 opportune ad institutum præsens sic scribit: Quod spectat ad fidem hisce Actis (B. Margaretæ scilicet a synchrono Cæsario lib. 6. Dialogorum cap. 34 conscriptis) adhibendam, non eadem forsan omnium erit sententia, nisi diligens fiat distinctio inter varia ab eodem auctore narrata. Quippe fuit Cæsarius vir pius & doctus quidem, sed pro tempore, quo vivebat, simplex & credulus; atque ex eo fit, ut Dialogi ipsius non careant narratiunculis quibusdam, quæ pro fabulis leguntur hoc tempore; verum non recte judicabimus, si idem plane de omnibus feramus judicium, quia multa narravit, quæ a verisimilitudine non sunt aliena, quæque exacte nosse potuit, quod iis & loco & tempore esset vicinus. Itaque cum suspicio mendacii non cadat in Cæsarium, virum utique pium & sincerum, cumque in rebus tam vicinis, quam eidem erant spectantia ad Margaretam, nullum fere sit errandi periculum, fidem in hisce negare non possumus Cæsario, ejusque auctoritas omnibus aliis, qui serius scripserunt, hic videtur præferenda. Qua de causa elogium Beatæ nostræ, quod ipse concinnavit, primo loco edam, uti posteriorum narrationibus præferendam.
[255] [veritati non certo consonat: sin consonet,] Cæsarius itaque etiam secundum Stiltingum, qui tamen, uti ex ipsis ejus verbis satis liquet, crisi minus severa, licet sane æquissima, in scriptorem hunc utitur, fidem indubitatam prodigio, quod verbis num. 241 huc transcriptis narrat, conciliare non potest, cum id, si reipsa umquam locum habuit, & diu ante Cæsarii ætatem, & in Gallia, monasterio Eisterbacensi minus vicina, factum esse debeat; hicque scriptor (vide Stiltingi verba proxime recitata) fidem indubitatam in iis, quibus & tempore & loco vicinus haud fuit, non mereatur. Recte itaque illud a Launoio in dubium revocatur ob infirmam, cui innititur, Cæsarii auctoritatem. Attamen, cum unum atque idem, ut jam docui, verosimiliter sit cum Parisiensi, quo Bruno in eremum pulsus fuerit, prodigio, hocque ab anonymo, qui seculo tertio decimo floruit, primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctore litteris sit mandatum, falsitatis equidem, utpote in duobus sic saltem seculi XIII scriptoribus fundatum, minus suspectum videtur habendum, nisi forte quis velit, aut a proxime laudato Cartusiæ Priorum Chronici auctore, aut ab altero, e quo hic sua hauserit, e relato per Cæsarium, quod numquam acciderit, prodigio Parisiense illud aliud, quo Bruno in eremum actus fuerit, acceptum fuisse, adjunctisque pro arbitrio confictis auctum. Atque hoc quidem ut æstimaret, propensus etiam fuisse Mabillonius videtur.
[256] [idque Parisiensi sit idem, conversionis Sancti causæ verosimiliter exstiterit.] Etenim in Annalibus Benedictinis lib. 66, num. 64 sic scribit: Aliam istius secessus (S. Brunonis in eremum) causam post annos minimum ducentos quidam attulere auctores, nimirum Brunonem, dum Parisiis in scholis versaretur, prodigio redivivi canonici, qui se damnatum vociferatus sit, perterritum in eremum secessisse, & adjunctis sibi sociis Cartusiensium Ordinem instituisse. Quæ narratio, variis subinde aucta circumstantiis, Sancto Antonino, ipsique Gersoni, solidæ doctrinæ ac pietatis viro, probata, non mirum fi bona fide a totius sacri Ordinis alumnis admissa est & asserta sit, cui Cæsarius Heisterbacensis videtur prælusisse. Ita ille: an autem Cæsarius Parisiensi, quo Sanctus fuerit conversus, prodigio reipsa præluserit, hujusve fingendi occasionem otiosis ingeniis dederit, cuique ex infra dicendis dispiciendum relinquo. Ut interim e Cæsario haustum hoc esse, vehementius quis suspicetur, moveri potest ex eo, quod scriptor hic seculi tertii decimi initio indubie floruerit, anonymus autem primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctor ante annum circiter 1250 suam hanc elucubrationem, in qua Parisiense prodigium refert, verosimilius non elaborarit, uti ex iis, quæ § 1 disserui, satis liquet. Quod si porro certum foret, prodigium, quod refert Cæsarius, evenisse, idque a prodigio Parisiensi, quo Bruno in eremum pulsus fertur, non esse diversum, Cartusianorum sane, hinc causam conversionis sancti Patriarchæ sui repetentium, sat verosimilis appareret opinio, etsi interim Cæsarius, Brunonem prodigio, quod narrat, in eremum actum fuisse, non edicat. Atque hinc est, cur potissimum, non an causa conversionis Sancti fuerit, sed an veritati consonet Parisiense prodigium, inquirendum sit; qua de re quæ tandem mea sit opinio, tunc edicam, cum post jam relatos scriptores antiquos, qui testimoniis suis prodigio suffragantur, recensuero etiam scriptores antiquos, qui silentio suo eidem videntur officere.
[Annotatum]
* anonymum illum Cartusiensem
§ XV. An quid contra anastasim, qua doctor se damnatum publice denunciarit, ex silentio vel S. Brunonis, vel Guigonis, vel Guiberti de Novigento possit confici.
[Negativi, quod ex antiquorum silentio petitur,] In rebus historicis argumento negativo vim non modicam frequenter inesse, peritiores omnes critici modo admittunt. Unum hic omnium loco attulisse sufficiat Muratorium. Hic Anecdotorum tom. 2, cap. 21 sic scribit: Sed jam quosdam mihi reponentes audire videor, hanc argumentandi rationem enervatam plumbeamque esse, quippe argumento, ut logici appellant, negativo nil potest probari. Ita fortasse respondeant, qui ecclesiasticam eruditionem neque a limine salutarunt, totumque cerebrum tricis scholasticis devovere. Nam quantum roboris argumento negativo insit, tum luculentus hac de re tractatus prodit, tum universa eruditorum respublica quotidie experitur. Et quo pacto, amabo, commenta, fabulæque explodi atque exsibilari possent, quæ in posteriorum temporum historias irrepsere, nisi antiquiorum silentium pluris, quam imperita audaxque recentiorum loquacitas penderetur? Affirmant hi ad arbitrium suum, gestaque a temporibus suis remotissima somniant; illi vero ne volam quidem, vestigiumque earum rerum reliquere, relicturi sane, si earum notitiam habuissent. Et nos affirmantium potius imperitia, quam tacentium doctrina duci sinemus? Hæc generatim Muratorius de argumenti negativi vi, quæ quanta subinde sit, uti etiam qui & quando locum habere queat, pronum erit ex jam nunc dicendis eruere.
[258] Cum plura, eaque etiam notatu dignissima, quæ litteris consignata non reperiantur, [argumenti vis.] nec forte etiam fuerint, seculis præteritis gesta esse, apud omnes prope in confesso sit, nec merito negari posse videatur, non continuo est consequens, ut res, quæ a solis scriptoribus recentioribus memorantur, indubie falsæ sint; certo tamen tunc vel probabiliter dumtaxat falsæ erunt, prout vel, quod raro sane fiet, constiterit, vel probabile aut verosimile dumtaxat fuerit, scriptores antiquos aut unum saltem ex his alterumve, a quibus silentio premuntur, esse hujusmodi, ut eas, si fuissent, scituri, scitasque commemoraturi fuissent. Papebrochius noster ab hisce non multum abludit, in Propylæo mensis Maii rectissime, ut mihi equidem apparet, ad præsens institutum sic scribens: Quamvis in rigore dialectico non sequatur, Non est scriptum vel dictum; ergo non est factum; nec enim minus fuisset a Christo suscitatus Lazarus, licet hoc Joannes & alii tres Euangelistæ tacuissent, tacuissent etiam Apostolorum discipuli, & his ætate proximi omnes; recte tamen sequitur, Hoc vel illud caret congruæ antiquitatis, & authoritatis testimonio; ergo, factum esse, non est prudenter credibile, sicuti non esset credibilis resuscitatio Lazari in universali omnium silentio, qui rei gestæ interfuissent ipsi, vel ex præsentibus accepissent &c. Tanto autem fit certior & evidentior ex argumento negativo demonstratio, quanto notitia facti, de cujus credibilitate controvertitur, ad plures pertingere, & a pluribus scripto consignari debuisset propter insignem sui claritatem. Hæc Papebrochius, docens scilicet, argumento negativo, utut facta, contra quæ militat, a vero esse aliena, invicte non probet, eam tamen vim inesse, qua fiat, ut hæc inde vel magis vel minus ad rerum incredibilium classem accedant.
[259] [Launoius id contra doctoris damanti historiam adhibet.] Dispiciamus modo, an & quid secundum jam dicta e scriptorum antiquorum silentio, seu ex argumentis negativis, e silentio hoc formatis, possit confici contra Parisiense, quo Bruno in eremum pulsus fuerit, doctöris tantisper redivivi seque damnatum, publice coram infinita propemodum populi multitudine tunc vociferati prodigium. Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione in medium adducit auctores viginti novem antiquos, quos, cum prodigii Parisiensis non meminerint, commentitium id esse suo silentio testari contendit. Horum alii Sancto æquales aut subæquales fuerunt, alii uno alterove circiter seculo post eum floruerunt, omniumque ultimus Joannes de sancto Victore anno 1322 scribendi finem fecit. Verum nulla ratione, cur nonnuli ex his prodigium illud siluerint, mirum accidit, vimque proinde aut nullam, aut sane admodum exiguam formatum ex eorum silentio negativum argumentum obtinet. Quare nominatim auctorum illorum, non omnium, sed præcipuorum dumtaxat ac maxime eorum, qui prodigium, si fuisset, commemoraturi verosimiliter fuissent, quosque proinde id non fecisse, mirum potest non immerito videri, silentium lubet discutere, ac quid quæque ex hoc adducta a Launoio argumenta negativa valeant, ponderare. Initium duco a silentio ipsiusmet S. Brunonis, cui § præsenti duos adhuc alios, videlicet Guigonem, quintum Cartusiæ Priorem, & Guibertum de Novigento, prodigium pariter silentes, adjungam. Sanctus itaque in epistola, supra jam pluries laudata infraque hic integra recitanda, quam ad Radulphum viridem, quo hunc ad emissum monachici habitus suscipiendi votum implendum excitaret, conscripsit, nullam plane de horrendo doctoris damnati spectaculo, quo viso, votum ipse impleverit atque in eremum sese receperit, mentionem facit, ubi tamen hoc ad commovendum Radulphi ad voti exsolutionem animum peropportunum fuisset.
[260] [Quod ab ipsiusmet S. Brunonis silentio repetit,] Hinc Launoius in sua proxime iterum laudata de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione cap. 1 ita arguit: Radulphus indiguit acrioribus stimulis, quibus ad sui … (quod cum Brunone de monachico habitu suscipiendo in collatione supra memorata emiserat) voti exolutionem concitaretur. Unde fit, ut Bruno hac in epistola, sicut votum reddenti gloriam, ita non reddenti æternam pœnam Radulpho proponat; ubi certe locus fuit illi spectaculo horribili, si quod Parisiis actum Brunonem ad implendum votum antea impulisset. Quid enim erat ad configendam Radulphi cunctationem paratius, quam ei & opportune & importune inculcare id spectaculi genus, quo ipsa Brunonis cunctatio, si Epistolæ Didascalicæ (a Saussæo scilicet ad Bertholdum Nihusium scriptæ, annoque, ut supra docui, 1645 typis Coloniensibus excusæ) credimus, devicta est? Neque hoc telum, quo se impetitum iri prævidit auctor didascalicus, fatis idonee declinat, immo transadigendum pectus objicit, ubi religionem voti, quo Bruno & Radulphus tenebantur, cum illi horribili spectaculo, quod Brunonem in cremum egisse docet, componens horribile spectaculum pro fortiori incitamento ducit. Hoc autem fortiori incitamento si opus fuit Brunoni, cur non, quæso, Radulpho, qui exolutionem voti sic distulit, ut numquam, quod sciam, impleverit? At sapientem virum in epistola, ubi machinas omnes adhibet ad movendum Radulphum, præteriisse, vel non sæpius exaggerasse quæsitum supplicium e spectaculo, quod in promptu positum erat, si tamen umquam positum fuit, id vero justam in Brunone, ut opinor, admirationem haberet. Cum igitur inter momenta rationum, quibus Bruno Radulphum permovet ad reddendum votum, omisit horribile spectaculum, quo scriptor didascalicus (Saussæus nempe, ita hic a didascalica sua Epistola mox memorata appellatus) se a puero imbutum profitetur, id omisit, quod dicere non potuit. Dicere autem non potuit, quod sibi non accidit, quodque longo post se tempore invectum nonnulli Cartusianorum originem fecerunt.
[261] Hactenus Launoius; audi modo, quid ad hoc ejus contra prodigiosam doctoris Parisiensis anastasim argumentum respondeat Cartusianus anonymus, [vi omni, contra ac Cartusianus anonymus hic contendit,] Annalium Ordinis sui libri quarti hactenus non vulgati auctor. Quorsum … (inquit Lucubrationis suæ num. 90)hujus mentio spectaculi, quod Radulphum non spectabat, quippe qui votum suum diu forsan ante emiserat? Cumque illud ex Chronicis Ordinis (Cartusiensis nimirum) dicatur Parisiis accidisse anno MLXXXII, quo quidem tempore clerici Remenses, a Manasse olim expulsi, ad ecclesiam suam jam redierant, fieri potest, quod vel illud, si in aula inter amicos res acta fuit, ut ex iisdem Chronicis colligendum est, ignoraverit Radulphus, vel saltem ei non interfuerit. Sed etsi concederemus, eum tunc fuisse præsentem, non inde sequeretur, Brunonem amico debuisse potius prodigii, quam voti emissi memoriam refricare. Paratius enim erat ad configendam Radulphi cunctationem ei opportune & importune inculcare votum, quo tenebatur astrictus, ad quod exolvendum sub pœna peccati mortalis obligabatur, ex cujus defectu damnationem erat incursurus æternam, quam alias non erat incursurus, etsi non audiret, nec obaudiret, prædictum spectaculum. Quam ob rem nihil frequentius ei sanctus Bruno ingerit in sua Epistola, quam obligationem votum exsolvendi, & pœnas, quas Deus promissa sibi non facientibus minatur. Ita ille, proposito a Launcio argumento nihil omnino contra doctoris damnati historiam evinci, idcirco potissimum contendens, quod Sanctus in sua ad Radulphum Epistola voti potius, seu obligationis, huic annexæ, quam feralis damnati historiæ, utpote quæ minus, quam illa, ad voti exsolutionem a Radulpho extorquendam esset apta, meminisse debuerit.
[262] Verum, etsi id ita sit, certum equidem est, [non caret. Aliud tamen de alio,] luctuosi illius spectaculi commemorationem futuram fuisse ad commovendum Radulphi animum peropportunam maximeque accomodatam. Quare cum Brunonem, virum prudentem, in epistola, in qua, quo ad voti exsolutionem Radulphum inflectat, machinas omnes adhibet, horrendi ejusdem spectaculi, si publice id, absente licet Radulpho, accidisset, mentionem facturum fuisse, sat verosimile appareat, haneque nihilominus ille in tota ad Radulphum epistola, quam longa est, omittat, sane istud, quod nullis etiam aliis scriptorum, vel synchronorum vel coævorum testimoniis nititur, falsitatis vel idcirco utcumque suspectum, aut certe difficilius creditu efficitur, etsi interim propterea certo falsum non sit. Ad secundum præsenti hoc § discutiendum argumentum negativum, quod Launoius Dissertatione hujusque cap. proxime citt. a Guigonis, quinti Cartusiæ Prioris, silentio repetit, jam progredior. Launoius itaque e S. Hugonis, episcopi Gratianopolitani, Vita, per Guigonem, quintum Cartusiæ Priorem, descripta, sequentia hæc verba describit: In his (S. Hugo, Gratianopolitanus episcopus) agebat, & ecce, tribus necdum in episcopatu post monasterii reditum completis annis, adest magister Bruno, vir religione scientiaque famosus, honestatis & gravitatis ac totius maturitatis quasi quoddam simulacrum. Habebat autem socios magistrum Lauduinum, qui post eum Cartusiæ Prior extitit, duos Stephanos Burgensem & Diensem. Hi Sancti Rufi canonici fuerant, sed desiderio vitæ solitariæ ei, abbate favente, sese conjunxerant. Hugonem etiam, quem cognominabant Capellanum ex eo, quod solus ex eis sacerdotis fungeretur officio, duos laïcos, quos appellamus Conversos, Andream & Guarinum.
[263] [quod ex Guigonis silentio formatur,] Quærebant autem locum eremiticæ vitæ congruum, necdum repererant. Hac ergo spe & suavi sanctæ conversationis ejus odore trahente, ad virum sanctum venerunt, quos ille non solum gratanter, sed & reverenter suscepit, tractavit & voti compotes fecit. Ipso namque consulente, juvante, comitante, Cartusiæ solitudinem intraverunt atque extruxerunt. Viderat autem circa id tempus per somnium in eadem solitudine Deum suæ dignationi habitaculum construentem, stellas etiam septem, ducatum illi præstantes itineris. Erant vero & hi septem; ac deinde, quod in hisce Guigonis verbis nulla omino de prodigio Parisiensi mentio occurrat, falsum id esse innuens, ita concludit: Hic auctor (Guigo nempe) Cartusianæ Religionis incunabula describit, & minuta quæque diligentissime persequitur, nec tamen verbo attingit illa duo, nempe Parisiense, quo sese damnatum doctor redivivus e feretro vociferatus sit, prodigium, secutumque hinc S. Brunonis in eremum secessum. Ita Launoius. En modo, quid ad illa anonymus Cartusianus Annalium Ordinis sui libri quarti hactenus non vulgati auctor respondeat. Ad hæc, a Launoio scilicet e Guigone proposita, reponimus, inquit Operis sui num. 92, Guigonis unicum scopum fuisse, Sancti Hugonis, non Sancti Brunonis Vitam conscribere; quod nec etiam fecit, nisi a summo Pontifice prius adactus. Quam ob rem ex incidenti tantum aliqua de sancto Brunone habuit, quantum ea sanctum Hugonem tangebant; nec plura de Ordine Cartusiensium narrare voluit, hac detentus ratione, de qua sic scripsit Petrus Cluniacensis: “Multa quidem in illo sacro Ordine” Cartusiensium “miracula contigisse, a pluribus accepi, sed ipsi humilitatis virtute, qua semper servi Dei miranda opera sua, quanto possunt nisu, occultant, vix aliquid ex his prodere voluerunt.”
[264] [adversus hic in contrarium adducta] Sed nunc videamus, si Guigo incunabula Cartusiensis Religionis ita descripserit, & minuta quæque ita diligenter prosecutus fuerit, ut silentium ejus de spectaculo sit argumentum falsitatis illius. Narrat quidem paucissimis verbis, Brunonem cum sex sociis, quorum recenset nomina, Hugonis sanctitatis fama attractum, ad eum venisse, ut locum, eremiticæ vitæ congruum, ab eo obtineret; ipsoque consulente, juvante & comitante, Cartusiæ solitudinem intrasse, atque extruxisse. Quomodo vero hæc fuerunt transacta, non narrat. Neque etiam meminit, unde venerit sanctus Bruno, an Remis, ubi canonicus erat, aut Parisiis, ubi ultimo vel docuerat, vel saltem consilium relinquendi seculum susceperat. Silet de ejus dignitatibus in ecclesia Remensi, de laboribus, quos pro defensione libertatis & jurium Ecclesiæ in diversis conciliis sustinuerat, unde & gloriosos titulos meruerat Columnæ totius metropolis, & sinceri Catholicæ fidei defensoris. Silet de collatione illa inter sanctum Brunonem, Radulphum & Fulcium, de voto recipiendi monachicum habitum, de persecutionibus Manassæ, ita ut nihil omnino habeat de causa & occasione conversionis illius quæcumque fuerint. Silet denique de cunctis rebus ab eo gestis ab exitu ex urbe Remensi usque ad secessum in Cartusiam. Quæ quidem omnia & alia multa hujusmodi, in quibus enumerandis non est diutius immorandum, vera erant minuta, licet maxima & ad incunabula Ordinis rite describenda plane necessaria; quæ nihilominus prætermisit Guigo, sicut & spectaculum Parisiense, quia nihil faciebant ad Vitam sancti Hugonis, quam solummodo scribendam susceperat. Si igitur ex Guigonis silentio cætera vacillant, quæ de Brunonis historia referri poterant, solum id tenendum erit, quod Guigo scripsit; quod dicere vel cogitare plus quam ridiculum censendum est.
[265] Hactenus Cartusianus anonymus laudatus, merito sane contendens, [statuendum apparet; at non item,] contra doctoris Parisiensis, anastasim, pulsumque ex hac in solitudinem Brunonem nihil omnino posse concludi ex silentio Guigonis. Præterquam enim quod multa alia, ad S. Brunonem pertinentia, subticuerit, nec Vitam hujus ex instituto descripserit, nullo ex capite verosimile apparet, futurum fuisse, ut prodigium illud, utut factum certo scivisset, in cit. S. Hugonis Vita, ad quam id nullatenus spectabat, litteris consignaret. Sed quid modo de Guiberti, Novigentini in pago Laudunensi abbatis, quod præsenti § adhuc examinandum, silentio dicendum? Launoius Dissertatione, hujusque cap. supra citt. ita scribit: Guibertus abbas de Novigento Tractatum de vita sua composuit, in quo pressius adhuc Cartusianorum originem & institutum exponit, & omnem quorumdam recentiorum fabulis aditum intercludit, magnaque deinde ex parte capite XI libri 1 Guiberti de vita sua transcripto, subjungit: Secundum hunc auctorem (Guibertum videlicet) locus nullus relinquitur prodigiosæ doctoris anastasi, quæ Brunonem in eremum Cartusiæ impulerit. Nam, quæ id fecerit, aliam omnino causam tradit his verbis: “Qui conversionis initia ex subjecta nactus occasione dignoscitur: Manasses quidam post Gervasii famosissimi archiepiscopi decessum prædictæ urbis (Remensis) regimini simoniace se intrusit, vir quidem nobilis, sed nihil prorsus serenitatis, quæ prima ingenuitatem decet, habens.” Et post alia: “Hujus ergo mores prorsus improbos & stupidissimos habitus cum omnis honestus horreret, Bruno, tunc in ecclesiis Galliæ opinatissimus, cum aliis quibusdam Remensium clericorum nobilibus infamis illius odio excessit ab urbe.” Scilicet ubi consilium excedendi cepit, habita cum Radulpho collatione, cujus in epistola ad eundem Bruno mentionem facit.
[266] [quidquid contra Columbius] Sed quæso te, in hac bene longa narratione Guiberti, quo in loco verbum unum de Lutetia, quæ florentem omni litterarum genere academiam tunc habuerit? De doctore redivivo, qui damnatum se tribus vicibus inter solemnes exequias dixerit? De solemnibus tandem exequiis, quas ordo ecclesiæ universus cohonestarit? Ita Launoius. Ast veram secessus S. Brunonis in eremum causam a Guiberto, uti verbis recitatis is scriptor vult, non assignari, satis superque, quantum opinor, quæ § IX in medium adduxi, evincunt. Quod vero ad ejusdem Guiberti de doctoris anastasi silentium pertinet, Columbius ad hoc in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 35 & seq. Launoio respondet hunc in modum: Guibertus recitat, Brunonem initia conversionis ex subjecta nactum occasione, & ipse (Launoius) advertit, eum tacuisse redivivum hominem, qui Parisiis, ex feretro se horrenda voce exclamavit damnatum; & conversionem ex superius recitata occasione, per pios cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo sermones conceptam, votoque firmatam meditanti, grande fuit & omni oratione potentius incitamentum ad vitam longe asperius agendam in Cartusia, quam cogitaverat jam voveratque. Placet exclamanti exclamationem reponere. Quæso te, in hac bene longa narratione Guiberti quo loco verbum unum de hortulo adjacente domui Adæ, de disputatione Brunonis cum Radulpho & Fulcio, de Romano itinere Fulcii, quod fecit, ut Bruno & Radulphus statim ab emisso voto non receperint habitum monachicum?
[267] [arguat, de argumento,] Tu vero cur hæc igitur a Guiberto tacita non rejicis, qui asseris illa (de doctoris anastasi nempe, pulsoque hinc in eremum Brunone) non habere veritatem, quoniam tacentura a Guiberto? Sed Guibertus, ut docui, occasionem, ex qua Bruno nactus est conversionis initia, dicendam sibi proposuit, non illas conversionis causas: quæ igitur ab illo dici non debuerunt, & a nobis in ipsius oratione postulari non debent. Duæ fuerunt hæ, disputatio in hortulo, adjacente domui Adæ extra Remos loco ignoto, “De falsis oblectationibus & perituris mundi hujus divitiis, nec non de perennis gloriæ gaudiis,” cum Radulpho & Fulcio, horribiles Parisiis ac funestæ hominis redivivi voces e feretro, se accusatum, judicatum, damnatum exclamantis. Prima illa secit, ut Bruno voverit cum Radulpho & Fulcio conversionem & habitum monachicum: secunda ista eum, de conversione voto firmata cogitantem, compulit in Cartusiam cum Lauduino & quinque aliis sociis, omni sermone disputationeque potentius. Ut ergo primam, quæ Radulphum spectabat, sine secunda, quæ ad illum non pertinebat, posuit Bruno in sua ad ipsum epistola, ita Guibertus utramque tacuit, quia de causis conversionis Brunonis dicere non proposuerat, sed de occasione, ad quam neutra earum pertinebat. Isthæc Columbius: verum, cum Guibertus equidem Brunonis seculo renuntiandi propositum, uti etiam secessum in eremum seu perfectam conversionem recenseat, eoque ipso loco, quo id facit, occasionem, qua illius initia Sanctus nactus sit, exponat, fuisset verosimillime etiam, quæ hac, si locum umquam habuisset, multo notatu dignior exstitisset eique etiam perspecta, conversionis causam seu doctoris anastasim commemoraturus.
[268] Nec ad rem facit, nonnulla alia, ad Brunonem spectantia, collationem scilicet cum Radulpho & Fulcio, [quod Guiberti silentium suppeditat.] Romanum hujus iter, secutamque hinc tum horum, tum Brunonis ad implendum habitus monachici suscipiendi votum animi remissionem, a Guiberto silentio esse præterita; hæc enim omnia, uti consideranti patebit, sunt hujusmodi, ut facile ab hoc scriptore ignorari potuerint; Parisiense autem doctoris redivivi prodigium, si publice, ut nonnulli, quorum narrationem hic examinamus, memoriæ prodidere, innumera propemodum coram hominum multitudine sit factum, ignorasse Guibertum, rei gestæ synchronum, nulla ratione verosimile apparet. Quod porro pertinet ad conversionis S. Brunonis initiorum occasionem, quam solam, non autem etiam conversionis causas, commemorare, Guiberto propositum fuerit, efficere id non potest, ut quoquo modo verosimile evadat, Guibertum fuisse prodigium illud, si accidisset, silentio præteriturum. Quis enim non in animum inducat, hunc scriptorem, dum non tantum conversionis S. Brunonis initia, verum etiam perfectam conversionem seu recessum in eremum recensuit, voluisse seu propositum sibi habuisse, initiorum illorum occasionem seu improbos Manassis mores, minus memoratu dignos, potius commemorare, quam conversionis perfectæ causam, seu illam, si locum umquam habuisset, doctoris Parisiensis anastasim, rem utique, si acciderit, omni omnium seculorum memoria longe dignissimam? Anonymus Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor, ut a Launoio contra feralem doctoris damnati historiam adductum e Guiberti silentio argumentum enervet, aliam viam init.
[269] Etenim & ipsummet Guibertum rerum ad S. Brunonem Cartusianosque spectantium imperitiæ arguit, [Nec Vitæ Guibertinæ locum, quo id servatur,] & Vitæ Guibertinæ libri primi caput XI, quo doctoris damnati historia commemoranda fuisset, & tamen silentio præteritur, insigniter esse interpolatum aut etiam, alium, quam Guibertum, habere auctorem, contendit. Argumenta præcipua, seu magis valida, quibus hanc opinionem suam probare, aut nititur, aut etiam reipsa probatam dare, videri potest, ipsismet iterum illius verbis huc transcribo. Primo itaque lucubrationis suæ num. 94, nonnullis, quæ hic prætereo, præmissis, sic habet: Describit (Guibertus nempe loco cit.) majorem Cartusiam eo modo, quo erat post mortem Guigonis nostri, qui obiit anno MCXXXVI. “Claustrum quidem,” inquit, “satis idoneum pro cœnobiali consuetudine habentes, sed non claustraliter, ut cæteri cohabitantes. Habent quippe singuli cellulas per gyrum claustri proprias, &c.” Quibus verbis exprimit novum Cartusiæ monasterium, ab anno MCXXXII extructum post nive oppressos (adi Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ Mss. pag. 640) in priori loco monachos. Nam eo tempore, quo Guibertus creditur scripsisse, nempe ante vel circa annum MCXXIV cellulæ per gyrum claustri non erant dispositæ, sed ab ipso claustro penitus separatæ, ut probabimus in Annalibus ad annum MLXXXIV. Dum vero subdit: “Aquam autem tam haustui, quam residuo usui ex ductu fontis, qui omnium obambit cellulas, & singulorum per certa foramina ædiculis influit, habent,” his innuit tempora sancti Antelmi, septimi Cartusiæ Prioris, qui, ut ait Vitæ illius auctor, “Aquæ-ductus multo, sed infatigabili labore fabricans, longis meatibus ad cellas, coquinam cæterasque officinas aquarum tantam direxit abundantiam, &c.” Quod quidem opus primum Guigo aggressus fuerat, sed morte præventus illud per cellas deducere non potuerat.
[270] [in medium ex eodem hic de S. Brunone] Scribit, (Guibertus nimirum loco supra cit.) Cartusienses “nusquam pene loqui, nam si quid peti necesse est, signo exigitur.” Sed videamus ex Guigonis nostri consuetudinibus, an Guibertus recte mores nostros calluerit. Sic igitur loquitur Guigo: “Soli degentes signa cœnobiorum aut nulla, aut pauca novimus, sufficere putantes linguam solam, non etiam cæteros artus reatibus implicare loquendi; & ideo si tanta necessitas urget, uno vel duobus, aut certe paucissimis verbis, quod res postulat, maluimus indicari.” Non igitur signis, ut vult Guibertus, sed lingua, quæ nobis necessaria sunt, exigimus. Sunt autem, “inquit Guibertus,” infra montem illum (Cartusiæ) habitacula laïcos, vicenarium numerum excedentes, fidelissimos retinentia. “At idem Guigo sic sanxit: Laïcorum autem numerus, quos Conversos vocamus, sedecim statutus est.” Hinc suspicamur, vel Guibertum non obiisse anno MCXXIV, & vixisse usque ad tempora Basilii Prioris Cartusiæ, id est, post annum MCL, vel capitulum illud (XI nempe lib. 1 supra cit.) Operi Guiberti a quodam alio fuisse insertum. Nam circa tempora Basilii numerus conversorum & mercenariorum cœpit augeri, ut patet ex chartis capitulorum generalium, & confirmatur a Petro Cluniacensi, qui in capite XXVIII lib. 2 de Miraculis, quem circa annum MCL edidit, ut suo loco dicemus, scribit, numerum conversorum tunc fuisse octodecim. Asserit Guibertus, Cartusienses “tanto cœptæ contemplationis fervore ferri, ut nulla temporis longitudine a sua institutione desistant, nec aliqua arduæ illius conversationis diuturnitate tepescant.” Ex his certe verbis colligimus, magnam “temporis longitudinem” seu “diuturnitatem conversationis” ab institutione Ordinis effluxisse usque ad tempus, quo hæc scribebantur, ita ut esset admirationi, quæ profecto non fuisset, si ultra ætatem Guiberti, qui fuit S. Brunonis coævus, non extenderetur. Nec propterea adeo fuissent laudandi Cartusienses.
[271] [Cartusianisque adducta,] Pergit Guibertus suam circa sanctum Brunonem imperitiam prodere, dicens: “Inde etiam” (de Cartusia) “qua nescio occasione, mirabilis iste Bruno recedens, postquam his, quæ prælibavimus, rudimenta multa dictorum & factorum inculcatione præstiterat, ad Apulos, nescio, Calabrosne concessit, & ibidem huic quiddam simile vivendi genus instituit.” Sanctus Bruno invitus e Cartuisa recessit, jubente & cogente Urbano II summo Pontifice, quem piis consiliis per aliquot annos juvit, maxime in conciliis, tunc temporis celebratis. Sed hæc omnibus nota solus ignoravit Guibertus, qui fatetur, se nescire, qua occasione sanctus Bruno Cartusiam dimiserit. Deinde putat, sanctum Patriarcham recta via a Galliis se transtulisse in Apuliam vel Calabriam, sed ad utram revera concesserit, ignorat. Sanctus Bruno, dum in aula Urbani versabatur, a clero Regiensi in archiepiscopum, annuente Pontifice, postulatus, electioni assensum præbere noluit, acceptaque ab ipso Urbano licentia, in solitudinem, quam in Calabria elegerat, secessit. Sed Guibertus, horum omnium ignorans, scribit, eum, dum in eremo latitabat, suarum nihilominus virtutum fulgore proditum, a summo Pontifice, ut fieret episcopus, quæsitum & tentum, aufugisse. “Ibi, inquit Guibertus (An in Apulia vel in Calabria, nescit) cum multa humilitate se ageret, & omnimoda piorum exemplorum præbitione circumquaque fulgeret, ad episcopi dignitatem ab Apostolica Sede quæsitus & tentus fugit.” Ex his patet, Guibertum penitus ignorasse, an sanctus Bruno umquam Urbano Papæ adhæsisset, quod tamen apprime scire debuerat; quandoquidem & Urbani coævus fuerat, & quasi eadem provincia genitus. Nam ipse ex urbe Bellovaco oriundus erat, postea factus abbas de Novigento in diœcesi Laudunensi, utraque civitate sub metropoli Remensi; Urbanus vero ex territorio & clero Remensi erat, ut ipsemet Guibertus scribit.
[272] Post verba, a Launoio ex Guiberto exscripta, prout ea superius retulimus, [quorum nonnulla ad hos] statim subjungit Guibertus in eodem capitulo: “Hæ, inquam, personæ conversionum tunc temporis extulere primordia. His cohæsere continuo virorum fœminarumque greges, omnis protinus ordo concurrit.” Et inferius: “At fœminæ itidem insignes, maritorum celebrium jugalitato deserta, & a piis cordibus liberorum abstenta, collatis inibi opibus, ecclesiasticis se stipendiis contradebant.” Quid hæc sibi volunt? Guibertus obiit circa annum MCXXIV & tamen loquitur de fœminis sive monialibus Cartusiensibus, quas in Ordinem admissas tantum fuisse circa annum MCXLV, in Annalibus probabimus. Et de fœminis quidem loquitur, quæ “deserta maritorum jugalitate,” nostrum institutum amplexæ fuerant, cum constet, nullas umquam in partheniis nostris susceptas fuisse mulieres sive viduas, sive nuptas, sed tantum fœminas seu virgines, nuptiarum omnino expertes, propter consecrationem, quæ semper in usu fuit apud nostras moniales, quæque solis virginibus conceditur. Præterea toto primo Ordinis nostri seculo unum tantum parthenium Cartusiense fundatum extitit. Pergit ibidem Guibertus: “Quid de ætatibus loquar, cum decennes & undecennes infantuli similia meditarentur & multa castigatiora gererent, quam ætatula pateretur?” Quis umquam talia audivit, vel scripsit de Ordine Cartusiensi? ad quem pueris nullus umquam patuit aditus; imo semper prohibitus juxta statutum R. P. Guigonis, sic de ætate suscipiendorum scribentis: “Pueros sive adolescentulos non recipimus, quia per eos monasteriis multa contigisse dolemus … sed viros, qui juxta præceptum Domini per manum Moysi viginti ad minus annorum sacra possint ad bella procedere.”
[273] Sunt & multa alia his similia in eodem capitulo apud Guibertum, [non spectare] a nostri Ordinis institutis ita aliena, ut nobis ea legentibus subierit in animum, vel ea non esse Guiberti, vel saltem ad nos nullatenus spectare, licet Dacherius, vir alioqui sagacissimus, contrarium sentiat, in scholiis ad marginem eorumdem verborum sic scribens post Notulas de sancto Brunone: “Viri ac fœminæ illius vivendi genus arripiunt. Etiam decennes & undecennes infantes. Innumera constituit” (nempe Bruno, qui præter Majorem Cartusiam & monasterium in Calabria nullum aliud ædificavit) “monasteria.” Et in Indice ad eumdem Guibertum: “Cartusiensis Ordinis origo pag. CDLXV seu CDLXVII. Cartusiæ descriptio CDLXVI seu CDLXVIII. Viri, fœminæ ac pueri illud vivendi genus arripiunt. Innumera constituunt monasteria, ibid. Abunde ditantur. CDLXVII. &c.” Scripsit quidem eodem loco Guibertus, hominibus sive Cartusiensibus sive aliis, de quibus locutus est, “cœpisse ubique loci nova construi monasteria, &, undecumque confluentibus magnos alimentorum reditus adhiberi,” sed nobis, abditiora rerum Cartusiensium perscrutantibus, horum innumerorum monasteriorum fundationes nusquam occurrerunt; imo patebit in nostris Annalibus, ante annum MCXXIV vix quinque aut sex cartusias tunc fuisse fundatas, & eas quidem pauperrimas. Hactenus Cartusianus anonymus, merito sane, contra ac antea opinatus fuerat Dacherius, existimans, ad Cartusianos non spectare, quæ a Guiberto de ingenti feminarum puerorumque, religiosæ monasticæve vitæ sese dedentium, multitudine lib. & cap. citt. traduntur.
[274] [ostenduntur, alium, quam Guibertum] Etenim hæc, quæ suis ibidem de S. Brunone dictis proxime subjungit, sequentia verba, Hæ … personæ conversionum tunc temporis extulere primordia, non ad solum S. Brunonem, sed etiam ad S. Simonem Crispeiensem Ordinie S. Benedicti e comite monachum, in Opere nostro ad XXX Septembris diem jam datum, Ebrardum, Britoliensem comitem, aliosque, ad vitam monasticam aut saltem meliorem, a Cartusiana tamen diversam, conversos, de quibus proxime ante habitum de S. Brunone sermonem egerat, referenda sunt, ac proin quæ deinde subdit, His (personis nempe, quæ conversionum tunc temporis extulere primordia) cohæsere continuo virorum feminarumque greges, omnis protinus ordo concurrit. Quid de ætatibus loquar? Cum decennes & undecennes infantuli senilia meditarentur, & multo castigatiora gererent, quam ætatula pateretur. Fiebat in illis conversionibus &c, ita accipienda sunt, ut significent, tunc feminas virosque, imo etiam pueros, meliori quidem castigatiorique vitæ sese dedisse, non tamen omnes institutum a Brunone Ordinem, sed vel hunc vel alium, prout cujusque sexus aut conditio ferebat, esse amplexos, itaque Brunoni aliisque, de quorum conversione Guibertus egerat, cohæsisse, cuidam scilicet e diversis, quæ hi vel instituerant, vel sectati fuerant, melioris vitæ generibus sese dedendo. Jam vero, cum id ita sit, non est sane, cur, quæ apud Guibertum lib. & cap. citt. de viris, mulieribus, puerisque memorantur, erroris falsitatisve arguantur, hincque Guiberto, veluti qui talia litteris mandare non potuerit, abjudicentur. Quod alioquin fieri deberet, cum certe ætate Guiberti, qui anno 1124, ut Mabillonius Annalium Benedict. lib. 74, num. 71, & post hunc Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. X, pag. 438 docent, vita functus est, nullæ omnino, quæ Cartusiensis Ordinis essent, moniales exstiterint, nec ullæ umquam in hunc viduæ nuptiasve expertæ mulieres fuerint admissæ.
[275] [habere auctorem,] Sed quid dicendum de aliis, a Guiberto pariter memoratis, quæ scriptorem, ut Cartusianus noster anonymus putat, anno 1124 posteriorem exigunt, quæque proinde, ni Guibertus ultra hunc annum vitam protraxerit, litteris abs illo mandata esse non possunt? Talia sunt (adi num. 269) laïcorum seu conversorum numerus, tempori subsecuto dumtaxat conveniens, cellularum per gyrum claustri exstructio, ac tandem ductus fontis, cellulas omnes ambientis atque in has influentis. Verum laïcorum seu conversorum numerum majorem, quam esset, facere potuit Guibertus e narratione erronea sibi facta. Potuit etiam eodem ex capite in cellularum situ (de hoc tamen quid contra Guibertum num. 269 velit Cartusianus anonymus, non satis intelligo) assignando errare. Quod autem ad fontis ductum pertinet, cum a Guigone, qui ab anno 1110 Cartusiæ ad annum usque 1136 præfuit, opus illud, uti ipsemet Cartusianus noster anonymus docet, fuerit inceptum, quid si Guibertus, quod magna industria ac labore a Guigone inchoatum intellexerat, ad apicem etiam perductum sibi persuaserit? Quid si fontis, omnes Cartusiæ cellulas ætate Guiberti ambientis aquisque respergentis, ductui præstantior ab Antelmo post aquæ-ductus fuerit substitutus? Necesse itaque non est, ut hæc vel ab alio, quam a Guiberto, scripta sint, vel ut hic ultra annum 1124 vitam produxerit. Id etiam dicendum de sequentibus, quibus Guibertus cit. Vitæ suæ libri primi cap. XI Cartusienses celebrat, hisce verbis: Tanto cœptæ contemplationis fervore feruntur, ut nulla temporis longitudine a sua institutione desistant, nec aliqua arduæ illius conversationis diuturnitate tepescant. Ut quid enim hæc de Cartusiensibus, qui jam triginta aut etiam viginti dumtaxat annis in suscepta austerissimæ in Cartusia vitæ norma, a Brunone anno 1084 institui primum cœpta, constanter perseverassent, pronuntiare Guibertus, anno demum 1124 vita functus, nequierit?
[276] Jam vero, cum hæc omnia ita habeant, laudatum Guibertinæ Vitæ caput XI ipsummet Guibertum non habere auctorem, [evincunt: qui cum præterea damnati historiam, si fuisset, scivisset,] dictove hujus Operi a scriptore posteriore fuisse insertum, in medium supra ex annalista Cartusiano anonymo adducta minime evincunt, etsi interim fatendum sit, palam ex his esse, Guibertum rerum omnium ad S. Brunonem institutumque ab eo Ordinem spectantium, haud satis gnarum fuisse. Quod dum dico, non est, cur continuo putes, Guibertum etiam & in aliis, quæ de Brunone narrat, a veritate aberrasse, & Parisiense, quo hic in eremum pulsus sit, prodigium ignorasse, ac proin mirum nemini illius de hoc silentium debere accidere. Ea enim, quæ Sanctus noster in Cartusia ab omnium fere hominum conspectu semotus, ac deinde in Calabria, procul a Galliis Novigentinaque abbatia dissita, gessit, distinguenda sunt ab iis, quæ Remis aliisque in locis, Novigento haud multum remotis, præstitit. Etsi enim in illis subinde errasse deprehendatur Guibertus, in hisce tamen idcirco, utpote quibus non tantum tempore, sed & loco fuerit vicinus, pariter errasse censendus non est, nisi solida, quæ id probet, ratio aliunde possit afferri. Quod vero ad Parisiense prodigium nominatim pertinet, cum publice coram innumera propemodum hominum multitudine in opinione, quam hic discutimus, nec admodum procul a Novigentina abbatia evenerit, id Guibertum ignorasse, nullo modo verosimile fieri potest ex eo, quod aliqua Sancti vel in Cartusia vel in Calabria procul a Novigento aut certe extra omnium fere hominum conspectum gesta satis explorata perspectaque haud habuerit.
[277] At vero Tractatus, de S. Brunone a Cartusianis hujatibus mecum communicati, [argumento, quod illius de hac in Vita sua, non ita, ut hic innuitur,] auctor lucubrationis suæ num. 36 ea præterea scribit, quibus Opus, a Guiberto de Vita sua scriptum atque a Dacherio editum, pro suspecto interpolatoque indicat habendum. En ejus verba: Cum Claudius Hemoræus doctor Sorbonicus Opus satis grande anno MDCLXXII Brunoni d'Affringues Ordinis nostri præposito generali dicasset, inscriptum Cartusianus sive Iter ad sapientiam & ad ejusdem Operis calcem Fragmenti ex Guiberti Tractatu S. Brunonis & instituti nostri laudes complectens curasset adjungi, de hujus Fragmenti fide hæc idem præpositus generalis ad Joannem de Bacca Cartusiæ Paularistanæ in Castella Priorem scripsit: “Imprudenter fecit ille dominus Hemeræus, qui in suo Cartusiano inseruit Fragmentum de Origine nostri Ordinis, quod est falsum & fictitium, ut monuit me Prior Parisiensis, scribens de præfato domino Hemeræo, auctore dicti libri, qui inscribitur Cartusianus. Et revera Lucas d'Achery, monachus Benedictinus, de Ecclesia ob editos codices bene meritus, totius tractatus apographum fatetur esse recentiori manu scriptum, mendis scatens quam pluribus, inversa verba, sententias interdum aut mutatas aut prorsus sublatas, ut nonnulla penitius inspicienti sibi fuerint vix non divinanda. Quam ob rem cum cuncta Guiberti Opera in lucem vellet emittere, omnem movit lapidem, ut præfati tractatus autographum, quod paulo ante in manus cujusdam doctoris Parisiensis devolutum fuisse audiverat, comperire posset; sed frustra.
[278] [interpolata, silentium tribuit, vis sua supra assignata manet.] Ita ille: ast quamvis Dacherio Operis, quod Guibertus de Vita sua scripsit, apographum dumtaxat præluxerit, isque librorum Mss., in bibliothecis latentium, diligentissimus editor pluribus id mendis scatere, nec autographum, diligentissima facta indagine, sese invenire potuisse in Admonitione prævia, quam editis a se Guiberti Operibus præmisit, edoceat, illud tamen Operis istius apographum non videtur ita fuisse corruptum, ut capita integra, aut etiam capitum Fragmenta notatu utcumque digna, qui Guiberti non essent, sibi haberet inserta. Fas est id colligere ex ipsis, quæ hac de re in laudata Admonitione prævia occurrunt, Dacherii verbis. Ea idcirco huc transcribo. Sic habent: Abbatis nostri (Guiberti) librorum de Vita sua apographum tantummodo invenire fas fuit, graphice quidem ac recentiori manu scriptum, sed mendis scatens quam pluribus, inversa versa, sententiæ interdum (verbi scilicet unius alteriusve, uti ex sequentibus apparet, scriptione aut erronea, aut lectu difficili) aut mutatæ aut prorsus sublatæ, ut nonnulla penitius inspicienti mihi fuerint vix non divinanda; cætera vero, quæ me præteriere verba, eorum loco puncta supplevi, seu margini adscripsi alia quædam. Audiveram sane & multoties repetitum agnoveram, autographum ad nostra tempora inter ecclesiæ Laudunensis vetustos codices asservatum, ac postmodum antiquæ rei perito viro D. Dey doctori Parisiensi, qui pridem obiit, collatum; quas autem in manus posthac devolutum fuerit, omnem movi lapidem, quatenus comperire valerem, sed frustra. Hæc Dacherius: ast, cum verba dumtaxat sententiasque eo, quo jam monui, modo mendis laborasse, edicat, quis hinc capita integra, insigniaque Fragmenta, quæ Guiberti non essent, Operi fuisse adjecta, concludat? Jam vero, cum id ita sit, supra plus semel citatus hujus locus, quo initiorum conversionis S. Brunonis occasio memoratur, pro additamento, ad Guibertum facto, haberi non potest, ac proin, quod ex servato ibidem ab hoc scriptore de doctoris Parisiensis anastasi silentio formatur, argumentum negativum vim omnem, quam supra ei attribui, conservat.
§ XVI. Quid de Ordinis Cartusiensis, uti id Launoius vocat, & Petri Venerabilis silentio censendum.
[Silentium de doctoris anastasi, in elogiis quinque primorum Cartusiæ Priorum] Quæ apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 638 & binis seqq. exstant, quinque primorum Cartusiæ Priorum elogia summo antiquitatis merito gaudere, ac nominatim quidem quatuor priora ante annum 1138 scripta esse, satis superque, quæ § 1 in medium adduxi, evincunt. Hinc illorum auctores, aut potius, si de quatuor dumtaxat primis sermo sit, auctorem non immerito antiquis, qui S. Brunonis meminerunt, scriptoribus in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione cap. 1 Launoius accenset. Ast an pariter ibidem ex servato in quinque illis elogiis, in veteri Ms. Statutorum & Consuetudinum Ordinis Cartusiensis codice inventis, de prodigiosa doctoris anastasi silentio Cartusianorum, cujus hoc vocat, Ordinem contra illam testari, non immerito arguit? Antequam, quæ mea hac de re sit opinio, edicam, Launoii verba una cum Cartusiani nostri anonymi ad hæc in Annalium Ordinis sui libro quarto hactenus non vulgato responsione huc transcribo. Launoius itaque post descriptum e codice Ms. mox laudato Sancti nostri elogium ita disserit: Hic mentio nulla doctoris vel canonici Parisiensis mortui, qui solemnes inter exequias damnatum se esse responderit, aut hujusce portenti, quod beatum Brunonem in eremum Cartusiæ impulerit: quæ tamen duo rata esse apud antiquos omnes, Raynaudus scribere non dubitavit. Antiquis porro scriptoribus non possum non accensere eos, qui codicem illum Statutorum Parisiis, ubi nunc apud Cartusienses asservatur, vel alio in loco descripserunt, & quinque primorum Cartusiæ Priorum historiam ita ediderunt, ut, si quid in iis miraculi deprehensum est, observarint.
[280] Quam ob rem nihil est admodum, cur causeris, [occurrens, attributam hic ei a Launoio, ut merito] hos auctores, de quibus loquimur, ea silentio præteriisse, quæ ad commendandam Priorum illorum conversionem & sæculi fugam conducerent. Neque vero causa mihi ulla suppetit, cur vetustiores Cartusiani præcipuum originis suæ monimentum omisissent, quod recentiores ex iis nonnulli in libros & parietinas tam cupide conjiciunt, & “Horrendum sæculisque omnibus memorandum spectaculum” appellant. Hoc certe monimentum ejusmodi non est, ut antiquos omnes Cartusianos latuerit, & solis notum esse potuerit recentioribus, qui hac in parte si recte saperent, non nisi ex antiquiorum commentariis sapere deberent. “Quod enim,” inquit Baronius, “de rebus adeo antiquis sine alicujus vetustioris auctoritate profertur, contemnitur.” Ita ille: audi modo, quæ reponat laudatus Cartusianus anonymus. Lectorem benevolum, inquit Annalium suorum lib. cit. num. 102, testem appellamus, utrum quæ supra de Brunone & successoribus ejus (quatuor proximis scilicet) in jejuno illo (Adi Labbeum Bibliothecæ Novæ loco proxime cit.) vitæ eorum Breviario tam paucis verbis auctor codicis (qui ex num. præced. Launoio præluxit) præmisit, tanti sint ponderis, ut ex iis juste & merito Launoius ducere potuerit hanc consequentiam: “Antiquis,” inquit, “scriptoribus non possum non accensere eos, qui codicem illum Statutorum Parisiis, ubi nunc apud Cartusienses asservatur, vel alio in loco descripserunt & quinque primorum Cartusiæ Priorum historiam ita ediderunt, ut, si quid in iis miraculi deprehensum est, observarint.” Ecce quantas projicit ampullas juxta Poëtæ effatum, ut stylo tumido suas extollat auctoritates. “Non possum,” inquit, “eos, qui codicem illum descripserunt.” Nonne melius veriusque dixisset, eum qui codicem illum descripsit,“cum vix triginta foliola contineat,” nisi velit totidem fuisse scriptores, quot sunt codicis folia?
[281] [Cartusianus noster anonymus contendit,] Sed levia sunt hæc. Audi tumidiora. “Ii, qui codicem illum descripserunt, quinque primorum Cartusiæ Priorum historiam ita ediderunt, ut, si quid in eis miraculi deprehensum est, observarint.” Sed, quæso, quænam sunt hæc miracula, quæ in tam brevi narratione, uno folio contenta, scriptores illi observarint? Nulla certe, saltem in elogiis quatuor primorum Priorum, quæ superius ex omnium hujusmodi codicum antiquissimo (adi dicta num. 4) retulimus. De Guigone enim nunc tacemus, quia ejus elogium, ut monuimus, a recenti manu superinductum fuit. Numquid propterea nihil miraculi inter hos primos Patres, aut ab eis factum est? Pro nobis iterum respondeat Petrus Cluniacensis. “Multa, inquit, in illo sacro (Cartusiensium nimirum) Ordine miracula contigisse, a pluribus accepi.” An igitur falsa sunt, quia scriptores codicis de iis siluerunt? Sed ad sanctum Brunonem redeamus. Scriptores sive potius scriptor hujus codicis, ut correctius modo loquamur, totam ejus vitam ab infantia illius usque ad secessum in Cartusiam his paucissimis verbis complectitur: “Bruno Teutonicus, ex urbe Colonia parentibus non obscuris natus, litteris tam secularibus quam divinis valde munitus, ecclesiæ Remensis canonicus & scholarum magister, relicto seculo, eremum Cartusiæ fundavit & rexit sex annis.” Ecce totam conversionem S. Brunonis, quinque verbis comprehendit, “Relicto seculo, eremum Cartusiæ fundavit,” quod de cujuslibet sæculo abrenuntiantis conversione dici potest. An tam paucis verbis historiam Brunonis “Ita edidit” scriptor ille, “ut, si quid in ea miraculi deprehensum est, observarit,” ut vult Launoius? Sed, sicut tacuit de visione septem stellarum, sancto Hugoni exhibita, de sex sancti Brunonis sociis, de persecutionibus Manassæ, de voto illius, & de multis aliis, præclare ab eo gestis, ita non mirum, si & spectaculum prætermisit.
[282] [vim non obtinet.] Denique notandum est, videri scriptoris scopum hunc fuisse unicum, nempe catalogum Priorum Cartusiæ contexere, & annos prælationis eorum designare. Nihil enim accuratius describere videtur, cum maxime de Brunone observet, quod “sex annis Cartusiam rexerit,” & in Calabria obierit.” Undecimo plus minus anno post egressum Cartusiæ. Quod & diligenter de aliis annotat, ita ut sub finem annos summatim repetat, qui a fundatione Cartusiæ usque ad mortem Joannis Tusei effluxerant. “Colliguntur itaque,” inquit, “a primo magistri Bruno nis anno usque ad hujus” (Joannis) “ultimum anni viginti quinque (qui ante obitum ejus, qui est Nonis Octobris) circa nativitatem B. Joannis Baptistæ complentur; tali quippe tempore a magistro Brunone præfata cœpit eremus habitari.” Quod etiam observavit ille, qui Guigonis elogium eidem codici inseruit. Ita habet anonymi Cartusiani ad petitum a Launoio e codicis num. 279 laudati silentio argumentum negativum responsio. Et vero, cum Codicis, id est, quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronici auctor Sancti nostri vitam ac gesta omnia ex instituto non descripserit, multaque de Brunone subticeat, quæ tamen apprime, maxime si, ut apparet, Guigo is fuerit, explorata habuit, formatum ex illius silentio argumentum vim aut prorsus nullam aut certe perexiguam hic obtinet, maxime cum ratio afferri non queat, qua utcumque verosimile evadat, scriptorem illum commissurum non fuisse, ut Parisiense prodigium, quod, si factum fuerit, haud dubie cognorit, silentio præteriret.
[283] Ad alterum modo, quod § præsenti etiam examinandum, [De eadem anastasi silet etiam Petrus Cluniacensis.] quodque e Petri, cognomento Venerabilis, silentio formatur, argumentum negativum progrediamur. Vir hic, anno circiter 1093 natus, cum gloriosam per annos aliquot operam militiæ navasset, monachis Cluniacensibus, seculo relicto, sese adjunxit, cumque deinde abbas hisce anno 1122 fuisset præfectus, hocque munus triginta quatuor amplius annis obiisset, anno 1156 ad Dominum migravit, sanctitate vitæ juxta ac variis Operibus, quæ concinnarat, post se relictis illustris. Hæc inter unum est, de miraculis conscriptum atque in duos libros divisum. In horum altero sese ad roborandam fidem & mores instituendos miracula, vel ipso suo tempore, vel circa sua tempora gesta, quorum cognitio indubia datur, scribere proposuisse, Petrus præfatur & tamen miraculi seu prodigii, quo doctor Parisiensis, se damnatum, innumeræ adstanti populi multitudini publice denuntiarit, nuspiam in toto laudato suo Opere mentionem facit. Hinc, omnem de luctuosa hac historia narrationem in fabulis esse habendam, Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione cap. 3 pronuntiat. Verum an merito hic, Papyrium Massonum supergressus, tanto in pretio habuit Petri Venerabilis illa de re silentium? Cartusianus noster anonymus, qui Annalium Ordinis sui librum quartum hactenus non vulgatam concinnavit, quo, Petrum Parisiensis prodigii in toto suo de miraculis Opere meminisse non debuisse, ostendat, nonnulla primum de scopo, quem in hoc contexendo sibi præfixum habuit sanctus is Cluniacensis abbas, in medium adducit, simulque, quæ & qualia in illo referat miracula, examinat, ac deinde, quæ Launoium, ut magnam contra doctoris damnati anastasim Petri de hac silentio vim inesse putaret, impulere, rationes rationibus contrariis confutare conatur. Totum, quod hunc in finem instituit, ratiocinium, cum id ad confutandum Launoium plurimum valere autumet, ob rationem, num. 185 in fine datam, integrum huc, utut valde longum sit, transcribo, adjecturus etiam ad calcem, quæ mea sit de re isthac opinio.
[284] Sic itaque Operis sui num. 105 præfatur: Cujus (Petri Venerabilis) silentium de nostro (doctoris redivivi ac damnati) spectaculo tanti facit Launoius post Papyrium Massonum, [Silentii hujus causam per verba,] ut inde illam narrationem in fabulis habendam esse, audacter pronuntiet. Sed antequam argumentationes ejus refellamus, præstat Petri Venerabilis Opus, de quo quæstio est, ab auctore inscriptum “De miraculis,” minutatim expendere, ut ex accurato illius examine cessent lectores admirari, quod de tam stupendo prodigio siluerit; ac deinde rem ipsam mox aggrediens hunc prosequitur in modum: Hoc Opus in duas partes, sive libros distinguitur. In prioris libri Præfatiuncula hanc reddit sanctus Abbas rationem, cur de hac materia (de miraculis scilicet) scribere aggressus fuerit, nempe ne “Ea miracula, quæ nostris,” inquit, “temporibus proveniunt, cum non sit, qui ad illa scribenda animum applicet, quæ prodesse legentibus manifestata poterant, infructuoso silentio tecta dispereant.” Hic liber viginti octo comprehendit capitula, quorum viginti & unum complectuntur res mirabiles, quæ vel in ipsa Cluniacensi abbatia, vel in aliis ejusdem Ordinis monasteriis peractæ sunt. In quinque aliis capitulis referuntur historiæ, quæ in locis a Cluniaco non remotis contigerunt, si unum aut duo excipias. Nam ipse abbas in capitulis nono, & vigesimo tertio declarat, se relaturum, quæ in Cluniacensi monasterio, vel circa accidisse audierat. Alia denique duo faciunt mentionem de quodam Sacerdote, & quodam juvene in Teutonicis partibus, divinis mysteriis & sacra Communione abutentibus.
[285] [quæ in medium] Unum acceperat Petrus ab episcopo Claromontensi, qui videtur esse Aymericus, antea abbas Casæ-Dei Ordinis Cluniacensis, aliud a Priore & fratribus cujusdam monasterii, in iisdem locis siti. Quid vero hic intelligat per Teutonicas partes, videtur postea indicare, ubi de urbe Matiscone, in cujus diæcesi situm est Cluniacum, loquens sic scribit: “Est eadem Matiscus in finibus regni Francorum, quod a Teunicorum vel Romanorum imperio Arar fluvius, a Lotharingia sumens initium, Rhodanusque, in mare Mediterraneum habens profluxum, disterminat.” Ex quibus verbis licet conjicere, hæc duo miracula etiam facta fuisse in regione a Cluniaco non remota. Unde Petri scopus fuisse videtur, tantum ea narrare, quæ in suo Ordine gesta fuerant, additis nihilominus quibusdam, quæ casu audierat circa Cluniacum accidisse. Quæ quidem omnia, in his viginti octo capitulis contenta, videntur patrata, ipso abbate jam præsidente, id est, post annum MCXXII præter quædam ad Ordinem Cluniacensem pertinentia, quæ gesta sunt sub Hugone, qui eamdem abbatiam rexerat annis circiter sexaginta, in ejus regimine mortuus anno MCIX. Præterea notandum est, quod cuncta, in hoc libro a Petro recensita, exceptis duobus aut tribus exemplis, ei relata fuerint a personis ejusdem Ordinis, inter quas etiam annumerandus est, ut diximus, Aymericus episcopus Claromontensis.
[286] [hic adducuntur,] In posterioris libri Prologo sic scribit venerabilis Abbas: “Quoniam ad roborandam fidem & mores instituendos miracula, nostro tempore vel circa nostra tempora gesta, quorum cognitio indubia datur, scribere proposui &c.” Hæc non solum ad sequentem librum, sed ad primum spectant, in quo, ut monuimus, quædam circa tempora illius, id est, tempore sancti Hugonis abbatis; & quidem de rebus tantum, Cluniacensem Ordinem tangentibus, gesta fuerant. Hic alter Liber de miraculis triginta duo continet capitula, in quorum primo Petrus ex communi fama narrat, quomodo quidam comes Matisconensis olim visibiliter a diabolo raptus est. In secundo agit de homine, “Qui terra obrutus per Sacrificia & orationes Ecclesiæ ab angelo pascebatur;” quod in Gratianopolitano episcopatu evenisse asserit, & forsan acceperat veniens ad Cartusiam Majorem, ad quam non semel ascendisse suis locis in Annalibus dicemus. A capitulo tertio ad capitulum vigesimum tertium inclusive vitam Matthæi monachi Cluniacensis & episcopi Albanensis, anno MCXXXIX sanctissime defuncti, perscribit. In vigesimo quarto & vigesimo quinto, vigesimo sexto, vigesimo septimo, trigesimo primo, & trigesimo secundo capitulis, quæ recenset, eo præsidente, in suo Ordine contigerant. In vigesimo octavo capitulo tractat, “De institutis Cartusiensium monachorum.” In vigesimo nono “De quodam fratre Cartusiensi, qui mira vigilans vidit.” In trigesimo “De miraculo cereorum Romanorum,” quod affirmat singulis annis fieri in ecclesia S. Mariæ Majoris, “ usque ad hanc nostram ætatem,” inquit, “& quantum deinceps Deo placuerit.” Ex his triginta duobus capitulis viginti septem spectant ad Ordinem Cluniacensem: duo prima cum vigesimo octavo & vigesimo nono, quæ sunt de Cartusiensibus, res comprehendunt in regionibus, a Cluniaco non remotis, transactas. Solum capitulum trigesimum rem narrat, longe a Cluniaco patratam, nempe Romæ, quam forsan ipsemet ante aliquot annos ibidem degens vel audierat vel viderat.
[287] Totum igitur illud Opus, duobus libris distinctum, [idem Cartusianus anonymus assignat,] continet sexaginta capitula, quorum quadraginta octo sunt de miraculis, apud Cluniacenses sub ipso Petro abbate vel sub S. Hugone, qui eum monachum fecerat, perpetratis. In aliis decem (nam de duobus Cartusienses spectantibus modo non loquimur) agitur de rebus mirabilibus, quæ, Petro vivente vel etiam præsidente, ut ex earum narrationibus conjicere licet, si unum portentum de comite Matisconensi excipias, evenerunt Ordini quidem Cluniacensi extraneæ, sed vel circa Cluniacum (ut ipse abbas monuit) solo fere dempto Romano miraculo, actæ vel a monachis ejusdem Ordinis Petro enarratæ præter quinque aut sex, quas ab hominibus externis, sed fide dignis & Cluniaco vicinis didicerat. Hæc autem omnia diligenter, & forte paulo latius examinata satis evidenter declarant, silentium Petri Cluniacensis nihil veritati nostræ historiæ detrahere. Quid enim mirum, si inter quinque aut sex miracula, ad suum Ordinem non pertinentia, spectaculum nostrum non recensuerit? Hæc præter unum aut duo acta videntur circa Cluniacum, Petro vivente, & ei ab amicis vicinis relata fuerunt; prodigium vero damnati hominis Parisiis satis longe a Cluniaco, & forsan inter privatos parietes (si etiam coram paucis, nullam sane petitum ex Petri silentio argumentum vim habet) contigit, & annis fere quindecim, antequam idem abbas nasceretur. Nec etiam dubium esse debet, quin multa alia prodigia in Galliis, in Hispaniis, in Anglia, in Italia, Petri temporibus, vel circa ejus tempora evenerint, & tamen, his exceptis, quæ ad suum Ordinem attinent, de nullo meminit, licet in has exteras regiones profectus fuisse legatur, non solum monasteriorum sui Ordinis, sed totius Ecclesiæ negotia promoturus. Cur igitur nostrum potius, quam illa alia prodigia, suo Operi inseruisset?
[288] Sed audio, qui pro Launoio respondeat I “Petrum statuisse miracula, quæ suo tempore ubivis contigerant, [rationesque, ob quas silentium illud mirum videri queat,] litteris consignare.” II “Singula miracula, quæ suis usurpaverat oculis, vel quæ ab hominibus fide dignis acceperat, duobus libris comprehendisse.” III “Ad secundi libri calcem Cartusianæ religionis initium, statuta & mores uberiori oratione depinxisse.” IV “Sese dolere plurimum, testatum fuisse, quod plura non posset referre miracula, quæ ad amantissimum sibi Cartusianorum Ordinem spectant.” V Inter miracula, quæ suo tempore passim in Galliis facta commemorat, & inter ea, quæ de prima Cartusianorum origine & miraculis disseruit, stupendam hominis mortui narrationem desiderari.” Postremo ipsum Petrum “dixisse, Cartusiensium Ordinem suo tempore institutum esse.” Hæ sunt rationes, quas cum ex verbis, tum ex silentio Petri Venerabilis contra veritatem prodigii Parisiensis deduxit Launoius. Ad I respondemus, Petrum quidem dixisse, consilium fuisse, “Miracula ubilibet suo tempore facta ad posterorum memoriam transmittere,” sed probavimus, eum etiam dixisse, mentem suam fuisse, narrare ea, quæ circa Cluniacum gesta fuerunt; & ex discussione totius Operis comperimus, cuncta fere ab eo conscripta miracula, quæ suum Ordinem non respiciunt, patrata fuisse in regionibus, a Cluniaco non multum remotis: quæ vero in exteris sive remotioribus locis contigerant, vel in sui Ordinis monasteriis acta fuisse, vel a personis ejusdem sibi relata. Ad II Fecimus satis, cum ostendimus, eum toto suo Opere comprehendisse tantum miracula, ad suum Ordinem spectantia, præter decem, quorum quatuor aut quinque a Cluniacensibus monachis, cætera ab amicis Cluniaco vicinis didicerat.
[289] [rationibus aliis, quibus ejusdem vim concuti] Ad III fatemur, Petrum longa narratione statuta & mores nostri Ordinis depinxisse, sed non ita ubertim initia ejus depinxit, ut vult Launoius. Sic enim de his habet: “Servatur,” inquit, “in Burgundiæ partibus inter omnes Europæ nostræ monastici Ordinis professiones professio quædam, multis aliis ejusdem monastici propositi sanctior & cautior, instituta nostro tempore a quibusdam Patribus magnis, doctis & sanctis, magistro Brunone Coloniensi, magistro Lauduino Italico, ac quibusdam aliis vere magnis, ut dixi, & Deum timentibus viris, qui quorumdam antiquorum monachorum tepiditate, negligentia ac desidia prædocti, seculo abrenuntiare volentes, cautius sibi suisque in via Dei sectatoribus, consuluerunt &c.” Deinde multa de vestibus, de reditibus, de moribus ac statutis addit. Hæc est ejus uberior, sive potius sterilior narratio de initio Ordinis. Nam ibi tantum dicit, quod “Professio quædam aliis sanctior instituta fuerit a magistro Brunone Coloniensi, magistro Lauduino Italico ac quibusdam aliis vere magnis Patribus.” Sed postea ut recte annotavit Launoius, “Uberiori oratione depingit statuta & mores Ordinis.” Hic enim erat scopus illius, ut sapienter monuit doctus Saussæius, nempe “Agere de instituto, non de institutione Cartusiani Ordinis.” Et revera si decrevisset, institutionem Ordinis depingere, multa alia narrasset, quæ ignorare non poterat. Unde nihil de causa institutionis, sive illa orta fuerit ex collatione sanctum Brunonem inter & alios clericos Remenses habita, sive ex persecutionibus Manassæ, aut ex terrificis damnati hominis clamoribus: nihil etiam de modo, de Sancti Brunonis, & sex sociorum ejus Gratianopolim adventu, nihil de accessu ad sanctum Hugonem episcopum, nihil de septem stellarum eidem episcopo facta visione profatus est; quæ tamen ignorasse minime credendus est: imo ne verbum quidem unum de sancto Hugone sibi optime noto profert, quo consulente, juvante, comitante, Cartusiæ solitudinem primi Patres adierant, & extruxerant; adeo est Petrus propositi sui tenax sive scopi, quo de institutis Cartusiensibus tantum loqui aggressus fuerat. Et quod magis est observandum, nec ipsam Cartusiam, nec ipsum Ordinem, de quo loquebatur, nominat. Unde dubitari posset, de quo verba faciat, nisi suam narrationem tali inscriberet titulo: “De institutis Cartusiensium monachorum.” Non est igitur irridendus a Launoio Saussæius, quod distinxerit institutionem ab institutis.
[290] Ad IV ignoramus, quid sibi velit Launoius, dum Petrum Cluniacensem describit, [aut convelli autumat,] “Dolentem, quod plura non possit referre miracula, quæ ad amantissimum sibi Cartusianorum Ordinem spectent.” Si nihilominus divinare licet, credimus, eum his verbis ingeniosis subtiliter voluisse declinare objectionem sibi ex verbis Venerabilis abbatis faciendam, cujus vi omnes consequentias, quas ex silentio ejus ducit, penitus corruturas prævidebat. Nam per hæc verba significat pius Abbas, alia quidem miracula in Ordine Cartusiensi fuisse patrata, sed dolore se affici, quod ea non possit referre. Statimque causam sui doloris hanc fuisse sanctus vir enuntiat his verbis jam superius præcitatis, sed, hic necessario repetendis: “Multa quidem,” inquit, “In illo sacro Ordine miracula contigisse, a pluribus accepi; sed quia ipsi humilitatis virtute, qua semper servi Dei miranda opera sua, quanto possunt nisu, occultant, vix aliquid ex his prodere alicui voluerunt, rara, imo rarissima, quibus omnimoda fides accommodanda esset, ad me miracula pervenerunt. Quæ tamen absque dubio certa comperi, tacere nec volo, nec proposui.” Deinde duo mirabilia de quodam fratre converso, nec plura de eo, vel de aliis narrat. Hæc scripsit Petrus diu post annum MCXLV, ut ex capitulo XXV libri secundi colligimus, ubi sic loquitur; “In primordiis Pontificatus domini Papæ Eugenii, ad visitandum tam ipsum, quam communem matrem Romanam Ecclesiam, Romam adii.” Electus est Eugenius anno MCXLV, sed quando hæc Petrus scribebat, plures jam annos effluxisse, innuit dicens: “In primordiis Pontificatus domini Papæ Eugenii.” Cum igitur tantum meminerit de Ordine nostro capitibus XXVIII & XXVIIII ejusdem libri, patet ea, quæ de antiquis Patribus refert, ab eo tantum scripta fuisse diu post annum MCXLV. Unde non mirum, si a Cartusiensibus, opera sua occultantibus, spectaculum illud etiam Petro celatum fuit, quod jam fere ab annis septuaginta vel etiam amplius contigerat, & diu ante ortum ejusdem abbatis, ut mox probabimus.
[291] Ad V Huic rationi factum est satis ex superioribus responsis, [undecumque conquisitis] quibus probavimus, pleraque miracula, quæ suo tempore passim in Galiis facta commemorat, spectare monasteria Cluniacensis Ordinis; paucissima vero, quæ ad eum non pertinent, edita fuisse circa Cluniacum; quæ licet daremus passim etiam facta in Galliis, nihil etiam nobis obesset Petri silentium, qui tam pauca in toto suo Opere describens, multa alia vel ignoravit vel tacuit. Ad ultimum, concedimus, Petrum scripsisse, institutam fuisse suo tempore Cartusiensium Religionem, sed ejus verba non ita stricte sumenda esse, ex hoc ipso liquet, quod constet, eum pluribus post conditum Ordinem annis natum fuisse. Nam cum dicatur electus abbas anno Christi MCXXII, ætatis vero (aliter statue ex num. 283) suo vigesimo ferme octavo, debuit tantum nasci anno MXCV, vel circiter, id est, quatuordecim post editos damnati hominis clamores annis. Ergo non Petri tempore, sed ante ejus tempora Ordo institutus est. Nec juvat reponere, illum etiam retulisse historias & miracula, circa sua tempora perpetrata, quod quidem verum est erga res Cluniacensium, sed non erga prodigia eidem Ordini extranea, quæ fere omnia, uno aut duobus dumtaxat exceptis, vivente vel etiam præsidente Petro, accidisse, ex præcedenti examine ostendimus. Denique multa miracula Petrum fugisse aut latuisse, colligimus ex ejus Præfatione ad secundum librum de miraculis; ubi sic conqueritur, quod non sit, qui ad miracula scribenda animum applicet: “Ad tantum autem,” inquit “jam fructum infructuosa hujus silentii segnities pervenit, ut quæcumque in Ecclesia Dei sive in regnis Christianis a quadringentis vel quingentis ferme annis facta sunt, universa pene nobis & omnibus ignota sint.”
[292] [diluere ac enervare nititur,] “Tanta enim apparet distantia nostrorum temporum, ut, quæ ante quingentos & mille annos gesta sunt, nobis notissima; quæ vero exinde ipsis quoque diebus nostris acta sunt, prorsus ignota sint. Inde est, quod historiis antiquis, ecclesiasticis gestis, libris multiplicis doctrinæ, Patrum instructiones & exempla continentibus, abundamus; eorum autem, quæ temporibus nobis contiguis contigerunt, nescio, si vel unum habemus.” Hæc ille, qui superius dixerat, “Dolere se & supra quam multis forte credibile sit, torpori multorum irasci, qui, cum scientia, litteris atque eloquio abundent, miranda omnipotentis Dei opera, quæ sæpe in diversis terrarum partibus ad instructionem Ecclesiæ fiunt, memoriæ posterorum mandare scribendo pigritantur.” Quam ob rem sub finem profitetur, se “Secundum vires a Deo datas, si quid dignum vel utile invenire potuerit, ad Dei laudem vel profectum legentium modernis vel posteris manifestaturum.” Et tamen, cum hujusmodi tanto teneretur desiderio, nihil de sui temporis thaumaturgo, sancto scilicet Bernardo sibi amicissimo & familiarissimo dixit, cum amplus sibi pateret miraculorum ab ipso frequentissime patratorum campus, ex quo saltem pauca, eaque insigniora excerpere potuisset, in quibus esset illa notatu digna ducis Aquitaniæ Guilelmi conversio. Nihil de sanctis Norberto & Roberto de Arbricello; nihil de tot aliis viris sanctissimis, qui eodem cum Petro vivebant tempore; nihil de Ordinibus monachorum, qui tunc multis claruerunt signis & virtutibus; nihil, inquam, de his omnibus scripsit. Cumque plura de Cartusiensibus referre potuisset, quos ille in quadam epistola, quam dabimus anno MCLVI, fatetur “innumeris per orbem diffusis miraculis claruisse,” quæ ideo illum latere non potuerant, unius tamen fratris conversi solum meminit, non solum, quia primi Patres sua opera prædicare nolebant, sed certe etiam ex defectu suæ memoriæ, ut constare videtur ex historia illa miraculosa Auduini monachi Cartusiæ, intra nives & ruinas monasterii post dies duodecim vivi reperti, quam omisit Petrus, licet eam optime nosset, cum de casu illo nivium & rupium consolatoriam scripserit ad Guigonem epistolam, quam suo loco in Annalibus dabimus.
[293] Sed quod magis miraberis, nihil Petrus de sancto Hugone abbate Cluniacensi, [nec tamen, quod e Petri silentio formatur, omni prorsus,] a quo monasticum habitum susceperat, præter quamdam visionem, narravit; a quo tamen multa præclara & stupenda miracula, tum in vita, tum post mortem patrata, legimus in ejus Vita. Debilem itaque argumentationem ex silentio Petri Cluniacensis rimatus est cum Massono Launoius, qui sola illa ratione historiam hanc nomine fabulæ & anilis narrationis traduxit. Cujus si regulis teneremur, inter fabulas etiam censeremus, quidquid de aliis Sanctis Petrus tacuit. Hæc omnia Cartusianus noster anonymus. Sed an negativo, quod e Petri Cluniacensis silentio formatur, argumento vim omnem adimunt? A Petro Venerabili, ait quantum ad substantiam, dumtaxat quinque aut sex, quæ ad Cluniacensem Ordinem non spectent, miracula recensentur, ac proin pauca hæc inter non inveniri prodigiosam doctoris damnati anastasim, mirum non est, maxime cum Petrus stellarum septem visionem, S. Hugoni Gratianopolitano episcopo, dum ad eum S. Bruno cum sex sociis accederet, oblatam, aliaque nonnulla, ad S. Brunonem spectantia, silentio etiam præterierit. Atque hæc quidem, ob quam petitum e Petri silentio contra doctoris damnati historiam argumentum enerve putat ac infirmum, ratio videtur præcipua; verum etsi omnia fere miracula, quæ Petrus litteris consignavit, ad Cluniacensem Ordinem spectent, hic tamen scriptor propositum sibi habebat ad posteros transmittere etiam miracula, quæ alibi, quam in Cluniacensi suo Ordine, evenissent. Hæc, inquit lib. 2, cap. 28, … in toto isto Opere principalis, ut sæpe jam dixi, fuit mihi causa scribendi, hoc est, miracula ubilibet, & quolibet tempore facta ad præsentium vel posterorum memoriam transmittendi. Audi etiam, quæ huc facientia in eodem libro secundo fuerat præfatus. Quoniam ad roborandam fidem (verba sunt Petri) & mores instituendos miracula nostro tempore vel circa nostra tempora gesta, quorum cognitio indubia datur, scribere proposui. Post ea, quæ præmissa sunt, alia quoque legentibus vel audientibus non minus, ut credo, utilia adjungenda sunt.
[294] In quibus, ut supra jam dixi, nullum temporis ordinem servo, [uti nullius ex hic adductis] nullius generis miracula vito, sed sicut ea vel olim didici, vel quotidie a diversis & fide dignis discere possum, scripturæ commendo. Ut quid ergo Petrus, cui, ut ex hisce recitatis verbis intelligitur, quæcumque & ubicumque gesta miracula in litteras mittere propositum erat, silentio præteriit, si factum umquam sit, horrendum illud prodigium, quo doctor Parisiensis tantisper redivivus, justo Dei judicio se damnatum, publice coram innumera propemodum populi multitudine e feretro proclamarit? Ais quidem, multa alia prodigia ac miracula silentio pariter a Petro involvi; verum isthæc, quæ pariter ab hoc scriptore non memorantur, sunt hujusmodi, ut facile ab eo vel ignorari, vel cum scriberet, in memoria non haberi, vel denique velut minus notatu digna præteriri potuerint. At vero Parisiense prodigium, utpote quod in opinione, quam hic discutimus, coram innumera propemodum populi multitudine factum, longeque proinde ac late divulgatum atque ad posteritatem transmissum fuisset, ignorari haud facile ab eodem Petro potuisset, a quo etiam proinde, utpote simul & notatu dignissimum, & ad finem præterea a Petro intentum, seu ad fidem (adi ejus verba proxime recitata) roborandam bonosque mores inspirandos longe aptissimum, verosimiliter & in mente habitum, & commemoratum fuisset, maxime cum Petrus insuper studium & operam posuerit, ut, quæ ad Ordinem Cartusiensem spectabant, miracula undecumque conquireret, compertaque litterarum monumentis consignaret, uti ipsemet libro 2, cap. 29 indicat hisce verbis: Multa quidem in illo sacro (Cartusiensium scilicet) Ordine miracula contigisse, a pluribus accepi, sed quia ipsi humilitatis virtute, qua semper servi Dei miranda opera sua, quanto possunt nisu, occultant, vix aliquid ex his prodere alicui voluerunt. Rara, immo rarissima, quibus omnimoda fides accommodanda esset, ad me miracula pervenerunt; quæ tamen absque dubio comperi, tacere nec volo, nec proposui.
[295] [apparet, argumentum negativum vi destituitur.] Adhæc Petrus lib. 2, cap. 28 sic scribit: Servatur in Burgundiæ finibus inter omnes Europæ nostræ monastici Ordinis professiones professio quædam, multis aliis ejusdem monastici propositi sanctior & cautior, instituta nostro tempore a quibusdam Patribus magnis, doctis & sanctis, magistro Brunone, magistro Lauduino Italico ac quibusdam aliis. Quibus verbis cum pauca saltem de Cartusiensis Ordinis institutione commemoret, verosimile apparet, scriptorem illum, qui totus est in referendis miraculis, apta hac exponendi, quæ sacri illius instituendi Ordinis causa fuisset, occasione obtenta, luctuosam juxta ac prodigiosam doctoris damnati historiam, si locum umquam hæc obtinuisset, silentio non fuisse præteriturum. Omnibus itaque, quæ Cartusiani anonymi verbis supra recitatis includuntur, rationibus rite expensis, argumento negativo, quod e Petri Venerabilis silentio contra doctoris Parisiensis anastasim formatur, omnem prorsus vim denegare non ausim, etsi interim multum absit, ut Launoio assentiar, qui in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione vel ob solum Petri Venerabilis de prodigiosa doctoris anastasi silentium fabulis commentisque hanc accensendam autumat. Et vero, cum Petrus (adi ejus verba num. præced. recitata) diserte affirmet, sese rara, imo rarissima, quæ ad Ordinem Cartusiensem spectarent, fidemque omnimodam mererentur, miracula intellexisse, eaque nihilominus, quæ indubitata esse, comperit, litteris mandasse, fieri potest, ut horribilem doctoris damnati historiam, utut sibi non ignotam, commemorandam non duxerit, quod eam, utpote quam forte nullis prorsus litterarum monumentis, sed sola traditione populive fama intellexisset, pro omnino certa atque indubitata non haberet.
§ XVII. Quid de aliorum, quos Launoius præterea laudat, scriptorum antiquorum silentio statui debeat.
[Notam de doctore damnato narrationem, nec Sigebertus Gemblacensis] Inter scriptores antiquos, silendo, ut vult Launoius, prodigiosam doctoris Parisiensis anastasim a vero alienam testatos, esse etiam nonnullos, quorum silentium aut nulla, aut valde exigua contra hanc vi pollet, jam supra indicavi. Verum iis, de quorum silentio duobus proxime prægressis §§ disserui, hic adhuc ex recensitis a Launoio alios nonnullos, a Bulæo in Universitatis Parisiensis Historia tom. 1 adductos, addere idcirco lubet, quod illorum omnium silentium contra hunc scriptorem, maximi id facientem, nullius prorsus esse roboris contendat Cartusianus anonymus, Annalium Ordinis sui libri quarti hactenus non vulgati auctor, cujus argumenta omnia, doctoris damnati historiæ utcumque suffragantia, in medium statui proferre. A Sigeberto Gemblacensi duco initium. Hic in Chronographia ad annum 1084 de sancto Brunone sic scribit: Bruno natione Teutonicus ex urbe Colonia, litteris apprime eruditus, Remensis ecclesiæ canonicus & scholarum magister, relicto seculo, eremum Cartusiæ fundat, propositumque monasticæ conversationis satis arduum instituit. Hujus sancti propositi cooperator & æmulator beatæ memoriæ Hugo, Gratianopolitanusepiscopus ab eodem Brunone habitum monachicum sumpsit, cunctisque ibi habitantibus insigne præbuit exemplum. Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione recitatis etiam hisce verbis subdit: Hæc ex editione Pistorii, quæ in editione Miræi desunt. Miræus tamen in editione sua unum Sigeberti manuscriptum codicem e bibliotheca Justi Lipsii citat, in quo hæc erant de Brunone: “In vasta eremo, quæ Cartusia dicitur, apud Gratianopolim monasterium & cellas ædificare incipit.”
[297] Hæc omnia lectorem celare nolui, ne sibi fucum ex Sigeberto fieri queratur. [seu potius, qui hunc interpolavit,] Sed sive Lipsii codicem, sive Pistorii editionem sequamur, inde constabit semper, apud antiquos omnes ratam non esse de doctore narrationem. Ita Launoius, recte sane hic innuens, Chronographiæ Sigebertinæ per Pistorium editionem in verbis proxime ex hac recitatis a genuino Sigeberti textu deflectere. Id porro Cartusianus noster anonymus Operis sui num. 101 amplius declarat hunc in modum: Sigibertus dicitur obiisse anno MCXIII. Quod si ita est, concedi necessario debet hæc verba (supra jam mox recitata) ab aliquo alio ejus Chronographiæ addita fuisse. Nam, ut superius annotavimus, sub teste quinto Sigiberti de Brunone pars prior eisdem ferme verbis habetur in Chronico quatuor primorum Priorum Cartusiæ, quod constat editum tantum post mortem Sigiberti. Nec auctor Chronici dici debet ea mutuatus fuisse a Sigiberto; nam quæ sequuntur apud Sigibertum, apertissime declarant, ea fuisse scripta, mortuo jam sancto Hugone, qui Sigiberto annis fere viginti superfuit. “Hujus sancti propositi,” inquit ille subdititius Sigibertus, “cooperator & æmulator beatæ memoriæ Hugo Gratianopolitanus episcopus ab eodem Brunone habitum monachicum sumpsit, cunctisque ibi habitantibus insigne præbuit exemplum.” Quis non videat, hic verba fieri de Hugone tamquam mortuo & jam inter Sanctos relato, cum ornetur titulo “B. Memoriæ” & dicatur in præterito “insigne præbuit exemplum?” Præterea constat, in iisdem verbis crassissimum irrepsisse errorem, ubi sanctus præsul dicitur habitum monachicum ab eodem Brunone sumpsisse, quod falsissimum probabimus in Annalibus ad annum MLXXXVII.
[298] [scriptor antiquus,] In hos certe errores Sigibertus non impegisset, qui vivebat eodem tempore, quo sanctus Hugo Cartusiam frequentabat, & pluribus ante eum annis obiit. Sed etsi hæc concederentur ab eodem Sigiberto scripta fuisse, nihil nobis obessent, cum ille minus historicus dicendus sit, quam compendiator, qui nihil habet eorum, quæ a cæteris digeruntur. Sane verba, e Sigiberti Gemblacensis Chronographia supra huc transcripta, Sigeberti non esse, sed scriptoris posterioris, qui in hanc illa intrusit, Cartusianus noster anonymus, sibi etiam Launoium, uti proxime recitata hujus verba satis indicant suffragantem habens, merito hic contendit. Atque id quidem etiam sufficienter, ne dicam invicte, probatum dat, etsi interim, per verba, quæ assignat, de Hugone, tamquam mortuo, jamque inter Sanctos relato, sermonem fieri, perperam existimet e solo, quo hic in illis ornatur, Beatæ memoriæ titulo, utpote viventibus adhuc, ut Cangius in Glossario ad vocabulum Memoria, aliique docent, per scriptores antiquos subinde etiam attributo. Verum an silentium, quod de prodigiosa doctoris anastasi in laudatis Chronographiæ Sigebertinæ verbis servatur, merito etiam, si hæc Sigeberti vere esse concedantur, nihili facit? Ita omnino existimo, quod nulla plane occurrat ratio, ob quam verosimile utcumque evadat, futurum fuisse, ut Sigebertus luctuosam illam historiam, utut optime etiam sibi perspectam, in paucissimis, quæ de Brunone memoriæ prodit, commemoraret. Atque hinc etiam nullius plane ponderis apparet silentium, in iisdem verbis servatum, quiscumque demum sit scriptor antiquus, a quo hæc, uti ex dictis factum, in Sigeberti Chronographiam fuere illata.
[299] [nec pariter, uti quæ hic] Dispiciamus modo, an validius contra Parisiense prodigium ex Roberti de Monte, qui Sigeberti Chronographiam continuavit, silentio arguatur. Multa, inquit de hoc scriptore in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione cap. 1 Launoius, de Cartusianorum institutis, consuetudinibus, & origine ipsa disserit, nec ullum tamen damnato doctori testimonium præbet. Verba omnia, quæ Roberto de Monte attribuit, huicque suæ contra Parisiense prodigium objectioni Launoius præmittit, Cartusianus noster anonymus transcribit, simulque ad hanc respondet. Textum ejus integrum una cum Roberti, quæ includit, verbis huc transfero. Sic habet: Robertus de Monte… Cartusiensium monachorum ad annum MCXXXI meminit his verbis: “Monachi Cartusienses paulatim pullulabant, qui, præ cæteris continentes, pesti avaritiæ, qua plurimos sub religionis habitu laborare videmus, terminos posuerunt, dum certum numerum hominum, animalium, possessionum, quem eis prætergredi nullo modo liceat, statuerunt; & ipsi singulas singuli cellulas habentes, ac raro nisi vel ob Dei cultum, vel ob mutuum in caritate solatium convenientes, perfectius mori mundo, & ceteris tanto diligentius, quanto secretius vivere Deo elegerunt.” Hæc Robertus in editione, qua usus est Launoius; nam in editione, quam modo præ manibus habemus, facta anno MDCLI Lutetiæ Parisiorum apud Joannem Billaine studio & opera doctissimi ac religiosissimi Lucæ Dacherii nihil prorsus ad præfatum annum MCXXXI, neque in tota Appendice de Cartusiensibus habetur, sicut neque ad annum MCXXXII, ubi Launoius hæc de sancto Hugone in suo exemplari legit: “Obiit vir sanctus, Hugo Gratianopolitanus episcopus, cujus religiosam admodum vitam conscripsit Guigo Prior Cartusiæ.”
[300] Codicem, quem habuit Dacherius, auctographum existimat; [recitantur, Cartusiani nostri anonymi] unde liquet, ea, quæ de sanctis Brunone & Hugone in aliis codicibus reperta sunt, a quodam recentiore fuisse adjecta. Quod etsi nobis sufficeret ad rejiciendam verborum a Launoio relatorum auctoritatem, nihilominus acsi essent genuina Roberti verba, Launoio Respondemus, I Robertum in tota sua Appendice ad Sigibertum juxta nostram editionem nihil referre eorum, quæ acciderant ante annum MCI, quo Chronicon Sigiberti persequi cæpit, nisi quando agit de principum genealogia vel episcoporum successione, quæ quidem altius non numquam, licet raro repetit. II Verba a Launoio relata, non de initiis Ordinis loqui, sed de ejus progressu, ut ex ipsissimis verbis apparet, “Monachi Cartusienses paulatim pullulabant.” Et revera eorum anno MCXXXI, id est, fere quinquaginta post fundatum Ordinem annis erant tantum quinque aut sex domus Cartusiensis Instituti in tota Ecclesia: III Roberti præcipuum in hac Appendice scopum fuisse, Normannorum & Anglorum historiam describere, quod ipsemet profitetur in Prologo his verbis: “Igitur quia prædictus Sigibertus Chronica sua incipit ab anno Incarnationis Dominicæ CCCLXXXI, & produxit ea usque ad annum ejusdem Dominicæ Incarnationis MC, ego exinde … usque ad annum MCLXXXII ea, quæ in diversis provinciis, & maxime in Normannia & Anglia evenerunt, & ad meam notitiam pervenerunt, sub annis Dominicæ Incarnationis colligere aggrediar. Et hoc ideo libentius, quia volo gesta primi Henrici, strenuissimi regis Anglorum & ducis Normannorum, a quo habeo incipere, summatim per singulos annos annotare.”
[301] Stetit promissis Robertus; nam per totum suum Opus nullum præterit annum, [verba suadet,] quo de Normannis & Anglis multa non referat, sæpe nihil vel paucissima de aliis provinciis scribens. IV Robertum nihil fere de aliis Ordinibus aut de eorum originibus & institutis scripsisse in hac Appendice; unde non mirum, si de Cartusiensibus etiam siluerit, aut tam pauca dixerit juxta citationem a Launoio factam. Denique notandum, hunc auctorem in suo Prologo innuere quidem, multa se relaturum prodigia, ut etiam fecit, sed constat, eum tantum de iis meminisse, quæ evenerunt ab anno MCI, ut jam supra monuimus. Non est igitur Robertus annumerandus inter auctores, “Qui famosam damnati hominis anastasim non prætermisissent, si etiam aut legissent, aut audivissent accidisse.” Neque contrarium concludi debet ex verbis ejusdem Roberti, qui “In Tractatu de immutatione Ordinis monachorum de abbatibus & abbatiis Normannorum capite II de origine Cartusiensium hæc habet: “Eodem fere tempore, quo Ordo Cisterciensis in Cabillonensi parochia exortus est, Cartusiensis etiam in episcopatu Gratianopolitano adinventus est. Genus hoe eremitarum sub Priore agit, nec numerum tertium decimum multitudo transcendit. Unusquisque in cella sua privatis diebus separatus ab aliis orat, dormit & manducat; quæ tamen cellæ contiguæ & loco conjunctæ sunt. Festis diebus ad ecclesiam & ad mensam conveniunt, & de spiritualibus inter se conferunt. Instituta vero & diurni & nocturni Officii secundum Regulam sancti Benedicti persolvunt.”
[302] [Robertus de Monte,] Hæc ille, qui causam vel occasionem, quæ sanctum Brunonem in eremum impulit, non affert, quia nihil omnino de sancto Brunone, nec ipsius nomen habet. Sed tantum loquitur de quibusdam Cartusiensium moribus, quos ex Guigonis nostri Consuetudinibus videtur hausisse. Sic & de aliis aliorum Ordinum fundatoribus & patriarchis tam summatim meminit, ut nihil fere de iis referat memorabile, contentus tempus conversionis eorum assignare cum anno, quo vel seculo abrenuntiaverunt, vel suum Institutum inchoaverunt. Luculentissime profecto hæc evincunt, aut parum admodum aut nihil luctuosæ damnati historiæ officere servatum de hac a Roberto de Monte silentium. Neque vero vel hoc, vel quod supra jam memoratum, Sigeberti Gemblacensis scriptorisve antiqui, qui in hujus Chronographiam num. 296 huc transcripta verba intulit, silentium ad horrendi prodigii falsitatem monstrandam multum conducere, existimavit ipsemet Launoius, utpote ex recitatis amborum scriptorum illorum verbis, in quibus nihil omnino de infausti doctoris anastasi occurrit, contra Raynaudum dumtaxat inferens, ratam hanc apud omnes scriptores antiquos non esse; quod ut verum sit, falsum esse luctuosum illum eventum, non requiritur. Sed hæc de Sigeberti Robertique de Monte, qui hujus Chronographiam prosecutus est, silentio dicta sufficiant. Inter scriptores antiquos a Launoio recensitos, quorum de damnato doctore silentiam majori in pretio Bulæus habuit, locum etiam obtinet Gaufredus Vosiensis Prior, qui Chronicon, a Labbeo tom. 2 Bibliothecæ novæ librorum Mss. publici juris factum, seculo duodecimo senescente contexuit.
[303] [aut etiam Gaufredus, Vosiensis Prior,] Scriptor ille in hoc suo Opere cap. 21 sic scribit; Ordo Cartusiensium sanctissimus incepit hoc tempore, scilicet anno MLXXXVI (imo anno 1084, uti infra probabimus) per Brunonem virum sanctum, natione Alemannum de Colonia Agrippina, magistrum in Theologia, cum sex aliis venerabilibus viris in diœcesi Gratianopolitanensi. Hic Ordo, teste B. Bernardo, inter omnes ecclesiasticos ordines primatum tenet, non ratione temporis, sed vigore sanctitatis: unde ipse vocat eum Speciosissimam columnam Ecclesiæ. Victor Papa, dum esset monachus Cassinensis, per somnium vidit Deum, suæ dignationi in solitudine Carthusianæ habitaculum construentem, & dicitur, quod spiritu prophetiæ pollebat. Verum an ex eo, quod damnati historiæ Gaufridus hic non meminerit, recte contra hanc, veluti vel idcirco fictitiam aut certe commenti suspectam, Launoius & post hunc Bulæus arguunt? Cartusianus noster anonymus, postquam Gaufredi verba jam nunc recitata in Opus suum intulit, ita subjungit: Hæc Gaufredus, qui nova & hactenus inaudita atque a nullo commemorata nobis revelat, dum dicit, Victorem Papam spiritu prophetico fundationem Ordinis (qua de re quid sit, infra examinabitur) prævidisse, de cujus visione dicemus anno MLXXXVI. His Gaufredi verbis (jam proxime recitatis) subjungit Launoius: “Hic de damnato doctore & canonico loquendi locus erat amplissimus, Gaufredus tacuit, quia tunc illud otiosi homines nondum invexerant.”
[304] Sed illud jam, non quidem invexerant, sed prout a fide dignis sibi fuerat relatum, [silentio suo infirmat; infirmat tamen utcumque,] scriptis mandaverant anonymus noster Cartusiensis & Cæsarius Eisterbacensis Gaufredi coætanei. Neque mirum, si Gaufredus illud tacuerit, cum & fere alia omnia de sancto Brunone & Ordine dicenda tacuerit, qui etiam historiam, jam ab annis centum & ultra peractam, cujusque memoria tunc apud solos pene Cartusienses servata fuerat, ignorare poterat. Quod si historia illa publice ingenti hominum adstante multitudine, acciderit, nulla ratione verosimile apparet, ejus memoriam ætate Gaufredi, qui centum nondum, imo forte ne sexaginta quidem, a Brunonis obitu elapsis annis floruit, apud solos pene Cartusienses superfuisse. Quis ergo factum credat, ut horrendum prodigium ignorarit, ideoque ejus non meminerit Gaufredus? Attamen cum hic scriptor, ut recte etiam observat Cartusianus anonymus, alia fere omnia ad Brunonem spectantia omittat, nec ullo ex capite Parisiense prodigium, utut perspectum exploratumque id habuisset, pauca inter, quæ de Sancto tradit, commemoraturus fuisse videatur, argumentum sane, quod ejus silentium suppeditat, admodum infirmum apparet. Verum, quibus nonnihil plus roboris inesse videtur, nunc subdo. Monachus Autissiodorensis, qui sub finem seculi XII & initio sequentis, aut certe, Innocentio III summo Pontifice, floruit, apud Launoium Dissertatione de vera causa secessus S. Brunonis in eremum cap. 1 sic scribit: Circa id tempus S. Hugo, Gratianopolitanus episcopus, vidit per somnium in solitudine Cartusiæ Deum suæ dignationi habitaculum construentem, stellas etiam septem ducatum sibi præstantes itineris. Et ecce, sanctitatis ejus odore tracti ad ipsum veniunt septem viri, qui omnes uno desiderio succensi locum eremiticæ vitæ congruum quærebant, necdum repererant. Horum primus magister Bruno, vir religione scientiaque famosissimus, alii quatuor litterati, duo laïci, quos sanctus Hugo gratanter suscepit, & voti compotes fecit. Ipso namque juvante, consulente, comitante, Cartusiæ solitudinem intraverunt. Sic cœpit Ordo Cartusiensis, inter cæteros Ordines puritate mentium ac theoriæ studio singularis.
[305] Launoius, qui, ut jam innui, in laudata sua Dissertatione verba hæc recitat, [quidquid hic contra Cartusianus anonymus] iis deinde subjungit: Non magis apud hunc, monachum nempe Autissiodorensem, quam apud alios, quos nimirum jam ante retulit, rata est de doctore narratio, & terribilis eventus, qui Brunonem in eremum abegerit. Neque profecto horribilem illius doctoris anastasim præteriisset monachus ille, qui passim memorat incertos rerum exitus, & in plerisque hominibus ancipitem vitæ fortunam, spectra & id genus prodigiorum. Accipe modo, quid ad hæc reponat Cartusianus noster anonymus. Sic itaque Annalium Ordinis sui lib. 4, num. 116 habet: Hæc (verba videlicet monachi Autissiodorensis e Launoio proxime huc transcripta) ille anonymus apud Launoium, qui, ut videtur, hæc omnia ex Vita sancti Hugonis a Guigone edita exscripsit, mutato tantum verborum ordine, cujus propterea testimonio eadem opponimus, quæ superius Guigonis testimonio (adi num. 263 & sequentem) opposuimus. Præterea quid ponderis habeat auctoritas negativa, judicent viri docti. Monachus Autissiodorensis nihil habet de spectaculo, ergo falsum est spectaculum. Si liceret ita argumentari, ipsæ etiam ruerent Euangelicæ Veritates, quarum multæ in sola nituntur traditione. Sed esto, quod monachus ille “passim memoret,” ut asserit Launoius, “incertos rerum exitus, & in plerisque hominibus ancipitem vitæ fortunam, spectra & id genus prodigiorum,” nunquid omnes memorat, vel in omnibus hominibus memorat? Quod certe asserere, videtur temerarium. Quosdam igitur, imo & permultos rerum exitus omisit, & inter illos istud prodigium omittere potuit, sicut & tres sancti Euangelistæ piscinam probaticam nimis admirandam, & Lazari suscitationem stupendam omiserant.
[306] [opponat, monachus Autissiodorensis,] Postremo monachus ille, ut habet Launoius, floruit sub Innocentio III, summo Pontifice, quo tempore noster anonymus Cartusiensis (videsis hujus testimonium num. 199 & seq., uti etiam dicta num. 12 & seqq.) primus omnium cœpit hanc historiam scriptis mandare, cujus memoria apud solos fere Cartusienses, adhuc paulatim tantum pullulantes custodiebatur. Unde non mirum, si monachus ille Autissiodorensis, cui forsan cum Cartusiensibus nulla intercedebat consuetudo, veram non noverit Ordinis originem, cujus nullam propterea causam attulit, sed sola verba exscripsit, quæ in Vita sancti Hugonis legerat. Denique cum præfati auctoris Chronicon modo non habeamus præ manibus, plura ex eo contra Launoium elicere non possumus. Ita ille; an autem in omnibus recte, nunc dicendum. Ac primo quidem, cum dubium non appareat, quin monachus Autissiodorensis supra huc transcripta verba ex Hugonis Gratianopolitani episcopi Vita, per Guigonem quintum Cartusiæ Priorem scripta, deprompserit, servatumque ab hoc in illis de doctoris Parisiensis anastasi silentium nulla omnino contra hanc (adi num. 265) vi polleat, consectarium fit, ut nec, quod in iisdem monachus Autissiodorensis de eadem servat, magni roboris sit, Quod vero pertinet ad silentium, quo hic omnibus etiam aliis Chronici sui locis horrendum prodigium præterit, inde etiam, falsum hoc esse, haud recte concluditur. Cum enim, ut Cartusianus noster anonymus recte observat, non omnes prorsus rerum exitus commemoret, horribile doctoris exitium esse potest ex iis, quos silentio suppressit. Attamen cum monachus ille, ut Launoius innuit, multus equidem sit in recensendis prodigiis, minus verosimile apparet, futurum fuisse, ut Parisiense, si contigisset, damnati spectaculum, ceteris omnibus, quæ narrat, prodigiis memoratu utique longe dignius, litteris consignare omitteret.
[307] [uti etiam Chronographus Malleacensis, aliique tres;] Atque hinc jam fit, ut ad eorum, qui luctuosum eventum negant, opinionem e laudato Autissiodorensi monacho, silentio hunc prætereunte, robur qualecumque accedat. Nec juvat reponere, horrendam historiam, utpote cujus vere factæ memoria apud solos fere Cartusienses seculo tertio decimo superfuerit, Autissiodorensi monacho, qui tunc ex dictis floruit, fuisse ignoratam; quam parum enim verosimile id sit, ex jam supra dictis liquet. Porro rationes similes fere ac pares iis, ob quas, ut modo docui, monachi Autissiodorensis silentium contra prodigiosam doctoris anastasim robur obtinet, faciunt etiam, ut eidem Malleacensis Chronici, cujus auctor circa annum 1140 floruit, silentium officiat. De hoc enim Chronico Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione cap. 1 ita loquitur: Plenum est visionibus & eventis memorabilibus, quæ ab auctore cupidissime narrantur; ut vel inde judices, nusquam prætermissurum fuisse tale spectaculum, si contigisset & ea contigisset ratione, quæ libros auctorum omnium implevisset; Launoio autem in iis, quæ hic de Malleacensi Chronico, seu potius de hujus auctore affirmat, esse assentiendum, ipsummet inspectum docebit hoc Chronicon, quod apud Labbeum tomo 2 Bibliothecæ novæ librorum Mss. modo exstat insertum. Nec omni etiam vi destituitur de doctoris anastasi silentium ab auctore Florum Mss. Historiarum Adamo, Vincentio Bellovacensi & scriptore Chronici S. Martini Turonensis servatum. Etsi enim tres hi scriptores, ut Cartusianus noster anonymus recte observat, verba sua, a Launoio recitata, vel ex Guigone quinto Cartusiæ Priore, vel ex Gaufredo Vosiensi, vel ex aliis denique, quorum silentium ex dictis aut nihil omnino, aut certe parum admodum prodigiosæ anastasi obest, indubie acceperint, alios tamen etiam non paucos scriptores, seculo XIII, quo floruerunt, antiquiores, adhibuere, atque, in hisce si quid memoratu dignum invenerunt, id in lucubrationes suas passim intulere.
[308] Quare cum nullam uspiam in hisce doctoris redivivi, [quibus tamen nec S. Bernardus] qui, sese justo Dei judicio damnatum, publice e feretro adstantibus denunciarit, mentionem faciant, argumento id est, apud scriptores illos, e quibus forte aliqui temporum injuria modo etiam periere, a Vincentio aliisque duobus laudatis scriptoribus feralem historiam non fuisse inventam. Unde fit, ut contra hanc non parum faciant tres isti scriptores, utpote silentio suo silentium aliorum omnium, a se adhibitorum, quodammodo testantes involventesque, quorum tamen aliqui saltem luctuosum hujusmodi notatuque dignissimum eventum, si locum unquam habuisset, verosimiliter scituri memoraturique fuissent. Ceterum scriptoribus antiquis, qui silentio suo horribili prodigio, utpote id pariter, si fuisset, verosimiliter vel argumenti, quod tractarunt, ratione, vel aliqua quacumque de causa commemoraturi, utcumque officiunt, addi etiam possent, tum Hugo Flaviniacensis multique alii, a Launoio non memorati, quos hic enumerare necessum non est, tum maxime ascetici, divinique verbi præcones, qui, cum, ut homines & a vitiis peccatisque avocarent, & ad virtutem inflammarent, sermones pios habuerint, tractatus sacros ediderint, religiosas meditationes composuerint, horribile illud prodigium, si contigisset, alicubi in hisce verosimiliter commemorassent, utpote quo nihil fere ad finem a se intentum magis aptum magisque conducens excogitare aut fingere potuissent. Hinc Launoius Dissertationis sæpissime jam laudatæ cap. 1 scriptoribus antiquis, quorum silentium prodigiosæ doctoris anastasi officit, etiam Humbertum Burgundum, quintum Prædicatorum generalem magistrum, & S. Bernardum, Clarævallensem abbatem, accenset; ac priorem quidem recte; at non item posteriorem, habita etiam ratione epistolæ, ad Fratres de Monte-Dei conscriptæ.
[309] [nec plures alii, quos Launoius adhuc laudat, adjungendi sunt.] Hic enim Sanctus, quo ad vitia vitanda virtutemque amplectendam legentes audientesve excitet, unice fere, quæ Sacra Scriptura suppeditat, incitamenta in sermonibus piis, quos habuit, tractatibusque sacris, quos edidit, adhibere est solitus: epistolam autem, ad Fratres de Monte-Dei scriptam, non Bernardi, sed Willelmi, monasterii S. Theodorici prope Remos abbatis, fœtum esse, Mabillonius tom. 2 Operum S. Bernardi pag. 198 & post eum Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. XI pag. 654 dilucide ostendunt, certeque sancto huic abbati non posse attribui, apud omnes modo eruditos in confesso est. Nec est tamen, cur hinc modo inferas, Willelmum S. Theodorici prope Remos abbatem, cujus ex jam dictis laudata epistola est, auctoribus antiquis, quorum silentium luctuosæ damnati doctoris historiæ officit, esse accensendum. Etsi enim Willelmus vere sit antiquus, nihil tamen occurrit, quo verosimile utcumque fiat, futurum fuisse, ut horribile prodigium, si factum id scivisset, in epistola illa commemoraret. Quod modo ad alios, quos Launoius in rem suam adhuc adducit, scriptores pertinet, iis hic, quod tales, si forte Joannem de S. Victore exceperis, non sint, ut famosam doctoris anastasim, si eam aut legissent uspiam, aut audivissent accidisse, commemoraturi verosimiliter fuissent, nominatim recensendis, ut supra facturum me monui, supersedeo, & ad discutiendas, ad institutum nostrum præcipue spectantes, quas ex auctorum a se laudatorum silentio Launoius format, conclusiones progredior.
§ XVIII. Conclusiones præcipuæ, quas Launoius ex scriptorum antiquorum, a se adductorum, silentio format, discutiuntur.
[Conclusionum, quas contra doctoris anastasim ex universali antiquorum silentio,] Ut quid contra luctuosam doctoris damnati historiam, & an tantum, quantum Launoius vult, antiquorum scriptorum silentium seu potius formata ex hoc argumenta negativa valeant, magis adhuc elucescat, juverit, hisce modo discussis, conclusiones etiam, quas Launoius ex iisdem sequi asserit, examinare. Atque id quidem, ne vel huic scriptori, cujus de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertationem librorum prohibitorum Catalogo Romana censura novi adscriptam, nimium attribuisse, vel, quæ Launoio anonymus Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor opponit, argumenta infirmasse videar, ea ratione præstabo, ut ipsa tum hujus, tum illius verba plerumque descripturus sim, ac tum demum, quæ mea de Launoii conclusionibus, Cartusianique ad has responsionibus sit opinio, adjuncturus. Launoius itaque ex auctorum omnium, quos adduxit, silentio primum concludit, Coloratam illam & picturatam (in Cartusia scilicet Parisiensi præcipue) historiam, quæ secedendi in cremum causam Brunoni dedisse fertur, obrui contumaci silentio auctorum omnium, qui ab anno Christi MLXXXIV ad annum MCCCXXII & eo amplius claruerunt. Quod apud cordatos atque eruditos homines sufficit ad fabulæ confutationem. In cumulum accedit hinc auctoritas Brunonis ipsius, Cartusianorum fundatoris, qui non Lutetiæ Parisiorum, sed Durocortori Remorum abeundi in eremum causam accepisse se scribit; inde Guiberti Novigentini abbatis testimonium, qui certam abitus in eremum causam peculiariter designat. Uterque Parisiensem de canonico & doctore redivivo fabulam exscindit, & simplicem veritatis rationem exponit.
[311] En modo quid, recitatis hisce Launoii verbis, Cartusianus anonymus reponat. [cujus vim elevare hic nititur Cartusianus anonymus,]Hæc, inquit, habet Launoius, quasi diceret: Hi scriptores hanc historiam tacuerunt, ergo eam veram esse negaverunt. De robore hujusmodi argumentationis judicet lector. Sed nos dicamus, quod in superioribus satis docuimus, nempe auctores illos hoc prodigium siluisse, sicut alia S. Brunonis præclare facta siluerunt. Nullus enim ex tot allatis a Launoio describere aggressus est; sed omnes, quidquid de eo vel de Cartusiensium Ordine scripserunt, paucissimis verbis more compendiatorum illud tradiderunt. Imo plerique S. Brunonem de solo nomine appellarunt; alii nec ipsum nomen expresserunt; aliis vero, qui fusius de eo locuti sunt, satis fuit, quatuor aut quinque lineis dicere, quod fuerit institutor Ordinis Cartusiensis, illumque tali anno & sub tali Pontifine instituerit. Quidam erga Cartusienses bene affecti plura de eorum statutis, moribus & consuetudinibus scripserunt; sed nullus de institutione eorum, de causa originis aut de aliis ab eis & apud nos præclare gestis singulariter tractare in animo habuit. Unde non mirum, si apud citatos auctores nihil occurrat de redivivi hominis spectaculo. Sed quando Cartusiensis Ordo cœpit propagari, anonymus noster, qui primus circa annum MCCXX (imo verosimiliter, ut num. 12 & seqq. docui, non ante annum 1250) de industria suscepit initia illius mandare litteris, fusius ac prolixius Acta S. Brunonis describens, hanc anastatim secessus illius in eremum causam fuisse, edisserere non omisit.
[312] Hæc ille, transcriptis deinde, quæ jam recitavi, hisce Launoii verbis In cumulum accedit &c, [Launoius format, prima admittenda non est,] sic pergens: Jam supra satis ostendimus, sanctum Brunonem non Dorocortori Remorum, sed Lutetiæ Parisiorum consilium secedendi in eremum accepisse, ut etiam censet doctus Bulæus. Præterea quam incertum sit Guiberti testimonium, patet ex tot hallucinationibus, quas in textu narrationis illius deteximus. Ut que de hisce modo mea sit opinio, paucis edicam, sane Launoius ex omnium, quos in medium adducit, auctorum de funesta doctoris anastasi silentio perperam hanc in fabulis habendam, seu indubie falsam esse, concludit, uti infra ostendam, cum, quid contra luctuosum eventum universale de hoc scriptorum omnium tum æqualium, tum aliorum posteriorum silentium valeat, inquiram. Enerve autem ac elumbe prorsus non esse aliquorum, quos Launoius citat, scriptorum silentium, seu negativa, quæ ex hoc formantur, argumenta omni prorsus vi non carere, supra probavi, ac nominatim quidem negativo, quod ex Guiberti, Novigentini abbatis, silentio deducitur, argumento roboris nonnihil inesse satis superque, quantum opinor, quæ num. 267 & seqq. in medium adduxi, evincunt, etsi interim rerum, ad S. Brunonem institutumque ab eo Ordinem spectantium, Guibertus sat peritus haud fuerit, uti etiam fatendum esse ibidem edixi. Ad secundam Launoii conclusionem progrediamur.
[313] [uti nec secunda.] Alterum, inquit, quod ex auctorum adductorum silentio sequitur, est, Romani Breviarii correctores in iis, quæ e sancti Brunonis Lectionibus expunxerunt, apprime secutos esse Ecclesiæ canones, quibus sancitur, ut quidquid a veritate alienum in sacrorum Officiorum codices irrepsit, tollatur. Sed quid modo ad hæc Cartusianus noster anonymus? Ergo, inquit, si vera est hæc Launoii argumentandi ratio, quidquid Breviarii Romani correctores e Lectionibus sancti Brunonis expunxerunt, a veritate alienum erat; ergo & præclara illa fidei professio, a S. Brunone in extremis posito emissa & e Lectionibus ejusdem sublata, aliena est a veritate. Quis hoc dicat aut dicere cogitet? Certe nec ipsum Launoium hæc dicturum fuisse credimus, si rem attentius observasset. Veram igitur causam, quæ censores Romanos, viros doctissimos ac sapientissimos movit, ut cum spectaculum illud, tum professionem fidei e Breviario auferrent, hanc fuisse ipsimet censores significarunt, nempe quod illæ lectiones essent justo prolixiores. Sane e Lectionibus S. Brunonis prodigiosam doctoris anastasim non idcirco, quod falsa putaretur, fuisse expunctam, indubitatum faciunt, quæ num. 190 & binis seqq. in medium sunt adducta. Nec est, quod quis pro Launoio reponat, solam deprehensam falsitatem esse posse causam, ob quam quid e Breviario expungatur. Id enim a vero alienum non obscure fatetur ipsemet Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione cap. 5 in conclusione sic scribens: Alia nulla potior causa (e Breviario scilicet quid expungendi) ecclesiasticis præscribitur regulis, quam deprehensa falsitas. Quibus verbis cum affirmet, potiorem falsitate quidquam e Breviario expungendi causam non dari, aliam utique dari præterea posse, agnoscit.
[314] [Aliud tamen de tertia,] Sed quid porro Launoius e citatorum a se auctorum silentio pergat concludere, audiamus. Tertium est, inquit, quod Bruno Parisiensis theologus fuerit, scholasque Lutetiæ aliquando rexerit, posse adhuc ex nocturnis illius vigiliis tolli, non solum quia veterum auctorum nemo Brunonem magistrum Parisiensem fecerit, vel scholas Lutetiæ rexisse dixerit, uti vidimus, sed etiam quia ante Brunonis ætatem statum fuisse Parisiis Theologiæ studium, atque ibi magisterium in Theologia dari solitum, vix probaretur. Quod ad hæc respondet Cartusianus noster anonymus, nullius momenti est; neque enim Bulæus, ut ait, Lutetiæ aliquando studuisse scholasque rexisse Brunonem, auctoritatibus argumentisque, quæ adducit, ullatenus evincit. Res liquet ex supra dictis, ac præcipue ex iis, quibus Brunonem Parisiis verosimillime numquam docuisse, dubiumque etiam esse, an ibidem umquam studuerit, ostendimus. Launoio itaque, S. Brunonem nec Theologum Parisiis fuisse, nec scholas ibidem rexisse, contendenti refragari non possum. Attamen hic scriptor perperam in dubium revocat, an ante Sancti nostri ætatem statum Parisiis Theologiæ studium fuerit; etsi enim tunc ibidem magisterium in Theologia (neque enim usitati modo in universitatibus gradus diversi excogitati adhuc fuerant) dari non soluerit, artes tamen liberales omnisque generis scientiæ tradebantur, celeberrimaque ac florentissima jam tum Parisiensis civitas gaudebat academia, cui ad universitatis splendorem nihil fere præter nomen deerat, uti probant, quæ Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 7 pag. 102 & seqq. docent. Quartam modo Launoii conclusionem examinemus.
[315] Quartum, inquit, quod ex laudatorum antiquorum silentio sequitur, [ac quarta statuendum.] est, a Theophilo Raynaudo perperam assertum, eam de triplici doctoris anastasi narrationem, quæ Brunonem in eremum exegerit, apud antiquos omnes ratam esse; deinde falso quoque additum, “Quod silentium Petri Cluniacensis de prodigiosa doctoris anastasi & inde impulso ad solitudinem Brunone supplent auctores perantiqui & illius plerique temporis, quo res gesta proditur.” Siquidem planum fecimus, Petrum Cluniacensem in iis rerum & temporum conditionibus scripsisse, ut ex ejus silentio æquipollens affirmationi ratio ducatur; deinde nullos esse Brunonis vel Petri Cluniacensis æquales, supparesve auctores, qui huic de doctoris anastasi historiæ patrocinentur. Quin etiam unicus Guibertus abbas de Novigento productus id habet, quod & sumptum ex silentio Petri Cluniacensis argumentum solide confirmat, & omnem institutæ Cartusiensium religionis causam dilucide exponit. Nec hic quidquam, quod hanc Launoii conclusionem evertat, Cartusianus noster anonymus reponit. Et vero hanc quantum ad primum, quod complectitur, veritati esse dissonam, nullo ex capite apparet. Cum enim scriptores antiqui, numero sane non pauci, quos Launoius in rem suam citavit, Parisiensis prodigii, seu luctuosæ damnati doctoris historiæ nuspiam meminerint, qua veritatis specie esse hanc apud omnes antiquos ratam, possit asseverari? Quod autem ad Petri Cluniacensis & Guiberti silentium pertinet, vim aliquam, non tamen, quam Launoius contendit, formatis inde argumentis negativis inesse, supra ostendi. Launoius interim, Petri Cluniacensis de prodigiosa doctoris anastasi silentium per auctores antiquos & illius plerosque temporis, quo res gesta traditur, non suppleri, merito affirmat. Quos enim scriptores hujusmodi Raynaudus laudavit, ex Polycarpo de la Riviere laudavit, quem malæ in hisce obtrudendis fidei exstitisse, Launoius contendit, taciteque Columbius & post hunc (adi num. 196) Papebrochius noster agnoscunt.
[316] Quintum est (ita in conclusionibus suis pergit Launoius) didascalicum scriptorem non satis accurate perpendisse vel certe dissimulasse omnia momenta Epistolæ, quam ex Apulia (imo Calabria) Bruno ad Radulphum Remensem præpositum misit … [Quinta S. Brunonis & Petri Venerabilis] Deinde non minus aberrasse, cum docuit, Petrum Venerabilem ideo spectaculum memoratum non recensuisse, quod ea tantum miracula, quæ suo tempore contigerant, recensere statuisset. Quasi Petrus ipse conceptis verbis non affirmaret, Cartusiensium Ordinem fuisse suo tempore institutum. Ad hæc Cartusianus noster anonymus ita reponit: Certe, quod hic Saussæio Launoius exprobrat, id etiam ei magis juste exprobrari potest. Nam si accurate hæc verba perpendisset, quibus sanctus Bruno fatetur post votum emissum “Intervenientibus causis divinum amorem elanguisse, refriguisse animum, fervoremque evanuisse;” & ea æquiori judicii lance cum narratione Guiberti de Novigento examinasset, non conclusisset, sanctum Brunonem votum Remis emisisse & statim post relictam urbem Remensem sine ulla mora Cartusiam petiisse. Constat enim ex superius a nobis fuse probatis, sanctum Brunonem non nisi octo post Remis excessum annis in eremum abiisse. Quod autem spectat ætatem Petri Cluniacensis, liquido etiam demonstravimus, Ordinem institutum fuisse pluribus, antequam ipse abbas nasceretur, annis, eumque nihil de miraculis apud Cartusienses patratis scripsisse præter quasdam visiones, cuidam fratri converso factas circa tempora, quibus Opus suum de miraculis edidit, id est, annis fere septuaginta post institutionem Ordinis. Hinc lector judicet, si accurate Launoius Petri Cluniacensis verba perpendat, cum asserit, Ordinem illius ætate institutum. Sed pro Launoio reponet quis, Petrum Venerabilem conceptis verbis id affirmare. Nam sic loquitur præfatus abbas: “Servatur in Burgundiæ partibus… professio quædam… instituta nostro tempore.”
[317] [silentio, quod omni tamen vi non caret, nimium attribuit.] Verum est, hæc verba esse Petri, sed verum est etiam, quod hæc scripserit septuaginta annis post damnati hominis spectaculum; nec modicum istud est temporis intervallum, imo permagnum, quod, junctis variis, quibus ratione officii detinebatur, negotiis, satis sufficiens fuit, omnem ab ejus animo dicti spectaculi recordationem auferre, sicut & abstulit recordationem multorum mirabilium, sua ætate a viris sanctissimis tam in Ordine suo, quam in aliis Ecclesiæ Ordinibus gestorum. Etsi negativis, quæ ex ipsiusmet S. Brunonis in scripta ad Radulphum Viridem epistola & Petri Venerabilis de prodigiosa doctoris anastasi silentio petuntur, argumentis vis tanta, quantam eis tum supra, tum hic in suis conclusionibus Launoius attribuit, neutiquam competat, omnino tamen illa non esse infirma, ac robore destituta, supra ostendi, nec contrarium evincunt, quæ hic Cartusianus noster anonymus Launoio reponit. Etsi enim, Petrum non ante elapsos a Parisiensi prodigio septuaginta annos suæ de Miraculis lucubrationi manum admovisse, detur, hoc tamen abs illo, utpote qui tunc in miracula, ad Cartusiensem Ordinem spectantia, sedulo ex dictis inquisierit, vel ex ignoratione, vel ex memoriæ lapsu prætermissum fuisse, parum verosimile apparet. Nec refert, alia etiam miracula, & quidem quæ & ætate sua, & in Ordine suo gesta essent, silentio Venerabilem scriptorem præteriisse. Cum enim, ut verbis, num. 293 huc transcriptis, ipsemet indicat, ea recensere miracula, quæ ad roborandam fidem & mores instituendos conducerent, propositum sibi habuerit, miracula nonnulla, etiam ad Ordinem suum spectantia, potuit omittere, non quod ea incomperta illi essent memoriave antea scita excidissent, sed quod ad mox dictum finem haud satis viderentur idonea; ad quem cum vix aliud quidquam magis conducens, quam Parisiense prodigium, fingi queat, fit mihi vel hinc minus verosimile, luctuosum hunc eventum, si locum habuisset, commemorandum non fuisse a Petro Venerabili, cui nihilominus tum cognitus, ut jam dictum, verosimillime fuisset .
[318] [Octava suppeditat, quod infra discutiendum.] Sexta & septima conclusione unice fere, quid in ratiocinando discriminis Raynaudum inter & Saussæum intercedere existimet, Launoius assignat, ut nos hic morari non debeat. Conclusione octava affirmat, vulgarem conversionis sancti Brunonis causam, seu horribile, quo doctor tantisper redivivus, justo Dei judicio sese damnatum, publice e feretro adstantibus denunciarit, Parisiense prodigium, si revocetur ad natales suos, tum demum revocari ad publicum sine auctore rumorem. Ast contra illam conversionis S. Brunonis causam, si ad natales suos revocata fuerit, non ad publicum sine auctore rumorem, sed ad ipsummet S. Brunonem ejusque socios revocatum iri contendit, probareque etiam nititur Cartusianus noster anonymus. Hi enim, inquit Annalium Ordinis sui lib. 4 hactenus non vulgato, num. 124, probe noverunt, ob quam causam & qua ratione mundo abrenuntiarint, & id absque dubio suis tradiderunt sequacibus. Neminem vero esse arbitramur, qui vellet obstinate asseverare, sanctum Brunonem & socios ejus sequaces suos non edocuisse, qualiter & ob quam causam tam arduum vitæ genus amplexati fuissent; aut ipsum Ordinem Cartusiensem ignorasse occasionem & causam suæ institutionis. Hos autem inter sequaces repertus est, qui octoginta aut circiter annis post eorum mortem (de anonymo num. 199 & seq. adducto hic loquitur, qui quo circiter tempore verosimilius floruerit, num. 12 & seqq. docui) causam hanc scriptis mandavit, quod forte etiam ante eum aliquis fecerat, cujus codex lapsu temporum disperire potuit. Crescente vero domorum Ordinis numero, crevit & codicis, a nostro anonymo editi, exemplarium numerus, ita ut circa finem seculi tertii decimi & initium quarti decimi in omnibus Ordinis provinciis reperiretur, & inde historiæ hujus fama in omne vulgus emanaret. Ita hactenus ille: rectene, an secus, seu an vera ac genuina traditio, cui prodigium Parisiense seu vulgaris conversionis S. Brunonis causa superstruatur, in Ordine Cartusiensi detur, infra discutiam. Ad reliquas Launoii conclusiones pergamus.
[319] Nonum est, inquit hic scriptor, vix ullum reperiri figmentum in historia, [Nona universali scriptorum antiquorum silentio,] quod validius juxta & frequentius (quam prodigium Parisiense scilicet) confutetur, validius quidem, si spectetur instructa tot scriptoribus acies, quæ in eam de horribili doctoris spectaculo narrationem, & quæsitum ex ea Cartusianorum initium dirigitur; frequentius vero, si considerentur ex iis scriptoribus plures, qui seorsim eamdem narrationem & narrationis appendicem evertunt. Ita Launoius, falsam scilicet esse celebrem de doctoris damnati spectaculo narrationem, contendens, tum quod de horribili illa historia omnes prorsus, quos laudavit, scriptores sileant, tum quod ex his plures sint, qui, cum eamdem, si contigisset, scituri scitamque commemoraturi fuissent, particulari suo silentio, ut pro comperta falsitate haberi debeat, efficiunt. Cartusianus noster anonymus paulo aliter, & forte non immerito, proxime recitata Launoii verba accepit, uti liquet ex illius ad hæc responsione, quæ sic habet: Quis non miretur his in verbis vanam hyperbolen, qua soli simplices decipi possent? nullus ex tot scriptoribus a Launoio allatis historiam refutat aut negat, sed omnes tantummodo eam non narrant, imo nec narrare possunt aut debent juxta propositum suum; nam omnes parum de sancto Brunone, & nihil de illius conversione habent, ut videre est supra, si unum excipias Guibertum de Novigento. Et nihilominus audet Launoius pronuntiare, “Vix ullum reperiri figmentum, quod validius juxta & frequentius confutetur,” cum e contrario nihil sit invalidius auctoritate negativa, qua utitur, tot testimonia producens, nihil adversus veritatem hujus historiæ testificantia.
[320] Quod autem addit, “& frequentius confutetur, si considerentur ex iis scriptoribus,” quos citavit, “plures, [utut non tuervi, vim justo majorem adscribit.] qui seorsim eamdem narrationem & narrationis appendicem evertunt,” id certe verum non apparet ex discussione, quam de scriptorum eorum auctoritatibus superius fecimus, cum ne unus quidem eorum seorsim, nec conjunctim dictam narrationem, aut ejus appendicem evertat, sed nec tantisper concutiat. Hactenus Cartusianus anonymus, volens nimirum, argumento negativo contra Launoium, qui ei nimium attribuit, nullam omnino vim inesse, ac proin prodigiosam doctoris anastasim scriptorum antiquorum de hac silentio non tantum non negari, sed nec ulla ratione concuti, nedum convelli. Verum contra hanc roboris non nihil habere præcipuorum e laudatis a Launoio scriptoribus antiquis silentium, jam supra edocui; quantum autem scriptorum prorsus omnium, qui, integro primo & forte etiam secundo post rem gestam seculo labente, floruerunt, silentium contra eamdem valeat, § sequens aperiet, uti etiam an Launoius in conclusione, de qua hic, celebrem de doctoris damnati spectaculo narrationem, e solo auctorum, quos laudat, silentio pro falsa merito habeat, & velut commentum ac fabulam explodat conclusione decima & ultima, de qua ut nonnulla ante hic adhuc dicam, instituti mei ratio exigit.
[321] [uti etiam decima & ultima.] Ultimo itaque, uti hac vult, ex unanimi auctorum omnium, quos adduxit, silentio sequitur, post annos a condito Cartusianorum Ordine ducentos quadraginta & amplius, fictam esse illam de doctoris vel canonici Parisiensis anastasi narrationem, quæ S. Brunonem in eremum impulerit. Hic est, inquit, palus terminalis, quo hæc narratio desixa retinetur, hæc est temporis epocha, quæ nullum fabularum vindicibus tergiversandi locum relinquit. Famosa ergo de doctore, qui publice e feretro, sese damnatum, vociferatus sit, narratio post annum demum 1324, utpote ad quem a condito primum Cartusianorum Ordine seu ab anno ex dicendis 1084 effluxere anni omnino 240, ab otiosis hominibus fuerit conficta, si Launoio assentiendum hic sit. Verum narrationem illam si reipsa, quod an factum sit, ex infra dicendis statues, fuerit conficta, diu ante dictum annum 1324 confictam esse, necesse est. Eam enim jam ante hunc annum litteris prodidere scriptores nonnulli antiqui, § § XI & XII recensiti, ac in primis quidem, ut reliquos missos faciam, Cartusianus anonymus quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronici auctor, & Cartusianus Majorevensis itidem anonymus, quorum alter (adi num. 12 & seqq.) certo ante annum 1313, alter anno 1298, uti ipsemet affirmat, scriptioni manum admovit. Paulo plura, huc facientia, Cartusianus noster anonymus, qui Annalium Ordinis sui librum quartum hactenus non vulgatum contexuit, suppeditat. Verba tamen ejus huc transcribere visum non est, quod pauca jam adducta, quod probandum erat, sufficienter evincant. Nec hoc tantum ex illis habetur, verum etiam Gersonem, contra ac Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione cap. 2 præterea vult, primum non fuisse, qui anno circiter 1420 feralem de infausto Parisiensi doctore narrationem, aut, quemadmodum hanc vocat, fabulam, aliquamdiu jam ante confictam, in litteras miserit. Ad alia modo, quæ sequenti § discutienda, mox dixi, progrediamur.
§ XIX. Quid contra prodigiosam anastasim, qua doctor Parisiensis, sese damnatum, publice e feretro denunciarit, universale scriptorum omnium, qui, integro primo & forte etiam secundo post rem gestam seculo labente, floruerunt, silentium valeat, floruerunt, silentium valeat, & an, hoc stante, certam illam aut etiam verosimilem possint efficere testimonia antiqua supra adducta.
[Perperam Lannoius ob universale scriptorum antiquorum silentium,] Ex adductis a Launoio contra luctuosam doctoris Parisiensis historiam esse nonnullos, qui huic nonnihil silentio suo officiant, quatuor § § proxime prægressis edocui. Nunc dispiciendum, quid contra feralem illum eventum universale illorum omnium, ac maxime eorum, qui, integro primo ac forte etiam secundo post rem gestam seculo labente, seu, cum hæc nondum litteris mandata fuisset, floruerunt, scriptorum antiquorum silentium valeat. Launoius Dissertationis suæ sæpissime jam laudatæ locis non paucis mirandum illud memoratuque, si accidit, dignissimum prodigium, veluti indubitatam falsitatem, anilem fabulam, putidumque commentum traducit, idque unice, quod a scriptoribus antiquis, quos laudat, litteris commendatum non sit. Verum an recte? Neutiquam sane, uti ex iis, quæ num. 258 modo dixi, satis patet, ampliusque ex iis, quæ jam nunc dicturus sum, patescet. En unum alterumve, ut alia omittam, exemplum, quo, quæ facta traduntur nec tamen a scriptoribus synchronis litteris consignata reperiuntur, fabulis continuo commentisque accensenda non esse, docemur. Benedictus XIV Papa De Servorum Dei Beatificatione & Beatorum Canonizatione lib. 3, cap. 10, num. 5. circa finem ita memoriæ prodit: Fama erat, sanctos Faustinum & Jovitam, Patronos Brixianæ urbis, in armis aureis apparuisse ad ejusdem tutamen adversus Nicolaum Picininum, Mediolanensium copiarum præfectum, ipsam obsidentem ac maxima vi oppugnantem. Sed a plerisque dubitabatur de miraculo hujus insignis apparitionis, silentibus videlicet historicis Brixianis æquævis, illudque narrante Elia Capreolo, qui octoginta integris annis post solutam obsidionem decessit & fabulosa quædam suis Commentariis inseruit; cum opera & studio Cardinalis Angeli Mariæ Querini binæ litteræ inventæ sunt Ludovici Fuscareni ad sanctum Laurentium Justinianum, tunc patriarcham Venetiarum, quæ rem totam in aperto ponerent.
[323] Etenim cum quatuordecim annis post Brixiam ab obsidione liberatam Fuscarenus ejus civitatis administrationem suscepisset, [utpote quo, uti bina] sibi a Veneto senatu demandatam, biduo post aditam provinciam rumor increbuit, consilium initum fuisse a quibusdam religiosis viris inde asportandi Venetias corpora sanctorum Faustini & Jovitæ; ac nisi ipse religiosos illos opportune servasset, populi ira ferroque periissent. Fuscarenus in allatis epistolis causam aperiens pii furoris, qui mentes Brixianorum incenderat, hæc habet: “Memores sunt, cum circumvallati, inclusi fame laborarent, ultima experirentur pericula, visos ab hostibus tutores sanctissimos aureis armis Brixiam tueri: quo miraculo attonitus Nicolaus Picininus, dux fortissimus, potiundæ urbis spem perdidit, supplicii petendi, aurumque habendi aviditatem remisit. Quas ob res difficilius his corporibus carerent.” Fuscareni epistolæ integræ insertæ sunt in epistola prædicti Cardinalis typis edita & ad patrem Cyprianum Benagliam abbatem & præsidem generalem Congregationis Cassinensis data. Post quæ idem doctus Cardinalis hæc ad rem subdit: “Superest tandem, ut una mecum fatearis, argumentum,” quod negativum Criticæ artis magistri vocant, quoque aliqui ex ipsis haud ita raro abutuntur ad convellendam monumentorum ecclesiasticorum authoritatem, facile accidere posse, ut omni ipsum authoritate destitutum comperiatur. Certe triumphare illud quam maxime videbatur in subjecta huic epistolæ materia, nam veterum scriptorum silentium eo vehementius in eamdem torqueri poterat, quod plures modo suppetant Commentarii, Brixianæ obsidionis tempore de obsidionis illius rebus conscripti.
[324] [in medium hic adducta] At quam vanus foret ille triumphus detectæ a me Fuscareni litteræ ostenderunt. Undenam, per Deum immortalem, certo divinare se posse, confidet Criticorum illorum natio, priscis illis monumentis, quibus ipsi præcipiti ausu bellum indicunt, testimonia hujuscemodi olim defuisse, cum tot sæculorum lapsu, forte malo fato, aut omnino interierint, aut in tenebris adhuc delitescant? En sane præclarum facti exemplum, quod, etsi revera acciderit, ab auctoribus tamen synchronis memoriæ proditum non invenitur, quodque idcirco semper aut pro falso habitum, aut certe in dubium revocatum fuisset, nisi Fuscareni Litteræ, quæ lucidissimum ei testimonium perhibent, ab eminentissimo Cardinale Querino detectæ fuissent; qui interim hinc argumenti negativi vim nimium elevare videtur. Etsi enim hoc non sufficiat, ut quidlibet, cui opponitur, a vero pronuntietur alienum, id tamen (adi num. 258) roboris sibi non raro habet adjunctum, ut factum, contra quod militat, vel magis vel minus, prout rerum temporumque adjuncta fuerint, vero efficiat absimile; ad quod, ni argumentis negativis locum numquam esse velis, non requiritur, ut certum, sed tantum ut verosimile sit, rem a scriptoribus antiquis, qui perierint, memoriæ proditam non fuisse; hoc autem habetur, si certo sciatur, a nullis scriptoribus antiquis, modo adhuc exstantibus, litteris consignatam inveniri, quorum aliqui aut unus saltem alterve verosimiliter tales sint, ut eam, si fuisset, scituri, scitamque commemoraturi fuissent. Accipe alterum modo rei, quæ accidit, nec tamen a scriptoribus synchronis memoratur, exemplum.
[325] [exempla argumento sunt, res vere gestæ] Ab Honorio tertio, summo Pontifice, celeberrimam indulgentiam, quæ Portiunculæ dicitur, petiisse ac porro impetrasse S. Franciscum Assisiatem, nulli prorsus scriptores synchroni, imo ne ipsi quidem, qui vitam ejus omnem ac gesta ex instituto diligentissime descripserunt, Thomas Celanus & S. Bonaventura. Hinc seculo sexto decimo potissimum non defuerunt, qui indulgentiam illam S. Francisco ab Honorio umquam fuisse concessam, vel animo obfirmato negarint, vel saltem in dubium revocarint, hac insuper ratione ad id impulsi, quod disciplinæ usibusque, qui S. Francisci ætate in Ecclesia viguerunt, indulgentiæ tam amplæ, quam sit Portiunculana, concessio minime congrueret. Verum seculo proxime elapso ex antiquis codicibus in lucem tandem (Adi Operis nostri tom. 2 Octobris pag. 887 & sequenti) fuere prolata testimonia, quadraginta circiter post obitum S. Francisci annis, cum indulgentia illa jam tum, quod nullæ de ea litteræ Pontificiæ exstarent, in dubium revocata aut etiam negata a nonnullis fuisset, a B. Benedicto Aretino, per ipsum S. Franciscum in Ordinem olim admisso, atque a Raynerio de Mariano, hujus Benedicti socio, reddita, quibus hi ambo, dictam indulgentiam & per S. Franciscum petitam & ab Honorio tertio concessam fuisse, e narratione, sibi hac de re a fratre Masseo de Marignano, qui præsens adfuerat, facta, testantur. Accessit potissimum & testimonium aliud, quo Petrus Zalfanus (videsis eumdem Operis nostri tom. 2 Octobris pag. 890) testatus est, sese in ecclesia Sanctæ Mariæ de Portiuncula præsentem adfuisse, cum in ea S. Franciscus, septem adstantibus episcopis, acceptam ab Honorio indulgentiam promulgaret. Tria porro hæc testimonia dubitare non amplius sinunt, quin insignis illa indulgentia & per S. Franciscum reipsa fuerit petita, & eidem per Honorium concessa, & tamen rei hujus, ut jam dictum, nulli prorsus scriptores contemporanei ac ne ipsi quidem Francisci biographi, utut res omnes, ab eo gestas, calamo diligentissime complexi, meminerunt; quod sane argumento est perquam valido, continuo consequens non esse, ut res, quæ a scriptoribus contemporaneis non memorantur, indubie falsæ sint.
[326] Jam vero, cum pronum admodum sit, ut res, [subinde etiam premuntur, damnati historiam] quæ, etsi gestæ, a scriptoribus contemporaneis non memorantur, silentio etiam a sequioris ævi scriptoribus prætereantur, continuo sane non est, quod tam ab his, quam ab aliis subticetur, pro falso seu pro non facto habendum, ac proin perperam Launoius prodigiosam doctoris Parisiensis anastasim, quod nec a scriptoribus contemporaneis, nec ab aliis, qui serius post rem gestam floruere, litteris consignata reperiatur, velut inane commentum anilemque fabulam explodit, a veritate omni dubio procul longissime alienam. Nec est, cur pro Launoio reponas, antiqua equidem testimonia jam adducta pro indulgentia Portiunculana exstare, legitimamque, ob quam hujus mentio scriptoribus synchronis haud fiat, rationem posse afferri; etsi enim servati a scriptoribus contemporaneis ipsisque S. Francisci biographis de indulgentia Portiunculana silentii ratio non inepta, uti iterum in eodem Operis nostri tom. 2 Octobris pag. 890 videre licet, reipsa adducatur, fieri tamen potest, ut tam undecimi, quo prodigiosa doctoris anastasis contigisse narratur, quam sequentis seculi scriptores ob causam nobis ignotam hujus hujus non meminerint: aut, si id displiceat, omnem prodigii illius luctuosique eventus mentionem omittere potuerunt, non quidem, quod legitima quadam ad id impulsi fuerint causa, sed quod in rebus, tempore suo gestis, memoriæ prodendis accurationem aut nullam fere, aut certe mediocrem dumtaxat adhibuerint. Apparitionem, qua SS. Faustinus & Jovita Nicolaum Picininum, Mediolanensium copiarum ducem ejusque milites, civitatem Brixianam vi maxima obsidentes, terruerunt, litteris non mandarunt historici Brixiani æquævi, & tamen silentii hujus rationem, quæ sat certo sit legitima, nullam invenio afferri; unde ea, quam admisere, omissio vel ignotæ nobis causæ, vel modicæ, quam hi in temporis sui rebus annotandis adhibuerunt, accurationi attribuenda videtur.
[327] [certe falsam affirmat. Talis tamen hæc verosimiliter est;] Quod autem ad supra laudata testimonia, quæ, silentibus licet auctoribus contemporaneis, indulgentiam Portiunculanam certam efficiunt, spectat, nihil hoc ad rem facit; liquet enim vel hinc, fieri posse, ut, licet factum quoddam, a recentioribus relatum, ab omnibus scriptoribus contemporaneis silentio prematur, re tamen ipsa acciderit. Quod cum ita habeat, perperam sane feralem doctoris, qui, sese damnatum, adstantibus publice e feretro denuntiarit, historiam indubie falsam pronuntiaris hac sola de causa, quod ab auctoribus contemporaneis litteris commendata non sit. Nec, quod præterea a scriptoribus aliis, qui serius floruerunt, silentio prætereatur, recte eam Launoius, ut jam dixi, indubie falsam asserit. Verum an saltem luctuosus ille eventus, quod a scriptoribus omnibus tum synchronis, tum aliis, qui, integro primo & forte etiam secundo post rem gestam seculo labente, floruerunt, silentio prematur, pro admodum dubio aut etiam pro probabiliter, seu etiam verosimiliter falso nequit haberi? Ita omnino existimo; etsi enim ex omnibus, quæ horum aliquot supra etiam adductorum de ferali historia silentium suppeditat, argumentis negativis vix ullum, seorsum sumptum, sit admodum validum, omnia tamen simul accepta, numquam eam habuisse locum, verosimile sane reddunt eo fere modo, quo rationes plures, quæ ad assertionem quampiam stabiliendam concurrunt, solide hanc probabilem nonnumquam, si simul accipiantur, efficiunt, etsi interim singulæ, seorsum acceptæ, parum sint validæ. Et vero cui verosimile non appareat, numquam habuisse locum prodigium hujusmodi, quod a scriptoribus omnibus proxime dictis silentio præteritur, quodque tamen, si accidisset, per omnium ora & calamos fuisset volitaturum, utpote simul futurum & notatu dignissimum & in opinione, quæ hic discutitur, quæque id publice coram innumera propemodum populi multitudine factum, statuit, omnibus passim notissimum?
[328] [nec eam primorum quinque Cartusiæ Priorum] Neque hic reponas, prodigiosam illam anastasim, qua doctor tantisper redivivus, feralis de se judicii denuntiatione ingentem hominum multitudinem terruerit, utut silentio a scriptoribus æqualibus & subæqualibus sit suppressa, ab iis tamen, qui non adeo diu post hosce floruerunt, commemorari. Etenim, qui primus luctuosam hanc historiam in litteras misit, Cartusianus est anonymus, qui quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronicon, cujus § 1 notitiam dedi, concinnavit; hic autem, ut ibidem etiam docui, scriptioni manum verosimillime non ante annum 1250, imo forte ne ante annum quidem 1300 circiter admovit, idque proinde non prius fecerit, quam cum jam anni amplius centum & quinquaginta, imo forte ducenti post rem gestam seu post horribilem eventum essent elapsi. Dices quidem, scriptorem illum forte jam inde ab anno circiter 1220 aut paulo etiam citius floruisse, sibique prælucentem habuisse scriptorem antiquiorem, e quo, quæ de doctoris redivivi prodigio pulsoque hinc in eremum sancto Patre suo refert, deprompserit. Ast nec unum, nec alterum veritati consonum ullatenus apparet. Imo vero, ut ad id, quod ultimo loco ponitur, primo respondeam, scriptorem nullum antiquiorem, e quo sua hauserit, primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctori præluxisse, ex ipsa, qua hic initio utitur, loquendi formula colligendum videtur. Hæc enim sic habet; Anno Dominicæ Incarnationis MLXXXII vel circa illum, dum solemne studium floreret Parisis, &c tale prodigium ibi dicitur accidisse. Quidam enim doctor &c. Quibus verbis anonymus ille Chronologus indicare videtur, sese, quod subjungit doctoris redivivi, prodigium, non in scriptoribus monumentisve antiquioribus legisse, sed ab aliis, viva voce rem narrantibus, accepisse.
[329] Adhæc idem chronologus, si quid alibi e scriptoribus se prægressis acceptum in Sancti nostri Vitam intulit, [qui alium antiquiorem sibi prælucentem habuisse] lectorem rei monet, imo etiam horum nomen prodit. Num. 10 transcripturus, quæ de S. Brunone ejusque sex sociis in S. Hugonis Gratianopolitani episcopi Vita, a Guigone, quinto Cartusiæ Priore, scripta, leguntur, verba hæc præmittit: Ut utar omnino verbis scriptis in Legenda Vitæ S. Hugonis episcopi memorati; ac deinde recitatis omnibus, quæ ad S. Brunonem ejusque socios spectant, Guigonis verbis subjungit: Omnia prædicta sunt verba domni Guigonis scripta in Vita S. Hugonis Gratianopolitani episcopi. Num. 24 & ultimo ubi tempus, quo Sanctus post egressum e Cartusia diem extremum clauserit, e quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronico, antiquis Guigonis (adi num. 6) Consuetudinibus præfixo, designavit, mox subdit: Sicut in libris Consuetudinum domni Guigonis, quæ sunt in domo Cartusiæ, continetur. Quod si itaque, quam narrat, prodigiosam doctoris anastasim e scriptoribus vetustioribus hausisset, id verosimillime etiam aut indicasset, aut hos etiam nominasset, maxime cum feralem illam historiam narraturus, præmittat: Tale prodigium ibi dicitur accidisse, facileque ac opportunum, ut rei adeo miræ fidem faceret, fuisset adjungere, a quibus ea dicatur seu narretur. Jam vero, cum hæc ita habeant, verosimillimum utique, ne dicam indubium, apparet, scriptores antiquiores, a quibus Parisiense prodigium memoriæ proditum fuerit, anonymo quinque primorum Cartusiæ Priorum chronologo, seu vetustiori Sancti nostri biographo non præluxisse; ut proinde hoc ex capite fidem majorem suæ de doctoris damnati anastasi narrationi nequeat adjungere. Porro cum laudatus chronologus seu Sancti biographus, ut jam dictum, scriptores antiquiores, si quos ad horribilem de doctore narrationem adhibuisset, nominaturus verosimillime fuisset, nec tamen Cæsarium nominet, consectarium fit, ut scriptoris hujus num. 241 datam narrationem verosimillime aut non viderit, aut hanc a sua existimarit diversam.
[330] Quod jam pertinet ad annum 1220, quo circiter aut etiam paulo citius anonymus quinque primorum Cartusiæ Priorum chronologus seu Sancti nostri biographus floruerit, [annoque circiter 1220 floruisse non videtur,] id ex dictis num. 12 & seqq. verosimiliter secus habet. Nec, etsi ita haberet, quidquam inde, quo luctuosa doctoris Parisiensis historia sat certa aut etiam verosimilis redderetur, posset confici. Fac enim, laudatum chronologum, qui primus eam litteris commisit, anno circiter 1220 manum scriptioni reipsa admovisse, sic equidem adhuc annis circiter quadraginta & centum a re gesta abfuerit ac proin temporis spatio longiori, quam ut ei fidem indubitatam conciliare queat. Quamvis enim subinde fiat, ut factum, etsi a scriptoribus, qui integro amplius post id gestum seculo floruerunt, dumtaxat commemoratum, pro verosimili, imo etiam pro certo sit habendum, id tamen, ut apparet, locum habere non potest, quando, uti hic fit, factum seu res, quæ controvertitur, est hujusmodi, ut, si contigisset umquam, ab ipsis etiam scriptoribus synchronis ac coævis verosimiliter commemorata fuisset. Ast, inquies, cædes S. Mauritii, sociorumque, legionis Thebææ militum martyrum, a scriptoribus contemporaneis memoriæ prodita non invenitur, talisque videri potest, ut, si contigisset, commemorata verosimiliter ab hisce fuisset, nec propterea tamen illam falsam esse, aut parum verosimilem, merito quis pronuntiarit. Fateor, sic habet: verum quid tum? Cur cædem illam, utut notatu dignissimam notissimamque, scriptores synchroni silentio præterierint, rationes non ineptæ apud nos tom. IV Septembris, in quo de sanctis illis martyribus a pag. 308 actum, in Comment. ad horum Acta prævio, § VII redduntur; quod cum fieri potest, seu potius fit, argumentis negativis, quæ a scriptorum silentio petuntur, vim nullam inesse, apud omnes in confesso est.
[331] [chronologus antiquior,] Accedit, de celeberrimorum illorum martyrum cæde (unde, quidquid contra hanc probabilitatis ex auctorum silentio oriri posset, eliditur) constare tum e multis in Comment. proxime cit. adductis, tum maxime e S. Eucherio, Lugdunensi episcopo, qui primus illam in litteras misit, quique, quamvis seculo demum quinto floruit, e genuinæ tamen traditionis fonte, quem ipsemet assignat, sua deprompsit. At vero nec universalis silentii, quo, qui integro amplius primo post rem gestam seculo labente floruerunt, scriptores prodigiosam doctoris anastasim prætereunt, ratio ulla sat idonea reddi potest, nec de horrenda hac historia ex ullo monumento constat, nedum ex anonymo primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctore, qui, unde illam hauserit, non edicit, nec aliunde habetur compertum. Et vero, cum hic, ut jam docui, scriptores antiquiores, e quibus hauserit, sibi prælucentes haud habuerit, quo tandem ex fonte, cui tuto fidere possimus, narrationem suam deprompsisse queat? An forte ex fama publicove rumore? Verum quam incertus hic auctor sit, nemo non novit. An ex Ordinis sui traditione? Ita sane, qui Parisiensis prodigii pulsique hinc in eremum S. Brunonis historiam tuentur, existimant, ac porro, ut opinionem suam propugnent, affirmare debent. Verum an illa Ordinis Cartusiensis traditio genuinæ traditionis nomen mereatur, uti etiam, quanti ad asserendam prodigii Parisiensis veritatem valeat, infra discutiam, cum prævie, quod præsenti § facere constitui, examinaro, an reliqua pro Parisiensis, qui, sese damnatum, publice denunciarit, doctoris anastasi § § XI ac XII adducta scriptorum antiquiorum testimonia certam eam aut etiam verosimilem, stante universali scriptorum silentio proxime dicto, possint efficere.
[332] [nec alii supra laudati, nec ipse etiam Joannes Iperius,] Cum scriptores illi omnes narrationem suam vel ex ipsa jam discussa quinque primorum Cartusiæ Priorum chronographi narratione, aliqua dumtaxat in hac facta pro arbitrio mutatione, acceperint, aut certe e scriptoribus aliis, quorum etiam narratio suam isti originem debeat, indubie deprompserint, prodigio utique fidem majorem, quam, qui primus illud in litteras misit, dictus chronologus mereatur, conciliare non possunt, etsi interim, ut jam supra docui, eorum testimonia evincant, prodigiosam doctoris Parisiensis anastasim fuisse & diutissime pluribus indubitanter creditam, & diu etiam ante Joannis Gersonis ætatem, contra ac Launoius vult, litteris consignatam. Quid itaque singulorum illorum scriptorum, quos §§ XI & XII videsis enumeratos, auctoritas hic valeat, pluribus indagandum non est. Verum, utut res ita habeat, nec ratione ulla satis solida contrarium queat probari, sunt tamen, qui, quemadmodum ex Notitiis Mss. penes me exstantibus intelligo, Joannis Iperii testimonium, num. 222 huc transcriptum, magni faciendum contendunt. Ita autem idcirco autumant, quod, quamvis Iperius ante seculum quartum decimum non floruerit, ac proin, spectato diuturno temporis spatio, quo a præstituta Parisiensi prodigio epocha seu anno 1082 abfuit, certum id atque indubitatum sola sua auctoritate facere non possit, auctorem tamen antiquiorem reique gestæ synchronum, e quo, quæ de hac tradit, hauserit, sibi prælucentem habuerit. Quod postremum ut æstimaretur, effecit Marteneus prævia sua in Iperii seu S. Bertini Chronicon, tom. 3 Thesauri Anecdotorum insertum, Admonitione. In hac enim sub finem ita loquitur: Hinc colliges, Chronicon istud Bertinianum tanto majorem apud eruditos promereri fidem, quo antiquiores habet auctores, qui sui temporis res gestas, prout viderant, aut a testibus oculatis audierant, scriptis mandarunt, nee mirum videri debere, a subsecutis auctoribus tanti habitum fuisse, ut, quæ dicenda de rebus Belgicis habuerunt, ab eo accipere non dubitaverint.
[333] Iperius ergo, uti hic docet Marteneus, narratas in Chronico suo res ex antiquioribus, [de quo, quod tulit Marteneus, judicium minime esse exactum,] qui eas aut ipsimet viderant aut ex testibus oculatis audierant, scriptoribus accepit, hique, ut idem Marteneus in laudata Admonitione prævia etiam docet, numero tres fuere, videlicet Folquinus Bertinianus monachus, qui vetera monasterii sui instrumenta seculo decimo in unum volumen retulit, Simon Sythiensis seu Bertinianus abbas quadragesimus secundus, anno 1148 defunctus, qui Chronicæ Bertinianæ seu Sithiensis ecclesiæ a tempore Roderici, id est, ab ineunte seculo XI, quo monasterio Sithiensi Rodericus abbas præerat, ad suam usque ætatem descripsit, ac tandem anonymus, qui anno 1229 scribebat, Simonisque Opus ad suum usque tempus prosecutus est. Jam vero cum unus dumtaxat, nimirum Simon abbas, e tribus hisce scriptoribus, qui Iperio in contexendo Bertiniano Chronico præluxere, luctuosæ doctoris damnati historiæ, uti ex mox dictis liquet, fuerit synchronus, fuisse hanc ex illo, ac proin ex auctore contemporaneo, qui eamdem saltem e testibus oculatis audiisset, ab Iperio in Chronicon Sithiense illatam summamque adeo fidem promereri inde conclusere. Et vero, si lato a Marteneo de Sithiensi Chronico, per Iperium conscripto, judicio standum sit, erit sane, cur quis, damnati historiam e Simonis abbatis Opere reipsa esse ab Iperio depromptam, non immerito suspicetur. Verum multum abest, ut Martenei de laudato Chronico judicium pro accurato possit haberi. Quod ut pateat, unaque ex Iperii de luctuosa doctoris damnati historia testimonio nihil omnino ad hanc aut certe parum admodum ponderis posse accedere, studiosus lector intelligat, subministratam a Stiltingo nostro tom. 2 Septembris pag. 555, a num. 25 ad Martenei de Iperii Chronico judicium responsionem huc transcribo.
[334] [verbis hinc transcriptæ] Sic itaque ibidem habet: Mallem ego, ut laudatus editor (Marteneus nempe) accuratam de hoc Chronico crisim dedisset, quam laudes exaggeratas: ita enim lector studiosus melius intellexisset, quid ex eo amplecti tuto possit, a quibus contra cavere debeat. Certe chronotaxis plerumque vitiosa est in prioribus hujus Chronici seculis, ut patebit per decursum. Imo ne facta quidem relata in hoc Chronico tam certa esse tamque immunia ab erroribus, ut correctione sat frequenti non indigeant, non raro ostendere cogar. Conatur Chronici auctoritatem probare Martenius, quia Iperius secutus est Folquinum diaconum, Simonem abbatem & eorum continuatorem anonymum seculi XIII, quem ait scripsisse anno MCCXXIX “Ex quibus,” inquit, “ita Chronicon suum confecisse videtur Joannes Iperius, ut eorum integras lucubrationes Operi suo inseruisse merito censendus sit.” Ostendere id conatur verbis quibusdam allegatis, quæ Iperius de se proferre non poterat, quæque idcirco antiquioribus attribuenda sunt scriptoribus, quorum dicta eatenus non mutata Chronico suo Iperius inseruit. Verum vehementer suspicor, Martenium numquam contulisse Chronicon Iperii cum tribus illis scriptoribus, a quibus eum tam multa mutuatum dicit. Certe si diligenter verba Iperii contulisset cum verbis anonymi continuatoris, qui est compilator Vitæ S. Bertini, a Mabillonio editæ, vidisset totum verborum sensum mutatum ab Iperio in facto, quod referetur in Appendice miraculorum num. XXV, ut ibidem observabo.
[335] [Stiltingus noster docet,] Præterea si istos auctores tres diligenter contulisset & examinasset, vidisset paucissima ab iis narrari tanquam visa, sed pleraque ut longe præterita: eaque de causa non dixisset, “Chronicon istud Bertinianum tanto majorem apud eruditos promereri fidem, quo antiquiores habet auctores, qui sui temporis res gestas prout viderant aut a testibus oculatis audierant, scriptis mandarunt.” Inconsiderate & sine sufficienti examine hæc dicta sunt: nam pauca ex scriptoribus, qui viderant, aut facta suo tempore scripserant, hausit Iperius, saltem in primis seculis Chronici sui, longe plura ex iis scriptoribus, qui gestis, quæ referebant, longe erant posteriores. Quin & plura ex aliis scriptoribus habet Iperius, quam ex tribus illis, quorum tantum non continuatorem facit Martenius. Hæc de Iperio observanda censui, ne quis immodicis Martenei laudibus deceptus, me statim reprehendendum existimet, ubi viderit auctoritati istius scriptoris non acquiescentem. Nolim tamen debita laude fraudare Iperium, cujus Chronicon utile & minime contemnendum judico, sed non cæce sequendum. Unde ille sua hauserit, quantaque fide scripserit, indicat ipse in Prologo secundo his verbis: “Præsens Opusculum ex multis voluminibus scriptisque authenticis grato labore collegimus, sumendo de quolibet, quod ad propositum spectare visum est, nihil inserendo, quod non authenticis scriptis approbatur.” Deinde explicat, quid per scripta authentica designet, multas videlicet Vitas Sanctorum, Chronica item non pauca, Antiquitates, Annales, Historias & archiva tam ecclesiæ Sithiensis, quam aliorum monasteriorum Belgii & Franciæ, libros alios historicos, ac demum cartas privilegiorum.
[336] Ex hisce omnibus monumentis se Chronicon suum concinnasse asserit: [verosimilem utcumqne efficit.] “Ex die & consule tempora temporibus & ex causis in eo contentis negotia negotiis concordando.” Non dubito, quin id & diligenter & bona fide præstiterit vir pius & doctus; at sine erroribus factum non esse, luce clarius est. Et sane tale Opus illo seculo, quo vixit Iperius, sine variis erroribus conscribere, humanæ non erat industriæ, tum quod monumenta multa, quibus utendum erat, non omni carerent errore, tum quod varia per conjecturas erant concilianda. Hæc autem conciliatio tanto erat difficilior, quanto minus ad perfectionem hodiernam accedebat scientia chronologica & critica. Hactenus Stiltingus noster, qui, quæ hic de Iperii Chronico affirmat, loco deinde non uno in Commentario ad Vitam S. Bertini prævio validissime juxta ac luculentissime probat, uti cuique, hunc evolventi, manifestum evadet. Jam vero, cum Iperius, ut alia omittam, non solum e tribus scriptoribus, a Marteneo memoratis, Folquino nimirum Sithiensi monacho, Simone abbate & continuatore anonymo, verum etiam e multis aliis, a Stiltingo mox assignatis, narratas in Chronico suo res hauserit, non est, cur prodigiosam, quam narrat, doctoris Parisiensis anastasim e Simonis, Sithiensis abbatis, Chronicis depromptam existimemus, ruitque proinde, quæ alioquin famosæ de ea narrationi accederet, summa fides. Imo vero, cum res ita habeat, ne quidem ex Iperii Chronico Parisiense prodigium verosimile utcumque efficitur, uti ex jam supra dictis pronum est eruere.
§ XX. An prodigium, quo doctor, sese damnatum, publice adstantibus denunciarit, certum aut saltem verosimile, stante universali scriptorum ante dictorum silentio, reddere etiam non possit traditio.
[Qui feralis de damnato historia, quam continua] Innocentius le Masson, ex recensione Morotii Prior Majoris Cartusiæ 49, in Opere, a se contexto, quod Annales Ordinis Cartusiensis inscripsit, annoque 1687 typis Correrianis vulgavit, lib. 1, cap. 1 de prodigiosa, qua S. Bruno in eremum pulsus fuerit, doctoris anastasi multa disserit, suique etiam, quo hanc vere contigisse probet, celeberrimi Ordinis traditionem adducit. Ne quid, quod ad horribilem illam historiam probandam aut saltem verisimilem reddendam conducere utcumque possit, silentio a me præteritum, quis queratur, ex Opere illo, quod omnium passim manibus non teritur, totum huc spectans, utut prol ixum ac parum urgens, Massoni ratiocinium transcribo. Hisce num. 8 & seq. ibidem positis verbis concipitur: Falluntur, qui putant per abstinentiam a carnibus, etiam in morbis, & alias austeritates vitam Cartusiensium abbreviari; nam experimento videmus, plures apud nos usque ad decrepitam senectutem vivere, & octogenarium, imo aliquando fere nonagenarium annum attingere. Videmus ergo non raro monachos sexaginta & amplius annos vixisse in Ordine, etiam hoc seculo, quando longitudinem vitæ humanæ diminutam esse omnes fatentur, si cum præcedentibus seculis comparetur. Pro exemplo nobis sit hujus firmioris sanitatis sanctæ memoriæ reverendus Pater domnus Joannes Pegon prædecessor noster, qui ultra sexaginta sex annos vixit in Ordine, LXXXV annos ætatis habens obiit, & tanto animi vigore pollebat, ut pridie quam moreretur, adhuc calamo uteretur ad dispositiones faciendas in Ordine. Sint etiam pro exemplo duæ moniales, quæ nostris diebus diem clauserunt extremum: quarum una LXX annos vixerat in Ordine, altera LXXII. Plures similes in promptu esset hic referre, qui nostro seculo obierunt.
[338] [traditione Cartusianorum alii ab aliis] At si ad præterita secula retrogrediamur, reperiemus personas, quæ LXXX & amplius annos vixerunt, imo unam præ cæteris, quæ ultra centum annos vixit in Ordine. Occurret nobis R. P. Jancelinus, qui LVIII annis præfuit toti Ordini. Supputatione autem facta & longiori ætate reducta ad LXX tantum annos in Ordine exactos, quam ætatem plures attigisse in singulis seculis, imo longe superasse, certum est, reperiemus, senem illum, qui hoc seculo LXX annis vixit in Ordine, potuisse videre & discere ab alio ejusdem ætatis sene, quæ audierat ab alio sene, qui postremus senex etiam ab alio didicerat & audierat historiam, de qua agitur, & sic traditio illorum quatuor senum fere ad trecentos annos extenditur; quam traditionem a se invicem facile accipere potuisse, perspicuum est, cum tres ex illis se videre & mutuo alloqui, nulla vi illata communi naturæ cursui, potuerint; nihil enim obstat, quin ultimi primordia cum primi extremitate concurrerint, & monachus, vigesimum annum agens, nonagenarium viderit & audierit. Habemus ad manum icones in capite veterum Statutorum præfixas, quæ a centum & octoginta annis typis excusæ sunt, in quibus videtur historia illa depicta, addita narratione, quam supra retulimus. Si ergo constituamus nobis pro epocha tempus illud, quo icones illæ typis excusæ sunt, & præcedere faciamus quatuor illos seniores, reperiemus, illos potuisse discere ab his, qui immediate primis Patribus Ordinis successerunt, historiam illam; imo potuisse tunc reperiri in pago Cartusiæ vicino rusticos, qui S. Brunonem & ejus socios viderant. Nam rustici in istis rupibus, ubi aura purior est, & valde frugalis vivendi modus, diu vivunt.
[339] [acceperint, ad Puteanum venire potuerit, Massonus exponit;] Vidi ipse & non semel interrogavi senem domesticum domus Cartusiæ, vocatum Nicolaum Planes, e pago Corbello oriundum, qui viderat R. P. D. Bernardum Carrassum, vita functum circa annum MDLXXXVI & narrabat plura, quæ audierat in juventute sua ab aliis, in decrepita ætate tunc constitutis, qui viderant R. P. Franciscum a Puteo, circa annum MDXXI defunctum. Centum circiter annorum erat iste Nicolaus, dum diem clausit extremum anno MDCLXXVII. Et ut adhuc res vicinius & enucleatius exponatur & exprimatur, ponamus, aliquem e sociis S. Brunonis vixisse triginta tantum annis a die accessus eorum ad rupes Cartusiæ, quemdam etiam ex his, quem ad Institutum suum primi Patres receperant, LXX annis ei supervixisse, ecce jam fere centum annos tenemus, & sic annum MCLXXXIV attigimus; quibus si addatur ætas quatuor illorum seniorum, quæ ad CCLXXX annos pervenit, annum MCDLXIV habebimus, sicque ætatem R. P. Francisci a Puteo attingemus, viri in utrisque litteris versatissimi & insignis doctoris, qui Statuta ista vetera typis mandari curavit, in quorum capite icon, historiam illam repræsentans, posita est cum prædicta narratione; quam, si suspicionem fabulæ habuisset, numquam tanti ingenii vir effingi permisisset. His addite, quod domus Cartusiæ pluries incendiis absorpta veteres scripturas habebat, ex quibus liquido de istius historiæ veritate constabat; quæ a pluribus lectæ & visæ fuerunt, prout etiam nos a senioribus monachis, quos in juventute nostra vidimus, didicimus; qui ab oculatis testibus id audierant. Et tandem hæc traditio semper & ubique in Ordine, nemine umquam reclamante, viguit. Quis ergo non fateatur, talem traditionem esse firmis fundamentis innixam?
[340] Hactenus Massonus, prolixa sua hac oratione unice ostendens, [id tamen vere ita factum, non probat.] traditione continua, quam, jam inde a S. Brunonis ejusque sociorum ætate inceptam, Cartusianorum alii ad alios transmiserint, fieri potuisse, ut feralis de doctore damnato historiæ usque ad Francisci a Puteo, qui eam, ligno incisam, editis a se anno 1510 Ordinis sui Statutis præfixit, cognitionem pervenerit. Verum id reipsa ita factum, nullo modo, ut consideranti patebit, probatum dat, quod tamen omnino erat necessum, ut quidquam pro prodigio adstruendo, seu potius pro vera jamque a rei gestæ initio inchoata, qua hæc Puteano innotuerit, traditione stabilienda conficeret. Fieri enim facile potest, ut, quod post trecentos amplius annos, a re gesta elapsos, jam inde ab hujus initio, uti a Massono fit, tradi potuisse asseritur, diu dumtaxat post tradi re ipsa inceperit, sicque non a vera traditione, sed ab incerto rumore trahat originem. Hinc non satis capio, cur Cartusianus noster anonymus Lucubrationis suæ sæpissime laudatæ num. 47. sic scribat: Quod spectat ad Patrum traditionem, hanc satis superque solida ratiocinatione stabilivit R. P. (Innocentius le Masson scilicet) libro 1.,cap. 1 dilucide luculenterque ostendens, omnes, quotquot fuerunt & sunt in orbe Christiano, Cartusienses nullam umquam aliam instituendæ nostræ Religionis causam seu occasionem agnovisse præter funestam hujus hominis anastasim, quam asserunt se accepisse ab antiquioribus, qui & ipsi eam a Patribus suis, ad quos a S. Brunone & sociis ejus, eorumque discipulis ac sequacibus per longam multorum annorum traditionem pervenerit, didicerunt.
[341] At vero, etsi ita hic loquatur ille, tacite tamen agnoscit, [Chronographum, qui primus rem litteris mandavit,] Puteani ætatem, ad quam Parisiense prodigium traditione perducit Massonus, esse a re gesta remotiorem, quam ut huic illa, utpote ex jam dictis dubii dumtaxat nominis traditio, fidem certam atque indubitatam facere queat eo modo, quem Massonus assignat. Verbis enim proxime recitatis, ut longam illam traditionis deductionem contrahat, sequentia hæc subdit: Verum ne res tam insolens & stupenda tamque ad credendum difficilis ex tam longa traditionis deductione plane videatur incredibilis, præsertim hominibus hujus seculi nequam, qui nihil fere credunt, quam quod, ut vulgari dicitur proverbio, in oculos intuentium prosilit, hoc argumentum, ex traditione petitum, quinque fere seculis, si ita loqui liceat, decurtabimus, hujusmodi traditionem non longiori quam sexaginta, aut ad summum octoginta annorum ductu ab obitu sociorum sancti Brunonis protrahentes, ut sequitur. Qui primus ex Cartusiensibus hanc historiam scriptis mandavit, vivebat circa annum MCCXX, vel etiam ante (ut inferius probabimus) id est, octoginta post annis & non multo amplius, quam obierat Stephanus Diensis, unus ex sociis sancti Brunonis, quem in nostris Annalibus videbimus adhuc fuisse superstitem circa annum MCXXXVI. Nec impossibile est, quosdam alios ex septem primis Ordinis fundatoribus diutius vixisse. Quis enim inficias eat, inter eos quosdam, qui annum ætatis vigesimum quintum non attigerant, quando in solitudinem se receperunt, postmodum ad septuagesimum, aut etiam octogesimum vitæ annum, Christi vero millesimum centesimum quadragesimum & ultra pervenire potuisse?
[342] [ab iis hanc, qui S. Brunonis sociorum discipulis convixerant, didicisse,] Hic primus hujus historiæ scriptor plures procul dubio monachos viderat, qui noverant aut saltem novisse poterant quosdam ex discipulis præfatorum septem Ordinis primipilorum; quos quidem discipulos vitam scimus protraxisse ultra annum MCC, ut sunt sanctus Artaldus, professus domus Portarum, qui ad fundandam Cartusiam Arveriæ missus circa annum MCXXXII, postea ibidem factus Prior & ecclesiæ Bellicensis episcopus, ac tandem redux apud Arveriam obiit anno MCCVI, annos natus centum quinque. Garnerius, dominus de Balmeto, confundator domus Majorevi, erectæ anno MCXVI, qui, post mortem uxoris factus ibidem conversus, annum vidit millesimum ducentesimum decimum quartum. Frater Aynardus conversus, professus Majoris Cartusiæ, qui forsan sanctum Brunonem viderat, cum constet ex Vita sancti Hugonis Lincolniensis, eum tantum obiisse anno ætatis suæ centesimo vigesimo sexto, qui fuit annus Christi millesimus ducentesimus quartus vel paulo amplius, ut ex eadem Vita, ab auctore coævo conscripta, discimus & suis locis fusius narrabimus. Constare igitur debet, præfatum scriptorem hanc potius accepisse historiam a monachis, qui cum his & aliis sociorum sancti Brunonis discipulis convixerant, (inter quos & annumerari potest R. P. Jancelinus Cartusiæ Prior, qui post regimen annorum fere sexaginta obiit anno MCCXXXIII, quem & ipse noster auctor procul dubio agnoverat) quam “ex incerto credulæ plebis rumore, & quorumdam recentiorum fabulis,” ut nobis, tamquam otiosis hominibus, objecit Launoius.
[343] [annoque circiter 1220 jam vixisse, vult annalista anonymus,] Unde, quæso, tunc temporis ille “incertus rumor” nostris claustris dispergi potuit? Nonne potius ex iisdem claustris longe lateque paulatim diffusus fuisse dicendus est? Et quidem ab ipsorum Patrum alumnis, viris utique gravissimis & sanctissimis; quorum & successorum eorum fidem tanti faciebat Guillielmus Durandus, magni nominis & eruditionis auctor, ut in Speculo juris, quod Adriano V dicavit eo tempore, quo hæc historia jam a nostris evulgata fuerat, censuerit “Regulam Juris, qua nemini licet in sua causa testimonium dicere, non habere locum in Cartusianis & Cisterciensibus propter eorum sanctimoniam.” Dum hæc scribebat Durandus, florebant in Ordine Boso, Prior Cartusiæ, & Guillelmus de Hyporegia monachus ejusdem, qui ambo vel saltem eorum alter hujus in suis scriptis historiæ meminerunt, ut mox dicemus. Hos certe, quos tam dignos fide existimabat Durandus, non sibi persuasisset huic anastasi sive commento, ut volunt adversarii, dedisse initium, ut Ordinis sui cunabula turgentibus buccis in populos concreparent ex tam insolito prodigio. Sed quam levis & puerilis sit hujusmodi vanitas, per se paret, quæ profecto prius in ore calumniantium nos nata fuit, quam in corde nostrorum concepta. Licet enim istud fabula foret, aut ad fabulam accederet, non tamen minus in Ecclesia Dei Cartusiensium Religio haberetur, quam omnes norunt satis aliunde insignibus præfulgere prærogativis. Hactenus Cartusianus noster anonymus, volens potissimum, scriptorem anonymum, qui primus ex Cartusiensibus prodigiosam doctoris Parisiensis anastasim litteris mandavit, contextoque a se primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronico inseruit, sexaginta aut ad summum octoginta dumtaxat annis a sociorum S. Brunonis obitu seu jam inde ab anno circiter 1220 floruisse, remque ab ipsis horum discipulis, ac proin ex vera traditione, non ex incerto credulæ plebis rumore, accepisse.
[344] Ratiocinium huc jam transcriptum, quo hæc probare Cartusianus noster anonymus nititur, [nec ab eo, ut verba,] anonymus itidem Tractatus de S. Brunone, a Cartusianis hujatibus mecum communicati, auctor additionibus nonnullis amplificatum exhibet. Atque hic quidem, dum id facit, rem quampiam postea probare proponens, ait: Ut suo loco in Annalibus dicemus, alibique etiam hosce, veluti a se edendos, laudat. Hinc autem, quod hac occasione observandum duxi, non immerito dubitari potest, an Massonus supra laudatus, Ordinis sui Annales scripturus, Tractatum illum, e quo deinde a Cartusiano nostro anonymo in Analium Cartusiensium librum 4 hactenus non vulgatum nonnulla fuerint illata, non concinnarit. Utut sit, & ejus verba, ne quid, quod asserendæ genuinæ de prodigio Parisiensi traditioni suffragari utcumque queat, omisisse videar, huc transcribo. Sic habent: A fundatione Ordinis ad Bosonis ætatem, qui domos S. Hugonis & Majoris Cartusiæ cum toto Ordine rexit ab anno MCCLXXII ad annum MCCCXIII, quo decrepitus decessit, altum in suis claustris silentium Cartusienses tenuerunt, nec quicquam aut de sui Ordinis ortu, aut de mirabilibus, quæ passim inter eos fiebant, sinebant propalari. Hoc de his testatur & amice conqueritur Petrus Venerabilis, Cluniacensis abbas: “Multa,” inquit, “in illo sacro Ordine miracula contigisse a pluribus accepi; sed ipsi humilitatis virtute, qua semper servi Dei miranda opera sua, quanto possunt nisu, occultant, vix aliquid ex his prodere voluerunt.” Neque a Patrum tramite deflexisset Boso, nisi ad suum institutum a quorumdam alterius Ordinis religiosorum calumniis vindicandum hujus humilis ac sancti silentii leges tamdiu servatas violare coactus fuisset, edito tractatu fusissimo sive suo marte, ut quidam volunt, sive suo jussu, usus nempe calamo Guillelmi de Hyporegia Cartusiensis Itali, viri docti, quem tribus circiter ante suum obitum annis ad majorem Cartusiam evocaverat.
[345] Hunc tractatum inscripsit “De origine & veritate perfectæ Religionis” ad defendendum Ordinem Cartusiensem.[quæ hic] Nihil in eo de tragico hominis damnati fine egit (neque enim tunc temporis hæc quæstio mota fuerat) sed ad illius calcem voluit adjici Chronica de exordio Ordinis Cartusiensis, hanc historiam enarrantia, ab auctore incerti nominis, ejusdem tamen Ordinis professo, olim conscripta, quem propterea anonymi nuncupatione deinceps designabimus. Unum codicem tam Bosonis sive Guillelmi de Hyporegia Tractatum, quem, præfati anonymi Chronicon complectentem, e Montis-Dei Cartusia habuimus, sub initium seculi quarti decimi, id est, circa finem regiminis Bosonis exaratum, ut ex charactere colligimus; quod etiam nobiscum sensit vir quidam doctissimus & in hujusmodi characteribus versatissimus, quem Parisiis cujusdam amici interventu consuluimus. Cum igitur Boso medio seculo decimo tertio nostrum professus sit institutum, non dubium est, quin author Chronici anonymus ipso sit paulo antiquior; quod etiam probari potest ex bibliothecæ Colbertinæ codice, in quo ejusdem Chronici exemplum reperitur exscriptum ante medium dicti seculi tertii decimi, ut nos Stephanus Baluzius, vir doctrina clarissimus & de quovis bene merendi studiosissimus, per litteras his verbis commonuit: “In codice 3806 est quædam tabula continens capita LI de perfectione & privilegiis Ordinis Cartusiensis. Est imperfecta & incipit in capite XVI. Codex ille est CDL annorum,” id est, circa annum MCCXL. “Continet Chronicon de exordio Ordinis Cartusiensis” (Sic etiam in nostro codice inscribitur) “usque ad annum MCXXXVII, quo obiit Guigo. Deinde sequitur Bernardus de contemplatione. Incipit Cum die quodam. Verosimile est, apographum istud ex ipso authographo, quod modo periit, expressum fuisse, & a quodam ex primis Cartusiæ Parisiensis e majori Cartusia illuc allatum, quod postea bibliothecæ Thuanæ, tandem Colbertinæ adscriptum fuit.”
[346] [transcribuntur,] Cum igitur hic anonymus suum Chronicon scripserit circa vel ante MCCXL; potuit ineunte eodem seculo fieri monachus, & idcirco hanc historiam accipere ab antiquioribus Patribus, qui eodem tempore superstites erant, ex quibus quosdam sociorum sancti Brunonis, & cum eo nostri propositi fundatorum discipulos fuisse constat, ut fuerunt B. Artaldus, qui, regente Ordinem sancto Anthelmo, Prior domus Arveriæ effectus est, & deinde Bellicensis episcopus, tandemque, abdicatis infulis, vitam protraxit ad annum MCCVI, quo centenario major in cella occubuit, & Aynardus conversus, Majoris Cartusiæ professus, de quo res mirabiles narrantur in sancti Hugonis Lincolniensis Vita, ubi & dicitus sana mente obiisse ætatis suæ anno centesimo vigesimo sexto, quatuor circiter post S. Hugonem annis, scilicet circa MCCIV. Quod vix credi posset, nisi qui illum cognovit, id scriptis asseruisset, ut suo loco in Annalibus dicemus. Hos inter annumerari merito possunt venerandi plane senes Bovo, S. Hugonis Lincolniensis, in Withamiensi Prioratu successor, licet annis in Ordine transactis multo major Jancelinus, qui matrem Cartusiam & totum Ordinem paulo post Basilium, S. Anthelmi successorem, sexaginta fere annis moderatus est; Guifridus, Cartusiæ conversus, qui, anno MCCXII sexagenarius in Ordine, testatus est quibusdam in litteris, se vidisse fratrem Olmarum, Magni Guigonis tempore conversum, & qui procul dubio quosdam ex septem Ordinis fundatoribus noverat. Ab his igitur & quibusdam aliis ejusdem fidei & auctoritatis monachis hanc historiam noster anonymus, aut certe, qui eam ipsi Bosonique & ejus coætaneis retulerunt, potius acceperant, quam ex incerto credulæ plebis rumore, & quorumdam recentiorum fabulis, ut objecit Launoius.
[347] Unde enim, quæso, tunc temporis ille incertus rumor nostris claustris dispergi potuit? [fidem faciunt,] Nonne potius ex iisdem claustris longe lateque paulatim diffusus fuisse dicendus est, & quidem ab ipsis primorum Patrum alumnis, viris utique gravissimis & sanctis, quorum & successorum fidem tanti faciebat Guilelmus Durandus, magni nominis auctor, ut in Speculo juris, quod Adriano V eo tempore dicavit, quo primi florebant hujus historiæ scriptores, consuerit, Regulam juris, qua nemini licet in sua causa testimonium dicere, non habere locum in Cartusiensibus & Cisterciensibus propter eorum sanctimoniam. Hos certe, quos tam dignos fide existimabat Durandus, non sibi persuasisset hujus anastasis narrationi, si commentum fuisset, ut volunt adversarii, dedisse initium, ut Ordinis sui incunabula turgentibus buccis in populos disseminarent ex tam insolito prodigio, ex quo, sive verum, sive falsum esset, nihil tamen gloriæ aut dedecoris, nihil utilitatis Religioni, satis abunde insignibus præfulgenti pietatis prærogativis, conferre poterant; nec credidissent, ut exprobrat Launoius, non satis illustrem Brunonis historiam, quæ jam illo eventu careret. Si enim tam ipsi, quam eorum posteri, amabant, ut quidam (Columbius scilicet in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 20) pro nobis observavit, quæritabantque illustria, & ad populi admirationem idonea dicere de Brunone, profecto longe illustriorem fecissent Vitam ejus & maxime ad vulgus admiratione suspendendum aptam, si quæ de Paulo, Antonio aliisque, seu monachis seu anachoretis, antiquioribus, legimus, affinxissent Brunoni & sociis ejus. At viri, veritatis amantes ac omnis fictionis osores, ingenue, quod a Patribus audierant, de Brunone narraverunt juxta illud Moysis: “ Interroga patrem tuum & annuntiabit tibi, majores tuos & dicent tibi.”
[348] Itaque cum noster anonymus hanc historiam exscripserit ex ore narrantium, [anonymus alter multum abludit.] qui Brunonis socios noverant, vel saltem institutum nostrum professi fuerant ante seculum tertium decimum, id est, durante primo Ordinis nostri seculo, hinc sequitur, traditionem istam ultra sexaginta aut septuaginta post quorumdam ex nostri Ordinis autoribus mortem annos autoritate scripturæ non caruisse; quod vix reperire est in multis sanctæ Ecclesiæ traditionibus. Quot enim (extra omnem comparationem loquor) quantaque fuerunt, non solum per unum, sed per duo, tria & adhuc plura secula ab Ecclesia credita, culta, servata, observata, quæ sola traditione, scriptis nondum firmata, nitebantur? Unde nihil hostes ejus habuerunt, nec hodie habent antiquius, quam ipsius impugnare traditiones. Quibus etiam armis contra nos potissime usus est Launoius, ut postea videbimus. Hactenus auctor anonymus laudatus, toto suo ratiocinio huc jam transcripto eo potissimum spectans, suadeat, anonymum primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem, qui primus Parisiense doctoris tantisper redivivi seque damnatum publice vociferati prodigium in litteras misit, hausisse id seu intellexisse ex ipsis primorum S. Brunonis sociorum discipulis, aut certe ex ejusdem instituti monachis, qui illud ex hisce audiverant; quod postremum dumtaxat velle videtur ratiocinio suo pariter huc jam transcripto Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor. Ambo sane, ut alterutrum suadeant, non immerito laborant. Quod si enim feralem historiam aut anonymus primorum quinque Cartusiæ Priorum auctor, aut qui huic illam narrarunt, e sociorum S. Brunonis discipulis audierint, quis falsam eam pronuntiare facile audeat? Verum qui, anonymum primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem e probato adeo fonte narrationem suam hausisse, probant?
[349] [Ast, chronographum illum jam tum in vivis egisse,] Cum igitur, inquit Tractatus de S. Brunone a Patribus Cartusianis hujatibus mecum communicati auctor, hic anonymus (primorum scilicet quinque Cartusiæ Priorum Chronici scriptor) suum Chronicon scripserit circa vel ante MCCXL, potuit ineunte eodem seculo fieri monachus & idcirco hanc historiam accipere ab antiquioribus Patribus, qui eodem tempore superstites erant, ex quibus quosdam sociorum sancti Brunonis & cum eo nostri propositi fundatorum discipulos fuisse constat. Ita ille; a quo anonymus Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor non multum abludit. Qui primus, ait, ex Cartusiensibus hanc historiam scriptis mandavit, vivebat circa annum MCCXX; ac deinde, nonnullis interpositis, Hic primus hujus historiæ scriptor plures procul dubio monachos viderat, qui noverant aut saltem novisse poterant quosdam ex discipulis præfatorum septem Ordinis primipilorum; quos quidem discipulos vitam scimus protraxisse ultra annum MCC… Constare igitur debet præfatum scriptorem hanc … accepisse historiam a monachis, qui cum his & aliis sociorum sancti Brunonis discipulis convixerant. Anonymum itaque primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem eo ipso tempore, quo aliquot e S. Brunonis sociorumque ejus discipulis in vivis superstites adhuc erant, vitam jam duxisse aut etiam Cartusianum jam fuisse professum, autumant, hincque ex his luctuosam historiam aut illum ipsum, aut certe eos, qui hanc ei narrarunt, hausisse. Verum an jam tum anonymum, qui primus prodigium Parisiense litteris mandavit, in vivis fuisse, aut etiam Cartusianum exstitisse, alicunde constat? Scriptorem illum ante annum 1250 scriptioni manum verosimiliter non admovisse, num. 12 & seqq. ostendi, nec plura de ejus ætate, seu tempore, quo vivere monachumve agere inceperit, disputare decreveram; verum cum duo, de quibus hic, scriptores jam inde, ut modo dictum, a seculi tertii decimi initio anonymum, qui primus Parisiense prodigium litteris consignavit, in vivis fuisse velint, hincque præcipue illum hoc aut ex S. Brunonis ejusque sociorum discipulis, aut certe ex iis, qui hisce aliquando convixerant, didicisse contendant, lubes modo adhuc, an anonymi dicti ætatem non nimium maturent, aut etiam an hunc jam inde a seculi tertii decimi initio vixisse, utcumque probent, examinare.
[350] [nec ratiocinio bene longo,] Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor anonymum quidem illum, quod Chartularii in Cartusia exstantis, circa cujus principium litteræ papales (Urbani II) & Siguini instrumentum (tum hoc, tum illæ infra recitabuntur) inveniuntur, mentionem faciat, anno circiter 1151 Chronicon suum non scripsisse, nobiscum (adi num. 12) omnino sentit; verum quo illum equidem jam inde ab anno circiter 1220 vixisse probet, sequentem disserit in modum: Hunc tamen (anonymum nempe primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem) conjicimus vixisse ante tempora reverendi patris Bosonis, qui, circa annum MCCLX Ordinem nostrum ingressus, Cartusiæ regimen iniit anno MCCLXXVII. Quam conjecturam sic stabilimus ex Chartulariis, quæ nunc habemus in Cartusia. Ibi enim duo reperiuntur, unum sub regimine R. P. Francisci a Puteo, & illius cura confectum anno MDVII, continetque duo volumina, in quorum priori sub finem, non circa principium, ut dicitur in citato Chronico, sunt litteræ præfatæ Urbani II. Instrumentum vero Siguini ante defcribitur, sed multum post medium. Unde liquet, auctorem tractatus non meminisse hujus chartularii. Et revera codex Thuaneus, quem omnes consulere possunt, licet nostro codice recentior, longe ante hoc chartularium exaratus est. Alterum Cartusiæ chartularium tribus ex voluminibus conflatum erat, quorum primum ultimo incendio periit, ut nobis cum dolore affirmant officiales Cartusiæ; alia duo adhuc asservantur illæsa & integerrima diversis characteribus exarata; quorum prius, quod fuit secundum, talem præfert titulum ad frontem indicis chartarum in eo contentarum: “In hoc volumine continentur chartæ & litteræ domus Cartusiæ ad comitatum Sabaudiæ pertinentes.”
[351] Deinde ad verticem primi folii, quod continet primum instrumentum, [quod integrum] datum anno tantum MCCCIII, sic legitur: “Hic incipit chartularium novum de comitatu.” Ex his verbis “Chartularium novum” intelligimus quoddam aliud fuisse antiquius, quod etiam olim periit. Secundum hujus voluminis instrumentum datum est anno MCCCVI. Deinde sequuntur multa alia diversis temporibus transacta ab anno MCCVII ad annum MCCCXXVI, uno excepto dato anno MCCCXXXI, sed quod in folio separato describitur. Cum igitur charta, quæ hoc volumen inchoat, data sit anno MCCCIII; charta vero recentior sit anno MCCCXXXVI, hinc recte colligimus, idem volumen fuisse compositum sub regimine & cura Aymonis Prioris Cartusiæ, qui præfuit ab anno MCCCXIII ad annum MCCCXXX; & quidem post deplorandum illud incendium, quod accidit anno MCCCXX; cujus flammis cum forsan antiquius chartularium fuisset consumptum, novum describi curavit R. P. Aymo. Alterum volumen, quod erat tertium, pluribus etiam scriptum est manibus, quarum tamen nulla videtur recentior charactere prioris voluminis; unde & colligimus, illud fuisse inchoatum sub eodem Aymone & continuatum sub ejus successoribus usque ad annum MCCCXLVI, quo datum est instrumentum recentius hujus voluminis; quod etiam conjicimus ex his verbis ad caput Indicis appositis in hunc modum: “Ligetur istud chartularium ex integro cum postibus, quando videbitur esse satis grossum & perfectum; & postea incipiatur aliud.” Deinde sequuntur bullæ summorum Pontificum ab Alexandro IV ad Joannem XXII inclusive. Post quas alio charactere describuntur instrumenta, quorum primum datum est anno MCCC, cui talis præfigitur inscriptio: “Hic incipit Chartularium novum de Delphinatu.”
[352] [his recitatur,] Denique indiscriminatim, ut in priori volumine, inseruntur chartæ & litteræ ab anno MCCXV ad annum MCCCXLVI. Et in quibusdam transumptis quædam etiam antiquiores, ut sunt literæ sancti Hugonis Gratianopolitani & aliæ. Sed in neutro amborum voluminum reperiuntur bullæ Urbani II & instrumentum Siguini abbatis. Non est igitur dubium, quin & primum ejusdem Chartularii volumen, quod nunc desideratur, procurante eodem R. P. Aymone, descriptum fuerit, in quo, si adhuc extaret, forsan præfatæ bullæ & Siguini instrumentum reperirentur, quod tamen non constat. Sed licet id daremus, non sequeretur, idem esse, de quo loquitur auctor noster anonymus. Imo ex duobus sequentibus voluminibus, quæ dicta fuisse NOVA, vidimus, consequens est, hoc quoque primum volumen recens fuisse tunc temporis. Ac proinde aliud fuisse ab eo, quod flammam incendii anni MCCCXX devorasse credimus. Sed hæc omnis dubitatio adimitur ex tractatu R. P. Bosonis “De Origine & veritate perfectæ Religionis,” in quo Chronicon nostri anonymi de exordio Ordinis Cartusiensis totum reperitur insertum. Cum enim Boso præfuerit domibus Vallis sancti Hugonis & Majoris Cartusiæ ab anno MCCLXXII ad annum MCCCXIII, quo decessit; inde liquet chartularium, in præfato Chronico citatum, ante Bosonis tempora fuisse conscriptum, ac propterea ipsum auctorem etiam ante annum MCCLXXII floruisse, cujus vitæ tempus assignantes circa annum MCCXX, nullum inde nos subire vituperium putamus, cum etiam potuerit aliquot ante annos vixisse, ac etiam vidisse beatum illum senem Jancelinum, Priorem Cartusiæ & alios plures monachos, discipulos discipulorum sancti Brunonis aut etiam sociorum ejus. Ita Cartusianus noster annalista anonymus, Operis sui loco non uno etiam indicans, chronographum anonymum, quem jam inde ab anno 1220 aut etiam citius in vivis fuisse, hic statuit, ab hoc ipso etiam anno aut citius suam de primis quinque Cartusiæ Prioribus lucubrationem elaborasse. Verum in toto ejus huc jam transcripto ratiocinio nihil omnino occurrit, quod evincat, chronographum illum anonymum seu primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem anno illo inter vivos jam egisse, aut, si id ita habuerit, Chronicon suum concinnasse.
[353] [anonymorum illorum prior,] Fac enim Chartularium, cujus in hoc, veluti Pontificias Urbani II litteras & Siguini abbatis instrumentum in capite præferentis, meminit, non esse illud, quod, curante Aymone Cartusiæ Priore, post annum 1320 fuit conscriptum, sed aliud antiquius, quod V. G. jam inde ab anno 1120 aut etiam, si velis, citius fuerit confectum, hincne consequens erit, ut chronographus anonymus, qui illud laudavit, jam inde ab eodem etiam anno aut in vivis fuerit, aut dictam lucubrationem suam adornarit? Cum Chartularium antiquius, quod Pontificias Urbani II litteras & Siguini abbatis instrumentum complectebatur, anno demum 1320, quo Cartusiæ incendium accidit, flammis fuerit fortassis consumptum, aut certe citius periisse, non constet, ut quid id chronographus anonymus, etiamsi anno demum 1290 aut etiam nonnihil serius scriptioni manum admovisset, laudare non potuerit? Nec quidquam ad rem facit, quod Cartusianus noster anonymus (adi ejus verba proxime recitata) adjungit de Bosone, qui ab anno 1272 usque ad annum 1313 domibus Vallis sancti Hugonis & Majoris Cartusiæ præfuerit. Fuerit enim reipsa, quod in suo quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronico auctor anonymus laudat, Chartularium ante Bosonis ætatem conscriptum, hinc tamen consectarium nondum erit, ut ante hanc pariter seu ante annum 1272 anonymus is scriptor floruerit, suamque lucubrationem adornarit. Quid ni enim, utut diu etiam post hunc annum scripsisset, Chartularium multo ante confectum nequierit laudare? Adhæc ex eo etiam, quod Boso concinnato aut a se aut jussu suo, qui De Origine & veritate perfectæ Religionis inscribitur, Tractatui primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronicon integrum inseruerit, consequens neutiquam est, ut hujus auctor anonymus ante annum 1272 id exararit.
[354] Boso enim, ut Tractatus de S. Brunone a Cartusianis hujatibus mecum communicati auctor modo huc transcriptis verbis docet, [nec rationibus, quæ hic proponuntur,] tribus dumtaxat annis ante obitum suum, qui anno 1313 evenit, Tractatum proxime laudatum aut ipsemet scripsit, aut conscribi fecit; nihil autem impedit, quo minus in hunc quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronicon, utut id auctor a decem dumtaxat aut etiam paucioribus annis concinnasset, potuerit inferri. Fuisse itaque hanc lucubrationem anno circiter 1220 aut etiam citius elaboratam, nihil plane ex omnibus, quæ verbis proxime recitatis ab Annalium Cartusiensium libri quarti auctore anonymo adducuntur in medium, evincit. Imo vero ne quidem ex hisce ullo modo etiam consequitur, ut lucubrationis ejusdem auctor anonymus jam inde ab eodem dicto anno 1220 aut etiam citius inter vivos agere jam cœperit. At vero anonymus Tractatus de S. Brunone a Cartusianis hujatibus mecum communicati auctor, viam aliam ingreditur, quo probatum det, eumdem primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem anonymum ab anno circiter 1220 vixisse, imo jam tum Cartusianum fuisse professum, ac proin, quæ de Prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi memoriæ prodit, e S. Brunonis sociorum discipulis, aliisve saltem, qui rem ex hisce audiissent, intelligere potuisse aut etiam reipsa intellexisse. Ait ergo, primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronicon, non quidem jam inde ab anno 1220, sed saltem ab anno circiter 1240 fuisse exaratum, ac proin hujus auctorem jam inde ab anno 1220 non tantum vixisse, sed & Cartusianum fuisse professum. Verum anne rem utcumque evincit? Chronici illius exemplar, quod in Bibliotheca Colbertina asservatur, Stephanus Baluzius epistola ad Cartusianos data ab annis quadringentis quinquaginta, ac proin, cum hæc seculo præterito, ad finem fere jam provecto, scripta sit, anno circiter 1240 scriptum edocuit. Ita quantum ad substantiam, quem proxime laudavi, Tractus de S. Brunone a Cartusianis hujatibus mecum communicati auctor anonymus.
[355] Verum unde illud Chronici dicti exemplar tantæ antiquitatis esse rescivit Baluzius? [posterior evincit.] Id sane vir clarissimus, ut sibi hac in re fidem faceret, debuisset adjungere. Reor ego, unice illum e characteribus, quibus idem Chronici exemplar scriptum esset, tantam illius, quantam asserit, antiquitatem collegisse. Verum etsi quidem e characteribus, quibus antiqua monumenta exarata sunt, seculum propemodum, quo exarata sunt, determinari utcumque queat, quis tamen inde etiam annum circiter, quo exarari ea contigerit, sat certo determinet? Qualecumque igitur fuerit de tempore, quo, quod in bibliotheca Colbertina asservatur, primorum quinque Cartusiæ Priorum chronici exemplar scriptum sit, Stephani Baluzii judicium, dubium mihi æque ac ante manet, an Chronicon illud triginta aut etiam quadraginta annis serius, quam hic statuat, scriptum non sit. Nec dubium illud mihi adimit, quod, ut Cartusianus proxime hic laudatus Lucubrationis suæ num. 24 docet, Majoris Cartusiæ chartularium, quod in Chronico, de quo hic, laudatur, anno circiter 1240 verosimiliter fuerit confectum. Ut quid enim hoc a Chronici auctore, diu dumtaxat post, imo triginta aut quadraginta etiam annis serius scribente, laudari non potuerit? Jam vero, cum hæc omnia ita habeant, dubiumque proinde sit, an anonymus primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctor non tunc primum, cum jam uno alterove decennio seculum decimum tertium medium esset elapsum, florere inceperit, dubium pariter sit, necesse est, an primorum S. Brunonis sociorum discipulos, aliosque, qui hosce in Cartusiensi Instituto proxime sunt secuti, videre potuerit, discereque ex iis, quæ, ut communiter creditur, primus omnium de prodigiosa doctoris Parisiensis anastasi litteris mandavit.
[356] [Neque si res secus foret, vera inde illum] Atque hinc porro jam fit, ut ambigendum sit, verane traditione, seu an ab ipsomet S. Brunone ejusque primis sociis, rei gestæ synchronis, seu viva voce seu alio quovis modo fuerit feralis de doctore damnato narratio ad posteros transmissa, a quibus deinde ad sequioris ætatis Cartusianos ac tandem ad anonymum, qui eam primus omnium litteris consignavit, pervenerit. Quod cum ita sit, manet Parisiense prodigium pro parum verisimili habendum, maxime ob universale scriptorum omnium antiquorum de hoc silentium, quos inter, ut jam supra docui, nonnulli verosimiliter sunt qui illud, si fuisset, scituri, scitumque commemoraturi fuissent. Atque ita sane in opinione, qua primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologus jam inde ab anno circiter 1220 non vixisse, nedum Cartusianum egisse, statuitur, res sese habet. Nec aliter etiam sese haberet, etsi eum jam tum in vivis egisse Cartusianumque fuisse professum, tantisper daremus. Etsi enim illum, si jam inde ab anno circiter 1220 Cartusianus exstiterit, feralem de doctore damnato narrationem e sociorum S. Brunonis discipulis, aut certe ex iis, quibus hi illam retulerant, intelligere potuisse, bini scriptores anonymi verbis suis proxime recitatis recte doceant, id tamen reipsæ factum, neutiquam probant. Rem quidem potius ex hisce, quam ex incerto credulæ plebis rumore didicisse laudatum chronologum, existimandum indicant; ast, præterquam quod nec id ulla ratione probatum dent, contrarium existimandum videtur, tum quod, unde narrationem suam hauserit, non edicat, idque nihilominus, si e probato adeo fonte eam hausisset, verosimiliter, ut num. 329 jam docui, fuisset facturus, tum quod prodigium Parisiense narraturus dicat, Tale ibi (Parisiis nempe) prodigium dicitur accidisse, sicque ambigentis potius quam asseverantis in modum de horrenda historia loquatur, de qua tamen, si ei vel a sociorum S. Brunonis discipulis, vel ab iis, qui eam ex hisce audivissent, fuisset relata, dubitaturus verosimiliter non fuisset.
[357] Adhæc anonymus quinque primorum Cartusiæ Priorum chronologus, [traditione didicisse prodigium, constaret.] utut jam inde ab anno circiter 1220 vixisse statuatur, quadraginta equidem & centum circiter annis a prodigio Parisiensi abfuerit; etsi autem subinde quidem contingat, ut, quæ a scriptoribus non synchronis memoriæ produntur, vera ad hosce traditione pervenisse sint credenda, id tamen locum vix obtinere potest, quando, uti hic fit, quæ narrantur, sunt hujusmodi, ut, si contigissent, a scriptoribus etiam synchronis verosimiliter commemorata fuissent, nec tamen ab horum ullo commemorata inveniuntur. Nec quidquam ad rem facit, quod de Ecclesiæ traditionibus addit Tractatus a Cartusianis hujatibus mecum communicati auctor; cum enim, quæ traditionibus hujusmodi accepta fuere, diu fuisse, imo per unum, duo, tria aut etiam plura secula in Ecclesia credita, culta & observata Apostolicis indubie loquitur; Quemadmodum autem nihil (verba sunt Papebrochii nostri in suis ad Exhibitionem errorum Responsionibus articulo 19, num. XI) pro Divina & Apostolica traditione recipitur, quod ex sanctis Patribus non probatur ipsorum ætate fuisse observatum in Ecclesia universali, tamquam ab initio sic traditum; ita nec humanas, prætensas ut tales, prudenter admittimus, quæ vel cum certioribus auctoritatibus pugnant, vel nequivissent ab antiquioribus non attingi aliquando, si veræ forent. At vero, inquies, unde ergo de Parisiensi prodigio, si traditione vera acceptum id non sit, ortus esse potest incertus, ut vult Launoius, in Cartusianorum claustris rumor? Illudne hi forsan confinxerint? Ita fere etiam bini Cartusiani anonymi supra laudati. Verum, etsi id anonymus primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologus vera traditione non didicisse statuatur, consequens tamen hinc non fit, ut id vel ex incerto rumore vel e Cartusianorum antiquorum figmentis acceperit. Quid si enim horrenda damnati historia non publice, sed intra privatas defuncti ædes coram paucis acciderit, temporisque deinde lapsu in adjunctis, nullo licet interveniente figmento, fuerit corrupta? Fieri sane id potuisse, ex infra dicendis patescet, uti & modus, quo factum esse queat.
§ XXI. Alia quædam facientia pro prodigio, quo doctor Parisiensis, sese damnatum, adstanti multitudini publice e feretro denuntiarit, rationum momenta afferuntur, & an ex his tandem illud verosimile utcumque non fiat, examinatur.
[E judicii infernique timore eremum petiisse in S. Mariæ Remensis,] Quod e titulis funebribus, queis Sancto nostro ecclesiæ monasteriaque diversa parentarunt, nonnulli, eum e divinorum judiciorum infernique timore in eremum secessisse, haud obscure indicent, hinc, in illis ad luctuosam damnati doctoris historiam alludi, anonymus Tractatus de S. Brunone a Cartusianis hujatibus mecum communicati auctor conjicit; quod si autem ad feralem eventum reipsa in dictis Titulis alludatur, consequens est, ut hic non tantum acciderit, verum etiam ut publice acciderit, utpote quem alioquin ecclesiæ monasteriaque, quorum ii sunt, perspectum haud habuissent. Ne quid itaque, quod prodigio Parisiensi utcumque favere, videri potest, inobservatum præteream, laudati auctoris anonymi verba, memoratam conjecturam complectentia, una cum titulis funebribus, quibus hanc ille superstruit, huc transcribo, deinde etiam, quæ mea hac de re sit opinio, adjuncturus. Sic habent: Veram illius (S. Brunonis videlicet) secessus in eremum causam nulli ita apprime cognoscere potuerunt, quam ecclesiæ, in qua Sanctus olim egerat canonicum, Sanctæ Mariæ Remensis canonici, qui eam suo Titulo, qui inter edendos locum 54 tenet, sic insinuant:
“Judicis examen venturi Bruno pavescens;
Mundanas contempsit opes, eremumque petivit;
Atque suavis ibi fructus emisit odoris,
Ad Christum revocans, quos gloria vana fefellit.”
[359] [aliisque, qui huc] Radulphus Viridis præposituræ dignitate in ea ecclesia tum gaudebat, qui forsan hujus Tituli auctor ad invitationem, qua paulo ante per epistolam ad monasticum habitum ex voto induendum a Brunone incitatus fuerat, tacite alludit his verbis “Ad Christum revocans, quos gloria vana fefellit.” Ecclesiæ Remensi adstipulatur particularis ecclesia S. Bartholomæi in monte Or, non longe ab eadem urbe dissita, cujus elogium, inter Titulos funebres edendos ordine 65, totum est de mortis & inferni horrore, quo territus Bruno dicitur eremum penetrasse.
“Orbis amarescens claudescit pondere mortis,
Et trahit ad speciem humanæ per devia sortis.
Mergit & exilio propriorum quæque tabescens:
Unde tumescis homo miser hac ætate senescens;
Fonte Carybdineo mergeris ad ultima finis;
Ac cinis in cineres solveris ut umbra lucernis,
Est labor ejus amor, & inextricabilis error,
Defectu cujus animam complectitur horror,
Postquam nudata fuerit de carcere carnis
Vel satanæ ducibus huc circumsepta catervis.
Quod metuens animosus in hoc discrimine Bruno
Servitio penetrat eremum certaminis uno,
Linquit opes mundique decus, ne gloria pœna
Fiat in interitum &c.”
[360] [transcribuntur, titulis funebribus] Simile quid primariæ ecclesiæ Parisiensis canonici amico Brunoni parentantes (Titulo nempe inter recudendos 109) succinunt.
“O vos mundani, qui re gaudetis inani,
Spernite culturam carnis subito perituram.
Corpus enim vastum varia pinguedine pastum
Quo magis impletur, putidum magis efficietur.
Cur adeo impinguatur caro, qua vermis satiatur?
Cur adeo cupimus bona, quæ retinere nequimus?
Quos male seducit mundus, per devia ducit,
Et sectatores carnis fallit per honores,
Blandaque prætendit, dum nobis retia tendit.
Est & in hoc mundo mundanis sollicitudo,
Pænaque lucratur pœnam; caro bis cruciatur.
Qui lucra sectantur, subita nece præcipitantur,
Et subeunt antrum carnes animæque barathrum.
Hæc satis attente pertractans Bruno repente,
Ille magistrorum decus, informatio morum,
Remigium turbæ Remensis major in urbe
Mundum despexit, iter ad cælestia flexit,
Vilibus indutus pannis te, Christe, secutus,
Huic igitur cœli pateant, populoque fideli,
Cum quo lætatur Bruno, semper sociatur.”
[361] Monachi quoque sancti Germani ejusdem Urbis (Parisiensis nempe) testantur (in Titulo funebri nimirum 26) Brunonem ultimi judicii recordatione perterrefactum fuisse. [Bruno innuitur. Prodigium tamen Parisiense vel hinc,]
“Mentibus in nostris deberet semper haberi
Lux, in qua reprobi mala tollent, seu bona justi.
Hanc timuit Bruno, sophiæ qui verus amator.”
Ex his & quibusdam aliis titulis, qui similia indicant, non absurde conjectare possumus, Brunonis amicos in eis implicite allusisse redivivi hominis spectaculo; illos vero non clare historiam designasse, ne famam illius ejusque consanguineorum violare viderentur. Fatemur eadem de quolibet alio, mundo valedicente, cujus conversionis causa latet, dici posse, sed cum apud omnes Cartusienses semper ratum fuerit, Brunonem ex horrendo damnati magistri judicio tremefactum mundo abrenuntiasse, gravis inde conjectura elicitur, idem judicium in prædictorum titulorum verbis contineri. Cur enim amici ei cariores, qui optime callebant, quænam illius conversionis causa fuerit, non aliam præter mortis, judicii & inferni timorem attulerunt? Cur nihil de Manassæ Simoniaci accusationibus, aut ejus perversis moribus meminerunt, si Brunonem in eremum impulerunt, ut Launoius ex Guiberto necessario consequi vult? Ita hactenus ille, qui cum fateatur, quæcumque in Titulis funebribus huc jam transcriptis aliisque continentur, esse hujusmodi, ut de quolibet alio, qui mundo valediceret, possint pronuntiari, formatæ a se ex hisce conjecturæ multum roboris non inesse, haud obscure agnoscit; qua sane in re assentiendum ei hic est, uti consideranti patebit. Ad alia modo, quæ pro prodigiosa doctoris anastasi facere utcumque videntur, progrediamur.
[362] Saussæus in Didascalica sua Epistola, supra plus semel jam laudata, [vel ex picturis] quæ anno 1645 typis Coloniensibus in lucem prodiit, in Parisiensis prodigii subsidium etiam vocat imagines & celebrem Cartusiæ Parisiensis picturam, horribilem damnati doctoris historiam exprimentes. Ac primo quidem de hoc argumento pag. 22 sic scribit: Accedebant figuræ & imagines, quibus funestum illud spectaculum repræsentabatur. Hæ expressæ erant in sacrarum precatiuncularum, quas Horas vocitant, libellulis, immo etiam in Breviariis aliquot, atque Missalibus non modo hujus (Parisiensis nempe) diæcesis, sed aliarum quoque nonnullarum. Ac deinde eadem pag. 22 sic habet: Insuper ostendebatur nobis celebris illa pictura, quæ in monasterii Patrum Cartusianorum hujus (Parisiensis) urbis claustro ecclesiæ propinquiori etiamnum cernitur, seriem exprimens vitæ miseri hujus hominis & funesti excessus horrendæque illius damnationis, ab ipso publice in ecclesia post mortem declaratæ, & ejectionis ejus cadaveris in profanum locum horribilem catastrophen. Hæc ille; verum ad posteriora Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione ita respondet: Hæc pictura nihil plus habet auctoritatis, quam libri, ex quibus originem trahit. Designatum argumento suo tempus non excedit, sed longo post intervallo sequitur. Ad annum quippe MDXXXII delineata est, ut scriptum nuper videbatur supra portam, qua e minore itur ad majus claustrum: nuper, inquam, cum, vertente superiori anno pictura illa celebris partim deleta sit, partim novis, quæ parietinis adhærent, substructionibus, iisque cum lapideis, tum ligneis arcuatim dispositis occultetur.
[363] [imaginibusque,] Deinde recentem fuisse figuram omnino testabatur forma pilei, quo tectus Bruno auditores suos hinc inde docebat. Hoc enim capitis operimentum, quod in veteribus academiæ libris biretum rotundum & vocabatur & erat, ad annum MDXX aliter deformari cœpit, & in cornutum quadrum desinere; cujusmodi erat pileus seu birretum magisterii insigne, quo, ut diximus, Brunonis caput tegebatur. Ceterum qui pinxit prodigium, & qui fratres pingi curarunt, illud ita evenisse, ut pingebatur, opinor, crediderunt, sed decepti fuere ab iis, qui pingendæ rei falsæ argumentum dederunt; ad priora autem ita reponit: Vidimus quoque multos ejusmodi libros, in quibus nihil tale comparebat. Cur autem in quibusdam Parisiensis & aliarum diæceseon libris hæ figuræ & imagines pingerentur, in aliis non pingerentur, conjiciet, qui voluerit. Nos tamen auctori (Saussæio videlicet) fidem habemus. Sed hæ figuræ & imagines nullius sunt momenti, cum iis tantum fulciantur auctoribus, quos rejecimus. Eas vero imagines, quæ Brunonis tempore depictæ essent, tanquam veritatis testes amplecteremur. Ita Launoius; & sane rectissime: Ex picturis enim & imaginibus, uti deinde in Dissertationis suæ cap. 3 conclusione tradit, non ante solidum argumentum duci potest, quam quo expressæ fuerint, certum tempus definiatur; ratio autem est, quia, ut ibidem etiam addit, Pictores ad exemplar rerum, quæ suo tempore creduntur vulgo, vel geruntur, imagines suas efformare solent, ita ut, si fingamus imaginem, quæ centum aut ducentos abhinc annos depicta sit, consectarium futurum sit, rem, quæ ea exhibetur ita tunc creditam vulgo, vel gestam esse. Hinc Parisiensi prodigio fidem conciliare nequeunt, quibus id exprimitur, seu imagines & picturæ seculi quarti decimi, num. 220 hic memoratæ, seu tabellæ, Ordinis Cartusiensis statutis & consuetudinibus anno 1510 Basileæ excusis præfixæ; hic enim argumento dumtaxat sunt, feralem historiam tum seculo quarto decimo, tum anno 1510 creditam fuisse; unde minime consequitur, ut locum hæc umquam certo habuerit. Sed hæc de picturis imaginibusque, luctuosum eventum repræsentantibus, dicta sufficiant.
[364] Saussæus in horribilis historiæ probationem eadem iterum pag. 22 Epistolæ suæ didascalicæ ait, [vel ex Officio Defunctorum olim mutato, vel ex capellæ,] factam illam sibi ex eo probabiliorem, quod, uti intellexerat, in Parisiensi de Defunctis Officio e Lectione quarta illud hujus exordium, Responde mihi, fuisset aliquando deletum, quod clerico in Officio funeris hæc verba de more pronuncianti responderit miser ille defunctus: “Justo Dei judicio accusatus sum, ”deinde judicatus sum, demum vero damnatus.” Verum Sancti nostri ætate in Parisiensi de Defunctis Officio verosimiliter vel nullas fuisse Lectiones recitatas, vel hasce, e quibus proinde aliqua ab his verbis, Responde mihi, incepisset, e libro Job non fuisse depromptas, jam supra ostendi. Jam vero, cum id ita sit, dubium sane admodum est, ne amplius quid dicam, an vera prædicarint, qui ob causam, proxime recitatis verbis expressam, verba illa, Responde mihi, in Parisiensi de Defunctis Officio e Lectione quarta fuisse aliquando expuncta, Saussæo retulerunt. Vide, quæ huc spectantia in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione suppeditat Launoius, cui hac in parte a nemine contradici invenio. En aliud adhuc, quod pro Parisiensi prodigio adducitur, argumentum. In Parisiensi, aiunt, ecclesia Sanctissimæ Dei Genitrici dicata, capella est, quæ Damnati capella dicitur, hocce adeo nomen a damnato seu canonico seu doctore, qui in dicta ecclesia justo Dei judicio se accusatum, judicatum ac tandem etiam damnatum, publice coram innumera propemodum populi multitudine proclamarit, haud dubie sortita. Verum Parisiensem, quæ modo exstat, S. Mariæ ecclesiam nondum fuisse S. Brunonis ætate exstructam, docet nos Robertus de Monte in Sigeberti Appendice ad annum 1177 sic scribens: Mauricius episcopus Parisiensis jam diu est, quod multum laborat & proficit in ædificatione ecclesiæ prædictæ (Parisiensis) civitatis, cujus caput jam perfectum est, excepto majori tectorio. Quod opus si perfectum fuerit, non erit opus citra montes, cui aperte debeat comparari.
[365] At vero, aiunt, eo loco, quo Mauricius episcopus Parisiensem S. Mariæ ecclesiam exstruxit, [quæ damnati dicitur, nomenclatione,] alia ante exstitit ecclesia, damnati capellam complexa, hæcque in novo ædificio fuit retenta & conservata. Scilicet, ait loco proxime citato ironice Launoius, ad memoriam rei tantæ sempiternam, ut nomen illius, cui sepulturæ honos denegatus fuerat, basilica tali cohonestaretur. Tantum abest, ut, quem Parisiensis clerus Morboniam abire jusserat, perpetua inobscuraret oblivio. In has, velint nolint, compelluntur angustias, qui verum a falso non secernunt. Ita ille, iterum nimirum innuens, in fabulis indubie habendam luctuosam damnati historiam. Et vero hæc, ut jam supra docui, etsi certo fabula seu commentum non sit, parum equidem verosimilis apparet, nec quidquam ei verosimilitudinis potest adjungere capella, quæ Damnati vocatur. Quid si enim hæc ita a populo, feralem historiam, utut numquam factam, in præfata tamen ecclesia accidisse, per errorem existimante, fuerit vocata? Quid si a damnati, non quidem, qui ibidem damnationem suam publice declararit, sed alterius cujuscumque, imagine seu figura, ibidem exstante, nomenclationem illam acquisierit? Quid si etiam hinc lapsu temporis factum sit, ut erronea de canonico seu doctore, qui, sese damnatum, in eadem dicta ecclesia publice proclamarit, apud populum invaluerit opinio? Utut res habeat, non una sane de causa orta esse potest illa capellæ Parisiensis ecclesiæ nomenolatio, ac proin ex hac pro luctuosa doctoris damnati historia valide argui non potest. Atque hæc sunt rationum momenta præcipua, quæ pro Parisiensi prodigio præterea inveni, quæque pro hoc adstruendo aut nihil, aut certe parum admodum faciunt, uti ex jam dictis palam est. Alia, quæ minoris adhuc, quam hæc, roboris sunt, omitto, ne rem plane inutilem præstem ac supervacaneam.
[366] [vel ei charta] Atque hinc etiam signatas anno 1084 fundationis Cartusiæ tabulas exaratumque anno 1115 Grandimontensem codicem nec hic, nec supra commemorare, initio statueram, quod & hunc, & illas, pro prodigio Parisiensi mala fide aut saltem immerito, non secus ac nonnulla alia, hic proinde non memoranda, a Polycarpo de la Riviere, Ordinis Cartusiensis alumno, allegari, Papebrochii nostri verbis, num. 196 huc transcriptis, persuasum mihi haberem. Verum cum modo intelligam, fieri posse, ut bina illa monumenta a præfato scriptore Cartusiano in Opere, quod Angelica inscribitur, quodque anno 1626 typis Lugdunensibus in lucem prodiit, nec mala fide, nec etiam immerito laudari, adductæ a Theophilo Raynaudo in Hercule Commodiano rationes non nemini suadeant, lubet & hasce, antequam prodigii Parisiensis discussioni finem imponam, lectori ob oculos ponere, simulque, cujus sint ponderis, examinare. Raynaudus itaque in Opusculo cit., serie 2, quæsito 3, ut fundationis Cartusiæ chartam, in qua prodigium Parisiense memoretur, mala fide a Polycarpo de la Riviere non fuisse citatam, ostendat, sic scribit: Optimus & religiosissimus pater, Justus Perrot Parisinus, qui paulo ante ex Cartusiæ scriba evectus in Generalem excessit e vita sanctissime, visam a se eam (fundationis scilicet Cartusiæ) chartam, nec recenti manu, sed antiquissima exaratam, doctoris damnati prodigium in libri capite continentem, confirmavit. Nec ego id solus assero, qui ejus Nestoris alloquiis & benevolentia, cum me in Cartusiam benigne advocasset, honestatus sum, sed idipsum ab ore ejus acceptum, non semel, sed sæpius domnus Chrysanthus Paulinus, Prior Vallis benedictionis secundum Avenionem, vir suo merito & antiquitatis prærogativa inter primarios Cartusiani Ordinis patres annumerandus testatur, & attestantur superstites alii bene multi, ut non possit esse, nisi ex mera obfirmatione, dubitandi locus.
[367] [fundationis Cartusiæ,] Hæc ille; e quibus sane, fundationis Cartusiæ Chartam a Polycarpo mala fide pro prodigio Parisiensi non fuisse laudatam, mihi sat verosimile apparet. Verum quid si tam hic scriptor, quam laudatus a Raynaudo Justus Perrot in Charta illa esse, quod vere in ea non erat, per errorem existimarit? Qui factum id esse queat, seu potius factum sit, docent nos hæc Cartusiani nostri anonymi num. 206 huc transcripta verba: Inter quos (libros ab Aymaro Savelli, Cartusiæ Majoris professo, conscriptos) unus adhuc exstat scriptus anno MCDLV, in quo hæc nostra (de damnato doctore) historia iisdem prorsus verbis, quibus habetur in veteri nostro auctore anonymo, exprimitur cum tali inscriptione ad frontem: “Quomodo Ordo Cartusiensis habuit originem.” Statimque post enarratam historiam sequuntur litteræ fundationis Cartusiæ anni MLXXXIV. Unde putamus, natum errorem D. Polycarpi de la Riviere, inter auctores, qui hujusmodi prodigii meminerunt, easdem litteras recensentis, contra quem propterea, velut malæ in scribendo fidei hominem, Launoius paulo acrius invehi visus est. Quidquid igitur de Charta fundationis Cartusiæ, in qua prodigii Parisiensis mentionem invenerit, Perrotus Cartusiensis Ordinis Generalis affirmarit, id verosimillime dumtaxat per errorem eo modo, quem hic Cartusianus noster anonymus exponit, admissum affirmarit, ut proinde, etsi quidem forte non mala fide, perperam tamen seu immerito pro luctuosa historia monumentum illud, utpote hujus mentionem non faciens, allegarit Polycarpus, uti hic etiam ingenue agnoscit Cartusianus noster anonymus. Nec est, cur hic cum Raynaudo reponas, chartam fundationis Cartusiæ a charta donationis ejusdem esse diversam, prodigiique non in hac, quæ modo adhuc exstat, sed in illa, quæ Cartusiæ conflagratione perierit, mentionem factam fuisse. Chartam enim fundationis, quæ a charta donationis Cartusiæ esset diversa, aliquando exstitisse, nec verosimile apparet, nec ullo argumento potest probari.
[368] Quod jam ad codicem Grandimontensem, a Polycarpo pro prodigiosa doctoris anastasi pariter laudatum, [vel denique e Chronico Grandimontensi certum haud redditur;] pertinet, fidem quidem Launoii, qui, quæ in codice illo seu Chronico de prodigio scripta inveniuntur, recentiori, imo recentissima manu scripta esse, asseveravit, elevare conatur Raynaudus; verum Launoio, id post inspectum suismet oculis codicem asserenti, fidem adhibendam puto, tum quod, quæ Raynaudus adducit, magni roboris non sint, tum quod Columbius in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione Grandimontense Chronicon pro prodigiosa doctoris anastasi non laudet, quique, cum illud, ni vera prædicasset Launoius, haud dubie fuisset laudaturus, malam Polycarpi in monumento illo citando fidem tacite agnoscit, uti jam ante me verbis num. 196 huc transcriptis Papebrochius noster observavit. Accedit, de Polycarpi in citandis monumentis pluribus aliis mala fide constare, ut vel hinc, fuisse eum & in citando Grandimontensi Chronico mala fide usum, verosimillimum evadat. Jam vero cum res, ut jam dictum, de hoc monumento & charta fundationis Cartufiæ habeat, nequit etiam vel ex hac vel ex illo prodigium Parisiensi certum effici. Neque vero, quod coronidis quodammodo loco hic adhuc adnotare lubet, ipsemet Cartusianus Annalium Ordinis sui libri quarti hactenus non vulgati auctor feralem historiam, si publice accidisse statuatur, pro omnino certa habuit.
[369] Ita enim lucubrationis suæ num. 127 loquitar: [neque vero ab ipso Cartusiano nostro anonymo, uti ejus,] Cur igitur … anonymo nostro (primorum quinque scilicet, qui luctuosum eventum publice accidisse, scribit, Cartusiæ Priorum Chronici auctori) fides derogetur, non videtur; ac deinde, nullis prorsus aliis verbis interpositis, num. proxime seq. subjungit: Fidem dicimus & exposcimus non divinam, sed humanam, sive potius fidei pietatem. Fatemur enim, hujus spectaculi veritatem non esse de fide; quapropter sive admittatur, sive non, nihil refert. Verumtamen non putamus, a cordatis lectoribus ei posse denegari locum inter veritates illas, quæ fine fidei læsione aliquam apud pios homines credulitatem obtinere possunt. De quibus Joannes Gerson, vir æque pius ac doctus, sic loquitur in Declaratione veritatum, quæ credendæ sunt de necessitate salutis: “Demum in sexto gradu, qui quartus est modo dicto, collocantur veritates illæ, quæ tantummodo faciunt ad nutriendam vel fovendam devotionis religiosam pietatem, quæ magis inducuntur ad inflammandum affectum, quam ad instruendum intellectum, ubi pietas devota magis aspicitur, quam veritas certa &c.” His Gersonis verbis non labefactatur, nec falsitatis damnatur, aut arguitur nostra de damnato homine narratio. Imo quis non videat, eam aptissime posse collocari inter “veritates illas, quæ tantummodo faciunt ad nutriendam vel fovendam devotionis religiosam pietatem?” Et licet in eis “Pietas devota magis aspiciatur, quam veritas certa,” nihilominus “Veritates eas” appellat piissimus doctor, & in sexto gradu “Veritatum credendarum” collocat. Quid convenientius confirmandæ stabiliendæque veritati nostræ narrationis dici poterat? Quam quotidie experimur multum “Facere ad nutriendam vel fovendam devotionis religiosam pietatem,” cum multi & “devotam pietatem & veritatem” in ea aspicere non contemnunt.
[370] [qua huc transcribuntur,] Attamen Gerson non minus prudens, quam religiosus, ne “veritatem” sub specie “pietatis devotæ” negligere videretur, præcitatis verbis moderamen statim adjecit dicens: “Ubi hoc unum reprobatur, si adesset assertionis temeritas, priusquam elucidaretur alio modo per Ecclesiam, vel rationem certam ipsa veritas” Si videlicet temere res aliqua assereretur, de cujus veritate taliter dubitaretur, & esset adeo dubia, ut “Per Ecclesiam vel rationem certam” merito esset elucidanda. Atqui nulla hic adest in asserta de damnato homine veritate “Assertionis temeritas,” neque ullam in ea esse temeritatem ipse Gerson, credidit, quando postea, “de plurimis,” ut ipse loquitur, “exemplum hoc unum & celebre” proposuit ad inspirandum “exercitatis” timorem Domini, & “ad nutriendam vel fovendam devotionis religiosam pietatem.” Nec opus fuit, ut illa per “Ecclesiam vel rationem certam elucidaretur,” quæ satis erat lucida, quamque propterea “celebrem” vocavit Gerson, utpote ab institutione Ordini (dubium admodum ex supra dictis hoc est) absque contradictione recepta & approbata. Quam tot auctores asseruerint, nullus damnarit, cui hactenus universus populus Christianus aures accommodarit; quam universus Ordo Cartusiensis, etsi non nisi valde remote spectet ad laudem ejus, per sexcentos annos (dubium iterum valde hoc est ex supra dictis) ad hanc usque diem constanter, perseveranter & unanimiter certam & veram esse crediderit & credat, solo uno eam impugnante Launoio. Cui denique summi Pontifices annuerint, & Gregorius XV & Urbanus VIII hanc aperte in Officio sancti Brunonis appositam approbarint, licet postea sacræ Rituum Congregationi visum fuerit, eam cum professione fidei, a sancto Brunone animam efflante edita, e lectionibus Breviarii rescindere, non aliam ob causam, quam quod ex utraque factæ fuissent nimium longiusculæ, ut postea sapientissimi censores causam rescisionis sciscitantibus declararunt.
[371] Et revera, si tamquam fabulosa e Breviario tunc sublata fuisset, [verba manifestant,] cur postea aliis Breviariis, annis MDCXLVIII & MDCLII recens editis, restituta fuisset? Cur quotidie doctores Legendas Sanctorum suis chirographis comprobant, in quibus Vita Sancti Brunonis cum ejusdem spectaculi narratione describitur? Id certe ab eis sic agitur & a sacra Rituum Congregatione sinitur, quia nihil in hac narratione fidei contrarium deprehenditur. Juxta quod idem magister Gerson loco citato censuit, Vitas Sanctorum contineri sub sexto gradu veritatum credendarum. “Respicit,” inquit, “iste gradus Legendas & miracula Sanctorum, Vitas Patrum, visiones devotarum personarum, recitationes & opiniones sacrorum doctorum, quæ omnia suscipit Ecclesia & legi permittit, non quod determinet, talia de necessitate salutis esse credenda, sed quia proficiunt ad commovendos affectus pios fidelium & in ædificationibus ipsorum, dum in talibus nihil de certitudine scitur, esse falsum, quamvis etiam nesciatur illud certitudinaliter esse verum:” Hæc Gerson, qui cum superius dixisset in genere, “in sexto gradu collocandas esse veritates, illas, quæ tantummodo faciunt ad nutriendam, & fovendam devotionis religiosam pietatem,” hic, quænam sint illæ in specie, declarat, “Legendæ,” scilicet &c “& Miracula Sanctorum, Vitæ Patrum, Visiones” &c, quæ omnia inter veritates collocantur & pro talibus recognoscuntur, & censentur ab Ecclesia, quæ illa legi permittit, neminem tamen cogens ad ea credenda, sicut cogit ad Biblia, sed legi permittit, non prohibendo, nec, ut credantur esse vera, præcipiendo. Et quidem permittit legi, “Quia, ut ait Gerson,” proficiunt ad movendos affectus pios fidelium & in ædificationibus ipsorum. “Et hoc cum tali conditione, Dum in talibus nihil de certitudine scitur esse falsum, quamvis etiam nescitur illud certitudinaliter esse verum.”
[372] Vitas igitur & miracula Sanctorum, visionesque & miracula hujusmodi juxta effatum domini Gersonis permittit Ecclesia legi & inter veritates reponit, [pro certe habetur.] id est, vera esse judicat & non falsa, quamvis “non determinet, talia de necessitate salutis esse credenda, dum in talibus nihil de certitudine scitur esse falsum.” Hoc autem de damnato homine miraculum sive res mirabilis ad Legendam sancti Brunonis spectat, & nihil in eo “De certitudine scitur esse falsum,” quamvis etiam nesciatur illud certitudinaliter esse verum. Ergo juxta magistri Gersonis regulam, ab Ecclesia receptam, inter veritates est reponendum. Ita hactenus Cartusianus noster anonymus, Parisiensi prodigio vix quidquam amplius, quam nos ei attribuamus, postulans attribui. Postulat enim dumtaxat, id reponi inter veritates, quæ dubii solummodo nominis veritates sunt, quæque unice rebus seu assertionibus conveniunt, nec certo veris, nec etiam certo falsis. Atque hac quidem in re Cartusianum nostrum inter & nos apprime convenit, utpote qui pariter prodigiosam illam historiam nec certo veram, nec etiam, contra ac ex dictis Launoius facit, certo falsam asserimus. Verum id etiam nos inter & eumdem Cartusianum nostrum discriminis intercedit, quod hic utique luctuosum eventum, utpote quem & ab Ecclesia (quod tamen secus habet) verum judicari, & ab universo Ordine Cartusiensi per sexcentos annos ad suam usque ætatem constanter, perseveranter & unanimiter certum & verum creditum affirmat, pro verosimili ut minimum debeat habere, nos autem eumdem pro parum verosimili, ne dicam, pro verosimiliter falso, habeamus, si nempe publice is coram infinita propemodum populi multitudine evenerit, prout evenisse statuit, quam huc usque discussimus, opinio. Ceterum Ecclesia, quod contra Cartusianum nostrum anonymum bene notandum, Vitas, Miracula &c Sanctorum, dum ea legi permittit, hoc ipso vera non judicat. Expendamus modo, quid de luctuosa historia censendum sit in opinione eorum, qui eam intra privatos domus defuncti parietes, paucis dumtaxat hujus amicis, hosque inter S. Brunone ejusque aliquot sociis præsentibus, nec tribus diebus diversis, sed uno eodemque evenisse statuunt.
§ XXII. Opinio, quæ damnati prodigium intra privatas defuncti ædes coram paucis evenisse statuit, proponitur, &, an velut inepta noviterque conficta repudianda non sit, examinatur.
[Opinio, quæ damnati prodigium, non publice,] Cartusianus noster anonymus, qui doctoris damnati prodigium, si publice factum adstruatur, pro certo ex jam nunc dictis non habet, veritati id indubie consonum, si, non publice, sed intra privatas defuncti ædes coram paucis dumtaxat accidisse statuatur, existimare videtur; in hoc autem casu feralem historiam, variis adjunctis, quæ apud alios scriptores reperiuntur, hujusque ex jam dictis verosimilitudini plurimum officiunt, omissis ac resectis, ita concipiendam proponit: Anno MLXXXII quidam homo scientia & vitæ probitate, ut ex indiciis externis apparebat, spectabilis, Parisiis defunctus est, qui, cum domi, donec ad ecclesiam efferretur, ab amicis preces pro suæ animæ refrigerio funderentur, e feretro caput attollens, voce terribili ter repetita se justo Dei judicio accusatum, judicatum ac tandem condemnatum declaravit. Quo audito perterrefactus ac compunctus magister Bruno tunc præsens, adjunctis sibi sociis, quorum quidam eidem adfuerant spectaculo, seculi fugam piis suis adhortationibus persuadens in desertum Cartusiæ aufugit anno MLXXXIV. Ita ille, mox etiam subdens: Re sic considerata, non est sane, quod quis miretur silentium auctorum coævorum, qui hujus historiæ non meminerunt. Neque etiam nobis exprobrari potest, quasi novam hujus prodigii narrationem comminiscamur, cum in ea nihil proferamus, quod non apud vetustiores auctores scriptum reperiatur. Omnes siquidem conveniunt, virum doctum, cum in speciem pie vixisset & obiisset, in feretro positum ter caput sustulisse & stupentibus, qui aderant, trina vociferatione se damnatum renuntiasse.
[374] Quidam referunt, tale spectaculum non in ecclesia, sed in aula domus ejusdem defuncti evenisse. Quidam non tribus diebus, sed eadem die, [sed intra privatas defuncti ædes coram paucis evenisse, statuit,] eodemque recitationis Officii tempore trinam vocem rediisse. Alii narrant, amicos, non vero multitudinem hominum, præsentes fuisse, inter quos erant Bruno & quidam ex sociis, qui cum eo postea seculo nuntium remiserunt. Hæc Cartusianus noster anonymus; ei autem hac in re jam præiverat Innocentius Le Masson supra laudatus, in Ordinis sui Annalium libro 1, cap. 1, num. 3 & seq. sic scribens: Circa historiam illam doctoris, ut vulgariter dicitur, damnati non modicæ inter criticos ortæ sunt difficultates, aliis verissimam, esse asserentibus, aliis fere inter aniles fabulas illam referentibus; aliis vero dicentibus, historiam veram quidem esse in substantia, sed variis circumstantiis auctam fuisse, quæ fabulis non sunt absimiles. Inter quas maxime reponitur trina illa ad tres dies diversos remissa deliberatio circa statum defuncti, per cadaveris exanimis ora clamantis dignoscendum, dum interim hora congrua repeterentur cæremoniæ funerales, precesque pro defunctis ab Ecclesia institutæ, & sic rumore se per totam civitatem spargente, quisque libere posset ad spectaculum illud videndum convenire, acsi ex condicto per tres illos distinctos clamores, dum eadem verba “Responde mihi” repeterentur, redeuntes, Deus debuisset signum dare per os cadaveris loquentis, quo potuisset unanime ab adstantibus de defuncti damnatione ferri judicium. Id tentare Deum volentium est, quod ideo ab episcopo numquam fuisset permissum, maxime in illa florentissima civitate, quæ tot doctis & sapientibus viris abundabat.
[375] Quidquid sit de tertia illa opinione, quæ plausibilior videtur; [proponitur: hæc, cum substantia] nam abstrahendo circumstantias a substantia historiæ, & dicendo rem istam inter privatos parietes domus defuncti evenisse, ubi sanctus Bruno & ejus socii pensum charitatis circa corpus exanime chari sibi defuncti recitando Officium Defunctorum persolvebant, quo durante, tribus vicibus distinctis, veluti a somno mortis evigilatus defunctus horrenda voce clamavit, se accusatum, judicatum & condemnatum, corruunt argumenta omnia, quæ ex silentio auctorum coætaneorum petuntur, qui, de S. Brunonis in eremum Cartusiæ accessu loquentes, nihil prorsus referre dicuntur de illa historia. Licet enim auctores illi coævi fuerint sancto Brunoni, facile fuit casum illum ignorasse, qui diu & quantum potuit, silentio pressus fuit & sub secreto servatus propter honorem tum insignis viri defuncti, tum ejus familiæ. Sed insuper tunc temporis aberat facultas tam prompte communicandi exteris regionibus, quod in aliqua regione evenerat; deerat enim veredariorum & cursorum publicorum commoditas, quæ tunc valde rara erat. Quidquid, inquam, sit de illa opinione &c. Sane, si prodigiosa damnati historia eo modo, quo a nonnullis, teste hic Massono, & ab ipso Cartusiano nostro anonymo verbis proxime recitatis exponitur, accidisse statuatur, multo minus hæc habebit, unde a verisimilitudine abhorreat. Verum quæri hic jam potest, primo quidem, an narratio, qua res ita facta perhibeatur, pro noviter inepteque conficta haberi non debeat, seu potius an & quibus queat antiquitatis testimoniis confirmari; secundo autem, an & quam fidem mereatur, seu an prodigiosa damnati anastasis, prout hanc illa tradit, reipsa evenerit, atque in eremum Sanctum nostrum impulerit. Ac primum quidem ex his præsenti, alterum vero sequenti § lubet discutere. Non raro fit, ut facta historica, etiam ea, quæ a nemine prorsus revocantur in dubium, certissimeque etiam locum habuere, adjunctis a veritate longissime alienis prorsusque commentitiis, si rite examinentur, inveniantur ornata.
[376] [a rei adjunctis in factis historicis.] Sacros martyrum agones, sævas a tyrannis in Christi fideles motas persecutiones, commissa inter exercitus inimicos prælia, factas urbium obsidiones, aliaque quam plurima, quæ seculis retro lapsis gesta sunt, historici tum sacri, tum profani in litteras misere. Verum quot hi sive ab impostoribus credulæve plebis rumoribus decepti sive animi præposteris affectibus abducti, sive denique alia quacumque ex causa in errores illapsi, res seu facta, quæ narrant, falsis omnino ac fabulosis adjunctis non deturpavere! Sanctæ Crucis inventio, per Helenam, Constantini Magni matrem, facta, rebus historica fide certis accensenda est, litterisque a Theodoreto primum fuit commendata. Verum figmentis quam plurimis postmodum fuit fœdata, uti apud nos tom. 1 Maii pag. 363 fas est videre. Sancti Mauritii Sociorumque Thebæorum militum martyrum gloriosum pro fide certamen certum omnino atque indubitatum est. Verum id adjunctis falsis non paucis Suriana sanctorum illorum martyrum Acta exhibent vestitum, uti, quæ de hisce apud nos tom. VI Septembris pag. 340 & seqq. dicta sunt, dilucide ostendunt. Plura non addo, cum vix quidquam magis sit obvium, quam veras historias falsis commentitiisque adjunctis invenire corruptas. Atque hinc jam fit, ut in factis historicis, contra ac Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione vult rei gestæ substantia ab ejusdem adjunctis sit distinguenda, atque non continuo ex eo, quod hæc falsa sint, falsam pariter esse illam, sit consequens. Falsa ex jam dictis sunt, quibus apud Surium SS. Thebæorum martyrem Passio ornatur, non nulla adjuncta, hæcque nihilominus pro certissima est habenda.
[377] [maxime in iis, quæ traditione noscuntur,] Idem obtinet in pluribus aliis aliorum martyrum agonibus aliisque factis historicis, quorum plurima ex historia tum sacra, tum profana forent eradenda, si singula, quæ falsis commentitiisque adjunctis sunt vestita, commentis fabulisque forent accensenda aut certo pro falsis habenda. Atque hæc quidem, quæ de factis, ab ipso statim rei gestæ initio aut certe non diu post in litteras missis dicta hic sunt, multo magis in iis, quæ traditione dumtaxat, a rei gestæ origine per unum alterumve aut etiam per plura secula deducta, noscuntur, locum habent. Etsi enim, quod gestum est, ab iis, qui id vel viderunt, vel ex oculatis testibus audierunt, ad alios viva voce transmitti, & ab his deinde ad alios, nulla facta notabili mutatione, propagari facile queat, fieri tamen id vix, ac ne vix quidem potest, si res per unum amplius seculum ad alios atque alios continua traditione, nullo scripturæ munimine firmata, transmittantur. Jam vero, cum ex supra dictis prodigiosa doctoris Parisiensis anastasis, si locum umquam habuit, centum amplius annis, antequam litteris fuerit mandata, contigerit, mirum sane fuerit, ni multum vitiata, mutataque in adjunctis, quæ eam comitata sint, ad anonymum primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem, qui primus eam in litteras misit, pervenerit. Atque hinc jam fit, ut dubium admodum sit, an is scriptor, dato etiam, prodigium reipsa evenisse, falsis id adjunctis non vestierit, quæ traditione in hisce corrupta didicerit. Qui factum id esse, queat, expono. Horrendi illius eventus substantia in eo unice videtur consistere, quod defunctus, qui pie in speciem vixerat, justo Dei judicio se accusatum, judicatum, ac condemnatum trina emissa e feretro, in quo jam positus erat, voce, adstantibus declararit; unde factum, ut S. Bruno, qui aderat, horribili eventu compunctus, in eremum secesserit.
[378] Quid si ergo hanc historiam, omnibus fere adjunctis nudatam, [sit distinguenda,] quidam temporis lapsu, quo qui accidisset, exponerent, adjunctis pro arbitrio assumptis, iisve, quæ vero magis existimabant similia, ornarint, hæcque deinde ita ornata ad anonymum proxime laudatum pervenerit? Fieri sane non numquam, ut scriptores res, quas adjunctis destitutas inveniunt, adjunctis verosimilibus pro arbitrio exornent, aut etiam adjunctis, quibus eas vestitas inveniunt, nova alia, quæ verosimiliora censent, substituant, argumento esse potest in hac ipsa, quam tractamus, materia Chronographus Cartusiensis, num. 203 memoratus, qui sub Elizario Cartusiæ Priore seculo quarto decimo floruit. Hic enim etsi, quam apud anonymum primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem invenerat, integram de damnato doctore narrationem adoptarit, horrendam tamen historiam, quam anonymus in aula defuncti contigisse refert, in ecclesia factam scribit; hanc autem, quantum opinor, in anonymi narratione mutationem idcirco fecerit, quod hic ad ferale spectaculum totam fere Parisiensem civitatem convenisse tradat, illeque hoc in aula defuncti, utpote tantæ multitudinis haud capaci, factum esse, verosimile haud existimarit. Eadem forte de causa etiam factum fuerit, ut, tres damnati vociferationes, non tribus diebus diversis, sed uno eodemque rediisse, memoriæ prodiderint nonnulli, quorum Sutor lib. 1 de Vita Cartusiana tract. 2, cap. 2 meminit.
[379] Et vero, cum horrendum prodigium, si umquam locum habuit, [ineptæ non est, uti nec noviter confictæ,] ad anonymum primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctorem traditione, in adjunctis, ut dictum, verosimiliter vitiata, pervenerit, illi sane, quod in hisce minus verosimile videbatur, mutantes, infausti doctoris vociferationibus, non dies diversos tres, ut ille, sed unum dumtaxat non inepte assignasse videntur, maxime cum narrationis substantia sive uno sive tribus diebus diversis tres illæ vociferationes factæ statuantur, integra maneat, atque illæsa, uti num. præcedenti dicta consideranti patebit. Jam vero, cum id ita sit, verosimiliusque etiam appareat, horrendum prodigium, si umquam acciderit, non publice coram innumera populi multitudine, sed intra privatos domus defuncti parietes, paucis adstantibus, evenisse, nec is sane, qui illud & posteriori hoc modo & uno eodemque die factum statuerit, inepte facturus videtur, maxime cum nec hinc narrationis substantia num. præcedenti assignata lædatur. Verum nonne saltem sic noviter quid confictum attulerit? Nec hoc ex capite, ut apparet, ejus fuerit repudianda narratio. Fuerunt enim etiam antiqui, qui damnati vociferationes tres diversas & uno eodemque die, & intra privatos domus defuncti parietes evenisse, crediderunt. Fas est id colligere ex auctore, qui commentarium, quem De quatuor paradisi fluminibus ad purgandam animæ civitatem inscripsit, sermone Gallico contexuit. Hujus de damnato doctore narrationem, Latine a se redditam, Launoius in sua de vera causa secessus S. Brunonis in eremum Dissertatione cap. 2 recitat, eamdemque deinde in Annalium Ordinis sui librum quartum hactenus non vulgatum sermone tum Gallico, quo primitus fuit conscripta, tum etiam Latino intulit Cartusianus noster anonymus.
[380] [utpote in antiquiore, cujus hic] Atque hic quidem id facturus, de auctore dicti Commentarii, qui in Parisiensis prodigii adjunctis ab anonymo primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici auctore dissonat, hunc præfatur in modum: Hic est auctor manuscripti codicis in membrana caprina charactere & stylo obsoletis, in archivo Castellioneæ familiæ reperti & in Bibliotheca collegii Societatis Jesu Metensis modo asservati, in quo habetur historia illa Gallico sermone conscripta. Ejus vero scriptorem inter Cartusienses recensemus, quod profiteatur totam suam narrationem a grandævo gravissimoque nostri Ordinis monacho accepisse. Codicem non vidimus, sed ex eo transsumptum hujus historiæ testimonium, prout a R. P. Claudio Tifanio Societatis Jesu, Campaniæ provinciæ præposito, & collegium Metense lustrante anno MDCXXXIX missum fuit ad V. P. Carolum le Bret Cartusiæ Montis-Dei Priorem, hic de verbo ad verbum, ne apice quidem prætermisso, aut immutato, subjicimus, ut de ejus antiquitate, & nostris in illud notis lector sanius certiusque judicet; Deinde vero conceptam verbis Gallicis de damnato doctore narrationem, Latina etiam hujus adjecta ad calcem interpretatione, transcribit. Hanc solam huc transtulisse ad institutum meum suffecerit. Itaque sic habet: Narratur, quemdam Parisiis magistrum exstitisse, qui omnes alios illius temporis magistros ingenio & scientia superabat. Hic, prout apparebat exterius, honestæ erat conversationis, nec in eo ulli deprehendebantur perversi mores, aut quodcumque turpe vitium, nisi forte vanitas ob insignem scientiam & eximium judicium, quibus a Domino egregie instructus fuerat. Contigit vero ejus tempore, ut tres præcipuæ nobilitatis scholastici Parisios studiorum causa accederent, qui confestim se in disciplinam præfati magistri tradiderunt, quippe qui omnium aliorum magistrorum esset eminentissimus.
[381] [narratio datur,] Cumque sub eo vacassent studiis, post longum tempus mortuus est ille. Unde multum contristati discipuli, quem in vita dilexerant magistrum, etiam post mortem honorare pergentes, noctem illam circa defuncti corpus ex speciali devotione vigilias agere constituerunt. Dicto vero mortuorum Officio, Psalterium inchoarunt. Cumque primum absolvissent Matutinum, sive Nocturnum, corpus, quod hic jacebat mortuum, erexit se & residens in feretro hæc verba protulit: “Æquus est, qui me judicavit.” Tunc hi tres clerici & socii, qui aderant, circa corpus, etsi vehementer conterriti, nihilominus ab opere pio non destiterunt, sed alterum Psalterii nocturnum prosecuti sunt, quo expleto, defuncti corpus, sicut prius erigens se dixit: “Justus & æquus est ille, qui me judicavit & condemnavit.” Tunc tres illi clerici magis adhuc obstupefacti, quam antea fuerant, crucis signum sibi imprimentes, tertium Nocturnum devotissime inceperunt; quo expleto, idem corpus, tertio caput erigens, dixit: “Justus & æquus est ille, qui me judicavit & condemnavit & tortoribus addixit & tradidit.” Hisque dictis, defuncti corpus quasi subitaneus turbo adveniens abreptum ex omnium oculis asportavit, nec deinde, quid de eo factum fuerit, resciri potuit. Illi vero tres clerici, qui ejus fuerant discipuli, stupore vehementi acerboque dolore perculsi sunt ex tam infelici magistri exitu. Tunc ad propria se recipientes sciscitati sunt per notos & familiares, quanam de causa vir tantus pœnis æternis addictus esset. Et post factam sedulam inquisitionem nihil agnoscere potuerunt, quod mortale peccatum secundum externa indicia judicandum esset, excepta vana gloria. Quam ob rem hi tres clerici, viri potentia & generis nobilitate conspicui, concepto divinorum judiciorum timore, communi statuere consilio ad salvandas animas suas & perpetuæ periculum damnationis evadendum mundi conversationem derelinquere, & in solitudine duram ac severam vitæ rationem suscipere & obire.
[382] Divino igitur coneitati spiritu in Burgundiam ad locum desertum & incultum, [scriptore fundata. Tempus circiter,] montibusque obsitum perrexerunt, ubi inter montes, constructis cellulis, religiose admodum & austere vixerunt. Et sic per hos viros tres sanctos, & eos, qui, exemplum illorum secuti, idem vitæ genus duxerunt, cœpit & adhuc stat, & observatur Ordo Cartusiensis, sicut a quodam ex majoribus & antiquioribus ejusdem Ordinis, hæc omnina narrante, coram domina fœmina Sancti Pauli comite audivi. Ita habet tota de infausto doctore auctoris libri De quatuor Paradisi fluminibus e Cartusiani nostri anonymi interpretatione narratio; sequentia autem, ut tempus, quo circiter libri illius auctor floruerit, determinet, subjungit: Auctorem narrationis hujus circa Gersonis vel Antonini tempora tantum vixisse, putat Launoius & ex duobus conjicit, ex Gallica locutione, quam ad illorum ætatem pertinere vult, & ex modo loquendi, quem etiam contendit notitiam rei nondum satis compertam & receptam importare. Sed docti alii aliter sentiunt. Claudius Tifanius, de quo supra, ex stylo tam ejusdem narrationis, quam totius codicis censuit esse seculi decimi tertii; idque etiam probari potest ex his vocibus subobscuris, quas in eadem narratione (uti etiam revera in hac occurrunt) occurrere asserit Raynaudus. Una est Useille, altera Graigneur. Prima significat Vigiliam, posterior significat magnum. Quæ ultima vox in eodem capite citati codicis reperitur, ubi auctor hæc verba Ecclesiastiei: “Quanto magnus es, humilia te in omnibus,” sic idiomate illo Gallicano desito vertit, De tant humilie toy plus, comme tu seras Graigneur. Et in apographo, a præfato Claudio ad Montem-Dei transmisso, hæ adhuc dictiones antiquissimæ & obsoletæ leguntur: “Que Dieu absoille”, id est, Deus absolvat.
[383] Ex his omnibus auctorem hujus narrationis esse antiquiorem, [quo hic ex Cartusiani nostri opinione floruerit,] quam putavit Launoius, satis evidens est. Et adhuc evidentius erit, si quænam sit hæc fœmina sancti Pauli comes consideretur. Haud dubium, quin cujusdam comitis sancti Pauli uxor fuerit. Historiam familiæ dominorum de Castellione super Matronam, a quibus antiqui comites Sancti Pauli, ab Andrea Du Chenio editam perlegimus, & inter comitum sancti Pauli uxores nullam reperimus erga nostrum Ordinem præcipue propensam præter Mariam Joannis II ducis Brittanniæ & Beatricis ab Anglia filiam, Guidonis III comitis sancti Pauli uxorem, matrem vero Mathildis, comitis Valesii conjugis, & cum eo Cartusiæ Fontis Beatæ Mariæ fundatricis. Guido ejus maritus fuit comes sancti Pauli post mortem Joannæ, suæ consanguineæ, filiæ & hæredis Joannis comitis Blesensis, ejusdem Guidonis patrui. Hanc Joannam Petri comitis Alenconii uxorem (quo mortuo sine liberis anno MCCLXXXIII vidua remansit) primum existimavimus eam esse fœminam comitem Sancti Pauli, de qua in præfata narratione, quia fuit magna benefactrix Cartusiæ vallis Sancti Petri, & quasi altera fundatrix Parisiensis, in qua quatuordecim cellas ædificavit & dotavit. Sed licet reditibus comitatus Sancti Pauli usque ad annum MCCLXXXXI, quo obiit, fruita fuerit, nusquam tamen nec in documentis utriusque Cartusiæ, nec in citata Duchenii Historia reperimus, eam titulum gessisse comitis Sancti Pauli, sed tantum Alenconii & Blesarum. Quam ob rem hanc fœminam comitem, in cujus præsentia hæc narratio facta est, censuimus esse potius præfatam Mariam, cujus parentes materni, reges videlicet Angliæ, magni fautores nostri Ordinis extitere. Hæc autem vixit cum Guidone Marito ab anno MCCXCII ad annum MCCCXVII, quo ille obiit, cui diu superfuit, in viduitate perseverans usque ad mortem, quam oppetiit anno MCCCXXXIX. Cum igitur istius codicis scriptor coætancus fuerit præfatæ comitis, hancque historiam acceperit, ut ibidem testatur, a quodam Cartusiensi monacho antiquissimo, hinc colligimus, hunc fuisse supparem nostro anonymo, qui primus historiam scriptis mandavit, cum jam in Ordine nostro vivere potuerit ante annum MCCLXXX, ac proin patet, rem illam indubitatam jam fuisse seculo decimo tertio, id est, annis ut plurimum octoginta post mortem sociorum sancti Brunonis, & eo tempore, quo Cartusiensis Ordo cœpit e primaria domo latius diffundi.
[384] [reque ipsa scripsisse,] Hæc Cartusianus noster anonymus, ut, quo circiter tempore narrationis proxime huc transcriptæ auctor floruerit, determinet. Et sane ex iis, quæ de comitissa S. Pauli in medium adducit, sat verosimile apparet, floruisse eum aut seculo tertio decimo jam prope elapso, aut potius tunc, & aliquot seculi proxime sequentis annis. Nec contrarium evincunt duæ Launoii conjecturæ, quarum alteram hic scriptor repetit a Gallica locutione, alteram a modo loquendi, tam hunc, quam illam ad Gersonis & S. Antonini ætatem pertinere contendens. Modus enim loquendi, quem auctor adhibet, notitiam rei nondum satis compertam & receptam, ut vult Launoius, reipsa importet, nondum tamen hinc consequens erit, ut narratio ejus ad Gersonis & S. Antonini ætatem pertineat, itaque dumtaxat existimavit Launoius, quod Gersonem, qui de prodigio dubitantis fere in modum loquitur, primum fuisse velit, qui id in litteras miserit. Ast id a vero alienum esse, ex jam supra dictis satis liquet. Adhæc, cum Launoius, feralem de doctore damnato narrationem, antequam a Gersone scriptis consignaretur, fuisse confictam, affirmet, quid ni de ea, veluti de re nondum satis comperta receptaque, loqui potuerit, qui ante Gersonis ætatem scripserit? Quod modo ad Gallicam, qua, de cujus ætate hic disserimus, auctor libri De quatuor Paradisi fluminibus utitur, locutionem pertinet, cum is, ut Cartusianus noster anonymus verbis proxime recitatis docet, feralem, quam suppeditat, de doctore damnato narrationem e Cartusiano grandævo coram Maria Sancti Pauli comite, quæ ad annum usque 1339 vitam protraxit, intellexerit, fieri potest, ut hoc non diu ante hunc annum acciderit, cumque fieri queat, ut rem, cum primum cam audierat, in litteras non miserit, id forte dumtaxat anno circiter 1350 fecerit; quo tempore locutionem Gallicam ab ea, quæ Gersonis ætate seu seculi decimi quinti initio fuit, tam fuisse diversam, ut inde, tunc primum, qui illam adhibuit, scripsisse auctorem, concludere potuerit Launoius, mihi sat verosimile non apparet, quod quinquaginta dumtaxat aut paulo etiam plurium annorum spatium in linguas seu idiomata non soleat tantam mutationem inducere.
[385] Atque jam fit, ut nec indubitanter adhærere ausim Tifanio, [seu potius, quod scripsit, didicisse videatur.] qui narrationem, de qua hic, integrumque, qui hanc includit, codicem seculi tertii decimi esse, e solo, quo auctor utitur, stylo censuit. Neque enim video, cur hic anno circiter 1350 talis fere adhuc esse nequierit, qualis fuisse putatur seculo tertio decimo jam senescente seu anno 1292, ante quem narratio illa litteris mandata verosimiliter non fuit, uti ex iis, quæ verbis proxime recitatis Cartusianus noster anonymus docet, pronum est eruere. Utut sit, cum eamdem narrationem ab auctore, qui eam in litteras misit, fuisse tunc primum, cum Maria, Joannis II ducis Britanniæ filia Sancti Pauli comes esset, seu eo temporis spatio, quod ab anno 1292 usque ad annum 1339 excurrit, e provectæ admodum ætatis. Cartusiano auditam, ex iisdem Cartusiani nostri anonymi verbis etiam intelligatur, tempus equidem, quo circiter illa auctori, a quo scriptis consignata fuit, verosimiliter innotuerit, definitum habemus; quod præcipuum hic est, atque ad institutum præsens fere sufficit, licet interim, an provectæ admodum ætatis Cartusianus, e quo hic luctuosam historiam didicit, non serius, quam octoginta post sociorum S. Brunonis obitum annis floruerit, dubium admodum idcirco appareat, quod nullum ex his ultra annum 1145 vitam protraxisse inveniam, fierique, uti ex jam dictis pronum est eruere, facile possit, ut, qui historiam litteris mandavit, eam non ante annum 1330 ex illo provectæ ætatis Cartusiano audierit. Quale porro de præfata narratione Cartusianus noster anonymus judicium ferat, nunc habe. Hujusmodi, inquit, narratio satis ingenua ac sincera videtur, totiusque historiæ medullam prorsus candide exprimit ex antiquorum testimoniis. Ibi enim habes prodigium illud accidisse Parisiis, nec non ejus occasione Cartusiense institutum habuisse originem.
[386] Trina quoque vociferatio perhibetur a solis damnati magistri amicis in ejus domo audita. [Narrationem illam idem Cartusianus anonymus] Nihilque occurrit pristinæ nostri anonymi narrationi non consentaneum præter trinam illam vocum repetitionem, quam non tribus diebus, sed eodem die ter factam dicit. Quod vero ibi narretur cadaver ab oculis adstantium venti turbine sublatum disparuisse, nullam fert contradictionem, cum noster anonymus & alii citati auctores, quid de eo factum fuerit, siluerint. Nam illud in sterquilinio sepultum fuisse, soli recentiores meminere re ex consequentia idonea, quia damnatio ejus certa erat. Ita ille; verum plus aliquid, quam hic assignet, inter anonymi primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronographi narrationem, aliamque, quam libri De quatuor Paradisi fluminibus auctor suppeditat, discriminis intercedit. Ille enim, contra ac abs hoc fit, innumeram populi multitudinem ad ferale doctoris, justo Dei judicio sese damnatum vociferati, spectaculum accurrisse eique adeo adfuisse, non obscure indicat, quod interim adjunctum si a narratione abfuerit, minus hinc evadet isthæc creditu difficilis veroque absimilis, uti ex jam dictis satis patet, magisque adhuc patescet ex iis, quæ dicturus sum, postquam quæ Launoio, prædictam narrationem ut futilem explodenti, Cartusianus noster anonymus opponit, huc transcripsero. Sic itaque post verba proxime recitata prosequitur: Launoius, qui veterum & modernorum circumstantias confundit, eorumque dissonantiam multis exaggerat, in hanc narrationem velut “ineptam plenamque ignorantiæ” insurgit ex tribus maxime; primo, quod “Adolescentibus seu tribus clericis vel scholaribus Cartusianorum Ordinis initium ascribat;” Secundo quod ejusdem Ordinis “Fundamenta in montibus Burgundiæ jacta fuisse referat; tertio quod, quæ de sublato magistri cadavere tradit, cum picturis & parietinis monasterii Parisiensis non concordent.”
[387] [rationum momentis, quæ ipsis] Ad primum respondemus, eam narrationem fuisse verbotenus solummodo factam ab illo monacho & ideo codicis scriptorem, qui forsan ea diu post scripsit, fallente memoria, facile decipi potuisse. Nam fatemur, ibi de tribus tantum clericis nominatim commemorari, cum revera septem fuerint, inclusis duobus laïcis, qui Ordinis fundamenta posuerunt, quos tamen omnes non constat spectaculo adfuisse. Sed indene recte inferatur totius historiæ falsitas, cordatus lector judicet. Imo, quod ibi ab aliis auctoribus discrepat, ex contextu ejusdem narrationis sine labore conciliatur. Etsi enim auctor trium tantum in cursu suæ narrationis meminerit, plures tamen Ordinem instituisse innuit, cum sub finem sermonis addit: “Et par ces trois Saints hommes, & par ceux, qui prendrent exemple a eux, & vesquirent & converserent aussy comme eux, fut commencie, & est encore maintenue & gardee l'Ordro de Chartreuxe” Id est, “Et sic per hos viros tres sanctos & eos, qui exemplum illorum secuti sunt, & idem genus vitæ duxerunt, cœpit & adhuc stat & observatur Ordo Cartusiensis.” Et superius: “Lors ces trois clercs & lor compagnie, qui estoient environ le corps: Tunc hi tres clerici & socii eorum, qui erant circa corpus.” Nonne quatuor alii, qui cum tribus his clericis initium Ordini dederunt, contineri potuerunt in illo cœtu? Sed etsi daremus, nullam prorsus ibi fieri mentionem nisi de tribus clericis, nonne fieri potuit, quod ex illo septenario numero tres quidem tantum funeri adfuerint, sed qui alios quatuor postea secum in solitudinem traxerint?
[388] [ejus verbis proferuntur,] Nam revera eos idem vitæ genus pluribus aliis persuadere voluisse, conjicimus ex Radulpho & Fulcio, quos lucrari Deo sanctus Bruno adnisus fuerat, etiam voto cum eis emisso habitum induendi monasticum; de quibus nihilominus jure dubitari potest, an præsentes fuerint spectaculo, quandoquidem & ante illud patratum tale votum emisisse potuerunt. Præterea ex septem primis patribus tres tantum videntur proprie clerici dicendi, nempe S. Bruno, Lauduinus & Hugo; nam ex quatuor aliis duo erant canonici Sancti Ruffi, & duo laïci. Denique in illa narratione magister ille dicitur defunctus fuisse diu, postquam tres illos clericos docuisset. Sic enim ibi legitur: “Et quant il i orent este & lonc tems leur mestre mourut,” id est, “Cum sub eo studuissent, diu post magister eorum defunctus est, sive ut reddidimus supra, Dumque sub eo vacassent studiis, post longum tempus mortuus est ille.” Launoius vero hæc verba sic interpretatur: “Qui cum illos aliquamdiu docuisset, abiit e vita.” Sed in hac interpretatione, inviti dicimus, non fuit sincerus; nam “Aliquamdiu” non significat “long-tems” sive “Per longum tempus,” sed “Per aliquod tempus.” Cum igitur ille homo obierit diu, postquam illos tres clericos docuisset, non erant tunc illi in statu ADOLESCENTIS stricte sumpto, ut videtur sumptum a Launoio, ut narratio hæc inde ineptior appareret. Nec etiam scholares erant, sed duo ex ipsis jam, doctores & magistri, ut constat de S. Brunone & Lauduino. Neque id impedit, quo minus quidam ex aliis sociis S. Brunonis scholares forsan tunc fuerint; nam duo Stephani satis juvenes erant, qui nondum ad sacerdotium erant promoti.
[389] Nihil ergo ineptum in hac narratione occurret cuicumque lectori, [contra Launoium tuetur,] verborum illius sensum benigne & sine ulla animi occupatione interpretanti. Quidquid ad hæc reponant adversarii, fundum tamen, ut ita loquamur, ipsius historiæ totaque illius substantia constanter perseverabit, nec illam subvertere poterunt tam leves in adjunctis dissonantiæ. Haud satis possumus mirari Launoii, viri perspicacissimi, in hac observatione inconsiderantiam, qui cum prius cap. 1 suæ Dissertationis, in expositione testimonii Petri Cluniacensis legisset, & scripsisset “Servari in Burgundiæ finibus,” sive “partibus,” ut alibi legitur, “professionem quamdam,” id est, Cartusiensem, “multis aliis monastici propositi sanctiorem” & in expositione testimonii Jacobi de Vitriaco. “Est alia Sanctorum Congregatio, quos Cartusienses appellant, in ultimis Burgundiæ partibus,” hic nihilominus auctorem codicis ineptiæ & ignorantiæ arguit, quod fundamenta Ordinis in Burgundiæ montibus jacta fuisse retulerit. Licet enim Major Cartusia modo sita in Delphinatu censeatur, olim tamen in Burgundia computabatur, quia & Sabaudia & Delphinatus erant partes veteris Burgundiæ. Unde & astruitur codicis Castellionei antiquitas, cujus auctor si scripsisset post annum MCCCXLVI, quo vel circa Delphinatus regno Franciæ ascribi cœpit, aliter de Delphinatu locutus fuisset. Ad III jam superius fecisse satis arbitramur, cum diximus, recentiores tantum, inter quos picturas & parietinas Cartusiæ Parisiensis ascribimus, adinvenisse hujusmodi sepulturam in sterquilinio, licet similior vero videatur, quam illa a turbine asportatio. Hæc sunt, quæ Launoio, suppeditatam a libri De quatuor Paradisi fluminibus auctore narrationem veluti ineptam ignorantiæque plenam, explodenti, Cartusianus noster anonymus opponit.
[390] Et vero Launoius immerito sane eam repudiat vel ex eo, [eumque ex vere repudianda non fit,] quod Cartusiensis Ordinis fundamenta in Burgundiæ montibus jacta referat, vel quod infausti doctoris cadaver a dæmone arreptum ac sublatum, contra ac Cartusiæ Parisiensis picturis exprimitur, insinuet. Vere enim montes, Majorem Cartusiam complectentes, Sancti nostri ætate ad veterem Burgundiam spectabant, uti liquet ex iis, quæ in Notitiis Galliarum ad vocabulum Burgundia in medium adducit Valesius. Quod vero de damnati cadavere non idem, quod in Cartusiæ Parisiensis picturis exprimitur, factum prodat, nihil plane ad remfacit, cum Parisiensis Cartusiæ picturæ dato etiam, Parisiense prodigium accidisse, non ea polleant auctoritate, ut, quod cum hisce pugnat, rejiciendum sit. Nec inepta etiam, de qua hic, reputanda est narratio, quod tribus adolescentibus seu clericis seu scholaribus Cartusianorum Ordinio initium adscribat. Hos enim, cum id fecerunt, adolescentes non amplius fuisse, innuit. Adhæc etsi horrendo damnati spectaculo tres dumtaxat adfuisse tradat, plures tamen Ordinem instituisse, orationis contextu indicat, nec eos omnes scriptorum antiquorum ullus, qui spectaculi meminerit, præsentes eidem adstitisse affirmat. Sed etsi id plerique ex his diserte etiam assererent, consectarium dumtaxat foret, hos inter & libri De quatuor Paradisi fluminibus auctorem in adjunctis exacte non convenire. Verum quid tum? Id dumtaxat argumento est, hunc non ex eodem fonte, e quo ill, ihausisse, non autem narrationem, quam suppeditat, a narratione, quam illi, in substantia esse diversam, aut hanc idcirco a veritate existere alienam. Potest enim, uti ex jam supra dictis liquet, narrationis cujuspiam substantia veritati esse exactissime consona, licet interim adjunctis aut certo falsis aut dubie dumtaxat veris sit vestita. Et vero hujusmodi esse adjuncta omnia, quæ vestiunt tum narrationem, quam primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronologus aliique hunc secuti suppeditant, tum alteram, quæ libri De quatuor Paradisi fluminibus auctori adscribitur, persuasum idcirco habeo, quod, quibus tum hæc, tum illa ornatur, nata sint e sola traditione, ad tempus usque, quod a rei gestæ origine centum amplius annis distat, deducta, quæ, cum tamdiu absque scripturæ munimine durat, facere solet, ut ad rei gestæ substantiam adjuncta non puaca, quæ initio erant ignota, accedant.
[391] [nec, quæ in hac præcipua fundatur, opinio supra dictæ repudianda est.] Hinc, dato etiam, luctuosam damnati historiam accidisse, dubium mihi semper erit, an Sanctus noster, quod tamen ex libri De quatuor Paradisi fluminibus narratione supra huc transcripta concludendum apparet, Parisiis umquam studuerit. Dubium itidem, etiam hoc dato, semper manebit, clericusne, an doctor exstiterit, qui damnationem suam adstantibus e feretro manifestavit. Doctorem tamen eum supra plerumque nominavi, quod hoc titulo a primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronologo, aliisque hunc secutis ornetur. Etsi itaque, qua de hic disputamus, narratio ab ea, quam antiquior Sancti nostri biographus aliique hunc secuti suppeditant, in adjunctis differat, repudiandam propterea esse, consequens non est. Nec est, quod reponas, solam esse, quæ doctoris damnati prodigium, non publice, sed intra privatas defuncti ædes coram paucis accidisse statuat. Etsi enim id ita sit, illam auctor libri De quatuor Paradisi fluminibus, a quo in litteras missa fuit, e provectæ ætatis Cartusiano, ut supra dictum, didicit. Quare cum hic feralem historiam e Cartusianis, quibuscum vivebat, haud dubie audivisset, debet hæc testimonii multorum instar haberi, hincque de eudem, veluti a pluribus tradita, supra etiam sum locutus. Accedit, testimonia antiqua supra adducta, quæ prodigium publice factum statuunt, ex anonymi primorum quinque Cartusiæ Priorum chronographi narratione esse accepta, omniaque proinde simul sumpta testimonium quodammodo non nisi unum constituere. Jam vero cum hæc ita sint, nihilque præterea contra libri De quatuor Paradisi fluminibus narrationem militet, nec hæc, nec opinio, quæ in hac præcipue fundatur, quæque Parisiense prodigium non publice, sed coram paucis dumtaxat factum statuit, rejicienda est, veluti inepta noviterque conficta.
§ XXIII. Quam fidem mereatur opinio, quæ doctoris damnati anastatim in privatis hujus ædibus coram paucis accidisse statuit, & quid tandem de hac etiam ita considerata censendum.
[Cum traditiones, utut in adjunctis falsæ, veri aliquid] Non raro, quæ traditione dumtaxat noscuntur, facta historica, utut adjunctis falsis vestita, veri etiam aliquid complecti, e dictis § proxime prægresso pronum est eruere. Attamen ut, quæ modo de luctuosa damnati historia dicenda hic sunt, luculentius patescant, lubet adhuc quædam, a præsenti instituto non omnino aliena, quæ Papebrochius noster suppedidat, in modium proferre. Hic itaque in suis ad Exhibitionem errorum Responsionibus articulo 19, num. 10 ita scribit: Contingit … sæpe, traditionis substantiam talem esse, ut, licet non nisi temere possit in dubium revocari, etiam coævorum testimoniis destituta; puta quod aliqua S. Ursula cum plurima turba sociarum a barbaris fuerit ante urbis Coloniensis, ab iis obsessæ, muros interfecta &c; quod S. Dionysius episcopus Roma missus in Galliam Parisiis fidem prædicaverit, & suo sanguine consignarit, aliaque similia; contingit, inquam, sæpe, ut ea, quæ primæ traditionis substantiæ postea accesserunt tamquam ex traditione aut revelatione (ut factum per compositiones Legendarum, puta Legendæ Dionysianæ seculo IX, Ursulanæ seculo XI) merito rejiciantur, ut recentiorum somnia commentaque, toti retro antiquitati ignota: recentiorum, inquam, non respective ad nos hodie viventes, sed respective ad rem, ipsos seculis multis prægressam. Ita rectissime, ut mihi equidem apparet, laudatus Papebrochius, qui deinde eodem articulo num. 13 hæc etiam huc spectantia supditat, Traditionibus popularibus, sacris vel profanis, … plerumque veritatis aliquid quoad substantiam subest, sed multum furfuris successive aspersum, a quo difficile sit, eas sic repurgari, ut hominis prudentis intellectus iis, tamquam eatenus certis, citra formidinem acquiescat: ac postea num. 19 etiam ista: Fama, principio plerumque minimo & sæpe non vero orta,
“Mobilitate viget viresque acquirit eundo
Parva metu primo, mox sese attollit in auras
Ingrediturque solo & caput inter nubila condit”
[393] Eodem fere modo se habet traditio popularis. Principium ejus plerumque est factum aliquod memorabile, [subinde contineant, opinio, quæ damnati prodigium coram paucis tantum] vel quod reipsa contigit aliquando, sed cursu temporis talibus ornamentis atque additamentis induitur, ut seipsum postea miretur & vix agnoscat; vel quod ab otioso ingenio priscas rerum origines in sui suorumve commendationem indagantis, fingitur contigisse; & a levi vulgo, avide, quod optat, credente, adoptatur pro vero, & colitur pro tali per multa sæpe secula. Exempla tam in sacra quam profana historia occurrunt. Hæc omnia de traditionibus Papebrochius, & sane, ut jam dixi, rectissime. Quam ob rem, cum secundum hæc non raro contingat, ut, quamvis traditiones aut, si mavis, narrationes, quæ solis traditionibus superstruuntur, falsitatibus plurimis sint infectæ, veræ tamen in substantia sint, aut certe veri aliquid quantum ad hanc contineant, fieri facile potest, ut Cartusianorum de horrendo, quo S. Bruno in eremum pulsus fuerit, prodigio Parisiensi traditio, aut, si mavis, anonymi primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronographi aliorumque supra laudatorum scriptorum de eodem narratio, e traditione illa primitus profecta, in substantia vera sit, aut certe veri aliquid quantum ad substantiam contineat, etsi ad eam non pauca adjuncta falsa eo modo, quem supra exposui, temporis lapsu accesserint. Ut clarius loquar, fieri potest, ut, Sanctum nostrum prodigio, quo defunctus, in feretro jam positus, primo sese accusatum, deinde judicatum ac tandem condemnatum, adstantibus declarasset, in eremum pulsum fuisse, primi ejus socii discipulive sequacibus suis narrarint, horumque deinde posteri, re temporis lapsu falsis adjunctis aucta, prodigium illud publice coram infinita propemodum populi multitudine accidisse, damnatique voces tribus diebus diversis rediisse, crediderint, licet interim feralis historia intra privatas defuncti ædes coram paucis dumtaxat, quorum unus fuisset S. Bruno, accidisset, damnatique voces, non tribus diebus diversis, sed uno eodemque repetitæ fuissent.
[394] [evenisse statuit, a verisimilitudine omnino non abhorret,] Quid si ergo res posteriori hoc modo evenerit? Sane, qui ita vere factam autumarit, haud multum a verisimilitudine ejus abhorrebit opinio, imo vero potuerit utcumque verosimilis videri. Ita puto, quod, ut jam supra satis insinuavi, subinde etiam fiat, ut facta historica, etiamsi silentio a scriptoribus omnibus contemporaneis sint suppressa, ad eosque, a quibus tandem litteris fuere commendata, traditione dumtaxat, quæ centum amplius annis a rei gestæ origine distet, fuerint transmissa, pro veris sint habenda, nec, quo minus Parisiense prodigium, si non publice, sed coram paucis tantum intra privatas defuncti ædes accidisse statuatur, factis hujusmodi accenseri queat, universale de eo scriptorum omnium, qui integro primo, & forte etiam secundo post rem gestam seculo labente floruerunt, obstet silentium, utpote cujus ratio non inepta, a facti ignoratione repetita, occurrit. Cum enim luctuosus eventus, si non publice acciderit antiquos supra recensitos facile latere potuerit, non est sane, cur eorum de hoc mirum accidat silentium, aut rem ex hoc falsam esse arguamus. Adhæc, nisi Parisiense prodigium, quo in eremum actus sit S. Bruno, coram paucis saltem intra privatas defuncti ædes locum habuisse admittatur, oportet, ut vel ipsimet Cartusiani horribilem historiam ex toto confinxerint, vel ut jam ab aliis confictam adoptarint; primum autem fecisse viros religiosos, veritatis amantissimos, fabularumque osores, quis facile in animum inducat? An ergo in alterum ipsos impegisse, asseremus?
[395] Si fabula est, inquit de damnati historia in Opere, [nec id, ita consideratum, tria diversa prodigia,] quod Ordinis Cartusiensis Annales inscripsit, lib. 1, cap. 1, num. XI Massonus supra laudatus, a quibusnam, quæso, composita? Certe non ab aliis, quam a secularibus hominibus dici potest excogitata. Quonam autem modo a primis Cartusianis ac suis deinde successoribus talis fabula, a secularibus fabricata, pro re verissima admitti potuit, & posteritati suæ tam firmiter & absque ulla umquam contradictione aut reclamatione transferri? Id profecto moraliter impossibile esse, nemo non videt. A primis certe Cartusianis, id est, a S. Brunonis sociis horumve discipulis feralem de damnato narrationem, si fabula sit, non fuisse adoptatam, atque ad posteros transmissam, quisque facile agnoscet; verum, inquiet non nemo, quid ni factum esse queat, ut posterioris ævi Cartusiani, id est, qui seculo tertio decimo floruerunt, historiam illam, utut commentitiam, pro vera ab impostore decepti acceperint? Imo vero erit fertassis, qui hic Blömenvennam objiciat, in contexta a se S. Brunonis Vita tria diversa narrantem prodigia, quorum unum quidem omni dubio procul commentum est, duo vero reliqua commenti, ne quid pejus dicam, vehementissime sunt suspecta. Tria illa prodigia seu potius fabulas, ne finistre de antiquis Cartusianis suspicandi ansam darem, in medium hic non proferre animus primum fuerat; verum cum officii mei ratio exigat, ut tam, quæ obesse, quam quæ prodesse Cartusianorum de prodigio, quo Bruno in eremum actus fuerit, traditioni queunt, studioso lectori exhibeam, nec intra paucorum manus sit contexta a Blömenvenna Sancti nostri Vita, ipsa scriptoris hujus verba, præfata miracula seu potius fabulas complectentia, huc transcribo, ad calcem deinde, tum quæ ex hisce contra Parisiense prodigium difficultas formari queat, tum quid ad hanc responderi debeat, adjecturus.
[396] Sic itaque habet hic Sancti nostri biographus; Non est silentio prætereundum, [quæ singula in Sancti nostri Vita,] quod in primo ingressu in Carthusiam, antequam normam sibi vivendi instituissent, stupendum legitur evenisse miraculum. Cum quadam vice beatus Hugo ex more suam visitaturus diocesim (sicut in Adventu & Quadragesima consueverat) valediceret fratribus, eosque benediceret, carnium refectione missa. Ipsa Dominica Quinquagesimæ, peracto Divino Officio, hora prandii, benedictis prius mensis, sanctus Bruno, homo profundi cordis, loco lectionis admonitionem saluberrimam proposuit, inter alia dicens: Attendamus, oro, fratres charissimi, quia antiquus hostis nos decipit. Venimus enim in eremum hanc ad pœnitentiam agendam more antiquorum patrum, Pauli primi eremitæ, Antonii, Arsenii, Hilarionis, Macharii &c. Numquid hi carnibus vescebantur, ut nos cœpimus? Responderunt ei, qui in opposita mensa sedebant, An sumus nos, venerande Pater, majores ac meliores Apostolis, quibus præcepit Dominus, In quamcumque domum intraveritis &c, edentes & bibentes, quæ apud illos sunt; Brunone vero cum illis, qui in sua sedebant mensa, contrarium tenentibus, usque in vesperam disputatio protracta est. Tandem fatigati inclinantes se usque ad terram obdormierunt, Reversus autem a visitatione episcopus misit nuncios ad sanctos fratres, significans eis de reditu suo, & quod more solito vellet die sequenti, hoc est, die Cœnæ Domini sumere cum eis mandatum novum. Nuncius autem inveniens eos dormientes juxta mensas, intuens simul carnes fumantes supra mensas, scandalisatus valde, reversus renuntiavit domino suo, quæ viderat. At illa verbis illius non credidit, donec, nuncio secundo tertioque misso, idem nunciaretur.
[397] [a Blömenvenna verbis] Stupefactus episcopus, nec adhuc fidem adhibuit, dicensque, Nisi ipse videro, non credam, ascenso equo, venit in montem. Ubi cum omnia invenisset, ut famuli ante nunciaverant, aversus ab ipsis, atque cum indignatione recessurus statim ut pedem in limine posuit, sanctus Bruno cum suis expergefacti reverenter episcopum salutaverunt, devotas illi gratiarum actiones referentes pro universis beneficiis sibi ab eo collatis. Consueverat enim ipse episcopus de suis facultatibus eis liberaliter erogare, & singula necessaria ministrare. Interrogans autem episcopus Brunonem ait: Quæ dies est hodie? At ille respondit: Dominica Quinquagesimæ. Et episcopus; Quare, inquit, tamdiu tardastis ad prandium? Narrante autem Brunone ordinem gestæ rei, & de disputatione inter ipsos habita, episcopus, accersito clam dispensatore domus suæ, interrogat, utrum eædem sint heæ carnes, quas Dominica Quinquagesimæ ministrasset. At ille diligenter considerans, easdem esse renunciat. Tunc stupefactus episcopus, conversus ad fratres, ait: Noveritis, fratres mei charissimi, quia hodie est feria quarta post Dominicam Palmarum. Cumque ministri jussu episcopi carnes auferre vellent, mox ut eas tetigerunt, versæ sunt in pulverem, mirantibus cunctis & stupentibus. Quod cum episcopus vidisset, una cum familia sua flexis genibus veniam a sancto Brunone & fratribus humiliter petierunt super falso judicio, quo eos judicare cœperant. Fratribus vero istud fuit occasio, ut carnibus perpetuo abstinere proponerent; quod postmodum, aliis miraculis succedentibus, strictissime sancitum usque hodie servant.
[398] [huc transcriptis] Alio namque tempore quidam juvenis genere nobilis, egregie doctus, in domo Carthusiæ monachum induens laudabiliter in senium usque vixit, in spirituali vita adeo proficiens, ut prophetiæ quoque spiritum habere mereretur. Ad extremum vero confectus senio cum ægritudine gravissima teneretur, ardenti desiderio petiit a Priore, eum visitante, carnes sibi ministrari. At ille reputans, eum, agente senio vel ægritudine, non esse sanæ mentis, aut certe astutiis antiqui hostis illudi, illa vice dissimulans abiit. Post tres vero dies redeunte ad se Priore, infirmus desiderio carnium æstuans dixit, se gratia Dei nequaquam mente alienatum talia dixisse; sed quoniam sciret, se pro certo moriturum, nisi carnium sibi usus concederetur; & hæc dicens obtestabatur Priorem, nisi ocyus suo desiderio satisfaceret, de sua morte in die judicii rationem se redditurum, sciret. Quibus auditis, Prior sciens, infirmum virum esse sanctum, multum expavescens, conventum convocavit & rem omnem exposuit. At illi concorditer decreverunt, ut in extrema necessitate constituto carnes ministrarentur. Interrogatus deinde infirmus, quas potissimum carnes desideraret, respondit, perdicis. Statimque Prior, accersito juvene quodam nobile monacho novitio de Gratianopoli, jussit, ut a venatoribus acceptam perdicem afferret infirmo. Ille vero sine mora perrexit tum propter superioris obedientiam, tum propter charitatem erga infirmum, cujus discipulus fuerat, & non attendens ire pontem, per quem communis erat transitus, super aquas ambulans flumen transivit, celeriterque perdicem attulit.
[399] Quam cum Prior optime coctam infirmo, præsente conventu, præsentasset, [narrantur,] ille suspiciens in cœlum cum lachrymis ait: Domine Jesu Christe, exaudi me peccatorem famulum tuum, suppliciter precantem bonitatem tuam, ut, si iste tam vehemens appetitus tuæ est placitus voluntati, proveniat mihi ad salutem corporis & animæ hoc edulium. Sin alias, piissime Domine, qui vitæ & mortis tenes imperium, digneris huic creaturæ tuæ, quæ mei causa occisa est, reddere vitam, ut avolans in viam suam nos famulos tuos cognoscere faciat, contrarium esse voluntati tuæ, me vel quemcumque nostræ religionis monachum quacumque occasione vel infirmitate carnes comedere. Cumque in conclusione orationis omnes, qui aderant, respondissent Amen, illico avis, recepta vita, plumis vestita repentino volatu disparuit, videntibus cunctis, qui aderant, & stupentibus ac gratias agentibus Deo, qui facit mirabilia magna in cælo & in terra. Alio etiam tempore cum quidam episcopi & alii, ante Quinquagesimam Carthusiam venientes, vidissent quosdam senes debiles, carnium carentiæ hoc attribuentes, rogaverunt Priorem instantissime, ut debiles illi de carnibus, quibus totus mundus illo in tempore uteretur, aliquod haberent refocillamen, addentes, multos doctos viros & timuisse & timere de nimia in hoc Ordinis duritia. Cum vero Prior nullatenus assentiret, rogaverunt, ut saltem pro se & suis comitibus carnes emi faceret. Quid multa? Emptæ carnes Carthusiamque perlatæ, apertis sarcinulis, cernebantur versæ in veros & optimos pisces, colore, odore, sapore. Quo viso, Prior, Videtur, inquit, quia non est voluntas Domini, ut carnibus carnem nutriamus. Deinde pisces cocti conventui & aliis sunt propositi, atque eorum gustu infirmi ac debiles sanati & confortati. Non crediderunt episcopi, carnes in pisces conversas, donec mittentes ad macella & diligentissime inquirentes, de re tam stupenda evidentissima testimonia audierunt.
[400] Talia sunt tria diversa a Blömenvenna relata prodigia: [commentitiaque omnia videntur,] ac primum quidem ex his, ut jam dixi, omni dubio procul commentitium est. Guigo enim, quintus Cartusiæ Prior, in Vita S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, illius non meminit; dubium autem nullum est, quin prodigium hujusmodi, utpote simul & ad Cartusiensem Ordinem & ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum, qui partem non minimam in eo habuisset, spectans, biographus is, si contigisset umquam, sciturus scitumque commemoraturus fuisset in lucubratione, qua S. Hugonis vitam omnem gestaque etiam minus memorabilia diligentissime est complexus. Quod vero pertinet ad duo alia prodigia, a Blömenvenna pariter commemorata, sunt & hæc, ut jam monui, verosimillime commentitia; etsi enim, quo id invicte probatum dem, argumentum sat validum haud suppetat, ita tamen vel idcirco autumo, quod tam hæc, quam primum, ut perpetuam a carnibus abstinentiam a Cartusianis, periculose etiam decumbentibus, servari solitam, Deo omnino probari contra obtrectatores ostenderetur, conficta fuisse videantur, uniceque hunc in finem a Blömenvenna, cum jam ante fuissent conficta, in eam, quam contexuit, S. Brunonis Vitam sint illata. At vero, inquiet non nemo, cum e tribus illis, quæ Blömenvenna refert, prodigiis unum indubie, duo reliqua verosimiliter sint fictitia, quid si ergo olim etiam fuerint in Cartusianorum, non secus atque in aliorum Ordinum monasteriis inventi viri pii quidem, sed simul ita simplices, ut nova pro arbitrio prodigia, quæ vel ad Ordinis sui splendorem commendationemque, vel ad Dei Sanctorumque gloriam conducerent, comminisci sibi fas putarent, reque ipsa etiam seculo tertio decimo, quo præcipue plures fabulis fingendis operam in cœnobiis dedisse noscuntur, nonnulla subinde sint commenti?
[401] [pro indubitato commento habendum ostendunt.] Quid si e commentis illis unum sit doctoris tantisper redivivi, qui sese damnatum, publice e feretro proclamarit, horrendum prodigium, dicto seculo tertio decimo primum litteris, uti ex supra dictis liquet, commendatum? Quid si id tunc, ut vitæ austerissimæ, a S. Brunone institutæ, quam nonnulli olim carpebant, ratio redderetur, fuerit confictum? Eo deducunt relata a Blömenvenna prodigia seu potius figmenta. Verum, quidquid sit, nec hæc facere possunt, ut feralem damnati historium pro indubitato commento fabulave habeam, maxime in opinione, qua illa, uti hic modo fit, non publice coram innumera propemodum populi multitudine, sed intra privatos domus defuncti parietes coram paucis dumtaxat facta statuitur. Etenim nec omnia, quæ seculi decimi tertii scriptores in litteras miserunt, commentitia sunt, nec, etsi tria præmemorata prodigia seu potius commenta a Blömenvenna in S. Brunonis Vitam sint illata, ea universus Cartusianorum Ordo pro veris aut habere aut umquam habuisse deprehenditur, videturque proinde is nec pro vero etiam indubitatoque, uti constanter per plura secula jam habuit, habiturus fuisse Parisiense prodigium, si commentum dumtaxat fabulaque id fuisset. Utut sit, opinio equidem, quæ Parisiense prodigium inter privatos domus defuncti parietes factum statuit, a verisimilitudine multo minus abhorret, quam quæ id publice coram imnumera propemodum populi multitudine evenisse adstruit. Anne interim reipsa luctuosa historia, sive publice, sive intra privatos domus defuncti parietes accidisse statuatur, locum umquam habuerit, Sanctumque nostrum in eremum impulerit, studioso lectori ex omnibus, quæ jam fuse de ea disputata sunt, dijudicandum relinquo, non sufficientibus, ut mihi equidem apparet, rationibus supra adductis, ut illam vel certo veram vel certo falsam pronuntiem. Rerum modo, ad Sanctum nostrum spectantium, seriem prosequamur.
§ XXIV. Remisne, an Parisiis Sanctus in solitudinem secesserit, quandonam id fecerit, & an tunc recta Cartusiæ eremum adierit.
[Sociis aliquot, de quibus hic] Anonymus primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologus, qui proxilius Sancti nostri elogium, Vitæ antiquioris nomine, ut supra monui, edendum, contexuit, Franciscus a Puteo seu Puteanus, Petrus Blömenvenna, aliique recentiores ejus biographi, qui Parisiense prodigium, quo doctor, sese damnatum, e feretro publice veciferatus sit, in litteras miserunt, Brunonem, postquam id accidisset, vehementissima efficacissimaque habita oratione, ut nonnulli, qui & ipsi horrendo spectaculo adfuissent, seculo nuntium remittere unaque cum illo in eremum secedere decreverint, effecisse, memoriæ produnt. Et anonymus quidem, qui Sanctum Parisiis tunc docuisse non scribit, fuisse illos omnes hujus socios seu familiares indicat; recentiores vero, qui Brunonem tum ibidem magistrum egisse volunt, quosdam etiam ex illis faciunt hujus discipulos. Verba huc spectantia tum anonymi, tum recentiorum, seu potius, qui, quod ei reliqui ex his consentiant, omnium locum tenebit, Blömenvennæ huc transcribo. Anonymus itaque num. 5 sic scribit: Ea tempestate erat ibi magister Bruno, natione Theutonicus, de civitate Colonia non obscuris parentibus natus, ecclesiæ Remensis canonicus & ibidem scholarum magister in Theologia, qui suprascriptis vocibus (doctoris scilicet, sese damnatum, vociferati) salubriter territus atque compunctus allocutus est quosdam socios ibi præsentes, ac, recitata deinde, quam ad hosce Sanctus habuerit, oratione, num. 8 subjungit: His vel similibus verbis atque sententiis sanctus Bruno seipsum & quosdam socios alloquens & exhortans deliberaverunt ipse & sex alii probi viri secum abrenuntiare mundo & pompis ejus, & ad perpetuam pœnitentiam peragendam heremi deserta competentia quærere &c.
[403] En modo, quæ Blömenvenna commemoret. Territus igitur, [nonnulla disserunter, sibi adjuntis,] inquit, & salubriter (S. Bruno nimirum) compunctus, vocatis nonnullis ex sibi magis familiaribus sociis atque diseipulis, inter quos erant magister Lauduinus, qui post eum primus Carthusiæ Prioratum suscepit, duo Stephani, unus Burgensis, alter Diensis, ambo canonici Sancti Rufi, Hugo etiam, quem appellabant Capellanum, eo quod solus ex eis sacerdotis officio fungeretur, & duo laici, Andreas scilicet & Guarinus, qui omnes præfatis horribilibus defuncti clamoribus interfuerant, his vel similibus verbis eos lacrymabiliter affatus est, Dicens: O amici & sodales &c. Hæc ille, quosdam ex iis, quos S. Bruno post visum auditumque horrendum prodigium vehementissima oratione fuerit affatus, Sancti hujus fuisse discipulos, non obscure utique docens. Verum id, dato etiam, horribilem doctoris damnati historiam reipsa habuisse locum, idcirco mihi parum verosimile apparet, quod verosimillime Sanctus, ut § VIII ostendi, nec eo tempore, quo luctuosus oasus contigisset, nec umquam alias Parisiis docuerit seu magistrum egerit. Accedit, apud anonymum primorum quinque Cartusiæ Priorum chronographum seu antiquiorem Sancti nostri biographum, qui majoris utique, quam Blömenvenna aliique recentiores, auctoritatis est, sociorum dumtaxat, non autem etiam discipulorum nomine venire eos, ad quos a Sancto post feralem eventum orationem habitam perhibet. Utut sit, quosdam equidem ex iis, quos Sanctus in eremum secum attraxit, ejus ante exstitisse discipulos, hacque occasione factum, ut eis secedendi secum in eremum consilium inspirarit, nullo plane e capite vero apparet absimile, maxime cum Remos, docente ibidem Brunone, ingens undequaque, non modo indigenarum, ast etiam extraneorum alienigenarumque multitudo litteras discendi ergo confluxerit, ut supra num. 171 docui.
[404] [Bruno in solitudinem, non Parisiis sed Remis secessit.] Verum quæri hic jam potest, Remisne, an Parisiis in solitudinem Sanctus abierit, itemque quo anno id fecerit. Blömenvenna, Puteanus aliique recentiores, qui in S. Brunonis Vita, quam ex instituto descripsere, fuisse hunc, Parisiis docentem, horrendo redivivi prodigio in eremum pulsum tradunt, Parisiis etiam illum, compositis rebus, eo secessisse, non obscure indicant. Idem etiam facit antiquior noster biographus seu primorum quinque Cartusiæ Priorum chronographus, etsi interim, Parisiis docuisse Sanctum, memoriæ non prodat, uti jam mox docui, Verum Sanctus, cum in eremum secessit, Remis versabatur, pristino ibidem post Manassis archiepiscopi expulsionem statui restitutus. Ita docent nos hi, qui, quo ecclesiæ cathedralis Remensis canonici Sancto parentarunt, titulum funebrem, inter recudendos 52, ex parte constituunt, sequentes de Brunone versiculi, num. 154 adhuc recitati:
Qui cum multimode nostra polleret in urbe,
Solamenque suis atque decus fieret,
Cumque faveret ei fortuna per omnia, jamque
Hunc præferremus omnibus & merito;
Namque benignus erat omnique peritus in arte,
Facundusque satis divitiisque potens;
Omnia postposuit Christo, nudumque secutus
Christum, cum multis suscipit hunc eremus.
Jam vero, cum hoc ita habeat, Brunonem sane, dato etiam, eum prodigio, quo doctor, sese damnatum, denunciarit, Parisiis præsentem adstitisse, hincque esse factum, ut seculo nuntium remiserit, in eremum sese, non Parisiis, sed Remis, quo hinc, facto jam prodigio, res suas compositurus redierit, contulisse, verosimillimum, ne dicam indubium, apparet.
[405] [Id ante annum 1081, contra ac Historiæ litterariæ] Atque hoc quidem primum est, quod definiendum hic erat; quod jam ad secundum, seu ad tempus, quo Sanctus eremum, seculo relicto, petierit, pertinet, in opinione eorum, qui pro luctuosa doctoris damnati historia pulsoque hinc in eremum S. Brunone stant, id certe ante annum 1082 circiter factum non esse, necesse est, cum hoc circiter anno ferale spectaculum evenisse unanimi consensu scribant, uti tres diversas Sancti nostri Vitas, Commentario huic ex dictis subdendas, inspicienti patescet. Verum cum feralis historia certa ex supra dictis non sit, alia via, qua vel secessus S. Brunonis in eremum epocha, vel etiam dumtaxat tempus, ante quod hæc figi haud queat, tutius certiusque determinetur, necessario ineunda est. Sanctus noster, uti dicta § VIII manifestant, in pristinum Remis statum ante annum 1081 restitutus non fuit, ac proin, cum ex mox dictis non prius in eremum, quam cum id factum fuisset, sese receperit, consectarium omnino est, ut hoc postremum ante eumdem annum 1081 non fecerit; ut proinde a vero deviare videantur historiæ litterariæ Franciæ scriptores, dum hujus Operis sui tom. 9, pag. 236, Brunonis in eremum secessum vel anno 1078 vel certe tunc, eum Manasses exauctoratus Remensis archiepiscopus armis sibi asserere male acquisitum archiepiscopatum conaretur, seu anno 1080 contigisse, affirmant. Nec tantum laudati scriptores Sancti nostri in solitudinem secessum loco cit. nimium maturant, verum etiam socios, qui eum ad hanc comitati sunt, e clero Remensi, cujus an eorum ullus fuerit, est dubium, exstitisse asseverant. Ast de hoc infra tractabo; nunc in tempus, quo Sancti in solitudinem secessus acciderit, ante omnia inquirendum. Scriptores proxime laudati, qui hunc, ut jam dictum, cum anno 1080 aut etiam cum anno 1078 componunt, facere id videntur, quod Sancti cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo de falsis mundi delectationibus æternumque duraturis cœli gaudiis collationem, de qua jam supra fuse actum, anno circiter 1077 accidisse statuant, Brunonemque simul, qui una cum hisce seculo renuntiandi, monachicumque habitum assumendi votum tum emiserat, Deo id exsolvere haud diu distulisse, existimarint. Ast votum sese non statim implevisse, ipsemet Sanctus in epistola supra plus semel laudata, qua ad hujus exsolutionem Radulphum Viridem hortatus est, non obscure indicat.
[406] In hac enim ad Radulphum sic scribit: Reminiscitur quippe dilectio tua, [Franciæ scriptores statuunt, non contigit,] quod, cum ego & tu & Fulcius Monoculus quadam die simul fuissemus in hortulo adjacenti domui Adæ, ubi tunc hospitabar, de falsis oblectationibus & perituris mundi hujus divitiis, nec non de perennis gloriæ gaudiis aliquamdiu, ut opinor, tractaremus, unde divino amore ferventes promisimus ac vovimus Spiritui Sancto in proximo fugitiva sæculi relinquere & æterna captare, nec non monachicum habitum recipere; quod & in vicino peractum esset, nisi tunc Fulcius Romam abiisset, ad cujus reditum peragenda distulimus; quo moram faciente aliisque intervenientibus causis, divinus amor elanguit, refriguit animus, fervorque evanuit. Ita Sanctus noster, qui sane, utpote in plurali numero dicens, peragenda distulimus, non solum de Radulpho, qui voti emissi exsolutionem distulerit, sed etiam de seipso, qui id pariter fecerit, indubie loquitur, ut proinde promptitudine, quam Bruno ad voti obligationem exsolvendam attulerit, laudati historiæ litterariæ Franciæ scriptores moveri non debuerint, ut ejus in eremum discessum vel ipsi, quo votum statuunt emissum, anno 1078 affigerent, aut certe ultra annum 1080 non differrent. Nec est etiam, cur quis ob Guiberti abbatis Novigentini supra sæpissime jam laudati auctoritatem Sancti nostri in solitudinem secessum ante annum 1081 contigisse existimet. Scribit quidem hic scriptor lib. 1 de vita sua, cap. XI: Hujos ergo (Manassis Remensis archiepiscopi simoniaci) mores prorsus improbos & stupidissimos habitus cum omnis honestus horreret, Bruno in ecclesiis tunc Galliæ opinatissimus, cum aliis quibusdam Remensium clericorum nobilibus infamis illius odio excessit ab urbe Remensi, ac deinde, nonnullis interpositis, subjungit: At Bruno, urbe (Remensi scilicet) deserta, sæculo etiam abrenuntiare proponit, qui suorum notitias horrens ad Gratianopolitanum processit territorium. Ibi in arduo & admodum terribili promontorio, ad quod difficillimum & valde insolens iter intenditur; sub eo etiam præruptissimæ vallis vorago dehiscit, habitare deligens, hujusmodi mores instituit, & sequaces ejus hodieque sic vivunt.
[407] [etsi interim ex Guiberto de Novigente] Verum, etsi is scriptor, uti ex illius huc jam transcriptis verbis liquet, Sancti nostri ex urbe Remensi discessui secessum in Cartusiæ eremum subjungat, hunc tamen inter & illum nullum plane aut perexiguum dumtaxat temporis spatium intercessisse, seu Brunonem, statim atque ob improbos Manassis mores urbe Remensi excesserat, in eremum abiisse, non edicit, nec, salva veritate, edicere id potuit, uti ex supra dictis tum de tempore, quo Sanctus ex urbe Remensi abiit, tum de rebus, quas deinde gessit, pronum est eruere. At vero, inquies, nihilne etiam aliud Guibertus, unde Sancti in eremum secessus tempus utcumque determinari possit, suppeditat? Recitatis proxime binis textibus sequentia verba interserit: Quem (Manassem) postmodum proceres, clerus atque burgenses, cum ab Hugone, qui Diensis agnominabatur, archiepiscopo Lugdunensi, Apostolicæ sedis legato, viro in fœnore justitiæ clarissimo, creberrimo anathemate feriretur, & ille manu militari thesauros ecclesiæ dilapidare niteretur, a sede, quam male obsederat, pepulerunt, & exilio relegatus æterno, cum se ad excommunicatum tunc temporis Henricum imperatorem ipse etiam excommunicatus contulisset, hac illacque oberrans, sine communione postremo defungitur; cum autem scriptor ille hæc verbis, quæ e binis ejus num. præcedenti huc transcriptis textibus posterior includit, proxime præmittat, Manassis ex urbe sedeque Remensi expulsioni Sancti nostri in eremum secessum postponit, hincque fieri potest, ut huic illam præivisse, Guibertus indicare non nemini videatur, ac proin, si scriptore hoc standum sit, S. Bruno ante annum 1081, utpote ante quem ex urbe sedeque Remensi Manassem expelli non contigerit, in eremum non abiisse. Verum etsi Guibertus Manassis expulsioni Brunonis in eremum recessum postponat, propterea tamen consequens non est, ut huic illam præivisse significatum voluerit.
[408] [nec eventus illius epocha,] Etenim sibi, Sancti nostri relato ob improbos Manassis mores ex urbe Remensi excessu, propositum dumtaxat habuisse videtur, quid deinde tum de hoc, tum de illo factum esset, lectorem edocere, nulla interim ordinis, quo quæque gesta essent, ratione habita. Ita omnino apparet, quod dum reipsa, quid tum de Manasse, tum de Brunone evenerit, enarrat, Manassis etiam mortem Sancti in eremum secessui præmittat, quo tamen illam diu posteriorem fuisse, dubitandum non est. Manassem enim diu dumtaxat, postquam ex urbe Remensi fuisset ejectus, diem extremum clausisse, ipsemet Guibertus verbis proxime recitatis, uti hæc consideranti patebit, indicare videtur, idque omnino suadent, quæ Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. VIII pag. 655 & seq. memoriæ produnt; Sanctum autem non diu admodum post Manassis ex urbe Remensi expulsionem in solitudinem sese recepisse, ex hic dicendis facile colliges. Jam vero, cum res ita habeat, ex eo sane, quod Guibertus Manassis expulsioni Sancti nostri in eremum secessum postponat, consectarium neutiquam est, ut huic illam præivisse, significatum velit, etsi interim ex dictis § VIII revera non ante in eremum Sanctus, quam ex urbe Remensi Manasses fuisset expulsus, sese receperit.
[409] Atque hinc jam consequitur, ut Guibertus nec Sancti nostri seculo renuntiandi propositum, [nec tempus, quo Sanctus seculo renuntiare proposuerit, constare queat;] etsi & hoc Manassis expulsioni per verba supra recitata postponat, fuisse hac posterius, significatum voluerit; quod hic accurate notandum idcirco duxi, quod ex hisce contendere non nemo posset, monachici habitus induendi votum, quod in collatione, cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo habita, Sanctus emisit, esse pariter, contra ac supra statuimus, facta anno 1081 Manassis ex urbe Remensi expulsione posterius. Res hæc interim, quod bene etiam notandum, nec ita indubie sese haberet, etsi etiam Guibertus, seculo renuntiandi proposito, de quo per verba num. 406 & alibi recitata loquitur, Manassis ex urbe Remensi expulsionem præivisse, diserte assereret. Sitne enim scriptori huic per verba illa de emisso a Sancto secedendi in eremum seculoque renuntiandi voto, an de ipso, qui utique cum secedendi consilio seu proposito fuit conjunctus, secessu illius in eremum sermo, admodum est dubium, maxime cum Guibertus, qui ex supra dictis rerum, a S. Brunone publice non gestarum, minus gnarus exstitit, facile ignorare potuerit votum, quod Sanctus noster cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo intra privatos domus Adæ, in qua hospitabatur, parietes ab aliorum hominum consortio sejunctus emisit. Atque hinc est, cur § VI pro stabilienda opinione, quæ habitam a Brunone cum Radulpho Viridi & Fulcio Monoculo collationem emissumque in hac seculo renunciandi eremumque petendi votum post ilius ex urbe Remensi discessum collocat, recitata supra, quæ huc faciunt, Guiberti verba in subsidium non vocarim, licet interim hæc eidem opinioni, quod forte equidem iis de voto, per Sanctum emisso, loqui Guibertus voluerit, suffragari, num. 177 edixerim. Hisce modo notatis, in tempus, quo Sanctus, quod ex dictis ante annum 1081 non evenit, in eremum secesserit, inquirere pergamus.
[410] Cartusiæ eremum S. Bruno anno 1084 omni dubio procul, [ast eum Bruno, mundo valedicens, non recta, contra ac] uti infra ostendam, primum est ingressus; quare, si eremus, quam Sanctus, mundo nuntium remittens, primum adiit, Cartusiana exstiterit, seu, si recta tunc Cartusiam adierit, dubium non erit, quin eodem anno 1084 mundo primum valedixerit, seseque in solitudinem abdiderit. Atque hoc sane Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor anonymus, qui doctoris, sese damnatum vociferati, prodigium anno 1082 accidisse statuit, omnino contendit, idque, ut apparet, quo illud vere habuisse locum, tueatur, seu potius, ut aptam silentii, quo istud Guibertus Novigentinus abbas præteriit, rationem reddere queat. Et vero si dictum prodigium anno 1082 Sanctique in solitudinem secessus anno demum 1084 contigerit, fieri facile potuerit, ut, an hujus illud causa exstiterit, Guibertus ignorarit, ac proin ut luctuosam historiam, etsi optime sibi compertam, silentio præterierit, dum de Sancti conversione hujusque initiis lib. 1 de vita sua, cap. XI tractaret. Audi, qui laudatus Cartusianus anonymus, cui deinde, ut Guiberti silentio seu formato ex hoc contra prodigium argumento negativo vis sua supra assignata maneat, responsurus sum, in proxime iterum cit. Annalium Ordinis sui lib. quarto hactenus non vulgato num. 99 sub finem de hac re loquatur. Nec juvat, inquit, reponere, Guibertum tacuisse de spectaculo. Tacuit enim, quia vel illud ignoravit, si tantum inter privatos parietes evenit; vel, si publicum fuit, & coram ingenti hominum multitudine actum, nescivit, utrum fuerit causa secessus sancti Brunonis, qui tantum annis fere duobus post illud recessit, ut legitur apud anonymum nostrum, & in citatis Chronicis, ab auctoribus Cartusiensibus editis.
[411] [Cartusianus anonymus, biennii circiter spatium] Unde non mirum, si solis Cartusiensibus hæc causa innotuerit; & maxime cum soleant ejusmodi consilia servari secreta, & non nisi paucis intimisque aperiri & communicari; quod sanctum Brunonem fecisse, credibile est juxta illud celebre placitum, a Petro Cluniacensi, ut jam diximus, commendatum, quo sanctus Patriarcha suis sequacibus inspiravit, “Miranda opera, quanto possent nisu, occultare.” Quod nihilominus de præsentium tantum & propriis operibus intelligendum est, non vero de præclaris antiquorum Patrum gestis, quæ posteris ad ædificationem commendare jubet Deus per Ecclesiasticum dicentem: “Laudemus viros gloriosos & parentes nostros in generatione sua.” Ita hactenus ille; tacite interim agnoscens, futurum fuisse, ut Guibertus, Parisiensi prodigio in eremum pulsum fuisse S. Brunonem, exploratum haberet, si brevi hic in illam, postquam feralis historia publice evenisset, sese receperit. Et sane, si Sanctus, statim atque prodigium accidisset, aut certe non diu post in eremum, sex sibi sociis adjunctis, abiisset, fuisset utique, fecisse hoc illum, horrendo eventu impulsum, Guiberto aliisque passim notissimum, maxime cum Sanctus tum eos, quos secum in solitudinem attraxit, tum alios, non paucos horribili illo damnati doctoris exemplo ad pœnitentiam agendam excitarit, quemadmodum omnes, qui prodigium propugnant, unanimi consensu contendunt. At vero, ait Cartusianus noster anonymus, Sanctus non prius, quam cum jam biennium fere a prodigiosa doctoris anastasi esset elapsum, in eremum sese recepit, hincque id fecisse illum, horribili eventu impulsum, ignoravit Guibertus. Verum cui, quæso, verosimile appareat, Brunonem, qui jam inde ex voti dudum emissi religione ad habitum monasticum suscipiendum tenebatur, huicque obligationi satisfacere diutius differens gravioris noxæ periculo sese erat expositurus, non prius in solitudinem, quam cum biennium fere a prodigio quo, ut loquuntur nonnulli, animitus fuerat concussus, esset elapsum, secessisse?
[412] [inter Sancti in eremum secessum & Parisiense prodigium] Id sane incenso, quod, viso horribili spectaculo, conceperit, salutis æternæ rerumque cælestium desiderio minime congruit. Nec est, quod reponas, tanto temporis spatio rebus suis componendis, parandisque, quæ ad novum suscipiendum vitæ genus opus erant, indiguisse Sanctum. Etsi enim dubitandum non sit, quin post prodigium, si reipsa locum id umquam habuit, temporis aliquod spatium, quo res suas componeret, necessariaque ad novum vitæ genus pararet, vere impenderit, fuisse tamen illud aut esse debuisse duorum circiter annorum, nulla omnino ratio suadet. Quid ni enim bonis suis sese abdicare, amicis valedicere, paucaque, quæ ei, pauperrimam vitam ducturo, necessaria essent futura, parare duorum etiam dumtaxat triumve mensium spatio potuerit? Ast, inquit Cartusianus noster anonymus, Sanctum anno 1084 Cartusiæ eremum esse ingressum, primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologus seu antiquior Sancti nostri biographus num. XI diserte tradit, eique, qui post floruerunt Cartusiani alii, pro prodigiosa doctoris damnati anastasi testati, jamque in medium § XI adducti, etiam consentiunt. Fateor, sic habet: verum quid tum? Sanctum equidem post factum prodigium in solitudinem, ab eremo Cartusiana diversam, antequam hanc adiret, sese non abdidisse, nuspiam affirmat. Nec, etsi id affirmaret, consequens propterea fieret, ut, spectatis iis, quæ is scriptor memoriæ prodit, Sanctus noster, antequam in solitudinem secederet, biennium circiter a prodigiosa anastasi siverit elabi. Etsi enim anonymus ille chronologus, seu antiquior noster biographus, definito anno 1084 Brunonis in Cartusiæ eremum secessum innectat, suo tamen scribendi modo non efficit, ut Parisiense prodigium anno 1082 necessario sit innectendum. Etenim id relaturus num. 1 ita memorat: Anno Dominicæ Incarnationis MLXXXII vel circa illum, dum solemne studium floreret Parisiis, præcipue in Philosophia & Theologia & jure Canonico, sicut generaliter consuevit, tale prodigium (quo scilicet doctor Parisiensis tantisper redivivus, sese damnatum, e feretro adstantibus denuntiarit) ibi dicitur accidisse.
[413] Prodigiosa ergo doctoris damnati anastasis, spectatis iis, [perperam interponens, opinatur,] quæ antiquior noster biographus memoriæ prodit, non definito anno 1082, sed vel hoc ipso anno, vel uno aut altero proxime seu prægresso seu secuto, evenit, nec quidquam alibi occurrit, quod feralem illam historiam, si umquam accidit, determinato anno 1082 cogat innectere. Quid si ergo illa, si contigit, ipso anno 1083, ad finem fere jam provecto, reipsa etiam, uti ex dictis fieri potest, contigisse statuatur, ita sane hanc inter & Sancti in Cartusiæ eremum secessum, qui ex dicendis anno 1084 circa diem, S. Joanni Baptistæ sacrum, evenit, non biennium circiter, sed arctius longe temporis spatium intercesserit, quod Sanctus rebus suis componendis parandisque, quæ ad consilii sui exsecutionem opportuna arbitrabatur, impendere potuerit, quodque, si longius adhuc videatur, quam ut a Sancto rebus suis componendis necessariisque vitæ eremiticæ amplectendæ parandis impensum fuisse credatur, contrahi adhuc potest differendo etiam ad annum usque 1084 Parisiense prodigium, utpote quod nec necessario ante hunc annum ex jam dictis acciderit. Quoquo modo itaque res habeat, biennii circiter spatium annum inter, quo Sanctus in Cartusiæ eremum abiit, prodigiique Parisiensis epocham intercessisse, ex iis, quæ anonymus primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologus seu antiquior Sancti nostri biographus memoriæ prodit, consequens non est. Atque id quidem, nec immerito ob jam dicta, statuimus, Cartusiano nostro anonymo dantes tantisper, Sanctum nostrum, cum mundo valedicturus Remis excessit, recta in Cartusiæ eremum secessisse, seu ad S. Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, a quo in hanc ex dicendis ductus fuit, sese contulisse.
[414] Verum Sanctus, antequam hoc faceret, solitudinem a Cartusiæ eremo diversam adiisse, [Cartusiam non adierit, sed ante, ut e laudata a Mabillonio] in eaque aliquamdiu commoratus fuisse videtur. Ita opinandi ansam seu fundamentum præbent varii funebres Sancti Tituli, uti etiam Mabillonius in Ordinis sui Benedictini Annalibus, lib. 66, num. 66. Hic enim scriptor ibidem, de Sancto nostro, qui, Cartusiam adiens, magni nominis eremitam, si Blömenvenna ex Henrico Calcar recte notet, in via consuluerit, sermonem faciens, hæc sequentia prodit memoriæ: Quinam sit ille magni nominis eremita, quem Bruno adeundo Cartusiam consuluit, nemo hactenus, ne quidem divinando, assecutus est. Conjiciebam aliquando, fuisse Stephanum Tiernensem, qui tum Mureti apud Lemovicos non sine magni nominis fama eremiticam vitam cum suis agebat. At quibusdam monumentis adducor, ut credam, illum magni nominis eremitam non alium esse, quam Robertum, abbatem Molismensem. Exstat in illius monasterii tabulario Rainardi de Barro, & Johannis de Laniaco charta, qua “terram apud Siccam-fontanam, labore hominum” partim “jam complanatam,” laudante Valentio comite Brenensi & Barrensi, cujus “hoc casamentum” erat, ecclesiæ Molismensi conferunt.
[415] [monasterii Molismensis charta, variisque] “Cum vero ecclesia loci illius, quam ædificaverant Petrus & Lambertus, discipuli magistri Brunonis, qui cum eo in territorio illo erant, & eremitice vixerant, a domno Roberto Lingonensi episcopo in honore beatæ semper Virginis Mariæ dodicaretur, atriumque benediceretur, prædictus comes & idem Raynardus & Acelenus cum multis aliis præsentes fuerunt.” Ex quibus intelligitur, Brunonem apud Siccam-fontanam, qui locus est diæcesis Lingonensis in archidiaconatu Barri super Albam, aliquamdiu eremitice vixisse cum prædictis Petro & Lamberto ipsius discipulis & de proximo consulere potuisse Rotbertum Molismensem abbatem, magni tum nominis, qui eremiticam passim vitam agebat. Nulla prædicto instrumento apponitur chronica nota; sed ad marginem recentiori manu adscriptus est annus MLXXXI, qui tempori secessus Brunonis apprime convenire potest. Nec obstat, quod Rotbertus Lingonum præsul & ipse Brunonis discipulus, qui Siccæ-Fontanæ ecclesiam dedicavit, non ante annum MLXXXV hanc sedem inierit. Nam hæc dedicatio aliquanto post recessum Brunonis facta est. Certe Brunoni Remis Gratianopolim adeunti obvium erat Molismense monasterium, adeoque Rotbertus ejus abbas, quem nullus tum eremitarum aut monachorum, ad perfectionem illis in partibus contendentium, non rectorem ac ducem habere cupiebat. Ita ille; e Titulis autem funebribus, e quibus, Sanctum recta in Cartusiam, cum mundo valedixit, non secessisse, existimo, primus S. Petri Trecorum est, locumque inter edendos 47 tenens sic habet:
Ut Titulus dicit, mundi tentamina vicit
Bruno vir sapiens jussa Dei faciens.
Sprevit opes multas, sibi nec fuit ulla facultas;
Sed quidquid potuit, fratribus exhibuit.
Fugit ab hac vita, monachus fit & hinc eremita.
Dum sic abstinuit, regna poli meruit &c.
[416] [funebribus Sancti Tituli,] Secundus, qui monialium Tituli S. Joannis Baptistæ est, locoque 68 recudetur, binos hosce una cum aliis nonnullis complectitur versiculos:
Vivit adhuc Bruno, sibi traditur a Patre vita.
Clericus ipse, fuit, fit monachus, hinc eremita.
Tertius, inter recudendos 139, quo Albertus,
ecclesiæ Beverlacensis canonicus, Sancto parentavit,
hexametro dumtaxat pentametroque constat.
Det pietas Christi tibi, Bruno, quod meruisti.
Factus in hac vita monachus prius, hinc eremita.
Quartus, seu 143 inter recudendos, quem Sancto Castrensis S. Petri ecclesia inscripsit, hisce potissimum versiculis concipitur:
Gloria justorum, solatia sola reorum
Bruno fuit vivens, parque dolor moriens.
Totius cleri decus, exemplar quoque veri
Mors dolor eripuit, dum Pater occubuit.
Effectus monachus prius, hinc eremitaque rectus,
Gratia summa Dei propitietur ei.
Sanctus itaque, uti ex hisce jam recitatis funebribus Titulis ejus apparet, monachum prius induit egitque, quam vitam eremiticam fuerit amplexus. Ita scilicet, quemadmodum Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 9, pag. 237 observant, Titulorum illorum auctores designare voluerint tempus, quo Sanctus, antequam in Cartusiæ eremum secederet, solitudinem inhabitavit, seu, quod eodem recidit, solitudinem a Cartusiæ eremo diversam, antequam in hanc sese abderet, Sanctum nostrum inhabitasse, vitamque in ea monachicam duxisse.
[417] Ita fere quantum ad substantiam illi, addentes etiam locum, [colligitur, in Siccæ-fontanæ solitudine] in quo Sanctus, antequam in Cartusiæ eremum secederet, aliquamdiu fuit versatus, Siccæ-fontanæ solitudine exstitisse. Et Sanctum sane in hac, antequam Cartusiam adierit, aliquanto temporis spatio habitasse, mihi sat verosimile, ne dicam certum, faciunt, quæ Mabillonius, quem etiam in margine laudant, loco supra cit. in medium adducit. Verum cum ex hisce ibidem, non monachicam, sed eremiticam dumtaxat vitam duxisse Sanctus intelligatur, qua ratione veritati congruunt Tituli diversi funebres proxime recitati, quibus Brunonem primo monachum, ac deinde eremitam factum esse docemur? Difficilis sane implicatusque valde hic nodus videtur. Verum quid si Sanctus a monachico habitu, quem mox, cum in Siccæ-Fontanæ solitudinem sese abdidit, induerit, primo quidem monachus, eremita vero post a vivendi norma, quam & tunc deinde amplexus sit, factus fuisse in præfatis Titulis funebribus dicatur? Quid si etiam id fiat, quod in Molismensi abbatia, Siccæ-Fontanæ solitudini vicina, reipsa monachum, monachico etiam habitu assumpto, egerit, ac deinde tum in Siccæ-Fontanæ solitudine, tum in Cartusiæ Calabriæque eremis vitæ eremiticæ sese dederit? Sane ut postremum hoc verosimillimum putem, faciunt tum dicti Tituli funebres, tum votum induendi monachum, a Sancto ex dictis ante emissum; ut autem alterutrum adstruatur, suadere etiam videtur, quo Sancto ab ecclesiæ seu abbatiæ Molismensis seu Molerniensis monachis parentatum fuit, funebris Titulus, inter recudendos 40. Hoc enim familiarissimum sibi fuisse S. Brunonem, laudati monachi produnt. Nostris inquiunt, versiculis, qui habitamus Molernium addentes vobis, qui estis Turri, innotescimus, quod pro domino Brunone patrono vestro, nostro autem familiarissimo, Missarum solemnia diebus triginta celebravimus; etiam ejus obitus anniversarium diem in catalogo fratrum nostrorum conscripsimus.
[418] At vero, inquies, etsi Primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologus seu antiquior Sancti nostri biographus aliique recentiores non impediant, [quidquid in contrarium ex antiquiore] quo minus Parisiense prodigium, si umquam contigit, ultra annum 1082 queat differri, stantibus tamen iis, quæ scribunt, Sanctus noster, cum seculo valedixit, recta in Cartusiam secessisse videtur, nec alibi, antequam eo sese conferret, aliquamdiu esse commoratus. Etenim, ut ab antiquiori nostro biographo ducatur initium, mox hic, recensita, quam Sanctus, viso horribili spectaculo, habuerit, oratione, ita prosequitur: His vel similibus verbis atque sententiis seipsum & quosdam alios alloquens & exhortans deliberaverunt ipse & sex alii probi viri secum abrenuntiare mundo & pompis ejus, & ad perpetuam pœnitentiam peragendam heremi deserta competentia quærere, & ibidem, relictis omnibus divitiis & deliciis & honoribus hujus mundi, accipere singuli cruces suas & nudum Christum sequi per arctam viam, quæ ducit ad vitam, & latam ac spatiosam deserere, quæ amatores & sectatores mundi perducit ad supplicia damnatorum. Et ideo, quia audierant famamfamam sanctitatis sancti Hugonis episcopi Gratianopolitani, qui prius aliquo tempore ejusdem magistri Brunonis in scholis creditur socius extitisse, sancto Spiritu inspirante, proposuerunt ad memoratum sanctum episcopum simul accedere & ejusdem auxilium & consilium requirere, ut in ejus diocæsi, quam audierant multis desertis montibus habundare, mererentur locum congruum obtinere, in quo suum sanctum & salubre propositum possent effectui mancipare. Septem igitur sancti viri supra scripti prædicta de causa ad prædictum Sanctum episcopum, duce sancto Spiritu, pervenerunt. Cum igitur orationi, a S. Brunone post prodigium habitæ, mox hujus sociorumque Hugonem accedendi consilium, proximeque secutum ad sanctum hunc episcopum accessum, nullius prorsus rei, quæ media intercesserit, mentione facta, subjungat, Sanctum sane, facto Parisiensi prodigio, recta ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum se contulisse, nec alibi ante aliquamdiu esse commoratum, non obscure indicat, uti quisque, quantum opinor, rem attente considerans, facile agnoscet.
[419] [aliisque Sancti biographis arguatur,] Nec minus clare id ipsum indicat in contexta a se Sancti nostri Vita Blömenvenna. Oratione enim, qua Bruno, viso doctoris damnati spectaculo, vocatos ad sese e discipulis suis familiaribusque nonnullos allocutus atque ad pœnitentiam agendam adhortatus primum fuerit, recensita, duos Stephanos, Burgensem unum, Diensem alterum, quos hisce accenset, ita primo loquentes inducit: Non longe a civitate Valentiæ, cui nostrum adhæret monasterium sancti Rufi prope fluenta Rodani in confinio diocæsis Diensis est civitas Gratianopolis atque in ea beatus Hugo, ejusdem civitatis episcopus, quem frequenter vidimus & cognoscimus virum utique sanctum, justum & rectum ac timentem Deum, virum in omni virtute exercitatum atque perfectum. Is habet in diocæsi sua montes altissimos, in quibus sunt deserta loca plurima, ab omni hominum transitu & consortio separata, ac per hoc ad pœnitentiam agendam accommodatissima. Iste etiam, exemplo & monitis ad pœnitentiam omnes invitans, in adventu nostro, si ipsum accesserimus, gaudebit & voti compotes faciet. Est enim supra modum pius, benignus & misericors. Nos vero, qui viam, qua ad eum itur, frequenter ambulavimus, ad ipsum vos ducere valemus; ac deinde qui Bruno ejusque socii, probato mox omnium calculis, quod hisce verbis includitur, utriusque Stephani consilio, ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum, rebus suis compositis, consultoque in via magni nominis eremita, sese contulerint, exponit, nulla plane, quæ illorum ad hunc accessui præiverit, commorationis alio in loco mentione facta. Puteanus porro in edenda, quam concinnavit, Sancti Vita ad amussim fere (neque enim, eum consulti in via eremitæ non meminisse, quidquam ad rem hic facit) Blömenvennæ consonat, ut proinde tam secundum hosce Sancti nostri biographos, quam secundum alterum, num. præced. memoratum seu primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologum Bruno ejusque socii, cum seculo nuntium remisere eremumque petiere, recta sese ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum, a quo ex dicendis in Cartusiæ solitudinem haud multo post ducti fuere, sese contulerint.
[420] Verum cum Puteanus & Blömenvenna seculo demum sexto decimo suam de Sancto lucubrationem elaborarint, [aliquamdiu commoratus sit,] hisque antiquior primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologus non prius ex supra dictis, quam cum jam anni amplius centum a Brunonis essent obitu elapsi, floruerit, recentiores remotioresque ab hujus in Cartusiæ eremum secessu omnes sunt, quam ut iis umquam, quæ de hoc narrant, fidem certam atque indubitatam facere possint, nedum quando cum antiquiori fidei integræ monumento pugnant; locum autem hoc postremum hic obtinet. Sanctum enim, antequam in Cartusiæ eremum sese abderet, in Siccæ-fontanæ solitudine vitam eremiticam aliquamdiu duxisse, antiqua, quam verbis supra recitatis Mabillonius laudat, monasterii Molismensis charta prodit, nec ullo ex capite vetus hoc Sanctoque nostro æquale monumentum supposititium spuriumve apparet. Adhæc opinioni, quæ Sanctum, cum mundo valedixit, in Cartusiæ eremum non recta secessisse, statuit, etiam Guigo, quintus Cartusiæ Prior, in conscripta a se S. Hugonis Gratianopolitani episcopi Vita suffragatur. Etenim, ubi Brunonis sociorumque ejus (Adi, quæ ex ea num. 422 huc transcribentur, verba) ad Hugonem accessum refert, ita de illis scribit: Quærebant autem locum, eremiticæ vitæ congruum, necdumque repererant. Quibus verbis non obscure indicat, Brunonem ejusque socios, antequam ad Hugonem venissent, operam jam dedisse, ut locum eremiticæ vitæ aptum invenirent; hinc autem fit, primo quidem, ut a vero alienum videatur, Brunonem ejusque socios, cum post prodigium jam jam mundo valedicturi essent, communi consilio, ut laudati mox biographi docent, statuisse, ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, ut ab eo in diæcesis Gratianopolitanæ montibus locum eremiticæ vitæ aptum impetrarent, sese conferre; deinde vero, ut vel hinc, Sanctum nostrum, antequam ad Hugonem accederet, in Siccæ-fontanæ solitudine, quo, an locus hic vitæ eremiticæ aptus esset, exploraret, aliquamdiu fuisse commoratum, verosimile evadat, ac proin laudatæ a Mabillonio monasterii Molismensis chartæ, quæ id ex dictis factum prodit, pondus qualecumque accedat.
[421] Accedunt Tituli funebres supra laudati, qui, [in solitudinem vel anno 1081 vel altero e binis seqq. secessit.] si Sanctus noster, cum mundo valedixit, recta in Cartusiam, ubi eremiticam vitam duxit, secesserit, veritati haud satis apte intelligentur congruere. Omnibus itaque sedulo perpensis, dubitandum vix apparet, quin Sanctus, cum seculo nuntium remisit, non rectæ in Cartusiam, sed alio prius concesserit. Et locum quidem, quem tunc petiit, atque aliquamdiu inhabitavit, Siccæ-fontanæ solitudinem fuisse, laudata supra a Mabillonio monasterii Molismensis charta fidem facit. Verum quanto quidem temporis spatio Bruno in hac, antequam ad Cartusiæ eremum seu ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum se conferret, fuit moratus? Nihil omnino, ut quid certi hac de re statuatur, occurrit. Cum ecclesiæ seu monasterii Molismensis, solitudini Siccæ-fontanæ adjacentis, monachi in titulo funebri, quo Brunoni parentarunt, familiarissimum suum ex jam dictis eum appellent, Sanctum sane, quo eis adeo notus esse potuerit, temporis spatio satis longo in solitudine illa aut etiam in ipso, in quo ex dictis monachum egerit, Molismensi monasterio esse commoratum, sat verosimile apparet. Quid si ergo per annum circiter aut adhuc diutius ibidem hæserit, ac tum demum, cum locum vitæ eremiticæ, cui se dederit, minus aptum experiretur, ad Hugonem Gratianopolitanum, ut ab eo aptiorem obtineret, sese contulerit? Id sane a verisimilitudine minime abhorrere mihi videtur. Jam vero, cum hæc ita sint, Sanctusque, ut supra docui, certe non ante annum 1081 in solitudinem, seculo relicto, abierit, nec serius ex dicendis, quam anno 1084 circa diem S. Joanni Baptistæ sacrum Cartusiæ eremum sit ingressus, consequens fit, ut vel anno 1081 vel altero e binis sequentibus in solitudinem, quæ ex dictis Siccæ-fontanæ indubie fuerit, sese, seculo relicto, primum abdiderit. Alia, ut tempus, quo id evenerit, propius determinem, invenire haud quivi. Ad alia modo, quæ post secuta sunt, discutienda progrediamur.
§ XXV. Sancti ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accessus, quales ejus fuerint socii, & an tunc sacerdotio initiatus exstiterit.
[Sanctus ad Hugonem Gratianopolitanum venit. Fuit huic, quæ ex Guigone.] Cum Sanctus noster, sexque ejus socii, quibus ille, ut apparet, eremiticæ vitæ desiderium inspirarat, locum hactenus huic vitæ generi satis aptum, utut diligenter quæsitum, haud invenissent, ad Hugonem tandem Gratianopolitanum episcopum, ut ab eo, de cujus virtutibus plane eximiis vitæque sanctitate inaudierant, locum quemdam proposito suo idoneum impetrarent, pervenerunt. Hæc aliaque nonnulla fas est colligere ex Guigone, quinto Cartusiæ Priore, in sancti illius antistitis Vita, apud nos tom. 1 Aprilis edita num. XI ita scribente: In his (sanctus Hugo) agebat, &, ecce, tribus necdum in episcopatu, post monasterii reditum, completis annis, adest magister Bruno, vir religione scientiaque famosus, honestatis & gravitatis ac totius maturitatis quasi quoddam simulacrum. Habebat autem socios magistrum Landuinum, qui post eum Carthusiæ Prior extitit, duos Stephanos, Burgensem & Diensem (hi S. Rufi canonici fuerant, sed desiderio vitæ solitariæ ei, abbate favente, sese conjunxerant) Hugonem etiam, quem cognominabant Capellanum, eo quod solus ex eis sacerdotis fungeretur officio; duos laïcos, quos appellamus Conversos, Andream & Guarinum. Quærebant autem locum eremiticæ vitæ congruum necdumque repererant. Hac ergo spe, simul & suavi sanctæ conversationis ejus odore trahente, ad virum sanctum venerunt. Quos ille non solum gratanter, sed & reverenter suscepit, tractavit & voti compotes fecit. Ipso namque consulente, juvante, comitante, Carthusiæ solitudinem intraverunt atque extruxerunt. Viderat autem circa id tempus per somnium in eadem solitudine Deum, suæ dignationi habitaculum construentem, stellas etiam septem, ducatum sibi præstantes itineris. Erant vero & hi septem.
[423] Scriptor anonymus, qui e primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologo supra sæpissime laudato, [e brevi Ordinis Cartusiensis Historia,] aliisque brevem Ordinis Cartusiensis historiam, a Marteneo tom. 6 amplissimæ collectionis a col. 151 insertam, contexuit, narrationem quoque, qua, uti hic a Guigone fit, & Sancti nostri ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accessum & visionem huic divinitus oblatam refert, suppeditat; verum a jam huc transcripta Guigonis narratione non nihil discrepat, licet interim & hanc e Guigone a quinque primorum Cartusiæ Priorum Chronologo esse depromptam, & hunc ipsis Guigonis verbis usum fuisse, profiteatur. Lubet & ejus verba huc spectantia, quod nonnulla annotanda offerant, huc transcribere. Ab iis, quibus Sancti ad Hugonem accessum exponit, duco initium. Sic habent: Adest magister Bruno, vir religiosus scientiaque famosus, honestatis, gravitatis ac totius maturitatis quasi quoddam simulacrum, habebat autem idem socios propositi sui, magistrum scilicet Landuinum, qui post eum extitit Prior Cartusiæ, & duos Stephanos, Burgensem & Diensem: ii ambo beati Rufi canonici fuerunt; sed desiderio solitariæ vitæ, eis abbate eorum favente, sese ei conjunxerant; Hugonem quoque, quem cognominabant Capellanum, eo quod solus ex iis sacerdotio fungeretur, duos autem laïcos, quos appellant Conversos, Andream scilicet & Guarinum. Quærebant autem locum eremiticæ vitæ congruum & necdum repererant: vigilante autem prædicto episcopo & de visione septem stellarum (quæ ei scilicet paulo ante fuerat oblata) cogitante, adsunt præfati septem viri, scilicet magister Bruno cum sex præfatis sociis suis. Cadentibus autem iis septem ante pedes sancti viri, conferebat ipse sanctus vir in corde suo de septem stellis, quas in visione viderat; qui eos benigne levavit ad pacis osculum, & inquisita & diligenter intellecta, qua de, causa, venissent, dixit eis: Scio locum cum vestrum, a Deo vobis paratum & duxit eos non sine grandi labore ad locum, ubi steterunt stellæ septem, & ait; Ecce locus vester.
[424] Ita anonymus laudatæ Historiæ Ordinis Cartusiensis auctor, [a Guigone nonnihil dissona,] nonnihil sane & a Guigone & ab anonymo, qui Guigonis verba proxime recitata in Opusculum suum intulit, primorum quinque Cartusiæ Priorum chronographo seu antiquiore Sancti nostri biographo dissonans, ut illius verba proxime pariter hic recitata cum Guigonis verbis conferenti patebit. Audi modo, qui, Hugoni Gratianopolitano episcopo, cum ad sanctum hunc antistitem Sanctus noster accessit, visionem, de qua ex dictis etiam Guigo, divinitus oblatam referat. Hanc, quam Guigo, huncque secutus dictus anonymus, paucis dumtaxat hisce verbis memorant, Viderat autem præfatus episcopus (Hugo scilicet) circa idem tempus (quo nempe ad eum S. Bruno ejusque socii accedebant) per somnium in eadem (Cartusiæ) solitudine Dominum suæ dignationi habitaculum construentem, stellas etiam septem ducatum sibi præstantes itineris, prolixius ille, additis etiam nonnullis, quæ a Guigone absunt, adjunctis, hunc in modum proxime ante verba supra recitata exponit: Septem igitur viri infra descripti (Bruno videlicet sexque ejus socii) præfata de causa (ut nempe locum vitæ eremiticæ aptum invenirent) ad prædictum sanctum episcopum (Hugonem Gratianopolitanum) duce Spiritu Sancto, pervenerunt. Cumque intrarent præfatam civitatem (Gratianopolim) contigit, ut præfatus sanctus episcopus in camera sua obdormiret: viditque in somnis sanctam visionem: & ecce, septem stellæ cadebant ante pedes ejus, & postea ascendebant per diversos montes & multa deserta usque ad quemdam locum horridum valde, & a populis remotum, Carthusia nuncupatum, steteruntque ibi. Hactenus laudatæ Ordinis Cartusiensis Historiæ auctor; qui, cum præterea, narrationem, num. præced. huc transcriptam, daturus, ipsis sese id primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici verbis facturum insinuet, præ manibus habuisse videtur Opusculi hujus exemplar, iis adjunctis auctum, quæ, qui illa eidem adjecit, scriptor recentior verosimilia arbitratus est, nec tamen, quantum opinor, in auctore monumentove vetustiori invenit.
[425] [atque e recentiori Sancti nostri biographo] Ita vel idcirco quantum ad hoc postremum autumo, quod tum primum, cum jam Bruno ejusque sex socii urbem Gratianopolitanam ingrederentur, visionem S. Hugoni, Gratianopolitano episcopo, oblatam fuisse scribat, idque cum narratione Guigonis non satis conveniat. Illud enim hic S. Hugonis biographus, non per, sed, circa idem tempus, quo Bruno ejusque socii Gratianopolim venerunt, factum prodit, ut proinde, spectata Guigonis auctoritate, oblata S. Hugoni visio aliquanto temporis spatio Sancti in urbem Gratianopolitanam ingressum præcesserit. Recentiores Sancti nostri biographi, Puteanus videlicet, Blömenvenna & Surius, qui variis adjunctis, nec a Guigone, nec ab antiquiore nostro biographo expressis, Sancti nostri ad S. Hugonem Gratianopolitanum accessum, oblatamque huic visionem exornant, de tempore, quo hæc acciderit, verosimilius atque ad Guigonis narrationem accommodatius loquuntur. Ac Puteanus quidem visionem nocte, quæ Brunonis sociorumque ejus in urbem Gratianopolitanam adventum præcessit, Hugoni oblatam refert, Blömenvenna vero & ex hoc Surius tunc, cum Sanctus noster sexque ejus socii Gratianopolim pergerent. Omnia Blömenvennæ verba, visionem illam Sanctique nostri ad S. Hugonem accessum spectantia, ob ea, quæ num. 23 dixi, huc transcribo. Primo itaque, Sanctum nostrum, Gratianopolim pergentem, magni nominis eremita in via consulto, iter prosecutum fuisse, narrat, ac deinde, quæ ad institutum præsens pertinent, subjungit.
[426] [Blömenvennæ recensetur, visio,] Sunt autem hæc: Viderat eodem tempore sanctus Hugo episcopus in somnis Deum in solitudine Carthusiæ suæ dignationi habitaculum construentem; septem quoque stellas aureas in modum coronæ dispositas atque a terra paululum elevatas, a ceteris in firmamento fixis situ, motu, colore & splendore differentes, itineris sibi ducatum præstantes. Cogitante autem eo de visione, affuerunt viri supra dicti (Bruno nimirum ejusque socii) præ foribus palatii episcopalis. Hujus rei meminit vir venerabilis Guigo in Vita ejusdem sancti Hugonis in hæc verba, “Adest,” inquiens, “magister Bruno, vir religiosus scientiaque famosus, honestatis & gravitatis ac totius maturitatis quasi quoddam simulacrum. Habebat autem socios supra nominatos.” Quærebant vero locum heremiticæ vitæ congruum, necdumque repererant. Cum ergo nunciatum episcopo fuisset, viros præfatos ipsius postulantes colloquium præ foribus præstolari, confestim eos introduci jubet. Quibus ingressis & ad pedes ejus humiliter prostratis optatam largitus est benedictionem. Cum vero elevati ab ipso secum pariter consedissent, causam adventus ipsorum diligenter sciscitatus est. Brunone autem prosequente ea, quæ Parisius in clamoribus prædicti doctoris acta fuerant, nec non confœderationem mutuam in proposito solitariæ vitæ, auxilium etiam ad inveniendum locum aptum pœnitentiæ rogitante, episcopus præ novitate rei primum obstupuit, ad ipsorum tamen conversionem, animi stabilitatem, ardui propositi, pluribus profuturi sibique ostensæ visioni accommodi utilitatem oculos deflectens, amplexans viros cum ingenti gaudio non solum gratanter, verum etiam reverenter suscepit, & benigne tractavit. Facto quoque in se Spiritu Domini, intellexit visionem eisque per ordinem cuncta, quæ viderat, enarravit, & locum, quem quærebant, jam sibi divinitus revelatum asseruit.
[427] Septem quippe viros, terrena despicientes, deserta quærentes & per desiderium æternorum, [Brunone Gratianopolim nondum intrante, oblata.] velut astra micantes, septem stellarum numero designari non hæsitavit. Hactenus Blömenvenna, S. Hugoni, Gratianopolitano episcopo, visionem non tunc primum, cum jam Bruno ejusque socii urbem Gratianopolitanam ingrederentur, sed aliquanto citius, cum scilicet in itinere versus hanc adhuc versarentur, fuisse oblatam, memoriæ prodens, ut jam monui. Et vero visionem illam vel tunc vel certe, ut Puteanus ex jam dictis tradit, nocte illa, quæ Sancti ejusque sociorum in præmemoratam urbem adventum proxime prægressa est, non autem tunc primum, cum Gratianopolim illi jam ingrederentur, evenisse verosimillimum est, tum quod ex dictis cum Guigonis narratione id magis congruat, tum quod visio illa, utpote per somnium Hugoni oblata, nocte verosimillime acciderit, Sanctusque ac ejus socii, non noctis, sed diei tempore, Gratianopolim verosimillime sint ingressi. Alia modo, quæ Blömenvenna aliique de visione Hugoni oblata memorant, etiam discutiamus. Secundum hunc scriptorem Hugo episcopus, cum jam Bruno ejusque socii Gratianopolim advenissent, præque foribus palatii episcopalis starent, de visione sibi divinitus oblata cogitavit. Idem etiam memoriæ prodit brevissima Ordinis Cartusiensis Historia, a Marteneo tom. 6 amplissimæ Collectionis ex dictis inserta, uti etiam in Sancti nostri Vita num. 29 Puteanus. Et vero, si vel tunc primum, cum Bruno ejusque socii Gratianopolim ingrederentur, vel nocte, huic eorum ingressui proxime prævia, visio illa acciderit, Hugonem sane de ea tunc, cum illi ad ostium, alloquium ejus petentes, jam adstarent, cogitasse, vero neutiquam apparet absimile.
[428] [An vera sint, quæ de stellis, in hac visis, Puteanus] Licet enim, Hugonem episcopum, dum Bruno ejusque sex socii ei jam præsentes adstarent, de visione sibi oblata cogitasse, Guigo verbis supra recitatis dumtaxat insinuet, nihil tamen impedit, quo minus & tunc & paulo ante, cum scilicet in episcopi conspectum Bruno ejusque socii nondum fuissent adducti, de eadem visione Hugo cogitarit. Attamen cum hæc ex dictis verosimillime non tunc primum, cum Bruno ejusque socii Gratianopolim ingrederentur, Hugoni fuerit oblata, dubiumque itidem ex dictis sit, noctene illa, quæ Sancti in urbem Gratianopolitanam ingressum proxime præcessit, an aliquanto citius id evenerit, nec, si postremum hoc locum habuit, ulla ratio suppetat, quæ Hugonem Gratianopolitanum episcopum, Sancto ejus alloquium ad palatii ostium adhuc præstolante, de visione meditatum fuisse suadeat, feceritne id tunc vere sanctus ille antistes, pro certo asseverari non potest, cum id nec in Guigonis, nec in alterius cujuscumque scriptoris antiqui auctoritate fundamentum habeat. Hinc etiam, an stellæ septem, quæ Hugoni in memorata visione apparuerunt, tales exstiterint, quales eas exstitisse, Blömenvenna, cui hac in re Puteanus in Sancti Vita num. 29 etiam consonat, verbis proxime huc transcriptis tradit, mihi admodum dubium apparet, uti etiam an eo modo, quem vel bini hi S. Brunonis biographi, vel brevissima plus semel jam laudata Ordinis Cartusiensis Historia assignat, sese Hugoni spectandas exhibuerint, itemque an una ex hisce, qua S. Bruno designatus fuerit, ceteris lucidior exstiterit; quod etiam non quidem apud Blömenvennam aut Puteanum, sed apud Zachariam Benedictum in Sancti nostri Vita, stylo ligato sub seculi sexti decimi initium ex supra dictis conscripta, aliosque nonnullos recentiores, quos hic nominare nihil attinet, memoriæ proditum invenio.
[429] [& Benedictus memoriæ produnt,] Versus, omnes, quibus tum id, tum integram stellarum septem visionem, Hugoni oblatam, metricus ille Sancti biographus canit, lubet huc, quod id futurum sperem lectori non ingratum, transcribere. Sic habent:
Jamque propinquabat Bruno, stipanto caterva,
Gratianopoli; a priscis fuit olim dicta Misora.
Ac deinde, nonnullis interpositis,
Mox igitur septem stellas ex æthere summo
Demisere poli; quibus una nitentior ibat
Ante alias, nec non Phœbi nascentis ab ortu
Ferre videbatur gressum ad sublimia tecta
Præsulis Hugonis, rigidumque ascendere montem,
Qui vicinus erat, celsoque incumbere saxo.
Talia, quum dulci decumberet ille sopore,
Suspicit; e somno postquam expergiscitur, omne
Mente agitat factum, pensat secum atque repensat.
Quid, bone, vult, Deus hoc, inquit, mirabile signum?
Quid, rogo, portendiunt hæc septem sidera mundo?
Altius hæc igitur dum cogitat, imminet urbi
Sex sociis Doctor comitatus, & introit ædem
Pontificis, quem se secreto affamine dixit
Visere velle. Intra penetralia adducitur aulæ,
Et comites pariter. Flectens genua, oscula figit
Sacratis manibus Bruno, sicque incipit ore &c.
[430] Nec tantum visionis, Hugoni Gratianopolitano episcopo oblatæ, [est dubium, uti etiam, an Bruno Hugoni de doctore damnato locutus sit.] adjuncta proxime hic jam memorata, quæ a Puteano, Blömenvenna, Zacharia Benedicto aliisque recentioribus absque antiquo vade referuntur, ancipitis admodum ac dubiæ sunt fidei, verum etiam, quod Blömenvenna (adi ejus verba proxime huc transcripta) de relata a Brunone Hugoni episcopo luctuosa damnati doctoris Parisiensis historia affirmat. Præterquam enim, quod huic umquam fuisse locum, certum ex jam supra dictis non sit, feralis prodigii apud Hugonem meminisse Sanctum nostrum, a nullo prorsus alio scriptore, qui fidem utcumque rei facere natus sit, litteris commendatum invenio. Utut id sit, e modo interim, quo tum Blömenvenna, tum alii jam laudati scriptores dictam stellarum septem visionem hujusque adjuncta referunt, veritati liquet esse apprime consonum, quod § XXII docui, in rebus scilicet seu factis historicis rei substantiam ab ejusdem adjunctis esse distinguendam, fierique nonnumquam, ut quæ adjunctis vel nullis fere vestita vel omnibus prorsus destituta apud scriptores antiquos invenerunt recentiores, ea ipsi adjunctis, quæ verosimilia rebantur, pro arbitrio ornarint. Guigo in Vita S. Hugonis Gratianopolitani episcopi (adi ejus verba num. 422 recitata) visionem dumtaxat refert, qua Hugo in somnis viderit Deum, in Cartusiæ solitudine dignationi seu majestati suæ habitaculum construentem, stellasque præterea septem, quæ itineris, ad id ducentis, Hugoni sese duces offerrent; scriptores autem proxime citati & modum & tempus visionis aliaque adjuncta rei hujus substantiæ adjecerunt, quæ tamen omnia & singula, contra ac illi existimasse videntur, verisimilia non sunt, uti palam est ex jam dictis. At vero, invenio etiam, qui visionem illam alteri, quam Hugoni Gratianopolitano episcopo oblatam fuisse scripserit. Gaufredus is est Vosiensis Prior.
[431] Res hæc, ut fidem supra datam liberem, modo examinanda. [Eadem aut similis visio] Hic itaque scriptor in Chronico suo apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 289 ita memorat: Ordo Carthusiensium sanctissimus incepit hoc tempore scilicet anno MLXXXVI (imo ex dicendis anno 1084) per Brunonem virum sanctum, natione Alemannum de Colonia Agrippina, magistrum in Theologia, cum sex aliis venerabilibus viris in diæcesi Gratianopolitanensi. Hic Ordo, teste B. Bernardo, inter omnes ecclesiasticos Ordines primatum tenet, non ratione temporis, sed vigore sanctitatis; unde ipse vocat eum speciosissimam columnam Ecclesiæ. Victor Papa, dum esset monachus Cassinensis, per somnium vidit Deum suæ dignationi in solitudine Carthusianæ habitaculum construentem, & dicitur, quod spiritu prophetiæ pollebat. Gaufredus seculo duodecimo, ac proin annis nondum centum, imo forte ne quinquaginta quidem ab obitu S. Brunonis elapsis, floruit; unde videri potest, quæ de Brunone institutoque per eum Ordine in litteras misit, sat probe explorata habuisse: verum, quidquid de Gaufredi ætate auctoritateque sit, hac equidem in re Guigone, quinto Cartusiæ Priore sanctique Hugonis biographo standum est. Præterquam enim quod Hugoni Gratianopolitano episcopo fuerit æqualis familiarisque, quæcumque in hujus Vita, summi Pontificis jussu a se contexta, memoriæ prodit, vel ipsemet oculis suis aspexit, vel e testibus oculatis aut ex ipso etiam S. Hugone didicit, ut verosimillime, & quod de visione præmemorata Hugoni oblata scribit, ex hoc ipso etiam audierit. Ast, inquies, etsi id ita sit, nondum tamen est consequens, ut Gaufredus Victori III Papæ, antea Cassinensi monacho nomine Desiderio, visionem, qua hic Deum, in solitudine Cartusiæ habitaculum sibi construentem viderit, perperam adscribat. Deus enim & Victori & Hugoni, quid in Cartusiæ solitudine facturus esset, visionibus duabus diversis revelare potuit.
[432] [Victori III Papæ] Fateor sic habet: verum de una eademque visione, de qua Guigoni sermo est, sermonem etiam esse Gaufredo, vel ex eo liquet, quod sequentia verba, Vidit Deum, suæ dignationi in solitudine Carthusianæ habitaculum construentem, quibus hic illam exponit, ad apicem fere etiam occurrant in narratione Guigonis, num. 422 data. Imo vero consequi hinc videtur, Gaufredum verba illa ex Vita S. Hugonis, per Guigonem scripta, aut certe e scripto alio, in quod eadem ex hac fuissent illata, mutuatum esse, visionemque, per illa sancto isti antistiti attributam, casu nescio quo, Victori Papæ perperam adscripsisse. Accedit, a Gaufredo, dum hoc facit, nova & inaudita revelari, ut Cartusianus anonymus Annalium Ordinis sui libri quarti hactenus non vulgati auctor verbis num. 303 huc transcriptis recte observat; neque enim scriptorum etiam illorum, qui Victoris Papæ meminerunt, ullus est, qui, qua de hic agimus, visionem ei fuisse oblatam, memoriæ prodat. Adhæc quorsum, quæso, visionem hujusmodi Victori adhuc Cassinensi monacho Dominus obtulisset? Hugoni autem illam Deus obtulit, tum ut quis Brunoni ejusque sociis Gratianopolim venturis assignandus esset eremiticæ vitæ ducendæ locus, Hugoni aperiret, tum ut hunc, quo Brunoni ejusque sociis favorem opemque impenderet, excitaret. Fas est id colligere e verbis, quæ Guigo, quam narrat, visioni præmittit ac deinde etiam subjungit.
[433] [oblatæ fuisse non videtur, An e sex Sancti ad Cartusiam comitibus] Etenim verbis num. 422 huc transcriptis, quibus visionem Hugoni divinitus oblatam refert, mox subjungit: Erant vero & hi septem. Quapropter non istorum tantum, sed & qui successerunt eis, consilia libenter amplexus est, & usque ad mortem Carthusiæ habitatores consiliis fovit semper & beneficiis. Quibus verbis non obscure indicat, per stellas septem, quæ S. Hugoni in visione apparuerant, designatos fuisse S. Brunonem ac sex ejus socios, hincque factum, ut sanctus ille Gratianopolitanus præsul, qui id sibi, agente intus Deo, persuasum habebat, toto vitæ suæ tempore non solum in S. Brunonem ejusque socios, verum etiam in eorumdem sequaces beneficus exstiterit. Nec alia etiam ex causa factum esse, ut Hugo Brunoni ejusque sociis Cartusiam inhabitandam assignarit, comitem sese hanc adeuntibus junxerit, necessariaque ædificia exstruentibus auxilium opemque attulerit, Guigo pariter sat clare innuit, ut verba ejus num. 422 huc transcripta consideranti patescet. Jam vero cum id ita sit, fuit sane, cur narratam a Guigone visionem Divina benignitas Hugoni offerret. Ast quorsum, iterum peto, simili favore Victorem Papam, Cassinensem adhuc monachum, affecisset? Id sane (neque enim Victor, uti infra docebo, institutum a Brunone Ordinem confirmasse est putandus) nullius plane utilitatis futurum fuisse videtur, ac proin vel hinc, factum non esse, apparet. Posset quidem modo hic de S. Hugonis erga S. Brunonem ejusque socios benevolentia, de hisce per illum in Cartusiam inductis aliisque nonnullis huc spectantibus tractari; verum id § seq. commodius præstabitur, cum hic nonnulla adhuc, quæ ad Sanctum ejusque socios pertinent, dilucidaro. Habebat autem (Guigonis sunt de S. Brunone, ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum accedente, verba num. 422 jam recitata) socios magistrum Landuinum, qui post eum Carthusiæ Prior extitit, duos Stephanos, Burgensem & Diensem (hi S. Rufi canonici fuerant, sed desiderio vitæ solitariæ ei, abbate favente, sese conjunxerant) Hugonem etiam, quem cognominabant Capellanum, eo quod solus ex eis sacerdotis fungeretur officio; duos laïcos, quos appellamus Conversos, Andream & Guarinum.
[434] Sex itaque Sanctus, cum ad S. Hugonem Gratianopolitanum antistitem accessit, [e clero Remensi ullus exstiterit,] socios tantum sibi habebat adjunctos, verum cum hi omnes una cum Sancto, quemadmodum Guigo per verba num. 422 recitata fidem facit, locum eremiticæ vitæ aptum quæsierint, talemque, cum ad Hugonem venirent, nondum invenissent, aliquanto temporis spatio omnes una cum Sancto nostro in solitudine Siccæ-fontanæ vitam eremiticam, antequam Gratianopolim ad Hugonem sese conferrent, duxisse videntur. Jam vero, cum in monasterii Molismensis charta, supra e Mabillonio laudata partimque recitata, Petrus & Lambertus, qui sex sociis, una cum Brunone Gratianopolim profectis, a Guigone non accensentur, Brunonis in solitudine Siccæ-fontanæ discipuli fuisse tradantur, Sanctus plures, quam sex socios, cum mundo valedicturus Remis excessit, aut saltem, cum in solitudine Siccæ-fontanæ jam versaretur, verosimiliter sibi habuerit adjunctos, sex videlicet supra a Guigone enumeratos, Petrum ac Lambertum, in laudata e Mabillonio charta memoratos, & nonnullos forte adhuc alios, qui una cum duobus hisce in solitudine Siccæ-fontanæ versati sint, quando inde cum enumeratis a Guigone sociis Sanctus noster, locum proposito suo exsequendo aptiorem quæsiturus, Gratianopolim ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum se contulit. Verum an hi omnes e clero Remensi exstitere? Fuisse quosdam, qui cum Sancto in solitudinem sese recepere, e clero Remensi, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 9, pag. 236 non obscure docent. Ast an vere e clero illo Petrus & Lambertus, qui ex dictis Sancto cum Remis in eremum abiit, aut certe cum in solitudine Siccæ-Fontanæ jam versaretur, adhæsere, exstiterint, compertum haud habeo; quod vero ad Sancti socios, a Guigone recensitos, pertinet, fueritne horum ullus ex eodem clero, valde est dubium. Ita apparet ex iis, quæ de singulis eo ordine, quo a Guigone supra recensentur, jam nunc adducam in medium.
[435] Landuinus apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 639 in antiquissimo, cujus num. 4 & seqq. data notitia, primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronico insigne sibi contextum habet elogium. [ea, quæ de Landuino,] His verbis concipitur: Landuinus, natione Tuscus ex urbe Luca, litteris & ipse divinis & humanis eruditus, annis decem Cartusiæ præfuit. Qui cum ad magistrum Brunonem pergeret, incidit in manus Guitberti schismatici, quod multum horrebat. Adversus cujus minas & promissiones, dolos & violentias, Divina juvante gratia, modis omnibus perseveravit inflexus. Quem in suo defunctum errore lacrymabiliter planxit, adeo ut a circumstantibus argueretur, quod eum fleret, a cujus perversitate Ecclesiam suam Christi bonitas liberasset. Post ejus obitus septimum diem etiam ipse defunctus est, positusque in monasterio S. Andreæ ad pedem montis Siraptis, cui vicinum est castrum, ubi captus in custodia tenebatur. Tale est in vetustissimo illo fideique dignissimo monumento Landuini elogium, in quo sane ne vel verbum occurrit, e quo fuisse illum cleri Remensis, utcumque colligas. Imo vero, cum natione Tuscus fuisse elogii illius, huc jam transcripti, initio dicatur, alterius potius cleri, quam Remensis fuisse videtur. Landuino proxime Guigo subjungit ambos Stephanos, Burgensem unum, Diensem alterum, qui cum fuerint, teste eodem Guigone, S. Rufi canonici, Regulares scilicet, cleri Remensis clerici indubie non fuerunt. Audi interim, qui de ambobus illis canonicis, ut, quæ ad eosdem spectant, magis elucidentur, Cartusianus anonymus Annalium Ordinis sui libri quarti hactenus non vulgati auctor supra sæpissime laudatus loquatur.
[436] [duobus Stephanis] A Guigone, inquit, dicuntur simpliciter (Duo Stephani scilicet) “Canonici Sancti Rufi & desiderio vitæ solitariæ, abbate favente sese sancto Brunoni conjunxisse.” Sed utrum fuerint ex ipso Sancti Rufi monasterio totius Ordinis capite, aut ex aliquo ejusdem Ordinis, non habet. Surius post anonymum auctorem Vitæ Sancti Brunonis, Operibus illius (apud Bertholdum Remboldum, ut supra docui, excusis) præfixæ, scribit, eos fuisse alumnos monasterii sancti Rufi, quod quidem non est inverisimile, at errat cum suo anonymo, dicens monasterium illud secus Valentiam tunc fuisse constitutum. Sic enim præfatos Stephanos cum sancto Brunone inducit colloquentes: “Non longe a Valentia, cui nostrum Sancti Rufi adjacet monasterium, prope fluenta Rhodani in confinibus diæcesis Diensis, unde alter nostrum originem duxit, est civitas Gratianopolis” &c Verum constat, abbatiam sancti Rufi, canonicorum Regularium caput, primitus fuisse constructum Avenione extra urbem. “Ast fremente,” inquit Chopinus lib. 2 monast. titul. 1, num. 1, “Albiorum (Albigensium) bello sacro, coacti sunt religiosi homines alio sedes laresque transferre Valentiam versus Delphinatum, ubi cœnobium majus beati Rufi nomine erigitur.” Hancque translationem factam fuisse tantum anno MCCX scribunt Sammarthani, alii altius eam referunt; sed nihil ad nos. Ergo corrigenda sunt, quæ apud Surium & alios lectitantur de eodem monasterio juxta Valentiam constituto, quod adhuc stabat juxta Avenionem tempore instituti Ordinis Cartusiensis. Apud Sammarthanos loco citato extant literæ Urbani Papæ II, datæ anno MLXXXXVI, quibus summus Pontifex confirmat abbatiæ sancti Rufi extra muros Avenionense ecclesias sanctæ Mariæ infra urbem Lugdunensem & sancti Petri secus Diam.
[437] Posset quidem fieri, ambos nostros Stephanos canonicos fuisse præfatæ ecclesiæ sancti Petri Diensis, [Diensi scilicet Burgensique,] sed non constat, an illis temporibus hujusmodi ecclesiæ sive prioratus, quas & cellas vocabant, novitios admitterent ad profitendum, aut canonicos jam professos ex archimonasterio Avenionensi reciperent, ut conjicere erit ex subjecto exemplo. Inter Titulos infra annum obitus sancti Brunonis conscriptos legitur Titulus fratrum sancti Rufi in Costa sancti Andreæ, in finibus Allobrogum juxta Viennam metropolim, in quo Titulo (inter recudendos 14) sic loquuntur canonici ejusdem ecclesiæ: “Nos fratres ex canonicis sancti Rufi commorantes in quadam cellula Sancti Andreæ, quæ vulgo Costa vocatur, pro piissimi anima Brunonis per septem dies continuatos Matutinas & Missas celebrabimus. Et sicuti uni ex nobis pro animæ ejus solatio præbendam dabimus. Et in catalogo Fratrum nostrorum nomen ejus scriptum habebimus.” Cum se dicant “Fratres ex canonicis Sancti Rufi commorantes in quadam cellula sancti Andreæ &c” aperte innuunt, fe fuisse alumnos principalis abbatiæ sancti Rufi. Ex qua etiam nostros Stephanos fuisse, verisimilius est, & recte colligendum videtur, ex verbis Guigonis nostri, quibus dicit, eos, “Favente abbate,” qui non potest esse alius, quam abbas Sancti Rufi Avenionensis, “sese sancto Brunoni conjunxisse.” Præterea cum præfati canonici, cellulæ sancti Andreæ tunc incolæ, tantum beneficium contulerint sancto Brunoni, nomenque ejus catalogo Fratrum suorum adscripserint, non levis est conjectura, eos id beato Viro concessisse, rogantibus duobus Stephanis, suis quondam in primario sancti Rufi monasterio commilitonibus, tunc vero Cartusiensibus monachis. Hactenus Cartusianus noster annalista anonymus, duo hic potissimum evincere contendens, videlicet primarium canonicorum Regularium S. Rufi monasterium Brunonis ætate prope Avenionem situm fuisse, hujusque alumnos exstitisse duos Stephanos, Burgensem & Diensem, Sancti nostri socios.
[438] Ac primum quidem contra Surium, huncque prægressos Puteanum & Blömenvennam, [& de Hugone proferuntur, dubium relinquunt.] qui monasterium illud Valentiæ tunc fuisse adjectum, afficta a sese alteri e Sthephanis oratione indicant, indubitatum efficit; quod vero ad secundum pertinet, verosimile saltem id reddit. Verum cujuscumque demum monasterii alumni exstiterint duo Stephani, canonici equidem Regulares fuerunt, ac proin, quod huc potissimum spectat, indubie non e clero Remensi, ut supra jam monui. Superest, ut de Hugone, qui e sociis, S. Brunonem ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum comitatis, ultimo loco nominatur, qualemcumque notitiam nunc demus. Eum Morotius in Theatro chronologico sacri Ordinis Cartusiensis inter Majoris Cartusiæ Priores loco sexto collocat, sequentique ornat elogio: Hugo sex Brunonis, a mundo recedentis, symmistarum quartus & capellani titulo a reliquis distinctus, quod iis, sacerdotio minime initiatis, a sacris foret, Cartusiam, primo suæ conversionis tempore inchoatam, effæta jam ætate biennio rexit. Eo exacto, successorem enixe deprecatum lætabundus cum excepisset, septennium supervixit, quo toto sese ad æternitatem composuit. Guigo, quintus Cartusiæ Prior, anno 1137 diem extremum clausit; quare, si vera hic memoret Morotius, ad annum usque 1145 vitam Hugo protraxerit, ut verba scriptoris hujus jam nunc recitata consideranti patebit. Utut res hæc habeat, nihil equidem verbis recitatis suppeditat Morotius, unde Hugonem fuisse e clero Remensi, utcumque conficias, ac proin id, utpote quod nec aliunde possit probari, admodum est dubium, etsi interim nihil etiam occurrat, unde Hugonem ex altero potius, quam e Remensi clero fuisse, merito arguas. Dubium itaque, uti ex omnibus in medium modo adductis (neque enim Andreas & Guarinus, utpote laïci, commemorandi hic sunt) manifestum efficitur, est admodum, an ullus e sociis, quos Sanctus, seculo nuntium remittens, Remisque excedens, sibi habuit adjunctos, cleri Remensis exstiterit.
[439] [Nec etsi ex iis Landuinus & Stephanus Burgensis] Nec aliquot ex hisce clericos Remenses fuisse, asseruissent laudati Historiæ litterariæ Franciæ scriptores, si considerassent, Sanctum bis, alio migraturum, urbe Remensi excessisse, primo quidem, quo Manassem archiepiscopum vitaret, anno secundum jam dicta vel 1076 vel sequenti; secundo autem, ut in eremum, postquam pristino statui aut forte etiam meliori, Manasse expulso, Remis restitutus fuisset, anno 1081 aut altero, ut supra jam docui, e binis sequentibus; ac certo quidem priori vice, at non item posteriori, Sanctum ex ante dictis ac maxime e Guiberti abbatis Novigentini testimonio clericos aliquot Remenses socios sibi habuisse adjunctos. Porro Guigonis verba, num. 422 huc transcripta, ulteriori adhuc commentatione indigent. Cum enim iis dicatur Hugo, e sociis S. Brunonis unus, capellanus appellatus fuisse, eo quod solus ex eis sacerdotis fungeretur officio, quæri hic jam potest; primo quidem an Sanctus reliquique ejus tres clerici socii, ambo scilicet Stephani & Landuinus sacerdotio umquam fuerint initiati, secundo autem an Sanctus jam tum, cum ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum accessit, ad dignitatem illam non fuerit evectus. Et Landuinum quidem alterumque e duobus Stephanis, Burgensem nempe, etsi tunc, cum Gratianopolim cum Brunone venerunt, sacerdotes nondum fuerint, postea tamen ad dignitatem hanc fuisse promotos, Cartusianus noster annalista anonymus sat apte probare videtur. Verba ejus proinde eo facientia huc transcribo.
[440] [sacerdotes aliquando exstiterint,] Postea, inquit, ad sacerdotii dignitatem fuisse evectes Landuinum & Stephanum Burgensem, extra omne dubium esse debet, quia nempe, ut subdit, alioquin non potuissent regimen animarum habere in Ordine, sicut habuerunt Landuinus in Majori Cartusia, cui præfuit post sanctum Brunonem; Stephanus vero Burgensis in domo Majorevi, cujus protoprior a Guigone institutus fuit. Nec opponi possunt exempla quorumdam abbatum, qui monasteria gubernarunt, etiamsi numquam fuissent sacerdotes. Eo enim tempore, quo Cartusiensis Ordo cœpit, sancitum erat, ut nullus fieret abbas, nisi etiam fieret sacerdos juxta decretum in synodo Romana sub Eugenio II, quod expresse habet, ut abbates sacerdotalem quoque honorem sint adepti; & renovatum fuit sub Hugone & Roberto Francorum regibus, ut videre est inter canones Abonis abbatis Floriacensis capite nono decimo: “Abbates, qui presbyteri non sunt, presbyteri fiant aut prælationes amittant,” prout decreverat concilium Pictaviense, anno MLXXVIII celebratum ab Hugone Diensi legato Apostolico; quod postea insertum fuit Decretalibus. Juxta hæc decreta sanctus Bruno sequaces suos erudiens præcepit, ne ullus in Priorem eligeretur, nisi posset ad sacerdotium promoveri. Unde Guigo Consuetudines Ordinis, sicut eas sanctus Bruno diu ante eum viva voce & exemplo instituerat, describens declarat, quod mortuo Priore, conventuales “Majorum meliorumque consilio ex seipsis unum eligant,” aut sacerdotem aut ad sacerdotium promovendum, qui in festis solemnioribus, “& cum frater aliquis professionem facturus est, Missam cantat Majorem.”
[441] Hæc ille, e quibus sane, Landuinum & Stephanum Burgensem sacerdotio fuisse aliquando initiatos, [idemque etiam de Brunone dicendum videatur,] indubitatum apparet. Quod modo ad Stephanum Diensem & ipsummet S. Brunonem pertinet, fueritne Stephanus ille umquam sacerdos, admodum est dubium, nec quidquam, quo id tolli queat, occurrit; Brunonem autem, si non tunc, cum ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum accessit, postea equidem sacerdotem fuisse, suadet mihi vel solus collatus ab eo, servatis omnibus Ecclesiæ cæremoniis, comitis Rogerii filio Baptismus, ut postea videbimus. Adhæc, sacerdotem sese fuisse, ipsemet Sanctus noster suo in Epistolæ 1 ad Corinthios cap. 10 Commentario utcumque indicare videtur. Ibi enim sic scribit: Fugiendum vobis est a cultura idolorum, quia calix, id est Sanguis Christi, calix, dico, benedictionis, per quem benedictiones gratiarum accipimus, quia per sanguinem Christi, si digne sumimus, & a prioribus peccatis liberamur, & contra venientia confortamur: cui calici nos benedicimus, laudantes eum, quod numquam hujusmodi calix fuerit, qui & a peccatis liberaret, & ne ultra peccaremus, confortaret. Vel calix benedictionis, id est, quem ipse Deus benedicit & consecrat; & cui nos benedicimus per officium nostrum; Deus enim hoc efficit per sacerdotem ministrum. Per hæc verba Bruno eo modo hic loquitur quo, si sacerdos non exstitisset, locuturus fuisse non videtur ac proin sacerdotem se, uti apparet, utcumque indicat.
[442] Verum an jam tum, cum ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum accessit, [fuisse tamen hunc jam tum, cum Gratianopolim accessit,] ad dignitatem illam erat evectus? Adest, inquit loco supra cit. de S. Brunone, ad Hugonem Gratianopolim accedente Guigo, magister Bruno… Habebat autem socios magistrum Landuinum… Duos Stephanos, Burgensem & Diensem… Hugonem etiam, quem cognominabant Capellanum, eo quod solus ex eis sacerdotis fungeretur officio. Quibus e verbis, utpote quibus eo ipso loco, quo tam de Brunone, quam de ejus sociis sermo fit, solus Hugo sacerdotis officio functus fuisse asseritur, concludendum apparet, Sanctum nostrum, cum ad Hugonem accessit, sacerdotio initiatum nondum fuisse. Attamen, inquiunt nonnulli, hosque inter Cartusianus noster annalista anonymus supra sæpissime laudatus, recitata Guigonis verba, quibus solus Hugo sacerdos fuisse affirmatur, non de ipso S. Brunone, sed de ejus dumtaxat sociis videntur intelligenda. Cum enim, aiunt, sociorum clericorum, quos Sanctus secum habebat, recensitis nominibus, Guigo statim de Hugone subjungat, Quem cognominabant capellanum, eo quod solus ex eis sacerdotis fungeretur officio, videntur duo hæc verba Ex eis ad solos clericos Sancti socios, non autem etiam ad Brunonem, referenda. Ita illi; verum nescio, an futurum sit, ut hæc verborum Guigonis interpretatio sat accurata & ad auctoris mentem accommodata appareat. Sane hæc verba Quem cognominabant capellanum tam de S. Brunone, qui Hugonem Capellanum appellarit, quam de Sancti sociis, Landuino & duobus Stephanis, intelligenda videntur, ac proin non video, cur & hæc duo alia Ex eis æque ad Brunonem, quam ad ejus socios referenda non sint.
[443] [sacerdotio initiatum, haud certum apparet.] Accedit, integrum verborum Guigonis textum, in sensu magis obvio & naturali, quem hic scriptor indubie secutus fuerit, acceptum, videri exigere, ut Guigo intelligatur de sacerdotio, quo tum gavisus fuerit solus Hugo, Sanctusque ac reliqui ejus socii caruerint, ut proinde, si verba Guigonis eo modo, quo verosimilius debent, intelligantur, Sanctus noster, cum ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum accessit, sacerdotio initiatus nondum fuisse videatur, nisi forte, quod tamen etiam adstruere vix ausim, a Guigone solum Hugonem sacerdotis functum officio asseverare velis, non quod solus sacerdos esset, sed quod solus munia, sacerdoti convenientia, obiret, ipsomet Brunone reliquisque ejus sociis præ humilitate aliave ex causa ab iis abstinentibus. Ast, inquies, Sanctus in pluribus titulis funebribus Ecclesiæ murus, ecclesiarum lux, metropolis Remensis columna, etiam ante suum in eremum Cartusiæ secessum, exstitisse, aut diserte asseritur, aut certe non obscure innuitur. Fateor sic habet: Verum quid ni titulis hujusmodi condecorari potuerit, quod plane insigni esset tum doctrina, qua Remensis aliarumque ecclesiarum alumnos, Remos ad Sanctum audiendunt magno concursu confluentes, erudiisset, tum etiam virtute, qua diu ecclesiam Remensem adversus impios Manassis, Simoniaci antistitis, conatus fuisset tutatus? Nequit itaque etiam ex honorum titulis, quibus Sanctus sive in versibus illis funebribus, sive alibi afficitur, quidquam roboris accedere ad opinionem, quæ fuisse illum jam tum, cum ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum accessit, sacerdotio initiatum, statuit, ac proin revera illum tum sacerdotem nondum fuisse, longe mihi, omnibus consideratis, verosimilius apparet. Rerum ad Sanctum spectantium seriem modo prosequamur.
§ XXVI. Sanctus Cartusiæ eremum ingreditur: quandonam id acciderit.
[Sanctus, comite S. Hugone, in Cartusiæ eremum, cujus quæpiam hic,] Cum Hugo Gratianopolitanus episcopus, S. Brunonem sexque ejus socios supra nominatos, quos per stellas septem, sibi in somno divinitus ostensas, designatos fuisse nullus dubitabat, Cartusiæ eremum seu montem esse illis a Deo destinatum eremiticæ vitæ ducendæ domicilioque constituendo locum, narrata, qua Deum sibi in eremo illa habitaculum ædificantem conspexerat, visione edocuisset, verbisque etiam, ut apparet, quo locum illum sibi inhabitandum deligerent, fuisset adhortatus, omnes illi & divinæ voluntati obsequi & in horridam solitudinem secedere paratissimos sese exhibuerunt. Nec multum temporis fatigatis e via corporibus in episcopali palatio, curante benignissime Hugone, reficiendis impenderant, cum itineri sese Cartusiam versus commisere, ipsummet S. Hugonem episcopum socium ac comitem sibi habentes adjunctum. Ipso namque (Hugone scilicet Gratianopolitano episcopo) consulente & juvante ac comitante Cartusiæ solitudinem intraverunt atque extruxerunt, inquit de S. Brunone ejusque sociis in sancti illius antistitis Vita loco supra cit. Guigo. Dubitandum non apparet, quin sanctissimus hic præsul necessaria tum itineri isti, tum qualibuscumque seu domibus seu cellulis & sibi & Brunoni ejusque sociis in Cartusiæ eremo exstruendis necessaria parari, eoque deferri curarit. Atque id reipsa etiam factum, Zacharias Benedictus in metrica Sancti nostri Vita, iis ante, quæ pridie Sancti nostri ejusque sociorum in eremum secessus hos inter & S. Hugonem gesta adstruit, narratis, non obscure indicat, quapiam etiam Cartusiæ solitudinis descriptione adjecta. Versus, quibus id exsequitur, huc transcribo.
[445]
Summis quumque jugis afferret Juppiter æthram, [tum ex Zacharia Benedicto,]
Atque diurna novo sole intervalla redirent,
Mandat equos præsul, pulmentaque multa parari
Atque legi varios fabrili ex arte magistros.
Omnia sunt præsto, cursant per tecta magistri.
Cæmenta & lateres ac ligna feruntur onusta,
Hinnitus jumenta gravi sub pondere mittunt.
Jam montana petunt omnes; in culmen apricum
Orbita difficilis fert, imæ concava vallis
Ora patent, jamque incessu speculantur ab alto
Planitiem terræ, turresque ac oppida circum.
Quadrupedando super tumulos hiat agmen equorum.
Stapegeri sudant, certatimque ire laborant.
Ad supremum igitur tandem venere cacumen,
Hernica saxa vident, horrentesque undique rupes.
Non arbusta illic seu ligna ferentia fructus.
Vix ibi sunt herbæ virides humilesque genestæ,
Et larices abiesque & tensæ in sidera pinus.
Blömenvenna, etsi de iis, quæ hic de paratis jussu episcopi itineri sedique in Cartusia figendæ necessariis memorat Benedictus, nullo plane verbo mentionem faciat, Hugonem tamen antistitem Brunoni ejusque sociis, qualis esset Cartusiæ solitudo, cum adituri hanc jam forent, ita exponentem inducit: Locus… vobis a Deo designatus est eremus quædam in montibus altissimis, appellaturque Cartusia. Ampla quidem sed penitus inhabitata, * solis feris pervia, hominibus vero & ceteris domesticis animantibus propter loci asperitatem pene ignota.
[446] Altis & tamquam excisis hinc inde rupibus & scopulis circumvallata, [um ex Blömenvenna generalis notitia,] infructuosis arboribus consita, supra modum frigida & per majorem partem temporis nivibus operta; adeo etiam prærupta, sterilis & infructuosa, ut nihil in ea aut seri valeat aut meti, ad quam etiam est ascensus gravis & laboriosus; ingressus vero difficilis & periculosus, utpote inter duas miræ altitudinis rupes, quæ, velut rectæ lineæ sursum se erigentes, in culmen tandem coeunt, ita ut introeuntibus hororri sint & terrori. In medio vero ejus est parvus fluvius, qui Gnerus mortuus, quasi quædam imago mortis, dicitur, ex circumstantibus undique montibus collectus, cum strepitu maximo torrentium aut inundantium aquarum more fluens, &, ut paucis agam, tanta est loci illius asperitas, tantus horror, ut carcer potius aut purgatorii locus, quam humanæ vitæ habitaculum dici possit. Hactenus Blömenvenna, sua hæc fere omnia, ut non raro alibi, e Puteano mutuatus. Atque ita quidem tum e Benedicto, tum e Blömenvenna, &, si velis, etiam e Puteano generalem quampiam modo habes, studiose lector, eremi Cartusiæ seu notitiam seu descriptionem; distinctam longe magis atque ad præcipuas ejus partes extensam suppeditat Innocentius le Masson supra adhuc plus semel laudatus lib. 1, cap. 2 Operis, quod Ordinis Cartusiensis Annales inscripsit, annoque 1687 typis Correrianis vulgavit. Lubet & hanc, quod Massonum ex dictis, in ipsa Cartusia pluribus annis commoratum, eorumque proinde, quæ de illa scribit, apprime gnarum, auctorem habeat, nec dictum ejusdem Massoni Opus omnium passim manibus teratur, huc transcribere, ut sic qualis illa, quæ milliaribus circiter decem seu tribus leucis Septemtrionem versus Gratianopoli abest, atque a Sancto nostro inhabitata primum fuit, celeberrima eremus sit, unusquisque habeat in promptu. His itaque descriptio illa verbis concipitur: Eremus hæc nostra tunc temporis (cum in illam Sanctus sese abdidit) longe asperior, quam nunc visitur, apparebat; erat enim omnino inculta accessusque ejus plane difficilis.
[447] [ampliorque longe e Massono dissusis, quæ] Silvæ omnia fere occupabant, quæ postea in plerisque locis eradicatæ, in prata satis amœna conversæ fuerunt. Hujus eremi figura est veluti oblongi ampitheatri, excelsis rupibus undique cincti; cujus arena a parte meridionali longe depressior est, & in modum monticulorum sensim se invicem superantium assurgit, donec in loco, ubi est situm sacellum divi Brunonis, alti montis adinstar erecta sit, qui statim præruptis fere rupibus clauditur. In ejus declivi constructa nunc est domus Cartusiæ, ab illo sacello distans eo spatio, ad quod pedibus conficiendum opus est sesquiquadrante horæ. In declivi ergo & submissiori parte arenæ nostri ab ipsa natura formati amphitheatri, quæ pars aspicit Meridiem, præterfluit torrens, fontibus e variis deserti locis circumquaque scaturientibus & illic confluentibus primo compositus; deinde ab aquis pluviarum & nivium liquescentium ex rupibus altissimis defluentibus tumefactus, amnes mediocres communiter æmulatur. Sed quando abundantia pluviarum est, magnis tunc adæquatur fluviis. Optimos etiam fert pisces, qui truttæ saxatiles dicuntur. In superiori vero parte, quæ Septentionalis est, cingitur illa rupe, quæ le Col vocatur, in cujus vertice situm est amplum & amœnum pratum, quod rupi illi impositum est diadematis adinstar. A dextris habet rupem, quæ vocatur Bovinant, & a sinistris aliam, in cujus apice (nam rupes istæ quasi per gradus se invicem superantes in sublime eriguntur) altissima illa rupes, quæ Alienard dicitur, sita est.
[448] A parte Orientali assurgunt & se invicem [recitantur, verbis] quasi manu tenent altissimæ rupes, inter quas primas obtinet illa, quæ dicitur Le grand son, quod Latine sonat magnam summitatem, quia omnium rupium censetur altissima; & sic in modum murorum se protendunt rupes illæ, donec ad locum, ubi nunc est pons Cartusiæ, per præruptum præcipitium deficientes, ingressum ad eremum aperiant triginta aut quadraginta pedes tantummodo latum. Nam statim alia prærupta rupes ex alia parte torrentis assurgit, ita ut duæ istæ rupes se erigere videantur, ut in alteriori parte viciniores effectæ, quasi in mutuos ruant amplexus, quod certe mirum naturæ artificium est. Inter utramque rupem præterfluit torrens, ibique stat pons ille, per quem datur accessus ex parte urbis Gratianopolitanæ ad eremum & domum Cartusiæ. Ibidem etiam domunculam sanctus antistes Hugo construi curavit, ut custos in ea habitaret, qui aditum ingredi volentibus concederet, vel negaret. Media circiter via inter pontem illum & domum Cartusiæ sita est domus Correriæ, quæ in Consuetudinibus R. Patris Guigonis Domus inferior dicitur, ubi procurator & conversi ad rem familiarem agendam morabantur; & inter pontem illum & sacellum S. Brunonis, in quo loco primo constructa fuit domus Cartusiæ, iter unius horæ intercedit; unde conjici potest, quanta sit longitudo arenæ amphitheatri nostri a parte Meridionali ad Septentrionalem. Ultra torrentem videtur amœnissimum pratum, vocatum Valombrey, quod cingitur rupibus sensim se invicem superantibus & tandem in sublime caput quasi certatim attollentibus; quas omnes superat illa, quæ vocatur Charmanson, in cujus capite latissimum pratum cernitur, quod vix ab intuentibus rupem istam e domo Cartusiæ credi posset, cum ad modum dentium alicujus scopuli summitas ejus terminari videatur.
[449] Sed maxima pars illorum, quæ ultra torrentem sita sunt, [descriptio hic exhibetur, secedit.] primis patribus non fuerat donata & termini illorum torrente claudebantur; quæ tamen pars postea a piis secularibus fuit domo Cartusiæ dono data, ut suis locis in secundo volumine latius explicabitur. Ex illa parte Meridionali ad Occidentalem pergentibus statim occurrunt rupes altissimæ a se invicem separatæ, inter quas fluit torrens versus urbiculam Sancti Laurentii de ponte. In cujus torrentis ripa magno labore sive evulsis sive sectis aut pulvere tormentario excussis saxis aperta est via, qua ex parte sancti Laurentii ad Cartusiam pervenitur. Exinde oculis se objicit rupes illa, in cujus cacumine sita est grangia, Chartrousette vocata; ubi rem agrariam & pecorum nutrimenta primos Patres locasse credimus; ibi enim sunt prata & pascua amplissima, & agri quidam, qui sulcantur. Pergunt sic murorum adinstar rupium invicem se tangentium situs, donec perveniant ad eam, cui supereminere diximus altissimam rupem de Alienard & amphitheatri nostri circulum claudant. Illud autem quasi medium secat interluens amniculus, qui a fonte sancti Brunonis ortum accipiens & aquas vicinarum rupium etiam recipiens, a parte Septentrionali usque ad Meridionalem deducit, donec in torrentem mergatur. Porro in nostro amphitheatro a natura, ut diximus, oblonge formato, tres distincti gradus elevationis intuentibus apparent, in quorum inferiori sunt prata virentia, in secundo silvæ annosis arboribus refertæ; quæ silvæ in modum amplissimæ fasciæ locum cingunt. Tertio denique visuntur rupes, quæ per inæquales summitates stridoris dentium ab invicem paululum distinctorum speciem gerunt. Hæc est eremus, in quam Sanctus, cum plane adhuc esset inculta, sese una cum sex sociis suis, Landuino, duobus Stephanis, Burgensi ac Diensi, Hugone, Andrea & Guarino, sese recepit, comitante eos Hugone Gratianopolitano episcopo, necessariaque tum victui, ut apparet, tum habitaculis, in quibus commorari possent, ædificandis suppeditante.
[450] [Id anno 1086 factum statuit Baronius,] Ac statim quidem illos, atque eremum ingressi essent, operi manum admovisse, indubitatum apparet. Verum hac de re infra tractabo; nunc in tempus, quo Sanctus ejusque socii ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accesserint, Cartusiæ eremum, sancto hoc antistite comitante, ingressi primum sint, monasterioque ibidem exstruendo manum admovere inceperint, unice inquirendum. Alii id anno 1084 factum statuunt, alii contra pro anno 1085 aut etiam pro anno 1086 decertant. Ac Baronius quidem Sancti nostri sociorumque ejus ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accessum, eorumdemque, duce Hugone, haud dudum post secutum in Cartusiam ingressum cum anno 1086 in Annalibus Ecclesiasticis ad hunc ipsum annum componit, ita ibidem scribens: Cum superius dictum sit ex sancti Hugonis (Gratianopolitani episcopi nimirum) Vitæ Actis, ipsum anno millesimo octogesimo creatum fuisse episcopum Gratianopolitanum, post duos vero annos adiisse Cluniacenses, ibique moratum annum unum, inde ad episcopatum reversum in eo transegisse tres annos, planum invenies, sexto anno a sua ordinatione cum sociis, hoc nempe anno, petiisse Cartusiam. Hanc igitur, quam assignat, S. Hugonis sanctique Brunonis ac sociorum ejus in eremum secessus epocham eruditissimus Annalium Ecclesiasticorum parens e S. Hugonis, episcopi Gratianopolitani, Actis seu potius ex Guigone, quinto Cartusiæ Priore, qui horum auctor est, collegit; quare cum hic scriptor tam S. Hugoni, quam S. Brunoni æqualis fuerit, rerumque tam ad hunc quam ad illum spectantium apprime gnarus, nec aliquo ex capite fidei queat esse suspectæ aut infirmæ, fieri sane vix poterit, quin Baronio assentiendum sit, si modo hic Guigonem rite interpretatus sit, quod propterea nunc examinandum.
[451] [Guigonis verba, e quibus ita hic scriptor existimarit,] Columbius, in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 102 & seq., sententias duas diversas, Cartusianorum antiquorum unam, Baronii alteram, de anno, quo S. Bruno ad S. Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accesserit seque in Cartusiæ eremum receperit, circumferri præfatus, posteriorem quidem, quæ ex S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, Actis, per Guigonem scriptis, pro anno 1086 stat, falsam; priorem vero, quæ pro anno 1084 militat, veram asseverat, ac deinde subjungit: Ut hæc aperta sint, age, componamus utramque (sententiam scilicet de anno secessus S. Brunonis in Cartusiam) cum verbis Guigonis. Ita loquitur “Hugo (Gratianopolitanus episcopus) duobus post consecrationem” (Hæc Romæ anno, uti infra docebo, 1080 facta fuerat) “expletis annis, contemptis omnibus, Casæ-Dei Ordinis Cluniacensis factus est monachus, ibi novitius annum vixit. Post hoc ”seu post hunc novitiatus annum atque adeo tertium a consecratione Romana, “Cogente Gregorio septimo, e monasterio, quo fervens intraverat, ferventior est reversus; pro claustro circumspectionem habens pervigilem … pro abbate justitiam … pro congregatione aut religiosos, quibus carere numquam voluit, socios, aut universalem Ecclesiam… In his agebat,” seu ita claustrum, abbatem, congregationem habere sibi videbatur, “& ecce, tribus necdum in episcopatu post monasterii reditum completis annis, adest magister Bruno.” Hactenus Guigo. Baronius sic interpretatur ejus verba, ut Hugo primum annos duos solidos post consecrationem Romanam exegerit, & in Casæ-Dei monasterio tertium; deinde e Casa-Dei Gratianopolim reversus, alios fere tres in episcopatu posuerit ante adventum Brunonis. Vult igitur, Brunonem ad eum venisse, cum non longe erat a fine anni sexti episcopatus. Neque immerito ita sentit, Guigonisque voces interpretatur. Omnino enim, si tres “in episcopatu” anni, qui “necdum completi” feruntur, censeantur fluxisse post reditum e monasterio Casæ-Dei, quem tres anni “post consecrationem” Romanam præcesserant, ut prima specie videtur postulare Guigonis oratio, sex Hugo circiter, non pauciores a consecratione usque ad Brunonis adventum duxisse annos existimandus est.
[452] Hæc laudatus scriptor, a Baronio & recitata a se Guigonis verba, [nec modo,] spectato, quem prima fronte offerunt, sensu, recte exponi, & ex iis, S. Brunonis in Cartusiæ eremum secessum cum anno 1086 non immerito componi, affirmans. Verum cum nihilominus Cartusianorum antiquorum, qui anno 1084 hunc eventum innexuere, opinioni adhærendum censeat, verba illa alio modo, quam quo prima specie accipienda videantur, reque ipsa a Baronio fuerint accepta, interpretanda contendit. Verum, subdit mox verbis proxime huc transcriptis, nihil cogit ita, ut scilicet Baronium fecisse præmisit, Guigonem interpretari, & quod dicitur “post monasterii reditum,” sic possumus exponere, ut sit idem atque “secundum monasterii reditum,” seu statim, neque multo post monasterii reditum, & loco non suo positum fuerit ante voces “completis annis.” Igitur erit hæc sententia; “Ecce tribus necdum in episcopatu completis annis, adest modico post monasterii reditum tempore magister Bruno.” Sed, vide, qui necdum completi feruntur, annos esse in episcopatu post consecrationem & Roma reditum positos, inque cura episcopali collocatos. Nam si ab Hugonis consecratione Romana censeas annos, jam tres expleti erant, & quartus fluebat, cum Bruno ad ipsum venit, scilicet, ut dixerat Guigo, “Duobus post consecrationem expletis annis,” Hugo fuit in monasterio Casæ-Dei novitius per annum unum. Talis est, quam recitatis a se Guigonis verbis Columbius affingit, interpretatio; verum violenta omnino est atque coacta.
[453] Præterquam enim quod hæc verba Post monasterii reditum a Guigone, [hic proposito,] qui tamen ataxiæ in scribendo temere insimulandus non est, loco non suo posita esse, adstruat, a Columbio, ut, quæ supra recitavit, Guigonis verba, stante etiam, quæ S. Brunonis in Cartusiam secessum anno 1084 affigit, opinione, vera esse intelligantur, studiose nimium videtur quæsita, estque, ut reliquos, quibus laborat, defectus omittam, a quacumque usitata annos, quos episcopi in episcopatu exegerint, computandi ratione prorsus aliena. Id sic ostendo: Sanctum nostrum ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum, cum hic tres necdum annos in episcopatu implevisset, venisse, Guigo, ut Columbius vult, verbis supra recitatis tradit; quæ ita idem Columbius interpretari debet, ut per annos illos tres in episcopatu necdum impletos intelligantur anni, a sancto illo antistite, cum anno 1080 ineunte Romæ episcopus consecratus fuisset, Gratianopoli ab eodem anno 1080 ultra mensem Junium jam provecto usque ad anni 1084 Junium, quo ad eum S. Bruno ex dicendis venit, in episcopali cura exacti; cum autem a priori e duobus hisce chronicis terminis usque ad posteriorem anni necdum impleti, non tantum tres, sed quatuor excurrerint, ex hisce annum unum, quem Hugo interea in Casæ-Dei monasterio, in Arvernia sito, novitius absque cura episcopali exegit, subducat, necesse est, ut ita tres illos annos in episcopatu, seu, ut exponit, episcopali cura necdum impletos, post quos ad sanctum illum præsulem Bruno venerit, obtineat.
[454] [apposite Columbius,] Verum, etsi quidem anni, quos episcopi in episcopatu exegerint, non solum a tempore, quo vel electi vel consecrati fuerunt, sed etiam ab eo, quo jam consecrati episcopatus possessionem adierunt, computari subinde soleant, nuspiam tamen id ita factum invenio, ut anni, quibus episcopi, a grege suo absentes, curam ejusdem haud gessere, ex annis, in episcopatu exactis, quo accuratus horum numerus habeatur, subducantur; quod cum ex dictis in interpretatione, Guigonis verbis a Columbio afficta, fieri debeat, apta sane hæc haud apparet. Nec ad eam, quantum opinor, quo opinionem, Sancti nostri in Cartusiam recessum anno 1084 illigantem tueretur, recursurus fuisset ipsemet Columbius, si omnia & singula verba, quibus tempus, a S. Hugone post episcopalem ordinationem, antequam Casæ-Dei monasterium peteret, exactum, a Guigone tum apud Surium, tum apud nos tom. 1 Aprilis pag. 40 definitur, præ oculis habuisset. Etenim is S. Hugonis biographus ibidem non dicit, Hugo duobus, sed Hugo NECDUM duobus post consecrationem expletis annis … Casæ-Dei Ordinis Cluniacensis factus est monachus, ut vel Columbius e Guigonis textu, quem supra transcribit, voculam necdum per errorem omiserit, vel textum, e quo hæc ab altero fuisset erasa, sibi prælucentem habuerit, hincque sit factum, ut, quo Sanctum anno 1084 in Cartusiæ eremum secessisse tueretur, sinistre interpretari coactus fuerit Guigonis verba, quæ alias aptissime ad Guigonis mentem ita possunt exponi, ut & Guigo vera scripsisse intelligatur, & opinioni, quæ S. Brunonis in Cartusiæ eremum secessum anno 1084 innectit, minime officiatur, uti ostendam, dum Pagium in Criticis tantisper convenero.
[455] [nec verbis, quæ hic recitantur,] Hic scriptor, qui contra Baronium Brunonis in eremum secessum seu Ordinis Cartusiensis fundationem anno 1084 pariter illigat, ad annum 1086 num. 7 sic scribit: Baronius ideo sanctissimi Ordinis (Cartusiensis nimirum) fundationem in hunc annum distulit, quia Guigo, scriptor Actorum Vitæ S. Hugonis, cui necessitudine conjunctissimus fuit, ita loquitor: “Hugo duobus post consecrationem expletis annis, contemptis omnibus, Casæ-Dei Ordinis Cluniacensis factus est monachus. Ibi novitius annum vixit. Post hoc” (seu post hunc novitiatus annum, atque adeo tertium a sua ordinatione) “cogente Gregorio septimo, e monasterio, quo fervens intraverat, ferventior est reversus… Et ecce tribus necdum in episcopatu post monasterii reditum completis annis, adest magister Bruno.” Quæ verba Baronius sic interpretatur, ut Hugo primum annos duos solidos post consecrationem Romæ, ubi ea facta, exegerit, & in Casæ-Dei monasterio tertium; deinde a Casa-Dei Gratianopolim reversus, alios fere tres in episcopatu posuerit ante adventum Brunonis, & sexto anno a sua ordinatione, currenti nempe, cum sociis Cartusiam petierit. Ita quidem prima fronte locus ille explicandus videtur, sed charta fundationis Cartusiæ, quam Baronius non viderat, huic interpretationi adversatur, demonstratque ita intelligendum, ut “Bruno post monasterii reditum,” id est, statim vel paulo post ad Hugonem venerit, qui eo tempore necdum tres in episcopatu compleverat annos. Nec refert, quod Guigo dicat, Hugonem “duobus post consecrationem expletis annis” monachum induisse. Nam in Dissertatione Hypathica, quemadmodum & in hac Critica variis passim testimoniis ostendi, scriptores his loquendi formulis “tribus annis elapsis” vel “triennio transacto” similibusve sæpe intelligere annos tres utrimque incompletos, & biennium sumere pro unico anno, si res nempe in fine unius incepta & initio sequentis absoluta fuerit.
[456] Ita hactenus Pagius, qui, quamquam pleraque sua e Columbio, [sat felici successu] uti hujus illiusque verba conferenti patescet, mutuatus hic sit, ab eo tamen nominando abstinendum duxit. Feceritne id pro more suo, quo auctores fere dumtaxat, dum eos refutat, nominare solet, an quod aliquantulum etiam a Columbio dissentiat, compertum haud habeo. Verum utut sit, re equidem vera a Columbio nonnihil discrepat. Etsi enim Guigonem tempus, quo Sanctus noster ad S. Hugonem Gratianopolitanum episcopum accesserit atque in Cartusiam sese receperit, iisdem plane verbis, quibus supra Columbius, definientem inducat, non tamen, quo id non serius quam anno a consecratione episcopali Hugonis quarto factum probet, sequentia hæc Guigonis verba, Et ecce, tribus necdum in episcopatu post monasterii reditum completis annis, adest magister Bruno, de annis tribus, ab Hugone in episcopali cura, cum ad eum S. Bruno accessit, nondum exactis cum Columbio interpretatur; Verum hæc alia Guigonis verba, (Hugo duobus post consecrationem (episcopalem scilicet, Romæ anno 1080 acceptam) expletis annis, contemptis omnibus, Casæ-Dei Ordinis Cluniacensis factus est monachus, ita exponi posse putat, ut significent, Hugonem, parte anni 1080, quo consecratus fuit episcopus, alteraque anni sequentis post consecrationem illam elapsa, seu anno dumtaxat post hanc uno factum esse in Casæ-Dei monasterio monachum. Hæc ei sedet opinio, quod, quemadmodum ait, non raro fiat, ut scriptores per biennium expletum, aut etiam per duos annos transactos similesve locutiones annum dumtaxat significent, qui initium & finem cum duobus diversis Christi annis habet conjunctum.
[457] Verum, etsi id Pagio tantisper dederimus, locum tamen habere non potest, [Pagius interpretatur.] quando ductores ipsimet suo scribendi modo indicant, accipiantne pro completis, an pro incompletis annos aliaque temporis spatia seu intervalla, de quibus sermonem instituunt. Id autem in textu, voces hasce duobus expletis annis complectente, Guigo facere, si eum Columbius & Pagius recte recenserent, esset existimandus, ac proin dictas voces pro duobus Christi annis incompletis seu pro anno uno integro, qui initium & finem cum duobus diversis Christi annis habeat conjunctum, non accipere. Etenim in eodem illo apud Columbium & Pagium textu agens de annis tribus, quos S. Hugo, antequam ad eum Sanctus noster accederet, in episcopatu post monasterii reditum exegerit, fuisse illos incompletos, adjecta vocula necdum significat, Ecce, inquit, tribus NECDUM in episcopatu post monasterii reditum completis annis, adest magister Bruno. Quam ob rem si in eodem textu per hasce voces duobus expletis annis, post quos, a consecratione Romana elapsos, Hugonem Casæ-Dei monachum factum scribit, annos dumtaxat incompletos seu annum unum aut paulo amplius temporis spatium, initium & finem cum duobus diversis Christi annis habens conjunctum, significare voluisset, id pariter haud dubie vocula necdum aut simili adjecta indicasset; quod cum in textu illo apud Columbium & Pagium non faciat, perperam binos dictos annos de annis incompletis seu de anno, qui initium & finem cum duobus diversis Christi annis, id est, cum anno 1080 & sequenti habuerit conjunctum, Pagius interpretatur. Quod si interim res secus haberet, ac proin, admisso etiam pro genuino, prout a Columbio & Pagio recensetur, Guigonis textu, Hugonem anno 1081 Casæ-Dei monasterium petiisse, posset admitti, textus ille, etiam sic acceptus, cum opinione, quæ Sancti nostri in Cartusiæ eremum secessum anno Christi 1084 innectit, apprime congrueret. Res ex jam nunc de textu genuino, quo, quandonam S. Bruno ad S. Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accesserit, Guigo exponit, dicendis patescet.
[458] [genuina Guigonis verba:] Textus ille apud nos tom. 1 Aprilis pag. 40 ita habet: Hugo … necdum duobus post consecrationem expletis annis, contemptis omnibus, Casæ-Dei Ordinis Cluniacensis factus est monachus; ubi … novitius … annum fecit … Post hoc, cogente … Gregorio septimo, ad episcopatum e monasterio, quo fervens intraverat, ferventior est reversus … & ecce, tribus necdum in episcopatu post monasterii reditum completis annis, adest magister Bruno. Cum tam anni duo, quos S. Hugo, antequam in Casæ-Dei monasterio monachum indueret, ab accepta consecratione episcopali exegit, quam anni tres, quos idem Sanctus antistes, e Casæ-Dei monasterio jam reversus, in episcopatu ante S. Brunonis adventum vixit, pro annis incompletis, seu priores quidem non pro integro biennio, posteriores vero non pro integro triennio accipiantur, totus Guigonis textus cum opinione, quæ Sancti nostri ad Hugonem accessum anno 1084 illigat, nullo potest negotio conciliari; imo vero etiam potest exponi, qui S. Hugo, cum e Casæ-Dei monasterio rediisset, tres in episcopatu annos necdum completos, seu duos amplius annos ante S. Brunonis ad Hugonem adventum exegerit, hicque nihilominus anno 1084 contigerit. Ut rem ordinate dilucideque exponam, dispiciendum primum est, quandonam S. Hugo Romæ fuerit consecratus episcopus. Guigo apud nos tom. 1 Aprilis in S. Hugonis Gratianopolitani episcopi Vita pag. 37, num. 5 sic scribit: Aliquanto dehinc exacto temporis spatio, idem legatus apud Avenionem non ignobilem Provinciæ civitatem grande celebravit concilium, in quo multa ad Dei honorem & Ecclesiæ utilitatem præconio digna patravit.
[459] Ad hoc concilium episcopo carentes & episcopum quærentes Gratianopolitani venere canonici, [Avenionense concilium,] compertoque, præfatum juvenem conventui præesse præsenti, petierunt suppliciter, suffragante concilio, ab ejus venerabili patrono, cui gratæ officium societatis exhibebat, ut hunc sibi sine dilatione daret episcopum. Quibus ille protinus gratulabundus assensit, tum dilecti comitis gaudens honoribus, tum Ecclesiæ favens profectibus, cujus etiam sacris officiis futurum non dubitabat opportunum. Ita ille, nonnullis deinde interpositis, etiam docens, S. Hugonem Gratianopolitanum episcopum, absoluto Avenionensi concilio, cum Hugone Diensi, Sedis Apostolicæ legato, Romam, ut ibidem a summo Pontifice consecraretur episcopus, esse profectum. Idem etiam memoriæ prodit apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. Hugo Flaviniacensis, de Hugone Diensi, Sedis Apostolicæ legato, sic scribens: Celebravit & septimum apud Avenionem concilium, in quo depositus est Achardus Arelatensis invasor, & electus est Gibilinus in Arelatensem archiepiscopum… Hugo in Gratianopolitanum episcopum … quos post expletionem concilii secum Romam duxit, & consecrati sunt a Papa, qui concilium Romæ indixerat. Hugo ergo Gratianopolitanus in Avenionensi concilio ecclesiæ Gratianopolitanæ in episcopum postulatus datusque fuit, ac deinde, absoluto concilio, Romam, ut ibidem, quod & factum, a summo Pontifice episcopus ordinaretur, cum Hugone, sedis Apostolicæ legato, est profectus.
[460] Verum quo fuit tempore concilium illud celebratum? [non anno 1078,] Cum a tempore, quo factum id sit, definitio temporis, hic ex dictis indagandi, quo Hugo consecratus fuerit Romæ episcopus, utcumque dependeat, conciliique illius celebrationem alii quidem anno 1078, alii vero, idque communius, anno 1080 affigant, lubet hac occasione, ut tandem, quo hæc anno contigerit, pro certo sciatur, operosius nonnihil in hunc inquirere. Ac primo quidem concilium illud anno 1078 celebratum non fuisse, liquet ex Epistola, anno 1079, Kalendis Martiis conscripta, qua Gregorius VII Papa clerum & populum Arelatensem (adi Labbeum tom. X Conciliorum col. 213) admonuit, ut archiepiscopum sibi eligerent, qui in Avenionensi, in cujus hic epocham inquirinius, concilio designatus fuit, uti e proxime recitatis Hugonis Flaviniacensis verbis intelligitur. Quod jam ad annum, cui alii concilium illud illigant, 1080 pertinet, Tractatus a Cartusianis hujatibus mecum communicati auctor hujus lucubrationis suæ num. 17 de dicto concilio Hugoneque in hoc electo Gratianopolitano episcopo ita scribit: Præfatum Avenionense concilium & Hugonis electio in annum 1080 a Baronio & aliis rejiciuntur; sed ad præcedentem esse revocanda, facile est probatu. Scribit enim (in Vita scilicet S. Hugonis Gratianopolitani) noster Guigo, cujus etiam auctoritate usus est Baronius, S. Hugonem e vita decessisse prima Aprilis anno MCXXXII, ætatis suæ ad minus octogesimo, mense quarto, id est, septuagesimo nono & quatuor mensibus.
[461] [sed anno, quemadmodum ex conscripta per Guigonem] Unde recte colligimus, eum natum fuisse anno MLII circa Novembrem, ac proinde eodem tantum mense anni MLXXIX vigesimum septimum ætatis annum explevisse; cum vero ab eodem auctore dicatur fuisse annorum fere viginti septem, quando a Gratianopolitano clero in pastorem postulatus est in Avenionensi concilio, hinc videtur necessario conficiendum, istud concilium eodem anno ante Novembrem coactum fuisse; quod etiam ex Gregorii VII epistola, Laterani quarto Kal. Julias, Indictione secunda data conjicere licet, qua summus Pontifex quemdam Bosonem admonet, quod si aliquid justitiæ in ecclesia (de qua scilicet agebatur) se habere confidit, ante legatum, Diensem episcopum, in concilio, quod proxime celebraturus est, se præsentare debeat. Nec certe Gregorius loquitur de concilio Lugdunensi, quod tantum mense Januario anni sequentis habendum esse, testatur in alia ad Manassem, archiepiscopum Remensem, epistola. Præterea juxta eumdem Guigonem Hugo Romam cum Hugone legato postea profectus est, ut a Sedis Apostolicæ summo consecraretur antistite. Idem refert Hugo Flaviniacensis de eodem legato agens. “Celebravit,” inquit, “& septimum apud Avenionem concilium, in quo depositus est Achardus Arelatensis invasor, & electus est Gibilinus in Arelatensem archiepiscopum… Hugo in Gratianopolitanum episcopum … quos post expletionem concilii secum Romam duxit, & consecrati sunt a Papa” qui concilium Romæ indixerat anno MLXXX in Quadragesima, cujus prima Dominica Calendis Martiis occurrit; cui quidem concilio Hugonem legatum & consequenter Hugonem nostrum adfuisse, ex Gregorii Epistolis discimus.
[462] [S. Hugonis Vita] Ex his iterum patet, Hugonis ad episcopatum electionem, quam Baronius a consecratione non discernit, sicut & synodi Avenionensis celebrationem referendas esse ad præfatum annum MLXXIX; consecrationem vero ad sequentem; quod etiam absolute conficiendum est ex verbis Guigonis, addentis, eum obiise “Anno consecrationis ad minus quiquagesimo secundo,” quem ex justa supputatione, ab anno MLXXX deducta, invenimus jam expletum fuisse mense Martio MCXXXII, quo, ut diximus, prima Aprilis defunctus est. Ita ille, e Vita præcipue S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, per Guigonem, scriptorem æqualem fideque dignissimum, litteris mandata, contendens, & concilium Avenionense anno 1079 celebratum fuisse, & S. Hugonem, qui in hoc fuit Gratianopolitanis postulatus datusque in episcopum, anno 1080 Romæ consecratum fuisse. Et sane concilium illud anno, quem assignat, celebratum fuisse, spectatis, e quibus id probatum dare nititur, præfatæ S. Hugonis Vitæ verbis, indubitatum apparet. Etenim, ut Guigo ait, S. Hugo obiit anno … ab Incarnatione Domini millesimo centesimo trigesimo secundo, ætatis … suæ ad minus octogesimo, mense quarto… Kalendis Aprilis; quod perinde est, acsi diceret, Hugo obiit anno 1132, vel cum jam octogesimum ætatis suæ annum ageret, vel etiam cum octogenario esset major; verum si octogenario major obiit, consequens est, ut ante annum 1052 natus sit, ac proin, ut concilium Avenionense, cui, teste Guigone, annis ferme viginti septem natus interfuit, ante annum 1079 celebratum fuerit; quod cum ex dictis admitti non possit, anno ætatis suæ octogesimo, mense quarto obiisse est dicendus, ac proin concilium Avenionense, cui ex dictis viginti septem ferme annis natus interfuit, anno 1079 fuisse celebratum.
[463] Verum Hugo Flaviniacensis, auctor pariter æqualis, [contra Hugonem Flaviniacensem] calculo huic per verba, proxime recitatis auctoris, qui Tractatum de S. Brunone a Cartusianis hujatibus mecum communicatum contexuit, verbis inclusa, adversari videtur. Hæc enim ille Chronici Virdunensis scriptor sex diversorum, quæ Hugo Diensis, Sedis Apostolicæ legatus, in Galliis celebrarat, conciliorum recensioni proxime subjungit, sicque Avenionense sex hisce, quorum tamen unum, Lugdunense nempe, ante annum 1080 ex communi eruditorum omnium opinione celebratum non fuit, exstitisse posterius, ac proin etiam ante eumdem annum 1080 celebratum non fuisse, indicare videtur. Ita contra calculum, quo concilii Avenionensis celebratio cum anno 1079 componitur, potest argui. Verum cum Hugo Flaviniacensis (Adi Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 10, pag. 79 & seqq.) in factis tam undecimi, quo floruit, quam anteriorum seculorum recensendis ordinem non semper, quo quæque gesta sunt, observet, fieri potest, ut hunc nec in Avenionensi, sexque aliis conciliis, quæ Avenionense fuerint prægressa, recensendis observarit. Nec est, quod reponas, a scriptore illo, postquam de sex aliis conciliis sermonem fecit, Avenionense septimum diserte vocari; fieri enim potest, ut ita, non ordinem, quo tum hoc, tum sex alia celebrata fuissent, sed illum unice, quem ipsemet in iis commemorandis servat, spectarit. Adhæc Hugo Flaviniacensis (Adi iterum Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. proxime cit.) in narrandis etiam iis, quæ ætate sua gesta sunt, subinde & a vera chronologia & a veritate historica aberrat, hocque nævo laborare Guigo non deprehenditur, ut proinde, etsi etiam ab Hugone Avenionense, in cujus hic epocham inquirimus, concilium anno 1080 disertis verbis affigeretur, credendum tamen potius adhuc foret, celebratum id fuisse, non tunc primum, sed anno proxime prægresso, id est, anno 1079, uti e suppeditatis a Guigone characteribus chronicis a Tractatus, quem Cartusiani hujates mecum communicavere, auctore anonymo verbis supra recitatis eruitur.
[464] Neque hic cum Mabillonio Præfatione in Seculi VI Benedictini parte 2, [hic ostenditur,] num. 86 pro Hugone Flaviniacensi, seu potius pro tempore, quo ex hoc scriptore, concilium Avenionense celebratum, a nonnullis colligitur, in medium adducas epistolam, a Gregorio VII, summo Pontifice, ad clerum & populum Arelatensem, qua hic, ut archiepiscopum sibi eligeret, fuit admonitus, Kalendis Martiis anno 1079 conscriptam atque a Labbeo tom. X conciliorum col. 213 insertam. Licet enim hac clerum & populum Arelatensem, ut archiepiscopum sibi eligant, summus Pontifex admoneat, fueritque huic Pontificio monito in concilio Avenionensi obtemperatum, inde tamen minime consequitur, ut id non prius, quam anno 1080 fuerit celebratum. Quid ni enim post Kalendas Martias ejusdem anni 1079, quo proxime dictam epistolam Gregorius scripsit, celebrari potuerit? Sane, quo minus id tunc factum credatur, nimis angustum haud est tempus elapsum a Kalendis Martiis anni 1079 usque ad anni proxime sequentis initium, Mabilloniusque anno 1080, cui illud concilium loco proxime cit. primum illigarat, annum 1079 substituendum, in Annalibus lib. 66, num. 34 non obscure innuit. Porro pro anno 1079, cui tractatus de S. Brunone, a Cartusianis hujatibus mecum communicati, auctor præmemoratum Avenionense concilium innectit, utcumque etiam militat epistola, quam hic verbis supra recitatis laudat, ab eodem summo Pontifice ad Bosonem quemdam quarto Kalendas Julias anno 1079 conscripta. In hac enim Pontifex concilii ab Hugone Diensi, legato suo, proxime celebrandi meminit; ita autem, quod proinde ipso anno 1079 celebratum fuerit, concilium Avenionense idcirco designare videtur, quod duo proxime post Kalendas Julias anni 1079 celebrata concilia sint Avenionense & Lugdunense, hocque postremum ante annum 1080 certe locum non habuerit.
[465] [anno 1079 fuit celebratum.] Consideratis itaque omnibus, dubitandum non apparet, quin Avenionense concilium, in quo S. Hugo gratianopolitanis postulatus datusque fuit episcopus, anno 1079 fuerit celebratum, idque ante hujus mensem Novembrem, uti etiam ex Guigone supra docet laudatus Tractatus de S. Brunone, a Cartusianis hujatibus mecum communicati, auctor, licet interim, quam concilio isti præstituit, epocham minime confirment, quæ ibidem etiam addit de S. Hugonis cum Hugone, Sedis Apostolicæ legato, itinere, post Avenionense concilium Romam versus suscepto, ejusdemque ibidem tum ordinatione episcopale, tum præsentia in concilio, anno 1080 in Quadragesima celebrato. Etenim Hugo legatus, non anno 1079, sed sequenti tantum Romam, ut concilio ibidem celebrando præsens adesset, profectus est. Liquet id ex concilio Lugdunensi, quod, antequam id faceret, celebravit, quodque postquam anno 1080 (adi quæ num. 147 dicta sunt) post tertiam Januarii diem celebrarat, celebrare aliud Avenione, antequam Romam se conferret, potuisset. Quod modo ad S. Hugonis ordinationem episcopalem, præsentiamque in concilio, Romæ celebrato, pertinet, fuit hoc, ipsomet laudato Tractatus de S. Brunone, a Cartusianis hujatibus mecum communicati, auctore (adi num. 461) docente, in Quadragesima, cujus Dominica prima in Kalendas Martii incidit, anno 1080 celebratum, ut hoc ipso anno 1080 jam inchoato Hugo legatus & concilium Avenione celebrare, & hoc facto, Romam, ut concilio, ibidem in Quadragesima celebrando, interesset, pervenire potuerit, ac proin ut, quamvis ex dictis concilium Avenionense anno 1079 celebratum fuerit, id tamen tunc factum, ex asserta S. Hugonis, episcopi Gratianopolitani jam electi, in concilio Romano præsentia argui non possit.
[466] [Post id Hugo Romæ, quo tamen sese hoc anno non contulit,] Nec id tunc factum, argui etiam potest ex ordinatione episcopali, quam S. Hugo anno 1080 Romæ a summo Pontifice accepit. Etenim nihil omnino cogit hoc illam anno tam parum provecto statuere, ut Romæ ad eamdem suscipiendam esse nequierit, nisi jam inde ab anno 1079 Avenione, eo se collaturus, iter fuisset aggressus. Et vero S. Hugonem ante annum 1080 Romam versus non perrexisse, indubitatum est, quod itineri illi sese dederit cum Hugone Sedis Apostolicæ legato, hicque illud non ante annum 1080, imo vero non ante hujus mensem Februarium susceperit; quod sic ostendo: Gregorius VII, summus Pontifex, Manassem, Remensem simoniacum archiepiscopum, epistola Tertio nonas Januarii, Indictione secunda, id est ex dictis num. 147, anno 1080 (Adi Labbeum tom. X conciliorum col. 223) signata, admonuit, ut concilio, Lugduni ab Hugone Sedit Apostolicæ legato celebrando, præsentem se sisteret; dubitandum autem non apparet, quin inter epistolæ hujus scriptionem conciliique Lugdunensis celebrationem tantum temporis spatium intercesserit, ut eo & dicta epistola ad Manassem perferri & hic, illa accepta, Lugdunum ad concilium pervenire potuerit. Jam vero, cum ad hoc non minus quam quatuor aut quinque hebdomadarum spatium necessarium fuisse videatur, consequens est, ut Lugdunense concilium ante anni 1080 Februarium celebratum non fuerit, ac proin ut & S. Hugo & Hugo legatus, utpote ex dictis Romam demum, concilio Lugdunensi jam celebrato, profecti iter illud ante idem tempus non susceperint.
[467] Quod cum ita sit, S. Hugo sane ordinationem episcopalem Romæ anno 1080 tam parum provecto non acceperit, [a Pontifice anno 1080 mense Martio fuit consecratus.] ut ibidem tunc esse nequierit, nisi jam inde ab anno 1079 Avenione versus civitatem illam itineri sese dedisset. Atque hæc de tempore, quo concilium Avenionense celebratum fuerit, argumentisque, quibus id seu probetur seu non probetur, anno 1079 celebratum fuisse, dicta sufficiant. Verum quandonam post id jam celebratum S. Hugo Romæ ordinatus fuit episcopus? Cum ex dictis Romam cum Hugone legato profectus non sit, nisi jam Lugdunensi celebrato concilio, hocque itidem ex jam dictis ante anni 1080 Februarium celebratum non fuerit, Romam verosimillime ante mensem Martium anni 1080 non pervenerit, ac proin nec ante hoc tempus ibidem a summo Pontifice fuerit consecratus episcopus. Verum nonne aliquanto etiam temporis spatio serius id evenit? Cum S. Hugo, uti apud nos tom. 1 Aprilis pag. 46 in ejus Vita num. 33 Guigo testatur, anno … ab Incarnatione Domini millesimo centesimo trigesimo secundo, … consecrationis … ad minus quinquagesimo secundo, Kalendis Aprilis … migrarit ad Dominum, sintque a prima die mensis Martii anni 1080 usque ad anni 1132 primam Aprilis diem, qua S. Hugo obiit, anni quinquaginta duo una cum aliquot dumtaxat hebdomadis elapsi, fuisse hunc non serius etiam, quam mense Martio anni 1080 a summo Pontifice episcopum consecratum, verosimillimum, ne dicam, indubitatum, apparet, ac proin cum nec ante eumdem dicti anni mensem consecrationem episcopalem Romæ a Pontifice ex dictis acceperit, consectarium fit, ut id ipso illo anno & mense verosimillime acciderit.
[468] Tempus itaque, quo S. Hugo Romæ fuerit consecratus episcopus, [Hinc veritati apprime, si modo hic proposito exponantur etiam in opinione,] modo etiam habemus. Proximum nunc est, & ostendamus, qui in opinione, quæ S. Brunonis ad S. Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accessum ejusdemque in Cartusiæ eremum secessum anno 1084, ad Junium ex dicendis jam provecto, affigit, veritati possint intelligi consona ex Guigone num. 458 recitata verba, quibus hic fidei omnino probatæ scriptor, quandonam S. Bruno ad S. Hugonem Gratianopolitanum episcopum accesserit, Cartusiæque eremum petierit, definit seu potius indicat. Cum ex dictis S. Hugo mense Martio anni 1080 Romæ fuerit consecratus episcopus, quid si anno 1081 ad mensem Maium aut Junium jam provecto, Casæ-Dei monasterium, uti reipsa fieri potuit, petierit, monachum, contemptis rebus omnibus, induerit, cumque novitium anno circiter, seu novem (neque enim annum integrum hic indicare Guigo videtur) decemve mensibus ibidem egisset, ad episcopatum, jubente summo Pontifice, anno 1082 mense Martio circiter e dicto monasterio fuerit reversus? Ita sane a Guigone necdum duobus post consecrationem expletis annis, Casæ-Dei monachus factus esse, anno ibidem novitius vixisse, ac tandem Gratianopolim, tribus necdum in episcopatu post monasterii reditum, id est, a suo, e Casa-Dei reditu, completis annis, venientem S. Brunonem anno 1084 excepisse, absque ullo veritatis dispendio dici potuerit, uti unusquisque, quantum opinor, qui rem attente perpenderit, facile perspiciet, remque proinde modo jam assignato reipsa gestam esse, concipiatur, aut, si mavis, admittatur, necesse est, ne alioquin, cum equidem S. Brunonis ad S. Hugonem accessum anno 1084 innectendum, aliunde constet, veritati dissona Guigo scripsisse sit credendus.
[469] [quæ Sancti ad Hugonem accessum anno 1084 illigat, Guigoni, verba consonant,] Ast, inquies, ita Hugo post consecrationem quidem anno dumtaxat uno & duobus circiter mensibus in Casæ-Dei monasterio monachum induerit, post suum vero ex hoc reditum annis dumtaxat duobus totidemque circiter mensibus, antequam ad eum S. Bruno accessit, in episcopatu egerit, videnturque e recitatis Guigonis verbis hæc quidem Necdum duobus expletis annis amplius aliquod temporis spatium, quam anni unius duorumque mensium, illa vero Tribus necdum completis annis, quam duorum annorum totidemque mensium significare. Fateor; res sane, si in sensu magis obvio accipiatur, ita omnino habet; verum, si secundum strictam verborum significationem consideretur, non video, cur Guigo annum quidem unum mensesque duos per annos duos necdum expletos, annos vero duos totidemque circiter menses per annos tres, necdum completos, designatos velle non potuerit. Enimvero, qui annum dumtaxat unum mensesque duos, biennium nondum integrum, itemque qui annos dumtaxat duos totidemque menses, triennium integrum nondum implevit, nec video, a veritate futurum devium, qui annum dumtaxat unum mensesque duos biennii necdum completi nomine, itemque, qui duos tantum annos totidemque menses triennii necdum expleti appellatione designarit. Utut sit, prædicta equidem, de quibus hic, Guigonis verba modo jam assignato accipienda videntur, tum ne, quod absonum nec sat fundatum apparet, sequentia horum tria Post monasterii reditum loco non suo posita cum Columbio dicere cogamur, tum ne pugnare idem Guigo, in quem falsitatis suspicio haud cadit, asserendus sit cum opinione, quæ S. Brunonis ad S. Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accessum, secessumque in Cartusiæ eremum anno 1084 innectit, quamque omni dubio procul veritati esse apprime consonam, non pauca in medium modo adducenda suadent. A charta donationis Cartusiæ duco initium.
[470] [itaque proinde re etiam ipsa cum Sanctus, uti hic variis] Hæc, quam integram infra ex apographo, a Michaële Morkensio ad Chronologico-diplomaticæ, quam de S. Brunone contexuit, Diatribæ calcem adjecto, editurus sum, sub finem sic habet: Præfata quidem terra, (Cartusiæ videlicet) his terminationibus (supra nimirum determinatis) conclusa, a magistro Brunone & ab his, qui cum eo erant, fratribus cœpit inhabitari & construi anno ab Incarnatione Domini MLXXXIV, episcopatus vero Domini Hugonis Gratianopolitani episcopi quarto, qui videlicet laudat & corroborat hoc donum, quod fecerunt supra scriptæ personæ, cum omni conventu clericorum suorum & quantum ad se pertinet, quidquid sui juris esse videtur, omnino concedit. Sanctum itaque anno 1084 Cartusiæ eremum esse ingressum, ex ipsa, qua fundata hæc fuit, charta habetur compertum; qui autem, uti in hac innuitur, quartus episcopatus S. Hugonis annus, qui ex dictis jam inde a mense Martio anni 1080 episcopus consecratus fuit, in cursu adhuc, cum Cartusiæ eremum Sanctus noster primum adiit habitareque anno 1084, ad Junium ex dicendis jam provecto, cœpit, esse potuerit, infra exponam, quando chartam illam integram, uti me facturum modo monui, huc transcribam. Sancti ad Hugonem Gratianopolitanum accessum atque in Cartusiæ eremum secessum anno 1084 accidisse, modo hic ulterius probandum. Sanctus, uti infra docebo, ab Urbano II, summo Pontifice, qui illius olim fuerat discipulus, e Cartusia Romam fuit evocatus, Cartusiæque eremum, quod, eo abeunte, Landuinus pariter aliique, quibuscum in sacram illam solitudinem sese abdiderat, discedere ex hac vellent, Siguino, Casæ-Dei abbati resignavit, qui postea eamdem eidem Landuino aliisque Sancti discipulis, cum ad locum a se desertum, suadente Sancto, redirent, media charta publica restituit; hæc autem anno 1090 data notatur, ut hoc anno Landuinus aliique Sancti nostri discipuli, ad Cartusiam, quam, Brunone Romam abeunte, deseruerant, jam rediissent.
[471] Jam vero cum in quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronico, [argumentis] summæ utique (adi quæ de hoc § 1 dicta sunt) antiquitatis fideique monumento, Sanctus noster, antequam Romam Pontificæ voluntati obsecuturus peteret, Cartusiam sex annis rexisse dicatur, hique, si pro completis sint habendi, ab anno 1090, usque ad Junium, quo ex dicendis in eremum illam primum sese abdidit, provecto, aut, si pro incompletis, quales ex dicendis vere fuerunt, debeant haberi, ab eodem anno 1090 nondum ad Junium, aut ab anno 1089, ultra Junium jam provecto, ordine retrogrado computati, deducant ad annum 1084, fit vel hinc, S. Brunonem hocce anno ad S. Hugonem venisse Cartusiamque adiisse, omnino indubitatum. Adhæc in eodem illo Chronico seu potius in Sancti nostri, quod in illo continetur, elogio vitam hanc mortalem cum immortali Bruno commutasse traditur Post egressum Cartusiæ (videsis num. 7) undecimo plus minus anno; quare cum Sanctus, ut jam dictum, Cartusiam, antequam ex hac a Summo Pontifice accersitus, egrederetur, annis sex rexisset, consectarium fit, ut annus 1101, quo, uti inter omnes convenit, diem extremum clausit, septimus decimus fuerit ab ejus in illam ingressu, ac proin ut eamdem anno 1084 primum fuisset ingressus. Atque id tunc factum, etiam ex Guigonis, quinti Cartusiæ Prioris, quod apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 639 & seq. ad primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronicon exstat adjectum, quodque ab auctore, S. Brunoni aut æquali aut certe subæquali, contextum videtur, elogio conficitur. Etenim in hoc Guigo obiisse asseritur, cum ab exordio Cartusiensis eremi annus quinquagesimus tertius ageretur; quare, cum Guigo, quemadmodum inter omnes convenit, anno 1137 diem extremum clauserit, computatique ab hoc anno ordine retrogrado anni quinquaginta & tres ad annum 1084 deducant, consequens est, ut hoc anno Cartusiæ eremus, initium acceperit, seu, quod eodem recidit, ut in hanc tunc primum Sanctus noster fuerit ingressus.
[472] [dilucide probatur, anno 1084] Denique, inquit Mabillonius Præfatione in seculi sexti Benedictini part. 2, num. 86) esse id tunc factum, etiam probat sancti Brunonis epitaphium, e veteri codice descriptum in hæc verba:
“Anno milleno, quarto quoque si bene penses,
Ac octogeno sunt orti Cartusienses.
Hic ortum tribuit excelsus Bruno magister” &c.
Quantæ antiquitatis sit codex, e quo hosce versiculos deprompsit, Mabillonius nuspiam edicit, nec alibi id comperire quivi. In confirmationem adduci hic præterea posset Sigeberti Gemblacensis testimonium, & charta, mense Julio anni 1084 ab Hugone Gratianopolitano episcopo, ut Mabillonius loco proxime cit. memorat, in Cartusianorum favorem concessa; verum cum hæc ad manum non sit, verbaque, quæ de S. Brunone Pistorii editio Sigeberto attribuit, supposititia ex dictis num. 298 sint, nec, quæ in editione Miræi occurrunt, characteribus iisdem, quibus, quæ certo Sigeberti sunt, exprimantur, faciendum id non duxi; neque vero ullatenus fuit necesse, cum ex aliis, quæ in medium jam adduxi, certum omnino atque extra omnem controversiam positum videatur, Sanctum nostrum anno 1084 ad Hugonem Gratianopolitanum accessisse, Cartusiæque eremum fuisse ingressum.
[473] [mense Junio in Cartusiam secesserit, exponenda sunt.] Quod cum ita sit, Guigonis verba, e quibus, id anno 1086 factum, Baronius aliique existimavere, eo modo, quem supra exposui, omni dubio procul sunt intelligenda, cum præterea Sancti in Cartusiam secessus mense Junio acciderit, uti jam nunc ostendo. Quatuor primorum Cartusiæ Priorum chronologus, qui quam fidem mereatur, § 1 exposui, apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 639 in Joannis Tusci, quarti Cartusiæ Prioris, elogio ita prodit memoriæ: Colliguntur ita a primo magistri Brunonis anno usque ad hujus (Joannis Tusci nempe) ultimum anni viginti quinque, qui ante obitum ejus, qui est Nonas Octobris, circa nativitatem B. Joannis Baptistæ complentur. Tali quippe tempore a magistro Brunone præfata cœpit eremus habitari. Sanctus ergo, uti ex his verbis liquet, in Cartusiæ eremum primum sese circa lucem, S. Joanni Baptistæ sacram, recepit. Quare, cum sancti Præcursoris Domini festum in vigesimam quartam Junii diem quotannis incidat, nec Sanctus noster ejusque socii, postquam Gratianopolim advenissent, diu apud Sanctum civitatis hujus antistitem, antequam Cartusiam adirent, commorati fuisse videantur, dubitandum non videtur, quin eodem mense Junio, in quem festiva Præcursoris Domini lux incidit, & ad S. Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accesserint, &, hoc comitante necessariaque fini, quem intendebant, subministrante, Cartusiæ eremum adierint novique in ea Ordinis, qui a loco illo, in quo initium accepit, Cartusiensis appellatur, fundamenta posuerint. Atque ita modo anno, mense ac ipso etiam propemodum die, quo res, memoratu sane dignissima, acciderit, determinato, proximum est, ut quid deinde Bruno sociique ejus, locum eremiticæ vitæ aptissimum pro voto suo jam nacti, egerint, vitæque rationem, quam ibidem inierint, examinemus.
[Annotatum]
* non habitata
§ XXVII. Quid Sanctus ejusque socii, Cartusiam jam ingressi, primum egerint, & quem vivendi modum tenuerint.
[Sanctus, ut primum Cartusiam ingressus fuerat, cellulas,] De S. Brunone ejusque sex sociis, Cartusiam comitante S. Hugone, Gratianopolitano episcopo, jam ingressis, Blömenvenna in Sancti illius Ordinis sui Patriarchæ Vita sic scribit: Ibidem (in Cartusiæ eremo) in parte superiori montis loco, qui nunc dicitur Ad beatam Mariam de Casalibus, ædificare cœperunt ecclesiam, nec non & parvas cellulas, juxta fontem quemdam, qui usque in hodiernum diem vocatur Fons Sancti Brunonis, haud procul ab ea distantes, a se invicem distinctas & aliquantulum separatas, ne alter alterius solitudinem impediret. In his bini & bini per singulas habitantes cellulas, more antiquorum Ægyptiorum monachorum silentio, lectioni, orationi, puritati cordis contemplationique studebant, ac deinde etiam operi manuum, maxime in conscribendis libris, insistebant. Ita laudatus Sancti nostri biographus, a quo Puteanus in contexta a se S. Brunonis Vita haud multum abludit. Et sane verissima esse, quæ verbis hisce memorat Blömenvenna, argumento esse possunt, quæ Guibertus de Novigento lib 1 de vita sua cap. XI, Petrus Venerabilis lib. 2 de Miraculis, cap. 28, & Guigo, quintus Cartusiæ Prior, in Vita S. Hugonis Gratianopolitani episcopi, num. 12 memoriæ produnt vel de S. Brunone ejusque sociis in Cartusia jam degentibus vel de Cartusianorum institutis. Singulorum verba, quæ huc potissimum facere possunt, lubet transcribere. Ab iis, quæ Guigo suppeditat, duco initium.
[475] Loco itaque jam cit. de S. Hugone, in Cartusiæ eremo cum Sancto nostro ejusque sociis commorante, [quas bini & bini tunc inhabitarunt,] sic habet: Licet vero & prius (cum scilicet nondum Cartusiam cum Brunone adiisset) divini amoris totus arderet incendiis, non aliter tamen ad disciplinæ cœlestis exercitia eorum (S. Brunonis ejusque sociorum) exemplis & familiaritate inferbuit, quam si flammanti quis faci plures circumponat alias ardentes. Erat cum eis non ut dominus aut episcopus, sed ut socius & frater humillimus, & ad cunctorum, quantum in ipso erat, obsequia paratissimus, adeo ut vir venerabilis Guilhelmus, Prior tunc S. Laurentii, postea S. Theofredi abbas, magistro Brunoni etiam ipse religiosa devotione non mediocriter alligatus, B. Hugonis contubernalis (bini quippe tunc per singulas inhabitabant cellas) apud magistrum Brunonem non leviter conquereretur, quod pene omnia, ad humilitatem spectantia, intra cellam sibi præriperet officia, & episcopus non secum saltem ut socius, sed potius conversaretur ut famulus: non licere sibi, tristis asserens, ex servilibus operibus quidquam attingere, quæ juxta morem debebant per vices efficere, eo sibi cuncta præripiente. Hæc Guigo; ex quibus compertum habetur, primo quidem cellulas a S. Brunone ejusque sociis, Cartusiæ eremum primum ingressis, fuisse exstructas; secundo non singulos in singulis cellis monachos, ut postea factum esse, quæ de Cartusianorum institutis a Guiberto & Petro Venerabili locis supra citt. traduntur, manifestum efficiunt, sed in una eademque cella binos & binos, ut Blömenvenna verbis proxime recitatis docet, tunc fuisse commoratos; tertio duos quosque, qui eamdem cellam incolerent, alternis vicibus ministeria domestica debuisse obire. Accipe modo, quæ huc spectant, Guiberti verba.
[476] [ecclesiamque, uti] Ecclesia, inquit loco cit., ibi (in Cartusiæ eremo) est non longe a crepidine montis, paulo sinuatum devexum habens, in qua tredecim sunt monachi; claustrum quidem satis idoneum pro cænobiali consuetudine habentes, sed non claustraliter, ut cæteri cohabitantes. Habent quippe singuli cellulas per gyrum claustri proprias, in quibus operantur, dormiunt ac vescuntur. Ita ille, qui cum anno, ut num. 170 docui, 1124 circiter e vivis abierit, ecclesiæque, quam ætate sua in montis crepidine exstructam Cartusiæ eremus fuit complexa, mentionem faciat, ecclesiam, a Blömenvenna memoratam, utpote ab hac verosimillime non diversam, a Sancto nostro ejusque sociis jam tum, cum Cartusiam primum essent ingressi, fuisse exstructam, verosimillimum, ne dicam indubium, apparet. Et vero quin Sanctus ejusque socii id tunc fecerint, dubitare non sinit eximius plane eorum in Deum amor, quo verosimillime factum fuerit, ut Cartusiam jam ingressi nihil habuerint antiquius, quam sacratam unice cultui ejus domum seu ecclesiam aut saltem sacellum exstruere. Adhæc, ut ad Petri Venerabilis verba, huc potissimum spectantia, jam veniam, sequentia hæc de Cartusianis, suo tempore seu seculo duodecimo, quo, ad annum usque secundum supra vigesimum provecto, abbatis munere apud Cluniacenses fungi cœpit, Cartusiæ eremum incolentibus, lib. 2 de Miraculis, cap. 28 suppeditat: More antiquo Ægyptiorum monachorum singulares cellas (S. Bruno ejusque socii, Cartusiam primum ingressi, bini & bini, ut jam dictum, per singulas cellas, quod forte hæ monachorum numerum non æquarent, incoluere) perpetuo inhabitabant; ubi silentio, lectioni atque operi manuum, maxime in scribendis libris, irrequieti insistunt. In eisdem cellis debitum regularium horarum, hoc est, Primam, Tertiam, Sextam, Nonam, Completorium signo ecclesiæ commoniti Deo persolvunt. Ad Vesperas & Matutinas in ecclesia cuncti conveniunt.
[477] [varie probatur,] Cum ergo Petri Venerabilis ætate Cartusiensis eremi incolæ statis temporibus, uti ex his Petri verbis intelligitur, ad Matutinas & Vesperas convenire essent soliti, hique vitam suam ad normam, quam S. Bruno ejusque socii moribus suis expresserant, omni dubio procul exegerint, ambigendum non est, quin & Sanctus ejusque socii ad Matutinas & Vesperas convenire pariter soluerint; ut proinde, quo locum, in quo id facerent, haberent, qualemcumque saltem ecclesiam seu sacellum, statim atque Cartusiæ eremum essent ingressi, ædificari verosimillime, ne dicam indubie, curarint, sumptus liberalissime suppeditante S. Hugone, Gratianopolitano episcopo. Porro Massonus, supra non raro jam laudatus, in Opere, quod Ordinis Cartusiensis Annales inscripsit, lib. 1, cap. 2, num. 10 ad quæstionem, qua, qualiter… S. Bruno & socii ejus domicilium sibi constituere cœperint in ista (Cartusiæ) eremo, in prominenti illo loco, ubi sacellum sancti Brunonis (adi num. 447) nunc visitur, seipsum interrogat, sequentibus hisce, ut Sanctum ejusque socios, Cartusiæ eremum primum ingressos, monasterio seu cellulis, ecclesiæque seu sacello ædificandis manum admovisse, confirmet, verbis respondet: Traditione constat, eum (S. Brunonem videlicet) cellam illic habuisse, imo & sacellum vicinum, in quo Missam celebrabat; altare enim istius sacelli huc usque immotum perseverasse creditur. Ibidem etiam tria aut quatuor magna fragmenta rupium, olim ab altis rupibus soluta & decisa, cernuntur, a se invicem paululum separata, ad quorum pedes tuguria tunc illos fabricasse multi suspicati sunt; & quidem id quasi in transitu factum fuisse, probabile est.
[478] At statim illos cum S. Hugone, & sub ejus ope de parvo monasterio ibi construendo, [ædificari curavit.] & de locis regularibus erigendis tractasse, credendum est. Visio enim, quam viderat in somnis sanctus antistes, Christi sibi domum in ista eremo construentis, ad id impellebat. Hæc Massonus, addens præterea, quo tunc a Brunone ejusque sociis tum ecclesiam, tum nominatim monasterium statim exstrui cœptum probet, tempore Guigonis jam plurima ædificia exstitisse exstructa, nec futurum id fuisse, ni Sanctus statim a suo in Cartusiam ingressu manum operi admoveri curasset. Verum cum a tempore, quo Sanctus ejusque socii in Cartusiæ eremum primum sese abdidere, ad tempus usque, quo Guigo Cartusiam gubernandam accepit, anni sex supra viginti, uti ipsemet loco cit. Massonus fatetur, excurrerint, non video, qui ædificia, quæ Cartusia Guigonis ætate complectebatur, exstructa esse jam tum nequiissent, etiamsi Bruno ejusque socii iis construendis statim a suo in Cartusiam ingressu initium non dedissent. Utut sit, equidem tum jam supra dicta, tum, qua pressi indubie fuerunt Bruno ejusque socii, sese adversus aëris injurias tutandi necessitas dubitare non sinit, quin statim a suo in Cartusiam ingressu cellulas qualescumque, quæ omnes simul quamdam monasterii speciem præferrent, ædificarint. Ait quidem in Stylita mystico puncto 2, num. 3 Raynaudus, tunc ipsos in rupium cavitatibus sedes fixisse, usosque tuguriis, opere tumultuario exstructis, alii asseverant; verum id, utut ita forsan initio habuerit, diu tamen non durasse, cellasque interea ac ecclesiam a Brunone ejusque sociis ædificatas fuisse, vel sola fidem facit fundationis Cartusiæ charta infra recitanda, in qua præter alia hæc leguntur: Præfata… (Cartusiæ) terra, his terminationibus conclusa, a magistro Brunone & ab his, qui cum eo erant, fratribus cepit inhabitari & construi anno ab Incarnatione Domini MLXXXIV.
[479] Porro ecclesiam ac cellulas juxta fontem, qui hodieque Fons S. Brunonis dicitur, [Fons, juxta quem ædificarunt, miraculo excitatus dicitur;] fuisse tunc a S. Brunone ejusque sociis exstructas, Blömenvenna recitatis num. 474 verbis affirmat. Atque hoc quidem certum apparet, nec, quin qualiacumque illa ædificia Ad honorem Dei & beatæ semper Virginis Mariæ & beati Johannis Baptistæ fuerint exstructa, dubitandum est, cum ita in Guigonis, testis omni exceptione majoris, Consuetudinibus cap. 23 diserte asseratur. Verum sunt, qui fontem illum miraculo excitatum fuisse scribunt; ac alii quidem, quorum Raynaudus in Stylita mystico puncto 2, num. 3 meminit, id meritis S. Brunonis, alii contra hosque inter Dorlandus Chronici Cartusiensis lib. 2, cap. 8, precibus S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, attribuunt. Zacharias Benedictus, fontem illum precibus & S. Brunonis & aliorum omnium, qui cum eo in Cartusia, dum primum in hanc ingressi ædificia necessaria construerent aquæque penuria laborarent, a Deo fuisse impetratum, in metrica a se adornata Sancti nostri Vita hunc canit in modum:
Planitie in summa cellæque & phana struuntur.
Christiparæque sacrum Genitrici ac ara dicatur.
Ille locus privatus erat fluvialibus undis.
Non ibi cisternæ puteusque nec ullus ibidem.
In fovea tamquam pluvialis lympha manebat
Mortua, & interdum luteo fœtebat odore.
In mœrore omnes incommoda tanta ferebant;
Sed quid certa fides non impetrat atque meretur?
Se dedit in lacrymas oravitque inclytus ille
Cœtus & obtinuit supplex, quod ab arco petivit;
Namque statim in dura fodere crepidino rupis;
Nec mora, continuo latices fluxere recentes
Et rivos egere amplos vel fluminis instar.
Lætati fremuere omnes laudesque dederunt,
Atque salutarunt ex imo pectore cœlum.
Lambit adhuc curvo fons ille cacumina cursu,
Cellarumque hortos vitreo circumfluit amne.
[480] [a vero id alienum videtur:] Hactenus laudatus Benedictus, qui quamvis fontem, de quo loquitur, hodieque fontem S. Brunonis appellari non edicat, eumdem tamen fontem, quem ita in hodiernum usque diem nominari, auctores supra laudati affirmant, indubie celebrat, cum tam fons, de quo hi, quam fons, de quo ille, miraculo feratur exortus. Ast verene fons is miraculo suam debeat originem? Id equidem non puto. Quod enim a scriptoribus recentioribus, uti hic fit, nullo prorsus vade antiquo adstipulante, miraculo factum asseritur, miraculo vere factum esse, credi non debet, nisi ratio omnino solida ac convincens contrarium suadeat. Quid autem, quæso, occurrit, ut fontem, qui a S. Brunone in Cartusia hodieque nomen conservat, prodigio olim excitatum, in animum inducamus? An quod hodieque fons S. Brunonis vocetur? Verum quid ni nomenclationem hanc contrahere atque in hodiernum usque diem conservare potuerit, quod Sancto ejusque sociis aquam, quam quotidianis suis usibus necessariam habebant, subministrarit? Quid ni etiam ita vocari potuerit, quod prope eum Bruno cellulam, in qua habitarit, exstructam habuerit? Utut sit, Puteanus equidem, Blömenvenna & Surius, etsi omnes fontis, cui S. Brunonis cella fuerit adjuncta, mentionem faciant, de miraculo tamen, quo hic fuerit excitatus, altum silent, qui tamen, ac maxime Puteanus, utpote cui Zachariæ Benedicti metrica S. Brunonis Vita, in qua id memoratur, anno 1510, seu quinquennio, antequam suam de hoc sancto Patre suo lucubrationem adornaret, ab ipsomet auctore inscripta ac dedicata fuerit, perspecta haud dubie, quæ de prodigioso fonte dicebantur, apprime habuerunt; ut proinde silentio suo ea sibi minime probari indicare videantur. Sed hæc de fonte, qui prodigio, cum Sanctus ejusque socii Cartusiam essent ingressi, excitatus fuerit, dicta sufficiant; qui plura de eo desiderat, adeat Surianum in suis in caput 12 Surii Observationibus, num. 12, & Raynaudum in Stylita mystico puncto 2, num. 3.
[481] Zacharias Benedictus in metrica, quam concinnavit, [de ecclesiæ tamen dedicatione, quæ hic a metrico biographo,] Sancti nostri Vita prodigio fontis, divinitus excitati, novæ ecclesiæ, una cum aliis qualibuscumque ædificiis in Cartusia, statim atque Sanctus ejusque socii eremum hanc fuissent ingressi, ædificari ex dictis cœptæ, jamque ad umbilicum cum iis perductæ, consecrationem, quæ ab Hugone Gratianopolitano episcopo summo apparatu facta fuerit, subjungit. Ut & hic præstem, quod curioso lectori futurum spero non ingratum, versus præcipuos, quibus metricus ille biographus rem hanc describit, ac celebrat, huc transcribo. Sic habent:
Jamque dies solemnis erat, quo machina surgens
Hospitio poterat monachos servare decenti.
Hugo ciet clerum civesque invitat ab urbe
Ad summos aditus incultaque limina montis
Visuros fieri festivi encenia templi.
Æs sublime sonat, clamatque ad festa catervas.
Tunc delubra parant, foliisque virentibus ornant.
Aptatur paries hederis, pendente corymbo;
Hique ligant buxos, & quas Tritonia frondes
Servat; ab excelsis trabibus Peneïa laurus
Frondet, & hirsutæ coëunt in serta miricæ,
Sparguntur flores, violæque per ardua tecta.
Lilia non desunt, narcissus, achantus & aiax
Purpureæque rosæ, quæ per vicina ministri
Oppida legerunt; crocus est & myrtus odora.
Esse hic Pestanos hortos & rura putares.
Hic aulæa patent; hic picta tapetia fulgent.
Misit ephimerides varias & munera præsul
Ad nova phana, quibus muri tegerentur & aræ.
Ostro & luminibus stellant altaria circum.
[482] Versibus his Benedictus alios nonnullos, quibus ipsos etiam cœlicolas ad solemnitatem convenisse memorat, [per Hugonem episcopum facta, celebratur, aliud omnino,] seu potius more Poëtico, & quidem non nihil, quam par sit, licentiori, fingit, mox subnectit, ac deinde ita prosequitur:
Præsul adest, sacras solito capit ordine vestes
Et decus imponit capiti, bifidamque tiaram.
Fumus odoratus veniens e thure Sabæo
Altius ascendit, phanique volumina complet.
Pontifici cathedram parat ille, hic stragula sternit,
Jamque sacerdotes æquo discrimine vocum
Incipiunt cantus, rutilas assurgit ad aras
Pastor & erectis cœli ad fastigia palmis
Mystica sancta litat superis & munera libat.
Implentur clangore tubæ, cava tibia dulces
Ad numeros inflabat ebur, dant organa plausus.
Alternant litui partito carmine versus;
Plectra lyræque aderant, Phæbeaque cuncta supellex.
Dedicat interea templum claustrumque sacerdos,
Sitque novæ domui nomen Carthusia mandat,
Condendasque domos habituras nomen ab illa.
Prædia donavit, donavit pinguia villæ
Jugera, quo monachi sine quæstu vivere possint.
Ita laudatus metricus Sancti nostri biographus. Et vero Cartusiæ ecclesiam, cum ad umbilicum fuisset adducta, a S. Hugone, Gratianopolitano episcopo, consecratam fuisse, unusquisque, quantum opinor, etiam absque vade antiquo facile credet, etsi interim tanto id apparatu, quanto hic innuitur, peractum fuisse, persuadere natus haud sit is scriptor, qui præterquam quod a re gesta quatuor amplius seculis remotus vixerit, poëtarum loquitur in morem, qui plerumque res, quas tractant, variis figmentis, ornamentorum quodammodo locum tenentibus, amplificant.
[483] [at non items de monastico, quam tunc Sanctus ejusque socii] Verum multum abest, ut propense adeo credam, quæ deinde idem Benedictus absque ullo pariter vade antiquo tradit de habitu monastico, quem S. Bruno ejusque socii eo ipso die, quo præmemorata Cartusiensis ecclesiæ dedicatio facta est, a S. Hugone susceperint. Audi, qui rem illam statim atque solemnem ecclesiæ Cartusiensis dedicationem retulit, metrice exponat. Hisce ejus oratio versibus concipitur:
Tunc adyta ingreditur Bruno, senique sodales,
Singulus exuitur preciosis atque lacenis
Mollibus, atque trahunt crepidas e cruribus omnes
Confestim, tondent generoso e vertice crines.
Apparent juvenum generosa & lactea membra,
Nudatique manent, genibusque & corpore flexi.
Dulcia mittebat suspiria pectus anhelum;
Nec poterant retinere pios pia pectora planctus.
O juvenum fervor, divique affectus amoris!
Candida Doctoris fratrumque tenerrima dorsa
Mox operit lugens cilicino tegmine pastor,
Atque rudi sacco, niveumque imponit amictum
Virgine de lana, nivea tum cannabe cingit,
Atque tegit scapulas albo clausoque cucullo,
Indicium æternæ clausuræ munditiæque.
Innumeræ astabant turbæ cunctique gemebant
Hoc tanto exemplo moti & dulcedine tanta.
[484] Addit præterea laudatus metricus Sancti nostri biographus, [ab Hugone episcopo susceperint, habitu statuendum est.] angelorum, rebus die illa in Cartusia gestis applaudentium, voces auditas fuisse. Verum de re hac censendum quid sit, facile ex jam dictis quisque intelliget; quod vero pertinet ad habitum monasticum, quem tunc Bruno ejusque socii ab Hugone Gratianopolitano episcopo acceperint, etsi quidem, ipsos in Cartusia vilioribus asperioribusque, quam ante, vestibus usos esse, e Petro Venerabili lib. 2 de Miraculis, cap. 28 colligendum appareat, Sanctum tamen habitu monastico ab Hugone primum fuisse indutum, haud credo. Præterquam enim, quod id a nullo prorsus scriptore antiquo memoriæ proditum inveniatur, Brunonem jam inde ab eo tempore, quo in Siccæ-fontanæ solitudine adhuc versaretur, ac proin Cartusiam nondum adiisset, habitu monastico indutum fuisse, reque etiam ipsa monachum exstitisse, suadent, quæ § XXIV in medium adducta jam sunt. Nec est, quod reponas, Sanctum a Guigone in S. Hugonis Gratianopolitani Vita eo loco, quo ad hunc accessisse narratur, Magistri titulo condecorari, ac proin eum, cum ad S. Hugonem accessit, habitu monastico indutum nondum fuisse, nedum monachum exstitisse; præterquam enim quod tum Sanctus, quia a Landuino aliisque, qui cum eo Gratianopolim venerant, seque in illius disciplinam dederant, Magistri titulo honorabatur, magister a Guigone appellari potuerit, potuit etiam, utut Remensium scholarum magisterio seu præfectura jam sese abdicasset, ita adhuc ob id olim gestum vocari. Ac posteriori quidem hoc sensu Sanctum a Guigone vocari Magistrum idcirco existimo, quod ibidem & Landuinus Magister ab eo vocetur, nec alia de causa, quam quod olim scholarum alicubi magisterium gessisset, altiorisve ordinis scientias docuisset, talis huic nomenclatio videatur potuisse attribui. Utut sit, Sanctum equidem ex eo, quod a Guigone eo loco, quo ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, cum sex sociis accessisse narratur, Magister nuncupetur, habitu monastico indutum tum nondum fuisse, argui non potest, cum etiam in charta donationis Cartusiæ infra huc transcribenda, dataque anno 1086, quo Cartusianum biennio jam egerat, Magister vocetur, eodemque etiam titulo, cum post in eremo Calabrina jam versaretur, ad mortem usque honoratus fuerit.
[485] Ad vivendi modum, quem Sanctus ejusque socii in Cartusia tenuerint, [Normæ, ad quam Sanctus, ejusque socii vitam] sermonem modo convertamus. Quem S. Bruno ejusque socii in Cartusia tenuerunt vivendi modum, eumdem etiam aut certe non multum absimilem servasse, qui quadraginta nondum post Sancti obitum elapsis annis seu Petri Venerabilis ætate floruerunt, religiosos Cartusiensis eremi incolas, ambigendum non apparet. Ut ergo, quam illi vivendi rationem fuerint secuti, lectorem utcumque edoceam, vitæ ab hisce ductæ capita præcipua e Petro Venerabili ei exhibeo. Hic itaque scriptor, fide utique hac in re longe dignissimus, lib. 2 De Miraculis, cap. 28 de sui temporis Cartusianis ita memorat: Ad edomandum jumentum corporis sui, & ad subigendam juxta Apostolum legem membrorum suorum, repugnantem legi mentis suæ, duris carnem ciliciis semper exasperant, continuatis pene acribus jejuniis corpora affligunt, extenuant & desiccant. Inde est, quod pane furfureo semper utuntur, vino adeo adaquato, ut merito magis villum, quam vinum dicatur. Ab omni carnium esu tam sani quam ægri in perpetuum abstinent. Pisces numquam emunt, sed forte ex charitate datos accipiunt. Die Dominico & & quinta Feria tantum caseum vel ova ad vescendum admittunt. Tertia feria ac Sabbato, aut legumine aut olere cocto utuntur. Omni secunda, quarta & sexta feria pane solo & aqua contenti sunt. Semel in die semper comedunt, exceptis octo diebus Natalis Domini, octo diebus Paschæ, octo diebus Pentecostes, Epiphania Domini, Repræsentatione ejus, hoc est, Purificatione sanctæ Mariæ, Annuntiatione Domini, quando Paschali tempore provenit; Ascensione Domini, Assumptione ac Nativitate jam dictæ sacræ Virginis, Matris ejus, & exceptis festis duodecim Apostolorum, sancti Joannis Baptistæ, sancti Michaëlis, sancti Martini, & illo, quod in Kalendis Novembris celebratur, festo omnium Sanctorum.
[486] [exegerint, capita nonnulla] Super hæc omnia more antiquo Ægyptiorum monachorum singulares cellas (tempore S. Brunonis ex dictis num. 475 bini in singulis cellis morabantur) perpetuo inhabitant, ubi silentio, lectioni, orationi atque operi manuum, maxime in scribendis libris, irrequieti insistunt. In eisdem cellis debitum regularium Horarum, hoc est, Primam, Tertiam, Sextam, Nonam, Completorium, signo ecclesiæ commoniti Deo persolvunt. Ad Vesperas & Matutinas in ecclesia cuncti conveniunt, ibique, non perfunctorie, ut quidam, sed intentissime, oculis in terram demissis, cordibus cœlo infixis, Deo preces, Deo gratiarum actiones persolvunt, totumque suum tam interiorem, quam exteriorem hominem habitu, voce, vultu, rebus visibilia excedentibus, spretis cunctis aliis, intentum, immo affixum esse, ostendunt. Ab hoc more excipiunt illos festivos dies, qui supra scripti sunt, in quibus bis comedunt, & in quibus more monachorum non per cellas, sed simul habitantium, non solum omnes Regulares Horas in ecclesia decantant, sed & in refectorio tam post Sextam, quam post Vesperas, nullo sospite excepto, communiter edunt. Quibus tantum diebus antiquorum eremitarum æmulatione, ne ab aliis sacris operibus, licet dignitate inferioribus, impediantur, salutare omnipotenti Deo pro salute sua ac mundi Sacrificium offerunt, quod ex usu jam veteri tracto nomine, quia Deo mittitur, Missa vocatur. His sacris diebus, qui singulari privilegio a Domino vel ejus Resurrectione Dominici dicuntur, ac sæpe dictis ipsius vel Sanctorum ejus solemnitatibus Missas celebrant. Diebus, quibus eis legumine uti licet, illud ipsi, ad mensuram acceptum, sibi aptant & coquunt.
[487] [Petrus Venerabilis verbis hic recitatis docet.] Hoc vero tunc, quando non communiter in refectorio, sed quando eos in cellis suis solos comedere eremitica institutio præcipit. Vinum nullo tempore ante mensam vel postea sumunt. Sed si quis tunc sitim passus fuerit, aqua ei, non vino, uti licet. Eadem fere aut certe non multum absimilia, quæ a Cartusianis, ætate sua florentibus, fuerint observata, Guibertus de Novigento sæpissime supra laudatus, qui anno 1124 e vivis excessit, lib. 1 de Vita sua, cap. XI recenset; ad quem proinde curiosum lectorem remitto, Petri Venerabilis verba, huc spectantia, qui majoris utique fidei auctoritatisque, quam Guibertus, hac in re est, in medium protulisse contentus. Non possum tamen, quin huc transcribam verba, quibus hic scriptor Cartusiensium studium, a S. Brunone parente ad eos indubie transmissum, in conscribendis libris prædicat. Cum, inquit lib. 1 de vita sua, cap. XI, in omnimoda paupertate se deprimant, ditissimam tamen bibliothecam coaggerant. Quo enim minus panis hujus copia materialis exuberant, tanto magis illo, qui non perit, sed in æternum permanet, cibo operose desudant.Confirmat id deinde comitis Nivernensis exemplo, qui, cum argentea, quæ Cartusianis miserat, munera repudiata fuisse, accepisset, Boum tergora & pergamena plurima eis transmisit, quæ pæne inevitabiliter ipsis (ad conscribendos consuendosque scilicet libros) necessaria esse, cognovit. Cur porro summam diligentiam operamque in describendis libris ponerent, docet nos Guigo, in Consuetudinibus cap. 28 sic scribens: Libros, … tanquam sempiternum animarum nostrarum cibum, cautissime custodiri & studiosissime volumus fieri; ut, quia ore non possumus, Dei verbum manibus prædicemus. Quot enim libros scribimus, tot nobis veritatis præcones facere videmur. Addi potest, partim etiam id fecisse illos, tum ut inopiæ suæ (pauperes enim vere erant, seque ipsos vel Pauperes vel Pauperes Christi, uti apud Cangium ad vocem Pauper videre est, appellabant) consulerent, tum ne Ecclesiæ viderentur prorsus inutiles, hincque eorum institutum calumniandi ansam malevoli arriperent.
§ XXVIII. An Sanctus novam Regulam scripserit, & an ad ullam ex ante scriptis ac nominatim Benedictinam observandam se suosque discipulos adstrinxerit.
[Sanctus novam Regulam discipulis suis] Austeram admodum, quam Sanctus ejusque discipuli in Cartusia duxere, fuisse vitam, vel sola normæ, ad quam hanc exegerint, § præcedenti e Petro Venerabili proposita capita sufficienter ostendunt; verum quæri hic jam potest, primo quidem an hæc S. Bruno aliaque Regula quapiam præscripta discipulis suis observanda injunxerit; deinde vero an hosce simul ac seipsum ad ullam ex ante scriptis, ac nominatim S. Benedicti Regulam obstrinxerit. Innocentius le Masson in Opere, quod Ordinis Cartusiensis Annales inscripsit, lib. 1 cap. 3, num. 3 sic scribit: Nullam vivendi normam a sancto Brunone scriptam fuisse, credimus: sed sancti illius Viri documenta & exempla erant illis quasi vivens Regula, quam adimplere & ad suos successores per exempla etiam ipsi transferre didicerant. Ipsam tamen eamdem esse non dubitamus, quam postea R. Pater Guigo scriptis mandavit; nihilque in ejus Consuetudinibus reperiri credimus, quod quasi ab ore sancti Brunonis per discipulos, qui eum viderant & audierant, non didicerit. Vix enim ante quinque aut sex annos sanctus Bruno obierat, quando Guigo noster ad Ordinem venit. In istis ergo scriptis a R. Patre Guigone Consuetudinibus firmiter credendum est, sancti Brunonis mentem, documenta & dirigendi modum depingi & contineri, acsi propria ejus manu scripta fuissent. Quod eo facilius quisque persuadebit, quo certior fieri debet, B. Landuinum, quem sanctus Bruno sociis, ad eremum Cartusiæ revertentibus, præfecerat, viam longissimam arripuisse, ut ipsum Cartusiensis Instituti fundatorem, in eremo Calabriæ tunc degentem, adiret, cum eo de observantiis Cartusiensibus tractaturus, & ab ipsius ore auditurus, quid & qualiter in Cartusiana conversatione & vivendi modo esset a suis asseclis observandum. Primæ ergo Cartusianorum Constitutiones legi gratiæ non erant absimiles; nam potius scriptæ erant in tabulis cordis carnalibus, non littera, sed spiritu, quam in manuscriptis codicibus.
[489] [non scripsit Argumenta, quibus, Sanctum se suosque] Ita Massonus, nullam a S. Brunone Regulam scriptam fuisse, docens; qua sane in re non possum non ei assentiri, cum id a Sancto factum, a nullo hactenus scriptore sive recentiori sive antiquiori memoriæ proditum invenerim. Ast an nulli pariter Regulæ ex ante scriptis, nec nominatim Benedictinæ, sese suosque adstrinxit? Mabillonius in Seculi sexti Benedictini partem secundam Præfatione num. 87 sic scribit: Nunc postulat locus, ut de prima Regula Cartusiensium agamus, quam sanctus Bruno eis præscripsit, antequam prima illius Ordinis Statuta a Guigone in scripta redigerentur. Hanc autem Regulam sancti Benedicti fuisse, multis constat argumentis. Primo Guigo ipse Statuta sua edidit ad mentem hujus Regulæ, ut docet inscriptio eorumdem Statutorum in codice Portarum, in quo illa habentur sub hoc titulo: “Statuta Guigonis Cartusiæ Prioris & aliorum Patrum juxta Regulam sancti Benedicti.” Unde Guigo ipse in Præfatione sua hæc statuta scribere se distulisse ait, “quod vel in Epistolis beati Hieronymi, vel in Regula beati Benedicti seu in ceteris scripturis autenticis, omnia pene, quæ hic religiose,” inquit “agere consuevimus, contineri credebamus.” Certe non aliam in capite XXIII formulam professionis, quam Benedictinam proponit. Deinde Eugenius III in privilegio, Cartusiæ Montis-Dei concesso, statuit, “ut Ordo monasticus secundum beati Benedicti Regulam, normam quoque & Institutiones fratrum Cartusiensium perpetuis ibi temporibus inviolabiliter conservetur.” Adhæc Paschalis II Lanvino Squillacii post sanctum Brunonem Priori indulget, ut in quadam ecclesia juris eremi, quæ apud Squillacium sita erat, monasterium constituat, “ut fratres, austeritatem eremi ferre non valentes, juxta beati Benedicti Regulam illic possint omnipotenti Deo deservire: quam nimirum habitationem per præpositum & decanum,” inquit, “gubernari disponique præcipimus; sic tamen ut eremi præpositus semper præferatur & major habeatur, & sic ut idem monasterium eremi dispositioni subjaceat, item ejusdem loci præpositus & decanus subjiciatur magistro eremi. Data Lateranis VI Kal. Februarii.”
[490] [ad Regulam Benedictinam adstrinxisse, Mabillonius contendit.] Ex quibus intelligitur, duplex illic Cartusiensium genus fuisse, anachoretarum & cœnobitarum, ut apud Camaldulenses; & utrisque Priorem eremi præfuisse secundum Regulam sancti Benedicti, qui utrosque in Regula sua instituit. Hoc autem diploma intelligitur de monasterio Mentauri, quod Squillacio tribus millibus distabat, ut fusius in Annalibus nostris referemus, ubi utrorumque, scilicet anachoretarum & cœnobitarum Squillacensium, constitutiones referemus. Denique Cartusienses ante sancti Brunonis canonizationem sanctum Benedictum in sua confessione Patrem suum dicebant, retinentque etiam nunc dispositionem Officii divini ex Regula sancti Benedicti, cujus festum sollemni pro more suo ritu semper observarunt. Ita hactenus Mabillonius contendens, S. Brunonem, qui ex dictis novam Regulam non condidit, particularem tamen Regulam suis præscripsisse, seu se discipulosque suos uni cuidam particulari Regulæ adstrinxisse, hancque S. Benedicti Regulam fuisse. Verum anne argumenta, quæ in medium adducit, rem plane evincunt? Id equidem non puto; imo vero ex hisce, quæ Guigo in Præfatione, conscriptis a sese Cartusiæ Consuetudinibus seu statutis præmissa, suppeditat, quæque Mabillonius pro se laudat, sequentibus verbis, A quo negotio (conscribendis nempe Cartusiæ Consuetudinibus) rationabilibus, ut putamus, de causis diu dissimulavimus, videlicet quod vel in Epistolis beati Hieronymi, vel in Regula beati Benedicti, seu in cæteris scripturis autenthicis omnia pene, quæ hic (in Cartusia nimirum) religiose agere consuevimus, contineri credebamus, consectarium potius videtur, ut nulli prorsus particulari Regulæ S. Bruno sese suosque adstrinxerit.
[491] Audi, qui Massonus in Opere, quod Ordinis Cartusiensis Annales inscripsit, [a Guigonis verbis repetit, ei ipsi officit,] verba illa commentetur. Hinc (e recitatis nempe Guigonis verbis) patet, inquit, libertas, qua S. Bruno & successores ejus voluerunt propositum & modum sibi vivendi eligere, & componere, prout spiritus & prudentia suggererent, & non se adstringere ad illas Regulas seu constitutiones specificas, quæ in variis Ordinibus monasticis sive in Oriente sive in Occidente jam dudum fuerant conditæ. Nihil sibi elegit S. Bruno pro vivendi modo, quod non esset sanctorum Hieronymi, Benedicti & aliorum scriptis laudatum, sed non ideo illorum Regulis se addixit, quamvis inde veluti spiritualis apis collegerit, unde mel & ceram propriam componeret. Non ergo improperari potest sui Instituti professoribus, quod has vel illas sanctorum sive Antonii, sive Climaci sive Benedicti sive Bernardi aut veterum Orientalium Patrum instituta & praxes non sequantur, quia sui propositi non sunt, nec illas servandas sibi elegerunt. Sane, cum Guigo verbis recitatis doceat, non in sola S. Benedicti Regula, sed vel in S. Hieronymi Epistolis, vel in S. Benedicti Regula vel denique in scriptis aliis, quod ad tempus usque, quo scribebat, in Cartusia religiose agi solitum fuisset, contineri, satis utique indicat, fuisse tunc Cartusianos non uni S. Benedicti Regulæ observandæ obstrictos, sed ea secutos esse optima vivendi instituta, quæ sive apud S. Hieronymum, aut Benedictum, sive apud alios quoscumque sanctos Patres ei vitæ generi, quod amplexi erant, magis existimabant idonea; ut Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor anonymus merito contendat, S. Brunonem ejusque discipulos numquam sese determinatæ alicui ex monasticis Regulis adstrinxisse, sed pro arbitro accepisse ex antiquorum tum scriptis, tum exemplis, quod vitæ eremiticæ perfectioni accommodatum videretur.
[462] At vero ait verbis proxime recitatis Mabillonius, condita a Guigone statuta in codice Portarum hunc præferunt titulum: [nec quæ, vel e codicis Portarum titulo,] Statuta Guigonis Cartusiæ Prioris & aliorum Patrum juxta Regulam sancti Benedicti. Primum hoc est, quod pro opinione sua is scriptor adducit, argumentum. Verum præferant, ut inquit, hunc in codice illo titulum Guigonis Statuta, hinc tamen, ut vult, consequens non est, ut hæc ad Regulæ Benedictinæ mentem Guigo exegerit. Cum enim titulus ille ipsummet, ut apparet, Guigonem non habeat auctorem, fieri potest, ut ab aliquo, qui, qua ratione Guigo statuta sua condidisset, minus habebat compertum, præfato codici fuerit adscriptus. Utut sit, ad solius Regulæ Benedictinæ mentem Statuta sua non exegisse seu condidisse Guigonem, ipsemet in Præfatione, quam hisce præfixit, non obscure indicat. Ait enim, sese, non nova seu præcepta seu statuta, sed Consuetudines scriptis mandare, id est, quæ agi tunc solerent in Cartusia; quare, cum hæc, uti ipsemet verbis supra huc transcriptis indicat, non in sola S. Benedicti Regula, sed vel in hac, vel in Epistolis Hieronymi, vel in aliis scripturis authenticis contineantur, consequens fit, ut Guigo Statuta sua ad solam S. Benedicti Regulam non exegerit, ac proin, ut ad hanc unice servandam se suosque sequaces non adstrinxerint S. Bruno ejusque discipuli. Nec Sanctum ejusque discipulos sese uni S. Benedicti Regulæ adstrinxisse, evincit, quod Mabillonius etiam laudat, privilegium, Cartusiæ Montis-Dei ab Eugenio III concessum.
[493] [vel ex Eugenii III privilegio, vel ex Divini,] Hoc enim Pontifex statuit, ut ibidem Ordo monasticus inviolabiliter servetur non tantum secundum beati Benedicti Regulam, sed etiam secundum normam & institutiones fratrum Cartusiensium; ut proinde Privilegii illius Pontificii vi in Montis-Dei monasterio non una, imo ne tota quidem S. Benedicti Regula fuerit observanda, sed eæ dumtaxat hujus partes, quæ cum particularibus Cartusiensium institutionibus convenirent; ex eo autem, quod aliqua Regulæ Benedictinæ instituta a S. Brunone ejusque discipulis horumve sequacibus adoptata fuerint atque observata, consequens non est, ut ad unam ac totam illam Regulam observandam sese S. Bruno ejusque discipuli voluerint obstringere. Hinc pro opinione sua Mabillonius nihil posset conficere, etsi etiam ei, quod præterea in argumentum adducit, tantisper daremus, Cartusianos hodieque Divini Officii dispositionem retinere ex Regula S. Benedicti. Verum ne hoc quidem veritati exacte videtur consonum. Etenim Massonus in Opere, quod Ordinis Cartusiensis Annales inscripsit, in hæc Statutorum Guigonis verba In quo (Officio divino nimirum) cum cæteris monachis multum, maxime in Psalmodia Regulari, concordes inveniantur, ita commentatur: Non dicit, “In totum,” quia revera in componendo divino Officio Cartusiano ritus quidem monasticus in duodecim psalmis, tribus Canticis & XII Lectionibus & aliis similibus assumptus est, sed non pauca etiam ei adjuncta fuerunt ex ritibus tum ecclesiæ Lugdunensis, tum Gratianopolitanæ, in cujus diæcesi sita est Cartusia, ut probari potest ex antiquis Missalibus ecclesiæ Gratianopolitanæ & modo celebrandi Missam tunc ibi usitato, quæ in nostris ad unguem fere referuntur; itemque ex veteribus Antiphonariis & precibus, quæ ab ecclesia Lugdunensi in nostrum usum constat fuisse transumpta.
[494] [quæ in usu apud Cartusianos est, Officii dispositione,] Cartusianus anonymus, Annalium Ordinis sui libri quarti hactenus non vulgati auctor, in auctiori hujus Operis sui exemplari, quod penes me non exstat, quodque Cartusiæ Vallis-Dei est, nonnulla etiam huc spectantia pag. 56 suppeditat. Verba, quibus id facit, Cartusianus Parisiensis supra adhuc laudatus, qui illud, ut mihi ipsemet significavit, ad manum habet, quique suum nomen subticeri omnibus modis vult, describere, mecumque communicare pro summa sua humanitate est dignatus. Sunt autem hæc: Sanctum Benedictum, cœnobiticæ vitæ in partibus Occidentalibus instauratorem, ab ipsius Ordinis incunabulis nostri venerati sunt, ejus festum præ cæteris solemne semper colentes, ut ex Consuetudinibus Guigonis videre est. Nec immerito, cum ex ejus Regula cœnobiticæ vitæ accommoda quædam deprompserint, maxime ea, quæ circa Divinum Officium versantur. Unde Robertus de Monte, in Tractatu de abbatibus & abbatiis de origine Cartusiensium agens, ait: “Instituta vero nocturni & diurni Officii secundum Regulam sancti Benedicti persolvunt.” Et noster Guigo in Prologo suarum Consuetudinum dicit, “quod in Divino Officio cum cæteris monachis multum, maxime in Psalmodia Regulari, concordes inveniantur.” Non tamen ita stricte ritus sancti Benedicti observamus, quin in quibusdam discrepemus ab eis, maxime circa cæremonias tum Missæ, tum divini Officii, circa Lectiones Matutinarum, preces Horarum, Cantus, Hymnos, & alia hujusmodi, quæ partim recenset Cardinalis Bona. Ita ille, simul etiam suggerens, cur Cartusiani solemne semper habuerint S. Benedicti festum, quod scilicet, non quidem solam ac totam sancti hujus monachorum patris Regulam, sed aliquot saltem ex hac capita Ordinis sui seu Statutis seu Consuetudinibus adscripsissent. Atque hinc factum etiam esse potest, ut Cartusiani ante S. Brunonis canonizationem S. Benedictum in sua confessione Patrem suum dixerint; ut proinde hinc etiam, S. Benedicti Regulam a S. Brunone primis Cartusiensibus fuisse præscriptam, neutiquam evincat Mabillonius.
[495] Nec id porro etiam evincit duobus aliis hic adhuc discutiendis argumentis, [vel denique e professionis formula, aut Paschalis III privilegio deducit, rem evincunt,] quorum alterum a privilegio, per Paschalem II Lanvino, Squillacii post S. Brunonem Priori concesso, alterum a professionis formula, apud Cartusianos usurpata, repetitur. Quis enim ex eo, quod hæc eadem sit, quæ Benedictinorum, merito concludendum putet, Regulam, quæ horum est, Cartusianorum pariter esse? Professionis formula eadem fere est quantum ad substantiam in plerisque, ne dicam in omnibus, religiosis Ordinibus, nec propterea tamen horum omnium eadem pariter est quantum ad substantiam Regula. Nec refert, professionis formulam tum Cartusianorum, tum Benedictinorum iisdem plane verbis concipi. Uti enim ex eo, quod quæpiam Regulæ Benedictinæ statuta verbotenus etiam in Cartusianorum Regulam sint illata, consequens secundum jam dicta non est, ut hanc totam ac solam primis Cartusianis observandam S. Bruno præscripserit, ita nec hoc, ut consideranti patebit, consectarium esse potest ex eo, quod, quibus verbis apud Benedictinos professionis formula concipitur, iisdem etiam hanc sibi usurpandam Cartusiani acceperint. Quod modo ad Privilegium, a Paschale II Lanvino concessum pertinet, unice in hoc agitur de particulari monasterio Mentauri, a Lanvino, Pontifice indulgente, tribus a Squillacio milliaribus erecto, in quo, qui vitæ eremiticæ idonei non erant, vivendi modum, a Cartusianorum reliquorum vivendi modo diversum, tenuerunt; quare, etsi etiam novis monasterii illius incolis solam & integram S. Benedicti Regulam diserte fuisse præscriptam, tantisper daremus, consectarium inde nondum foret, ut hæc pariter primis Cartusiensibus a S. Brunone fuerit præscripta. Atque ita modo nullo prorsus ex argumentis, quibus Benedictinæ Regulæ Cartusienses a S. Brunone fuisse adstrictos, Mabillonius contendit, evictum id utcumque dari, ex omnibus jam dictis satis liquet.
[496] [Cartusianoque anonymo, speciale quoddam vitæ genus] Et vero, ut meam modo hac in re aperte dicam sententiam, Sanctum nostrum nec se, nec suos ad solam ac totam S. Benedicti Regulam observandam obstrinxisse, vel ex eo palam est, quod, quæcumque observanda sibi suisque imposuit, reque ipsa observavit, ea fere omnia in Consuetudinibus Guigo scripto expresserit, multumque absit, ut hæ solam ac totam Benedictinam Regulam comprehendant. Vidit id tandem, quantum opinor, Mabillonius, hincque a priori opinione nonnihil deflectens, Brunonem dumtaxat S. Benedicti Regulam, quatenus anachoretarum ferebat institutum, sibi suisque sectandam proposuisse, Annal. Bened. lib. 66, num. 65 scripsit. Verum ne hoc quidem, uti ex jam dictis ac porro dicendis pronum est colligere, supra adducta e scriptore illo, quem tamen hic Veterum Script. tom. VI in Præfat. num. 32 Marteneus sequitur, argumenta evincunt. Ast contra, speciale quoddam vitæ genus S. Brunonem ejusque sequaces assumpsisse, seu speciali cuidam Regulæ, quæ & a Benedictina & ab aliis quibuscumque ante conditis esset diversa, sese adstrinxisse, merito contendit Cartusianus anonymus, Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor, ita hujus lucubrationis suæ, ut Cartusianus Parisiensis num. 494 iterum laudatus me etiam docuit, loco ibidem citato scribens: Haestenus… libro primo Disquisitionum monasticarum, tractatu nono de Regulis, duodecimo seculo scriptis, disquisitione quarta Statuta nostra, quæ vere dici Regulam fatetur, a Regula sancti Benedicti distinguit. Et tractatu secundo libri secundi, disquisitione quinta de Cartusiensibus loquitur, tanquam diversis ab Ordine Benedictino: “Ut eos omittam,” inquit, “qui sub S. Benedicti Regula Deo serviunt (qui potius unius Ordinis variæ Congregationes, quam distincti Ordines censendi sunt) Ordo Cartusianus plurima a S. Benedicto mutuatus est &c.” Quibus verbis aperte innuit, Cartusienses, etsi plurima a sancto Benedicto mutuati sint, non tamen sub ejus Regula Deo servire. Et revera tractatu sexto ejusdem libri, disquisitione quarta recensens Ordines, Benedictinam Regulam profitentes, nullam facit mentionem Cartusiensium.
[497] [S. Brunonem ejusque socios esse secutos asserenti,] Idem censuit ante ducentos annos sanctus Antoninus, ita (part. nimirum 2 hist., tit. 15, cap. 14) scribens: “Post Benedictum omnes monachi Occidentis militant sub Regula beati Benedicti & ipsum habent in patrem, exceptis Cartusiensibus, qui habent speciales suas Constitutiones.” Et revera cum Guigo, primus legifer noster dicat loco citato, “In Epistolis B. Hieronymi vel in Regula B. Benedicti seu in cæteris scripturis authenticis omnia pene, quæ in Cartusia religiose agere consuevimus, contineri,” his verbis satis aperte innuit, Cartusienses sibi aliquam specialem vivendi normam præscripsisse, a cæteris Regulis diversam. Quam ob rem Franciscus a Puteo, explicans illud Raynaldi nostri statutum, quo prohibetur, ne professi in Ordine Cisterciensium & consimilium, ad nos transeuntes, possint habere aliquam obedientiam, declarat, quod per illud verbum Consimilium intelligantur monachi omnes, qui militant sub Regula sancti Benedicti. Quis non videat, nostrum Puteanum tacite Cartusienses a cæteris sancti Benedicti monachis distinguere, tanquam alteri Regulæ subditos. Noster Boso scribens contra eos, qui dicunt, Ordinem Cartusiensem non habere Regulam, agnoscit quidem, Statuta nostra ex diversis sanctorum Patrum scriptis composita esse, “patet namque,” inquit, “in eisdem Statutis, quod illa, quæ ibi scripta sunt, aut sunt de Regula B. Benedicti, aut de Epistolis B. Hieronymi, aut de Collationibus Patrum seu de Vitis Patrum vel etiam de libris Cassiani, & aliorum sanctorum doctorum Ecclesiæ.” Deinde multas recenset Regulas, subditque: “Sed Ordo Cartusiensis nullam potuit assumere de his prædictis, quia omnes prædictæ Regulæ sunt vel fuerunt de vita communi & cœnobitica instituta; de vita vero eremitica invenitur Regula laudabilis & devota, a Petro Damiano stylo eloquentissimo edita & digesta, sed nec illam potuerunt, & noluerunt Cartusienses assumere, quia vita Cartusiensium, ut supra ostensum est, quamvis a majori & digniori parte sit eremitica judicanda, tamen est composita ex solitaria & communi.
[498] Et ideo omnino oportuit, cum nulla prius esset talis Religio, [assentiendum concluditur.] quod sibi facerent Regulam specialem. Quia secundum Regulas supra dictas beati Augustini, Benedicti & aliorum supra scriptorum monachi vel canonici simul habitare debent, simul comedere, simul dormire & sic de singulis, sicut exigit vita cœnobitica & communis. Cartusienses ergo, qui pro majori parte anachoreticam vitam ducunt, & soli frequenter comedunt & soli dormiunt, sicut superius est ostensum, non potuerunt sumere aliquam Regulam de prædictis. Sed sibi novam, sanctam & rationabilem ediderunt, Sancto Spiritu inspirante, quam, eodem Spiritu operante, sancta Romana Ecclesia ex certa scientia perfectissime confirmavit, ut alibi probabimus.” Ex his & aliis, quæ diximus supra, patet, Cartusienses speciale quoddam vitæ monasticæ genus assumpsisse, ac proinde Ordinem, ab aliis Ordinibus diversum, constituere in Ecclesia Dei. Ita hactenus Cartusianus anonymus laudatus, e rationibus, tum quas e Bosone ipsis hujus verbis recenset, tum quas aliunde repetit, contendens, Regulam, a Regulis omnibus antecedentibus diversam, Cartusianos ac proin S. Brunonem, qui hos illam suo exemplo vivendique modo docuerat, sibi servandam statuisse. Et vero cum, ut Boso ait, Cartusianorum vitæ ratio partim eremitica, partim cœnobitica sit, nec ulta e Regulis, ante S. Brunonis ætatem conscriptis, hujusmodi vitæ generi foret accommoda, aliam sane, quæ hac prærogativa gauderet, sibi suisque sequacibus præscribere seu hisce exemplo suo effingere, necesse habuere Sanctus noster primique ejus discipuli, idque proinde, ut verbis recitatis Annalium Cartusiensium auctor anonymus contendit, re etiam vera fecisse existimandi sunt; quod cum præterea ex aliis etiam supra dictis satis manifestum appareat, finem rei hujus discussioni impono.
§ XXIX. An Victor III Papa Cartusiensem Ordinem approbarit, & qui Sanctus Hugonem Gratianopolitanum episcopum sui reverentem habuerit, Cartusiæque eremum sibi donari impetrarit.
[E visione, quam Victori III Papæ divinitus obbatam, credidit,] Gaufredo, Vosiensi Priori, qui, ut supra docui, Victori III Papæ visionem, qua hic Dominum, in Cartusiæ eremo habitaculum sibi construentem, viderit, divinitus oblatam refert, in metrica, quam adornavit, Sancti nostri Vita fidem adhibuit Zacharias Benedictus, hincque, visionem illam a Deo, qui nihil facit frustra, Victori indubie, non quidem adhuc monacho, ut Gaufredus ait, sed jam Papæ, quo ex hac factam a Sancto Cartusiæ fundationem Dei opus esse, intelligeret, itaque ad hanc Apostolica auctoritate confirmandam moveretur, oblatam fuisse, ratus, fuisse reipsa abs illo Cartusiæ fundationem confirmatam, in animum induxit, ut sequentes, quibus rem hanc canit, versus fidem faciunt.
Septimus excelsis titulis in sede Latina
Gregorius residens orbis retinebat habenas;
Quo moriente, habuit Petri moderamina Victor,
Isque ad olympiacos tum forte aspexit in axes,
Felicesque choros vidit splendore corusco
Sedibus e sanctis lætum associare Tonantem;
Qui Cartusiacos pergens invisere colles,
Hi sibi fundabant dignas in cotibus ædes.
Obstupuit, montes illos & clima notavit,
Cursoremque illuc celerem celeresque tabellas
Misit, & Hugoni visa hæc miracula scripsit.
Hugo admiratus, quodcumque evenerat illo
Tempore rescripsit, quæve in confinibus illis
Egerat Omnipotens, calamo dat nota volanti,
Doctorem & senos comites a turbine mundi
Conversos, septem stellarum lumina, nec non
Ordinis incepti seriem, strictumque rigorem.
[500]
Nuncius abscessit, Latiamque redivit ad urbem. [fuisse abs hoc Cartusia fundationem confirmatam,]
Maximus ut Pastor cepit nova nuncia, gaudens
Convocat extemplo patres, sanctumque senatum,
Quos Romana facit sublimes purpura, pandit
Omne, quod acciderat, factum, & divinitus auctum
Confirmavit opus votis concordibus aulæ,
Divinisque illud, confecto grammate, donis
Munivit, variisque effecit dotibus almum,
Servanturque notis signata bifrontibus æra.
Hic fuit ante gradum supremi culminis abbas
Montis Oliviferi, cui nomen ab urbe Casinas,
Quæ fuit Æneadum celebrata colonia quondam.
Hoc & idem plures summi fecere parentes,
Qui caput excelsum triplici diademate cingunt.
Ita ille, & visionem, quam hic canit, Victori Papæ, non adhuc, ut jam dixi, Cassinensi monacho, aut, si mavis, abbati, sed jam, contra ac Gaufredus scribit, creato summo Pontifici, fuisse oblatam, & abs illo Cartusiæ fundationem, cum hanc a S. Brunone factam, ex Hugone, Gratianopolitano episcopo, intellexisset, datis litteris Apostolicis confirmatam fuisse, memoriæ prodens. Verum confirmationis hujus nec ipsemet Gaufredus, qui visionem Victori Papæ oblatam scribit, nec ulli alii, quos quidem hactenus viderim, meminerunt scriptores, Zacharia Benedicto antiquiores. Hinc fit, ut illam ex conjectura tantum, quam e credita sibi, quæ Victori fuerit oblata, visione formavit, metricum illum Sancti nostri biographum adstruxisse, vehementissime suspicer, ne dicam, pro indubitato habeam. Verum cum ex supra dictis Gaufredus, dum visionem, qua Victor III Papa Deum, in solitudine Cartusiæ habitaculum sibi construentem viderit, litteris mandavit, a veritate aberrarit, ab hac pariter, quam ex visione illa format, conjecturam dictam aberrare, ambigendum non est.
[501] Adhæc Victor anno 1086 ad solium Pontificale fuit evectus, [perperam conjicit Zacharias Benedictus,] nec vitam protraxit ultra annum proxime sequentem, quo ei Urbanus II successit; non exstitisse autem ante tempus, quo Urbanus II S. Petri Cathedram occupare cœpit, Pontificias litteras, Ordinis Cartusiensis facientes mentionem, anonymus primorum quinque Cartusiæ Priorum chronographus, seu antiquior Sancti nostri biographus, qui majoris utique fidei auctoritatisque est quam metricus, de quo hic, biographus Zacharias Benedictus, non obscure docet; postquam enim ab Urbano II litteras infra huc transcribendas, quibus Siguinus, Casæ-Dei abbas, Cartusiam Landuino hujusque sociis, qui eam, Brunone abeunte Romam, deseruerant, restituere jussus fuit, scriptas fuisse, num. 19 retulit, num. proxime sequenti subjungit: Et istæ videntur primæ litteræ Papales, quæ inveniuntur de Ordine Cartusiensi facere mentionem. Jam vero, cum litteræ illæ, quas ex dictis Urbanus scripsit, primæ sint, quæ Ordinis Cartusiensis mentionem facere inveniantur, litteris scriptis a Victore III Cartusiæ fundationem confirmatam seu approbatam non fuisse, pro indubitato, accedente præterea universali de re hac scriptorum omnium antiquorum silentio, est habendum; ut proinde Zacharias Benedictus id factum, perperam notarit. Nec ex hoc tantum metricus hic Sancti biographus erroris arguendus venit; verum etiam ex eo, quod S. Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, Cartusiensem habitum a S. Brunone suscepisse, Cartusianisque adeo fuisse etiam adscriptum, memoriæ prodat; etenim rei hujus nuspiam meminit Guigo, Hugonis accuratissimus fideque dignissimus biographus, qui tamen eam, si fuisset, omni dubio procul sciturus, scitamque litteris commendaturus fuisset. [nec Hugonem recte Cartusianum facit. Hic tamen, in Cartusianos optime affectus,]
[502] Ast hic error, a subdititio Sigeberto (adi num. 297) primum profectus, utcumque excusandus videtur: etsi enim Hugo habitum Cartusiensem numquam induerit, Cartusianus tamen quodammodo æstimari potuit, tum ob desiderium, quo, ut Cartusianum, abdicato episcopatu, profiteri posset, arsisse dignoscitur, tum ob singularem, quo in Cartusianos ferebatur, affectum frequentemque cum hisce in Cartusia commorationem. Ac maximum quidem S. Hugonis in S. Brunonem Cartusianosque affectum fuisse, palam est tum ex Guigonis verbis supra huc transcriptis, tum ex eo, quod, ut Guibertus de Novigento lib. 1 de vita sua cap. XI docet, abbatis quodammodo ac provisoris domus Cartusiensis vices, cum scilicet ex ea Bruno jam discessisset, agere gravatus non sit sanctus ille antistes. Accedit antiquior Sancti nostri biographus, qui eum ita in Ordinem domumque Cartusiensem beneficum fuisse, num. 14 scribit, ut tum hujus, tum illius cum S. Brunone dici possit fundator, & quamvis non primus, tamen quodammodo præcipuus institutor. Quod autem ad Hugonis in Cartusia commorationem pertinet, fuisse hanc sane admodum frequentem, ejusdemque illum tempore ad Cartusianorum exemplar ac normam, unde & pro Cartusiano quodammodo haberi potuerit, vitam suam ad amussim exegisse, docet nos iterum Guigo in conscripta a se sancti illius antistitis Vita partim verbis supra huc jam transcriptis, partim hisce, quæ nunc subdo: In tantum autem (S. Hugo videlicet) eremum (Cartusiæ cum S. Brunone ejusque sociis) devotus incolebat & sedulus, ut eum magister Bruno nonnumquam exire compelleret, Ite dicens, ite ad oves vestras, eisque, quod debetis, exoluite. Eo tempore, magnæ paupertatis & humilitatis ardore succensus, voluit equitaturas suas cunctas vendere, & diviso pauperibus pretio, propriis pedibus in prædicatione discurrere. Sed homo profundi cordis, magister Bruno scilicet, cujus consiliis non aliter, quam præceptis obtemperabat abbatis, non consensit timens, ne apud se forsan extolleretur, aut a ceteris de singularitate judicaretur episcopis; aut (quod dubium non erat) id ipsum propter asperitatem & inæqualitatem itinerum consummare non posset.
[503] [suo eis in Cartusiam jure cessit, aliique, ipso agente,] Nec tantum, quod jam dixi, ex hisce Guigonis verbis intelligitur, verum etiam Hugonem non minori in S. Brunonem veneratione, quam affectu fuisse, tantamque eam exstitisse, ut illum abbatis quodammodo loco haberet. Hinc merito antiquior Sancti nostri biographus transcriptis tum hisce, tum aliis, quæ jam supra data sunt, Guigonis verbis num. 14 subjungit: Omnia prædicta sunt verba domni Guigonis scripta in Vita S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, quæ hic inserenda judicavimus, quia in eis primordia fundationis Cartusiæ declarantur, & magistri Brunonis excellentia innotescit & in hoc quod eidem tam venerabilis, tam sanctus episcopus cum tanta reverentia sic ferventer & humiliter adhærebat. Maximo porro in amore ac pretio apud S. Hugonem exstitisse Sanctum nostrum ejusque socios, recte etiam concluseris tum ex charta, quam, si Mabillonius (neque enim an hæc uspiam exsistat, novi) Præfatione in Sæculi VI Benedictini parte 2, num. 86 recte notet, vix uno mense integro post S. Brunonis ad Hugonem accessum presbyteris & laïcis sui episcopatus sanctus ille antistes scripsit, præcipiens, Ut ne feminæ (verba sunt Mabillonii) transeant per terram Cartusiæ fratrum, qui, Deo placere cupientes, mundum & turbas fugiebant; & ne quisquam intra terminos ipsorum possessionis piscationem aut venationem exerceat, & sua animalia pascenda deducat, tum ex eo, quod Sancto ejusque socii, quidquid sibi in Cartusiam juris competeret, libens cesserit, verosimillimeque etiam, ut Blömenvenna, Puteanum iterum aliosque Sancti biographos sibi consentientes habens, affirmat, effecerit, ut alii, qui in eamdem eremum juris quidpiam haberent, ei data charta publica in S. Brunonis ejusque sociorum favorem renuntiarint. Integram illam, ut locus exigere videtur, modo huc ex apographo, Chronologico-diplomaticæ Morkensii Diatribæ supra jam sæpius laudatæ inserto, transcribo. Sic habet: Gratia sanctæ & individuæ Trinitatis misericorditer nostræ salutis admoniti, recordati sumus humanæ statum conditionis & vitæ fragilis lapsus inevitabiles, quam sine termino ducimus in peccatis. Itaque judicavimus, nos peccati servos de manu mortis redimere, temporalia pro cælestibus mutare, æternam hæreditatem pretio perituræ possessionis comparare, ne duplici contritione conteramur, & præsentis vitæ miserias laborum & dolorum initium sumamus.
[504] Itaque magistro Brunoni & his, qui cum eo venerunt, [diplomate, quod hic] fratribus, ut Deo vacarent, ad inhabitandum solitudinem quærentibus, ipsis eorumque successoribus in æternam possessionem spatiosam eremum concessimus, Ego Humbertus de Miribel, una cum Odone fratre meo & ceteris, qui juris aliquid habebant in prædicto loco; hi vero scilicet, Hugo de Tolnone, Anselmus Garcinus; deinde Lucia & filii ejus Rostanus, Guigo, Anselmus, Pontius atque Boso, precibus & interventu prædictæ matris eorum; Bernardus quoque Longobardus cum filiis suis; similiter & domnus abbas Siguinus de Casa-Dei cum suorum fratrum conventu, quidquid ibi juris habere videbantur, supradictis concesserunt fratribus. Ipsa vero, quam eis dedimus, eremus hos habet terminos, scilicet infra locum, qui vocatur Clusa, & rupem claudentem vallem & pertingentem usque ad molarem claudentem & dividentem Combam-Caldam, & pervenientem usque ad rupem mediam, quæ est super Borghesos; deinde molarem alium, qui descendendo perducitur per usque ad rupem a Bonviant. Exinde molarem alium, qui descendendo perducitur per crepidinem plataneti a Bonviant usque ad rupem, quæ est supra furnum de la Follia. Similiter ab illo monte, qui de eadem rupe porrigitur usque ad montem Aillinart, & a monte Aillinart descendendo extenditur juxta Mortam contra Occidentem usque ad rupem, quæ est super Correriam, & ab hac rupe porrigitur usque ad rupem de Pertuso. Inde postremo protenditur descendendo usque ad flumen, quod vocatur Guerus-mortuus. Inde quoque ab eodem clauditur usque ad Clusam. Si qua vero persona potens aut impotens hanc donationem infregerit, tamquam sacrilegii rea ab Omnipotentis Dei gratia & fidelium consortio separata anathemate maranatha feriatur æterni ignis incendio, nisi digne satisfecerit, cum Dathan & Abiron & Juda proditore concremanda.
[505] Præfata quidem terra, his terminationibus conclusa, [recitatur, dato idem fecerunt.] a magistro Brunone & ab his, qui cum eo erant, fratribus cœpit inhabitari & construi anno ab Incarnatione Domini MLXXXIV; episcopatus vero domini Hugonis, Gratianopolitani episcopi, quarto, qui videlicet laudat & corroborat hoc donum, quod fecerunt supra scriptæ personæ, cum omni conventu clericorum suorum, & quantum ad se pertinet, quidquid sui juris esse videtur, omnino concedit. Testes Hugo decanus, Joannes de Podio, & Rostagnus Guigo de Lanz, & Galterus Bueta, Petrus & Gilbertus, Agelbertus & Aldelemus, Petrus & Ricardus. Lecta est autem hæc charta Gratianopoli in ecclesia Beatæ & gloriosæ semper Virginis Mariæ, quarta Feria secundæ hebdomadæ Dominici Adventus in præsentia prædicti domini Hugonis, Gratianopolis episcopi, atque canonicorum suorum, aliorumque multorum, tam sacerdotum, quam ceterorum Ordinum clericorum, celebrantium sanctam synodum quinto Idus decembris. Cum hæc charta, quæ, ut characteres chronici, quibus munita est, testantur, hebdomadæ secundæ Adventus Feria quarta, quæ in nonum Decembris diem incidit, lecta est, S. Brunone Cartusiam adhuc inhabitante, seu temporis spatio, annum 1084, quinque sequentes & partem anni 1090 complectente, data haud dubie sit, tuncque, ut computanti aut etiam Chronologiam Technicam Labbei dumtaxat inspicienti patescet, Feriam quartam hebdomadæ secundæ Adventus in quintum Idus seu diem nonum Decembris incidere solo anno 1086 contigerit, fuisse chartam, quæ huc jam transcripta est, hoc ipso anno lectam seu datam, manifestissimum est.
[506] [Id ex anno quarto Hugonis, quo signatur,] Atque hoc primum est, quod in illam notandum occurrit. Ne porro erronea in notis chronicis a quoquam putetur, exponendum modo, qui in ea a Sancto ejusque sociis, quod anni 1084 mense Junio ex dictis factum, Cartusiæ eremus inhabitari cœpta recte dicatur anno quarto episcopatus Hugonis, Gratianopolitani episcopi, qui interim, ut supra ostendi, jam inde ab anno 1079 electus, annique proxime sequentis initio consecratus fuit Gratianopolitanus episcopus, quique adeo, cum Cartusiæ eremus inhabitari a Sancto cœpit, quintum jam inde episcopatus annum egerit, si modo episcopatus ejus anni vel ab electione vel a consecratione sint computandi. Verum idne ita fieri necesse est? Anonymus Tractatus de S. Brunone a Cartusianis hujatibus mecum communicati auctor annos episcopatus Hugonis non ab electione, aut consecratione, sed ab adita episcopatus possessione computari solitos fuisse, Hugonemque non ante exeuntem annum 1080 episcopatus Gratianopolitani possessionem adiisse, præfatus, ita mox, quo tam hoc, quam illud evictum dat, subjungit: Asservatur in Majoris Cartusiæ tabulario donatio per Guigonem comitem & reginam Mathildem illius uxorem domui Calesiensi facta, quæ data est anno Incarnationis Domini MCX. XI Cal. Novembris, anno Pontificatus Domini Hugonis, episcopi Gratianopolitani, XXX. Hic annus pontificatus Hugonis non est electionis aut consecrationis; alias enim (cum scilicet, ut iterum mox monui, Hugo anno 1079 electus, annique proxime sequentis initio consecratus sit Gratianopolitanus episcopus) notandus fuisset XXXI aut XXXII. Dicendus est igitur annus possessionis, quam nondum (illum) adeptum fuisse anno MLXXX mense Octobri sequitur ex die designata XI Cal. Novembris.
[507] [erroris arguendum nam est.] Idem necessario conficiendum est ex alio instrumento, quod extat editum De usu feodorum Delphinatus, cujus initium & finis sic habent: “Ego Hugo, Gratianopolitanus episcopus, rogatu canonicorum concessi abbati Bosoni beatæ Mariæ Crudatensis, & successoribus suis tres ecclesias… Facta est hæc donatio de tribus prædictis ecclesiis … IV Nonas Novembris anno Incarnationis Domini MCX, anno pontificatus domini Hugonis episcopi XXX.” Ergo necdum episcopatum Hugo inierat sub initium Novembris anni sæpe dicti MLXXX. Adhæc ut, quod hic instituti mei ratio postulat, adjungam, cum Hugoni, utpote ex dictis anno 1079 electo, ineunteque anno 1080 consecrato Gratianopolitano episcopo, anno 1110 ad IV Nonas seu ad secundam Novembris diem jam provecto, annus ab electione consecrationeque non trigesimus, sed trigesimus primus fluxerit, & tamen instrumentum, cujus hic initium & finem Tractatus de S. Brunone auctor anonymus exhibet, anno episcopatus Hugonis trigesimo datum notetur, consequens est, ut tam in hoc, quam in altero, quo Guigo comes ejusque uxor Mathildis domui Calesiensi benefecit, anni episcopatus Hugonis, Gratianopolitani antistitis, non ab electione consecrationeve, sed ab adita post consecrationem sedis illius possessione numerentur. Jam vero, cum res ita habeat, uti laudatus Cartusianus anonymus supra affirmat, annosque adeo episcopatus Hugonis non ab electione consecrationeve, sed ab adita primum possessione computari solitos fuisse, veritati consonum appareat, non est sane, cur supra huc transcripta donationis Cartusiæ charta erroris in notis chronicis suspecta habeatur, accuseturve ex eo, quod Cartusiæ eremum anno episcopatus Hugonis Gratianopolitani antistitis quarto a S. Brunone ejusque sociis inhabitari cæptam prodat; quod ex supra dictis verum esse non potest, nisi instituto computo a tempore, quo Hugo episcopatus possessionem iniit.
§ XXX. Sanctus, a summo Pontifice arcessitus, Cartusiam, rite jam ordinatam, incolarumque numero auctam, deserere cogitur: quandonam id, & quanto discipulorum Brunonis luctu factum.
[Sanctus, Cartusia jam rite ordinata, incolarumque] Quatuor aut quinque, aut etiam paucioribus a Sancti ejusque sociorum in Cartusiam ingressu elapsis annis, eo jam inde modo, qui vitæ eremiticæ maxime congruit, rite omnia, tum quantum ad religiosorum eremi incolarum habitacula, tum quantum ad vivendi normam, fuisse ordinata, dubitandum non apparet, uti etiam Sanctum ejusque socios susceptæ vitæ austeritate juxta ac sanctimonia longe lateque inclaruisse. Atque hinc factum reor, ut & nonnulli alii ad incultam antea ac pene inaccessam eremum venerint, atque in celeberrimi, qui hanc moderabatur, Viri discipulorum numerum cooptari postularint. Ac primo quidem, Petrum & Lambertum, qui una cum Sancto, Cartusiam nondum ingresso, in Siccæ-Fontanæ solitudine vitam eremiticam, uti plus semel e Mabillonio jam laudata monasterii Molismensis charta fidem facit, aliquamdiu duxere, institutum a Brunone vitæ genus tandem etiam sive in Cartusia sive in Calabria esse amplexos, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 9, pag. 241 non obscure indicant. Ibi enim opinari sese, manifestant, Petrum quidem a Petro, qui, quamvis Bethunæ natus esset, a diuturna tamen sua in Francia commoratione Francus cognominatus fuit, secundusque a S. Brunone (adi Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 639) Cartusiæ Prior exstitit, Lambertum autem a Lamberto, qui Cartusiæ Calabrinæ Prior seu magister religiosis hujus incolis optimas leges præscripsit, diversum non esse. Et vero, cum facile factum esse queat, ut Petrus & Lambertus, qui prius Brunonem e Siccæ-Fontanæ solitudine Gratianopolim abeuntem sequi noluerant, consilium postea, cum de fixa a Sancto in Cartusia sede inaudivissent, mutarint atque in horridam hanc eremum, Sancto annuente, concesserint, reipsa id fecisse illos, neutiquam vero apparet absimile, licet interim Lambertum, qui cum Sancto in Siccæ-Fontanæ solitudine versatus est, eumdem cum Lamberto, Cartusiæ Calabrinæ Priore, asseverare non ausim.
[509] [numero, uti hic] Ast quocumque modo res habeat, fuisse equidem, dum Sanctus e Cartusiæ eremo discessit, discipulos ejus numero plures, quam cum primum hanc solitudinem ingrederetur, suadent mihi binæ chartæ infra integræ huc transcribendæ, quarum altera Rogerius, Calabriæ & Siciliæ comes, eremum Calabrinam S. Brunoni ejusque sociis donat, altera donationem hanc Rogerius Apuliæ, Calabriæ Siciliæque dux, cujus Rogerius comes patruus erat, confirmat. In priori enim comes ita loquitur: Rogerius Dei gratia comes Calabriæ & Siciliæ omnibus fidelibus suis & Ecclesiæ Dei filiis tam præsentibus quam futuris salutem. Notum esse volumus fraternitati vestræ, per Dei misericordiam a Galliarum partibus ad regionem istam Calabriæ sanctæ religionis, viros Brunonem videlicet & Lanvinum cum sociis eorum pervenisse &c. In posteriori vero Rogerius dux hunc fatur in modum: Rogerius Apuliæ, Calabriæ, Siciliæ Dei gratia dux, omnibus fidelibus Christianis præsentibus & futuris in domino salutem. Notum esse volumus fraternitati vestræ de duobus viris, Brunone scilicet & Lanvino, qui sanctæ religionis studio accensi cum sociis suis in terram Calabriæ a Galliarum partibus, disponente Deo, venerunt &c. Sanctus ergo, cum in Calabriam, quod ex dicendis non diu admodum ab ejus e Cartusia egressu factum, ad comitem Rogerium venit, socios sibi aliquot, e Gallia appulsos, quorum in hisce chartis mentio fit, habebat adjunctos; quare, cum unus saltem ex his, Lanvinus videlicet, ab omnibus sex Sancti sociis, Cartusiæ eremum cum eo primum ingressis, sit diversus, consectarium fit, Sancti discipulos, dum hic e Cartusiæ eremo Pontificem aditurus discederet, numero plures fuisse, quam cum solitudinem eam primum ingrederetur; Lanvinum autem, in binis laudatis chartis memoratum, ab omnibus sex dictis Sancti sociis, seu potius, quod hic potissimum dubium non nemini videri queat, a Landuino esse diversum, sic ostendo: Sanctus, uti ex dicendis patescet, non prius cum Lanvino in Calabrinam eremum secessit, dictisque binis chartis sibi illam donari ac confirmari impetravit, quam cum Cartusiam Majorem, quam deseruerant, Landuinus una cum discipulis, seu Cartusianis, quibus a S. Brunone fuerat præfectus, repetiisset, ut proinde, hunc ab illo diversum esse, sit necessum.
[510] Adhæc Lanvinus, qui cum Sancto in Calabrinam eremum secessit, [probatur, aucta,] in Normannia, Franciæ provincia, Landuinus vero, qui, monente S. Brunone, Cartusiam Majorem repetiit, in Tuscia natus erat. Accedit, Landuinum Tuscum anno 1100, cum e Cartusia Majori, cui Prior præerat, Brunonem in Calabriam venisset invisum, diem extremum (Adi Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 639) clausisse; Lanvinum autem S. Brunoni, qui anno ex dicendis 1101 obiit, vixisse superstitem, eique in Cartusiæ Calabrinæ præfecturam fuisse suffectum, uti videre licet apud Mabillonium Annalium Benedictinorum lib. 70, num. 30. Lan. vinum itaque, qui cum Sancto in eremo Calabrina commoratus est, a Landuino Tusco esse distinctum, indubitatum est, quod, ne unum cum altero in decursu confundas, bene est notandum. Porro e Sancti sociis, quorum binæ chartæ proxime memoratæ mentionem faciunt, aliquot saltem adhuc alii verosimillime fuerunt a sex Sancti sociis, Cartusiæ eremum cum eo primum ingressis, diversi; ut proinde hi, cum inde Sanctus abiit, Calabriamque petiit, numero jam aucti exstiterint. Nec est, quod reponas, socios, quibuscum Sanctus in Calabriam venisse in laudatis binis chartis memoratur, ac nominatim Lanvinum (adi in Brunonis Vita cap. 17 Zanottium) non prius ei sese, quam cum, relicta Cartusia, in Italia jam existeret, adjunxisse; Sanctum enim brevi temporis spatio, quo ex dicendis, antequam in Calabriam secederet, apud Pontificem commoratus est, invenisse statim Romæ, qui in disciplinam ejus sese dederint, appulsos e Galliarum partibus viros, quod tamen, ut quidquam hic contra opinionem nostram posset confici, requireretur, parum verosimile apparet.
[511] Quod cum ita habeat, esse sane non videtur, cur, [a Pontifice in Italiam evocatur:] an Sanctus, cum e Cartusia discessit, discipulorum suorum numerum auctum viderit, revocetur in dubium, magisque eum adhuc augeri indubie vidisset, si diuturnior ejus esse potuisset in Cartusia commoratio. Verum, cum sex annis, quorum ultimus saltem incompletus ex dicendis fuerit, Cartusiæ eremum Prior seu potius (is enim illi proximisque ejus successoribus titulus ab omnibus fere scriptoribus tribuitur) Magister rexisset, Pontificium fuit allatum mandatum, quo ei, ut ad Romanam curiam sese conferret, severissime ab Urbano II Papa, ad Pontificalem apicem anno 1088 evecto, injungebatur. Hic olim Sancti nostri Remis, ut jam supra docui, fuerat discipulus, hincque raram Viri prudentiam ingeniique sagacitatem apprime perspectam habens, eum apud se, quo ad consilia adhiberetur, habere volebat in difficillimis illis temporibus, quibus, a Papa dissidente frequenterque arma in Pontificios in Italia movente imperatore Henrico IV, deplorandum in modum res Ecclesiæ in Italia & Germania erant turbatæ. Ut nuntius ille ad Brunonis discipulorum aures pervenit, ingens mox omnium animos luctus subiit. Audi, quæ huc spectantia Blömenvenna in Sancti nostri Vita a se conscripta commemoret. Et ecce, inquit, vix annis sex in tali conversatione exactis, rursum tentatur… Papa nempe Urbanus II, prius dictus Otto, abbas Cluniacensis, qui olim discipulus fuerat beati Brunonis, cum Pontificatum summum adeptus esset, cupiens illum digne administrare, non immemor excellentissimæ doctrinæ & probitatis ejusdem sui Præceptoris, vocavit eum ad Sanctæ Ecclesiæ obsequium, addito etiam obedientiæ præcepto.
[512] [discipulos hinc mœstos solatur,] Quo perlecto mandato, vox in Rama audita est, ululatus & ploratus multus filiorum sancti Brunonis, nolentium consolari obtestantiumque Patrem, quod ejus orbati solatio nullo pacto in loco horroris & vastæ solitudinis perseverare possent. Sed si maneret, manerent, si abiret, abirent & ipsi. Quorum fletibus piissimus Bruno vehementer turbatus & ad compassionem motus, cum sibi quoque durissimum esset, post tam placidæ & tranquillæ solitudinis quietem rursum externis curis & inquietudinibus implicari. Nisus est tamen eorum animos sedare & consolari. Sciebat ipse scriptum esse, “Qui vos audit, me audit, & quod semel loquitur Deus, & secundo id ipsum non repetit.” Et ideo non aliter Apostolici jussionem, quam cœlesti oraculo ad se delapsam vocem accepit. Quapropter alloquens suos ait, Manere vobiscum, fratres mei dilectissimi, gratissimum mihi est, separari a vobis gravissimum. Sed mandatis Apostolicis obedire necessarium mihi est. Quid enim prodesset hic vobiscum exterius carnem jejuniis & abstinentiis atterere, si per inobedientiam animæ meæ damnationem contingat acquirere &c. Ac deinde nonnullis adhuc, quibus ultro citroque sermonem miscentes inducit Sanctum ejusque discipulos, interpositis, subjungit: Audiens hæc beatus Bruno, cum videret, eos consolationem non recipere, nec persuaderi eis posse, ut manerent, metuens, ne post suum & eorum recessum eremus Cartusiæ, locus jam Deo dicatus, ad manus laïcas & profanas iterum deveniret, cogitans scilicet illam cum suis repetere, commendavit & dedit eam venerabili viro domino Siguino abbati monasterii Casæ-Dei, qui unus fuerat ex primis donatoribus, de quibus diximus, confecto super hoc publico instrumento. Sicque beatus Bruno, suscepta Benedictione a sancto Hugone, episcopo Gratianopolitano, obedientia cogente, Romam profectus est.
[513] [hisque nihilominus, uti; eo abeunte, facere statuerant,] Ita hactenus ille, Puteano, e quo iterum sua fere omnia mutuatus est, apprime consonans, nec pugnans cum antiquiore Sancti nostri biographo seu primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologo. Atque hi omnes tres quidem, uti etiam, qui sua e duobus horum recentioribus, Puteano scilicet & Blömenvenna, deprompsit, Surius, universos Sancti discipulos summo fuisse, cum eum e Cartusia a Pontifice accersiri intellexerunt, mœrore affectos, Cartusiamque, abeunte Sancto, deserere statuisse, litteris recte consignasse videntur. Id enim, utut a nullo prorsus auctore synchrono seu æquali memoriæ proditum inveniatur, veritati tamen e restitutionis Cartusiæ infra huc transcribenda charta, utpote in qua ex hac eremo S. Brunonis socii ob hujus absentiam recessisse innuuntur, consonum videtur. Verum indicant etiam recentiores laudati Sancti nostri biographi, Brunonem, cum Cartusiam Siguino dedit, atque ex hac, ad Pontificem se collaturus, exiit, isthuc postea redire statuisse; quod, cum instrumento, quo Sanctus, ad Pontificem tendens, Siguino Casæ-Dei abbati Cartusiam donavit, nulla omnino de hac Brunoni ejusque sociis, si redirent, reddenda mentio ingeratur, parum verosimile mihi apparet. Nec verosimilius est, quod tamen etiam nonnulli volunt, instrumentum, quo Sanctus Cartusiam Casæ-Dei abbati Siguino contulit, datum ei jam tum fuisse, cum ejus discipuli e Cartusia ob dilecti ex hac Magistri discessum nondum dilaberentur, dilapsurique tantummodo brevi post a Sancto præviderentur.
[514] Etenim in charta restitutionis Cartusiæ dicitur Bruno Cartusiam, [e Cartusia dilabentibus, publico hanc instrumento] cum loci, fratribus recedentibus propter absentiam ejus, destitutionem videret, Siguino abbati dedisse ac commendasse; ut proinde instrumentum, quo Cartusiam Siguino Sanctus dedit, collatum ei, primis Cartusiæ Majoris incolis Sancti discipulis nondum dilabentibus seu Cartusiam relinquentibus, haud fuerit, maxime cum id in fratrum seu discipulorum Sancti e Cartusia recessu factum, diserte tradatur in epistola infra pariter huc transcribenda, qua Urbanus II Papa Siguino abbati, ut Cartusiæ eremum S. Brunonis discipulis, ad hanc redeuntibus, restituat, injungit. At vero, inquies, si Sanctus chartam, qua Cartusiam Siguino dedit, dilabentibus e Cartusia discipulis suis, seu in horum ex eremo illa recessu impertiit, qui verum intelligetur, esse illos ob Sancti absentiam seu eo in itinere e Cartusia versus Pontificem jam existente, uti charta restitutionis Cartusiæ jam pluries laudata indicat, e Cartusia dilapsos? Mabillonius in Annalibus Benedictinis lib. 77, num. 92 sic scribit: Eodem tempore, quo natus est Bernardus, Bruno, Cartusiæ Majoris primus institutor, ab Urbano II, qui ipsius apud Remos discipulus fuerat, Romam evocatur, ut ejus consiliis in Ecclesiæ moderamine uteretur. Ægre hanc discessionem tulit novellus grex, tanti Pastoris solatio destitutus; cunctisque, eo absente, intolerabilis visa est Cartusiæ habitatio & vitæ asperitas. Sed tandem parendum fuit summi Pontificis auctoritati, qui locum Seguino, abbati Casæ-Dei, commendavit. Recessit itaque Bruno e Cartusia post annos sex, quam eam incolere cœperat. Ejus discessu conturbati fratres, quæ humana tentatio est in rebus arduis, deficiente magni meriti Duce, locum deserunt; quod ubi Bruno rescivisset, litteris ad Seguinum, Casæ-Dei abbatem, scriptis Cartusiam ei ejusque monasterio concessit.
[515] Ita Mabillonius, Brunonem scilicet tunc demum, [Siguino Casæ-Dei abbati tradit.] cum in itinere Romano aut etiam Romæ versaretur, instrumentum, quo Cartusiam in Seguinum abbatem transcripsit, confecisse epistolaque ad eum misisse, indicans. Et sane, re ita considerata, facile quisque intelliget, qui, cum Sanctus jam absens esset, seu in itinere versus Pontificem aut Romæ existeret, discipuli ejus dilabi e Cartusia, ipseque hisce dilabentibus seu potius dilapsis, instrumentum publicum, quo hanc Siguino Casæ-Dei abbati tradidit, donare potuerit, salva eorum omnium veritate, quæ in charta restitutionis Cartusiæ occurrunt. Attamen cum Sanctus, antequam iter Romanum susciperet, in ipso discipulorum suorum! e Cartusia recessus actu Cartusiam in Siguinum Casæ-Dei abbatem transcripsisse videatur, ita malim rem gestam concipere: S. Bruno, cum e Cartusia, Landuino in locum suum substituto, jam excesserat, ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum, uti reipsa fecisse a Blömenvenna aliisque narratur, sese, ei valedicturus, contulerit, discipulique interea, quos in Cartusia reliquerat, audito Sancti discessu, Cartusiam pariter, desiderium ejus ferre haud valentes, reliquerint. Ita sane facili etiam negotio intelligetur, qui & Sanctus, e Cartusia discedens, dilabentibus ex hac discipulis suis, mox id audire & instrumentum, quo Cartusiam Siguino Casæ-Dei abbati commendavit, conficere, confectumque aut ipsemet ad hunc deferre, aut etiam ab altero deferendum curare potuerit.
[516] [Sanctus, nullo forte e discipulis comite, ad Pontificem profectus est.] Porro ex charta restitutionis Cartusiæ etiam collige, opinionem eorum, qui Sanctum in itinere, quod Pontificem versus suscepit, omnes prorsus suos in Cartusia discipulos comites habuisse, statuunt, veritati neutiquam posse congruere. In illa enim charta, qua hisce Siguinus Cartusiam restituit, Bruno abiens Landuinum omnibus aliis suis discipulis in Cartusia commorantibus præposuisse dicitur; qui autem factum id esse queat, si cum Sancto & Landuinus & reliqui omnes ejus discipuli iter versus Pontificem susceperint? Verum nonne Sanctus aliquot saltem ex hisce socios itineris sibi habuit adjunctos? Est sane, cur id non nemo sibi persuadeat, cum, ut supra docui, in chartis Rogerii comitis, & Rogerii ducis Sanctus cum sociis sibi adjunctis e Galliæ partibus in Calabriam dicatur advenisse, nec sat apte dici id posse videatur, nisi Sanctus una cum sociis, quos sibi habebat adjunctos, iter Calabriam versus ex ipsa Gallia inchoarit. Quod si interim id displiceat, dubitandum equidem non est, quin Sanctus, cum omnes ejus Cartusienses discipuli consecuti eum in Italia essent, aliquot ex hisce, in Cartusiam remissis aliis, apud se retinuerit. Unde enim alioquin, cum ad comitem Rogerium (adi num. 509 & seq.) in Calabriam accessit, socios sibi, qui e Galliarum partibus venissent, habuisset adjunctos? Sed hæc de discipulis, quos Sanctus, cum Cartusiam summi Pontificis jussu deseruit, curiamque Romanam petiit, sub disciplina sua habuerit, dicta sufficiant; in tempus modo, quo sese, Cartusia deserta, ad curiam Romanam contulerit, inquiramus.
[517] [hoc iter, quod ab aliis communiter anno 1090 consignatur, Ruinartius anno 1089] Baronius id anno 1092 factum statuit, quod Sanctus, uti intellexerat, anno commorationis in Cartusia sexto ad curiam Romanam fuisset evocatus, sexque anni ab anno 1086, quo, ut supra vidimus, Sancti in Cartusiam secessum consignat, ad dictum annum 1092 deducant. Verum cum ex supra dictis Bruno non anno primum 1086, sed jam inde ab anno 1084 in Cartusiæ eremo sedem fixerit, seque, ut antiquissimum fideque ex dictis dignissimum primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronicon in Sancti elogio, num. 7 huc transcripto, testatur, Romanam ad curiam, cum eremum Cartusiæ rexisset sex annis, contulerit, consectarium fit, ut id anno 1090, ultra mensem Junium, quo ex dictis sese in Cartusiam Sanctus abdidit, jam provecto, indubie fecerit, si anni sex, quibus in Cartusia commoratus a primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologo traditur, pro completis sint habendi. Ac Mabillonius quidem in Annalibus Benedictinis lib. 67, num. 92 Sancti e Cartusia egressum anno 1090 innectit. Mabillonio consonant Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 9, pag. 239, uti etiam Pagius in Criticis, aliique eruditi passim omnes. Verum in Vita Urbani II Papæ, Mabillonii & Ruinartii Operum posthumorum tom. 3 inserta, pag. 69 posterior e binis hisce scriptoribus, postquam, Urbanum II Papam anno 1089 consilium seu synodum Melphi celebrasse, Barii ossa S. Nicolai transtulisse, Eliam episcopum consecrasse ac tandem Calabriam perlustrando Rhegium usque penetrasse narravit, ita memorat: Eadem etiam occasione Brunonem, Cartusianorum parentem, cum Urbano Calabriam perlustrasse, plus quam probabile est. Is nempe a Pontifice, suo olim, ut diximus, cum litteras Vir sanctus in Rhemensis ecclesiæ academia doceret, discipulo, evocatus, hoc anno (1089 videlicet) ad illum accessit, nec dubium, quin etiam eum secutus fuerit in Apuliam & Calabriam, cum eo animo Brunonem accersivisset Urbanus, ut ejus consiliis in rebus difficillimis, quæ tunc frequenter emergebant, uteretur. Aliud habetur ejusdem rei argumentum, quod nempe Brunonis sanctitas ex eo tempore adeo nota fuerit apud Calabros, ut paulo post datus ei fuerit locus in ea regione ad inhabitandum, quem reipsa anno sequenti cum nonnullis e suis incolebat. Id constat ex Rogerii comitis diplomate, quod G. Surianus in Notis ad Vitam S. Brunonis, & Ughellus tom. IX simul cum Theodori Squillacensis episcopi confirmatione ediderunt.
[518] Quod si ergo recte hic notet Ruinartius, Sanctus noster jam inde ab anno 1089, [innectendum putat. Ast hanc opinionem, licet etiam idem iter antiquior noster biographus] & quidem, hoc nondum ultra mensem Septembrem provecto, ad Urbanum II Papam accesserit; Urbanum enim, ut vult, in Apuliam anno illo proficiscentem comitatus est, concilioque, ibidem tunc mense Septembri, ut docet, celebrato, cum eo interfuit. Verum nihilne est, quod hanc Ruinartii opinionem vetet amplecti, seu a vero alienam esse evidenter evincat? Antiquior Sancti nostri biographus num. 24 ita de Brunone prodit memoriæ: Heremum Cartusiæ rexit sex annis, & post, ut prædictum est, a Papa vocatus, & non diu post ad heremum Calabriæ, cui Turris nomen est, transiens, ibi, sancto constructo monasterio, multorum Dei servorum anachoretarum rector extitit & minister, & ibidem, felici vitæ suæ cursu peracto, migravit ad Dominum post egressum Cartusiæ undecimo anno, nec plus, nec minus, sicut in libris Consuetudinum domni Guigonis, quæ sunt in domo Cartusiæ, continetur. Ita ille, cui si assentiendum sit, Sancti e Cartusia egressum seu accessum ad Urbanum II Papam anno 1089, ultra Septembrem non provecto, Ruinartius omni dubio procul perperam innectit. Cum enim Sanctus, uti apud omnes in confesso est, infraque probabitur, anno 1101, VI Octobris die, e vivis abierit, ejus e Cartusia egressum, si annus, qui ab hoc cucurrit undecimus, cum mox dicto emortuali ejus anno 1101 verbis recitatis ab antiquiore nostro biographo recte componatur, non anno, ut statuit Ruinartius, 1089, ultra Septembrem nondum provecto, sed anno 1090, & quidem ultra VI Octobris diem jam provecto evenisse, necesse est, cum ab anno quidem 1089, ultra Septembrem nondum provecto, usque ad anni 1101 sextam Octobris diem anni amplius duodecim completi, anno autem 1090, ad VI Octobris diem nondum provecto, ad eamdem sextam anni 1101 Octobris diem anni amplius undecim completi excurrerint, sicque, contra ac antiquior noster biographus scribit, Sanctus non undecimo, sed vel duodecimo aut etiam decimo tertio post suum e Cartusia egressum anno vivere desiisset. Verum anne hic primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologus seu antiquior Sancti nostri biographus annum 1101, Sancto emortualem, cum definito post ejus e Cartusia egressum anno undecimo recte componit?
[519] [definito anno post Sancti e Cartusia egressum undecimo perperam illiget,] Neutiquam sane: Sanctum enim, antequam annus 1090 ad Octobrem, imo ad septimam decimam Septembris diem esset provectus, e Cartusia sese ad Urbanum II Papam contulisse, e Charta infra huc transcribenda, qua Siguinus Casæ-Dei abbas Cartusiam redeuntibus ad hanc, a quibus, Brunone ad Urbanum abeunte, fuerat relicta, Cartusianis reddit, certum omnino est atque indubitatum, cum anno ab Incarnatione Domini MXC, XV Kal. Octobris data notetur, annique amplius undecim a septima decima anni 1090 Septembris die usque ad sextam anni 1101 Octobris diem, Sancto nostro emortualem, excurrerint. Atque ita quidem jam liquet, annum Brunoni emortualem definito anno post ejus e Cartusia egressum undecimo ab antiquiore Sancti nostri bigrapho perperam innecti. Imo vero id faciens, cum simul, Sancti discipulos, dum hic Romam ad Urbanum II Papam abierat, e Cartusia in fine sexti a suo in hanc ingressu anni recessisse, num. 23 dicat, ipsemet secum pugnat, ut consideranti patebit. Verum anne etiam perperam non citat libros Consuetudinum domni Guigonis, aut an horum exemplar, quod ad manum habuit, in notis chronicis, annum, quo Sanctus a suo e Cartusia egressu obierit, exprimentibus, non fuit corruptum? Corruptum sane fuisse, omnino necesse est. Etenim libri Consuetudinum, quos laudat, alii indubie non sunt, quam Guigonis (adi, quæ § 1 a num. 4 usque ad num. 7 dicta sunt) Statuta seu Consuetudines, quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronicon, seu horum quatuor elogia sibi habentes præfixa, in quibus, non autem in ipsis Consuetudinibus, notas chronicas invenit, quibus, quo anno Sanctus post suum e Cartusia egressum obierit, definit; antiquissimum autem ac genuinum (adi iterum § 1) primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronici exemplar, Sanctum nostrum post egressum Cartusiæ, non, ut antiquior ejus biographus e libris Consuetudinum Guigonis sese facere affirmat, undecimo anno nec plus, nec minus, sed undecimo plus minus anno obiisse, memoriæ prodit.
[520] [adducta vel ab ipso Ruinartio,] Jam vero cum hæc ita habeant, ex eo sane, quod antiquior noster biographus, Brunonem a suo e Cartusiæ egressu undecimo anno nec plus, nec minus obiisse, scribat, argui non potest, a veritate esse deviam Ruinartii opinionem, quæ ex dictis Sancti e Cartusia egressum seu accessum ad Urbanum II Papam anno 1089, ultra Septembrem nondum provecto, consignat. Verum nonne eidem opinioni officit quatuor primorum Cartusiæ Priorum Chronicon, in quo Sanctus ad Dominum migrasse post suum e Cartusia egressum undecimo plus minus anno traditur? Cum hac loquendi formula significari videatur, Sanctum non definito post suum e Cartusia egressum anno undecimo, sed vel undecimo post egressum illum anno, vel aliquanto temporis spatio seu ante seu post hunc obiisse, itaque, ut non nemini forte appareat, temporis spatium, quod nec multo anterius, nec multo etiam anno illo sit posterius, designetur, nescio, an stante, quam primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologus adhibet, loquendi formula prædicta, obitus Sancti nostri, qui ex jam dictis ante duodecimum a suo e Cartusia egressu annum vita functus certo non est, tanto temporis spatio post undecimum ab egressu illo annum collocari queat, ut is in annum usque ab illo Sancti e Cartusia egressu tertium decimum, prout Ruinartii exigit opinio, possit differri, nulla omnino ratione alia id suadente. Ait quidem Ruinartius, Brunonem eo animo ab Urbano accersitum fuisse, ut in rebus difficillimis, frequenter tunc emergentibus, consiliarius adhiberetur, idque proinde tam mature factum fuisse, ut non nisi tertio decimo anno post Bruno e vivis abierit. Verum non video, qui accidisse nequeat, ut Urbanus, etiamsi Brunonem, magistrum olim suum, & maximo in pretio haberet, & ad consilia adhibere omnino vellet, ab eo tamen ad se evocando ad annum usque 1090 seu duobus circiter annis, postquam jam summus creatus fuisset Pontifex, abstinere voluerit.
[521] Nec id jam inde ab anno 1089 factum, [vel ab huic adharente Mörkensio] etiam suadet nota Sancti, quam Ruinartius etiam in argumentum adducit, ab eo tempore apud Calabros sanctitas; præterquam enim quod hac jam tum apud populum illum inclaruisse Brunonem, Ruinartius non probet, potuit etiam sanctitatis fama, quam is vita, in Cartusiæ solitudine austerissime acta, divitiarumque, dignitatum ac mundi contemptu per totam late Galliam sibi pepererat, ad Calabros etiam jam tum fuisse perlata. Atque hinc fit, ut neque ex loco, quem ex dicendis jam inde ab anno 1090 aut certe sequentis initio ad inhabitandum in Calabria Sanctus obtinuit, neque ex ipsa etiam ejus, quæ eodem tempore accidit, ad Rhegiensem archiepiscopatum electione pro stabilienda Ruinartii opinione sat solide argui posse existimem. Adhæc etsi ex eo, quod anno 1090 a Rhegiensibus electus fuerit archiepiscopus, speciali quodam modo hisce notus exstitisse, ac proin in Rhegiensi civitate, quæ in extremo Calabriæ angulo sita est, jam inde ab anno, quo eam ex dictis Urbanus II Papa invisit, 1089 versatus fuisse, non nemini queat videri, fieri tamen potest, ut a Rhegiensibus, etsi iis vix non omnino esset ignotus, in archiepiscopum, quod, ut primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologus testatur, Papa Urbano volente, factum, e sola hujus commendatione fuerit electus. At vero, ait, qui pariter Sancti e Cartusia egressum atque ad Urbanum accessum anno 1089 innectit, in Chronologica-diplomatica sua de S. Brunone Diatriba Mörkensius, inter Sancti e Cartusia discessum, & discipulorum ejus, qui dilectissimi Patris absentiam ferre non valentes, in Italiam pariter, eo abeunte, Cartusiam relinquentes, abierant, factum tandem ad hanc reditum anni ut minimum unius spatium intercessisse, res tempore utrumque inter eventum medio gestæ requirunt, ac proin, cum ad Cartusiam ex jam dictis ac porro dicendis S. Brunonis discipuli ante Octobrem anni 1090 sint reversi, abiisse hunc ex illa anno 1089, ad Octobrem nondum provecto, necesse est. Ita fere quantum ad substantiam ille.
[522] Verum non video, inter Sancti e Cartusia discessum, [sat valide haud probant, hincque, accedente, quæ hic profertur, ratione, Sanctum dicto anno 1090] illiusque discipulorum ad hanc reditum res tot tantasque evenisse, ut eæ longe etiam minori, quam anni unius, spatio geri nequierint. Quid enim? Bruno, relicta commendataque seu donata Siguino, Casæ-Dei abbati, Cartusia, in Italiam ad summum Pontificem Urbanum II, a quo evocatus fuerat, sese contulit, discipulos, qui abeuntem, relicta pariter Cartusia, in Italiam fuerant secuti, benigne ad se venientes excepit, reditum iis ad Cartusiam suasit, utque reipsa ad dilectam hanc sancto Patri suo eremum Pontificiis ad Siguinum, Casæ-Dei abbatem, quibus huic, ut Cartusiam restitueret revertentibus ad hanc S. Brunonis discipulis, Urbanus Papa imperabat, litteris muniti redirent, etiam effecit. Verum quid ni hæc omnia sex circiter dumtaxat aut septem mensium spatio gesta esse potuerint? Imo vero quid ni etiam Sanctus, uti vere ex infra dicendis factum, eo ipso anno, quo Cartusiam deseruit, atque ad Urbanum II Pontificem venit, in Calabriam, obtenta ab hoc ad eremiticam vitam redeundi facultate, sese recipere potuerit? Non magis itaque, quæ Mörkensius affert, quam quæ supra e Ruinartio adducta sunt, Sancto nostri e Cartusia discessum, atque ad Urbanum II, a quo accersitus fuerat, accessum ante annum 1090 cogunt statuere. Quod cum ita sit, ut, quæ mea tandem sit opinio, aperte edicam, Sanctus noster absque solida ratione statui non potest obiisse temporis spatio post suum e Cartusia egressum longiori, quam pati videatur loquendi formula, qua, ut jam dictum, a primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologo Post egressum Cartusiæ undecimo plus minus anno diem extremum clausisse traditur; quare cum nullum plane, quod Sanctum jam inde ab anno 1089, ad Octobrem nondum provecto, unde eum tali tempore obiisse, foret consequens, e Cartusia ad Pontificem discessisse, evincat, argumentum sat validum occurrat, id illum ante annum 1090, ut Mabillonius aliique communius statuunt, non fecisse, in animum induco.
[523] [mense Martio circiter ad Pontificem e Cartusiæ abiisse apparet.] Verum quo circiter anni illius mense res hæc acciderit? Cum Bruno post egressum e Cartusia undecimo plus minus anno, primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologo, a quo ex dictis non recedendum, testante, e vivis, quod anno ex dicendis 1101 factum, abierit, hicque proinde eventus non valde diu, postquam undecimus a Sancti e Cartusia egressu annus esset elapsus, statui posse videatur, dicti anni mense Martio circiter e Cartusia Bruno verosimiliter discesserit, sequentique mense Aprili aut certe Maii initio ad Pontificem Urbanum, qui tunc, ut Ruinartius in hujus Vita supra plus semel jam cit. luculentissime probat, ex Apulia & Calabria Romam erat reversus, pervenerit. Ita rem factam idcirco præcipue existimo, tum quod in hac opinione Sanctus noster, utpote anno 1101 vita functus, non serius, quam cum jam quinque aut sex circiter menses post undecimum a suo e Cartusia egressu annum essent elapsi, diem extremum clauserit, nec quo minus ejus obitus tanto temporis post undecimum illum annum spatio statui queat, impedire videatur loquendi formula, qua post Cartusiæ egressum undecimo plus minus anno obiisse, a primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologo asseritur, tum quod etiam in eadem opinione facili negotio, qui, quæ inter Sancti e Cartusia discessum, illiusque discipulorum ad hanc reditum gesta traduntur, reipsa etiam geri potuisse intelligantur, uti ex iis, quæ § sequenti suppeditaturus sum, magis elucescet. Adhæc cum Sanctus haud diu e Cartusia, antequam eum sequerentur discipuli, abiisse videatur, opinioni isti, ut consideranti patebit, etiam suffragatur antiquior noster biographus, utpote num. 23 scribens, e Cartusia illos recessisse in fine sexti anni a suo in hanc ingressu, qui ex jam supra dictis mense Junio anni 1084 evenit.
§ XXXI. Sanctus Romam ad Urbanum Papam venit, discipulis, ut Cartusiam repetant, suadet, litteras his ad Siguinum abbatem a Pontifice impetrat, archiepiscopatum Rhegiensem recusat, &, ut sibi a curia in eremum iterum secedere liceat, ab Urbano obtinet.
[Urbanus Papa, cum ad eum Bruno venit, Romæ exstitit.] Blömenvenna in contexta a se Sancti nostri Vita ita prodit memoriæ: Beatus Bruno, suscepta benedictione a sancto Hugone, episcopo Gratianopolitano, obedientia cogente, Romam profectus est; de cujus adventu summus Ponfex ineffabili repletus gaudio benignissime eum suscepit (utpote quem intime diligebat & venerabatur) atque inter primos & præcipuos sibi peculiares familiaresque consiliarios & fideles amicos semper habuit, utens ejus semper consiliis in arduis Ecclesiæ negotiis. Ita ille Sancti nostri biographus, sua iterum ad verbum fere hic mutuatus e Puteano, qui tamen, quod etiam Surius facit, Brunonis ad Urbanum accessum Romæ accidisse, seu Urbanum tunc, cum ad eum Bruno venit, Romæ exstitisse, diserte magis, quam Blömenvenna, tradit. Ast num vere etiam Urbanus, cum ad eum Sanctus noster venit, Romæ fuit versatus? In opinione eorum, qui, Sanctum jam inde ab anno 1089, ultra Septembrem nondum provecto, ad Urbanum accessisse, statuunt, Romæ verosimillime, cum id accidit, Urbanus Papa, utpote quem quatuor ultimis anni illius mensibus vel in Apulia, ubi & mense Septembri Melfitanum concilium celebravit, vel in Calabria exstitisse, adducta a Ruinartio in Pontificis illius Vita probant, versatus haud fuerit. At vero cum Urbanus, ut idem Ruinatius in ejus Vita pag. 77 ostendit, Romam anno 1090, quinto Kalendas Aprilis, seu XXVIII Martii reversus jam fuerit, ibique ad mediam usque æstatem circiter substiterit, in opinione sane, qua Sanctum non ante anni 1090 Aprilem ad Urbanum venisse, supra statuimus, Romæ hic Pontifex, cum ad eum Sanctus noster venit, indubie exstiterit.
[525] Quod modo ad reliqua, proxime recitatis Blömenvennæ verbis comprehensa, [Eo illum, uti hic Blömenvenna tradit,] pertinet, veritati esse hæc apprime consona, indubitatum apparet, ac in primis quidem Sanctum ad consilia ab Urbano, utpote a quo hunc in finem, teste primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologo, evocatus esset, fuisse adhibitum. Ad alia modo hic discutienda sermonem convertamus. Haud diu admodum, quantum apparet, ad Pontificem Sanctus noster pervenerat, cum ad dilectissimum Parentem, Cartusia relicta, pariter venisse ejus discipulos, omnes Sancti nostri biographi unanimi consensu affirmant. Venerunt autem (subdit verbis suis proxime huc transcriptis Blömenvenna) ad eum, Spiritu sancto operante, sui omnes, qui in Cartusia cum eo fuerant, dolentes plurimum (ipso vero amplius) quod locum prædictum Cartusiæ, quem Dominus sibi elegerat, & in quo locum sibi extruere visus fuerat, reliquissent. In mente etiam veniebant eis, non carnes, cucumeres aut pepones, (sicut murmuratoribus illis in deserto) sed devotæ meditationes, orationes, lectiones, & spirituales consolationes, quas prius in eremo Carthusiæ habuerant; & ideo, cum se jam viderent in curia post tam jucundum quietis suæ silentium maximo circumdari tumultu ac strepitu, a lacrymis abstinere non poterant. Hactenus Blömenvenna, cui iterum Puteanus, e quo sua hausit, uti etiam Surius, ad amussim fere consonat. Verum duo hic jam quæri possunt. Alterum est, an Sanctum vere in Italiam ac Romam secuti sint ejus discipuli; alterum vero, an, si res ita habeat, singulari quodam prodigiosoque modo divinitus impulsi id fecerint, prout jam mox recitata Blömenvennæ verba innuere videntur.
[526] [e Cartusiæ sunt secuti ejus discipuli.] Ut ab eo, quod primum est, ducam initium, Sancti nostri discipulos ad eum, in Calabriæ eremum, Pontificia curia relicta, nondum profectum, sese contulisse, concludendum apparet ex charta præsenti § transcribenda, qua Siguinus, Casæ-Dei abbas, Cartusiam Landuino, ejusque sociis, ad hanc redeuntibus, restituit; in hac enim, ut hi celeberrimam illam eremum, quam, dilectissimo Patre suo ad Pontificem abeunte, deseruerant, unanimi consensu repeterent, Bruno Romam jam profectus atque apud Pontificem existens effecisse innuitur hisce verbis: Rogatu Patris nostri Papæ Urbani, & precibus præmemorati fratris Brunonis, & eisdem (hujus nempe discipulis) fratribus, ut ibidem remanerent, a Priore eorum Brunone plurimum confortatis, fratri Lauduino, quem magister Bruno discedens (e Cartusia scilicet ad Pontificem) ceteris fratribus præposuit, ipsi & ceteris fratribus sub eo degentibus & eorum successoribus donum, quod nobis prædictus Bruno (ejus videlicet discipulis, uti chartæ hujus initio dicitur, e Cartusia recedentibus) fecerat, coram congregatione nobis commissa… Ego ipse frater Siguinus, prædictæ Casæ-Dei abbas … reliqui; quare cum Sanctus noster, ut unanimi consensu ad Cartusiam, quam reliquerant, discipuli sui reverterentur, verosimillime, ni sibi præsentes habuisset, vel nulla omnino ratione vel certe non nisi ægerrime litteris efficere potuisset, reipsa hi tunc Sancto adfuisse ac proin eum post suum e Cartusia egressum secuti in Italiam videntur. Accedit, tum Cartusianorum traditio, tum antiquior noster biographus, qui, omnes Sancti discipulos ad eum, in curia Pontificia existentem, accessisse, num. 19 indicare etiam videtur: ut, id vere factum esse, tum hæc, tum maxime, quibus Siguinus, Casæ-Dei abbas, Cartusiam, ut mox dixi, redeuntibus ad hanc S. Brunonis discipulis restituit, litteræ publicæ mihi sane verosimillimum, ne dicam indubitatum, reddant.
[527] [Miraculo interveniente, id, ut apparet, factum non est.] Quod nunc pertinet ad modum, quo factum sit, ut ad Sanctum, in curia Pontificia existentem, omnes ejus discipuli, Cartusia relicta, accesserint, in prodigio illum pariter constituere videtur antiquior noster biographus; Sancti enim discipulos non statim a suo e Cartusia egressu dilectissimum Patrem suum in Italiam esse secutos, sed tunc alio atque alio abiisse, indicat, ac deinde, cum Sanctum, ut e curia Pontificia in eremum iterum secedere sibi fas esset, ab Urbano impetrasse, narravit, subjungit: Prius tamen, quam de curia recederet, ejus, ut creditur, meritis & precibus divina Misericordia omnes ejus socios & subditos revocavit, ita quod omnino omnes redire Cartusiam consenserunt; quibus verbis utique, eorum simul, quibus ante, Sancti discipulos a suo e Cartusia egressu varias in partes fuisse dispersos, insinuavit, ratione habita, prodigium adstruere videtur divinitus factum, quo hi ad Sanctum, antequam e curia Pontificia discederet, confluxerint atque ad Cartusiam redire consenserint. Verum etsi quidem, ut jam dixi, ad Brunonem, in curia Pontificia existentem, accessisse e Cartusia ejus discipulos, vix non indubitatum putem, prodigio tamen ullo interveniente id factum, haud facile crediderim, quod res hæc, ut discipulorum Sancti in Italiam ad hunc accessus, in Siguini Casæ-Dei abbatis charta sæpius jam laudata fundata non sit, nec biographi nostri horumque etiam vetustior, a quibus memoriæ proditur, satis antiqui sint, ut rebus, quas soli de Sancto ejusque discipulis narrant, fidem indubitatam facere queant. Quid Sanctus, cum ad eum, quos in Cartusia habuerat, discipuli Romam accessissent, potissimum egerit, modo dispiciamus.
[528] Curasse illum apud Pontificem, ut commodo hospitio, [Brunone agente, Cartusiam repetunt,] in quo statui suo congrua exercitia obire possent, exciperentur, dubitandum non est, etsi interim id nullo prorsus scriptoris antiqui testimonio firmari queat. Verum cum Sanctus dilectam sibi Cartusiæ eremum a religiosis suis incolis esse desertam, ægerrime ferret, hisce, ut ad hanc redirent, suadere, identidem fuit conatus; nec frustra: cum enim, utut hospitio, statui suo congruo, verosimiliter, ut dictum, excepti, solita tamen, qua in Cartusia gavisi fuerant, quiete non gauderent, hincque desertæ Cartusiensis eremi eos pœniteret, reditum ad hanc suadenti Brunoni faciles aures præbuere, munitique litteris, tum Pontificiis, quibus Urbanus Papa Siguino, Casæ-Dei abbati, ut Cartusiam redeuntibus ad hanc S. Brunonis discipulis restitueret, præcipiebat, tum aliis, quibus illud ipsum Bruno hunc abbatem enixissime rogabat, itineri tandem ad illam, quam reliquerant, eremum revertentes, sese dederunt, ut biographi nostri unanimi consensu tradunt. Illas Urbani litteras, ex supra laudato Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati Vallis-Dei exemplari exscriptas, mecumque a jam sæpius laudato, qui sese nominari nulla ratione vult, Cartusiano Parisiensi communicatas, huc transcribo. Hisce concipiuntur verbis: Urbanus episcopus, servus servorum Dei, carissimo filio Siguino abbati Casæ-Dei, & omni congregatione salutem & Apostolicam benedictionem. Eos, qui ob Ecclesiæ Romanæ obedientiam laboribus fatigantur, Romanæ quoque Ecclesiæ ope dignum est relevari, Quia ergo nos ad Sedis Apostolicæ servitium Brunonem, carissimum filium, evocavimus, ipso ad nos perveniente, ut ejus cella detrimenti aliquid patiatur, pati non possumus, quoniam nec debemus. Vestram ergo dilectionem rogamus, & rogando præcipimus, ut eamdem cellam in libertate pristina remittatis, chyrographum quoque, quod vobis de eadem cella prædictus Filius noster in fratrum dilapsione fecerat, pro nostra dilectione restituite, ut in libertate pristina valeat permanere. Nunc enim fratres, qui dilapsi fuerant, Deo inspirante, regressi sunt, nec aliter acquiescunt in eodem loco persistere. Sane postquam hæ vobis perlatæ sunt litteræ, intra triginta dies præfatum chyrographum pro nostræ jussionis reverentia restituere ne moremini.
[529] [quæ eis charta hic recitata restituitur.] Porro Siguinus, statim atque hæ ac S. Brunonis litteræ exhibitæ ei fuerunt, Pontificio mandato, uti omnes iterum Sancti biographi scribunt, obtemperans, Cartusiam Landuino aliisque S. Brunonis discipulis, ad hanc redeuntibus, restituit. Chartam publicam, supra sæpissime jam laudatam, qua id fecit, subjungo. Sic habet: Ego frater Siguinus, abbas Casæ-Dei, notum fieri volo præsentibus & futuris, quod frater Bruno a D. Papa Urbano Romam evocatus, videns loci destitutionem, fratribus recedentibus propter absentiam ejus, dedit locum Cartusiæ nobis & Congregationi nobis commissæ. Postmodum vero rogatu Patris nostri Papæ Urbani, & precibus præmemorati fratris Brunonis, & eisdem fratribus, ut ibidem remanerent, a Priore eorum Brunone plurimum confortatis, fratri Lauduino, quem magister Bruno discedens ceteris fratribus præposuit, ipsi & ceteris fratribus sub eo degentibus, & eorum successoribus donum, quod nobis prædictus Bruno fecerat, coram congregatione nobis commissa in capitulo nostro sub præsentia Gratianopolitani episcopi Hugonis Ego ipse frater Siguinus, prædictæ Casæ-Dei abbas, cum consensu fratrum nostrorum reliqui, & eis, & successoribus eorum locum prædictæ Cartusiæ pro voluntate eorum omnino liberum feci, & juri eorum omnino tradidi. Sed charta, quam prædictus Bruno nobis fecerat, ideo non est reddita, quoniam a fratribus nostris in capitulo sub interdicto requisita non potuit inveniri; & si umquam inventa fuerit, eorum ipsa charta sit juris. Factum est anno ab Incarnatione Domini MXC, XV Kal. Octobris. Ego Siguinus abbas subscripsi, & in præsentia archiepiscopi Hugonis hanc chartam ex integro confirmavi.
[530] [Hæc pro suspecta habenda non est.] Mörkensius, e cujus apographo, in chronologico-diplomaticam, quam de S. Brunone contexuit, Diatribam illato, atque ad autographum, uti ait, recognito, chartam hanc descripsi, Hugonem archiepiscopum, in cujus præsentia sese jam recitatam chartam ex integro confirmasse, Siguinus, Casæ-Dei abbas, affirmat, merito ab Hugone, Gratianopolitano episcopo, utpote qui archiepiscopus non fuerit, distinctum pronuntiat, aliumque eum non esse, quam Hugonem, anno 1080 ex episcopo Diensi Sedisque Apostolicæ legato, supra sæpissime laudato, Lugdunensem archiepiscopum creatum, insinuat. Idem etiam in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 108, ubi huc jam transcriptam chartam pariter transcribit, Columbius observat, & recte quidem; alium enim Hugonem archiepiscopum, quem Siguino, recitatam chartam confirmanti, adstitisse verosimile sit, non novi. Nec est, cur mirum accidat, Hugonem alium in charta, alium in chartæ subscriptione commemorari; nihil enim obstare videtur, quo minus Siguino, Casæ-Dei abbati, tunc quidem, cum Landuino ejusque sociis Cartusiam restituit, Hugo, Gratianopolitanus episcopus; tunc vero cum chartam, qua restitutionem hanc fecit, confirmavit, Hugo, Lugdunensis archiepiscopus, adfuisse credatur. Quod si id displiceat, vide, num hæc chartæ verba, Donum, quod nobis prædictus Bruno fecerat, coram congregatione nobis commissa in capitulo nostro sub præsentia Gratianopolitani episcopi Hugonis ego ipse frater Siguinus… reliqui, interpunctione post verbum fecerat omissa, positaque post nomen Hugonis legi nequeant, ut sensus chartæ sit, Brunoni quidem, dum Cartusiam Siguino Casæ-Dei abbati donavit, Hugonem, Gratianopolitanum episcopum; Siguino autem, dum hanc Landuino ejusque sociis restituit, Hugonem, Lugdunensem archiepiscopum, præsentem adstitisse. Utrolibet modo res habuerit, ita equidem apparet, non esse, cur e duobus Hugonibus diversis, quorum alter in ipsa charta, alter in hujus subscriptione memoratur, antiquum hocce monumentum pro suspecto habeatur.
[531] Ex hoc porro præter alia non pauca, de quibus jam supra actum, [E discipulis, qui Romam venerant, aliquot Sanctus apud se retinuit.] etiam habemus, Landuinum aliosque Sancti discipulos Roma, quo Brunonem fuerant secuti, ab anni 1090 decimo quinto Kalendas Octobris, seu septima decima Septembris die, qua dictum monumentum datum notatur, ad Cartusiam fuisse reversos. Atque hinc jam consequitur, ut non uno amplius anno, quemadmodum nonnulli absque vade antiquo contendunt, sed paucis dumtaxat mensibus apud Pontificem cum Brunone sint commorati. Verum anne omnes, qui ante Cartusiam inhabitarant, cum Landuino ad hanc tunc rediere? Omnes sane propemodum id fecerint, si Zanottio, qui, duos dumtaxat, Lanvinum nimirum & Lambertum, apud Sanctum mansisse, in conscripta a se Brunonis Vita seu Historia pag. 89 affirmat, sit credendum. Verum, etsi numerum eorum, qui cum Landuino ad Cartusiam redierint, aliorumque, qui cum Brunone manserint, definire haud possim, plures tamen posteriores hosce fuisse, quam duos, a Zanottio ex dictis memoratos, palam est ex duobus supra adhuc citatis diplomatibus, quorum alterum a Rogerio, Apuliæ & Siciliæ duce, alterum a Rogerio itidem, hujus patruo, Calabriæ & Siciliæ comite, in S. Brunonis ejusque sociorum, qui in Calabriam, aliis Sancti discipulis ad Cartusiam jam reversis, secesserant, favorem fuit concessum. Tam in uno enim, quam in altero (adi num. 509) dicuntur Bruno & Lanvinus a Galliarum partibus cum sociis in Calabriam advenisse; ut proinde, Landuino aliisque nonnullis Cartusiam repetentibus, plures apud Sanctum, quam Lanvinus & Lambertus, manserint. Quomodo enim alioquin (videsis num. 510) Bruno simulque Lanvinus, si, cum in Calabriam venerunt, unus ipsis Lambertus adfuit, socios sibi e Galliarum partibus habuisse adjunctos, dici in duobus præfatis diplomatibus potuere? Quin itaque Sanctus duos ut minimum præter Lanvinum socios, aliis in Cartusiam remissis, apud se retinuerit, dubitandum vix apparet.
[532] Examinemus modo, quid hisce Sanctoque deinde sit factum. [Bruno ad archiepiscopatum Rhegiensem nec senius] Quatuor primorum Cartusiæ Priorum chronologus in Sancti nostri elogio (videsis Commentarii hujus num. 7) de Brunone apud Pontificem Urbanum jam versante, sic scribit: Sed cum tumultus & mores curiæ (Pontificiæ scilicet) ferre non posset, relicta curia, contempto etiam archiepiscopatu Rhegiensis ecclesiæ, ad quem, ipso Papa volente, electus fuerat, in Calabriæ eremum successit, seu, ut alias melius scribitur, secessit. Sanctus itaque, qui, uti hic a scriptore fide enimvero dignissimo docemur, in Calabriam, Pontificia curia relicta, secessit, ad Rhegiensem etiam archiepiscopatum, antequam in regionem illam secederet, fuit electus; ut proinde, cum secessus is ex dicendis currente adhuc ipso anno 1090 acciderit, certe non serius, quam hoc etiam anno ad dignitatem illam fuerit postulatus. Verum anne id etiam non citius, quam eodem anno 1090 evenit? Id sane nullo ex capite apparet; Bruno enim ex jam dictis ante eumdem dictum annum 1090 ad Pontificem non venit, nec ulla ratione verosimile videtur, fuisse eum, cum nondum ad Urbanum, discipulum olim suum, venisset, a Rhegiensibus in archiepiscopum electum. Adhæc Ughellus tom. 9 Italiæ sacræ in Archiepiscopis Rhegiensibus col. 324 Sanctum nostrum sequenti ornat elogio: Moritur (Arnulphus Rhegiensis archiepiscopus) anno … MXC. Ejus in loco clericorum senatus sanctum Brunonem, Carthusianorum patriarcham, in archiepiscopum suum delegisse fertur; verum eum illam dignitatem recusasse, ac solitudinis amore dignitatem humiliter respuisse scribunt. Tunc Bruno, excusso mundanæ gloriæ jugo, eremum apud Scyllacium in Calabriæ finibus petiit, ubi, constructo cœnobio S. Stephano sacro, ac, Rogerio duce, ibidem angelicam vitam traduxit, meritis plenus, sanctitate non minus, quam miraculorum ac doctrinæ fama clarus obdormivit in Domino anno MCI, sepultusque est in supra relato cœnobio, ubi hactenus honorifice colitur.
[533] [nec citius,] Ita ille, Sanctum nostrum non tantum, quod mox iterum laudatus primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronologus facit, ad archiepiscopalem Rhegiensis ecclesiæ sedem electum fuisse, affirmans, verum etiam Arnulphum Rhegiensem archiepiscopum, post cujus obitum id accidit, anno 1090 diem extremum clausisse. Id ipsum porro etiam, ut Mörkensius in Chronologico-diplomatica sua de S. Brunone Diatriba docet, Severus a Neapoli, Ordinis Cartusiensis alumnus, in Ms. antiquo Rhegiensium archiepiscoporum catalogo notatum invenit; ut proinde Arnulphum dicto anno 1090 obiisse, dubitandum non sit, maxime cum nihil occurrat, quod aliam eventui huic epocham præstituere, utcumque suadeat. Jam vero cum res ita habeat, atque Arnulphus, ut laudatus Ughellus loco proxime cit. etiam docet, Gregorio VII, qui anno 1085 obiit, S. Petri Cathedram occupante, aut certe, si id, quod Arnulphi decessor anno 1086 adhuc in vivis fuisse videatur, displiceat, Urbano II ad illam nondum evecto, Rhegiensium creatus fuerit archiepiscopus, consectarium est, ut sub Urbani Pontificatu sedes Rhegiensis ante annum 1090 non vacarit, ac proin ut etiam ante hunc annum Sancti nostri ad illam electio, utpote Papa Urbano, quemadmodum primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologus verbis proxime recitatis memoriæ prodit, volente, facta, non contigerit. Nec serius eamdem, ut jam supra probatum, contigisse, simili ratiocinandi modo facile etiam probabitur, si modo Rangerius ad archiepiscopatum Rhegiensem ipso anno, ut verosimilius factum, 1090 fuerit electus; cum enim ille ad annum ut minimum 1106 sedem illam tenuerit, consequens erit, ut Sancti nostri ad eamdem electio post annum 1090, utpote post quem ita, vivente Urbano, sub cujus Pontificatu hæc ex dictis accidit, sedes illa non amplius vaearit, certissime haud contigerit.
[534] Hinc Ruinartius in Urbani II Papæ Vita jam pluries laudata num. 81 merito sic scribit: Ad hunc annum (1090 scilicet) Brunonis ad Rhegiensem archiepiscopatum electionem, [quam anno 1090,] quam vulgati auctores anno MXCV consignare solent, ideo revocamus, quod hoc solummodo anno sub Urbani Pontificatu sedes illa vacua fuerit, morte scilicet Arnulphi archiepiscopi, cui, recusante dignitatem illam Brunone, substitutus est sub hujus anni finem Rangerius. Hic quippe privilegium Theodori Squillacensis episcopi supra laudatum (infra id recitabimus) confirmavit die XVII Decembris anno MXC archiepiscopus Rhegiensis electus, ac deinceps ad annum MCVI variis conciliis & publicis instrumentis subscripsisse memoratur sub archiepiscopi titulo, ut videre est apud Ughellum tom. IX Italiæ sacræ. Sanctum itaque Brunonem nec serius, nec citius, quam anno 1090 ad archiepiscopatum Rhegiensem fuisse electum, certum omnino atque extra omnem controversiam argumentis modo in medium adductis positum videtur; ut proinde biographi nostri recentiores, aliique scriptores, qui, Sanctum nostrum in Placentino concilio, seu hujus, ante annum 1095 non celebrati, tempore a Rhegiensibus in archiepiscopum postulatum primum fuisse, volunt, audiendi non sint. Verum quo circiter anni 1090 mense S. Brunonem in Rhegiensem archiepiscopum eligi evenit? Cum ante Aprilem dicti anni 1090 Sanctus ex dictis Romam ad Urbanum Papam appulsus non sit, nec ante suum ad hunc accessum, ut pariter ex dictis apparet, ad Rhegiensem sedem electus postulatusve fuerit, consequens est, ut nec hoc ante dicti anni 1090 Aprilem acciderit; ipsone autem hoc mense, an serius, definire haud queo, omnibus prorsus, quæ ad id utcumque sufficiant, argumentis deficientibus. Attamen dispiciamus, an ex iis, quæ discipulorum S. Brunonis ad Cartusiam reditum excepere, nihil omnino, quo Sancti ad Rhegiensem archiepiscopatum electionis tempus propius adhuc definiatur, possit elici.
[535] Visum est, inquit de Urbano Papa in hujus Vita num. 82 Ruinartius, [ad Aprilem provecto, fuit electus,] circa hujus anni (1090 nimirum) medium, cum ei Romæ vix respirare liceret, provincias, Rogerio (Apuliæ scilicet, Calabriæ, & Siciliæ duci) & Boamundo (præcedentis fratri) subjectas, adire, ut ibi paulo liberius rerum ecclesiasticarum curam ageret. Certe eum sub medium mensis Augusti hoc anno in Campania exstitisse, constat ex privilegio sancti Basoli, quod Sinuessæ datum est hoc anno die XVIII Kalendas Septembris, Burchardo ejusdem loci abbati inscriptum. Ut Urbano Romæ, quemadmodum hic ait Ruinartius, respirare tunc vix licuerit, factum indubie fuerit ex eo, quod, cum Henricus imperator, Alpes transgressus, infesto agmine, uti ex Bertholdi Constantiensis presbyteri ad Hermannum Contractum Appendice ad dictum annum 1090 intelligitur, in Pontificem ejusque adjutores ferretur, Romani antipapæ Guiberti asseclæ, audaciores inde facti, in Officio contineri vix possent, tutamque Urbano Romæ commorationem nullo modo relinquerent. Verum, ut ad rem jam veniam, erit fortassis, qui, quod Urbanus tunc in Campaniam Roma sese receperit itaque tum Rhegiensi civitati propior sit factus, Sanctum nostrum, Pontifice illo, quem in Campaniam secutus fuerat, agente, ad Rhegiensem archiepiscopatum fuisse electam, suspicetur. Et vero, si Urbanus, uti anno 1089, ita etiam anno 1090 Rhegii fuisset, esset sane, cur quis non immerito id suspicaretur. Verum cum in Campania Pontifex, postquam Roma esset egressus, reliqua anni illius parte commoratus fuisse videatur, nec minus efficaciter, cum Romæ adhuc exsisteret, quam cum in Campania jam versaretur, S. Brunonem in Rhegiensem archiepiscopum eligendum curare potuerit, feceritne id ille, cum adhuc Romæ, an cum jam in Campania ageret, plane est incertum, ac proin etiam an ante, an post mediam anni 1090 æstatem, quo tempore, ut jam dictum, Urbanus Roma in Campaniam abiit, Sanctus noster fuerit Rhegiensis electus archiepiscopus. Utut sit, id equidem anno 1090, & quidem ut minimum ad hujus Aprilem jam provecto, factum, indubitatum est ex supra dictis.
[536] [eaque dignitate recusata, eremum repetendi, non anno 1095,] Nec minus, utpote in irrefragabili primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronographi testimonio (Adi num. 532) fundatum, indubitatum est, S. Brunonem, cum sublimem maxime dignitatem sibi oblatam recusasset, in Calabriæ eremum, cui Turris nomen est, secessisse. Verum quandonam id Sanctus fecit, aut, ut ab eo, quod prius indubie fuerit, incipiam, quandonam id faciendi facultatem a Pontifice Urbano obtinuit? Blömenvenna in conscripta a se Sancti nostri Vita ita prodit memoriæ: Beatus … Bruno, cum summo Pontifici propter obedientiam annis paucis adhærens non modicum Ecclesiæ profuisset suis consiliis, prudentia & sapientia incomparabili, prout ex ejusdem Papæ Urbani decretis & aliis factis conjici datur, in quibus sanctus Bruno (haud dubium) indefesso labore desudaverat, semper tamen ad dilectæ suæ Rachelis amplexus, ad eremi & solitudinis quietem redire desiderans, curiæ strepitus & tumultus molestissime semper ferebat, cumque non posset ultra flammam tanti desiderii comprimere, antequam præfatus summus Pontifex de Placentia transiret in Galliam, cum multa instantia vix tandem obtinuit licentiam, relicta curia, eremum, quam incoluerat, repetendi, aut aliam, si placeret eligendi. Hactenus Blömenvenna, præcipua saltem, quæ hic memorat, e Vita, per Puteanum contexta, mutuatus, nec Surius, qui ex ambobus hisce biographis suam de S. Brunone lucubrationem concinnavit, multum sive ab uno, sive ab altero hic dissentit; quod si autem recte notent, Sanctus a Pontifice secedendi in eremum, curia Pontificia relicta, facultatem non prius obtinuerit, quam cum jam hic, celebrato Placentiæ concilio, in Galliam esset abiturus; quod cum anno 1095, uti inter omnes convenit, factum sit, consequens erit, ut Sanctus nec ante hunc annum, nec ante quinquennalem circiter apud Urbanum (ad eum enim ex dictis anno 1090 venerat) commorationem recedendi a curia Pontificia repetendique eremum facultatem impetrarit.
[537] [sed 1090, paucis dumtaxat mensibus] Verum, uti Sanctum ante annum 1095, contra ac iidem Brunonis biographi scribunt, electum fuisse Rhegiensem archiepiscopum, ita etiam illum ante eumdem annum eremi vitæque solitariæ repetendæ facultatem ab Urbano obtinuisse evincunt infra huc transcribendæ chartæ Rogerii comitis, Mesimerii, Squillacensis episcopi, aliæque, e quibus Sanctum ante annum 1095, imo jam inde ab anno 1090, aut certe ab anno 1091 in eremo Calabrina, Pontificia curia relicta, fuisse versatum, manifestum est, uti quisque ex infra dicendis facile intelliget. Et vero laudati biographi, seu potius ii, e quibus horum antiquior Puteanus id hausit, Sanctum nostrum tamdiu apud Urbanum Papam commoratum esse, non alio forte ex capite in litteras misere, quam quod priori quinquennio, quo Calabrinam eremum inhabitavit, subinde a Pontifice illo, consiliis ejus in rebus arduis implexisque, difficillimis iis temporibus frequenter emergentibus, uti volente, e solitudine sua fuerit evocatus, uti infra docebo. Utut sit, Sanctum equidem non quinque annis, sed totidem dumtaxat, aut forte etiam paucioribus, mensibus apud Urbanum post suum e Cartusia egressum mansisse, palam est ex eo, quod ad hunc ex dictis non ante anni 1090 Aprilem aut Maium accesserit, eoque ipso anno adhuc currente, in Calabria jam exstiterit atque ibidem eremum, quam aut eodem anno 1090, aut certe non diu post inhabitare cœpit, a Rogerio, Calabriæ & Siciliæ comite, sibi concessa charta publica impetrarit, uti infra dicenda aperient. Nec, Sanctum diutius, quam jam statuerim, apud Urbanum Papam, antequam a suo e Cartusia egressu Pontificia a curia secedendi facultatem obtineret, Calabriamque peteret, commoratum esse, credidere, ut apparet, vetustiores Cartusiani.
[538] Etenim primorum quinque Cartusiæ Prirum Chronologus seu antiquior Sancti nostri biographus, [apud Pontificem commoratus, facultatem obtinuit.] qui ex supra dictis seculo XIII floruit, de S. Brunone primo quidem num. 16 & seq. ita prodit memoriæ: Venerabilis Pater, ad summum Pontificem veniens, eidem, non longo, sed brevi tempore assistens, confiliis & auxiliis salutaribus ejus multa onera supportabat, & multum in regimine sanctæ Dei Ecclesiæ ejus sollicitudinem sua promptitudine sublevabat. Diu tamen patienter dissimulare non potuit tristitiam & dolorem conceptum de suorum dispersione filiorum, & strepitus & tumultus curiæ, impedientes dulcedinem & quietem, qua frui & pasci in heremo consueverat, graviter ferens & diutius ferre non sustinens, exposita summo Pontifici sua desolatione, cum summa instantia imploravit & impetravit a curia separari & quod posset ad heremum & cellæ jam prægustatam dulcedinem & desideratam requiem repedare; deinde vero num. 24 sequentia, quæ huc etiam faciunt, suppeditat: Bruno igitur, vir sanctissimus & gemina scientia præditus, tam divina scilicet, quam humana, … heremum Cartusiæ rexit sex annis, & post, ut prædictum est, a Papa vocatus, & non diu post ad heremum Calabriæ, cui Turris nomen est, transiens, ibi, sancto constructo monasterio, multorum Dei servorum anachoretarum rector extitit & minister. Ita ille utrobique, quantum apparet, S. Brunonem, non quinque annis, sed longe breviori temporis spatio, antequam curiæ Pontificiæ relinquendæ facultatem obtineret, atque in Calabriam secederet, apud Urbanum Papam fuisse commoratum, suis, quas adhibet, loquendi formulis indicans. Quare, cum Cartusiani antiquiores, qui quidquam de sancto Ordinis sui Institutore litteris consignavere, sua fere omnia e laudato, cujus hic jam recitata verba sunt, primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologo hauserint, verosimillime hujus inhærentes vestigiis Sancto nostro, non quinquennalem, sed longe minus diuturnam apud Urbanum Papam commorationem attribuerint; nec sane immerito, cum Sanctus ad hunc ante anni 1090 Aprilem non venerit, hocque ipso anno Pontificiam curiam reliquerit, uti ex jam supra dictis satis liquet, magisque ex dicendis patescet.
§ XXXII. An Sanctus a Rogerio Calabriæ comite, venationem exercente, in Calabriæ specu, in quo se cum sociis abdiderat, fuerit repertus; quo, relicta Pontificia curia, primum concesserit, & cur tunc Cartusiam non repetierit.
[Sanctum a Rogerio comite, necdum eum noscente, inter venandum,] Sanctum nostrum, Pontificia curia ex Urbani Papæ consensu relicta, in Calabriæ eremum, cui Turris nomen, secessisse, sedem ibidem, casis humilibus exstructis, fixisse, in speluncis, in quibus cum sociis morabatur, a Rogerio Calabriæ & Siciliæ comite, qui eum tum nondum cognoverit, venationem exercente, fuisse inventum, hacque occasione factum, ut eremum illam ab hoc principe obtinuerit, memoriæ produnt omnes præcipui, quos ad manum habeo, seculo quinto decimo posteriores S. Brunonis biographi, videlicet Zacharias Benedictus, Puteanus, Blömenvenna & Surius. Solius Blömenvennæ, quod reliquos sibi ad amussim fere consonantes habeat, horumque proinde omnium locum tenere queat, verba huc spectantia, reliquis fere omnibus omissis, transcribo. Sic habent: Cum voluntate itaque & benedictione summi Pontificis dimissus (S. Bruno nimirum) Calabriæ deserta petiit cum aliquot ejusdem propositi viris, quos ferventissimis suis exhortationibus ad mundi contemptum induxerat. Audierat enim, illic deserta esse loca plurima ad pœnitentiam agendam solitariamque vitam sectandam aptissima. Optabat, prout frequenter decreverat, redire Carthusiam ad fratres suos charissimos, quos præmiserat; sed quia summus Pontifex cum sua curia transibat in Galliam, in cujus finibus Carthusia sita est, metuebat, ne curiam, quam fugiebat, ibi declinare non posset. Et ideo ad Calabriæ potius deserta se contulit… Venit itaque Vir sanctus ad quamdam Calabriæ eremum, cui Turris nomen est, in diocesi Squillacensi, ibique non cellas pretiosas, quia sumptus ad eas non suppetebat, sed casas humiles de vili materia, sed in Christo pretiosa, ædificaverunt…
[540] [contra ac verbis hic recitatis Blömenvenna tradit,] Cum autem dictam eremum primum inhabitare cœpissent, contigit, Domino hoc operante, ut quodam die comes Calabriæ Rogerius, cum suo non parvo comitatu & canum multitudine copiosa in eadem eremo Turris venationi insistens, ad locum, ubi servi Dei habitare cœperant, deveniret. Canes autem, olfactu suo diversa ferarum vestigia insequentes, ad speluncas seu casas, in quibus sanctus Bruno cum suis habitabat, devenerint. Ubi fixis pedibus, latratibus multis domino suo indicabant, magnam se invenisse prædam. Quo viso, comes, cum suis concito cursu veniens, repperit Patres prædictos in eisdem speluncis, flexis genibus erectisque in cœlum vultibus ac manibus simul orantes & Deum laudantes. Videns hoc comes, magna admiratione repletus, equo, cui insidebat, desiliens, devote & humiliter ipsos salutavit, deque causa adventus statuque ipsorum sollicite interrogavit. A quibus cum singula per ordinem didicisset, gavisus est valde laudans Deum & glorificans, quod tali eum dignum judicasset præda. Sperabat enim religiosus comes, se terramque suam eorum meritis & precibus adjuvari apud Deum atque in pace conservari. Et propterea, ut possent ibidem quietius vivere, diutiusque perseverare, dedit eis ecclesiam beatæ Mariæ & beati Stephani de eremo; ubi eos frequenter visitans, de vitæ necessariis providebat, documentaque salutis ab eis libenter audiebat; beatum vero Brunonem, ipsorum omnium pastorem ac patrem, quem præ ceteris arctius diligebat, ad se frequenter evocabat. Quem etiam in magna reverentia semper habuit, & tamquam primum in domo sua, ejus consiliis acquiescens, ejus orationibus, quibus plurimum confidebat, se jugiter commendans.
[541] Hactenus Blömenvenna, seu potius omnes supra laudati S. Brunonis biographi: [inventum non fuisse, e Rogerii ducis diplomate,] nunc singula aut saltem præcipua, quæ verbis recitatis adstruuntur, examinanda, ac in primis quidem, an Sanctus, obtenta a Pontifice eremum repetendi facultate, recta in Turritanam Calabriæ eremum sese receperit, ibique a Rogerio, Calabriæ & Siciliæ comite, venationem exercente, nondumque, ut recitata Blömenvennæ verba indicant, eum noscente, in specu fuerit repertus. Rogerius, Roberti Guiscardi Rogerii comitis mox dicti fratris filius, Apuliæ, Calabriæ & Siciliæ dux, in diplomate infra huc transcribendo, quo Calabrinæ eremi donationem, S. Brunoni ejusque sociis a comite Rogerio patruo suo factam, anno 1093 ex dicendis confirmavit, ita loquitur: Notum esse volumus fraternitati vestræ de duobus viris, Brunone scilicet & Lanvino, qui, sanctæ religionis studio accensi, cum sociis suis in terram Calabriæ a Galliarum partibus, disponente Deo, venerunt, & meo ductu in terram, quæ prædicta est, locum, qui eorum proposito conveniret, quæsierunt, quem cum sibi idoneum penes me non invenissent, elegerunt manere inter locum, qui dicitur Arena, & oppidum, quod appellatur, Stilum. Locum autem illum Rogerius, comes Siciliæ, patruus meus … illius donavit; de comitatu enim ipsius per meam concessionem erat. Cum ergo Sanctus noster ejusque socii, uti hic Rogerius dux declarat, in Calabriam, partim huic, uti infra docebo, partim comiti Rogerio tunc subditam, venerint, ibique, cum ante ipsiusmet ducis Rogerii ductu in terris, huic subditis, locum proposito suo aptum quæsivissent, nec invenissent, talem tandem in Rogerii comitis comitatu seu terris huic subjectis elegerint, consectarium est, ut, obtenta a Pontifice curiam relinquendi, eremumque petendi facultate, non recta, ut Blömenvenna verbis proxime recitatis docet, in Turritanam Calabriæ eremum, Rogerio comiti subjectam, sed in terras, duci Rogerio subditas, locum eremiticæ vitæ aptum ibidem quæsituri, sese contulerint.
[542] Imo vero, cum, ut jam dixi, loco in hisce, [alteroque ipsiusmet Rogerii comitis probatur.] quem proposito suo idoneum arbitrarentur, non invento, talem in terris, uti diplomatis, a Rogerio duce collati, proxime recitata verba fidem faciunt, Rogerio comiti subjectis, quæfierint, verosimiliter ad hunc ante Sanctus ejusque socii, quo voti sui compotes fieri, locumque abs hoc principe, si quem proposito suo aptum in terris ejus invenirent, impetrare possent, a duce Rogerio fuerint adducti. Quod ut credam, etiam facit, quo Rogerius comes S. Brunoni ejusque sociis Calabrinam eremum concessit, diploma. In hoc enim comes sequentem fatur in modum: Notum esse volumus fraternitati vestræ, per Dei misericordiam a Galliarum partibus ad regionem istam Calabriæ sanctæ Religionis Viros, Brunonem videlicet & Lanvinum cum sociis eorum pervenisse, qui, contempta mundialis gloriæ vanitate, soli Deo elegerant militare. Horum itaque desiderium ego cognoscens, & ipsorum meritis & precibus apud Deum adjuvari desiderans, ab eorum karitate precibus multis obtinui, ut in terra mea locum sibi habilem eligerent, in quo ad serviendum Deo, qualia vellent, habitacula præpararent; quibus verbis cum sese comes effecisse indicet, ut Bruno ejusque socii in terra sua, seu in Turritana Calabriæ eremo, uti ex consequentibus intelligitur, locum proposito suo aptum, in quo, qualia vellent, habitacula construerent, elegerint, consectarium est, ut, antequam id facerent, cum comite Rogerio de re egerint, ad eum adeo a duce Rogerio, qui eos ductu suo in quærendo in terris suis loco antea ex dictis juverat, verosimiliter adducti. Atque hinc porro jam consequitur, ut, electa jam sibi in prædicta eremo sede, habitaculisque qualibuscumque constructis, a Rogerio comite, rei hujus, ut Blömenvenna supra recitatis verbis aliique laudati biographi indicant, plane inscio, inter venandum inventi non fuerint.
[543] [Cum hisce, quod Blömenvenna adstruit, non convenire, fuit jam anti observatum.] Quare, ut Rogerius comes Brunoni ejusque sociis loci in ditione sua, qui eremiticæ vitæ aptus foret, optionem fecerit, contigisse puto, non occasione venationis, in qua eos, in specu abditos orationique intentos, repererit, sed duce Rogerio interveniente, e quo cum de austerissima Brunonis ejusque sociorum vita, sanctissimisque moribus nonnulla inaudivisset, viros hujusmodi, utpote quorum precibus ac meritis auxilium sibi a Domino, uti ipsemet proxime recitatis diplomatis sui verbis indicat, adfuturum speraret, in ditione sua sedem figere desiderarit, atque ad sese adductos, ut in ea, quem vellent, locum sibi eligerent, rogarit. Et vero quod de S. Brunone ejusque sociis, quos, ante sibi numquam visos penitusque ignotos, inte venandum comes Rogerius in specu Deum intentissime orantes invenerit, plurimisque idcirco beneficiis auxerit, a laudatis Sancti nostri biographis memoriæ proditur, haud sat apte, quemadmodum modo abunde indicavi, cum duobus jam citatis diplomatibus concordare, ante me in Neapoli sacra apud Surianum Annotationum in contextam a Surio Sancti nostri Vitam pag. 189 a Cæsare de Engenio jam observatum invenio. Nec observationem hanc a vero alienam pronuntiare ausi sunt Cartusiæ Coloniensis alumnus Mörkensius in sua chronologico-diplomatica de S. Brunone Diatriba & Zanottius in adornata a se Bononiensibusque in Italia Cartusianis inscripta Sancti ejusdem Vita seu Historia; vere tamen Sanctum nostrum ejusque socios a principe Rogerio, venationi operam dante, in specu orantes fuisse inventos, hincque, ut hic in illos plurima beneficia contulerit, factum esse, conantur ostendere, idque viis duabus diversis.
[544] [Qualia sint, quæ huc spectantiæ] Ac prior quidem, Sanctum non a comite Rogerio in Turritana seu Squillacensi Calabriæ eremo, sed a duce Rogerio in quodam ditionis suæ antro seu spelunca cum Lanvino aliisque, quos sibi habebat adjunctos, sociis inventum fuisse, adstruit; cum autem sese huic potius opinioni, quam alteri, quæ Sanctum, non a Rogerio duce, sed comite, inventum statuit, ob supra recitata concessi a Rogerio duce diplomatis verba adhærere edixit, rationem etiam, ob quam, fuisse equidem reipsa Sanctum, orationi in specu vacantem, ab alterutro Rogerio, venationem exercente, inventum existimet, lectori reddit, de historia, quæ id factum prodit, sequentem scribens in modum: Hæc pro veritate historiæ, quam ex traditione majorum agnosco verissimam, & agnoverunt compilator Fasciculi temporum, Henricus Kalkariensis de Ortu & progressu Ordinis Cartusiensis, Puteanus scriptor Vitæ, scriptoresque domestici omnes. Ne quis vero contra illam, uti ait, traditionem etiam arguat ex eo, quod Sancti, in speluncis a Rogerio sive duce sive comite, venationem exercente, inventi, mentio non occurrat in utriusque hujus principis diplomatibus supra citatis, mox verbis proxime huc transcriptis sequentia hæc subjungit: Nec est, cur quis hæsitet, dubitetve de veritate rei ex eo, quod neque dux, neque comes, ambo Rogerii, iste in præfato diplomate, hic in suis chartis (plures enim infra recitandas, quam jam supra plus semel memoratam, in S. Brunonis ejusque sociorum favorem dedit) ullam de ea faciant mentionem, qui tamen postremus in altera sua charta longe post data meminit Capuanæ proditionis, sibi a S. Brunone in visu nocturno revelatæ; alia enim hujus & alia istius est conditio. In isto donat locum, ab hominum cultura desertum, & poterat legitime, nulla etiam data ratione, in illo vero Capuanæ proditionis reos capite damnatos tradit S. Brunoni in perpetuam servitutem; cujusmodi mancipationis causa secundum leges formanda erat.
[545] Hactenus ille, contendens scilicet, non fuisse, cur, [vel Mörkensius,] etsi Sanctus vere a Rogerio seu duce seu comite, venatione animum relaxante, in spelunca una cum sociis Deum orans inventus esset, rei hujus in præmemoratis diplomatibus mentio fieret, falsamque proinde illam ex horum silentio argui non posse. Verum sit ita; fuisse equidem Sanctum, uti verosimilius esse autumat, a Rogerio duce inter venandum inventum, nullo omnino potest scriptoris sive recentioris sive antiquioris testimonio confirmari; ut proinde a Morkensio id omnino gratis videatur confictum, licet interim contra hanc illius opinionem, uti contra Blömenvennæ, aliorumque biographorum nostrorum, qui Sanctum in Turritana Calabriæ eremo a comite Rogerio, morari in hac illum ignorante, fuisse inventum statuunt, opinionem fieri potest, nullum omnino ex jam sæpe laudatis diplomatibus argumentum positivum queat formari, nihilque etiam aliunde obstet, quo minus a duce Rogerio in quadam ditionis suæ spelunca inventus fuisse credi queat Sanctus noster, quem, priusquam Rogerii comitis terras adiret, in terris ducis Rogerii exstitisse, recitata supra ex hujus diplomate verba fidem faciunt. At vero Surianus, qui pro opinione, Sanctum nostrum a comite Rogerio, cui prorsus adhuc ignotus erat, deserto in specu fuisse repertum, adstruente, seu potius pro Surio illam tradente stat, in suis in hunc Annotationibus pag. 192 contra Cæsarem de Engenio, qui, ut jam dictum, historiam illam cum diplomatibus supra citatis haud sat apte componi in sua Neapoli sacra observarat, diploma seu privilegium, infra recitandum, quod a Mesimerio, Squillacensi episcopo, Bruno accepit, in præsidium advocat.
[546] [vel Surianus,] Ita enim ibidem scribit: Ait præfatus Cæsar, exquisitam se diligentiam in hac veritate (de Brunone scilicet a Rogerio comite, cui adhuc penitus ignotus erat, in deserti seu eremi Calabrinæ latebris reperto) pervestiganda adhibuisse: non negaverim. Sed nihilominus non vidisse diploma vel certe leviter expendisse Mesimerii, episcopi Squillacensis, multa persuadent. Si enim librasset illud, quod ibi dicit, S. Brunonem in desertis Calabriæ locis per tempus satis longum degisse, priusquam ad Squillacensem transiret eremum, utique non in fixis tentoriis, sed in obviis specubus, & hujusmodi subterraneis diversoriolis habitasse consentiret. Hactenus ille; ast S. Brunonem in desertis Calabriæ locis, priusquam ad Squillacensem eremum transiret, per tempus satis longum degisse, Mesimerius, Græcus Squillacensis episcopus, contra ac his verbis vult, in suo diplomate, Græce scripto, nuspiam tradit. In hoc enim, quibus id facere videri queat, de S. Brunone ejusque sociis sequentia dumtaxat e versione Morkensii commemorat: Qui quidem in desertis locis degentes per tempus satis longum illuc transmigrarunt ad partes Stili in mea diœcesi; aut, si mavis, e versione Ughelli tom. IX Italiæ Sacræ col. 425 isthæc: Qui cum per multos annos in locis solitariis vitam transegissent, huc ad partes Styli in mea diœcesi transmigrarunt; hisce autem verbis, fueritne Sanctus in Calabriæ desertis, an in aliis per tempus satis longum, antequam in Squillacensem eremum sese abderet, cum sociis suis commoratus, non edicit. Quid si Mesimerius de Cartusiæ & Siccæ-Fontanæ desertis, in quibus Sanctus, antequam Calabriam adiret, per longum satis tempus seu per multos annos fuerat versatus, dumtaxat loquatur? Id sane nullo ex capite vero absimile, nedum incredibile, apparet.
[547] [vel denique Zanottius in medium adducit.] Adhæc de aliis etiam, quam de Cartusiæ & Siccæ-Fontanæ eremis, Mesimerio sermo sit, hincne consequens erit, ut in hisce Sanctus noster a comite Rogerio, cum huic adhuc omnino esset ignotus, inter venandum fuerit inventus? Neutiquam sane, uti quisque, quantum opinor, haud difficulter agnoscet. Verum, inquies, ita equidem facile factum esse potuerit, ut, ad quod credendum Mörkensius ex dictis propendet, Sanctus noster, non quidem a comite Rogerio, sed a duce homonymo, cujus is patruus erat, cum illi adhuc plane esset ignotus, in spelunca, in quam sese cum sociis receperat, inter venandum fuerit inventus. Fateor, sic habet, nec quo minus ita factum esse potuerit, repugnant diplomata supra dicta; verum anne reipsa ita factum sit, dubium mihi vel idcirco semper erit, quod res nullo plane probatæ ac certæ fidei monumento queat probari. Ad Zanottium modo veniamus. Hic, ut Sanctum, quod Surius aliique Sancti biographi tradunt, a comite Rogerio, venationi operam dante, in spelunca fuisse inventum, tueatur, rem hanc non ante, sed postquam Sanctus comiti Rogerio notus esset, Turritanamque seu Squillacensem Calabriæ eremum inhabitandam ab eo jam accepisset, gestam esse statuit; quod cum ne in speciem quidem, ut consideranti patebit, cum diplomatibus supra citatis pugnet, ac proin, quo minus tunc gestum credatur, impedire hæc non possint, Zanottii non minus, quam Morkensii opinio credibilis apparet; sitne tamen reipsa veritati consona, dubium plane est, quod in nullo antiquo sat certæ fidei seu auctore seu monumento sit fundata, nec certam eam facere possint supra laudati Sancti nostri biographi, qui præterquam quod aliis eam, quam Zanottius, adjunctis vestiant, recentiores omnes sunt, quam ut sola sua auctoritate rebus, quas de S. Brunone narrant, fidem certam atque indubitatam facere possint.
[548] Quare, omnibus rite libratis, Sancti e curia Pontificia in Turritanam Calabriæ eremum secessum eo fere, [Qui verosimilius eremum Calabrinam a Rogerio comite Sanctus obtinuerit,] quem hic subdo, modo accidisse, verosimillimum puto. Pontificem Roma in Campaniam subjectasque Rogerio duci ejusque fratri Boamundo ditiones media anni 1090 æstate abeuntem comitatus est ex supra dictis S. Bruno, ibidemque abs illo curiam relinquendi eremumque repetendi facultatem enixissime petiit. Hac tandem obtenta, mox in Calabriam, ubi deserta loca esse plurima audierat, ad Rogerium ducem, quem forte alicubi in Campania jam viderat, suumque redeundi ad vitam solitariam desiderium edocuerat, sese contulerit, cumque, eo consentiente ducenteque, in Calabriæ parte, ei subjecta, locum eremiticæ vitæ aptum quæsivisset, nec invenisset, ad comitem Rogerium ab eodem principe, qui ad eum forte alias ob causas properabat, ductus fuerit, impetrataque ab illo, cui a Rogerio duce ob insignem vitæ sanctitatem valde fuerit commendatus, eligendi sibi in Calabriæ parte, quæ ei parebat, quemcumque proposito suo idoneum arbitraretur locum, facultate, Turritanam eremum elegerit, hancque sibi, uti mox videbimus, a dicto comite Rogerio donari impetrarit. Res ita ordinata conceptaque nihil sane habet, quod vel cum diplomatibus supra laudatis pugnet, vel utcumque a verisimilitudine abhorreat. Quod cum ita sit, eo modo, quo jam dixi, Sanctum in Calabriam secessisse, Turritanamque eremum sibi donari impetrasse, vix non certum indubitatumque puto. Quod si interim, Sanctum, Deum intentissime orantem, in sibi jam data hac eremo a comite Rogerio, venationi operam dante, inventum fuisse, cum Zanottio quisquam contendat, aut id ei in Apulia a duce Rogerio obvenisse, cum Morkensio præfracte adstruat, ei equidem haud magnopere refragabor, cum hæc equidem ejus opinio, utut minus verosimilis, cum diplomatibus supra citatis pugnatura non sit. Verum utcumque tandem hæc omnia habeant, equidem Sanctus noster, cum e curia Pontificia abiit, in Turritanam Calabriæ eremum, ut jam dictum, secessit. Ac illum quidem, cum in itinere versus hanc existeret, Barensem S. Nicolai, ac S. Michaëlis in monte Gargano ecclesias invisisse, archangelum hunc bis sibi apparentem habuisse, aliaque nonnulla in contexta a se Sancti Vita cap. 18 narrat Zanottius; verum ea nullo prorsus antiquitatis testimonio vel ipse firmat, vel alibi firmata invenio.
[549] Modo itaque examinandum hic restat, cur tunc sese in Calabriam potius recipere, [& cur ad hanc sese receperit,] quam ad dilectam sibi Cartusiam redire Sancto visum fuerit? Optabat (verba sunt Blömenvennæ supra adhuc recitata) redire ad Carthusiam ad fratres suos charissimos, quos præmiserat, sed quia summus Pontifex (Urbanus II) cum sua curia transibat in Galliam, in cujus finibus Carthusia sita est, metuebat, ne curiam, quam fugiebat, declinare non posset, & ideo ad Calabriæ potius deserta se contulit; ita ille: verum Brunonem non ob rationem, quam his verbis allegat, in Calabriam potius secessisse, quam ad Cartusiam rediisse, sola ratio temporis, quo Urbanus Papa in Galliam transiit, Sanctusque in Calabriam secessit, evincit. Urbanus enim, uti inter omnes convenit, non ante annum 1095, quo, postquam Placentiæ in Italia celebrarat concilium, in Galliam, Claro-monte aliud longe celeberrimum, in quo sacrarum adversus infideles pro Terræ Sanctæ recuperatione expeditionum fundamentum jactum fuit, celebraturus concessit; Bruno autem, uti ex jam dictis ac porro dicendis pronum est eruere, in Calabriam e curia Pontificia anno 1090 sese recepit. Sanctum ergo in Calabriam potius sese contulisse, quam ad Cartusiam rediisse, reor, quod Pontifex, difficillimis, quibus vivebat, temporibus futurum præscius, ut subinde, Roma relicta in terras, Rogerio duci, comitique homonymo subjectas, sese recipere cogeretur, Brunonem, quem interdum ad sese evocare, atque ad consilia adhibere volebat, in Galliam seu ad Cartusiam, procul ab utriusque Rogerii ditionibus dissitam, abire noluerit.
[550] [non autem ad Cartusiam] Ea mihi sedet sententia, quod reipsa Sanctum, cum jam in Turritana eremo versaretur, ab Urbano subinde, sive ut indictis interesset conciliis, sive alia quacumque de causa evocatum fuisse, suadeat, cujus fragmentum Mabillonius lib. 70 Annalium Benedictinorum num. 30 suppeditat, epistola a Paschale II Papa, proximo Urbani successore, ad Lanvinum, Sancti nostri discipulum, proximumque in eremi Calabrinæ prioratum successorem, VI Kal. Decembris anno 1101 conscripta. Hæc enim, quam integram, ex Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati Vallis-Dei exemplari descriptam, supra plus semel jam laudatus Cartusianus Parisiensis mecum communicavit, sic habet: Paschalis episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Lanvino salutem & Apostolicam benedictionem. Quod magnopere desideravimus, & vehementi desiderio expectavimus, hoc, Domino propitiante, peractum est. Revertente siquidem fratre R. * Albano episcopo, pacem & concordiam eremi reformatam, & te in locum sanctæ memoriæ magistri Brunonis successisse cognovimus. Sit ergo in te ejusdem Viri spiritus, idem sit eremiticæ disciplinæ rigor, eadem morum & gravitatis constantia: quia nos, opitulante Domino, quidquid auctoritatis & potestatis ipsius Magistri probabilis sapientia & religio ab Apostolica Sede promeruit personaliter, hoc tibi, eodem te spiritu concomitante, concedimus. Volumus autem, ut in proxima Quadragesima nos visitare debeas, quatenus cordis secreta os ad os plenius proloquamur. Interim vero monemus, ut de resarcienda pace terræ, quam vehementer turbatam audivimus, cum fratribus nostris & religiosis viris, qui circa te sunt, satagas, & alios ad hoc commonere procures. Abbati sancti Juliani, quem reprehensibilem audivimus, præcipe ex nobis, ut nostræ audientiæ se repræsentet; eumque de contemptu litterarum legati nostri vehementer argue. Datum Romæ sexto Calendas Decembris.
[551] [potius redierit.] Cum ergo, uti ex hac Paschalis Papæ epistola liquet, fuerit ab hoc proximo Urbani II in S. Petri Cathedram successore Romam evocatus Lanvinus, proximus Sancti in eremi Turritanæ Prioratum successor, fuisse quoque ipsummet S. Brunonem, quem summis laudibus Paschalis hic effert, ab Urbano II evocatum, dubitandum non apparet. Quod cum ita sit, summum hunc Pontificem, quo ad sese subinde evocare Brunonem facile posset, haud procul eum a regionibus, in quibus se non raro commoraturum prævidebat, discedere voluisse, hincque factum, ut Bruno ad Cartusiam non redierit, sed in Calabriam se receperit, non immerito conjeceris. Hæc porro conjectura utcumque etiam confirmatur tum ex Ordinis Cartusiensis, uti vocatur, traditione, tum ex eo, quod, teste omni exceptione majori quatuor primorum Cartusiæ Priorum chronologo in huc transcripto num. 7 Sancti nostri elogio, evocatus hic e Cartusia ab Urbano II Pontifice fuerit, ut consiliis suis hunc adjuvaret; unde verosimile fit, Urbanum dum Brunoni e curia sua discedendi facultatem concessit, consiliis ejus uti deinceps adhuc voluisse, huncque in finem, dum a Calabria non nimium abesset, subinde illum ad se evocasse. Adhæc, nisi Sanctus, quod Pontifex eum haud procul a locis, in quibus ipse versabatur, commorari dictum in finem vellet, in Calabriam secessisse adstruatur, quænam tandem, cur hoc post obtentam a Pontifice in eremum secedendi facultatem fecerit, nec potius ad Cartusiam redierit, ratio afferetur?
[Annotatum]
* Richardo
§ XXXIII. Sanctus Turritana Calabriæ eremo a comite Rogerio donatur, eique deinde a Mesimerio, Squillacensi episcopo, ac post ab Urbano II Papa donatio hæc confirmatur.
[Turritanam eremum Sancto donat comes Rogerius.] Sanctus, facta sibi eo modo, quo § præcedenti exposui, a Siciliæ & Calabriæ comite Rogerio eligendi in ditionibus, principi huic subjectis, locum, quem eremiticæ vitæ ducendæ maxime idoneum arbitraretur, Calabriam mox diligenter perlustravit, cumque in hac eremum, cui Turris nomen, inter Stilum & Arenam sitam intraque diæcesis Scyllacensis, seu, ut alii scribunt, Squillacensis terminos conclusam, quam proposito suo percommodam, utpote montosam valde, adituque arduam ac difficilem, judicabat, invenisset, hunc illi locum comes Rogerius publico confecto instrumento seu diplomate benignissime est largitus, donationemque deinde Mesimerius Scyllacensis episcopus ac Urbanus II Papa confirmarunt. Chartas seu instrumenta, quibus id fecerunt, lectoris oculis, quod nec passim omnia ad manum sint, nec paucis, quæ de Sancto jam dicta sunt ac porro dicentur, lucem afferant, juverit subjecisse, observatis ad singulorum calcem nonnullis, sive de notis chronicis, quibus muniuntur, sive de personis quarum nomine notantur, sive denique de aliis quibuscumque, quæ elucidatione commentationeve indiguerint. A Rogerii comitis diplomate transcribendo exordior. His verbis ex Morkensii recensione concipitur. Rogerius Dei gratia comes Calabriæ & Siciliæ omnibus fidelibus suis & Ecclesiæ Dei filiis tam præsentibus quam futuris in Domino salutem. Notum esse volumus fraternitati vestræ, per Dei misericordiam a Galliarum partibus ad regionem istam Calabriæ sanctæ Religionis viros, Brunonem videlicet & Lanvinum cum sociis eorum pervenisse, qui, contempta mundialis gloriæ vanitate, soli Deo elegerant militare.
[553] [Charta publica,] Horum itaque desiderium ego cognoscens, & ipsorum meritis & precibus apud Deum adjuvari desiderans, ab eorum karitate multis precibus obtinui, ut in terra mea locum sibi habilem eligerent, in quo ad serviendum Deo, qualia vellent, habitacula præpararent. Elegerunt si quidem in terra mea quendam solitudinis locum situm inter locum, qui dicitur Arena, & oppidum, quod appellatur Stilum. Hunc ego locum ad honorem Dei Omnipotentis, Patris & Filii & Spiritus Sancti, & ad honorem beatissimæ Mariæ semper Virginis genitricis Christi Dei & Domini nostri omniumque Sanctorum donavi eis, eorumque successoribus ibidem Deo servituris cum tota silva & terra & aqua & monte in spatium unius leugæ * in omni parte adjacenti, concedens & constituens, quatenus locum istum libere & quiete cum hac adjacentia sua in perpetuum possideant; nec ex hoc mihi vel alicui personæ angariam vel servitium faciant. Contestor autem & contradico ex parte Dei Omnipotentis & sanctæ Mariæ perpetuæ Virginis & omnium Sanctorum & mea; ne sit aliquis meorum aut extraneorum, Stratigotus * videlicet aut vice-comes, rusticus aut miles, servus sive liber, qui in loco isto pascuæ, vel agriculturæ seu etiam piscationis aut lignorum occasione, aut ex quacumque causa servis Dei molestiam aut injuriam faciat; sed in eorum potestate sit, prædictum locum cum tota adjacentia sua secundum voluntatem suam possidere, disponere, ordinare & erogare. Quod si quis deinceps contra hujus paginæ constitutionem venire præsumpserit, imprimis nisi digne satisfecerit, iram Dei & maledictionem incurrat, & conatu tali ad nihilum redacto, pro præsumptione tanta centum librarum auri pœnam in curia nostra sustineat.
[554] [qua id fecit.] Igitur ut constitutio hæc inviolabilis & omnino firma permaneat, concedente uxore mea Adelai comitissa & filio meo Gofrido in præsentia bonorum hominum donationem istam feci & sigillo meo sigillari præcepi. Ego Gofridus, Melitensis ecclesiæ episcopus, licet indignus, kartam hanc manu mea scripsi rogatu comitis Rogerii, laudans & confirmans constitutionem hanc, anathemate vero & excommunicatione dampnans eum, quicumque hanc infringere præsumpserit, nisi tamen resipiscens satisfecerit. Facta sunt hæc anno ab Incarnatione Domini millesimo nonagesimo. Insuper donavi Mule cum filiis suis ad custodiendam silvam. Testes autem affuerunt hi Stephanus presbyter, Giraldus præsbyter, Petrus de Moritono *, Ricardus Maletus, Ragnulfus eleëmosinarius, Nicolaus notarius & alii plures. Mörkensius, e cujus recensione, ut jam monui, hanc chartam hic exhibeo, integre recitatæ subjungit: Nota, hanc chartam donationis eremus Calabrinæ &c ab Italia ex autographo desumptam accepi. Est quoque in Annotatis (pag. nempe 199 & tribus seqq.) ad Vitam S. Brunonis Suriani nostri. Ex hac manifeste constat, S. P. N. Brunonem cum Lanvino & aliquot sociis jam anno MXC ex Galliæ partibus in Calabriam venisse, atque a Rogerio comite fuisse rogatum, ut in ea terra sua remaneret, eligeretque eremum proposito suo accommodam. Ita ille, & recte sane, quantum mihi apparet: sunt tamen, qui recitatam donationis a Rogerio factæ chartam ante annum 1091 datam non fuisse, contendunt, quod mense Januario aut Februario scriptam hanc esse velint, hique duo menses, spectata, quam Rogerius comes secutus sit, annos Domini, non ab ejus Nativitate, sed ab Incarnatione consequendo nos tribus mensibus, computandi ratione, non in annum 1090, cujus mensibus Januario & Februario Sanctus verosimillime, ne dicam indubie, in Cartusia adhuc versabatur, sed in annum 1091 incidisse debeant.
[555] Verum Rogerium annos Domini, non ab ejus Incarnatione, [Hanc cum altera perperam confundit Mabillonius.] sed a Nativitate computare solitum fuisse, varia ejus apud Rocchum Pirrum, Ughellum aliosque exstantia diplomata fidem faciunt, uti quisque, qui hæc consulere voluerit, facile deprehendet. Porro Mabillonius lib. 68 Annalium, num. 32 recitatam modo donationis chartam cum charta, infra a nobis etiam recitanda, qua postea Rogerius comes Turritanæ eremo, quam Brunoni ejusque sociis jam ante donarat, terminos circumscripsit seu assignavit, confundit hancque præterea Rogerio duci perperam attribuit; quod utrumque non possum non mirari, cum hæc ipsa charta, quam ex parte eo ipso loco transcribit, quamque, ut monui, Rogerio duci attribuit, in capite, non Rogerii ducis, sed Rogerii comitis nomen apud eum præferat, sequentiaque in contextu verba contineat: Hunc ergo locum, situm scilicet inter locum, qui dicitur Arena, & oppidum, quod appellatur, Stilum, seu Turritanam eremum & omnia undique in circuitu adjacentia in spatium unius leucæ Deo & B. Mariæ, ac ipsis eorumque successoribus in proprietate, sicut nostra fuerunt, sub omni immunitate atque libertate donavimus… Rogavimus insuper venerabilem virum, Melitensem episcopum Gofredum super hac donatione nostra confirmationis chartam conscribere, quam & sigillavimus… hanc autem donationem nostram tam domnus Apostolicus noster Urbanus, quam Squillatinus episcopus Theodorus, in cujus episcopatu ipse locus situs est, laudaverunt, privilegiis confirmaverunt atque terribili anathemate munierunt; quibus cum dicatur Urbanus Papa Turritanæ Calabriæ eremi donationem, S. Brunoni a comite Rogerio factam, confirmasse, chartaque, qua id fecit, anno 1092, uti ipsemet Mabillonius loco cit. fatetur, data fuerit, non video, qui merito hic scriptor chartam, quam ex parte recitat, quamque anno 1093 signatam exhibet, pro charta, qua Rogerius dictam eremum S. Brunoni ejusque sociis primum donavit, accipere potuerit.
[556] Attamen, cum Mabillonius supra recitatam, qua Rogerius Calabriæ & Siciliæ comes Turritanam eremum Sancto nostro vere donavit, [Ducis & comitis Rogerii prosapiæ,] chartam ad manum non habuisse videatur, hinc forte in hunc errorem inciderit; verum nihil hujusmodi utcumque excusat errorem alium, quo, ut jam monui, quam ex parte transcribit, chartam, a Rogerio comite profectam, Rogerio duci, cujus is patruus erat, attribuit; hunc enim ab illo esse diversum, quicumque Historiam Siculam vel a limine salutavit, habet perspectum, nec ipsemet ignoravit Mabillonius, ut proinde id hic probare, supervacaneum foret. Attamen ut & quisque inter utrumque Rogerium distinguere, & de chartarum huc transcribendarum, quas tam Rogerius dux, quam comes, in S. Brunonis ejusque sociorum favorem dedit, ingenuitate ferre queat judicium, lubet huc nonnulla, quæ ad ambos illos principes eorumque stirpem Normannicam ac progeniem potissimum spectant, in medium proferre. Tancredus ab Alta-villa, ut Gaufredus Malaterra, auctor synchronus, Historiæ Siculæ a se contextæ lib. 1 refert, prope Constantiam in Normannia, Galliæ provincia, nobili loco natus, seculo undecimo floruit, eque duabus uxoribus diversis filios genuit duodecim, e priori quidem, cujus nomen excidit, Guilielmum, cognomine Ferrea-brachia, Drogonem, Hunifredum, Gaufredum & Serlonem; e posteriori vero, quæ Fransendis cognominata fuit, Robertum, postea Guiscardum appellatum, Malgerium, Guilelmum, Alveredum, Humbertum, Tancredum ac tandem Rogerium, qui omnes, duobus exceptis, qui in patrio solo hæreditatis paternæ carpendæ causa manserunt, Italiam petierunt, factisque bellicis in Apulia potissimum & Campania clari, regiones hasce vicinasque alias, Græcis Saracenisque, earumdem dominis, expulsis, paulatim sibi subjecerunt. Præcipue tamen eos inter enituere Robertus, Guiscardus cognominatus, & qui omnium junior erat, Rogerius, in S. Brunonem beneficiis, nec minus singulari in personas alias locaque sacra liberalitate, quam armis magnum sibi nomen apud seram etiam posteritatem adeptus.
[557] [uxorum, liberorum & ditionum notitia.] Ac Robertus quidem Apuliæ ducatum una cum Calabriæ parte aliisque aliquot ditionibus vicinis tenuit, annoque 1085 vitam cum morte commutavit, tres quatuorve post se filios relinquens, quorum secundo genitus Rogerius in ducatum Apuliæ ac potiorem hæreditatis paternæ partem successit, uxoremque habuit Adelam, Roberti Frisii comitis Flandriæ filiam; Rogerius vero, qui, quamvis Calabriæ partem dumtaxat teneret, supremumque totius regionis hujus dominium penes Guiscardum ac deinde penes filium ejus Rogerium exstitisse videatur, Calabriæ non minus, quam Siciliæ comes audiit, tres uxores diversas, si harum tamen prima, quæ ab Orderico Vitali Normannorum Historiæ lib. 3, pag. 484, Judith, a Gaufredo autem Malaterra Historiæ Siculæ lib. 2, cap. 29 Delicia vocatur, uxoris legitimæ nomine venire queat, matrimonio sibi junctas habuit. Prima nullos ipsi, uti laudatus Ordericus Vitalis loco cit. docet, liberos peperit; secunda, apud Malaterram lib. 4, cap. 14 Elemburga, apud Cangium in Stemmate Siculo, Annotationibus in Annam Comnenam inserto, Eremburgis appellata, filium Gaufredum, seu, ut ab aliis scribitur, Goffredum, filiasque aliquot genuit; tertia nomine Adelaïs, seu, ut alii signant, Adelasia, quæ Bonifacii, marchionis Montis-ferratensis, filia erat, anno 1089 matrimonio ei fuit collocata, ex eaque procreavit duos filios, quorum alter, nomine Simon, infans obiit, alter, ut pater, Rogerius appellatus, Siciliæ rex postea factus est. Atque hæc, ut, quæ in diversa comitis Rogerii diplomata, unumque Rogerii ducis, in S. Brunonis ejusque sociorum favorem concessa, annotanda erunt, intelligantur, partim ex Gaufredo Malaterra, partim ex Orderico Vitale præmittenda hic duxi. Ac primo quidem ex his jam liquet, nihil contra proxime huc transcripti, quo Rogerius comes Turritanam seu Squillacensem Calabriæ eremum S. Brunoni anno 1090 concessit, diplomatis sinceritatem posse opponi ex eo, quod, comitis uxore Adelai filioque Gofrido concedente, datum dicatur. Nec est, cur monumentum illud suspectum fiat ex eo, quod in Calabria datum fuerit, comesque Rogerius anno 1090 exeunte, quo datum fuit, in Calabria exstitisse non sciatur; etsi enim, principem illum ibi tunc fuisse, Malaterra aliique, qui res ab eo gestas litteris mandarunt, expresse non edicant, nihil tamen etiam, unde contrarium certo consequatur, memoriæ produnt.
[558] Venio modo ad chartam, qua Theodorus Mesimerius, [Factam Sancto a Rogerio donationem confirmat Squillacensis episcopus. Instrumentum,] Squillacensis episcopus, in cujus diœcesi Turritana eremus, ut jam monui, sita erat, factam hujus S. Brunoni a comite Rogerio donationem approbavit. Instrumenti hujus, quod Græce a Mesimerio, utpote in Calabria, instrumenta publica Normannicæ etiam dominationis initio Græce exarare solita, ecclesiæ Græcæ episcopo, primitus datum fuit, ecgraphum, ex ipso Græco autographo desumptum atque ex Italia sibi submissum, Mörkensius, ut in suis ad illud Annotationibus ait, præ manibus habuit, idque Latine a se redditum ad Chronologico-diplomaticæ, quam de S. Brunone adornavit, Diatribæ calcem adjecit. Operam dedi, ut & Græcum monumenti illius apographum, lectori hic exhibendum, nancisci possem; verum cum frustra laborarim, alienaque interpretatione, scilicet vel Suriani in Annotationibus in scriptam a Surio Sancti Vitam pag. 207 & seq., vel Ughelli tom. IX Italiæ sacræ in episcopis Squillacensibus, vel denique Morkensii, cogar esse contentus, instrumentum illud, prout a posteriori hoc scriptore in linguam Latinam est conversum, huc transcribo. Sic itaque ex ejus recensione habet: Theodorus Mesimerius Dei misericordia episcopus Castrorum, Scyllacei, Stili & Tabernæ, ac protosyncellus, petitioni clarissimi comitis, domini nostri Rogerii, qui me rogare dignatus est pro honoratissimis monachis & eremitis, domnis scilicet Brunone & Lanvino, non quidem summa & tyrannica authoritate mecum agens; sed, ut dixi, me rogare dignatus pro suprascriptis monachis, locum a Deo servatum, qui Turris dicitur, incolentibus in veneranda admodum ecclesia gloriosissimæ Dominæ nostræ, Dei genitricis ac Sancti Joannis Baptistæ præcursoris, qui quidem in desertis locis degentes per tempus satis longum illuc transmigrarunt ad partes Stili in mea diœcesi.
[559] Et sicut dominus noster comes vobis donavit montem, [quo id fecit,] campos & molendina circa ecclesiam usque ad duo milliaria, ipsa in perpetuum possideatis, vos monachi superius laudati, & socii & successores vestri, qui hunc locum inhabitabunt usque ad seculorum finem citra alicujus prohibitionem aut molestiam; tributum vero aut decimam, vel quamlibet vexationem vobis cæterisque sociis, & successoribus, nullus nec ego ipse vel alii, qui post me in episcopos eligentur, inferant; si quis autem ausus fuerit hoc nostrum sigillum (id est, diploma) contemnere, habeat anathema a Patre & Filio & Spiritu sancto, & a trecentis decem & octo (concilii scilicet Nicæni I) Deiferis Patribus. Istud sigillum firmum & inviolabile ad sæculorum finem permaneat. Etenim ego hoc præsens sigillum bullatum pro supradictis monachis feci, & bullans mea bulla plumbea signavi ✠ Mensis Decembris septima, Indictione decima quinta anni millesimi nonagesimi. Ego Raingerius Dei clementia electus archiepiscopus sanctæ metropolitanæ ecclesiæ Rhegii præsens confirmavi, prout omnino scriptum habetur, & apud ipsos Dei servos, quorum supra mentio facta est, Brunonem, Lanvinum & ceteros socios; sed & apud eos, qui successuri sunt, ratum fixumque permaneat, & usque ad sæculorum finem validitatem obtineat. Græcæ Mesimerii chartæ, hic ex recensione Morkensii jam datæ, adscripta exstat, quemadmodum hic scriptor & Surianus pag. 209 testantur, & altera Latina, seu potius paulo liberior dictæ chartæ Græcæ ab ipsomet, ut apparet, Mesimerio facta interpretatio. Ut de approbata per Mesimerium, quam Rogerius comes S. Brunoni fecit, donatione suum ferre queat studiosus lector judicium, lubet & Latinam illam chartam huc transcribere.
[560] [addita etiam interpretatione Latina, fecit,] His verbis concipitur: Ego Theodorus Mesimerius, Dei gratia episcopus de Squillatio, & de Stilo & de Taberna, & protosynquillos, dono gratis, non coactus, sed comitis Rogerii precibus & confilio plurimorum procerum suorum adquiescens, terram de Turribus, scilicet duo milliaria circa ecclesiam, in monte constitutam, ex omni parte domno Brunoni & Lanvino sociisque, eorumque successoribus, illum montem inhabitantibus, eo modo & tenore, ut in vita libere habeant & possideant, & post eorum decessum successores eorum similiter libere possideant montem atque terram cum bosco infra fines supradictorum duorum milliarium ab omni parte circa ecclesiam in supra dicto monte constitutam, non episcopo Squillatii nec comiti, neque cuilibet personæ aliquod servitium persolventes, & si ordinationem aliquam facere voluerint, aut consecrationem, prout libuerit, agant. His autem quicumque contraire voluerit, cum Juda proditore pereat, nisi ad satisfactionem & emendationem fratribus ecclesiæ venerit. Ego Raingerius Rhegii electus hanc cartulam confirmo & laudo. En modo etiam, quid præcipue præter id, quod jam dixi, ad instrumenti hujus a se transcripti calcem Mörkensius observet. Πρωτοσυγκελλὸς Mesimerius (in facta scilicet ex dictis ab ipso Mesimerio, quæ Græcæ hujus chartæ exstat adscripta, interpretatione) Latine scripsit Protosynquillos, ego, imitatus quosdam Latinos, scripsi protosyncellus, alius forte vertet primus sacellanus, sed nihil ad rem, legat quisque, ut volet. Originale appensum habet ex cannabe alba parvam plumbeam bullam, in cujus una parte est Sanctus quidam, brachiis & palmis expansis. Arbitror, esse sanctum Agacium martyrem, Scyllacensium patronum, in altera vero parte sunt characteres Græci minutissimi vix legibiles.
[561] [difficultate chronica laborat. Id tamen idcirco,] Ita ille. Et recte quidem vocabulum Græcum Πρωτοσυγκελλὸς Latine vertit Protosyncellus; verum anne idem vocabulum Græcum recte etiam quis verterit Primus sacellanus? Protosyncellus seu Πρωτοσυγκελλὸς idem significat, quod syncellorum primus; qualis autem significatio vocabulo syncellus competat, pro certo nequeo edicere. Adi Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad Vocabula Protosyncellus & Syncellus. Ad ea, quæ chronicæ, quibus Græca Mesimerii charta munitur, notæ observanda dilucidandaque offerunt, accedo. Annus, quo instrumentum illud datum notatur, cum Indictione non convenit. Quid ergo de eo hic statuemus? Spuriumne idcirco aut supposititium pronuntiabimus? Chartas, quod difficultates chronologicas complectantur, haud facile rejiciendas esse, apud Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabulum Annus solide probatur. Verba omnia, utut prolixiora, quibus id fit, juverit huc transcripsisse, ne quis recitatam Mesimerii chartam, maxime si dicta, qua laborat, chronologica difficultas utcumque tolli queat, facile repudiet, aut etiam suspectam dumtaxat habeat. Sic habent: Inveniuntur nihilominus quædam Pontificum diplomata, inquit idem auctor (Mabillonius de Re diplomatica lib. 2, c. 25, n. 9) quorum calculus recentiorem nostrum prævertit. Ejus generis duo Callisti II. nobis suppeditat eruditus Chiffletius in Hist. Trenorchiensi. Primum est “Datum Albæ per manum Grisogoni S. R. E. diaconi Card. ac bibliothecarii XV Kal. Junii Ind. XIV Inc. Dominicæ an. MCXXII. Pontificatus Domini Callixti Papæ anno III.” Alterum habet easdem notas.
[562] Atqui indictio XIV convenit, non anno MCXXII secundum calculum nostrum, [cum simili de causa instrumenta facile rejicienda non sint,] sed anno præcedenti. Unde idem Chiffletius in lemmate prioris privilegii notat, datum esse privilegium an. MCXXII, a die XXV Martii deducto, scilicet quatenus Incarnatio novem mensibus præcedit: sed anno Dionysiano MCXXI, ut ostendit Indictio XIV. Alia ejus generis Pontificia diplomata videntur. Verum quædam reperiuntur, quorum calculus uno anno Dionysianum præcedit, non solum mensibus novem; quæ proinde non possunt ad calculum Pisanum, … qui ab Incarnatione Dominica, prout hæc novem mensibus Nativitatem præcessit, ducit initium, itaque totidem mensibus calculum communem prævertit, accommodari. Exstat hujusmodi autographum non dubium in archivo Dionysiano datum “XII Kal. April. Ind. X. Incarnationis Dominicæ anno MCIII Pontificatus autem domni Paschalis secundi Papæ III.” Quæ Indictio, sicuti annus Paschalis tertius anno MCII conveniunt in Martio; nec sequenti anno convenire possunt, etiamsi calculus Pisanus admittatur; nisi integro anno dicatur hoc Diploma Dionysianum præcessisse. Occurrit & aliud apud Puricellum pag. DXII ejusdem Paschalis plane consimile. “Datum Laterani per manum Johannis S. R. E. diaconi Cardinalis, XVI Kal. Martii, indict. X. Incarnationis Dominicæ anno MCIII; Pontificatus autem Domini Paschalis secundi Papæ III.” Hic idem cancellarius, eædem chronologicæ notæ, quæ eruditis discutiendæ proponuntur, aliæque similes haud raro occurrentes. Hæc fere ad verbum ex Mabillonio, fusius quidem, sed haud inutiliter ad ostendendum non facile rejiciendas esse chartas, in quibus chronologicæ difficultates occurrunt, cum & in iis animadvertantur diplomatibus, quæ nullo modo possunt in dubium revocari.
[563] Hactenus ibidem, & recte quidem, ut jam monui. [Indictioque, in qua error cubare non videtur,] Verum qui modo chronologicam, quæ in Mesimerii charta occurrit, difficultatem tollemus? Dicemusne, vel in anno vel in Indictione errorem cubare, a librariorum oscitantia profectum, qui quis annus quæve indictio per litteras Græcas, Rogerii chartæ subscriptas, designetur, haud sat accurate notarint? Verum characteres chronici, quibus hujus instrumenti non tantum autographum, verum etiam, quod Morkensio præluxit, apographum seu ecgraphum munitum fuit, non compendio per litteras, numerorum locum tenentes, sed integris, uti notula in margine adjecta ipsemet hic scriptor docet, vocibus erant expressi hunc in modum: Μηνὶ Δεκεμβρίῳ εἶς τὰς ἔπτα, ἰνδικτιόνος δεκατὴς πεμπτὴς τοῦ ἐννεακοστοῦ χιλιοστοῦ ἔτους, id est, Mensis Decembris septima, Indictione decima quinta anni millesimi nonagesimi, uti recte interpretatur Mörkensius. Etsi enim substantivum non adsit, cum quo feminini generis articulus τὰς conveniat, subintelligitur tamen substantivum accusativi pluralis numeri ἠμέρας cum participio προβεβηκότι, quod ad substantivum μηνὶ, refertur, ita ut sensus sit μηνὶ Δεκεμβρίῳ εἰς τὰς ἕπτα ἡμερὰς προβεβηκότι, id est, mense Decembri ad septem dies jam provecto. Sic in appendice ad Bernardi Montfauconi Paleographiam pag. 512 sequens codicis Octateuchi, in collegio universitatis Oxoniensis asservati, Græca inscriptio seu potius clausula, Τέλος εἴληφεν ἡ Ὀκτάτευχος βίβλος Νοεμβρίῳ εἰς τὰς κ᾽, Latine redditur, finem accepit Octateuchus Novembris vigesima. Ex iis quidem, quæ Surianus in suis ad contextam a Surio Sancti Vitam Annotationibus suppeditat, in apographo, quod scriptori huic præluxit, exaratum fuisse videtur εἰς τὴς, non autem εἰς τὰς ἕπτα; verum id vel in describentis errorem, vel in dialectum, quam forte Mesimerius fuerit secutus, est refundendum. Utut sit, error equidem, qui a librariis commissus sit, in characteribus chronicis, quibus Mesimerii charta seu potius hujus apographum, ex Mörkensii recensione huc jam transcriptum, signatur, cubare non videtur. Verum qui tandem ergo chronologica, quam characteres illi offerunt, difficultas e medio tolletur.
[564] [cum anno, quo pariter signatur, queat eo,] Mörkensius, ad Chronologico-diplomaticæ suæ calcem nonnulla pro chronicis, quibus varia, quæ protulit, diplomata seu instrumenta publica muniuntur, characteribus in concordiam revocandis lectori proponens, de Mesimerio ait, eum more Siculo nos consequi anno uno, atque ideo datam illius producendam esse usque ad subsequentem annum nostrum; quod si verum sit, Squillacensis illius antistitis charta supra recitata, quæ anno 1090 data notatur, anno proxime sequenti data fuerit, sicque Indictio XV, qua signatur, cum anno, quo vere data fuit, apprime congruet omnisque chronologica difficultas, qua instrumentum illud laborat, evanescet. Verum, cum hæc annos Christi computandi ratio in usu apud Siculos passim fuisse non noscatur, certumne etiam sit, numquam cuiquam usurpatam fuisse, dispiciendum. Rocchus Pirrus in ecclesiæ Panormitanæ Notitia prima ad annum 1144, annum Christi natalem cum anno ab orbe condito 5508 a Græcis communiter componi, hancque computandi rationem ab iis in Siciliam manasse, præfatus, sic scribit: Fridericus Sylburgius Fastos Siculos exhibet, e Chronico erutos, quod in vetusta Siciliæ bibliotheca inventum est ab Hieronymo Surita, ac deinde ab Antonio Augustino in Italiam, post in Hispaniam translatum est; in eo vero annum Christi natalem statui refert sub coss. Lentulo & Pisone, & anno ab orbe condito 5507. Neque varietas hæc lectorem commovere debet, si nimirum advertat, plures scriptores uno aut altero anno communem Christi æram antevertisse. Sentio igitur in Sicilia nostra juxta hanc computandi methodum in diplomatibus explicandum esse annorum ab orbe condito numerum, ut scilicet rejicias annos 5508, & qui numerus erit residuus, is Christi annum in hac communi & vulgari æra, qua nunc utimur, signabit; putavit enim Sicilia, Christum esse natum post annum ab orbe condito 5508, & primum Christi annum incidere in annum 5509.
[565] [qui hic explanatur, modo componi,] Hactenus ille. Quid si ergo, ut alii, de quibus hic Rocchus Pirrus, Communem Græcorum Christi æram, qui est annus ab orbe condito 5508, uno alterove anno anteverterunt, ita Mesimerius anno uno subsecutus sit, Christumque, non anno ab orbe condito 5508, sed 5509 natum existimarit? Sane, cum alii aliis ab orbe condito annis Christum natum statuant, Mesimerium, Squillacensem seu Scyllacensem episcopum, fuisse in ea opinione, mihi neutiquam vero apparet absimile; secundum hanc autem annus ab orbe condito 6599, qui, ut computanti patebit, secundum jam dictam Siculorum & Græcorum æram communem anno Christi 1091 erat in cursu, anno Christi 1090 cucurrerit; ut proinde posterior hic Christi annus, quo charta, a Mesimerio in S. Brunonis ejusque sociorum favorem concessa, signatur, proprie pro anno 1091 sit habendus; cui, ad septimam Decembris diem, uti eadem charta fert, jam provecto, Indictio quinta decima, in eodem illo instrumento signata, apprime consonat, ut computanti patescet. Atque hinc jam fit, ut illud ego, quod vere ex jam dictis, non anno 1090, quo notatur, sed anno 1091 datum fuerit, pro spurio suspectove habere non ausim, maxime cum id tamquam genuinum Ruinartius in conscripta a se Urbani II Papæ Vita pag. 86, aliique viri eruditi in variis, quæ concinnavere, Operibus laudent, integrumque etiam non tantum suis in contextam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus Surianus, verum etiam Ughellus tom. 9 Italiæ sacræ inseruerit, nec scriptorem ullum hactenus invenerim, a quo censura minus faventi notetur.
[566] Nec est porro, cur etiam suspectum habeatur, quod eremi Squillacensis seu Turritanæ, [res quidquam, quæ contra illius sinceritatem afferri] a Rogerio comite S. Brunoni concessæ, magnitudinem duobus milliaribus definiat, quam unius leucæ facit donationis per Rogerium comitem factæ charta supra huc jam transcripta; licet enim leuca pro tribus passuum millibus subinde ab antiquis fuerit accepta, id tamen semper apud horum quoscumque locum non obtinuit, nec, etsi secus foret, propterea dicendus esset Mesimerius cum Rogerio comite pugnare in magnitudine, quam eremo, S. Brunoni in possessionem datæ, attribuit. Leuca enim in laudata Rogerii charta pro mensura terræ, uti apparet, accipitur; leuca autem, hoc sensu accepta, apud Francos seu in Francia, e cujus provincia Normannia Rogerius erat, duobus passuum millibus seu milliariis constabat, uti in Glossario ad vocabulum Leuca docet Cangius. At vero, inquiet non nemo, in charta, a Mesimerio concessa, Rangerius vocatur archiepiscopus Rhegiensis electus; ut tunc, cum hæc data fuit, consecratus seu ordinatus nondum fuisse videatur; cum autem ex supra dictis anno 1090 ad sedem Rhegiensem fuerit electus, fuisse eum anno 1091, ad VII Decembris jam provecto, quo tempore dicta charta data notatur, nondum consecratum seu ordinatum episcopum, verosimile haud apparet, consequensque proinde fit, ut instrumentum illud, non anno 1091, quo datum, a nobis statuitur, sed anno 1090, quo reipsa signatur, verosimiliter datum fuerit, ac proin ut Indictionem, cum anno, quo signatur, pugnantem, præferat. Ita præterea ab iis, qui Mesimerii chartam pro spuria habendam voluerint, potest argui. Verum, etsi quidem, ipso anno 1090, quo Rhegiensem sedem Sanctus noster recusarat, fuisse ad hanc electum Rangerium, verosimilius ex dictis sit, id tamen omnino certum non est. Quid ni enim factum esse queat, ut, cum ad dignitatem illam promoveri Bruno renuisset, alium ad eamdem eligere Rhegienses sive sponte sua, sive alicunde, quo minus id facerent, impediti, aliquamdiu distulerint?
[567] [adhuc queunt, evincant, pro spurio habendum non est, uti nec,] Utut sit, Rangerium equidem, si eum anno 1091, ad Decembrem provecto, nondum fuisse consecratum Rhegiensem archiepiscopum, jamque tamen ab anno 1090 fuisse electum, admitti haud queat, ad dignitatem hanc, non anno 1090, sed anno 1091 fuisse promotum, idcirco statuendum est, quod memorata charta, quam tamquam Rhegiensis electus confirmavit ac laudavit, ante annum 1091 data esse posse haud videatur; quod sic ostendo: Bruno ejusque socii gloriosissimæ dominæ nostræ Dei Genitricis ac S. Joannis Baptistæ ecclesiam, in eremo Squillacensi seu Turritana sitam, incoluisse in charta illa dicuntur; hæc autem ecclesia, uti infra docebo, ædificata primum fuit, cum eremus illa a comite Rogerio S. Brunoni fuisset donata; quare cum id ex supra dictis non prius, quam cum annus 1090 ad finem jam vergeret, factum fuerit, jam inde ab hoc anno ecclesiam, gloriosissimæ Dei Genitrici & S. Joanni Baptistæ sacram, quam Sanctus ejusque socii hoc ipso etiam anno inhabitarint, in eremo Turritana exstitisse, neutiquam verosimile est, ac proin præfatam Mesimerii chartam, in qua hoc innuitur, non anno 1090, sed anno 1091 datam fuisse, necesse est. Atque ita ruit etiam, quod contra chartæ, a Mesimerio datæ, sinceritatem afferri adhuc poterat, argumentum, hæcque adeo pro spuria habenda non est. Proximum nunc est, ut, quo ea, quæ § præsenti facere statui, opere exsequar, modo etiam Bullam, qua Urbanus II Papa supra recitatas Rogerii comitis & Mesimerii, episcopi Squillacensis, chartas confirmavit, novoque favore Brunonem ejusque socios affecit, huc transcribam. His itaque verbis concipitur: Urbanus episcopus, servus servorum Dei, dilectis in Christo filiis Brunoni & Lanvino salutem & Apostolicam benedictionem. Piæ voluntatis affectus studio debet prosequente compleri. Quia igitur nostri officii interest, servorum Dei quieti, prout Dominus posse dederit, providere, petitionibus vestris, filii in Christo karissimi & reverentissimi, clementer annuimus.
[568] [qua Rogerii & Mesimerii chartæ approbatæ fuerunt,] Per hujus ergo Apostolici privilegii paginam Apostolica auctoritate statuimus, ut locus ille, quem inhabitationi vestræ, disponente Domino, elegistis, a jugo, potestate, injuria, molestia omnium hominum omnino liber cum tota silva & monte, terra & aqua in spatium unius leugæ * in omni parte adjacenti in vestra omnimodis & successorum vestrorum dispositione permaneat, sicut vobis a dilecto nostro filio Rogerio comite condonatus est, & a confratre nostro Theodoro, Squillacino episcopo, confirmatus. Nemini intra prædictum spatium liceat pascuæ, agriculturæ seu piscationis aut lignorum occasione aut quacumque ex causa vobis aut vestris successoribus injuriam aut molestiam irrogare, sed totum secundum voluntatem vestram possideatis, disponatis, ordinetis & erogetis. Siquid præterea episcopalis officii indigueritis, ad quem potissimum vicinorum antistitum volueritis recurrendi præsenti decreto liberam licentiam indulgemus. Decimarum quoque usum ex vestris, vel puerorum vestrorum laboribus vestri juris esse censemus. Quod si quæ puerorum vestrorum offensa contigerit, in vestra tantum manu omnis eorum correctio maneat. Nec ullus se de his, quæ ad vos pertinent, sine vestra voluntate occasione aliqua intromittat, quatenus omnipotentis Dei speculationi liberis mentibus insistatis, & ad ejus faciei dulcedinem, ipso præstante, pervenire valeatis. Sane si quis in crastinum archiepiscopus aut episcopus, imperator aut rex, princeps aut dux, comes aut vice-comes, judex aut persona quælibet potens aut impotens, hujus nostri privilegii paginam sciens, contra eam temere venire tentaverit, secundo tertiove commonitus, si non satisfactione congrua emendaverit, eum honoris sui & officii periculo subjacere decernimus, & a Christi atque Ecclesiæ corpore auctoritate potestatis Apostolicæ segregamus. Conservantibus autem pax a Deo, & misericordia præsentibus ac futuris seculis conservetur. Amen, Amen, Amen. Datum per manum Joannis S. R. E. diaconi Cardinalis, pridie idus Octobris, Indictione prima, anno Dominicæ Incarnationis millesimo, nonagesimo secundo, Pontificatus autem domini Urbani secundi anno quinto.
[569] Mörkensius, e cujus chronologico-diplomatica de S. Brunone Diatriba Pontificiæ hæ Urbani II litteræ depromptæ sunt, [Urbani Papa bulla.] sequentem hanc eidem Annotationem subjungit. Bulla hæc, inquit, Urbani II Papæ, uti ab Italia perscribitur, est deperdita; exemplar tamen ejus extat in perantiquo Ms. codice, qui Breviarium privilegiorum domus Calabrinæ inscribitur. In eo continentur omnia privilegia in membrana conscripta, quæ ab anno MXC usque ad annum MCC huic eremo donata fuere. Hæc ille: ne autem, quibus recitatæ Urbani litteræ signantur, notas chronicas seu annum 1092 & Indictionem quintam decimam sese inter non convenire quis putet, annum a Januario, Indictionem vero ab anni præcedentis aut Septembris initio more Græcorum, aut certe VIII Kal. Octobris seu XXIV Septembris die computare Urbanus incepit, e tribus vulgatis Indictionum generibus Constantinianam seu Cæsaream secutus. Liquet id e diversis a Pontifice hoc datis bullis, ac nominatim, ut reliquas omittam, e bulla alia, in S. Brunonis favorem anno 1098 concessa, infraque huc transcribenda, quæ data notatur Salerni mense Septembri, Indict. 6, alteraque, quæ ab illo, cum Barii Eliam archiepiscopum consecrasset, fuit concessa, quæque data notatur Apud Barum anno Dominicæ Incarnationis MLXXXIX, Pontificatus II, Indict. XIII, IX Octobr. Jam vero, cum id ita sit, atque a Septembris quidem initio Constantinopolitana seu Græcorum, a XXIV vero Septembris die Cæsarea Indictio prima anno 1092 currere inceperit, annus & Indictio, quibus huc transcriptæ Urbani Papæ II, quem hoc anno & mense in Calabria fuisse, Ruinartius in Vita ejus num. 116 & seq. docet, litteræ notantur, apprime inter se conveniunt, omnisque proinde, ob quam non nemo forsan hasce spurias autumet, difficultas chronologica evanescit.
[Annotata]
* al.leuca
* al.Stategus
* al.Moritonio
* al. leucæ
§ XXXIV. Quid post factam a Rogerio comite eremi Calabrinæ donationem Sanctus egerit, qui hanc deinde Rogerius dux confirmarit, terminisque Rogerius comes circumscripserit.
[Sanctus in eremo Calabrina ecclesiam ædificari curat.] Rogerium comitem, non tantum Turritanam eremum, verum etiam ecclesiam, sanctissimæ Dei genitrici Mariæ sanctoque Stephano sacram, S. Brunoni ejusque sociis statim atque hos in specu orantes invenerat, dedisse, Blömenvenna verbis num. 540 huc transcriptis indicare videtur, nec ab eo hac in re Puteanus & Surius dissentiunt. Ast id a vero alienum apparet. Ea enim eremus, non, ut ipsi statuunt, anno 1095, sed anno 1090 S. Brunoni ejusque sociis data fuit, tuncque nondum, ut videtur, ecclesiam, quæ sive sanctissimæ Dei Genitrici sive S. Stephano sacra esses, complectebatur. Ita autumo, quod eremi illius ecclesia, S. Stephano sacra, diu dumtaxat post, uti ex infra dicendis patescet, fuerit exstructa; ecclesia vero, quæ sanctissimæ Dei genitrici Mariæ sacra esset, ante annum, uti pariter ex infra dicendis patescet, 1094 consecrata non fuerit; unde eam, ipsomet Sancto nostro curante, conditam fuisse, verosimillimum, ne dicam indubitatum, apparet. Bruno scilicet, uti, cum primum Cartusiam fuerat ingressus, ecclesiam ad honorem Dei, Sanctissimæ Dei genitricis & S. Joannis Baptistæ exstrui ex supra dictis curavit, ita etiam in Calabriæ eremo, cum hanc a Rogerio obtinuisset, fieri verosimillime curarit. Atque in hac quidem opinione maxime confirmor ex eo, quod Rogerius comes in charta supra huc transcripta, qua præfatam Calabrinam eremum S. Brunoni ejusque sociis dedit, ecclesiæ, quæ in hac sanctissimæ Dei Genitrici sacra esset, non meminerit, ejusque nihilominus, utpote eremi pene incultæ ac desertæ, quam instrumento illo Brunoni impertiit, partem præcipuam constituentis, mentionem verosimillime, si jam tum exstitisset, facturus fuisse videatur.
[571] [Dum id fieret, apud comitem Rogerium commoratus fuisse] Porro in altera charta, infra huc transcribenda annoque 1099 ex dicendis data, indicari invenio, quod tunc, cum eremus Calabrina Sancto primum data fuisset, gestum videtur, hicque proinde recensendum est. In hac itaque charta Rogerius comes de S. Brunone sequentem loquitur in modum: Rogavi quoque humiliter, ut pro Dei amore in terra Squillacii sumere dignaretur largos redditus, quos donabam, renuens ille recipere dicebat, quod ad hoc domum sui patris meamque dimiserat, ut a mundi rebus extraneus deserviret libere Deo suo. Hic fuerat in tota domo mea, quasi primus & magnus; hisce autem e verbis, Sanctum aliquamdiu in Rogerii comitis domo commoratum esse, apparet. Atque id quidem post datam ei Turritanam eremum, dum in hac, quæ maxime necessaria essent, ædificia qualiacumque exstruerentur, contigisse opinor; verum anonymus Annal. Cartusiensium libri 4 hactenus non vulgati auctor, etsi quidem, Sanctum, in Rogerii comitis curia aliquamdiu commoratum existimet, id tamen, antequam Sanctus in Cartusiam secederet, factum putat. Audi, qui Operis sui hactenus non vulgati num. 13 loquatur. Qui gesta inquit, sancti Brunonis tenuiter norunt, forsan arbitrati sunt, nos graviter hallucinatos, cum diximus, sanctum Patriarcham aliquando apud Rogerium comitem Calabriæ fuisse commoratum ante suam conversionem, qui non nisi post plantatam Cartusiam Majorem in Calabria visus fuisse perhibetur. Nova quidem fatemur nos revelare, sed ea verissima adstruimus ex litteris, quas idem comes dedit sancto Brunoni, non solum jam converso, sed etiam Calabrinæ Cartusiæ magistro, seu Priori jam consistenti, in quibus dicit quod sanctus Bruno renuerit accipere plurimas donationes, ab ipso Rogerio sibi oblatas, eo “quod ad hoc domum sui patris, meamque” (sunt verba Rogerii in diplomate) “dimiserat, ut a mundi rebus extraneus deserviret libere Deo suo. Hic fuerat in tota domo mea quasi primus & magnus” &c. Ex quibus verbis colligimus (si bene opinamur) beatum Virum mansisse in curia, & comitatu Rogerii, non post, sed ante conversionem; nam gravitas eremitici instituti istud fieri potuisse, prohibet cogitare. Sagaci tamen lectori aliter sentire posse per nos licet.
[572] Ita ille: verum opinio, quam his verbis proponit, [Sanctus videtur. Charta, qua factam Sancto a Rogerio comite donationem] mihi neutiquam placet: præterquam enim quod, uti ipsemet fatetur, nova omnino sit, nullo penitus fundamento innititur. Quod enim ait, eremitici Instituti gravitati contrariam futuram fuisse Sancti in curia Rogerii commorationem, nihil omnino evincit? Quid ni enim Sanctus, impetrata jam a Rogerio comite Calabrina eremo, aliquamdiu apud hunc, donec & ecclesia aliaque maxime necessaria ædificia exstructa essent, commorari potuerit, cumque ut diutius ibidem pergeret versari, urgeretur, humaniter id recusasse? Rem sane ita gestam, vero simillimum mihi apparet, maxime cum non videam, quo potiori modo præfatæ chartæ num. præced. huc transcripta verba veritati possint intelligi congrua, nec Sanctus ante suum in Cartusiam ingressum in Italia fuisse uspiam legatur. Ad chartam modo, qua factam a Rogerio comite eremi Calabrinæ donationem Rogerius dux confirmavit, progredior. Sic habet: Rogerius Apuliæ, Calabriæ, Siciliæ Dei gratia dux, omnibus fidelibus Christianis, præsentibus & futuris, in Domino salutem. Notum esse volumus fraternitati vestræ de duobus viris, Brunone scilicet & Lanvino, qui sanctæ religionis studio accensi cum sociis suis in terram Calabriæ a Galliarum partibus, disponente Deo, venerunt & meo ductu in terram, quæ prædicta est, locum, qui eorum proposito conveniret, quæsierunt, quem cum sibi idoneum penes me non invenissent, elegerunt manere inter locum, qui dicitur Arena, & oppidum, quod appellatur Stilum. Locum autem illum Rogerius comes Siciliæ, patruus meus & fidelis, ipsorum precibus apud Deum desiderans adjuvari, toto cordis affectu illis donavit; de comitatu enim ipsius per meam concessionem erat, & a totius servitutis debito & ab omni angaria in perpetuum liberavit; ita siquidem ut aliquis suorum vel extraneorum stratigotus aut vice-comes, rusticus aut miles, servus aut liber, non sit, qui in eo loco pascuæ, aut agriculturæ, sive piscationis aut venationis aut lignorum occasione aut ex quacumque causa Servis Dei molestiam seu injuriam faciat, sed in eorum potestate sit omnino locus prædictus, ut secundum quod voluerint, possideant, ordinent & disponant.
[573] [Rogerius dux confirmavit. Hæc, quod annus Indictioni, qua hic signatur,] Talem ejus loci donationem, & libertatis prædictæ concessionem ego Rogerius dux laudo & corroboro, & quoniam terra illa de meo ducatu est, ut nullam in perpetuum patiatur calumniam, modis omnibus contradico. Quod si quis contra sententiam, quæ data est, agere præsumpserit, & nostrum violaverit præceptum, certissimum habeat, quia aut de cuntis finibus nostris in æternum exterminabitur, aut gladio meo sive successorum meorum ferietur. Ut omnia igitur superius concessa firma & illibata permaneant, hanc chartulam cuidam nostro clerico Rodolpho ego Rogerius dux & uxor mea Adela scribere præcepimus, & sigillo nostro signavimus. Ao Dominicæ Incarnationis Mo nonago IIII. Indict. Ima. Mörkensius, postquam chartam hanc integram ad suæ de S. Brunone Diatribæ calcem transcripsit, subjungit, sese ejus apographum inter Garnefeltii, Cartusiæ Coloniensis alumni, editis eremitarum antiquorum Vitis clari, Analecta reperisse, idque cum autographo concordare; Surianus autem, etsi monumentum illud cum aliis, quæ ad S. Brunonem remque Cartusianam spectant, instrumentis publicis in suas ad conscriptam a Surio Sancti Vitam Annotationes inferendum non duxerit, id tamen pag. 395 laudat, aitque, anno 1094 datum fuisse. Verum, etsi etiam hunc annum ea ipsa charta exhibeat, non tunc tamen, sed anno 1093 data fuisse videri potest ex Indictione 1, quæ ei apponitur, quæque non anno 1094, sed anno 1093 congruit. Nec ex eo, quod binæ hæ notæ chronicæ, quibus charta illa seu diploma munitur, sese inter non concordent, pro supposititio id est habendum, cum ex supra dictis instrumenta publica non facile ut spuria rejicienda sint, fierique possit, ut vel in dictos characteres chronicos librariorum vitio error irrepserit, vel ut tabellio, qui Rogerii ducis jussu instrumentum hic memoratum exaravit, annos Christi, non a Nativitate, ut communiter fieri assolet, sed Pisanorum more ab Incarnatione, prout hæc Nativitatem novem mensibus præcessit, numerarit; qua computandi methodo ab anni 1093 vigesima quinta Martii die seu sanctissimæ Dei Genitricis Annuntiationis festo annus ab Incarnatione Domini 1094 jam erat in cursu, cucurritque per reliquam ejusdem anni 1093 partem, sequentisque idem sanctissimæ Dei Genitricis festum.
[574] [congruere non videatur,] Opponi quidem hic potest, hanc computandi annos Christi methodum Rogerio duci usitatam fuisse, nullis omnino, quæ ejus nomine vel in Sicilia vel in Calabria data fuerint, diplomatibus posse probari; verum, præterquam quod contrarium etiam probari diplomatibus hujusmodi non possit, fieri potest, ut quamvis etiam in Calabria & Sicilia annos Christi a Nativitate ejus, aut, si mavis, a Kalendis Januarii & Rogerius dux & plerique alii numerare inciperent, tabellio tamen, qui diploma seu instrumentum, de quo hic, exaravit, computandi annos Christi modum minus etiam ibidem usitatum fuerit secutus. Sane, etsi in numerandis Christi annis Sicilia olim, contra ac Zanottius in contexta a se S. Brunonis Vita cap. 16 vult, a communi aliorum more non discederet, is tamen, ut laudatus Rocchus Pirrus in Ecclesiæ Panormitanæ Notitia 1 ad annum 1144 docet, in tabellionum instrumentis usque ad scriptoris hujus ætatem mos viguit, Ut anni initium statuerent ipsi die XXV Martii, licet a Kalendis Januarii numerarent populus, imo & magistratus; ubi ergo nos dicimus, die XVIII Febr. anni MDCXXX, dixissent ipsi die XVIII Febr. anni MDCXXIX. Quemadmodum ergo tabelliones, de quibus hic Rocchus, annos Christi, non a Nativitate, sed contra receptum morem ab Incarnatione trimestri spatio Nativitatem subsequendo numerarunt, ita eorumdem computum novem mensibus, uti vere accidit, hanc prævertendo calculumque Pisanum sequendo ab Incarnatione seu vigesima quinta Martii die inire potuit, qui supra recitatam, de qua hic, Rogerii ducis chartam conscripsit. Quod si autem ille ita reipsa annos Christi numeravit, fuerit hæc secundum calculum communem anno, ut consideranti patebit, 1093 ante Septembrem concessa, sicque Indictionem cum anno, quo vere data fuit, pugnantem haud præferet. Porro charta illa Annalium Cartusiensium lib. 4 hactenus non vulgato integra exstat, ibique, uti ex notitiis, a Cartusiano Parisiensi sæpissime laudato mihi submissis disco, anno 1094, Indictione 2 data notatur; quod si autem notis hisce chronicis chartæ autographum vere sit munitum, nulla plane id, cum Indictio 2 anno 1094 congruat, difficultate chronologica laborat, consequensque est, ut in illius exemplari, quod Mörkensio præluxit, error cubuerit.
[575] Verum cum hic scriptor dicat, in ipso autographo, [rejicienda non est, uti nec charta altera,] uti e litteris, ex Italia, id est, quantum opinor, e Cartusia Calabrina acceptis, didicit, cum anno 1094 Indictionem 1 componi, ipsimet anonymo Annalium Cartusiensium auctori apographum erroneum verosimilius præluxerit. Utut sit, cum equidem vel hunc scriptorem sequendo, vel annos Christi computandi methodum Pisanam in diplomate, dequo, hic, admittendo, omnis, qua id laborare videtur, difficultas chronologica evanescat, rejiciendum ob hanc non est. Ego interim chartam illam, contra quam quoque ex Adelæ, ducis Rogerii uxoris, nomine ei incluso nihil posse objici, e dictis num. 557 liquet, hoc loco recensendam duxi, quod verosimilius, uti ex jam dictis pronum est eruere, anno 1093 data sit, forteque adeo etiam præcesserit chartam alteram, hoc ipso anno etiam datam, qua Rogerius comes donatæ a se antea S. Brunoni Calabrinæ eremo terminos assignavit, donationemque magis firmavit ac ampliavit. Lubet & illam tum alias ob causas, tam maxime ne deinceps vel Mabillonii exemplo cum charta, qua eremum illam Sancto Rogerius comes primum largitus est, a quopiam confundatur, vel pretiosum antiquitatis monumentum studioso lectori desiderandum relinquatur, integram huc transcribere. Sequentibus hisce verbis concipitur: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis Rogerius, Divina clementia comes Calabriæ & Siciliæ notum sit omnibus Christi nostrisque fidelibus tam futuris, quam præsentibus, quoniam miseratio divina sanctæ religionis Viros, Brunonem videlicet & Lanvinum cum sociis suis, ad nos usque transmisit, sancto suo proposito aptum solitudinis locum quærentes; quorum nos desiderio congaudentes, meritisque talium ac precibus apud Deum adjuvari confidentes, multis eos exhortati sumus precibus, ut in terra nostra locum sibi habilem eligerent, in quo ad serviendum Deo, qualia vellent, habitacula præpararent.
[576] Elegerunt itaque quemdam solitudinis locum, situm inter locum, [qua Rogerius comes datæ jam S. Brunoni] qui dicitur Arena, & oppidum, quod appellatur Stilum. Hunc ergo locum & omnia in circuitu adjacentia in spatium unius leugæ * Deo & beatæ Mariæ ac ipsis eorumque successoribus in proprietatem, sicut nostra fuerunt, sub omni immunitate atque libertate donavimus cum omnibus rebus infra sitis, terris, silvis, aquis, pascuis ac ceteris omnibus cultis vel incultis, mobilibus vel immobilibus. Rogavimus insuper venerabilem virum, Melitensem episcopum Gofredum, super hac donatione nostra confirmationis kartam conscribere, quam etiam sigillavimus. Sed cum postea gratia commendandi nos ipsorum orationibus supra dictos visitassemus fratres, eorumque societatem (Deo gratias) suscepissemus, prædictæ spatium leugæ * his in circuitu terminis distincte per nos ipsos designavimus, ac terminorum nomina in memoriam futuris conscribere jussimus: de parte Orientis castellum, qui locus est in cacumine montis de Stilo, inde vadit per serram ejusdem montis usque ad Malareposta, scilicet ad superiorem collem montis, & inde per magnam cavam, quæ versa est ad Occidentem, usque ad pedem montis descendit, in qua aqua decurrit, & inde transit duos ruseletos & vallonem in directo usque ad jugum montis, quod est apud Occidentem, sicut prædicta cava respicit, & inde per jugum ejusdem montis usque Brontismenon, & inde transit vallonem recte ad viam, quæ venit de Arena, & vadit ad locum, qui vocatur Sancta-crux, & inde in directo * usque super cacumen montis Embacaht, & inde descendit per cavam, sicut aqua decurrit, per spatulam usque ad flumen Enchinar, & inde ascendit illud flumen usque ad aliud flumen, quod vocatur Alba, & inde ascendit idem * flumen usque ad magnam cavam, quam Græci vocant Bachiriache, & ascendit per eamdem cavam usque ad castellum, unde incepimus.
[577] [Turritanæ æremo limitæ] Hanc autem donationem nostram tam dominus Apostolicus Urbanus, quam Squillacinus episcopus Theodorus, in cujus episcopatu ipse locus situs est, laudaverunt, privilegiis confirmaverun atque terribili anathemate munierunt. Quapropter præcipiendo rogamus, & rogando præcipimus ex parte Dei Omnipotentis, beatæ Mariæ, quibus ipsum concessimus locum, & nostra, ut nullus aliquando, cujuscumque dignitatis sit vel potestatis, noster aut extraneus, in toto prædicto spatio quicquam magnum vel parvum sibi vindicet, nec nos ipsi. Nullus umquam occasione aliqua vel causa fratribus ibidem Deo servituris injuriam aut molestiam irroget, vel ullam inquietudinem faciat, & illi * neque homines eorum aliquam angariam, aut servitium omnino faciant. Nulli, nec nobis ipsis, aliquam ibi culturam facere, ullum animal pascere, ligna incidere, venari vel piscari, aut quicquam omnino sine fratrum licentia liceat, sed in eorum potestate sit, quæcumque intra prædictum continentur spatium, juxta voluntatem suam possidere, disponere, ordinare, & erogare, tamquam Dei possessionem & suam immunem atque liberam. Quod si quis aliquando hanc nostram constitutionem in aliquo violare præsumpserit, fratribus ibidem degentibus digne satisfaciat. Quod si contempserit, principi terræ, qui fuerit, centum libras auri persolvat. Ut igitur constitutio hæc inviolabilis & omnino firma permaneat, concedente uxore mea Adelaï comitissa, & filio nostro Gofrido, in præsentia bonorum hominum donationem istam fecimus & sigillo proprio signavimus.
[578] [circumscribit,] Insuper donavi Mule cum filiis suis ad custodiendam silvam. Data in pratis Squillacii, ubi tunc, collecto exercitu, morabamur. Anno ab Incarnatione Domini millesimo nonagesimo tertio, Indictione prima, Nonis Maii.
✠ Rogerius comes. ✠ Adelaïs comitissa.
✠ Goffredus filius comitis Rogerii.
✠ Guillielmus de Alta-Villa.
✠ Guilielmus Culchebret. ✠ Gosbertus de
Luciaco.
✠ Rogerius presbyter de Stilo.
✠ Bastardus.
Mörkensius, e cujus sæpissime jam laudata de S. Brunone Diatriba instrumentum hoc etiam accepi, ita in illud ad calcem observat: Chartam hanc reperi inter Analecta nostri Georgii Garnefeltii; sed quoniam hinc inde interpolata esset, subveritus, ne forte & vitiata; quare visum est mihi eam ad autographum, id est, ni fallar, ad autographi (neque enim hoc Mörkensio ad manum fuisse reor) ecgraphum, conferre; feci & istas interpolationes in margine notavi. Ab autographo dependet in serica albi coloris corda bulla plumbea, & in ea imago Dei genitricis Mariæ brachio sinistro tenentis Filium, in dextra sua habentem avem. Interpolationes, quas hic memorat Mörkensius, quasque in margine sese notasse ait, lectiones fere dumtaxat variantes sunt, easque proinde ut tales in margine pariter adscripsi.
[579] Porro Mörkensius in sua mox iterum laudata de S. Brunone Diatriba eo loco, [seque meritorum a S. Brunone ejusque sociis factum participem,] quo rerum ad hunc spectantium chronologiam texit, ad annum 1093 ita de Rogerio comite scribit: Anno MXCIII fratres (S. Brunonem scilicet ejusque socios) in eremo invisens enixe se commendat illorum precibus, participemque meritorum ut se faciant, efflagitat, & voti compos effectus, conscripta VII Maii charta limites eremi satis ample designat ac circumscribit accurate, efficitque, ut Rogerius dux Apuliæ, ejus ex fratre nepos, dato eodem adhuc anno (& quidem forte, ut jam innui, ante dictam VII Maii diem) diplomate (id num. 572 & seq. jam recitavi) donationes factas corroboret. Ita ille, e duabus scilicet huc jam transcriptis chartis, quarum altera Rogerii ducis, altera Rogerii comitis est, deducens, quæ hic memorat; & sane, quantum ad ea, quæ ex hac posteriori deducit, rectissime, ut consideranti patebit. Etenim Rogerius comes, uti ipsemet in proxime recitata charta sua docet, S. Brunonem ejusque socios gratia commendandi se ipsorum orationibus anno 1093 invisit, eorumque societatem (pro qua re etiam Deo gratias agit) suscepit; quibus e verbis sane, Rogerium comitem a Sancto ejusque sociis, ut meritorum suorum participem eum efficerent, flagitasse votique etiam factum esse compotem, recte concludi videtur. Ait quidem in suis in concinnatam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus pag. 221 Surianus, iisdem jam recitatis diplomatis, a Rogerio comite concessi, verbis innixus, principem hunc anno MXCIII a Brunone ejusque sociis, ut eum in societatem suam recipere, & nomen ejus inter nomina sua scribere dignarentur, postulasse, idque re etiam vera impetrasse; verum hoc cum interpretatione, quam transcriptis diplomatis, a Rogerio concessi, verbis Mörkensius applicat, neutiquam pugnat, locumque etiam, licet interim rem hanc revocari inveniam in dubium, verosimiliter obtinuit, uti ex infra adhuc laudando, quod apud Ughellum tom. 9 Italiæ sacræ, col. 426 exstat, Latini in civitate Squillacensi episcopatus fundationis diplomate, quod in hoc Lanvinum Fratrem suum vocet Rogerius comes, colligendum videtur.
[580] [ac in pratis Scyllacii, cum eam dedit, versatum esse, declarat,] Quod modo pertinet ad diploma, quo a Rogerio duce factæ antea S. Brunoni donationes, comite Rogerio, ut Mörkensius ait, agente, confirmatæ fuerint, spontene sua, an Rogerii patrui sui impulsu chartam illam Sancto impertierit dux Rogerius, dubium mihi admodum idcirco apparet, quod is optime etiam, uti ex supra dictis satis liquet, in S. Brunonem fuerit affectus, ac proin stimulo, ut huic benefaceret, haud indiguerit. Porro ne quis forte cuiquam contra proxime huc transcriptam Rogerii comitis chartam scrupulus oboriatur ex eo, quod a comite, in pratis Squillacii cum exercitu tunc commorante, data notetur, Boamundus, Rogerii ducis frater, anno 1093 in Calabria versabatur, cumque hunc vita functum esse, falso rumore inaudiisset, castra nonnulla, ad eumdem in Calabria spectantia, occupavit; qua re ad iram commotus comes Rogerius militibus suis, ut Boamundum armis lacesserent, præcepit, eumque e tota Calabria expulit. Ita quantum ad substantiam sæpius hic jam laudatus ac porro laudandus auctor synchronus Gaufredus, Ordinis Benedictini monachus, cognomento Malaterra, lib. 4, cap. 20. Historiæ Siculæ, quam ipsiusmet Rogerii comitis jussu concinnavit, uti Muratorius, qui hanc tomo quinto Rerum Italicarum scriptorum inseruit, in sua ad eamdem Præfatione docet. Nihil itaque obstat, quo minus Rogerius comes, collecto exercitu, anno 1093, uti in ejus, de qua hic, charta asseritur, in pratis Scyllacii commoratus fuisse credatur. Imo vero, cum hinc, principem illum ibidem re ipsa exstitisse, dubitandum non sit, Scyllaciumque haud procul a Turritana Calabriæ eremo situm sit, facile etiam factum esse potest, ut Rogerius comes, quod in eadem charta se fecisse, hic præterea ex dictis ait, S. Brunonem ejusque socios inviserit, precibus eorum se commendaverit, chartamque, de qua hic, iisdem concesserit. Quæ cum ita sint, notæque chronicæ, quibus hæc notatur, seu annus & Indictio inter se conveniant, nec quidquam præterea, quod contra instrumenti illius sinceritatem faciat, aliunde occurrat, non est enim vero cur id pro suspecto, nedum pro spurio habeatur, & ad alia proinde, quæ ad Sanctum nostrum spectant, sermonem converto.
[Annotata]
* al. leucæ
* al. leucæ
* al. indirecte
* al. illud
* al. nec illi
§ XXXV. Sanctus constructam in eremo Calabrina ecclesiam magno apparatu consecrari curat, & magis ac magis comitem Rogerium benevolum erga se experitur.
[Turritanæ eremi ecclesiam, agente verosimillime Brunone,] Cum Bruno ecclesiam, quam ex dictis, statim atque a comite Rogerio Turritanam Calabriæ eremum obtinuerat, in honorem Dei, sanctissimæ Dei Genitricis & S. Joannes Baptistæ ædificari ibidem curavit, ad umbilicum videbat adductam, apud comitem Rogerium, ut eam solemni ritu consecrandam curaret, verosimillime egit. Utcumque res habeat, illa equidem ecclesia summo apparatu ab Alcherio, Panormitano archiepiscopo, quinque assistentibus episcopis, consecrata fuit, idque fieri laudatus comes Rogerius non tantum curavit, verum etiam sacram illam ædem donis non paucis, S. Brunoni collatis, hac occasione ditavit, uti liquet ex charta, in illius ecclesiæ sanctique Brunonis favorem ab eodem comite tunc concessa. Chartæ hujus seu diplomatis partem dumtaxat Ughellus tom. IX Italiæ sacræ col. 425 recitat, idemque etiam in ecclesiæ Catanensis Notitia facit Rocchus Pirrus. Verum ego illam, ne venerandæ antiquitatis monumentum, quod integrum typis excusum publicaque luce donatum videre nondum mihi obtigit, curiosi lectoris oculis subtraham, integram huc e recensione Mörkensii transcribo.
[582] Sic habet: In nomine Dei æterni & Salvatoris nostri Jesu Christi anno ab Incarnatione Domini millesimo nonagesimo quarto, [consecrari curat, datoque diplomate, multa,] Indictione secunda, cum ego Rogerius comes Calabriæ & Siciliæ pro Dei amore & animæ meæ remedio, & pro salute animæ Roberti Guiscardi fratris mei, gloriosissimi ducis Apuliæ & Calabriæ, & pro remedio animarum fratrum meorum atque omnium parentum & uxorum mearum vellem dedicari facere ad honorem Dei & beatæ Mariæ & beati Joannis Bapt. ecclesiam de heremo, quæ sita est inter Arenam, & oppidum *, quod dicitur Stilum, super territorio dicti oppidi Stili, per venerabiles & sanctissimos patres Panormitanum archiepiscopum, Melitensem, Tropiensem, Neocastrensem, Cataniensem & Squillacensem episcopos, collaudantibus eisdem sanctissimis patribus, dedi beato patri Brunoni magistro ejusdem heremi, sibi & successoribus suis monasterium sanctæ Mariæ de Arsafia cum omnibus pertinentiis suis, ubicumque sint, eximendo eandem ecclesiam seu monasterium de Arsafia ab hodierno die in antea in perpetuum de omni temporali servitio & Turri, ad quæ tenebatur, oppido meo de Stilo, ut ecclesia de heremo & fratres in perpetuum illam quiete habeant sine omni calumnia & sine temporali servitio, omni remoto tremari & placario, & horum omnium remotis infestationibus.
[583] Hæc autem donaria ecclesiæ prædictæ de Bosco, [quæ hic determinat,] & fratribus, ibi Deo servientibus, dotem dedi, Adelayde conjuge mea consiliante & laudante & concedente Goffrido filio meo, Malgerio filio meo. Quod monasterium Arsafiæ capella mea erat exempta ab episcopali jurisdictione per sacro-sanctam Romanam Ecclesiam, quod constare feci prædictis archiepiscopo & episcopis, qui testes sunt hujus donationis, & testes sunt Gosbertus de Luciaco, Paganus de Gorgis, Rogerius Bonellus *, Fulco capellanus meus, qui hæc scripsit. Hæc autem dedi testimonio suprascriptorum testium, & hi termini & limites sanctæ Mariæ de Arsafia, videlicet ab arbore quercus &c. “Sequitur,” inquit hic Mörkensius, “terminatio limitum, quam omitto, quia ad rem nostram parum aut nihil facit & solum exscribo loca, hac circumscriptione inclusa.” Cum duobus casalibus interclusis, scilicet de Sancto Andrea, & Roseti, liberis & exemptis ab omni communitate casalium meorum de oppido Stili; item locum, qui dicitur cum duobus casalibus Vingi & Buaungi similiter liberis & exemptis ab omni communitate casalium meorum de dicto oppido Stili; item ecclesiam sancti Fantini exemptam ab episcopi jurisdictione Giracei *, quæ ad eamdem ecclesiam Arsafiæ pertinet, quæ posita est in pertinentiis Agrotteriæ in tenimento Giracei * cum omnibus rationibus & pertinentiis suis; item casale Arunchi in pertinentiis civitatis Squillacii cum omnibus rationibus & pertinentiis suis, sicut tenere & habere eadem ecclesia Arsafiæ consuevit.
[584] [bona S. Brunoni concedit.] Hæc autem pernotata * loca dono & concedo pro eadem ecclesia in dotem domino patri Brunoni, & successoribus ejus cum omnibus rationibus, aquarum decursibus, molendinis, nemoribus & arboribus, cultis & incultis, mineriis æris & ferri & omnium metallorum, pascuis & omnibus juribus, quæ ego & curia mea habere hactenus consuevit, ita ut nemo aliquid ibi, nisi dicta ecclesia eremi habeat, sicut ex tunc nemo aliquid juris habuit, nisi ego. Item concedo eidem ecclesiæ heremi in reliqua terra mea usum liberum mineriarum æris & ferri, & pascua libera in eadem terra mea pro animalibus ejusdem ecclesiæ, atque custodum nec non & eorum, qui in dictis casalibus habitant. Concedo etiam, ut dicta ecclesia heremi commendatos habere possit in supra dictis Casalibus & locis, quæ eidem ecclesiæ dedi. Nemo in supra dictis locis suo vel meo nomine aut hæredum & successorum meorum præsumat jus aliquod prosequi vel habere, nec ego, sed omnia conserventur eidem ecclesiæ solida & intacta, quia parum est pro Dei amore suis tribuere famulis, qui mihi multa præstitit larga manu. Si vero persona aliqua, filius meus aut aliquis hæres aut successor hoc meum quassaverit donum, seu privilegium, mihi vel posteris meis aut Ecclesiæ Romanæ centum libras auri persolvat, nisi ad condignam venerit satisfactionem Fratrum ibi Deo servientium & perpetuæ subjaceat damnationi.
[585] [Id, quod vel susceptam contra Guilielmum,] Hæc autem acta sunt mense Augusti, cum regressus essem de expeditione, quam feceram super Guilielmum & ab obsidione Castri-Villæ, & hoc meum privilegium ad perpetuam firmitatem jussi & mandavi & feci mea pendente bulla communiri.
✠ Rogerius comes.
✠ Adelaïs comitissa.
✠ Goffridus, filius domini
comitis.
✠ Malgerius, filius comitis
Rogerii
✠ Paganus de Gorgis.
✠ Josbertus de Luciaco.
✠ Rogerius Bonellus *.
✠ Ego Fulco, domini comitis Rogerii
capellanus, de mandato ejus hoc privilegium scripsi & me subscripsi.
Habe modo etiam, quam chartæ huic a se transcriptæ Annotationem subnectit Mörkensius. Hanc, inquit, ecclesiæ eremi constitutionem etiam inter Analecta Garnefeltii nostri reperi interpolatam & ad autographum recognitam rescripsi, adscripsique in margine interpolationes, asterisco notatas. Sigillum est plumbeum, uti superius, & pondet ex corda crocei coloris. Interpolationes, quas iterum hic scriptor memorat, dumtaxat fere sunt lectiones nonnihil variantes; eas interim ad marginem pariter hic adjeci. Verum sunt & alia in idem instrumentum notanda. Ac primo quidem notæ chronicæ, quas in capite præfert, seu annus 1094 & Indictio 2 sese inter apprime conveniunt. Nec est, cur scrupulum cuiquam injiciat, quod, cum Rogerius comes ab expeditione, in Guilielmum suscepta, atque a Castri-Villæ obsidione reversus esset, datum in fine dicatur.
[586] Etenim, teste Historiæ Siculæ lib. 4, cap. 21 & seq. Gaufredo Malaterra, [quæ, qualis fuerit, exponitur, expeditionem,] Guilielmus de Grantavul seu, ut ab aliis scribitur, de Grantemanil, qui Mabiliæ, Rogerii ducis sorori, matrimonio junctus erat, anno 1093, cum & ipse non secus ac Boamundus, de quo jam supra, Rogerium ducem e vivis abiisse, falso ad se delato rumore credidisset, varia ad principem illum, uxoris suæ fratrem, pertinentia tum castra, tum oppida, hæcque inter Castri-Villam, occupavit, cumque hæc, audita licet memorati rumoris falsitate, domino suo legitimo, Mabiliæ uxoris ad illa jus prætexens, reddere non vellet, bello eum dux Rogerius appetiit, unaque cum Rogerio comite, patruo suo, qui ei sese adjunxerat, Castri-Villam obsedit, ac expugnavit. At vero in illo Rogerii comitis diplomate alia, quæ id forte non nemini suspectum reddat, difficultas occurrit. Cum enim, ut supra docui, Rogerius comes e priori uxore sua Judith, seu, ut aliter etiam vocatur, Delicia nullos prorsus liberos habuerit, præterque plures filias unicum dumtaxat filium e secunda, Elemburga seu Eremburga cognominata, quæ anno 1089 jam obierat, procrearit, unde aut quis ille, qui recitato diplomati subscribitur, Rogerii comitis filius Malgerius? Hunc sane e nulla uxorum suarum legitimarum genuisse Rogerius videtur. Quid ergo? An nothum dicemus? Verum obstat Gaufredus Malaterra, Historiæ Siculæ lib. 4, cap. 18 de Jordano, qui comitis Rogerii, uti idem auctor lib. 3, cap. 36 docet, filius nothus erat, sequentem scribens in modum: Jordanus … filius comitis, propter strenuitatem suam omnibus amabilis, quem plures, quia jam Gaufredum, quod dolorem non minuit, morbus elephantinus pervaserat, comitis hæredem futurum suspicabantur (nam neque alium masculum habebat) apud Syracusam, sui juris urbem febris typo percussus est.
[587] Cum ergo, uti ex his Gaufredi verbis intelligitur, Rogerius comes, [vel Malgerium Rogerii filium commemoret, pro spurio habendum non est.] dum Jordanus, filius eius nothus seu spurius febri apud Syracusas, quod anno 1092 contigisse, laudatus Malaterra lib. 4, cap. proxime cit. docet, correptus jaceret, prolem aliam masculam, quam dictum Jordanum & Goffredum non habuerit, consequens est, ut nec nothus seu spurius comitis Rogerii filius exstiterit Malgerius, qui chartæ proxime huc transcriptæ, annoque 1094 a Rogerio comite datæ subscribitur. Restat ergo, ut vel secunda Rogerii comitis uxor Elemburga, aut tertia Adelasia, dum cum eo matrimonium iniit, vidua fuerit, filiumque e prioribus nuptiis Malgeriam habuerit, vel ut Malgerius ille, qui tamquam comitis Rogerii filius nomen suum adscripsit, de sacro fonte ab eo levatus aut etiam in filium adoptatus fuerit, vel denique, ut Rogerius comes præter filias, quas ei, singulis suo assignato marito, stemma Siculum, Annotationibus ad Annam Comnenam a Cangio insertum, & principum Normannorum Arbor genealogica Malaterræ Historiæ Siculæ apud Muratorium tom. V Rerum Italicarum Scriptorum præfixa, attribuunt, aliam saltem adhuc habuerit, huicque Malgerius ille matrimonio junctus fuerit. Utut sit, cum aliquo equidem ex hisce capitibus factum esse queat, ut Malgerius ille Rogerii comitis filius appellatus fuerit, non est, cur huc transcripta principis hujus charta pro spuria suspectave ob solum, quod ei adscribitur, Malgerii filii comitis nomen habeatur. Plus aliquid contra illam facere videri potest Beati titulus, quem Sancto (adi num. 582) adjungit: attamen, cum is, etsi a chartæ autographo abesset, ecgrapho forsan a librario dumtaxat recentiori e veneratione in Sanctum fuerit imprudenter adjectus, huicque adhuc viventi ab ipsomet comite Rogerio, qui Brunonem, uti ex dicendis amplius patescet, pro Sancto habebat, Beati titulum fuisse attributum, prorsus incredibile non sit, ego nec idcirco instrumentum illud, quod alias suppositionis notas non habet, rejicere ausim, ut certo spurium, maxime cum veritati consonent, quæcumque in eo de Turritanæ ecclesiæ consecratione temporeque, quo hæc facta est, traduntur.
[588] [Aliud ei, quod huc transcribitur, instrumentum suffragatur.] Ut, quam nihil hic a vero alienum pronuntiem, studiosus lector perspiciat, instrumentum publicum, apud Rocchum Pirrum in Sicilia sacra, Ughellum tom. IX Italiæ sacræ col. 425, aliosque scriptores exstans, huc ex Morkensii recensione lubet transferre; hoc enim, ecclesiam illam, quinque assistentibus episcopis, Melitensi videlicet, Tropiensi, Neocastrensi, Catanensi & Squillacensi, fuisse consecratam, ipsemet Alcherius, Panormitanus archiepiscopus, qui solemnitatem illam magno apparatu ac pompa peregit, testatur, recitatæque adeo Rogerii comitis chartæ, in qua idem traditur, monumentum illud suffragatur. Sequentibus hisce verbis concipitur: Anno Domini nostri Jesu Christi MXCIV mense Augusti, festo beatæ Mariæ assumptæ ego Alcherius Hic…, archiepiscopus Panormitanus, consecravi ecclesiam istam in honorem Dei & B. Mariæ Virginis, & B. Joannis Baptistæ in præsentia Melitensis, Tropiensis, Neocastrensis, & Squillacensis episcoporum una cum domino Rogerio comite Calabriæ, Adelaïde comitissa, magistro Brunone & Lanvino, & ceteris patribus assistentibus, & in præsentia bonorum hominum.
Ego Alcherius archiepiscopus Panormitanus
Ego Tristerius, Tropiensis episcopus interfui
Ego Angerius, Catanensis episcopus.
Ego Theodorus episcopus Squillacensis
Ego N. Neocastrensis episcopus interfui.
Porro cum proxime huc transcripta Rogerii comitis charta, in qua de Turritanæ ecclesiæ consecratione, veluti de re quam primum futura, mentio fit, mense Augusto (adi num. 585) data notetur, jamque recitatum Alcherii, Panormitani archiepiscopi, testimonium consecrationi isti quintam decimam Augusti assignet, apprime, quibus utrumque hoc instrumentum signatur, notæ chronicæ sese inter conveniunt.
[589] [Id apud Mörkensium quatuor dumtaxat episcopos] At vero, cum ipsum e Mörkensio huc transcriptum Alcherii testimonium, non secus atque recitata Rogerii comitis charta, consecrationi tradat quinque adstitisse episcopos, Melitensem scilicet, Tropiensem, Neocastrensem, Catanensem & Squillacensem, nec tamen quinque, sed quatuor tantum, Tropiensem nimirum, Catanensem, Squillacensem & Neocastrensem, qui solemnitati isti adfuerint, episcopos, Melitensi omisso, subscriptos exhibeat, oportet, ut vel Testimonii illius apographum, in episcoporum subscriptione corruptum, Mörkensio præluxerit, vel ut ipsemet in eo describendo errarit, maxime cum testimonium illud tam apud Rocchum Pirrum in ecclesiæ Catanensis Notitia ad annum 1094, num. 10, quam apud Ughellum tom. 9 Italiæ sacræ, col. 425 episcopos non tantum quatuor jam laudatos, sed etiam Melitensem, subscriptos sibi habeat hoc modo;
✠ Ego Archerius Nic … archiepiscopus
Panormitanus
✠ Ego Tristanus Tropejensis episc. interfui.
✠ Ego An. Catanensis episc. interfui.
✠ Ego Theodorus episc. Squillacensis præsens f.
✠ Ego Goffridus Melitensis episc. interf.
✠ Ego Henricus Neocastren. episc. interfui.
Morotius, qui in Chronologico sacri Ordinis Cartusiensis Theatro, parte 6, ad annum 1090 idem monumentum recitat, inter subscriptos ei episcopos Melitensem etiam non recenset, contra ac nihilominus, e quo illud se desumpsisse ibidem ait, Camillus Tutinus in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu facit.
[590] Hinc Mörkensium e Morotio, cui proinde, quod abs eo omissione ex dictis peccatum, [sibi subscriptos errore, in Morotium conjiciendo, exhibet, aliasque] attribuendum est, Alcherii huc jam transcriptum testimonium deprompsisse existimo; in hac autem opinione maxime etiam confirmor ex eo, quod sequentia hæc verba, Qui omnibus vere pœnitentibus & confessis … quadraginta dies de vera indulgentia … pœnitentiæ relaxavit archiepiscopatus sui anno …, quæ in monumento isto locis proxime citt. apud Ughellum & Rocchum Pirrum vocibus hisce In præsentia bonorum hominum subduntur, atque a Morotio, utut apud Camillum Tutinum exstantia, omissa sunt, pariter omissa sint apud Mörkensium, qui, unde, de quo hic disserimus, deprompserit monumentum, non edicit. Porro in diversis testimonii, ab Alcherio dati, exemplaribus jam memoratis lectiones variantes occurrunt non tantum duæ modo expositæ, quibus a Roccho, Ughello & Tutino Morotius & Mörkensius dissonant, verum etiam aliæ, quibus a Morotio, Tutino & Mörkensio Ughellus & Rocchus hique etiam duo invicem discrepant in monumenti illius tum contextu, tum episcoporum, qui eidem subscripserunt, nominibus. Ut præcipuas, reliquis prætermissis, recenseam, pro lectione, qua Morotius & Mörkensius in testimonii contextu legunt, Magistro Brunone & Lanvino & ceteris Patribus (Tutinus habet Fratribus) assistentibus, Ughellus quidem, omissa post vocem Brunone conjunctione, &, commateque ei substituto, legit Magistro Brunone, Lanvino B. & cæteris fratribus eremitis assistentibus; Rocchus vero, omisso etiam commate, habet, Magistro Brunone Lanvino & cæteris fratribus heremitis assistentibus; Verum posterior hæc lectio, ut per se patet, omni dubio procul mendosa est.
[591] Ex ea interim præcipue est factum, ut Rocchus e Brunone & Lanvino unam eamdemque personam perperam fecerit, [in variis sui exemplaribus variantes, quæ recensentur,] loco supra cit, in recitatum a se Alcherii testimonium ita observans: Ex iis verbis “Magistro Brunone Lanvino” facile intelliges, diploma illud, quod in Notit. Messan. ad annum MXCIV, num. VIII retulimus, a Paschali II Pontifice transmissum fuisse huic Brunoni; in eo enim habes: “Paschalis episcopus, servus servorum Dei. Dilecto filio Lanvino salutem & Apost. benedict. de Messanensis episcopi causa” &c. Ex episcopis, qui testimonio subscribuntur, Panormitanus archiepiscopus, qui id dedit, a Tutino, Morotio & Mörkensio Alcherius, ab Ughello & Roccho Archerius, facta in nomine litteræ unius mutatione, additoque, quod per Hic Morotius & post hunc Mörkensius in chartæ textu supplent, nominis fragmento apud Ughellum quidem Nic …, apud Rocchum autem Nico …, vocatur. Ast, cum archiepiscopus ille apud ipsummet Rocchum ecclesiæ Panormitanæ Notitia, ad annum 1094, num. 6 in diplomate, quod Rogerius, Siciliæ & Calabriæ comes, ecclesiæ Panormitanæ anno 1095 dedit, Alcherius appelletur, nomen ejus, uti a Tutino, huncque secutis Morotio & Mörkensio fit, Alcherius potius, quam Archerius efferendum puto. Quod autem pertinet ad nominis fragmentum Nic. aut Nico, quod apud Rocchum & Ughellum dumtaxat in chartæ subscriptione legitur, id forte, quod integra vox non esset, omittendum duxerit Tutinus; verum, ut cujus nominis illud pars verosimiliter sit, lectorem edoceam, Rocchus loco proxime cit., ubi Alcherium ab anno 1083 ad annum ut minimum 1099 archiepiscopalem ecclesiæ Panormitanæ sedem occupasse, edixit, Alcherio fortassis Nicodemi appellationem sive uti secundum nomen, sive uti cognomen, attributam fuisse, dici posse arbitratur, idque, quæ ibidem affert, sat verosimile efficiunt.
[592] [lectiones patitur.] Inter episcopos, testimonio de Turritanæ ecclesiæ consecratione subscriptos, proxime post Alcherium, ecclesiæ Panormitanæ archiepiscopum, comparet Tropiensis, seu, ut ab aliis scribitur, Tropeiensis in Ulteriori Calabria ecclesiæ antistes, qui apud Ughellum & Rocchum locis supra citt. Tristanus; a Morotio vero & Mörkensio Tristerius nuncupatur, licet interim a Tutino Tristenus vocitetur. Ughellus tom. X Italiæ sacræ in episcopis Tropiensibus col. 450 de episcopo illo ita scribit, Justegus vel Justeyrus, & Tusteius, qui & Tristanus est, primus Latinorum Tropeiensis ecclesiæ munus episcopale suscepit circa annum Dom. MXCIV, subditque, nonnullis interpositis, concessum anno 1094 a Rogerio, Apuliæ, Calabriæ & Siciliæ duce ecclesiæ Tropeiensi diploma, in quo, qui hujus tum antistes erat, Justegus nominatur. Qui ex episcopis, testimonio subscriptis, post Tropiensem sequitur, Catanensis prioribus dumtaxat duabus nominis sui litteris ab Ughello & Roccho designatur; a Tutino vero huncque secuto Morotio Augerius & a Mörkensio Angerius vocatur. Antistitem hunc proprie nuncupatum fuisse Ansgerium, sedisseque ab anno 1091 ad annum usque 1124, liquet ex iis, quæ de illo in ecclesiæ Catanensis Notitia ab anno 1091 Rocchus Pirrus in medium adducit. Quod ad Squillacensem & Melitensem episcopos, quorum subscriptio Catanensis episcopi subscriptioni proxime subditur, jam spectat, prioris ex his, qui, quemadmodum infra contra Ughellum docebo, anno 1095 aut sequenti mortalitatem explevit, eodem ubique modo nomen effertur, nec ullam etiam posterioris, quod ex dictis a Morotio huncque secuto Mörkensio omittitur, variationem patitur apud Rocchum, Ughellum & Tutinum, a quibus recensetur.
[593] [nec tamen idcirco pro spurio est habendum.] Notandum porro est, hunc, non celeberrimæ Melitensis insulæ, sed Melitensis seu potius Militensis, Calabriæ Ulterioris civitatis, exstitisse antistitem, uti patet ex iis, quæ Rocchus Pirrus in Melitensis ecclesiæ Notitia proxime ante annum 1089, & Ughellus tom. 1 Italiæ sacræ in episcopis Melitensibus col. 942 & seq. in litteras mittunt. Ad Neocastrensem nunc tandem, qui omnium ultimus Alcherii de Turritanæ ecclesiæ consecratione testimonio subscripsit, episcopum venio. Hic, quem ab anno 1094 usque ad annum saltem 1112 sedisse adducta ab Ughello tom. 9 Italiæ sacræ col. 402 & binis seqq. suadent, Henricus a Roccho & Ughello nuncupatur; licet autem a Tutino, huncque secutis Morotio & Morkensio inter episcopos testimonio mox iterum laudato subscriptos, recenseatur, nomine tamen vel Henrici vel altero, quia forte nullum in testimonii illius exemplari, quod sibi præluxit, Tutinus invenit, haud afficicitur; ut proinde & hic a Tutino hujusque sequacibus Rocchus Pirrus & Ughellus lectionis diversitate sat notabili differant. Verum, etsi id ita habeat, cum equidem inter hosce omnes, quantum ad lectionem tum anni 1094, tum sanctissimæ Dei Genitricis, in cœlos assumptæ, festi, quo ecclesiæ Turritanæ consecratio fuerit peracta, apprime conveniat, nec aliunde, cur monumentum illud, quod tam varie ex dictis apud varios legitur, pro spurio suspectove habeatur, quidquam occurrat; neutiquam id ut tale ob varias variorum exemplarium variantes lectiones, quæ amanuensium librariorumve errores dumtaxat plerumque sunt, rejiciendum est. Atque hinc jam, partimque e proxime recitato Rogerii comitis diplomate fit, ut ambigendum non sit, quin illa dictæ ecclesiæ, quam perperam Tutinus, uti ex hoc etiam instrumento liquet, cum ecclesia S. Mariæ de Arsafia pag. 7 Prospectus confundit, dedicatio & anno 1094, ut jam dictum, & ipso sanctissimæ Dei Genitricis in cœlos assumptæ festo fuerit peracta.
[Annotata]
* al. Miletensem
* al. Tonellus
* al. Giracii
* al. Giracii
* al. prænotata
* al. Tonellus
§ XXXVI. An concilio Placentino, in quo Præfationem de Beata composuerit, Sanctus interfuerit, & cur, si ita sit, eo celebrato, ad Majorem Cartusiam non redierit.
[Sanctus, qui conciliis Troiano & Beneventano verosimiliter interfuit,] Post Sancti e curia Pontificia in Turritanam Calabriæ eremum recessum duo fuisse ab Urbano II Papa haud procul inde ante annum 1095 celebrata concilia, Beneventi scilicet in Campania unum, Troiæ in Apulia aliud, ex ipsis temporis hujus scriptoribus monumentisque habetur compertum. Ad primum, quod anno 1091, ut Bertholdus, Constantiensis presbyter scriptorque synchronus, in sua ad Hermannum Contractum Appendice testatur, adversus Guibertum anti-papam ejusque sequaces celebratum fuit, tot episcopi & abbates, quemadmodum in veteri, e quo Labbeus illius canones edidit, codice Romano legitur, convenerunt, Ut eorum numerus facile adnotari non potuerit. Nec patrum, qui ad secundum convenere, exiguus exstitit numerus, uti fidem facit concilii illius titulus a Labbeo in tom. 10 conciliorum ex antiquis codicibus Mss. illatus, hisque verbis conceptus: Anno Dominicæ Incarnationis MXCIII. V Idus Martii convenit Troiæ in Apulia concilium episcoporum fere LXXV, abbatum XII. Ac Brunonem quidem ad duo hæc concilia, haud procul admodum a Calabria, eremoque, in qua versabatur, celebrata, ab Urbano e solitudine sua evocatum fuisse, verosimile vel idcirco apparet, quod, cum in eremo Calabrina jam commoraretur, subinde ex hac a Pontifice illo, prudentissimi Viri consiliis in majoris momenti negotiis uti volente, verosimillime arcessitus fuerit; ut jam supra docui.
[595] [ad Placentinum verosimiliter etiam a Pontifice fuit arcessitus.] Verum anne etiam Sanctus ad celeberrimum numerosissimumque concilium, anno 1095, ut Bertholdus presbyter iterum mox laudatus testatur, loco a Calabria nonnihil remotiori, Placentiæ nimirum, celebratum, aliudque, quod huic præivit, quodque (neque enim in eo quidquam statutum fuisse legitur) non tam concilium, quam præparatio ad Placentinum concilium exstitisse videtur, Guastallæ, seu, ut ab aliis scribitur, Guardistallæ aut Ewardastallæ anno 1094 exeunte habitum, ab Urbano Papa fuerit evocatus? Brunonem sane jam dicto, in quo iterum Guibertus Anti-papa & Henricus imperator communione Ecclesiastica fuere privati, concilio Placentino interfuisse, Blömenvenna, ceterique ejus biographi, seculo quinto decimo posteriores, qui sanctum Virum a suo e Cartusia discessu ad annum usque 1095 Urbano adfuisse, tuncque demum, Rhegiensi, ad quem electus fuerat, archiepiscopatu recusato, Pontificiaque curia relicta, in Turritanam Calabriæ eremum sese recepisse volunt, unanimi consensu affirmant. Et vero, etsi hanc eorum assertionem nullo testimonio satis antiquo firmare queam, vero tamen neutiquam puto absimilem, cum factum facile esse queat, ut Pontifex, qui Sanctum celebratis Troiæ & Beneventi conciliis interesse, verosimiliter ex jam dictis voluerat, eum quoque ad Placentinum, in quo gravissimi ponderis negotia tractanda erant, e Calabrina solitudine arcessierit. Pontifici, inquit in jam sæpius laudata Urbani Papæ II Vita num. 171 Ruinartius, in eadem synodo (Placentina scilicet) consiliarium adfuisse sanctum Brunonem, parentem Cartusianorum, omnes ferme vulgati auctores tradiderunt, nec animus est hanc opinionem impugnandi; at illis assentiri non possum, qui asserunt, huic sancto Viro tunc temporis oblatum fuisse a Pontifice archiepiscopatum Rhegiensem in Calabria. Ita ille, non multum, ut apparet, abludens ab opinione, qua Sanctum Placentino concilio verosimiliter interfuisse, nec tamen, in hoc illi archiepiscopatum Rhegiensem fuisse oblatum, existimo.
[596] [Composuisse in hoc Præfationem de Beata putatur a nonnullis.] At vero sunt etiam, qui Brunonem concilio isti non tantum interfuisse, verum etiam e Præfationibus, in Missa recitari solitis, decimam, quæ est de beata Maria, quæque in concilio isto promulgata fuerit, concinnasse contendunt. Ac in primis quidem ita opinatur Surianus, in suis ad contextam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus pag. 192 & seq., ac deinde in sua ad eamdem Vitam Chronotaxi pag. 396. Verba ejus omnia, quorum primis, concilio Placentino interfuisse Sanctum, probare potissimum nititur, huc transcribo. Priori loco hisce sequentibus utitur: Paris difficultatis esse censetur, quod concilio dicitur (S. Bruno nempe) interfuisse Placentino, quod anno MXCV celebratum est, cum diplomata donationis (Turritanæ eremi per Rogerium comitem) factæ anno MXC & confirmatæ ab Urbano II biennio post, repugnent. Sed nec hoc suo destituitur fundamento, cum Antonius Beuter, chronographus Valentinus, antiquitatum indagator egregius, in suo, quem inscripsit de Missæ cæremoniis, libello id non obscure asserat, dum ait, Præfationem, quæ decima est, de B. Maria Virgine tunc ab eo fuisse compositam. Potuit igitur adhuc circa Placentini tempora concilii adhæsisse Pontifici, & suo nihilominus præfuisse Turrensi monasterio; nam id solemne & solitum tunc fuisse, probant acta varia, præsertim S. Bernardi Claræ-Vallensis; in quibus legitur eum sexennio, & amplius a sua abfuisse Clara-valle, variis pro Sede Apostolica laboribus peregrinationibusque susceptis, ut de aliis taceamus, qui ad commune restinguendum schismatis incendium ex remotissimis orbis partibus acciti fuere; posteriori vero istis: Antonius Beuterius chronographus Valentinus, antiquitatum mirus observator, in libello, quem edidit de partibus & cæremoniis Missæ, refert, Præfationem de B. Maria Virgine in hoc concilio, quod Urbanus Placentiæ habuit, a Cartusiano fuisse compositam. Quis ille, nisi S. Bruno, cujus sapientiam in quodam diplomate extollit Paschalis Papa, dicitque multum auctoritatis apud Sedem Apostolicam obtinuisse.
[597] Hactenus ille, pro opinione, quæ Præfationem de B. Maria Virgine a S. Brunone concilii Placentini tempore compositam fuisse statuit, [Ast hæc opinio, cum monumenta, quæ pro ea laudantur,] Antonium Beuterum dumtaxat allegans; verum, cum hic scriptor, utpote longissimo temporis intervallo a Sancti nostri conciliique Placentini ætate remotus, sola sua auctoritate fidem indubitatam rei isti facere haud possit, potissimum modo, unde hanc is hauserit, dispiciendum. Cum laudatum a Suriano, quo commodius certiusque facere id possem, Beuteri Opus necessarium foret, nec id ad manum sit, opportune hic succurrit Mörkensius in Chronologico-diplomatica sua de S. Brunone Diatriba Ms. ita memorans: Sequenti anno MXCIV, cum Guibertini, teste eodem Bertholdo, Turrim Crescentii adhuc obtinerent, & Urbanus minime tutus foret ab hostibus, excessit Urbe in Longobardiam, ac Guastallæ ad Padum flumen, adunato sacrorum antistitum cœtu, Ecclesiæ necessitatibus consuluit, in quo Præfationem B. V. Mariæ vulgavit. Catalogus Ms. Rom. Pontificum apud Papebrochium in Urbano; Sigonius & Leander Albertus in Descriptione Lombardiæ de Guardistallo. Præfationem illam, quæ decima est, a Cartusiano compositam, reperit inter antiqua monumenta Antonius Beuterus in suo libro de partibus Missæ; vult tamen in concilio Placentino promulgatam, forte in hoc posteriori, utpote celebriori, reiteratam. Beuterus ergo, quod de composita a Cartusiano, quæ de B. Maria Virgine est, Præfatione asseverat, ex antiquis monumentis hausit. Verum cum simul, quantæ hæc antiquitatis fuerint, Mörkensius, quod id a Beutero notatum verosimillime non invenerit, haud edicat, verene a Cartusiano, uti e monumentis illis Beuterus didicit, composita fuerit dicta Præfatio, dubium admodum mihi adhuc apparet, cum monumenta illa, quæ Beutero præluxere, sublestæ dumtaxat fidei forsan fuerint.
[598] Adhæc, etsi etiam tantisper daremus, monumenta antiqua, [non de S. Brunone, seu tantum de Cartusiano generatim loquantur,] e quibus id Beuterus didicit, probatæ omnino notæ ac fidei fuisse, nondum tamen hinc consectarium fuerit, a S. Brunone Præfationem decimam, quæ de B. Maria Virgine est, fuisse concinnatam. Hanc enim ille, non a S. Brunone, sed a Cartusiano, non definiendo, Sanctusne is, an alius fuerit, compositam fuisse, e monumentis, quæ laudat, dumtaxat tradit. Reponi quidem potest, non alium Cartusianum, quam Brunonem, concilio Placentino interfuisse; verum si Sanctus, uti verisimile ex dictis est, concilio isti reipsa interfuit, socium sibi habuisse adjunctum, verosimillimum, ne dicam indubitatum, apparet. Nec est, cur, hoc dato, Brunoni equidem potius, quam alteri cuivis Cartusiano, qui ad concilium Placentinum comitatus eum fuerit, opus illud attribuendum putes, quod huic ille adornando, utpote summa eruditione vir, fuerit aptissimus; præterquam enim, quod ad id magna eruditione opus haud fuerit, Sanctus, uti ipsemet in sua infra huc transcribenda ad Radulphum Viridem ecclesiæ Remensis præpositum epistola docet, socios nonnullos, aut, si mavis, discipulos probe eruditos in Turritana Calabriæ eremo sibi habuit adjunctos; ut proinde abs horum uno, quem ad dictum concilium secum Sanctus duxisset, Præfatio illa composita esse potuerit. At vero sunt, qui hanc nec Brunonis, nec alterius cujuscumque Cartusiani, sed ipsiusmet Urbani II Papæ opus esse, contendunt; ac in primis quidem Cardinalis Bona lib. 2 Rerum Liturgicarum cap. 10, num. 3, & Ruinartius in contexta a se Pontificis hujus Vita num. 176. Omnia posterioris hujus scriptoris verba vel idcirco, quod antiqua, e quibus, quæ huc spectantia ibidem litteris mandat, deprompserit, seu testimonia seu monumenta comprehendant, huc transcribo.
[599] [dictamque Præfationem Pandulfus,] Sic habent: Recepta est apud auctores vulgatos traditio, Urbanum Papam in hoc concilio (Placentino nempe) decimam Præfationem, quæ est de beata Maria, novem antiquis addidisse. Id diserte habetur in veteri codice Ms. archi-monasterii Remigiani apud Remos, ab annis circiter quingentis scripto, ubi post relatum sub Pelagii Papæ nomine de novem Præfationibus decretum, eadem manu adduntur hæc verba: “Decima addita fuit in concilio Placentino sub Urbano Papa celebrato.” Rem vero sic contigisse ferunt. Cum Pontifex “Apud Sanctam Mariam de Campania, vetustissimæ pietatis templum,” sacris operaretur, ut Deus incœpta concilii bene verteret, jamque Præfationem offerret; repente ex instinctu Divino in illa dulcissima verba, populo demirante prorupit: “Et te in veneratione beatæ Mariæ virginis collaudare, benedicere & prædicare; quæ & Unigenitum tuum sancti Spiritus obumbratione concepit, & Virginitatis gloria permanente, huic mundo lumen æternum effudit Jesum Christum Dominum nostrum, per quem &c.” Quam Præfationem universalis postmodum Ecclesia adoptando probavit, & etiam nunc retinet. Hanc nonnulli a beato Brunone editam fuisse volunt; at eam ab ipso Urbano factam fuisse, diserte tradit Pandulphus in ejus Vita, non quidem in Placentina, sed in Ewardestallensi, ut jam (num. videlicet 168) monuimus, synodo. Plura de hac Præfatione habet Petrus-Maria Campus in Historia Placentina, lib. XII ad an. MXCV, quæ cum non satis sibi constent, huc referre visum non est.
[600] [suppar probatæque fides scriptor,] Hactenus Ruinartius. Atque ex his quidem ejus verbis intelligitur, Præfationem, quæ de B. Maria Virgine est, non certo in concilio Placentino, sed vel in hoc, si codici Remigiano, quem laudat, fides sit, vel in Ewardestallensi seu Guastellensi, si Pandulpho credendum sit, factam fuisse. Verum sive in hoc, quod verosimilius reor, sive in illo e binis hisce conciliis facta fuerit, vera esse potest corum opinio, qui Sanctum nostrum illius faciunt auctorem, cum nihil omnino obstet, quo minus hic tam Guastellensi, quod ex dictis anno 1094 exeunte celebratum fuit, quam Placentino, quod Guastellensi haud multo fuit posterius, interfuisse credi queat. At vero, cum verba, e codice Remigiano a Ruinartio hic adducta, nihil omnino suggerant, quod dictam Præfationem ab ipsomet Urbano compositam fuisse, suadeat, potissimum hic jam dispiciendum, primo quidem, an Pandulphus, qui eam ab Urbano factam asseverat, fidem indubitatam mereatur; deinde vero, an illa ejus assertio tam clara tamque distincta sit, ut nullum supersit dubium, quin ea, Præfationem illam ab ipsomet Urbano concinnatam fuisse, significatum voluerit. Ac Pandulphum quidem dignum esse, cui fides indubitata adhibeatur, dubitandum non videtur. Etsi enim eum, contra ac nonnulli censent, a Pandulpho Masca, quem Lucius III, ad Pontificatum anno 1181 evectus, purpuratorum Patrum senatui adscripsit, diversum esse, Muratorius tom. 3 rerum Italicarum scriptorum pag. 274 versa cum Pagio recte doceat, Urbano tamen secundo Pontifici fuit æqualis aut certe suppar, uti liquet ex iis, quæ de eodem scriptore loco cit. idem Muratorius docet, hunc scribens in modum: Quandoquidem Ambrosianæ bibliothecæ ditissimum promptuarium quorumdam summorum Pontificum Vitas a Pandulpho Pisano conscriptas exhibet, has etiam collectioni præsenti inserere socii palatini atque ego utilissimum putavimus.
[601] Incipiunt autem a Gregorio VII & desinunt in Alexandrum III atque a scriptore proficiscuntur, [Urbano II Papæ] qui iisdem temporibus in vivis erat atque ea scriptis mandabat. Jamque, testibus Felino, Onuphrio Panvino, Ludovico a sancto Carolo aliisque, noveramus Pandulphum ejusmodi Vitas elucubratum fuisse; & ex iis etiam multa in suos Annales derivarat summus ecclesiasticæ historiæ illustrator Baronius. Imo Constantinus Cajectanus anno MDCXXXVIII typis Romanis, tradidit, ac notis illustravit Gelasii II Vitam, ab eodem Pandulpho conscriptam, ex qua intelligimus, scriptorem hunc anno MCXVIII, ecclesiasticæ militiæ adscriptum, in Romana curia vixisse. Quin itaque Pandulphus fidem mereatur in iis, quæ de Urbano II Papa memoriæ prodit, dubitandum non apparet. Dispiciamus modo, an, Præfationem, quæ de B. Maria Virgine est, a Pontifice illo compositam fuisse, tam diserte tamque expresse edicat, ut id illum proprio marte fecisse, innuat. Verba ejus huc spectantia apud Papebrochium in Propylæo Maii in Conatu chronico-historico ad Romanorum Pontificum Catalogum in Urbano II & apud Muratorium tom. 3 Rerum Italicarum Scriptorum pag. 352 hæc sunt: Sex concilia (Urbanus II Papa) celebravit, unum apud Clarimontem; alterum apud Guardestallum Longobardiæ, in quo fecit Præfationem de festivitatibus B. Mariæ Virginis; aliud vero apud Melfiam, & alterum Romæ in ecclesia B. Petri. Aliud apud Troiam in Apulia, & alterum apud Placentiam. Hactenus Pandulphus. Atque hisce quidem verbis, fuisse ab Urbano II Papa Præfationem, de qua hic, proprio marte compositam, diserte asserere visus est Ruinartio, fuisseque sane eam proprio marte ab Urbano compositam, erit dicendum, si res eo modo, quo eam (adi Ruinartii verba num. 599 recitata) contigisse ferunt, reipsa contigerit. Verum, ut ad id, quod posteriori loco hic ponitur, primo respondeam, præterquam quod ii, ac in primis Petrus Maria-Campus, a Ruinartio laudatus, a quibus res ita gesta narratur, recentiores omnes sint, fidemque proinde indubitatam facere haud nati, Placentiæ illam (adi iterum Ruinartii verba num. 599, locoque hisce citato Mariam-Campum) ita gestam statuunt, ut ne quidem alibi initium accepisse potuerit, sicque cum Pandulpho, utpote qui eamdem Guastallæ seu Guardestalli accidisse, tradat, tantopere pugnant, ut ne quidem modo, per Mörkensium supra assignato, in concordiam possint adduci.
[602] [attribuat, dubia admodum apparet.] Quod nunc pertinet ad mox huc transcripta verba, quibus, Præfationem de Beata ab ipsomet Urbano compositam fuisse, diserte tradere Pandulphus Ruinartio est visus, cum non raro fiat, ut reges, imperatores, Pontifices aliæque in potestate constitutæ personæ fecisse dicantur etiam ea, quæ non proprio ipsarum marte, sed jussu dumtaxat facta sunt, nescio, an futurum sit, ut quisque ob dicta Pandulphi verba Urbano Papæ Præfationem illam, tamquam proprio marte abs eo compositam, indubitanter adscribat. Quod ad me pertinet, cum res ita habeat, nihilque ex dictis obstet, quo minus Sanctus noster, ut Placentino, ita etiam Guastallensi concilio, cujus tempore Præfationem de Beata concinnatam fuisse, recitata Pandulphi, auctoritate, quantum reor, codici Remensi per Ruinartium supra laudato præferendi, verba verosimillimum saltem faciunt, interfuisse credatur, eam ego Brunoni indubitanter abjudicare non ausim, licet interim, an ejus opus vere sit, vehementer dubitem, tum ob jam supra dicta, tum quod opinionem, quæ eamdem Urbano Papæ, tamquam proprium ejus opus, attribuendam statuit, longe verosimiliorem idcirco autumem, quod ei recitata Pandulphi verba, in sensu magis naturali & obvio accepta, suffragentur. Accedit, Præfationem illam (adi Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 8, pag. 533 & 553) fortassis & Urbano & Brunone esse antiquiorem. Sed hæc tam de decima e Præfationibus in Missa recitari solitis, quæ a nonnullis Sancto attribuitur, quam de ejus in conciliis Guastallensi & Placentino præsentia disseruisse sufficiat. Dispiciamus modo, quo Bruno, finito Placentino concilio, cui ex jam dictis forsan interfuerit, sese contulerit, cur tunc saltem Cartusiam Majorem non repetierit, & quæ tum primum egerit, seu potius egisse tradatur.
[603] [Cur Sanctus a concilio Placentino Cartusiam non repetierit.] Statim Sanctum ad Turritanam Calabriæ eremum a Placentino concilio esse reversum, scriptores prorsus omnes, qui huic illum interfuisse adstruunt, unanimi consensu affirmant. Verum multum abest, ut eos inter quantum ad rationem, ob quam tunc Sanctus Calabriam petierit, nec ad Cartusiam Majorem redierit, tam recte conveniat. Alii enim, hosque inter Puteanus, Blömenvenna & Surius, Sanctum id fecisse volunt, quod, cum Pontifex tunc in Galliam, in qua sita est Major Cartusia, proficisceretur, metueret, si ipse quoque (verba sunt Surii) eo se conferret, ne aut curiam declinare non posset, aut illam non reliquisse, sed sequi videretur; alii contra alias, quas hic omnes commemorare, necesse non est, rei illius causas allegant. Verum, etsi ita sit, nec, quemadmodum supra jam docui, allegata a biographis nostris causa effecerit, ut Sanctus anno 1090 ad Cartusiam non redierit, pugnare inter se idcirco dicendi non sunt, cum factum esse queat, ut diversas ob causas ad Cartusiam Majorem redire noluerit. Ac mihi quidem, quidquid tandem de causis, per alios allegatis, sit, idcirco potissimum Cartusiam Majorem non repetiisse, sed ad Turritanam Calabriæ eremum rediisse Bruno videtur, tum quod hanc cura sua summopere adhuc indigere nosset, tum quod Calabriæ & Siciliæ comes Rogerius, sanctum Virum, quem, nondum fere cognitum, quod sanctissimis ejus precibus præsidium sibi ditionibusque suis a Domino speraret adfuturum, obnixissime ex dictis, ut, quem vellet, locum in ditione sua sibi deligeret, jam inde ab anno 1090 erat precatus, quemque, jam probe sibi cognitum, non secus ac Sanctum colebat, reverti in Calabriam omnibus modis vellet, nec Bruno posset non satisfacere desiderio principis tam pii tamque benevoli, quem in se sociosque suos, ut jam vidimus, maxime beneficum fuerat expertus.
[604] Utut sit, Sanctus equidem a concilio Placentino, si forte huic interfuit, [& quid in reditu ad Calabriæ eremum egisse tradatur.] in Calabriam rediit, nec Cartusiam, utut id facere maxime fortassis desideraret, repetere ei visum fuit. Ac Sanctum quidem, cum e concilio illo Calabriam repeteret, ad locum, duobus milliaribus Senis dissitum, divertisse, aliquamdiu ibidem commoratum esse, vicinos Senenses aliquoties hinc adiisse, ac tandem monitis suis, ut ad Urbani Papæ II, a quo, quod Guiberto antipapæ adhærerent, sub interdicto posita fuerat eorum civitas, obedientiam accederent, effecisse, Zanottius in S. Brunonis Historia seu Vita cap. XXV memoriæ prodit, citans etiam pro hac sua narratione Vitam S. Brunonis Ms., cujus auctor sit Fulgentius Ceccaronius; verum, cum fuisse illud a Sancto nostro factum, a nullo prorsus scriptore alio commemoratum inveniam, nec Fulgentius Ceccaronius, e quo id Zanottius hausit, pro scriptore antiquo, habita ætatis, qua post S. Brunonem floruit, ratione, possit haberi, commemorari hic a Zanottio, quæ veritati consonent, asseverare haud queo, remque proinde in medio relinquens, ad ea, quæ Sancto, ad eremum Calabrinam jam reverso, obvenere, discipulique ejus in Cartusia passi esse narrantur, sermonem converto.
§ XXXVII. Gravissimam, absente Sancto, religiosi Cartusiæ Majoris incolæ tentationem patiuntur; natum comiti Rogerio filium Sanctus baptizat, novoque abs illo beneficio afficitur.
[Brunonis in Cartusia discipuli gravissimam tentationem patiuntur,] Non rediisse S. Brunonem a celebrato, cui ex dictis forsan interfuerat, Placentino concilio ad Majorem Cartusiam, religiosis hujus incolis importunum sane quam maxime accidit, si vera memorent nostri biographi; gravissimam enim, si hi recte scribant, a dæmone tentationem passi sunt, in qua, si dilectis discipulis Vir sanctus adfuisset, solatio eis juxta ac auxilio esse potuisset. Tentationem illam, quæ, si locum vere habuit, haud ita dudum, uti ex dicendis intelliges, post Placentinum concilium, aliudque, quod proxime hoc excepit, Claromontanum verosimilius acciderit, Blömenvennæ verbis commemorare hic lubet. Is itaque Sancti biographus, e quo & Puteano, quæ eodem spectantia Surius suppeditat, mutuatus est, sic scribit: Non defuit in paradiso hoc spirituali (Cartusia nimirum) etiam serpens antiquus. Præsentiens nempe, quanta damna accepturus esset ex Ordine illo, cujus fundamenta jam tunc jaciebantur, maxima illos pusillanimitate & perplexitate turbavit, præcipue per linguas, id est, eos, qui novitatis ipsos arguentes, scilicet periculum occisionis propriæ ingerebant, adeo ut prorsus nescirent, quid agendum sibi esset, tum propter vitæ institutæ rigorem, tum propter heremum horribilem, in qua se periclitari, illorum moti sermonibus, formidabant & ipsi. Econtra vero timebant, si abirent, duces suas stellas Deumque offenderent.
[606] [eaque per apparitionem divinitus oblatam liberantur.] Tali fuere a maligno spiritu Cartusiæ Majoris incolæ, Brunone absente, tentatione vexati; cui sane dispellendæ opportunus maxime Sanctus fuisset; verum quod hic absens præstare non potuit, benignissime id, si fides iterum scriptoribus mox dictis, præstare dignatæ est divina Clementia. Cumque (subdit verbis proxime recitatis Blömenvenna) his aliquamdiu exagitati essent perplexitatibus, ecce, benignissimus Dominus, qui numquam deserit sperantes in se, misit ad eos, de hac re colloquentes (sicut de Spiritu scribitur, Nescis, unde veniat, aut quo vadat) virum honorabilem, crispos ac canos habentem capillos, dicentem eis: “Perplexi estis, fratres, utrum manere in loco hoc, an recedere debeatis, sed ego dico vobis ex parte Dei, quia beata Dei Genitrix semper Virgo Maria conservabit vos in loco isto, si Horas ejus legeritis ante Horas canonicas; Completorium vero post eas.” Quo dicto, disparuit homo; illi vero gavisi sunt gaudio magno, elegeruntque beatam Virginem Mariam in patronam Ordinis, in patronum vero sanctum Johannem Baptistam. Hominem autem illum sanctum Apostolum Petrum fuisse, ex illo vel maxime conjiciebant, quod successor ejus Urbanus secundus in consilio Clarimontensi Horas beatæ Mariæ a clericis quotidie dici instituit. Ex hac autem visione adeo sunt confortati in Domino, ut nec mors, nec vita ipsos posset separare a charitate Christi. Hactenus Blömenvenna: nunc in verba ejus, seu potius in ea, quæ hisce memoriæ prodit, docetve, quædam observanda.
[607] [Hæc quæ an omnium, quorum causa asseritur, vere etiam causa exstiterit,] Ac primo quidem, quod pertinet ad apparitionem, qua S. Petrus primis Cartusiæ incolis seu Landuino ejusque sociis, senis specie assumptæ, spectandum sese præbuerit, ad quotidianam eos Parvi de sanctissima Virgine Maria Officii recitationem excitarit, factumque sit, ut illi & periculosissima tentatione liberati fuerint, & in Ordinis sui patronam quidem eamdem sanctissimam Virginem Mariam, patronum vero S. Joannem Baptistam elegerint; eventum illum quidem, utut nec scriptoris, nec monumenti satis antiqui seu æqualis testimonio auctoritateve confirmatum, indubitanter negare idcirco non ausim, quod ei tum constans, uti eam vocant, totius Ordinis traditio, tum assiduus in eodem recitandi Parvi de Sanctissima Virgine Officii usus suffragetur; verum nihilne etiam est, ob quod, an apparitio illa, eave, quæ hanc secuta narrantur, locum umquam habuerint, dubitandune queat videri? Sanctissima Virgo Maria in patronam, & sanctus Joannes Baptista in patronum, utpote in quorum honorem ex supra dictis Cartusiam S. Bruno condiderit, diu ante memoratam apparitionem a Sancto ejusque discipulis verosimiliter fuere electi; ut proinde an electionis hujus causa, ut verbis recitatis Blömenvenna innuit, apparitio illa exstiterit, sit dubium, maxime cum ea (videsis Blömenvennæ verba proxime data) Landuino ejusque sociis, non S. Joannes Baptista, sed S. Petrus Apostolus videndum sese obtulisse memoretur, posterioremque proinde e duobus hisce Sanctis, non autem priorem, si electionis, quam Blömenvenna memorat, præfata apparitio causa exstitisset, in patronum sibi illi electuri fuisse videantur. Adhæc Ruinartius in Vita 2 Urbani II Papæ sæpissime jam laudata num. 226 sic scribit: Ferunt etiam, hac ipsa sacræ expeditionis occasione preces horarias beatæ Mariæ, quæ jam antea a Petro Damiano in suis monasteriis erant institutæ, a clericis, immo & ab ipsis laïcis ex Urbani præscripto (in Claromontana scilicet synodo, in qua sacræ in Terram Sanctam expeditiones decretæ fuerunt, condito) frequentari cæpisse, ut eo pacto, qui expeditioni suscipiendæ inhabiles essent, his saltem precibus milites adjuvarent, eis tantæ Virginis patrocinium promerendo.
[608] Cum ergo, ut preces illæ horariæ de beatissima Virgine, [est dubium, concilio Claromontano, contra ac Petreius,] quæ vulgo ejus Officium appellari consueverunt, a clericis recitarentur, ab Urbano Papa, uti recitata Ruinartii verba declarant, clericis injunctum fuisse feratur, imo reipsa, ut apparet, in concilio Claromontano (adi Labbeum tom. X Conciliorum col. 517) fuerit injunctum, Cartusiani ut idem facerent, recenti illo Urbani præscripto moveri potuere; quare, cum ad id apparitione, Blömenvennæ verbis jam relata, opus haud habuerint, fuerintne hac vere, ut preces illas recitandas assumerent, impulsi, dubitari posse videtur. At vero, erit fortassis, qui, ut id dicta apparitione factum, tueatur, concilii Claromontani celebratione fuisse hanc anteriorem, contendat. Atque in hac quidem opinione fuisse videtur Petreius. Etenim in suis in Dorlandi Chronicom Elucidationibus lib. 4, cap. 4 sic scribit: Apparens eis (Cartusianis) D. Petrus Apostolus consilium salutare suggessit, quatenus Horas canonicas in honorem sacratissimæ Virginis quotidie decantarent, quod deinde etiam clerus universus, uti ex decretis Claremontens. concilii constat, imitandum suscepit. Ita ille: verum quod hic asseverat, nullo plane argumento probat, nec sola sua auctoritate, ut fidem ei adhibeamus, facere potest. Dorlandus, quem sua illa observatione elucidare Petreius voluit, Sanctum Petrum Cartusianis, quibus apparet, ita loquentem inducit: Unum noveritis, sacratissimam Dei Matrem Mariam vos hic ab incommodis omnibus servaturam, & patronam vestri Ordinis futuram, tantum Horas ejus, ut nuper in Romana Ecclesia institutum est, decantetis.
[609] Cartusianis ergo S. Petrum apparuisse, eosque, [a quo Blömenvenna aliisque dissent,] ut Horas beatissimæ Virginis Mariæ decantarent, admonuisse eo tempore, quo haud ita pridem Horarum beatissimæ Virginis recitatio in Ecclesia Romana statuta fuerat, Dorlandus existimavit, ac proin, cum hæc alibi, quam in Claromontano concilio, statuta fuisse non reperiatur eo circiter tempore, quo dicta apparitio contigerit, concilio illo hanc exstitisse posteriorem. Atque hoc ipsum etiam existimavit Blömenvenna, uti satis manifestant, quæ, postquam dictam Apostoli Petri apparitionem narravit, mox subjungit, sequentia hæc ejus supra adhuc recitata verba: Hominem autem illum sanctum Apostolum, Petrum fuisse, ex illo vel maxime conjiciebant quod successor ejus Urbanus secundus in consilio Clarimontensi Horas beatæ Mariæ a clericis quotidie dici instituit. Blömenvennæ porro assentitur etiam Surius; etsi autem nec hic, nec Blömenvenna & Dorlandus ullum afferant, quo opinionem suam firment, testimonium monumentumve antiquum, tribus tamen hisce scriptoribus, si memorata S. Petri Apostoli apparitio locum umquam habuit, potius adhærendum autumo, quam uni Petreio. Hic enim illam concilio Claromontano anteriorem facere dumtaxat videtur ex præconcepta opinione, qua Horas sanctissimæ Virginis Mariæ recitandi consuetudinem a Cartusianis primum usitatam ac deinde ab hisce ad alios propagatam fuisse existimat. Ast ea a veritate omni dubio procul est devia.
[610] [opinatus est, verosimilius, si umquam accidit, fuerit posterior.] Etenim, teste Petro Diacono in Reg. S. Benedicti cap. 64 Horæ sanctissimæ Virginis jam in monte Cassino addebantur quotidie Officio majori ex constitutione Grgorii II Papæ, qui anno 715, ac proin diu ante ortos Cartusienses Pontificatum iniit. Adhæc earumdem Horarum recitationem in quodam suorum monasteriorum, in quibus frequentari hæc solebat, divinitus confirmatam fuisse, contra Bozonem monachum, sanctæ illius consuetudinis improbatorem, Petrus Damianus, qui ante Cartusiensis Ordinis initium, conciliumque Claromontanum ad Superos jam migrarat, epistola 32 ad eremitas Gamugnenses docet. Jam vero, cum id ita sit, præfatam, qua S. Petrus Cartusianis apparuerit, eosque, ut quotidianum sanctissimæ Virgini Mariæ Horarum pensum solverent, monuerit, apparitionem concilio Claromontano posteriorem exstitisse, ob Dorlandi simul, Blomenvennæ & Surii auctoritatem, quæ ob jam dicta unius Petreii auctoritate potior hic esse debet, verosimilius existimo. Jam vero cum res ita habeat, fueritne, ut quotidianus recitandi Parvi de sanctissima Virgine Maria Officii usus apud Cartusianos invalesceret, apparitione illa factum, dubitari posse, ut jam dixi, videtur, ac proin, cum merito præterea, an hi, ut sanctissimam Virginem Mariam in Patronam, sanctum vero Joannem Baptistam in patronum eligerent, eadem ista apparitione impulsi fuerint, dubitandum ex jam supra dictis sit, habueritne hæc ipsa umquam locum, dubitandum etiam apparet. Mihi interim eam hic commemorare visum est, quod, quamvis ex dictis, si locum umquam habuit, concilio Claromontano fuerit posterior, fortassis tamen ipso adhuc anno 1095, cujus Novembri celebratum id fuit, acciderit, hicque de rebus, hoc circiter tempore gestis atque ad Sanctum spectantibus, esset tractandum. Rerum modo, propius nonnihil hunc tangentium, seriem prosequamur.
[611] [Rogerium comitis Rogerii filium, qui non anno 1097, ut Tutinus statuit,] Haud dudum Bruno e Placentino concilio, si tamen huic illum interfuisse, verum sit, erat reversus, cum Rogerius comes, quanto in pretio ac amore eum haberet, aliter etiam, quam donationibus, in Turritanam Calabriæ eremum, uti ante fecerat, liberalissime collatis, manifestavit. Camillus Tutinus proxime iterum laudatus in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu ad annum 1097 ita memorat: Nascitur comiti Rogerio ex Adelaida filius, quem Bruno in ecclesia Militensi baptizat, & Lanvinus a fonte levat. Fuit is Rogerius primus Siciliæ rex. Interfuit Maraldus & ipso Carthusianus, qui melicum in hac functione Rithmum edidit. Ita ille; verum an Rogerii, primi post exactos e Sicilia Saracenos insulæ hujus regis, nativitatem anno 1097 recte consignat? Romualdus Salernitanus, auctor synchronus, in Chronico apud Muratorium tom. 7 Rerum Italicarum Scriptorum col. 196 de Rogerio, Rogerii comitis filio primoque Siciliæ rege, sic scribit: Gloriosissimus rex Rogerius post tot victorias & triumphos apud Panormum febre mortuus est & sepultus in archiepiscopio ejusdem civitatis anno vitæ suæ quinquagesimo octavo, mensibus duobus, diebus quinque, XXVI die mensis Februarii, anno regni sui XXIV; anno autem Dominicæ Incarnationis MCLII, Indict. I. Ita Romualdus; qui cum optime, quo ætatis suæ anno Rogerius rex obierit, exploratum habere potuerit, reipsa hunc, ut verbis recitatis tradit, ætatis suæ anno quinquagesimo octavo obiisse, in animum induco. Rogerium quidem, non anno, uti hic Romualdus seu potius recitata scriptorique huic attributa verba signant, Dominicæ Incarnationis 1152, sed anno 1154, ad XXVII Februarii diem provecto, vitam cum morte commutasse, Pagius in Criticis ad hunc annum luculentissimis argumentis evincit, nec dubium est, quin alii adhuc errores in Chronicis, quas Romualdi huc transcriptus textus exhibet, notis cubent.
[612] Verum hæ compendio per litteras, numerorum locum tenentes, [sed anno, uti partim ex Romualdo Salernitano,] scriptæ dumtaxat sunt; in quas librariorum oscitantia errores facillime nec raro irrepere, experientia habetur compertum; quoto autem ætatis suæ anno diem extremum Rogerius clauserit, non compendio litteris numericis, sed vocibus integris, in quas errorem difficulter aut certe non tam facile tamque frequenter irrepere, eruditi omnes norunt, in recitato Romualdi textu exprimitur; adhæc nihil plane uspiam occurrit, quod Rogerium altero vitæ suæ anno obiisse, suadere utcumque sit natum; ut proinde, si non certum, verosimillimum saltem sit, eum assignato in Romualdi textu Vitæ suæ anno 58, & quidem, uti infra docebo, duobus jam mensibus ac quinque diebus, qui integris pariter in eodem textu vocibus exprimuntur, jam completo, diem suum, obiisse. Jam vero, cum id ita sit, annique quinquaginta octo, menses duo, dies quinque, ex anno Incarnationis Dominicæ 1154, ad XXVII Januarii diem jam provecto, quo Rogerium regem e vivis abiisse, Pagius ex dictis luculentissime probatum dat, subducti, ad Dominicæ Incarnationis annum 1095, prope jam terminatum, deducant, consectarium est, ut Rogerius rex, in cujus tempus natale hic inquirimus, posteriori hoc anno, ad Decembrem jam provecto, natus sit.
[613] At vero, inquies, Gaufredus Malaterra, non raro jam supra laudatus, [quidquid etiam e Malaterra in contrarium afferatur,] qui majorem utique hic fidem, quam Romualdus mereri videtur, lib. 4 Historiæ Siculæ, cap. 26 de Capua, per Rogerium, Apuliæ, Calabriæ & Siciliæ ducem, hujusque patruum Rogerium, Calabriæ & Siciliæ comitem, obsessa, sic scribit: Anno Dominicæ Incarnationis MXCVII ibi (in castris scilicet ante Capuam obsessam) se imprægnavit comitissa Adalasia de comite Rogerio; cum autem hic de Rogerio postea rege ab Adalasia seu Adelaïde concepto sermo sit, nec, quemadmodum ex infra dicendis de tempore, quo Capuæ obsidio acciderit, patescet, Rogerius comes Adalasiæ maritus ante Pentecosten, quæ anno 1097 in vigesimam quartam Maii diem incidit, in Castris ante Capuam, dato etiam, civitatem hanc anno illo a Rogerio comite fuisse obsessam, exstitisse potuerit, consectarium e recitatis Gaufredi Malaterræ verbis fit, ut Rogerius, primus Siciliæ rex, non anno 1095 fere jam finito, sed anno demum 1098 ineunte natus sit. Fateor, sic habet: verum, præterquam quod sic equidem nondum nativitas illa anno 1097, cui eam ex dictis Camillus Tutinus innectit, acciderit, esse de Rogerio postea rege, quem Adelasia in castris ante Capuam e Rogerio comite marito suo conceperit, in huc translatis e Malaterræ Historia Sicula verbis sermonem, probari non potest. Nec, etsi secus foret, quidquam inde pro Rogerii regis nativitate anno 1097 affigenda haberetur, cum verba illa Malaterræ attribuenda non sint, sed ad paginæ oram, e qua deinde in ipsum textum ab imperito librario fuerint traducta, ab inepto adnotatore fuerint adscripta, uti infra ostendam, cum tam de Capuanæ obsidionis tempore, quam de diplomate, quo post hanc S. Brunoni eremoque Calabrinæ multa bona Rogerius comes contulit, sermonem instituam.
[614] [partim ex Inscriptione sepulcrali apparet, 1095 exeunte natus est,] Mihi itaque, omnibus consideratis, Rogerium, Rogerii comitis filium, posteaque Siciliæ regem, non anno 1097, ut statuit Tutinus, sed anno 1095 exeunte natum esse, verosimilius adhuc manet partim ob sequentia, quæ supra adhuc recitavi, Romualdi de Rogerio rege verba, Mortuus est… anno vitæ suæ quinquagesimo octavo, mensibus duobus, diebus quinque, partim quod hæc, quamvis Romualdus in Chronico suo annum, numero ordinali, quem ei adjungit, designatum, pro anno completo absque additione, qua fieri id a se aperte edicat, accipere non soleat, de anno tamen quinquagesimo octavo, duobus jam mensibus ac quinque diebus completo, interpretanda hic sint, uti liquet e sepulchrali inscriptione regis Rogerii, quæ apud Rocchum Pirrum in regum Siciliæ Chronologia, Siciliæ Sacræ tom. 1 præfixa, pag. 8 exstat, quæque sic habet: Vix. an. LIX, regn. XXIV. obiit MCLIV. Jam vero, cum id ita habeat, annique quinquaginta octo, menses duo & dies quinque, a vigesima septima Februarii die anni 1154, quo ex dictis idem princeps omni dubio procul vita functus est, ordine retrogrado computati, ad annum 1095 fere elapsum deducant, consequens est, ut tum, quemadmodum jam dictum, Rogerius rex natales sit consecutus. Quod cum ita sit, simul etiam tempus, quo baptizari eum a Brunone contigerit, determinatum habemus. Verum unde constat, Sancto id honoris a Rogerio comite delatum fuisse, ut baptizari ab eo filium suum voluerit?
[615] [sacris undis, uti in melico, a se composito] Inter eremi Calabrinæ incolas, qui post S. Brunonis obitum novi Prioris seu Magistri, qui toti eremo præesset, electioni interfuerunt, Maraldus recensetur in infra huc transcribendo eorumdem Catalogo, qui in antiqua charta, cui singuli nomina sua ipsimet inscripserant, fuit repertus. Maraldi etiam, Cartusiensis monachi, qui Chronicon quoddam digesserit, Rocchus Pirrus in regum Siciliæ Chronologia alibique non raro meminit, eumque poëtica vena divitem fuisse, atque ad annum 1095 floruisse, Morotius in Chronologico Ordinis Cartusiensis Theatro affirmat. Atque ex his omnibus jam fit, ut & Maraldum, Cartusiæ Calabrinæ alumnum, Rogerii postea regis baptismo, ut Tutinus ait, vere adstitisse, & a Sancto nostro Rogerium, primum post exactos Saracenos Siciliæ regem, uti is in Rhythmo melico, quem ea de re, Tutino aliisque testantibus, cecinit, nos docet, baptizatum vere fuisse, persuasum mihi habeam, futurumque putem, at idem mecum e monumento isto studiosus lector persuasum sibi habeat. Id proinde integrum huc e Tutino transcribere, operæ pretium existimo, licet interim locis nonnullis ita male vel ab ipsomet auctore versiculi tornati, vel describentium errore vitiati sint, ut vix ac ne vix quidem, quid iis significetur, intelligas.
[616] His itaque constat versiculis.
Totus orbis claret orbis [hucque transcripto]
Claro natalitio:
Marchionis Militonis
Bonifacii Itali
Neptis ornat, quem exornat
Uxor Adelasia,
Brutiorum Siculorum
Comitem Rogerium;
Et Northmannum venerandum
Donat fœtu femina
Generosa, gloriosa,
Quem enixa peperit.
Avitum * sensit, se præsensit
Comes ille filio,
Mense deno qui terreno
Tectus exit pondere.
Melitensis fit immensis
Urbs antiqua gaudiis.
Imma cuncta stant injuncta
Lætis & Trinacria.
Chorus lætus ac discretus
Læta ludit carmina,
Pro lavacro divo sacro
Undæ tum lustralis
Comes orat & exorat
Brunum Alemanicum;
Nam tenetur, ut ligetur
Illius devotio.
Accersitus non invitus
Jubilosus advenit.
Baptizatur & lavatur
Sacro Puer flumine,
Lanuinus est patrinus
Nobilis Northmanicus,
Tumque sacro de lavacro
Olivo Bruno inungitur.
[617]
Sistunt bellum post puellum
Christo Deo supero. [Rhythmo Maraldus fidem facit,]
Felix omen, tenet nomen
Puer hic Rogerius,
Canunt omnes, stant insomnes
Metris jubilantibus.
Ardet forus, gaudet thorus
Nimio præ gaudio.
Militensis nam ostensis
Gaudebat ecclesia,
Quia tapete cum abiete
Exornata cernitur;
Fronde viret, nemo silet,
Cuncti ludunt gaudiis.
Tum Urbanus, sed humanus
Jubilat natalibus,
Hic secundus, totus mundus
Quem adorat protinus
Christi sede cum mercede
Regni beatissimi;
Hic precatur, dum levatur,
Puerili Domino
Salutarem atque parem
Vitam Christi cælibem.
Ergo nato, sed renato
Christus regna puero
Donet cæli dono zeli
Simul & justissimo.
Summo jugis laus frugis
Deo sit in sæcula. Amen.
[618] [Sanctus abluit,] Habueritne Adelasia, comitis Rogerii uxor, ut patrem, ita etiam avum aut patruum, nomine Bonifacium, ex horum versiculorum tertio & tribus seqq., quod admodum obscuri sint, definire non ausim; e reliquis autem, quorum quinam præterea obscuritatis vitio maxime laborent, quisque facile, me etiam tacente, perspiciet, notandi potissimum, qui & Sanctum a comite Rogerio, ut filium suum baptizaret, rogatum fuisse, & id illum muneris obiisse, docent, sunt sequentes:
Pro lavacro divo sacro
Undæ tum lustralis
Comes orat & exorat
Brunum Alemanicum;
Nam tenetur, ut ligetur
Illius devotio.
Accersitus non invitus
Jubilosus advenit,
Baptizatur & lavatur
Sacro puer flumine,
Lanuinus est patrinus
Nobilis Northmanicus
Tumque sacro de lavacro
Olivo Bruno inungitur.
Atque hisce quidem versiculis quid significetur, satis liquet; ne quis tamen de ultimi significatione, quæ huc potissimum spectat, forte dubitet, Bruno in hoc dativus est, a nomine Brunus, quod poëta hic, uti e duobus hisce anterioribus ejus versiculis, Comes orat & exorat Brunum Alemanicum, manifestum fit, pro nomine Bruno usurpat, deductus, proque ablativo cum præpositione a præcedente Græcorum more adhibitus; ut versiculi illius sensus sit Olivo a Brunone inungitur, doceatque cum nonnullis proxime antecedentibus & consequentibus, Rogerium, Rogerii Calabriæ & Siciliæ comitis, filium, a S. Brunone Mileti in Calabria solemni ritu, idque anno, uti ex jam supra dictis pronum est eruere, 1095 exeunte fuisse baptizatum.
[619] [novoque haud dudum post beneficio a comite Rogerio afficitur.] Haud multum porro temporis spatium a Rogerii, postea Siciliæ regis, baptismate erat elapsum, cum Sanctus benevolum iterum in se Rogerii, Calabriæ & Siciliæ comitis, animum fuit expertus. Docet id me Surianus, in suis ad conscriptam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus pag. 397 sic scribens: Anno MXCVI Rogerius comes villanos quosdam donat S. Brunoni, dato diplomate, in quo se Christianorum adjutorem intitulat. Donatio, quam hic Surianus commemorat, eadem haud dubie est, de qua ad eumdem hisce Suriani verbis notatum annum 1096 in Ordinis Cartusiensis Historiæ Prospectu Camillus Tutinus ita loquitur: Additur & alia ab eodem comite Brunoni & Lanvino, eorumque in dicto monasterio (Turritano scilicet in Calabria) successoribus donatio quinquaginta hominum familiæ unius in eosdem ligii & homagii. Privilegium Græco idiomate exaratur. Privilegium seu diploma, quo donationem illam Sancto factam, Camillus Tutinus & Surianus verbis recitatis asseverant, invenire nuspiam potui; non dubito tamen, quin id alteri saltem horum scriptorum, Tutino nempe, qui id Græce exaratum dicit, ad manum fuerit. Quare & donationem illam Sancto vere etiam a comite Rogerio factam fuisse, persuasum mihi habeo, licet interim, quo rem certiorem lectori reddere possem, privilegium illud seu diploma, hic ei exhibendum, vellem habere.
[Annotatum]
* an auctum?
§ XXXVIII. Mortuo Theodoro Mesimerio, Græco Squillacensi episcopo, Joannes de Nicephoro Latinus ut substituatur, Sanctus suadet, & ab hoc deinde privilegium amplissimum, quod & a Pontifice confirmari curat, Turritanæ eremo, novo jam in hac constructo S. Stephani monasterio, impetrat.
[Joannem de Nicephoro in Scyllacensem episcopum deligi suadet.] Quamdiu Græcis Orientis imperatoribus Calabria paruerat, non alii fere Scyllacii, quam qui Ecclesiæ Græcæ essent, sederant episcopi. Verum, regione illa a gente ac principibus Normannis, qui Ecclesiæ Latinæ ritum sequebantur, seculo undecimo subacta, in Theodori Mesimerii, Græci Scyllacensis episcopi, anno 1095 aut sequentis initio e vivis sublati, locum non alium, quam qui Ecclesiæ Latinæ esset, sufficere episcopum Rogerio, Calabriæ & Siciliæ comiti, ad cujus ditionem Scyllacium aut, ut alii scribunt, Squillacum seu Squillacium spectabat, est visum; suadentibus id autem ei una cum nonnullis ritus Latini episcopis S. Brunone & Lanvino, in primum sedis illius ritus Latini episcopum Joannem de Nicephoro delegit. Docet hæc omnia exstans apud Ughellum tom. 9 Italiæ sacræ in Episcopis Squillacensibus col. 426, annoque, unde ab hoc scriptore Mesimerii obitum cum anno 1096 exeunte aut sequentis initio perperam loco citato componi liquet, 1096, Indictione quinta signatum diploma, quo tunc præterea idem Rogerius in Scyllacensem sedem bona non pauca contulit, ac de novo quodammodo eam fundavit. Verba illius, eo facientia, sic habent: Ego Rogerius Siciliæ comes & Calabriæ, una cum uxore mea, nomine Adelasia … consilio Cassanensis episcopi Saxonis, & Vicarii D. Urbani Papæ, atque D. Roberti Messinensium, Stephani … Angerii Cathenensis, Stephani Mazariensis, Engerlandi Agrigentinensis, Rogerii Siracusan. episcoporum assensu, atque D. Brunonis & fratris nostri Lanvini eremitarum, virorum sanctorum, consiliis D. Joannem de Nicephoro, qui canonicus & decanus venerabilis sanctæ Militensis ecclesiæ erat, vir honestus, vir prudens, atque omni copiosus honestate, ibique in magistrum elegi & pontificem, & ecclesiam suam quot & quantis mihi placuit beneficiis ditavi, & honestavi dignitatibus, & quantum ad me pertinuit, destinavi & descripsi suam parochiam &c.
[621] Cum Rogerius S. Brunonem ac Lanvinum Virorum Sanctorum titulo hic condecoret, [Novum monasterium, quod, ut ait Tutinus, antiquum monachis,] horumque partim consilio, uti ipsemet prodit, Scyllacensi sedi Joannem de Nicephoro episcopum bonaque non pauca impertierit, argumento sane etiam dictum diploma est, quanto in pretio apud principem illum Lanvinus, ac nominatim S. Bruno exstiterit. Haud dudum porro Mesimerio, ecclesiæ Squillacensis ritus Græci episcopo vita functo, Joannes de Nicephoro, qui ritus Latini erat, a comite Rogerio, Sancto nostro ac Lanvino suadentibus, fuerat suffectus, cum Bruno in Turritana Calabriæ eremo novam ecclesiam monasteriumque sub sanctissimæ Virginis Mariæ & S. Stephani protomartyris nomine condere incepit. Creverat, inquit in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu ad annum 1097 pag. 12 Camillus Tutinus, jam multitudo monachorum in hæremo S. Mariæ, & cum locus ille numerum non caperet, Rogerio comite jubente, prope hæremum sub titulo ejusdem Virginis, & protomartyris Stephani peramplum ac magnificum construitur monasterium. Sanctus ergo, si Tutino hic fides sit, non tantum priori monasterio, quod ex dictis statim a suo in Cartusiam Calabrinam ingressu in sanctissimæ Virginis Mariæ & S. Joannis Baptistæ honorem exstruxerat, novum addiderit, sed etiam id fecerit, quod & ita fieri vellet comes Rogerius, & ad eam jam multitudinem monachi excrevissent, ut eos sacrum S. Mariæ & S. Joanni Baptistæ monasterium haud caperet. Et partim quidem ob posteriorem hanc causam id fecisse Brunonem, verosimile mihi vel idcirco apparet, quod anno, quo ex dicendis Sanctus ad Dominum migravit, 1101, ac proin quinquennio dumtaxat post Joannis de Nicephoro ad cathedram Scyllacensem promotionem elapso, monachi amplius triginta in Turritana eremo exstiterint, uti fidem facit antea adhuc laudatus monachorum hujus, qui post sancti Parentis obitum Lanvino, veluti eremi magistro, obedientiam promisere, Catalogus, e charta antiqua, cui singuli eorum nomina sua inscripserunt, excerptus, atque in Annalium Cartusiensium librum quartum hactenus non vulgatum illatus.
[622] [quorum numerus jam multum creverat, non sufficeret,] Monumentum illud, e libri hujus Vallis-Dei exemplari descriptum, mecum, ut multa alia, communicare dignatus est Cartusianus Parisiensis jam supra sæpius laudatus, idemque etiam ego, quod & hic antea citatum jam fuerit infraque citandum adhuc veniat, cum lectore, cui id minime futurum reor ingratum, communicare operæ pretium existimo. His verbis concipitur: Frater Vugo promisi obedientiam magistro Lanvino. Similiter & frater Leo; similiter & frater Maraldus; similiter & frater Romanus; similiter & frater Stabilis; similiter & frater Radulphus de Crucifixo; similiter & frater Ursus subdiaconus; similiter & frater Rainerius subdiaconus; similiter & frater Guildericus; similiter & frater Girardus; similiter & frater Tricus; similiter & frater Gualterius Morinus; similiter & frater Landulphus; similiter & frater Herchen. (“Hoc nomen, notat dicti Annalium Cartusiensium libri quarti auctor anonymus, non integrum exstat, quia corrosa est charta)” similiter & frater Renaldus Cæmentarius; similiter & F. Albertus; similiter & F. Rembaldus & F. Ugo; similiter & F. Odo; similiter & F. Longuisus; similiter & F. Odo; similiter & F. Anselmus; similiter & frater Gumbertus; similiter & frater Bernardus; similiter & frater Durandus; similiter & frater Loinus; similiter & frater Hato; similiter & frater Fulco diaconus; similiter & Frater Heldicus; similiter & frater Guarinus subdiaconus; similiter & Frater Lambertus. Ita laudatus Catalogus, triginta amplius, ut computanti patebit, Turritanæ eremi monachos, qui post Sancti obitum Lanvino obedientiam promiserunt, complectens; ut proinde horum numerum quinquennio etiam circiter ante, seu, promoto primum ad cathedram Scyllacensem Joanne de Nicephoro, majorem multo, quam initio exstitisse, hincque partim, ut novum S. Stephani monasterium Sanctus exstruxerit, factum esse, verosimile sane, ut jam dixi, appareat.
[623] Verum causam, ob quam id Bruno fecerit, longe diversam assignat Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor anonymus. [quodque, ut Annalista Cartusiensis vult, nonnullorum ex his infirmitati] En ejus, quæ huc spectant, verba e dicti libri Vallis-Dei exemplari descripta, mihique a sæpissime jam laudato, qui nomen suum prodi vetat, Cartusiano Parisiensi submissa. Ipsam porro Calabrinam eremum, quam a Rogerio S. Bruno obtinuit, in honorem S. Mariæ & S. Joannis Baptistæ, quos jam in speciales patronos in Cartusia elegerat, construi voluit, ut vidimus in litteris (supra jam recitatis Squillacensis episcopi) Theodori, & sub iisdem nominibus dicari curavit anno MXCIV cum magno apparatu… Quale vero fuerit desertum hoc, quod colebat S. Patriarcha, sic ipse descripsit in epistola ad Radulphum, Remensis ecclesiæ tunc præpositum, dicens: “In finibus Calabriæ cum fratribus religiosis” &c. Usque ad hæc verba inclusive: “Arcus enim si assidue sit tensus, remissior est, & minus ad Officium aptus.” Hæc S. Bruno de sua solitudine, ubi sæpius morabatur cum illis ex sociis suis, quos ad vitam anachoreticam ducendam a Deo vocatos exploraverat. Cum enim videret, multos diversæ conditionis, diversarumque virium homines ad se venire conversionis gratia, statuit, fortiores & in quibus vocationem ad id Divinam probaverat, secum in sua eremo detinere, cæteris vero, quos minus eremiticæ vitæ idoneos censebat, monasterium construxit, in honorem S. Stephani protomartyris consecratum, unum circiter milliare ab eremo distans, in quo vitam agerent, eremiticam quidem, sed paulo remissiorem minusque rigidam.
[624] Bruno itaque, si laudato Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctore anonymo standum sit, [subventum vellet, ædificari, non primum post datum anno 1099,] novum S. Stephani monasterium, quod infirmitati eorum, qui eremiticæ vitæ minus apti erant, subventum vellet, ædificarit; quod etiam verum esse potest, cum nihil omnino obstet, quo minus id partim ob ratitionem hanc, partim ob supra assignatam fecisse credatur. Quoquo modo interim res habeat, Sanctum equidem monasterio, sanctissimæ Dei Genitrici & Joanni Baptistæ sacro, quod & monasterium S. Mariæ de eremo seu de Turri dicebatur, adjecisse aliud, eidem sanctissimæ Dei Genitrici & S. Stephano protomartyri dedicatum, indubitatum est, uti etiam id anno 1099, secunda Augusti die jam fuisse inhabitatum. Etenim Rogerius, Calabriæ & Siciliæ comes, in diplomate infra huc transcribendo, quod in S. Brunonis favorem anno illo & die concessit, monasterii S. Stephani, quod tunc in eremo Turritana exstiterit, atque a fratribus inhabitatum fuerit, mentionem facit. Nota esse volo, inquit, omnibus fidelibus Christianis beneficia, quæ mihi peccatori concessit Deus orationibus reverendi viri F. Brunonis, piissimi Patris fratrum, qui habitant in ecclesiis Sanctæ Mariæ de eremo, & S. prothomartyris Stephani, quæ sitæ sunt in terra mea inter oppidum, quod dicitur Stilum, & Arenam. Atque hinc jam liquet, Blömenvennam a veritate omni dabio procul aberrare, dum, postquam jam dictum, quo Rogerius comes S. Brunoni multa donavit, diploma ex parte transcripsit, mox subjungit: Vigore itaque hujus donationis ædificavit ibi (in Turritana Calabriæ eremo) primo ecclesiam ad honorem beatæ Mariæ Virginis juxta speluncam seu antrum quoddam subterraneum, in quo ipse manebat. Ædificavit & aliam haud procul ab illa distantem ad honorem Sancti Stephani prothomartyris cum contiguo illi monasterio, in quo ceteri fratres habitabant, sub cura & regimine tanti Patris Christo militantes.
[625] [uti hic contra Sancti biographos] Ita ille, a Sancto nostro non prius S. Stephani ecclesiam seu monasterium fuisse exstructum, tradens, quam cum per diploma, cujus partem recitat, donationem, in hoc expressam, Rogerius comes ei fecisset; quare, cum in hoc ipso diplomate monasterii illius, veluti jam exstantis seu exstructi, mentio fiat, errorem sane admittit manifestissimum; hunc autem, in quem duo etiam alii, nempe ante illum Puteanus & post illum Surius prolapsi sunt, maxime vel idcirco mirari subit, quod in ea ipsa dicti diplomatis parte, quam tam hi, quam ille, recitant, monasterii S. Stephani, veluti jam exstructi, mentio instituatur. Adhæc, in eremo Calabrina ecclesiam, Sanctissimæ Dei genitrici sacram, non prius etiam fuisse a Sancto exstructam, quam cum memorato diplomate donatio, quæ in hoc exprimitur, a Rogerio comite in Sanctum nostrum collata fuisset, tam Blömenvenna verbis proxime recitatis, quam duo alii mox laudati biographi nostri, Puteanus scilicet & Surius, tradunt; quæ eorum narratio non minus, quam præcedens de S. Stephani ecclesia, erronea est, cum, dictam sanctissimæ Dei Genitricis ecclesiam jam inde ab anno 1090 ædificari cœptam, annoque 1094 consecratam fuisse, ex jam supra dictis constet. Nec video, qui, quæ tres jam dicti biographi nostri de S. Stephani ecclesia, in eremo Calabrina a Sancto nostro post datum, de quo jam hic, diploma primum exstructa, tradunt, cohærere queant cum aliis eorum verbis, quibus, S. Mariæ & S. Stephani ecclesias S. Brunoni a comite Rogerio, cum illum hic nondum sibi notum in Turritana eremo inter venandum invenisset, donatas fuisse, jam antea memoriæ prodidere. Etenim, si Sanctus umquam a comite Rogerio, venationem exercente nondumque eum noscente, fuit inventus, id certe, uti ipsimet laudati biographi admittere ex jam supra dictis debent, non serius, quam anno 1095 vel sequentis initio contigerit; quod cum ita sit, quomodo verum esse potest, Brunoni tunc S. Stephani ecclesiam largitum fuisse comitem Rogerium, & tamen hanc primum post supra memoratum diploma, non citius, quam anno 1099, ex infra dicendis datum, fuisse ædificatam?
[626] [probatur, Rogerii comitis diploma,] Fuerintne forsan Sancti nostri ætate quatuor in eremo Calabrina ecclesiæ, quarum duæ quidem, altera nempe S. Mariæ, altera S. Stephano sacra, ante Brunonis in solitudinem illam ingressum exstiterint, duæ vero, altera itidem S. Mariæ, altera S. Stephano sacra, post Sancti in eamdem solitudinem ingressum exstructæ primum fuerint? Ast id nec verosimile apparet, nec ab ullo prorsus scriptore sive recentiore, sive antiquiore memoriæ proditum invenio. Et vero non quatuor, sed duas dumtaxat ecclesias seu monasteria, a Brunone ejusque discipulis inhabitata, quæ Sancti nostri ætate in Turritana Calabriæ eremo exstiterint, anonymus Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor commemorat, ad annum 1114, uti iterum sæpissime jam laudatus, quem, quod nolit, non nomino, Cartusianus Parisiensis me docuit, ita scribens: Annis MXC & MXCVII vidimus, jam duo exstitisse (in Turritana scilicet Calabriæ eremo) monasteria tempore sancti Brunonis, unum B. Mariæ (addi potest, & S. Joanni Baptistæ) dicatum, ubi ipse morabatur; aliud non multum a priori dissitum, in ejusdem B. Mariæ, & sancti Stephani honorem ædificatum, in quo cum omnibus conversis quidam etiam monachi sive minus ferventes, sive potius infirmi facti degebant, quorum ipse Lanvinus erat Prior; sed omnes usque ad præsentem annum (1114 videlicet) eremitice vixerant, quasi unum tantum conventum componentes, ut constare videtur ex epistola encyclica, post mortem sancti Brunonis ad amicos ejus missa, in qua (Adi hanc, Titulis funebribus edendis præfixam) unius tantum monasterii mentionem faciunt, cum se inscribant “Humiles eremitæ Calabriæ monasterii sanctæ Dei genitricis Mariæ.”
[627] Et in plerisque litteris, a Paschali II Lanvino datis, [sed anno circiter 1097 curavit,] quas superius suis locis exscripsimus, ipse Papa Lanvinum vocat “Eremitarum præpositum & multorum anachoretarum patrem & magistrum.” Nec loquitur nisi de uno tantum monasterio: “Pacem” inquit, “& concordiam eremi (Adi num. 550) reformatam cognovimus.” Et ad omnes scribens, “Lanvino & cæteris fratribus, domni Brunonis eremum habitantibus salutem.” Et ad ipsum magistrum eremi, “Fratres tuos, eremi cohabitatores, salutamus.” Sicque eremitæ dicti sunt & perstiterunt, donec tandem præsenti anno (1114 nimirum) aliud tertium erigeretur monasterium pro cœnobitis apud Squillacium, ut in supra scriptis litteris dicitur. Hactenus ille, duo dumtaxat, ut jam dixi, a Cartusianis inhabitata, quæ non tantum S. Brunonis ætate, sed etiam diu post hanc seu ad annum usque 1114 in eremo Calabrina exstiterunt, monasteria recensens. Atque unum quidem ex his, sanctissimæ Dei Genitrici & S. Joanni Baptistæ dicatum, cujus Priori seu magistro monasterium S. Stephani, utut etiam proprium Priorem habens, parebat, anno 1090 condi ex dictis cœptum, anno 1094 solemni ritu magnoque apparatu, ut jam supra docui, fuit consecratum; alterum vero, eidem sanctissimæ Dei Genitrici & S. Stephano protomartyri sacrum, quod postea monasterium S. Stephani de bosco seu de nemore nuncupatum fuit, anno 1099, secunda Augusti die, qua supra memoratum diploma datum notatur, jam erat exstructum, uti liquet ex iis, quæ hac de re jam disserui. At vero quanto quidem tempore citius construi cœpit? Cum ex supra dictis monasterium seu ecclesia, sanctissimæ Dei Genitrici sacra, ante annum 1094 solemni ritu consecrata haud fuerit, nec antequam hoc fieret, condi cœptum fuisse videatur S. Stephani monasterium, hujus constructio verosimillime, uti ex jam dictis quisque facile colliget, inter annum 1094 & annum 1099 evenerit; ut proinde eam Camillus Tutinus in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu anno 1097, quod & anonymus Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati autor facit, recte fortassis consignet.
[628] Et vero cum in diplomate, quod, ut supra docui, [unnoque sequenti a Squillacensi episcopo privilegium,] Rogerius comes S. Brunoni anno 1096 concessit, nulla omnino, quantum reor, monasterii S. Stephani, veluti jam tum exstantis, mentio fiat, fiatque tamen in altero, cujus jam proxime memini, anni 1099 diplomate, monasterium illud S. Brunonis cura anno circiter 1097 condi cœptum fuisse, verosimillimum vel idcirco reor, quod, cum ex omnium consensu amplum exstiterit, anni saltem duo ad ejus structuram requisiti fuisse videantur, jamque ad umbilicum anno 1099 esset adductum, uti ex jam dictis nemo non intelliget. Haud dudum porro postquam ædificium hoc condi cœptum fuisset, evenit, ut Joannes de Nicephoro, quam benevolo in Sanctum nostrum, cujus consilio ex dictis ad Squillacensem cathedram fuerat evectus, Turritanamque eremum animo esset, manifestarit. Etenim anno millesimo nonagesimo octavo, cum anno forte nondum integro sedisset, Henrico Neocastrensi episcopo aliisque præsentibus donationes omnes privilegiaque omnia S. Brunoni ejusque in monasterio S. Mariæ de Turri successoribus concessa confirmavit, ac tanta insuper asceterium illud libertate donavit, ut sibi ipsi & successoribus suis episcopale in id jus ademerit, quemadmodum instrumentum publicum, seu privilegium, quo id præstitit, fidem facit. Illud iterum, ex Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati Vallis-Dei exemplari descriptum, mecum pro summa sua humanitate communicare dignatus est Cartusianus Parisiensis sæpissime laudatus, idque, tamquam pretiosum antiquitatis monumentum, hincque, quantum opinor, futurum non ingratum, cum lectore pariter communicare hic lubet.
[629] [quod hic in medium adducitur,] Hisce itaque verbis concipitur: In nomine sanctæ & Individuæ Trinitatis. Ego Joannes, voluntate Dei Squillacinæ sedis episcopus, SS. Patrum præcedentium vestigia secutus, facta eorum & decreta religiosa volo imitari, & pro posse meo conservare inviolata. Monasterium ergo, quod dicitur S. Maria de Turri, cui præest venerabilis Pater Bruno, liberum esse laudo, assero, & confirmo, qua libertate a Rogerio comite est fundatum, & a B. PP. Urbano donatum, & ab antecessore meo bonæ memoriæ Theodoro episcopo confirmatum. Noverint ergo fideles quique & amatores veritatis, præfatum monasterium, insuper locum illum, qui Arsafia dicitur, de quo præfatum monasterium dotatum est, cum omnibus pertinentiis suis & cum omnibus hominibus, tam de clero, quam de populo, quos ad præsens supradictum monasterium habet, vel inposterum habiturum est, ex extraneis quoque omnibus, qui in potestate habitant, vel sunt habitaturi, hac libertate donatum; nec ego, nec quilibet successorum meorum ullum episcopale jus ibi habeat, absque communi spontanea voluntate Fratrum prædicti monasterii. Consecrationes, Ordinationes, Chrisma, cæterasque episcopalis officii indigentias, a quo potissimum episcopo consequantur longe vel prope, & non sit qui prohibeat. Decimæ eorum ipsis sint. Offensa subjectorum & correctio ad eos respiciant. Hæc, quæ diximus, auctoritate & privilegio mei antecessoris Theodori, natione Græci, confirmata sunt. Hæc & nos privilegio præsenti & auctoritate, quam a Deo consecuti sumus, testificamur, confirmamus, & nec mihi ipsi quandoque aliter, quod absit, sapienti, vel alicui successorum meorum hæc violare liceat. Si quis igitur pertinaciter hanc sententiam nostram, veraciter prolatam, scriptam, signatamque in signum stabilitatis, ingenio vel potentia delere studuerit, deleatur & ipse de libro viventium. Assentientibus vero & defendentibus pax & vita cum Vivente & Regnante in secula seculorum. Amen.
[630] Diploma hoc seu privilegium, quod nullas, neque initio, [obtinuit. Id, quod pro suspecto] neque in fine notas chornicas sibi hic adjunctas exhibet, anno 1098, Indict. 6, septimo Idus Maii seu nona mensis hujus die datum notari affirmat Cartusianus anonymus, e cujus illud, ut jam monui, Annalium Cartusiensium libro quarto hactenus non vulgato communicatum mecum fuit. Verum notasne illas chronicas in ipso, quod sibi præluxit, privilegii illius seu autographo seu exemplari, an alibi, invenerit, non edicit. Hinc primo an instrumentum illud anno 1098 datum vere fuisset, hæsi dubius, donec eamdem ei epocham ab Ughello tom. 9 Italiæ sacræ col. 427 assignari comperi. Verum, etsi quidem diplomati isti seu beneficiis, per id Sancto collatis; Ughellus & laudatus Cartusianus anonymus eumdem annum, uti etiam Indictionem, assignent, in mense tamen, quo id dari contigerit, neutiquam consonant. Hic enim, ut jam docui, nona Maii die, ille contra nona Martii die privilegium datum affirmat. Ast debetne ob id discriminis monumentum illud antiquum pro suspecto haberi? Camillus Peregrinus in Annotationibus, quas ad Lupi Protospatæ chronicon ad annum 1098 adjecit, ita observat: Mensem Martium pro Maio sæpe alias suppositum, manifestum est; idque ex ea forte occasione natum, quod, nomina propria cum sub Nortmannorum ætate capitalibus tantummodo literis depictis compendiarentur, Martius mensis, sic descriptus, pro Maio a recentioribus librariis sæpe numero est acceptus. Sicut in Kalendario antiqui etiam Breviarii Campani, in quo festum S. Potentianæ virginis perperam notatur ad diem XIX Martii, quod colitur XIX Maii. Forte itaque mensis, quo Joannis de Nicephoro privilegium, supra huc transcriptum, S. Brunoni datum fuerit, littera capitali M primitus dumtaxat fuerit, expressus, hincque id librariorum seu describentium alii quidem mense Maio, alii contra mense Martio datum notarint.
[631] Jam vero, cum res ita habeat, non est sane, [habendum non est, Urbanus II Papa, dato, quod & hic] cur antiquum illud monumentum, quod mense Maio a Cartusiano anonymo laudato, Martio contra ab Ughello datum notetur, pro suspecto habeatur, etsi interim hinc fiat, ut, utro mense datum reipsa fuerit, determinari haud queat. Atque ita quidem ut existimem, etiam facit, tum quod nihil omnino aliud, unde diploma illud seu privilegium suspectum utcumque reddatur, uspiam occurrat, tum reipsa a Joanne de Nicephoro, Squillacensi episcopo, datum fuisse S. Brunoni diploma seu privilegium, fidem faciat diploma aliud, quo, quod ab eo fuerat concessum, Urbanus II Papa confirmavit. Lubet & illud, quod non minus quam præcedens ad Sanctum nostrum spectet, ex Ughello, apud quem tom. 9 Italiæ sacræ col. 427 & seq. exstat, huc transferre. Ita habet: Urbanus episcopus, servus servorum Dei, dilectis in Christo filiis Brunoni & Lanvino salutem & Apostolicam Benedictionem. Quia igitur nostri officii interest, servorum Dei quieti & commodis, prout in Domino possederit, providere, petitionibus vestris, filii in Christo carissimi ac reverendissimi, clementer annuimus. Per hujus igitur Apostolici privilegii paginam Apostolica auctoritate concedimus, & firmam & stabilem & in perpetuum permansuram confirmamus donationem terrarum, quæ vobis datæ sunt in Squillacensi territorio, & conscriptæ & determinatæ & designatæ per terminos certos a dilecto nostro filio R. comite, &, Johanne confratre nostro, Squillacensi episcopo, concedente, & confirmata.
[632] [affertur, diplomate] Quocirca preædicta auctoritate præcipimus, statuimus, & ea, quæ vobis concessa sunt, licentia interdicimus, ut a die in antea neque comiti ipsi, neque alicui hæredum suorum supradictam vestram donationem & hanc nostram confirmationem violare vel dearctare liceat. Neque de his, quæ confirmamus, aliqua re intromittat personam sine vestra voluntate, quatenus Omnipotentis Dei speculationi mentibus liberis insistatis, & ad ejus faciei dulcedinem, ipso præstante, pervenire valeatis. Si qua vero persona aut hæres comitis ipsam violaverit, nisi ad condignam venerit satisfactionem, eum honoris vel officii sui periculo subjacere decernimus, & a Christo ac Ecclesiæ corpore segregatus atque in æterno examine districte subjaceat ultioni sine intermissione & remedio; conservantibus autem pie a Deo & misericordia ejus præsentibus & futuris sæculis conservetur. Amen. Si vero tam legalis comes, aut ejus hæres addere aliquid huic voluerit donationi, sub hac nostra confirmatione ratum esse statuimus.
Urbanus Catholicæ Eccl. episcopus.
Ego Rainerius Card. subscripsi.
Ego Joannes Card. SS.
Ego Alphanus Salernitanus archiepisc. SS.
Ego Amatus Capellanus & sacerdos SS.
Ego Dis Capellanus SS.
Ego Constantinus Catacensis episc. SS.
Datum Salerni mense Septembri, Indict. 6 anno ab Incarnatione Dominica MXCVIII.
[633] [Salerni eodam anno] Ruinartius in Urbani II Papæ Vita, narrato Pontificis hujus cum Rogerio, Calabriæ & Siciliæ comite, post Capuam mense Junio anni 1098, uti infra probabo, a principe illo expugnatam in urbe Salernitana congressu, pag. 299 ad eumdem annum 1098 ita memorat: Paulo post id tempus, die scilicet XX Julii sequentis Pontifex ad alterius Rogerii, nempe ducis Apuliæ, & Alfani archiepiscopi preces insigne privilegium Salernitanæ ecclesiæ concessit, collato ei primatu in duas metropoles, Compsanam & Acherontinam, quæ olim ipsi jure metropolitico subjectæ fuerant. Data est bulla die XIII Kalendas Augusti anno MXCIX, ut præferunt ejus exemplaria, sed qui a mense Martio anni præcedentis inchoandus est, ut ad præsentem annum revocari possit. At Indictio IV, quæ ibi apponitur, excusari nequit, nisi error in Amanuenses rejiciatur. Locus hic esset de altero Urbani rescripto agendi, quo in gratiam ejusdem ecclesiæ privilegia Cavensis monasterii revocantur, si datum Romæ non diceretur, & Indictio VII, quam præfert, huic anno convenire posset. De eo inferius. At sincerum omnino & penitus indubium est illud, quod mense Septembri hujus anni (1098 nempe) Urbanus sancto Brunoni, Cartusianorum parenti, qui tunc in Squillacensi eremo morabatur, concessit, ad ei confirmanda & asserenda omnia bona, quæ a Rogerio comite & Johanne, Squillacensi episcopo, ipsius monasterio collata fuerant. Illud datum est Salerni Hoc anno (1098 nimirum, ut jam monui) mense Septembri, indictione VI; unde conjicimus, Urbanum ea in urbe usque ad Barense concilium, quod dicto anno 1098 mense Octobri celebratum fuit, permansisse.
[634] Hæc de supra recitato, quod Urbanus Papa S. Brunoni concessit, diplomate Ruinartius. Atque ex his quidem habemus, [ante 24 Septembris confirmavit.] anno 1098 Salerni, quo loco & anno diploma datum notatur, Urbanum exstitisse; ut forte, cum civitas illa a Turritana eremo non admodum sit remota, Sanctus noster, cujus ac Lanvini petitione sese, quod jam recitavi, privilegium dedisse, Pontifex innuit, Salernum sese ad hunc cum Lanvino tunc contulerit, Barensique concilio, haud dudum post datum privilegium celebrato, interfuerit; quod vero ad notas chronicas, quibus privilegium Pontificium signatur, pertinet, cum Urbanus II Papa, quemadmodum num. 569 docui, Indictione Cæsarea seu Constantiniana usus sit, hujusque generis Indictio septima, non sexta, a vigesima quarta Septembris anni 1098 die usque ad eumdem Septembris anni sequentis diem fuerit in cursu, consequens est, ut privilegium Pontificium, utpote anno 1098, Indictione sexta menseque Septembri notatum, mense hoc ad vigesimam quartam diem nondum provecto datum fuerit.
§ XXXIX. Sanctus comitem Rogerium præsentissimo periculo per visionem, qua hujus illum monet, in obsidione Capuana liberat, novumque hac occasione, quo plurima ei bona Rogerius confert, diploma obtinet.
[Sancti meritis præsentissimo periculo liboratur comes Rogerius,] Inter omnia diplomata, quæ Sanctus sive a comite Rogerio, sive ab aliis quibuscumque in Turritanæ in Calabria eremi favorem impetravit, nullum est illustrius magisque a scriptoribus celebratum, quam quod Capuanæ obsidionis occasione ab illo principe anno, uti infra probabo, 1099 obtinuit. Accidit, inquit Gaufredus Malaterra Historiæ Siculæ lib. 4, cap. 26, ut Ricardus Juvenis, Jordanis principis filius, princeps & ipse Aversæ, defuncto patre orbus, pusillus superstos, fraude Longobardorum urbe Capuana injuste jam dudum privatus, cum jam ad intelligibilem ætatem pervenisset, damnum sibi illatum videns & dolens, ac de auctoribus ultionem petere disponens, ad sibi consanguineum comitem (Calabriæ nempe & Siciliæ Rogerium) prudentes viros supplex illorsum * ut sibi auxilium laturus accelerare non differat cum servitio suo. Comes consanguinei sui legatione motus non exiguum collegit exercitum, hocque in illius suppetias in Campaniam adducto, & cum Rogerii ducis, cujus patruus erat, ac Richardi Aversani principis, cognati sui, copiis conjuncto Capuam, uti infra docebo, anno 1098 obsedit ac expugnavit. Verum obsidionis tempore magnum comes incurrit periculum. Sergius Græcus, quem ducentis nationis Græcæ armigeris præfecerat, pecunia cum Capuanis pactus erat, sese eis, quo noctis tempore in Rogerii exercitum ex improviso irrumpere, itaque eum cædere ac comitem ipsum necare possent, aditum aperturum. Nox jam aderat, qua affectum sortitura erat proditio, Capuanorumque copiæ, ut, quod cum hisce Sergius pactus erat, exsequerentur, paratæ adstabant, cum S. Bruno seu potius ex dicendis, facientibus id hujus meritis ac precibus, sub Brunonis habitu ac specie angelus comiti in somnis apparuit, imminentisque periculi eum commonuit. Comes hinc timore perculsus, itaque expergefactus milites excivit ad arma, structas sibi insidias dispulit, hostes fugavit, plerosque proditionis reos cepit, Capuamque haud dudum post subegit.
[636] [hincque ei privilegium, a multis celebratum, concedit.] Hac porro ad felicem exitum expeditione perducta, primo se Salernum, ubi cum eo Urbanus II Papa colloquium habuit, atque aliquanto temporis spatio fuit versatus ac deinde Squillacium in Calabriam contulit, cumque ibi quatuordecim dierum spatio adversa valetudine laboraret, S. Bruno, quo eum in morbi molestiis consolaretur, ad amantissimum sui principem, quatuor aliis religiosis eremi Calabrinæ incolis sibi adjunctis, venit. Comes sanctum Virum benignissime de more excepit, eique, quod sui etiam absens in obsidione Capuana curam gessisset, summas gratias egit, multa ei grati animi ergo dona offerens. Verum hæc Bruno, qui non se, sed angelum, principibus tempore belli adstantem, in obsidione Capuana comiti apparuisse, asseverabat, noluit accipere. Attamen, cum postea Sanctus aliqua saltem a comite sibi donari consensisset, dato hic diplomate Turritanæ eremi possessiones auctiores longe, quam ante fuissent, reddidit, militesque proditionis Capuanæ reos, quos secum ex hac Squillacium morte plectendos duxerat, vitaque tamen, Sancto nostro intercedente, donarat, ei Turritanæque eremo in servitutem perpetuam tradidit. Constant hæc omnia partim ex Gaufredo Malaterra cap. proxime cit. & duobus seqq., partim ex ipso, quod, dicta bellica expeditione finita, Sancto nostro Rogerius comes dedit, diplomate. Ac id quidem tum hac de causa, tum quod a Puteano, Blömenvenna, Surio in contextis a se S. Brunonis Vitis, Baronio in Annalibus ecclesiasticis, Summontio in Neapolitani regni Historia, aliisque fere omnibus scriptoribus, a quibus memoratur, ex parte dumtaxat exhibeatur, integrum e Mörkensii recensione § præsenti, additis etiam ad calcem, quæ commode in id hic notari poterunt, lectoris oculis subjicere; definitionem autem temporis, tum quo datum illud fuerit, tum quo obsidio Capuana acciderit ac proin S. Bruno, comiti Rogerio in somnis apparens, imminenti periculo eum eripuerit, in § sequentem, ne alioquin præsens in nimiam molem excrescat, differre est visum.
[637] [Id, quo Rogerius primo periculum, cui in Capuana obsidione] Sic itaque monumentum illud habet: In nomine Dei æterni & Salvatoris nostri Jesu Christi. Anno ab Incarnatione ejusdem millesimo nonagesimo octavo, indictione sexta, gloriosus Rex David spiritu præventus “Narrabo,” inquit, “omnia mirabilia tua,” propter quod ego Rogerius divina misericordia comes Calabriæ & Siciliæ notum * esse volo omnibus fidelibus Christianis beneficia, quæ mihi peccatori concessit Deus orationibus reverendi viri F. Brunonis, piissimi Patris Fratrum, qui habitant in ecclesiis sanctæ Mariæ de heremo, & sancti Protomartyris Stephani, quæ sitæ sunt in terra mea inter oppidum, quod dicitur Stilum, & Arenam, cum essem in obsidione Capuæ Kalendis Martii, & præfecissem Sergium natione Græcum principem supra ducentos armigeros nationis suæ, & exercitus excubiarum magistrum, qui satanica suasione præventus principi Capuæ, promittenti auri non modicam quantitatem, ad invadendum me, meumque exercitum, noctu aditum est pollicitus se præbere. Nox proditionis advenit & princeps Capuæ ejusque exercitus juxta promissum est paratus ad arma, dumque me sopori dedissem, interjecto aliquanto noctis spatio, adstitit cubili meo quidam senex reverendi vultus, scissis vestibus non valens lachrymas continere. Cui cum in visu dicerem, Quæ causa ploratus & lachrymarum, visus est mihi durius lachrymari. Iterato quærenti mihi, quis esset ploratus? Sic ait: Fleo animas Christianorum, teque cum illis; sed exurgens quantocyus arma sume, si liberare Te Deus permiserit, & tuorum animas pugnatorum. Hic per totum mihi videbatur, velut si esset per omnia venerabilis pater Bruno.
[638] Expergefactus sum cum terrore grandi, pro visione pavescens, [fuerit expositus, enarrat,] illico sumpsi arma, clamans & militibus, ut armati equos ascenderent, visionem, si vera esset, satagens comprobare. Ad quem strepitum & clangorem fugientes impius Sergius, ejusque sequaces subsecuti sunt principem Capuæ, sperantes in dictam civitatem confugium sese habituros; ceperunt autem milites inter vulneratos & sanos centum & sexaginta duos, a quibus visionem fore veram probavimus. Reversus sum, Deo volente, vicesimo nono Julii mensis Squillacium, post habitam Capuæ civitatem, ubi fui per quindenam continuam infirmatus; venit vero ad me jam dictus venerabilis pater Bruno, cum quatuor de fratribus suis, qui me sanctis devotisque colloquiis consolati sunt, cui reverendo Viro, & visionem retuli, & humiles egi gratias, quod me etiam absente curam in suis orationibus habuisset. Qui se humilians asseruit, non ipsum fore *, quem credidi, sed angelum Dei, qui stat pro principibus tempore belli. Rogavi quoque humiliter, ut pro Dei amore in terra Squillacii sumere dignaretur largos redditus, quos donabam; renuens ille recipere dicebat, quod ad hoc domum sui patris, meamque dimiserat, ut a mundi rebus extraneus deserviret libere Deo suo. Hic fuerat in tota mea domo, quasi primus & magnus. Tandem vix cum eo impetrare potui, ut gratis acquiesceret sumere modicum munus meum.
[639] Donavi autem eidem patri Brunoni, ejusque successoribus ad habendum in perpetuum absque temporali servitio monasterium S. Jacobi de Nuntauro * cum castro, [multasque deinde tum donationes,] quod est subtus dictum monasterium, antiquitus constructum & castrum ligneum situm in cacumine montis versus mare, qui mons per directum fabricati castri descendit, quod castrum Belvider a loci incolis nuncupatur, & casale S. Mariæ, quod est ad ripam dicti montis inter Orientem & Meridiem; domum etiam meam, quæ Buttarium dicitur, cum Buttis, quæ in ea domo sunt, quæ fuerunt Roberti Guiscardi fratris mei, & dedit mihi Rogerius dux, carissimus nepos meus. Casalia Mentabri, & Oliviani, & Gasparinam, ubi antiquitus casale fuerat, cum omnibus pertinentiis eorumdem, sicut hic divisæ scribuntur: videlicet a terra Coxani &c (descriptionem terminorum terræ hujus, quod, ut ait, nihil ad rem suam faceret, hic omisit Mörkensius)omnia autem quæcumque intra * hos sunt terminos, tam vasallos, qui in dictis casalibus habitant nunc, quam qui habitaturi sunt, tui juris, tuorumque Fratrum tibi succedentium, pater Bruno, esse concedo. Concedo etiam, ut recommendatos habeas tu, & successores tui, tam de comitatu Calibriæ & Siciliæ, quam extra undecunque sint. Habitationes casalium tibi, successoribusque tuis, quandocunque volueritis, commutare licebit & etiam monasterium ipsum S. Jacobi, quod donavi, & omnia in eadem, & de eadem terra facere, quæ ego facere potui, cum licebat.
[640] [tum immunitates,] Nemini inter has divisas licebit aliquid proprium suum dicere, vel habere, cum omnibus, qui inibi possessiones habebant, voluntarium & cambium dederim satis gratum, cui terras, cui denarios, quibusdam vero, quia villani erant, perpetuas libertates. Multæ intra * has divisas terræ sunt, quæ ad te, pater Bruno, spectant, & successores tuos, quas cum Arsafia dedi majori ecclesiæ vestræ tempore dedicationis ipsius. Nullus intra * has divisas aviare, venari, aut in mari piscari audeat sine dictorum fratrum consensu, & de iis omnibus dicti fratres habeant jura tua, pascua sumere sive glandes, ligna incidere, aquas divertere, forestas habere, vel prata: nec quisquam omnino in iis terris contra facere, vel venire, occasione alicujus consuetudinis, prætextu nobilis vel baronis aut ab eis, sive vasallis, sive villanis, eorum, tam illorum, qui sunt, quam quos habituri sunt, aut recommendatis aliquid exigere servitii temporalis; nec eosdem vasallos, vel villanos cogere, ut communitates habeant cum terra Squillacii, aut Severeti, vel casalium eorumdem; sed in solida libertate, & ipsorum fratrum usus, & dominium proserventur ad perpetuos habituros. Et in mari juxta terminos, quos taxavi, jus omne habebunt, quod & ego habui temporibus retroactis.
[641] [singillatim hic] Ad petitionem fratris Lanvini hic jussi apponi terminos casalis Arunchi, & tenimenti sui, quod ab antiquo pertinet ad Arsasiam. Dedi etiam eidem patri Brunoni, & successoribus suis viridarium sancti Nicolai, quod proprium tenebam in manu mea. Dedi etiam eidem hæreditatem Calogerici villani mei, qui mortuus fuerat sine lingua & filiis, & vasallos & villanos in eodem casali commorantes, & in eadem libertate & usu tranquillo, quo sunt, & alia loca superius condonata, & per meam voluntatem liberata ab omni jugo servili tam ad dictos Fratres, quam ad vasallos, recommendatos, & villanos omnique libertate gaudebunt in isto loco, qui Arunchum dicitur, & omnibus locis, qui conjungi valeant, his divisis, quos, Deo volente, habituri sunt, seu villanos, tam dominis & fidelibus Christianis, quam in locis scriptis superius, gaudere ipsos prævidi. Dono quoque tibi patri Brunoni, & successoribus tuis in perpetuum meum molendinum, & fullonem, quæ sunt subtus Squillacium juxta fontem, qui dicitur Alexi, sub omni libertate & immunitate, ut nemini teneamini pro eisdem, nec mihi, nec successoribus meis. Ab ipsa mea flomaria possitis totam aquam assumere, & positionem aquæ ductus molendini & fullonis, in ipsa terra mea, si volueritis in melius commutare, absque contradictione aliqua hominis alicujus, & mea, & successorum meorum, & de aquis, quæ in terra vestra sunt, omne beneficium faciatis ad vestræ arbitrium voluntatis.
[642] [recensitas,] Dono etiam tibi patri Brunoni, & successoribus tuis in servos perpetuos & villanos centum duodecim lineas servorum & villanorum eorumque filios in perpetuum, ubicunque sint, & morentur, cum omnibus bonis eorum, quos ad tui tuorumque successorum obsequia reservavi, qui inventi sunt apud obsidionem Capuæ in proditionis consortio Sergii pestilentis. Hos morti obnoxios in reversione mea Squillacium servaveram, diversis mortibus puniendos, sed tuis postulationibus liberatos, filiosque eorum, tibi, & successoribus tuis obligo, & filios filiorum in æternum servos perpetuos, & villanos ad beatæ Mariæ & protomartyris Stephani personalem & perpetuam servitutem. Insuper concedo ad petitionem tuam, frater Lanvine, quod animalia vestrorum vasallorum, recommendatorum & villanorum per tenimenta terrarum & locorum circum adjacentium libere pasci possint, & per omnia mea nemora glandes habere. Hoc privilegium scriptum est secundo mensis Augusti, anno ab Incarnatione Domini millesimo nonagesimo nono Indictione septima, per manus Fulconis capellani mei, apud Squillacium in capella sancti Matthæi, præsente & confirmante venerabili, & sanctissimo patre Joanne Squillacensis sedis episcopo, residente ibi juxta fores ecclesiæ, & concedente Adelaïde comitissa conjuge mea, residentibus quoque mecum & testibus hujus donationis Rodulpho comite de Lorotello nepote meo, Guilielmo de Altavilla, Odone Bono-markisio; Josberto de Luciaco, Borello Malgerio filio meo, Malduitho Berengerio, Niello de Ferlit, Ricardo de Treveris, Rodulpho Pain evin, Huberto de Solma, Renaldo de Chincham, Roberto de Cuculo, Ermenfredo Capellano de S. Matthæo, Roberto de Layna stratigoto villæ, Blasilio protospatario, Theodoro Manchino.
[643] Nullus contra hanc voluntariam donationem meam & desideratam præsumat in aliquo minimo, [S. Brunoni largitur,] vel magno aliquid facere, vel dicere, si quidem, si fuerit rusticus, vel Burgensis, curiam meam, si quid ipse habuerit, habituram credat de rebus mobilibus, & nihilominus ipsis Fratribus decem auri libras persolvet, & eorum Fratrum damna, si quæ perpessi fuerint, de illorum maleficorum bonis reficientur, si accusatus fuerit, & convictus. Quod si miles aut baro, ducentas auri libras persolvet successorum meorum curiæ, sive meæ; quod si tantum non habuerit, ejus mobilia omnia mea erunt, & eisdem fratribus, nisi satisfecerit condigne, quinquaginta libras auri persolvet. Nec mihi, nec successoribus meis de omnibus, quæ libere per me data sunt, liceat in antea aliquid innovare, facere, vel contradicere in aliquo parvo vel magno. Quod si ego, quod absit, aliquando, vel successores mei contrarium fecerimus, in aliquo parvo vel magno, in omnibus supradictis iram sempiterni Dei, & beatæ Mariæ, & beati protomartyris Stephani incurramus. Et isdem pater Joannes episcopus ad petitionem meam contra tales in majori ejus ecclesia omni præsente populo, & istis, qui supradicti sunt, testibus, anathema gravissimum promulgavit; conservantibus autem communionem Sanctorum, & meritum bonum a Deo Patre nostro & Domino Jesu Christo. Amen, Amen, Amen.
✠ Rogerius Comes. ✠ Adelaïs Comitissa.
✠ Guilielmus de Altavilla.
✠ Rodulphus Comes de Lorotello.
✠ Odo Bonus Markisius.
✠ Josbertus de Luciaco.
✠ Niellus de Ferlit.
✠ Malgerius Filius Comitis Rogerii
✠ Rodulphus Pain evin.
✠ Ricardus de Treveris.
✠ Ego Fulco Domini Rogerii Capellanus
de mandato ejus hoc privilegium
scripsi, & subscripsi.
[644] [non de Brunone, sed de angelo, quo sub hujus habitu Rogerio apparuerit,] Tale est amplissimum illud juxta ac celeberrimum, cujus autographo bullam plumbeam esse appensam, Mörkensius ad calcem notat, privilegium seu diploma, S. Brunoni a comite Rogerio, cum ejus, sibi apparentis, monitu ac meritis liberatum sese præsentissimo periculo in obsidione Capuana fuisse, non ambigeret, concessum. Nunc in id quædam observanda, ac in primis quidem in visionem, qua, S. Brunonem aut certe senem, qui sanctum hunc Virum facie totiusque corporis habitu referret, in somno a se visum, monentemque auditum fuisse, Rogerius comes affirmat. Ut id eo, quo convenit, modo præstem, suffecerit fere, tantum hic recitasse, quæ huc spectantia anonymus Annalium Cartusiensium libri quarti hactenus non vulgati auctor in litteras misit, quæque iterum, ex Operis hujus Vallis-Dei exemplari descripta, Cartusianus Parisiensis sæpissime laudatus mecum communicavit. Sic itaque ille Ordinis Cartusiensis annalista habet: Ex apparitione S. Brunonis (comiti Rogerio factæ) quæstio oriri potest, an vere S. Bruno comiti Rogerio apparuerit, quoniam ipsum comitem post reditum ab obsidione (adi num. 638 diploma huc jam transcriptum) infirmum conveniens præsentialiter negavit, se ipsum fuisse, qui apparuit, sed angelum Dei, qui adstat principi tempore belli, ut legitur in priori (jam recitato scilicet) diplomate: utrum hoc S. Bruno ex humilitate dixerit, an ex rei veritate, resolvi potest ex eis, quæ scribunt (lib. nempe De cura pro mortuis cap. 10, & seq. & lib. De spiritu & anima cap, 29) S. Augustinus & post eum (lib. 7 videlicet, cap. 35 De Offic. mort.) Durandus, dicentes, quia viventes plerumque apparent in somnis dormientibus, dum ipsi se nesciunt apparere, & ab eis, qui hoc somniaverunt, audiunt dicentibus, quod eos in somnis agentes aliquid vel loquentes viderunt. Unde credibile est, operationes esse angelorum, apparentium sub forma & habitu eorum, ob quorum merita apparitiones fiunt propter dispensationem providentiæ Dei ad qualecumque solatium vivorum. Sicque probabile est, angelum Dei apparuisse comiti Rogerio sub forma & habitu S. Brunonis, cujus gratia & meritis facta fuit apparitio. Videat lector Thyræum libro de apparitione spirituum, præclare ista tractantes.
[645] [intelligendum est. Principis Capuani, que in eo memoratur, notitia incerta.] Ita ille, & recte quidem, quantum apparet. Cum porro hisce diplomatis recitati verbis, Nota esse volo beneficia, quæ mihi concessit Deus orationibus R. viri F. Brunonis, piissimi Patris Fratrum, qui habitant in ecclesiis sanctæ Mariæ de eremo & sancti Stephani protomartyris, ecclesiarum duarum, scilicet S. Mariæ de eremo & S. Stephani protomartyris, veluti si essent, uti etiam ex jam dictis vere fuerunt, duo monasteria diversa, mentio fiat, hisque ambobus S. Bruno præfuisse innuatur, ita in illa observat: Quamvis S. Bruno dicatur Pater fratrum utriusque ecclesiæ, id tamen intelligendum est tantum de suprema auctoritate, quam in utraque habebat, tamquam patriarcha; nam Lanvinus in altero (quod scilicet anno 1101 datum fuit infraque recitabitur) diplomate dicitur Prior S. Stephani. “Ad petitionem,” inquit “Rogerius F. Lanvini Prioris ecclesiæ S. Stephani.” Attamen bona, a Rogerio concessa, utrisque communia erant. Hoc patet ex priori (jam dato nimirum) diplomate, in quo Rogerius conjuratores, “& filios filiorum” (eorum videlicet) “in æternum servos perpetuos & villanos ad beatæ Mariæ & S. Stephani protomartyris personalem & perpetuam servitutem concedit.” Ceterum, cum in transcripto diplomate monasterii S. Jacobi de Mentauro, a Rogerio S. Brunoni ejusque discipulis collati, principisque Capuani, cui Rogerium Sergius prodere voluit, mentio occurrat, tam principis hujus, quam monasterii S. Jacobi de Mentauro notitiam qualemcumque idem etiam auctor suppeditat. At de principe quidem sic scribit; Nomen principis Capuæ, “cui Sergius ad invadendum Rogerium aditum noctu est pollicitus se præbere,” non potuisse apud scriptores inveniri, fatetur Michael monachus in Sanctuario Capuano, a se edito anno MDCXXX; sed in recognitione sui Operis, anno MDCXXXVII facta, nomen dat hujus hactenus ignoti principis: “Ignoratum,” inquit “mihi principis nomen tandem cognitum: D. Camillus Tutinus, Neapolitanus antiquitatum indagator, adservat Chronicon Ms., in quo legitur, Landonem, Theani comitem, ex genere principum Longobardorum, electum fuisse a Capuanis in principem, ejecto Richardi filio.” At vero, cum princeps, qui a Capuanis ejectus fuit, non Richardi, sed Jordani, ut Malaterra lib. 4, cap. 26 docet, filius fuerit, contra ac in Chronico illo Ms., apud Tutinum asservato, legitur, suspectum mihi hoc apparet, ac proin facere non potest, ut, Landonem fuisse Capuanorum principem, cui Rogerium tradere voluerit Sergius, pro certo habeam.
[646] Quod modo ad monasterium S. Jacobi de Mentauro pertinet, [De monasterio S. Jacobi, Brunoni concesso, quid factum,] ita de hoc laudatus Ordinis Cartusiensis annalista observat: Monasterium S. Jacobi de Mentauro, a Rogerio concessum S. Brunoni, juxta notas nostri Constantii est grangia, quæ modo dicitur S. Anna, in qua sub initium recuperationis hujus Cartusiæ unus conversus assidue morabatur. Ibidem post mortem S. Brunonis Lanvinus quosdam monachos, vitæ eremitiæ minus idoneos, cum licentia Pontificis constituit, qui cœnobiticam vitam agerent, ut suo loco dicemus. Atque id etiam, quod hic postea se dicturum spondet laudatus Annalium Cartusiensium auctor, re etiam ipsa ad annum 1114 exsecutus est, ita ibidem scribens: Quod autem pertinet ad res Cartusienses in Calabria, hoc anno (1114 videlicet) Lanvinus, cum juxta licentiam anno elapso a Paschali (summo Pontifice) obtentam, multos non solum e gentibus, sed etiam ex longinquis partibus, ut loquuntur bullæ Pontificiæ, ad vitam eremiticam recepisset, cernens, quosdam ex eis minus ad eam aptos esse, decrevit aliud monasterium constituere, in quo saltem cœnobitice conversarentur. Id ille sapienter excogitavit; cum enim juxta Regulam, a sancto Patriarcha non scriptis, sed viva voce traditam, ea tantum conditione inter nos reciperetur novitius, “ut, si forte nostrum nequiret aut nollet tollerare propositum, ad seculum nequaquam rediret, sed aliquod potius aliud religionis genus, quod ferre posset, acciperet;” Sic honori & saluti consulebatur egredientis novitii, qui ex eremo statim ad cœnobium transmeare poterat. Utriusque monasterii curam magister eremi habebat, & qui cœnobitis præerat sub nomine Præpositi vel Decani, vel etiam Prioris, eidem magistro, tamquam supremo Prioris, morem gerebat juxta decretum summi Pontificis Paschalis, a quo sequentes litteras Lanvinus in hunc finem obtinuit. Paschalis episcopus servus servorum Dei &c.
[647] [& quid præterea in datum Rogerii comitis diploma observandum.] Hæc laudatus Annalista anonymus; alia porro fere non sunt, quæ in transcriptum Rogerii comitis diploma observanda hic sint; posset quidem quidpiam præterea notari in verba, quibus, Sanctum aliquamdiu in Rogerii comitis domo commoratum esse, in instrumento illo innuitur; verum de hisce num. 571 & seq. actum jam satis est, uti etiam num. 586 & seq. de Malgerio, qui in diplomatis & contextu & subscriptionibus comitis Rogerii filius vocatur, nec tamen filius ejus seu legitimus seu nothus exstitit. Quod vero pertinet ad alios, quid diplomati aut subscribuntur, aut donationi, per hoc factæ, testes interfuisse in instrumenti ejusdem contextu memorantur, Rodulphus comes de Lorotello, quem in hoc nepotem suum Rogerius comes vocat, patruum hunc, uti e Cangio in Annotationibus in Annam Comnenam pag. 238 & seq. facile intelliges, verosimiliter habuit; e reliquis autem, quorum aliqui aliis etiam jam datis Rogerii comitis diplomatibus subscribuntur, non pauci instrumentis nonnullis publicis, apud Rocchum Pirrum in Sicilia sacra exstantibus atque a Rogerio comite datis, subscripti etiam, uti quisque, qui hæc consulere voluerit, deprehendet, reperiuntur; quod hic saltem, cum distinctam singulorum notitiam dare non possim, juverit notasse. Ceterum, ne Commentarius, qui mole sua modum jam fere excedit, absque necessitate adhuc crescat, quid quæque in diplomate hic dato occurrentia vocabula barbara significent, non expono; atque ita tum ad hoc, tum ad alia Sancto nostro concessa diplomata faciendum haud gravate duxi, quod a studioso lectore vocabulorum illorum significatio tum in Indicibus nostris onomasticis, tum in Cangii mediæ & infimæ Latinitatis Glossario facile inveniri queat.
[Annotata]
* supple mittit,
* al. nota
* al. fuisse
* al. Mentuaro
* al. infra
* al. infra
* al. infra
§ XL. Quo tempore Rogerius comes Capuam obsederit, & an eodem anno, quo id accidit, diploma, quod, civitate hac subacta, Brunoni hic princeps contulit, datum fuerit.
[In diplomate hic memorato Capuana obsidio anno 1098 contigisse traditur,] Quo tempore a comite Rogerio Capuam obsideri contigerit, ipsemet nos hic princeps in proxime huc transcripto, quod S. Brunoni concessit, diplomate sat aperte docet. Etenim hujus initio ita loquitur: In nomine Dei æterni & salvatoris nostri Jesu Christi. Anno ab Incarnatione ejusdem millesimo nonagesimo octavo, Indictione sexta, gloriosus rex David, Spiritu Sancto præventus, “Narrabo,” inquit, “omnia mirabilia tua.” Propter quod ego Rogerius, divina misericordia comes Calabriæ & Siciliæ, nota esse volo omnibus fidelibus Christianis beneficia, quæ mihi peccatori concessit Deus orationibus reverendi viri F. Brunonis, piissimi patris fratrum, qui habitant in ecclesiis sanctæ Mariæ de eremo, & S. protomartyris Stephani, quæ sitæ sunt in terra mea inter oppidum, quod dicitur Stilum, & Arenam, cum essem in obsidione Capuæ Kalendis Martii & præfecissem Sergium, natione Græcum, principem super ducentos armigeros nationis suæ, & exercitus excubiarum magistrum &c. Hisce autem, sese anno 1098 in Capuæ obsidione fuisse, significat. Etenim verba omnia, quæ inter duas hasce voces Indictione sexta, & alias hasce cum essem in obsidione Capuæ interjiciuntur, pro præfatiuncula dumtaxat, parenthesi inclusa, debent haberi, ita ut sensus sit, Anno ab Incarnatione ejusdem (Jesu Christi) MXCVIII, Indictione sexta … cum essem in obsidione Capuæ Kalendis Martii. Ita autumo, primo quidem, quod in altero diplomate, infra huc transcribendo annoque 1101 dato, ipsemet Rogerius comes, obsidionem Capuanam anno 1098 contigisse, apertissime indicet hisce verbis: Hæc sunt nomina eorum, … qui inventi sunt in obsidione civitatis Capuæ Calendis Martii, Incarnationis Domini anno MXCVIII, indictione sexta, quos ego Rogerius &c. Deinde vero quod in dicto diplomate, in cujus epocham præsenti § inquirendum, annus, quo hoc datum sit, per annum 1098 designari non possit, cum id Sancto ex dicendis comes Rogerius ante annum, qui obsidionem Capuanam ac proin oblatam in hac principi isti Sancti apparitionem, proxime excepit, non impertierit, annoque 1098 bellicam hanc expeditionem contigisse, aliunde constet, uti jam nunc probare aggredior.
[649] Lupus Protospata auctor synchronus, qui, quod bene notandum, [hacque etiam anno, quo & a Lupo Protospata consignatur,] annum more Græcorum a Septembri inchoat, apud Muratorium tom. 5 rerum Italicarum scriptorum pag. 47 sic scribit: Anno MXCVIII mense Octobris apparuit stella cometes … & hoc anno comprehensa est Capua a Rogerio comite mense Martii. At vero Michaël monachus in Sanctuario Capuano, diploma, de quo hic disserimus, e cameræ regiæ actis integrum exscriptum, legendum sibi traditum fuisse, præfatus, ita scribit: Lupus Protospata editus a P. D. Antonio Carraciolo scribit, annum MXCVIII fuisse Capuæ obsidionis annum; sed non est recedendum a computatione Baronii, qui juxta Gaufredi narrationem obsidionis annum notat MXCVII; cui anonymus Cassinensis, cum eodem Protospata impressus, consentit; imo & hoc privilegium adstipulatur. En Rogerius ab obsidione Squillacium redit vicesima nona Julii. Idem secunda Augusti privilegium hoc sancto Brunoni concedit. At quia inter privilegii concessionem & Rogerii reditum multi intercedunt dies, præsertim illi quindecim, per quos Rogerius (adi num. 638) infirmatur, a sancto Brunone visitur, de facienda donatione tractat; idcirco Julius & Augustus, nominati menses, ad eumdem annum pertinere non possunt, sed Julius cum sua vicesima nona est anni MXCVII, & Augustus cum sua secunda die est anni MXCVIII. Hactenus ille: & recte quidem, mensem Julium, quo Squillacium ab obsidione Capuana reversus est comes Rogerius mensemque Augustum, quo diploma datum notatur, ad duos annos diversos spectare, affirmat; comes enim, uti ipsemet (adi iterum num. 638) in diplomate docet, vigesima nona Julii Squillacium rediit; diploma vero secunda Augusti die datum signatur; ut, si comitis reditus, & diplomatis concessio ad diversos annos non spectarent, hanc inter & illum tres dumtaxat dies intercessissent; quod, uti ex ipsiusmet diplomatis contextu (videsis denuo eumdem num. 638) apparet, verosimile non est.
[650] [vere illam accidisse, e Romualdo Salernitano,] Verum, etsi quidem recte, ut jam dictum, mensem Julium, quo Squillacium comes Rogerius ab obsidione Capuana rediit, mensemque Augustum, quo diploma percelebre Sancto dedit, ad duos annos diversos laudatus scriptor referat, Capuanam tamen obsidionem contra apertum Lupi Protospatæ testimonium anno 1097 cum Baronio, a quo non recedendum pronuntiat, perperam innectit ob Gaufredi Malaterræ, scriptoris pariter synchroni, auctoritatem. Etenim, etsi quidem in Sicula Scriptoris hujus Historia lib. 4, cap. 26 verba, quibus obsidio illa anno 1097 non obscure consignatur, occurrant, ea tamen Malaterræ non sunt, certoque, quam eventui isti Lupus Protospata proxime huc transcriptis verbis præstituit, epocha retinenda est. Duo hæc asserta ex jam nunc dicendis patescent. A posteriori seu a veritate epochæ, quam obsidioni Capuanæ Lupus Protospata, anno 1098 eam illigans, assignat, demonstranda duco initium. Romualdus Salernitanus, auctor suppar, in Chronico de cruce signatis Christianis, bellum in Oriente contra infideles gerentibus, sic scribit: Ceperunt Antiochiam, civitatem famosissimam, in anno Incarnati Verbi millesimo nonagesimo octavo, Indict. VI; ac deinde, nonnullis, quæ huc non faciunt, interpositis, subjungit: Ipso quoque anno, eadem Indictione, Rogerius dux una cum Rogerio Siciliæ comite urbem Capuanam obsedit, & quadragesimo die ejus obsidionis acquisitam eam Riccardo principi reddidit. Reponi quidem hic potest, in notis chronicis, quibus Romualdus rerum, quas narrat, tempus determinat, errores sæpenumero cubare; verum, etsi id ita sit, id tamen fere, ut Romualdi Opus expendenti palam fiet, locum dumtaxat obtinet, dum characteres chronicos compendio per numeros, litterasve, numerorum locum tenentes, exprimit; expugnatæ autem a Christianis Antiochiæ annum 1098, quo etiam a duce Rogerio, ejusque patruo comite Rogerio Capuam fuisse obsessam, memoriæ prodit, non compendio per numeros, litterasve numerorum locum tenentes, sed per voces integras designat, vereque fuisse a Christianis anno, ut notat, 1098 Antiochiam expugnatam, apud omnes in confesso est; ut proinde, cum in anno 1098, quo id factum, signat, non erret, errare etiam consendus non sit, dum eodem loco obsidionem Capuanam eidem anno 1098 affigit.
[651] [ac præcipue ex Eadmero, scriptore omne exceptione majori,] Verum res hæc secus habeat, parvique faciendum hic sit Romualdi testimonium, Capuanam equidem obsidionem ab hoc scriptore & Lupo Protospata anno 1098 recte consignari, Eadmerus, qui non tantum obsidionis illius tempore floruit, verum etiam ei præsens adfuit, indubitatum facit. Hic S. Anselmo, Cantuariensi archiepiscopo, ut toto vitæ tempore, ita etiam anno 1097 ex Anglia Romam discedenti ac deinde ad Rogerium, Apuliæ, Calabriæ & Siciliæ ducem, in castris ante Capuam obsessam exsistentem, properanti comes adhæsit assiduus, illiusque, uti apud nos tom. 2 Aprilis, pag. 865 videre licet, non tantum vitam in duos libros divisam contexuit, verum etiam a Seldeno typis vulgatos ac deinde in præfatum Operis nostri tomum illatos Historiæ Novorum in Anglia sex libros, quorum quatuor prioribus res quoque, ad eumdem sanctum Cantuariensem archiepiscopum spectantes, ac nominatim dictum iter ejus Romanum, atque ad ducem Rogerium ante Capuam accessum complexus est; hujus autem Historiæ apud nos lib. 2, cap. 2, num. 19 in fine, postquam, qui tandem post multas molestias Anselmus Romam adeundi facultatem a rege Angliæ impetrarit, lectorem edocuit, subjungit. Anno ab Incarnatione Filii Dei millesimo nonagesimo septimo acta sunt hæc, feria quinta, quæ fuit Idus Octobris; ac deinde, nonnulis, quæ haud dudum post quintam decimam Octobris diem anno hisce verbis assignato gesta fuere, interjectis, sancti illius antistitis iter, Romam versus susceptum, enarrat; ut proinde hoc ille eodem anno 1097 indubie sit agressus. Porro Anselmus in itinere illo, uti partim ex ejus Vitæ, ab Eadmero ex dictis pariter conscriptæ atque in præfatum Operis nostri tomum illatæ lib. 2, cap. 4, partim e dictæ Historiæ, quæ eumdem Eadmerum auctorem habet, lib. itidem 2, cap. 2 & seq. intelligitur, natalitiam Christi festivitatem cum sancto Hugone abbate Cluniaci celebravit, inde Lugdunum progressus est, hincque iter prosecutus, cum Segusio ignotus transiisset, apud sanctum Michaëlem de Clusa in Pedemontio Passionis ac Resurrectionis Dominicæ solemnia celebravit, feliciterque Guibertinorum, quæ paratæ ei erant, evitatis insidiis, Romam tandem haud dudum post pervenit.
[652] Porro, diebus decem Romæ transactis, invitatus a Johanne, [luculenter probatur, verbaque Historiæ Siculæ, quæ pro anno 1097 faciunt,] suo olim apud Beccum discipulo, tunc vero abbate sancti Salvatoris prope Telesium, urbem in terra Laboris, ad eum divertit; cum autem ab hoc in villam monasterii sui, nomine Sclaviam, in vicino monte sitam, ductus fuisset, ibique aliquanto temporis spatio degisset, ad ducem Rogerium accessit, qui, in castris ante Capuam obsessam tunc versans, insignemque viri sanctitatem edoctus, eum, ut ad se veniret, invitarat. Ita fere quantum ad substantiam, ut jam monui, Eadmerus, partim in conscripta a se S. Anselmi Vita, partim in Novorum Angliæ Historia locis supra citt. Jam vero cum Anselmus, teste Eadmero, auctore ex dictis synchrono, sanctumque hunc antistitem in itinere illo comitato, anno 1097, mense Octobri ex Anglia Romam versus iter arripuerit, eoque haud dudum post Resurrectionis Dominicæ festum, quod anni 1097 Octobrem proxime excepit, appulerit, nec multo post ad Rogerium ducem, qui una cum patruo suo comite Rogerio, cognatoque Richardo Capuam tunc obsidebat, accesserit, ex iis sane, quæ Anselmus, auctor omni exceptione hic major, memoriæ prodit, consectarium est, ut Capua anno 1098 omni dubio procul fuerit obsessa. Atque hoc primum, quod hic ostendendum erat, alterum est, ut verba, quibus in Sicula Gaufredi Malaterræ Historia, Capuæ obsidionem, qua durante, S. Bruno comiti Rogerio apparuit, imminentique periculo eum eripuit, anno 1097 contigisse indicatur, scriptoris hujus non esse, probatum nunc dem. Verba illa ita habent: Anno Dominicæ Incarnationis MXCVII ibi (in castris nempe ante Capuam obsessam) se imprægnavit comitissa Adelasia de comite Rogerio; hæc autem, ut ante me Peregrinius in suis ad Lupi Protospatæ Chronicon recte observavit, glossula dumtaxat sunt, ab otioso adnotatore ad paginæ oram adscripta, & ex hac deinde in ipsum auctoris textum ad imperito librario translata.
[653] [argumento uno] Id sic ostendo: Malaterra Historiæ Siculæ libro 4, cap. 26 sub finem sic habet: Ipse autem comes (Rogerius scilicet) omni diluculo ante lucem surgens, utrumque exercitum, pontem transeundo “(quem nempe,” ut laudatus Peregrinus loco cit. notat,“ super Vulturnum construxerat, ut suo exercitui, & ducis Rogerii principisque Richardi communis, facilisque pateret via, qui trans flumen ad Septemtrionem Capuam obsidebant)” invisens, utrum attenti essent ad excubias, visum ibat. Porro ipsi rubore perfundebantur, quod juvenes ipsi & ad quos peculiarius negotium attinebat, segniores forent comite provectioris ætatis, & corporis plagarum laborumque asperitatis viro vigilantiore existente. Nam & ab omni exercitu ejus vigilantia admirationi erat, omnesque in ejus exemplo vigilantiores reddebantur. Ita hactenus textus, qui Malaterræ extra omnem controversiam est; huic autem, quæ dictum libri quarti cap. 26 terminant, quæque an Malaterræ sint, hic quærimus, recitata num. præced. de imprægnata ante Capuam Adelasia verba proxime subduntur, ac deinde sequitur caput 27, quod ita inchoatur; Cum ista aguntur, Papa Urbanus colloquium ducis & comitis desiderans a Roma progrediens, Capuam, ubi obsessionem tenebant, venit. Tale est, quod Historiæ Siculæ libri quarti caput 27 apud Malaterram habet, initium; verum quis non videt, per verba de imprægnata in castris ante Capuam Adelasia, quæ hoc inter & Malaterræ genuinum, quem jam recitavi, quemque caput proxime præcedens suppeditat, textum interjiciuntur, continentem scriptoris hujus narrationem perturbatam reddi ac divisam? Quod cum ita sit, nec vitiosus adeo in narrandis rebus modus in Malaterram quadrare videatur, verba illa non ipsi, sed inepto adnotatori, ut jam dixi, attribuenda sunt. Ut res certior evadat, juverit eam alio adhuc argumento firmasse.
[654] [atque altero, ex ipsa Malaterræ] Malaterra in Præfatione lib. 2 Operis sui, seu Historiæ Siculæ a se conscriptæ, temporum sese annorumque ordinem in narrando servaturum pollicitus, id ipsum sese facturum, lib. 4, cap. 18 ejusdem Operis iterum profitetur; postquam autem temporum annorumque in narrando ordini ita sese bis obstrinxit, eodem libro quarto, cujus cap. 18 hanc sibi obligationem secundo imposuit, cap. 25 narrat, qui comes Rogerius filiam Hungarorum regi in matrimonium dederit, eamque ab Henrico, Leocastrensi episcopo, anno 1097, mense Maio in Pannoniam itinere maritimo duci curarit. En ipsa ejus verba: Anno itaque, inquit, Incarnationis millesimo nonagesimo septimo, apparatis, quæ necessaria erant, mense Maio cum trecentis militibus usque Thermas conducere facit (comes Rogerius filiam suam) Henricum Leocastrensem episcopum & quosdam de fidelibus suis, abinde maritimo cursu usque Pannoniam cum puella procedere faciens, qui, navibus apparatis puellam cum multis sponsalibus intromittentes, velis vento commissis, prospera aura flante per æquora feruntur usque dum in portum Albæ, qui juris regum Ungarorum est, impune applicant. Hæc, quæ anno 1097 partim mense Maio, partim paulo serius gesta sunt, dicto lib. 4 cap. 25 Malaterra; qui autem comes Rogerius a Richardo, principe Aversano & a Rogerio duce consanguineis suis, ut suppetias eis adversus Capuanos, Richardo rebelles, ferret, missa etiam ad eum a Rogerio duce uxore sua, rogatus fuerit, cap. proxime seq. exponit, ac deinde eodem cap. subjungit: Comes autem pietate consanguinei principis & multis verbis ducissæ, sibi a duce delegatæ, legatione deprecatoris & humilitate exponentis illectus & persuasus, exercitum, qualem numquam antea habuisse dignoscitur, ab omni Sicilia & Calabria forti imperio conflato, prima hebdomada Aprilis secunda pace Pharum transiens illorsum (versus Capuam nempe seu, quibus suppetias laturus ibat, versus Richardum, Aversanum principem, & Rogerium ducem) accelerat.
[655] Hæc loco cit. Malaterra, ibidem etiam mox tradens, [Historia Sicula formato,] qui Rogerius, cum Pharum mense Aprili trajecisset, per Calabriam & Apuliam exercitum duxerit, ducem Rogerium in via obvium habuerit, Pentecosten prope flumen, Sabatum seu, uti ipse scribit, Sabbatum vocatum, celebrarit, ac castra tandem ad Capuam posuerit, hancque urbem una cum duce Rogerio & Richardo principe Aversano obsederit; cum autem, postquam, quod anno 1097 mense Maio gestum fuerat, narravit, scriptor ille, qui sese temporum annorumque ordinem in narrando servare profitetur, ea omnia, uti ex jam dictis liquet, in litteras mittat, oportet, ut secundum ipsammet narrationem ejus & Aprilis, quo Pharum comes Rogerius trajecit, & Pentecoste, quam prope flumen Sabatum celebravit, ipsumque adeo etiam tempus, quo brevi post castra ad Capuam posuit, urbemque hanc obsedit, non ad annum 1097, sed ad proxime subsequentem spectent. Et vero, nisi ita res habeat, Malaterra secum ipsemet pugnare erit dicendus; cum enim, uti ex dictis narrat, comes Rogerius, postquam Pharum mense Aprili trajecisset, Pentecostenque prope flumen Sabatum celebrasset, Capuam obsederit, si Aprilis ille cum anno 1097, quo Pascha quinta Aprilis ac proinde Pentecosten vigesima quarta Maii celebrari contigit, fuerit conjunctus, consequens erit, ut dicti anni 1097 mense Maio comes Rogerius partim in Calabria aut certe Apulia, partim in castris ante Capuam exstiterit. Atqui Malaterra hunc principem eo ipso anno & mense neque in Calabria Apuliave, neque in castris ante Capuam, sed in Sicilia præsentem facit, libro 4 scilicet, cap. 25, ut jam docui, memoriæ prodens, abs illo, in Sicilia, uti ex eorum, quæ ibidem scribit, contextu liquet, tunc existente, e regione hac filiam suam in Pannoniam matrimonio regni hujus regi conjungendam, eodem anno ac mense sub Henrici Leocastrensis episcopi ductu maritimo itinere missam fuisse.
[656] Jam vero, cum hæc ita habeant, ne Malaterra, [Malaterræ non esse, ostenditur.] quem, quæ sese inter pugnent, scripsisse, nemo dixerit, Rogerium comitem, quem toto mense Maio anni 1097 præsentem in Sicilia facit, eo ipso mense in Apulia & in Castris ante Capuam, a Sicilia procul dissitis, præsentem sistere sit dicendus, necesse omnino est, ut mensis Aprilis, quo Rogerius comes, ut scriptor ille narrat, Pharum trajecit, Pentecoste, quam prope flumen Sabatum celebravit, tempusque, quo brevi post Capuam obsedit, non ad annum 1097, sed ad proxime sequentem etiam secundum ipsum Malaterram spectarint. Hinc porro jam consequitur, ut hic scriptor obsidionem Capuanam non alio, quam Lupus Protospata, anno consignet, ac proin, ut vel verba de imprægnata anno 1097 in castris ante Capuam Adelasia supra huc transcripta Malaterræ non sint, vel ut, si ipsi, non autem inepto adnotatori, debeant attribui, error in annum 1097, quo illa afficiuntur, librariorum vitio oscitantiave irrepserit, proque anno illo annus 1098 debeat substitui. Porro Pagius in Criticis, Malaterram, a quo obsidionem Capuanam anno 1097 consignari, ob memorata verba de imprægnata ante Capuam Adalasia arbitrabatur, cum Lupo Protospata, qui eamdem obsidionem anno 1098 innectit, in concordiam adducere volens, fuisse anno 1097 Capuam obsideri cœptam, annoque demum 1098, ad mensem Maium provecto, expugnatam adstruxit. Verum, cum ex jam dictis non anno 1097, ut nonnulli ob verba de imprægnata anno illo ante Capuam Adalasia persuasum sibi habuere, sed anno 1098 Capuanam obsidionem accidisse, ipsemet Malaterra tradat, scriptor ille corrigendus est.
[657] [Bellica illa expeditio nec tamdiu, Pagius statuit, duravit,] Quod si enim ipso standum foret, consectarium esset, ut pluribus mensibus Capuana obsidio tenuerit; hoc autem a vero alienum esse constat, tum ex Malaterra, qui Rogerium comitem anno 1098 prope flumen Sabatum Pentecosten, quæ anno isto in sextam decimam Maii incidit, celebrasse, tunc demum exercitum Capuæ obsidendæ admovisse, nec diu admodum post urbem illam deditione accepisse, partim lib. 4, cap. cit., partim, quæ hoc proxime excipiunt, cap. 27 & duobus seqq. docet, tum etiam ex Romualdo Salernitano & monacho Cassinensi anonymo, ab Antonio Caracciolo primum ac deinde a Camillo Peregrinio luce publica donato tandemque a Muratorio, additis etiam posterioris hujus editoris Annotationibus, una cum Lupo Protospata in tomum V Rerum Italicarum scriptorum illato; qui ambo Capuam quadragesimo obsidionis die deditionem fecisse, seu a duce Rogerio patruoque ejus comite Rogerio subactam fuisse, in Chronicis suis diserte tradunt, prior quidem verbis num. 650 huc transcriptis, posterior vero hisce sequentibus: Dux Rogerius cum comite Rogerio Capuam per quadraginta dies obsidentes receperunt, & Richardo Jordani filio restituerunt. Isthæc quidem ad annum 1097, unde pro obsidione Capuana anno huic affigenda non nemo forte arguat, in codice Cassinensi 47, e quo monachi illius anonymi Chronicon a Caracciolo primum fuit editum, apud hunc & Muratorium referuntur; verum Peregrinius in hunc codicis illius locum ita observat: De more annum anticipat Codex XLVII, & ex eo editus. Non sic codex CXCIX, in quo ista sub anno sunt MXCVIII. Ita ille: Capuæ autem, uti ex iis, quæ in suo ad Chronicon illud monito prævio observat, facile perspicies, obsidionem deditionemque in codice Cassinensi 47 ad annum 1097 referri, non laudato monacho anonymo, qui eodem circiter tempore, quo Capua fuit obsessa, floruit, sed librario recentiori, qui, quæ hic in litteras miserat, pro suo arbitrio digesserit, annisque distinxerit, est adscribendum. Quod cum ita sit, nihil etiam contra opinionem, qua obsidionem Capuanam anno 1098 affigimus, e monacho illo anonymo habetur, manetque adeo a Lupo Protospata, qui hoc ipso anno bellicam illam Rogeriorum ducis & comitis expeditionem consignat, non esse recedendum.
[658] Verum, etsi quidem ita quantum ad annum, quo hic scriptor Capuæ deditionem consignat, [nec Martio, ut Lupus scribit, Capuæ deditione terminata fuit.] res habeat, aliter tamen de mense, cui eam affigit, censendum est. Etenim civitatem illam mense Martio a comite Rogerio comprehensam notat; id autem serius, quam anno 1098 ad mensem Martium provecto, evenisse, liquet tum ex S. Anselmi, Cantuariensis archiepiscopi Vita, per Eadmerum conscripta, tum etiam ex Gaufredo Malaterra. Ut id ex dicta Anselmi Vita constare, primo probem, Eadmerus in hac apud nos tom. 2 Aprilis pag. 886 & seq., Resurrectionis Dominicæ festum, quod anno 1098 in vigesimam octavam Martii incidit, se simul ac S. Anselmum in S. Michaëlis cœnobio, in ditione Pedemontana sito, celebrasse, Romam deinde advenisse, decem diebus ibidem transactis, in Terram-Laboris ad S. Salvatoris monasterium, a cujus abbate, suo olim discipulo, amicissime invitatus fuerat, divertisse, ac tandem ad Rogerium ducem, qui Capuam obsidebat, quique eum, ut ad se veniret, rogari jusserat, accessisse, aliquantoque temporis spatio apud eum mansisse, memoriæ prodit. Jam vero, cum id ita sit, nec, si anno 1098 jam inde a Martio deditionem Capua fecisset, S. Anselmus, Cantuariensis archiepiscopus, qui ex jam dictis obsidioni Capuanæ aliquamdiu interfuit, ullo modo ei, uti ex omnibus, e Sancti hujus antistitis Vita modo adductis, quisque facile intelliget, interesse potuisset, fit sane ex hac, comiti Rogerio anno 1098 mense Martio Capuam sese non dedidisse, omnino perspicuum. Nec minus id ex Malaterra manifestum efficitur. Cum enim, uti ex jam dictis scriptor hic memoriæ prodit, Rogerius comes non prius, quam cum Pentecosten, quæ anno 1098 in sextam decimam Maii diem incidit, prope flumen Sabatum celebrasset, Capuæ obsidendæ copias admoverit, ei enimvero civitatem hanc jam inde ab anni illius mense Martio deditam non fuisse, e Malaterra indubitatum est.
[659] Ast, inquies, quis ergo pro Martio, quem urbis Capuanæ deditioni Lupus Protospata assignat, [Pro hoc tamen mense, non Maius,] mensis substituendus? Pagius in Criticis ad annum 1098, Henschenius in suis in Eadmeri Novorum Angliæ librum 2, cap. 2 Annotationibus, aliique eruditi pro Maio pronuntiant; Peregrinius vero in suis in Lupum Protospatam Annotationibus, an Junius etiam Martio in Protospatæ de Capuæ deditione textu, supra huc transcripto, non possit substitui, subdubitat. Ita enim ibidem scribit: Capua itaque recuperata est, ut citius, extremo mense Maio, atque ingruente æstate, numerandi cum videantur quadraginta dies obsidionis (a Romualdo scilicet, ut supra docui, & anonymo Cassinensi assignati) non ab accessu comitis, sed ab die, qua princeps Richardus II, qui Aversam proximam urbem retinuerat, Capuam solus circumvallaverat; nam alioquin receptam eam fuisse, dicendum est, mense Junii; quod equidem non recusaverim, si in Lupo mensis * Martii restitui debeat Junii, non Maii. Verum enimvero mensem Martium pro Maio sæpe alias suppositum, manifestum est, idque ex ea forte occasione natum, quod nomina propria, cum sub Nortmannorum ætate capitalibus tantummodo litteris depictis compendiarentur, Martius mensis, sic descriptus, pro Maio a recentioribus librariis sæpenumero est acceptus. Sicut in Kalendario antiqui etiam Breviarii Campani, in quo festum S. Potentianæ virginis perperam notatur ad diem XIX Martii, quod colitur XIX Maii.
[660] [sed, quemadmodum e variis,] Ita ille, nonnihil quidem, ut jam monui, an pro mense Martio, quo in Lupi Protospatæ Chronico Capua capta narratur, reponendus sit Maius, subdubitans, simulque tamen in opinionem, quæ Martio Maium substitui omnino vult, magis propendens, hincque, ut eam tueatur, urbem Capuanam, cui obsidendæ exercitum suum certe ante decimam sextam Maii diem, uti ex supra dictis facile est colligere, Rogerius comes non admovit, a Richardo principe Aversano circumvallatam fuisse, & a tempore, quo hoc factum est, non autem ab eo, quo ad castra cum exercitu suo Rogerius comes primum accessit, quadraginta dies, quibus ex Romualdi Salernitani & anonymi Cassinensis, scriptorum supra laudatorum, testimonio, obsidio Capuana tenuit, numerandos esse, pronuntians. Verum Capuam nec ante comitis Rogerii adventum circumvallatam, nec, currente adhuc mense Maio, quo ad eam princeps is castra posuit, subactam fuisse, ex iis, quæ Malaterra Historiæ Siculæ lib. 4, cap. 26 & binis seqq. memoriæ prodit, concludendum apparet. Etenim Rogerius comes, uti ibidem is scriptor narrat, cum versus Apuliam e Calabria exercitum duceret, obvium sibi apud Liscum habuit ducem Rogerium, tractatuque sese inter habito, hic quidem Melfam, ille vero Beneventum versus movit exercitum; ut proinde, properante jam ad Capuam obsidendam comite Rogerio, ad civitatem hanc nondum castrametaretur ducis Rogerii exercitus, quo eam princeps Richardus, proprias ex dicendis, quibus id fecisset, copias sufficientes haud habens, circumvallatam jam tum tenere potuerit. Porro comes Rogerius, Benevento, cum aliquanto temporis spatio prope hanc urbem refecisset exercitum, movens, ad Sabatum fluvium castrametatus est, cumque ibi Pentecostes festum, anno illo, qui fuit ex supra dictis a Christi nativitate 1098, in sextam decimam Maii diem incidens, celebrasset, nec diu post, ut apparet, e legatis, quos ad Capuanos miserat, nullo modo hosce vel pacis consilia admittere, vel cum principe Richardo in gratiam velle redire, intellexisset, cum exercitu tandem Capuam obsessurus Capuanos fines est ingressus.
[661] [quæ hic tum e Sicula] Audi modo, quæ præterea huc spectantia cap. 26 Malaterra suppeditet. At, inquit de comite Rogerio, ubi legatis regredientibus, eos (Capuanos) nil moliri, sed prorsus in malitia sua superbe persistere audit, inde (a fluvio Sabato) commovens Capuanos fines pervadit, quo diluculo cum mille armatis exercitum præcedens ad urbem (Capuanam nempe) accedit, extractos plurimos militariter dejectos damnose ludificavit, multosque amplius læsisset, ni pulvis, equorum pedibus excitatus, & a vento condensissime agitatus, intercessisset. Sic ad castra sua reversus in crastinum cum toto exercitu urbi se viciniorem conferens a Meridiana plaga obsidione vallando a ripa Orientali usque ad Occidentalem cingit. Cum ergo Capuani, uti ex his Malaterræ verbis intelligitur, in comitem Rogerium, qui ad eorum urbem, antequam exercitum suum ei admovisset, mille dumtaxat militibus stipatus accesserat, armatam militum manum emiserint, circumvallatam Capuam tum nondum fuisse, apparet. Adhæc cum Malaterra comitem Rogerium, exercitu suo Capuæ jam admoto, ab Orientali hanc Occidentalique plaga cinxisse, verbis proxime recitatis tradat, hisque sequentia, Dux autem & princeps cum suo exercitu ab Aquilonari parte obsidentes urbem tendunt prægravari, mox subjungat, innuere videtur, Capuam eo ipso tempore, quo eam a Meridionali & Occidentali plaga comes Rogerius cinxit, a Septemtrionali plaga per ducem Rogerium & principem Richardum circumdatam primum fuisse; ut proinde illam hic ante comitis Rogerii accessum circumvallasse putandus non sit.
[662] Et vero principi Richardo, ut id tum faceret, copiæ sufficientes fuisse non videntur.[Malaterræ Historia,] Præterquam enim, quod solam Aversam, parvumque civitati huic adjacentem terrarum tractum sub ditione sua teneret, Malaterra verbis jam nunc recitatis etiam hæc proxime adjungit: Porro comes, cujus consilio omnes incedebant, quia sollicitior, quia prudentior in omnibus agendis vigilanti cura erat, pontem ex lignis erigens ita trans flumen (Vulturnum nempe) ordinavit, ut suo exercitui & ducis, libero aditu patente, fieret transitus, sicque urbs ab utroque exercitu in tantum oppressa est, ut nulla ex parte arida vel liquida egrediendi tuto vel ingrediendi aditus pateret; Hisce autem e verbis, utpote quibus Malaterra duos dumtaxat exercitus, alterum Rogerio comiti, alterum Rogerio duci parentem, commemoret, colligendum apparet, paucas dumtaxat copias principi Richardo, qui tamen, quas habebat, haud dubie omnes fere ad expeditionem illam, quod felix hujus successus maxime illius interesset, adduxerit, in ducis Rogerii exercitu fuisse, licet interim hic tam Richardi, quod nimirum aliquas saltem hic princeps copias in illo haberet, quam Rogerii ducis exercitus a Malaterra verbis aliis supra huc transcriptis etiam vocetur. Jam vero, cum principi Richardo parum admodum, uti ex jam dictis videtur, a copiis fuerit prospectum, Capuam ante comitis Rogerii ad eam adventum abs illo, cui neque tum ex dictis ducis Rogerii exercitus aderat, circumvallatam fuisse, parum verosimile apparet.
[663] Hinc porro jam consequitur, ut verosimiliter Capuana obsidio tunc primum, [tum e S. Anselmi Vita,] cum urbi huic exercitum comes Rogerius admovisset, initium acceperit, ac proin ut mense Maio, cum sic ex dictis ante sextam decimam mensis hujus diem inchoata non fuerit, diesque quadraginta tenuerit, ad exitum adducta non fuerit. Verum, demus etiam tantisper, a principe Richardo Capuam ante comitis Rogerii ad eum cum exercitu suo accessum circumvallatam fuisse, nec sic civitatem illam mense Maio deditionem fecisse, verosimile evadet. Cum enim, uti ex supra dictis liquet, comes Rogerius ad Sabatum fluvium a Benevento haud procul, sexta decima Maii die, in quam anno 1098 Pentecoste incidebat, cum exercitu suo substiterit, hocque festum ibidem celebrarit, nec statim post cum eodem inde movisse videatur, ad Capuam eum ante vigesimam Maii diem castra non posuisse, verosimillimum apparet; ut proinde, si urbs hæc, currente adhuc Maio, deditionem fecerit, consectarium futurum sit, ut diebus dumtaxat decem circiter obsidioni ejus interesse comes Rogerius potuerit. Verum diebus amplius decem bellicæ isti expeditioni principem illum adfuisse, ex iis, quæ tum Malaterra Historiæ Siculæ lib. 4, cap. 26 & binis seqq., tum Eadmerus in S. Anselmi, Cantuariensis archiepiscopi, Vita apud nos tom. 2 Aprilis pag. 887 num. 45 & seq. memoriæ produnt, manifestum apparet. Ut, quæ huc spectantia Malatera loco cit. suppeditat, remque minus, quam quæ Eadmerus suggerit, dilucide evincunt, brevitatis ergo omittam, posterioris dumtaxat scriptoris hujus verba, nec nisi quæ huc potissimum faciunt, lubet transcribere.
[664] [per Eadmerum scripta,] Postquam itaque, S. Anselmum, ut ad ducem Apuliæ Rogerium, Capuana obsidione occupatum, ad quam expeditionem bellicam, ut ait, Rogerius Siciliæ comes multa Saracenorum millia adduxerat, eique proinde tum intererat, sese conferre dignaretur, invitatum fuisse, paucis narravit, mox subdit: Ascendimus, ivimus & plures in obsidione dies exegimus, remoti in tentoriis a frequentia & tumultu perstrepentis exercitus. Erat autem, ubi eramus, quædam ecclesiola penitus deserta & juxta ostium cisterna desuper dirupta, magnæ profunditatis hiatum sua diruptione prætendens. In qua ecclesia, velut in camera, pro velle conversabamur, tam quieti, quam operi in ea indulgentes, & ducem ipsum cum suis nobiscum singulis diebus, ut volebamus, in promptu habentes. Quadam vero nocte, cum in ea dormiremus, contigit Anselmum sui corporis necessitate silentio surgere, &, ne inquietaremur, suo more lento pede ad ostium tendere. Quod cum exisset, & immemor foveæ per tenebras in partem divertisset, in profundum cecidit clamosa voce cadendo dicens: Sancta Maria. Ad quem sonitum nos ac socii nostri, qui in tentoriis quiescebant, expergefacti lectis prosilivimus, accurrentes hominem in profundo vidimus, & præ timore simul & angustia cordis exanimati fere sumus. Quod ipse percipiens, mox levato capite, vultu jucundo, intuitu nobis innuit, nil læsionis sese perpessum. Descendentes igitur quidam ex nostris ex altera parte ipsius præcipitii, qua via erat descendendi, eduxerunt eum a loco sanum omnino atque incolumem.
[665] [adducuntur in medium, probatur] Cum post hæc sedis Apostolicæ Pontifex Urbanus illo adventaret, & ei ab Anselmo & principibus totius exercitus obviam itum esset, ingenti mundialis gloriæ pompa prosecutus ductus est in tentorium, quod juxta nos sibi ceteris excellentius constitutum erat. Sicque, donec civitas in deditionem transiit, obsidio illius Dominum Papam & Anselmum vicinos habuit, ita ut familia utrorumque magis videretur una, quam duæ, nec facile quivis declinaret ad Papam, qui non diverteret ad Anselmum. Papa namque colebatur a cunctis, quemadmodum pater & pastor communis; Anselmus vero diligebatur ab omnibus, sicut homo mansuetus & mitis, & cui suo judicio nihil debebatur a quovis. Cum ergo, uti verbis hic jam recitatis Eadmerus docet, S. Anselmus, qui tunc, uti idem Eadmerus paulo ante tradidit, in S. Salvatoris prope Telesam monasterii villa Sclavia versabatur, a Rogerio duce, ut ad se ad castra ante Capuam veniret, invitatus fuerit, in hisce, quibus tum, teste iterum paulo post verba jam recitata Eadmero, comes Rogerius intererat, per plures dies fuerit moratus, post hosce ad eadem castra Urbanus II Papa accesserit, & cum Anselmo, donec obsidio deditione urbis terminaretur, ibidem manserit, Eadmerus sane, dum hæc omnia, durante obsidione Capuana, præsenteque comite Rogerio, accidisse tradit, diebus amplius decem obsidionem illam, cum ei jam præfatus comes interesset, tenuisse, omnino indicare videtur, maxime cum verbis proxime recitatis nonnulla etiam adjungat, quibus Anselmum, durante obsidione, in ducis comitisque castris frequenter fuisse, non obscure indicat. Jam vero, cum hæc ita habeant, diebus amplius decem Capuanæ obsidioni Rogerius comes verosimillime interfuerit, ac proin, dato etiam, illam ante hujus accessum inceptam jam fuisse, non fecisse tamen, mense Maio adhuc currente, Capuanos deditionem ex iis, quæ Eadmerus narrat, verosimillimum adhuc, ne dicam, indubitatum erit. Adhæc, non verno, sed æstivo tempore Capuam fuisse subactam, Petrus Diaconus in Chronico Cassinensi lib. 4, cap. 10 docet, eique etiam Eadmerus, utpote S. Anselmum in villa Sclavia, e qua ad castra ante Capuam a duce Rogerio invitatus fuit, æstatis tempore esse versatum, in sancti hujus antistitis apud nos Vita num. 43 tradens, suffragatur. Quare, cum Maium stricte loquendo æstivum tempus non complectatur, Capua hoc mense, stantibus iis, quæ Petrus Diaconus & Eadmerus scribunt, subacta haud fuerit.
[666] Et hanc quidem civitatem, mense Maio adhuc currente, [Junius vero similius debet substitui. Qui pro hoc Martius in Rogerii diploma irrepserit.] deditionem non fecisse, fusius hic operosiusque probare volui, tum ut quam proxime fieri potest, apparitionis, qua comitem Rogerium præsentissimo periculo Sanctus, seu potius, ut supra dictum, sub hujus specie angelus exemit, tempus noscatur, tum ut pro Martio, cui Capuæ deditionem Lupus Protospata affigit, non Maium, sed Junium, aut etiam, quod tamen minus placet, Julium reponendum esse, pateat, sicque ob mensem, quo civitatis illius deditionem accidisse, Rogerii comitis diploma, ultimo huc transcriptum, exigit, suspectum id non habeatur. Cum enim, sese (adi num. 648) in Capuana obsidione Kalendis Martii exstitisse, Rogerius comes in illo affirmet, hicque certe, uti ex jam supra dictis liquet, ante sextam decimam Maii capuæ obsidendæ exercitum non admoverit, seu, quod eodem recidit, in civitatis hujus obsidione non fuerit, sane pro Martio, cujus Kalendis seu prima die in obsidione Capuana sese exstitisse ait, non Maius, sed Junius aut forte etiam Julius debet substitui. Ne vero ob chronicum illum errorem instrumentum illud, velut spurium supposititiumque quis rejiciat, unde ortus is esse queat, reque etiam vero similiter ortus sit, expono. Cum sub Nortmannorum ætate, ut Peregrinius in suis in Lupi Protospatæ Chronicon Annotationibus supra docet, nomina propria capitalibus tantummodo litteris depictis compendiarentur, fieri potest, ut hoc modo mensis, quo, sese in Capuana obsidione exstitisse, Rogerius comes in dicto diplomate affirmat, tantummodo fuerit expressus, utque deinde, capitali illa littera, qua mensis iste erat expressus, vel vetustate in autographo exesa, vel casu quopiam detrita, librarius minus peritus, qui id describebat, eo loco, quo litteram, quam aut quod fere detrita esset, aut etiam præ formæ singularitate legere non poterat, exstitisse aut adhuc existere animadvertebat, ad vocem Kalendis, ut sensum compleret, Martii adjecerit, ratus scilicet Lupi Protospatæ, cujus Chronicon forsan legerat, auctoritate ac fide civitatem Capuanam, cujus obsidioni sese interfuisse, loco illo comitem Rogerium asseverare observabat, deditionem mense Martio fecisse.
[667] At vero, inquies, etsi quidem modo jam exposito factum esse queat, ut error chronicus, supra notatus, in proxime recitatum Rogerii comidiploma seu potius hujus sive apographum sive ecgraphum irrepserit, [hoc a Rogerio Sanctus, non anno 1098.] id tamen vere ita factum esse, nullo argumento indiciove sat certo potest probari. Fateor, sic habet; verum si non illo, alio certe modo, quo in documenta etiam sincera seu potius horum ecgrapha errores illapsi noscuntur, memoratum errorem in instrumentum illud irrepsisse necesse est, cum equidem & nullo prorsus alio, quo pro suspecto, nedum pro certe spurio, haberi debeat, vitio laboret, & a scriptoribus quam plurimis, tamquam genuinum ac sincerum, laudetur, nec ab ullo prorsus, quod sciam, rejiciatur. Restat modo, ut id non anno 1098, quo Capuam obsideri contigit, sed anno 1099, datum ostendam. Monumentum illud antiquum, seu potius, e quo id transcripsi, exstans in Chronologico-diplomatica de S. Brunone Morkensii Diatriba Ms. illius apographum ita sub finem habet: Hoc privilegium scriptum est secundo mensis Augusti anno ab Incarnatione Domini millesimo nonagesimo nono, Indictione septima; fuit itaque, in cujus epocham hic inquirendum, diploma, non anno 1098, seu eodem anno, quo Capua fuit obsessa, sed anno, qui obsidionem hanc proxime excepit, 1099 a comite Rogerio S. Brunoni concessum. Verum duos, qui nobis hic adversantur, scriptores probe eruditos invenio, Michaëlem monachum supra adhuc laudatum & Camillum Peregrinium in suis ad Lupum Protospatam Annotationibus. Ac prior quidem, etsi alio anno, quam quo Capua fuit obsessa, diploma datum velit, id tamen, cum simul urbis hujus obsidionem anno 1097 accidisse contendat, anno 1098 datum putat; hæc autem ei sedet sententia, quod, ut ait, in diplomatis exemplari, quod in actis cameræ regiæ asservatur, anno 1098 datum id fuisse, legerit. Verum sit ita: cum equidem idem instrumentum & secunda Augusti die & Indictione septima etiam notari fateatur, errorem in laudato a se cameræ regiæ exemplari vel quantum ad annum, vel quantum ad Indictionem cubare fateatur, necesse est.
[668] [sed anno contra ac Camillus Peregrinus] Etenim ab anni 1097 prima Septembris die usque ad anni 1098 primam itidem Septembris diem Indictio sexta, & a prima iterum hujus posterioris anni Septembris die usque ad primam itidem anni 1099 Septembris diem Indictio septima cucurrit; ut proinde diplomatis cameræ regiæ exemplar, quod Michaëli monacho legere datum fuit, quodque, ut ait, secunda Augusti anno 1098, Indictione septima signatur, annum cum Indictione non convenientem præferat, utque adeo, cum in notis chronicis esse corruptum, hinc constet, per sese annum nobis, quo vere datum fuerit, certum atque indubitatum reddere non possit. Quod cum ita sit, Rogeriumque diploma secunda Augusti die ipsiusmet anni, cujus (adi num. 638) vigesima nona Julii die, ac proin tribus tantum diebus ante, Squillacium ex obsidione Capuana, anno ex dictis 1098 facta, advenerat, Brunoni impertiisse, parum verosimile appareat, notis chronicis, quæ, quo tempore instrumentum illud datum seu scriptum fuerit, in hujus huc transcripto e Morkensii Chronologico-diplomaticæ de S. Brunone Diatriba exemplari signant, standum puto, idque proinde anno, uti in hoc notatur, 1099 datum fuisse. Verum, ut ad Camillum Peregrinium, qui Capuam anno 1098 a comite Rogerio, fuisse obsessam, eodemque anno diploma, de quo hic, Sancto nostro a principe illo concessum vult, jam veniam, hic in Annotationibus, quas Lupi Protospatæ Chronico ad annum 1098 subnexuit, de diplomate, in cujus epocham hic inquirimus, sequentem scribit in modum: At hoc ipso in diplomate aliud insidere mendum, legendumque in eo opinor, Rogerium reversum “Vigesima nona Junii mensis Squillacium, non Julii,” nisi mavis “nona Julii, perhabita Capuæ civitate, & per quindenam continuam fuisse ibidem infirmatum;” privilegiumque fecisse “die II Augusti anno ab Incarnatione Domini MXCVIII Indictione VI” (male nonnulli edunt Indictione VII) “confirmante Joanne Squillacensis sedis episcopo, residente juxta fores ecclesiæ.”
[669] Nec cum viro docto sentiendum est, privilegium datum quidem in anno MXCVIII, [hic contendit,] minime tamen Capuam obsessam, receptamque, ut Lupus perhibet, eodem anno, sed anno antecedenti, sicut habet Gaufredus Malaterra, qui ejusce obsidionis tempore “affirmat, ibi imprægnatam in anno MXCVII comitissam Adelasiam de comite Rogerio;” haud, inquam, annus dati diplomatis ab anno Capuanæ obsidionis ægrotantisque comitis Rogerii distinguendus videtur; nec comes ultroneam suam donationem post susceptum beneficium in annum sequentem distulisse, nulla interim exposita ejusmodi dilationis occasione, quæ sane nulla; quin imo convenientissime dixerimus, non revoluto nec anniversario anno Rogerium rediisse Squillacium; sed cum primum e Capua illuc appulit ac per valetudinem valuit, præfatum privilegium indulsisse. Ita hactenus Peregrinius diploma seu privilegium eo ipso anno, quo Capua a comite Rogerio fuit obsessa, eique reddita, S. Brunoni datum fuisse, idcirco, ut apparet, potissimum, ne dicam unice contendens, quod, privilegium illud, Sancto nostro a comite Rogerio grati animi ergo, quod, eo apparente monenteque, gravissimum periculum ante Capuam evasisset, liberalissime concessum, anno amplius post beneficium acceptum integro a principe illo, in Brunonem optime affecto ac maxime benevolo, dilatum fuisse, verosimile haud putarit, ita scilicet animo comparatus, quod nullam comiti, ob quam in annum id differret, esse potuisse causam, crediderit, aut certe, quænam illi esse potuerit, haud compererit. Verum, etsi quidem comes eo ipso anno, quo ab obsidione Capuana rediit, privilegium illud amplissimum S. Brunoni impertiri paratissimus fuerit, reque etiam ipsa, si liberum id ei omnino fuisset, haud dubie impertiisset, rationem tamen, ob quam id tunc non fecerit, ipsummet diploma seu privilegium suggerit.
[670] Etenim in hoc Rogerius comes (adi num. 638) de se, [1099 obtinuit.] cum primum ab obsidione Capuana Squillacium esset reversus, ita loquitur: Rogavi quoque (S. Brunonem videlicet) humiliter, ut pro Dei amore in terra Squillacii sumere dignaretur largos redditus, quos donabam: renuens ille recipere dicebat, quod ad hoc domum sui patris meamque dimiserat, ut a mundi rebus extraneus deserviret libere Deo suo. Hic fuerat in tota mea domo quasi primus & magnus. Tandem vix cum eo impetrare potui, ut gratis acquiesceret sumere modicum munus meum. Quod itaque ipso anno 1098, quo Capua obessa subactaque a comite Rogerio fuit, amplissimum, de quo hic nobis sermo, privilegium S. Brunoni concessum a comite Rogerio non fuerit, in causa fuit, non hic, sed ipsemet S. Bruno, qui nimirum donationes largissimas liberalissimasque, sibi tunc ab hoc principe oblatas, noluerit accipere, quique tandem, cum scilicet annus amplius integer a tempore, quo sibi a comite Rogegerio donationes illæ Squillacii oblatæ fuerant, esset elapsus, quampiam harum partem in se publico instrumento transcribi ægre consenserit. Quod si pro vigesima nona Julii die, qua post captam Capuam Rogerius Squillacium in diplomate dicitur reversus, poni posset, ut Peregrinio placet, vigesima nona Junii, aut etiam nona Julii dies, neutiquam sane ipsum hoc instrumentum, quo minus anno 1098 datum crederetur, characteribus chronicis sibi inclusis obstaret; verum cum cubare in instrumentis antiquis errores, de quibus non omnino constat, admittendum non sit, nec in instrumento, de quo hic, vigesimam nonam Julii perperam notari alicunde constet, Peregrinio hac in re assentiri non possum, idque non ante annum 1099 datum ob rationes jam adductas existimo, maxime cum anno illo apud Surianum etiam signetur, ipsumque etiam autographum eodem anno notatum, quemadmodum, quæ mecum Cartusianus Parisiensis sæpissime laudatus e quarti Annalium Cartusiensium libri hactenus non vulgati, quod ad Vallis Dei Cartusiam spectat, exemplari communicavit, excerpta me docent, Severus a Neapoli invenerit. Nec est, quod adhuc opponas, Rogerium comitem anno 1098 Squillacii exstitisse, diplomaque, de quo jam disputatum, Squillacii etiam datum notari; quid ni enim Rogerius anno 1098, iterumque anno 1099 Squillacii esse potuerit?
[Annotatum]
* l. pro mense
§ XLI. Ducem etiam Rogerium benevolum in se iterum Sanctus experitur, visitur a Landuino Cartusiæ Majoris Priore, perque hunc, quem ægre a se dimittit, ad Cartusiæ fratres litteras scribit. Hæ una cum litteris, ad Radulphum Viridem scriptis, hic producuntur.
[Sanctus ducem Rogerium benevolum erga se experitur,] Non tantum post obsidionem Capuanam, in qua ex dictis præsentissimo periculo, facientibus id Sancti meritis, comes Rogerius fuerat liberatus, principem hunc de novo beneficum erga se sensit Sanctus noster; verum etiam, cujus ille patruus erat, Apuliæ, Calabriæ & Siciliæ ducem Rogerium. Anno MXCIX, inquit Surianus in suis ad conscriptam a Surio Sancti Vitam Annotationibus pag. 400, Rogerius dux Apuliæ, Calabriæ & Siciliæ, anno ducatus sui XIV dedit ecclesiæ S. Mariæ, quæ in eremo sita est, loco, qui ab incolis Turris dicitur, villanos, quos apud Squillatium habebat, pro Dei amore & M. Brunonis, qui monasterio præerat, reverentia. Diplomati subscripserunt Rogerius, archiepiscopus Regitanus; post quem Rogerius dux, Fallo Castanensis episcopus & Papæ vicarius; Arnulphus Culentinus * archiepiscopus, Tustenus episc., Guido Roberti ducis filius. Donationem hanc memorat quoque in Historiæ Cartusiensis Prospectu pag. 14 Camillus Tutinus; verum, cum diploma, quo facta a Suriano traditur, ad manum non sit, plura de hac addere consultum non duco, ac proin ad alia progredior.
[672] Surianus in suis in contextam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus pag. 172 hæc Surii de Sancto verba Crebro ad eos (religiosos Cartusiæ Majoris incolas) scripsit, [A Landuino, Cartusiæ Majoris Priore,] ita commentatur: Cum… de die in diem differretur ejus (S. Brunonis nempe) reditus, mittitur ad eum Landuinus Prior ex Cartusia, qui cum eo comitia quodammodo auspicaretur, & conferret de universali Ordinis instituto. Et ille quidem magnis itineribus ad eum profectus cum eo contulit, quantum res & tempus patiebantur, cumque regredi cœpisset itinere, quo venerat, incidit in manus antipapæ, a quo cum nullis precibus aut minis adduci posset, ut legitimum Pontificem negaret, in teterrimum carcerem conjectus est, ubi & extinctus est, veram in Christi Vicarium testatus fidelitatem ad ultimum usque spiritum. Ita ille; ac primo quidem Landuinum ad S. Brunonem in Calabriam venisse, litteræ, præsenti § recitandæ, quas per hunc, cum ad majorem Cartusiam reverteretur, ad suos in hac commorantes discipulos Sanctus misit, indubitatum ipso statim sui initio faciunt. Quare elogii, quo a primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronologio, fide ex dictis § I longe dignissimo, apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 639 Landuinus ornatur, sequentia de secundo hoc Cartusiæ Majoris Priore verba Qui cum ad magistrum Brunonem pergeret, incidit in manus Guiberti schismatici, ita debent intelligi, ut simul Landuini ad S. Brunonem accessum, ejusdemque ab hoc reditum seu totum, quod sancti Patris sui visendi causa Landuinus confecit, iter complectantur. Cum enim, uti idem Chronologus docet, Landuinus, in Guiberti antipapæ manus illapsus, in carcerem, in quo obiit, fuerit conjectus, consectarium foret, ut ad Brunonem in Turritanam Calabriæ eremum non pervenerit, si, cum in itinere, ut sanctum Patrem suum inviseret, versus hanc esset, in manus Guiberti inciderit, ut recitata laudati chronologi verba prima fronte significare videntur.
[673] Quod autem ad causam, ob quam Landuinus longissimo periculosissimoque itinere ad Sanctum in Calabriam venerit, [ab causam, hic expositam,] nunc spectat, id ille non tantum, ut cum sancto Patriarcha de communi vitæ, quod sequebantur, instituto conferret, verum etiam ut, si fieri quoquo modo posset, e Calabria ad Cartusiam sanctum Virum reduceret, verosimillime fecerit. Ita mihi persuasum habeo, tum quod Landuinus, aliique, qui sub eo in majori Cartusia vivebant, religiosi viri summo sancti Patris sui desiderio, uti ex dictis de illorum ob hujus absentiam e Cartusia recessu manifestum est, tenerentur, tum quod Sanctus scriptas ad hosce, quas, ut jam dixi, per Landuinum misit, infraque intergras huc transcribam, litteras ita concludat: De me, fratres, scitote, quoniam mihi unicum post Deum est desiderium veniendi ad vos & videndi vos. Et, quando potero, opere adimplebo, Deo adjuvante; quibus e verbis apparet, Sanctum a suis Cartusiæ discipulis, aut si mavis, horum nomine a Landuino, ut ad hanc reverteretur, rogatum fuisse. Landuinum, ut reditum ad Cartusiam S. Brunoni suaderet, ad Turritanam Calabriæ eremum venisse, Zanottius quoque in contexta a se sancti Patriarchæ Vita cap. 29 existimat; & recte quidem, uti ex jam dictis apparet; verum, quod addit de fratre converso ad Cartusiam antea cum litteris a Brunone e Calabria misso, cum quo isthuc revertente ad sanctum Patrem suum Landuinus sese contulerit, antiquo certæ fidei monumento nec ipse firmat, nec ego firmare queo. Citat quidem, ut sæpe alias, in inferiori paginæ margine Monumenta Calabriæ Mss.; verum quæ qualiaque illa sint, nuspiam edicit. Imo vero ea, utpote, an quæ narrant, vera sint, dubitare sese, subinde indicans, pro certæ indubitatæque fidei documentis nec ipsemet habuisse videtur.
[674] [invisitur, eique, quem ægre a se dimittit.] Verum, etsi id ita habeat, Landuinum tamen, ut pariter ibidem narrat, a S. Brunone amicissime fuisse exceptum, nemo est, qui revocet in dubium, uti etiam Sanctum inter & illum de Cartusianæ vitæ instituto fuisse tractatum. Silent quidem de hisce scriptores antiqui; verum præterquam quod horum, ut similia credantur, testimonium non requiratur, a Sancto cum Landuino de Cartusiensi instituto hujusque in Cartusia sectatoribus sermones habitos fuisse, fidem facit jam bis laudata epistola, quam per revertentem ad Cartusiam Landuinum misit ad suos in hac commorantes discipulos. In ea enim, de religiosa horum Vita, disciplinæ rigore, sanctisque moribus sese nonnulla e Landuino intellexisse indicat, ut eam evolventi patescet. Nec minus ex eadem patescit, Landuinum a S. Brunone, non secus atque amantissimum filium a patre exceptum fuisse. En verba, quæ id manifestum faciunt. Fratrem …, inquit Sanctus, Landwinum nobiscum detinere volui propter graves & crebras infirmitates nostras; sed quia sibi nihil sanum, nihil jucundum, nihil vitale & utile sine vobis reputat, non acquievit, protestans mihi in lachrymarum fonte pro vobis emanante, & suspiriis multis, quanti apud eum sitis, & quam perfecta charitate vos diligat. Unde coactionem nullam facere volui, ne læderem eum aut vos, quos charissimos pro merito virtutum vestrarum habeo. Ita Sanctus: quis vero hunc summo amore ac benevolentia non excepisse arbitretur illum, quem apud se, gravibus jam assiduisque fere, ut verba recitata fidem faciunt, infirmitatibus conflictatum, tam libenter detinuisset? Verum Landuinus, utut benevole adeo ac amanter a sancto Patre exceptus, utque longiori temporis spatio apud eum in Turritana eremo commorari vellet, enixissime rogatus, dilectissimos sibi Cartusiæ incolas, ne diuturniori sua absentia eos affligeret, maluit revisere, nec illi revertendi ad hosce Sanctus, etsi id ex obedientiæ virtute, qua virum sibi tenebat obstrictum, facere potuisset, facultatem voluit negare.
[675] [abeunti litteras ad suos in Cartusia discipulos tradit. Ad hosce illæ,] Qua itaque Landuinum, ad se in Calabriam venientem, amoris ac benevolentiæ significatione exceperat, eadem illum a se dimisit, tradita ei, quam scripserat, quamque Landuinus, cum in Cartusiam redux esset, religiosis hujus incolis dare debebat, in manus epistola. Verum Landuinus, cum eadem, qua ad Sanctum venerat, via Cartusiam repeteret, a Guiberti antipapæ sectatoribus captus est, ab iisque, quod hunc pro legitimo Christi in terris vicario nollet agnoscere, in tetrum carcerem conjectus, in quo inedia consumptus occubuit. Præcipua, quæ huc spectant, primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologi verba, supra jam recitata, iterum huc transcribo, quod ex his maxime innotescat tempus, quo circiter & S. Bruno jam memoratam epistolam scripserit, & Landuinus eum in Calabriæ eremo inviserit, postque a Guiberti asseclis captus diem extremum, eximio plane in Sedem Apostolicam fidei relicto exemplo, in carcere clauserit. Hunc itaque scriptor ille de Landuino scribit in modum: Incidit in manus Guiberti schismatici, quod multum horrebat. Adversus cujus minas & promissiones, dolos & violentias, divina juvante gratia, modis omnibus perseveravit inflexus. Quem in suo defunctum errore lacrymabiliter planxit, adeo ut a circumstantibus argueretur, quod eum fleret, a cujus perversitate Ecclesiam suam Christi bonitas liberasset. Post ejus obitus septimum diem etiam ipse defunctus est, positusque in monasterio S. Andreæ ad pedem montis Siraptis, cui vicinum est castrum, ubi captus in custodia tenebatur. Landuinus ergo, uti hisce verbis scriptor ille, fide utique ex dictis dignissimus, indubitatum facit, septimo post Guiberti antipapæ obitum die e carcere, in quem, quod a legitimi Papæ partibus discedere non vellet, fuerat conjectus, ad Dominum migravit.
[676] Quam ob rem, cum Guibertus antipapa, uti ad annum 1100 Pagius in Criticis ex Hugone Flaviniancensi docet, [quæ nec serius quam anno 1100, nec citius etiam, quam anno,] anno 1100, concilio Valentino, quod hoc ipso anno II Kal. Octobris, id est, trigesima Septembris die inchoatum, brevique post finitum fuit, durante, vita functus sit, consequens est, ut Landuinus, utpote qui septem dumtaxat diebus Guiberto fuerit superstes, anno 1100, mense Octobri currente, vitam hanc mortalem cum immortali commutarit. Attamen Landuinus, uti e Chronologico-diplomatica Morkensii de S. Brunone Diatriba disco, XIV Septembris obiisse, in Cartusiæ Menologio notatur. Et vero cum Hugonis Flaviniacensis textus, e quo tempus, quo Guibertus pseudo-pontifex obierit, loco cit. Pagius definit, verbis hisce, In spatio temporis, quo Valentinense celebratum est concilium, obiit Wibertus, dumtaxat constet, nescio, an Hugo ita nequeat intelligi, ut, Wibertum seu Guibertum antipapam eo circiter tempore, quo Valentinense celebratum fuit concilium, e vivis excessisse, significatum dumtaxat voluerit; quod si autem Hugo ita queat intelligi, Guibertum septima Septembris die, quo scriptor ille cum Menologio Cartusiensi in concordiam adducatur, obiisse, erit dicendum. Utut sit, certum equidem ex dicto Hugonis Flaviniacensis textu est, Guibertum antipapam ac proin ex dictis etiam Landuinum anno 1100 obiisse, huncque, cum id accidit, ad Septembrem ut minimum fuisse provectum. Jam vero, cum id ita sit, consequens est, ut certe serius, quam anno 1100, nec Landuinus S. Brunonem, in Turritana Calabriæ eremo commorantem, inviserït, nec hic per illum, e Calabria Cartusiam repetentem, epistolam plus semel jam memoratam ad religiosos hujus alumnos, amantissimosque suos discipulos miserit. Verum anne hæc etiam ante eumdem annum 1100 non evenere?
[677] Mabillonius in Annalibus Benedictinis ad annum 1099, [pro quo Mabillionii facit opinio,] num. 109 sic scribit: Hoc anno Landuinus Majoris Cartusiæ Prior ad Brunonem, in Calabria degentem, profectus est, tum ut eum inviseret, tum ut de variis instituti sui dubiis consuleret. Ejus adventus tam gratus ac jueundus fuit venerabili Patri, ut eum secum retinere tentaverit. Verum non tulit Landuinus fratres suos, quos in Majori Cartusia reliquerat & de suo reditu certiores fecerat, ejus præsentia & directione fraudari. Tam justo ejus proposito acquiescens Pater sanctus, eum a se discedere passus est, datis ad fratres Majoris Cartusiæ litteris, quarum priorem partem huc afferre lubet. Transcribit modo Mabillonius priorem litterarum, quas hic memorat, partem, ac deinde, postquam etiam, nonnullis interpositis, posteriorem earumdem partem recitavit, subjungit: In fine (litterarum scilicet, quarum verba non pauca in Opus suum intulit) testatur Vir sanctus, unicum sibi post Deum esse desiderium eos revisendi & primo quoque tempore se id opere exsecuturum, si fieri possit. At neque Brunoni datum est in Galliam reverti, neque Landuino ipsi, qui in reditu a Guiberto antipapa comprehensus inflexusque ad ejus minas & promissiones, tamdiu in carcere detentus est, quoad schismaticus superstes fuit, scilicet usque ad annum sequentem. Existimavit itaque Mabillonius, anno 1099 & Landuinum ad S. Brunonem in Calabriam venisse, &, cum inde ad Cartusiam Majorem reverteretur, a Guiberto captum & in carcerem conjectum fuisse; ut adeo e scriptoris illius opinione etiam litteræ, per Landuinum ad Cartusiæ Majoris alumnos a Sancto missæ, in quarum epocham præcipue hic inquirendum, anno 1099 scriptæ fuerint.
[678] [1099 scriptæ sunt, verosimiliter, mortuo licet inviæ Landuino, pervenerunt.] Verum cum laudatus Mabillonius nullam plane, cur ita existimarit, rationem adducat in medium, annique 1100 menses octo, mensem hujus Septembrem, ante quem ex dictis Landuinus certe non obiit, prægressi, temporis spatium satis longum constituant, ut eo Landuinus S. Brunonem, in Calabriæ eremo versantem, invisere, aliquamdiu apud eum morari, ac in reditu deinde ad Cartusiam a Guiberto captus atque in carcerem conjectus inedia in hoc interire potuerit, dubium mihi admodum est, annone 1099, an sequentis initio Landuinus Brunonem inviserit, litterasque hic ad primævos suos Cartusiæ discipulos per illum horum Priorem, a se abeuntem, miserit. Quoquo modo interim res habeat, ea equidem vel anno 1099 vel proxime sequenti ac proin etiam non citius, quam anno 1099, facta esse, satis ex jam dictis liquet. Atque hinc est, cur, ne ab ordine chronico, quem, quantum fieri commode potest, in rebus ad Sanctum spectantibus recensendis sequi statui, deflectam, agere hoc loco voluerim tum de Landuini ad Sanctum nostrum in Calabriam accessu, tum de epistola, quam, religiosis hujus incolis tradendam, Landuino abeunti Vir sanctus dedit. Hæc porro, quamvis Landuino reverti in Galliam haud obtigerit, ad eorum tamen, quibus erat inscripta, manus pervenit, si Historiæ Litterariæ Franciæ Scriptores tom. IX pag. 249 recte notent. Et sane recte eos notare, verosimile ex eo videtur, quod pretiosum illud monumentum ad posteros pervenerit. Integrum id, cujus duas partes dumtaxat Mabillonius in Benedictinos a se contextos Annales intulit, Sancti Opera, Coloniæ Agrippinæ anno 1611 ac deinde iterum 1640 excusa, tom. 3 complectuntur, uti etiam Suriani in concinnatam a Surio Brunonis Vitam Annotationes. Lubet illud ex hisce huc transferre.
[679] [Iis Sanctus ad gaudium de sua vocatione non læicos,] Sic habet: Fratribus suis unice dilectis in Christo F. Bruno salutem in Domino. Cognito rationabilis, & vere laudandæ disciplinæ vestræ inflexibili rigore, ex crebra ac dulci relatione beatissimi Fratris nostri Landouini: nec non audito sancto amore vestro, & incessanti studio erga ea, quæ integritatis & honestatis sunt, exultat spiritus meus in Domino. Vere enim exulto & feror in laudem & gratiarum actiones Domino, & tamen amare suspiro. Exulto quidem, ut justum est, pro incremento frugum virtutum vestrarum, me autem doleo & erubesco, inertem & socordem jacere in forde peccatorum meorum. Gaudete ergo, fratres mei charissimi, pro sorte beatitudinis vestræ, & pro larga manu gratiæ Dei in vos. Gaudete, quia evasistis fluctuantis mundi multimoda pericula & naufragia. Gaudete, quia quietam & tutam stationem portus secretioris obtinuistis, ad quem cum multi venire desiderent, multi quoque non nullo conatu contendant, non perveniunt tamen. Multi vero postquam potiti fuere, exclusi sunt, quoniam nulli eorum desuper concessum est.
[680] Ideo fratres mei certum ac probatum sit vobis, [laïcos vero ad perseverantiam in bono hortatur,] quod, quicunque optabili hoc usus est bono, si quocunque modo id amiserit, usque in finem dolebit, si quis respectus, vel cura salutis animæ suæ sibi fuerit. De vobis, dilectissimis fratribus meis laicis, dico: Magnificat anima mea Dominum, quia magnificentiam misericordiæ suæ super vos intueor secundum intimationem Prioris vestri & patris amantissimi, qui multum gloriatur pro vobis & gaudet. Gaudemus & nos, quoniam cum scientiæ litterarum expertes sitis, potens Deus digito suo inscribit in cordibus vestris, non solum amorem, sed & notitiam sanctæ legis suæ. Opere enim ostenditis, quid amatis, quidve nostis. Nam cum obedientiam veram cum omni cautela & studio observatis (quæ est executio mandatorum Dei, & clavis, ac signaculum totius spiritualis disciplinæ, quæ nunquam est sine multa humilitate & egregia patientia, quam semper comitatur castus amor Domini & vera charitas) manifestum & utilem Scripturæ divinæ. Ergo, fratres mei, permanete in eo, ad quod pervenistis, & morbidum gregem quorundam vanissimorum laïcorum ut pestem vitate, qui chartulas suas circumferunt mussitantes, quæ non intelligunt, nec amant, quibus verbis & factis contradicunt. Qui otiosi & gyrovagi, quotquot bonis & religiosis detrahunt, & se in hoc laudabiles putant, si laudandos infamaverint, quibus obedientia & omnis disciplina odio est.
[681] Fratrem vero Landwinum nobiscum detinere volui propter graves & crebras infirmitates nostras: [omnesque, ut Landuini affecta jam valetudine curam gerant, sedulo monet.] sed quia sibi nihil sanum, nihil jucundum, nihil vitale & utile esse sine vobis reputat, non acquievit protestans mihi in lachrymarum fonte pro vobis emanante, & suspiriis multis, quanti apud eum sitis & quam perfecta charitate vos diligat. Unde coactionem nullam facere volui, ne læderem eum, aut vos, quos charissimos pro merito virtutum vestrarum habeo. Quapropter Fraternitatem vestram sedulo moneo, & summisse atque unice precor, ut charitatem, quam corde gestatis, executione operis in ipsum, utpote in Priorem & patrem vestrum charissimum, ostendatis, benigne & provide subministrando, quæ sibi pro multimoda valetudine sua necessaria sunt. Quod si vobis in hoc humanitatis officio non consenserit, malens periclitari de salute & vita, quam aliquid de disciplinæ corporalis rigore omittere, quod prorsus improbandum est, forsitan erubescet, ut, qui primus in religione est, in hac parte posterior inveniatur, metuens ne occasione sui aliquis ex vobis remissior vel tepidior fiat, quod nullatenus formidandum puto. Ne hujus gratiæ expertes sitis, nostram vicem in hoc tantum vestræ charitati concedimus, ut liceat vobis reverenter eum cogere ad ea, quæ saluti suæ commodastis.
[682] [Qualis, quam ad Radulphum Viridem scripsit, sit epistola.] De me, Fratres, scitote, quoniam mihi unicum post Deum est desiderium veniendi ad vos, & videndi vos. Et quando potero, opere adimplebo, Deo adjuvante. Valete. Surianus, ubi hanc epistolam integram recitavit, ita mox in eam observat: De hac parænetica dicere liceat, quod Petrus abbas Cellensis epist. 3, lib. 3 scripsit ad Priorem & fratres Cartusiæ de Monte-Dei: “In crassitudine animæ bene pastæ, in abundantia dulcedinis Dei scripsistis, & sicut adipe & pinguedine spiritalis lætitiæ fauces meas replevistis. Sermo namque vester talis non est, qui adulterinis formis superinductis speciem pietatis repræsentet, & virtutem abneget. Hoc enim illorum est, qui in corde, & corde loquuntur, vel qui molliunt sermones suos super oleum, cum ipsi sint jacula. Non autem verbum vestrum sic insulsum, sed gratiæ plenitudine confortatum viscera replet Sanctorum &c.” Hæc Petri Venerabilis verba, quæ de epistola, a Brunone ad Cartusiæ Majoris alumnos scripta, merito pronuntiari posse Surianus affirmat, non minori jure pronuntiaris de altera epistola, supra jam sæpissime laudata, qua Vir sanctus Radulphum Viridem, Remensis ecclesiæ præpositum, ad voti, in habita olim cum eo & Fulcio Monoculo de falsis mundi delectationibus collatione emissi, exsolutionem vehementissime hortatus est. Tanto hæc animi erga antiquum amicum affectu, tanta cordis, ut ita dicam, effusione, tanta Spiritus divini unctione scripta est. Integram eam Commentarii hujus initio videre non licuit, quod, quibus nulla sui parte mutila inserta est, libri nulli, nec ipsa Opera S. Brunonis, Coloniæ Agrippinæ anno 1611 impressa, annoque 1640 ibidem recusa, ad manum essent.
[683] [Hac primo Radulphum a fide erga amicum laudat,]Verum cum hæc tandem urbis hujus Cartusiani pro sua humanitate commodare mihi dignati sint, descriptum ex hisce pretiosum illud monumentum lubet etiam huc transferre, ut & id, quod paucis dumtaxat libris insertum invenitur, quodque ne quidem in Sancti Opera, apud Judocum Badium anno 1524 Parisiis excusa, penesque nos exstantia, illatum fuisse miror, lectori in promptu sit, & ita simul fidem supra plus semel datam liberem. Sic itaque habet: Domino suo venerando Radulpho, Remensi præposito, sincerissimæ charitatis cultu observando, Bruno salutem. Veteris approbatæ amicitiæ fides eo præclarior & laude ampliori dignior in te conspicitur quo rarior apud homines reperitur. Quanquam enim longo terrarum tractu & prolixiore temporis spatio corpora ab invicem sejuncta sint, animus tamen benevolentiæ tuæ ab amico avelli non potuit. Quod quidem literis tuis suavissimis (in quibus mihi amice blanditus es) nec non beneficiis, non solum mihi, verum etiam fratri Bernardo causa nostri large impensis, aliisque indiciis nonnullis satis ostensum est. Unde grates, non quidem meritis pares, sed tamen ex puro fonte manantes, benignitati tuæ rependimus. Peregrinum quendam in aliis legationibus satis fidelem cum literis ad te dudum direximus, sed huc usque non comparet. Dignum judicavimus unum ex nostris charitati tuæ transmittere qui omnia, quæ circa nos sunt (quia minus ad hæc calamo & atramento sufficimus) copiosius viva voce prosequatur.
[684] Notificamus ergo dilectioni tuæ, dignatione tuæ, [tum eremi, quam inhabitabat, amœnitatem,] quoniam id tibi non ingratum putamus, nos corpore (utinam sic mente) valere, & quæ ad exteriora pertinent, satis esse pro voto. Verum etiam opperior, supplicans divinæ misericordiæ manum, quæ omnes inferiores sanet infirmitates meas, & satiet in bonis desiderium meum. In finibus autem Calabriæ cum fratribus religiosis, & aliquot bene eruditis (qui in excubiis persistentes divinis exspectant redirum Domini sui, ut, cum pulsaverit, confestim aperiant ei) heremum incolo, ab hominum habitatione satis undique remotam. De cujus amœnitate aerisque temperie & sospitate vel planicie ampla & grata, inter montes in longum porrecta, ubi sunt virentia prat & florida pascua, quid dignum dicam? Aut collium undique se leniter erigentium prospectum opacarumque vallium recessum cum amabili fluminium, rivorum fontiumque copia quis sufficienter explicet? Nec irrigui desunt horti, diversarumque arborum fertilitas. Verum quid his diutius immoror? Alia quippe sunt oblectamenta viri prudentis, gratiora & utiliora valde, quia divina. Veruntamen arctiori disciplina, studiisque spiritualibus animus infirmior fatigatus, sæpius his relevatur ac respirat. Arcus enim si assidue sit tensus, remissior est, & minus ad officium aptus. Quid vero solitudo heremique silentium amatoribus suis ulititalis jucunditatisque conferat, norunt hi solum, qui experti sunt. Hic namque viris strenuis tam redire in se licet, quam libet; & habitare secum, virtutumque germina instanter excolere, atque de paradisi feliciter fructibus uti. Hic oculus ille conquiritur, cujus sereno intuitu vulneratur Sponsus amore, quo mundo & puro conspicitur Deus. Hic otium celebratur negotiosum & in quieta pausatur actione.
[685] Hic pro certaminis labore repensat Deus athletis suis mercedem optatam, [vitæque solitariæ pretium edocet,] pacem videlicet, quam mundus ignorat, & gaudium in Spiritu S. Hæc est illa Rachel formosa, pulchra aspectu, a Jacob plus dilecta, licet minus filiorum ferax, quam Lia fecundior, sed lippa. Pauciores enim sunt comtemplationis, quam actionis filii. Veruntamen Joseph & Benjamin plus sunt cæteris fratribus a patre dilecti. Hæc pars illa optima, quam Maria elegit, quæ non auferetur. Hæc Sunamitis pulcherrima sola in omnibus finibus Israël reperta, quæ David foveret senem & calefaceret. Quam tu, frater charissime, utinam unice diligeres, ut ejus amplexibus fotus divino caleres amore! Cujus si charitas semel animo insederit, mox illecebrosa illa & blanda deceptrix gloria mundi tibi sorderet, sollicitasque opes (menti sane onerosas) leviter abjiceres; nec non voluptates fastidires prorsus, aæque animo corporique nocivas. Novit namque prudentia tua, quis dicat:“ Qui diligit mundum, & ea, quæ sunt in mundo” (quæ sunt voluptates carnis, concupiscentia, oculorum, atque ambitio seculi) “non est charitas Patris in eo.” Et item: “ Qui est amicus mundi hujus, inimicus Dei constituitur.” Quid ergo tam iniquum, quid sic insanæ & præcipitatæ mentis, quid tam est perniciosum quidve infelicius, quam contra eum, cujus potentiæ resistere, cujusve ultionem justitiæ effugere non vales, inimicitias exercere te velle? Numquid fortiores illo sumus? Nunquid, quia patientia pietatis suæ nomodo ad pœnitentiam provocat, injurias contemptus tandem non ulciscetur?
[686] [ac diende ad seculi fugans,] Quid enim est perversius, quid tam rationem, justitiam ipsamque naturam oppugnans, quam creaturam plus diligere quam Factorem? Quid ergo agendum censes, charissime? Quid nisi divinis cedere consiliis, cedere veritati, quæ fallere non potest? Consulit namque in commune dicens: “ Venite ad me omnes, qui laboratis & onerati estis, & ego reficiam vos.” Nonne pessimus & inutilis est labor, concupiscentia distendi, sollicitudinibus & anxietatibus timore & dolore, pro concupitis incessanter affligi? Quod vero onus est gravius, quam quod mentem a sublimi dignitatis suæ arce in infima deprimit, quod est injustitia omnis? Fuge ergo, frater mi, fuge has molestias & miserias omnes, & transfer te a tempestate hujus mundi in tutam & quietam portus stationem. Novit etiam prudentia tua, quid nobis Sapientia dicat. “ Nisi quis renuntiaverit omnibus, quæ possidet, non potest meus esse discipulus.” Quod quam pulchrum, quam sit utile, quamque jucundum in schola ejus sub disciplina Spiritus S. manere, divinam adipisci philosophiam, quæ sola dat beatitudinem veram, quis non videat? Quapropter operæ pretium est, diligenti examinatione prudentiam tuam ista perpendere; quod si amor Dei te non invitat, tantorum prœmiorum utilitas te non provocat, saltem necessitas & timor pœnarum ad hoc compellere debet.
[687] [in memoriam ei contractam ex emisso monachici habitus voto] Scis namque, qua sponsione obligatus es, & quam omnipotens est ac terribilis sit, cui temetipsum munus gratum & omnino acceptabile devovisti; cui nec mentiri licet, nec expedit. Nec enim patitur inulte se irrideri. Reminiscitur quippe dilectio tua, quod, cum ego & tu & Fulcius Monoculus quadam die simul fuissemus in hortulo adjacenti domui Adæ, ubi tunc hospitabat *, de falsis oblectationibus & perituris mundi hujus divitiis, nec non de perennis gloriæ gaudiis aliquamdiu, ut opinor, tractaremus; unde divino amore ferventes promisimus ac vovimus Spiritui S., in proximo fugitiva seculi relinquere, & æterna captare, nec non monachicum habitum recipere. Quod & in vicino peractum esset, nisi tunc Fulcius Romam abiisset, ad cujus reditum peragenda distulimus. Quo moram faciente aliisque intervenientibus causis, divinus amor elanguit, refriguit animus, fervorque evanuit. Quid ergo superest, charissime, nisi a tanti debiti nexibus te citius expedire, ne pro tam grandi tamque diuturno mendacii crimine iram incurras Potentissimi, & propter hoc cruciatus immanes? Quis namque inultum relinqueret, se a quolibet sibi subdito defraudari munere promisso, maxime si id magnæ foret sibi æstimationis & pretii? Quapropter crede, non mihi, sed prophetæ, imo Spiritui S. dicenti: “ Vovete & reddite Domino Deo vestro omnes, qui in circuitu ejus affertis munera. Terribili & ei, qui aufert spiritum principum, terribili apud reges terræ.” Cur hæc omnia inculcat Spiritus Dei, nisi ut te voventem perurgeat reddere, quod vovisti.
[688] Quid vero reddere gravaris, quod nullam bonorum tuorum facit jacturam vel imminutionem, [obligationem revocando, vehementissime] quodque tua potius, quam illius, cui persolveris, accumulat lucra? Quocirca non te detincant divitiæ fallaces, quia inopiam expellere nequeunt: nec dignitas præposituræ, quæ non sine magno administrare possunt periculo animæ. Aliena namque, quorum minister sis & non possessor, in proprios usus convertere (ut pace tua dicam) tam est odiosum, quam iniquum. Quod si splendoris & gloriæ appetens multam volueris retinere familiam, nonne cum tua, quæ ex justo habes, non suppetunt, necesse est, ut quoquo pacto eripias aliis, quod aliis largiaris? Quod non est, esse beneficum aut liberalem: nihil enim est liberale, quod non idem justum. Verum & hoc dilectioni tuæ persuasum cupio, ne pro domini archiepiscopi necessitudine, qui plurimum consiliis tuis credit & nititur, quæ non omnia justa vel utilia facile dantur, a tam sublimi declines sponsione; divina revocetis * charitate, quæ quanto est justior, tanto & utilior. Quid autem tam justum tamque utile, quidve naturæ humanæ sic insitum & congruum, quam diligere bonum? Et quid aliud tam bonum, quam Deus? Immo quid aliud bonum, nisi solus Deus? Unde anima sancta, hujus boni incomparabilem decorem, splendorem, pulchritudinem ex parte sentiens, amoris flamma succensa, dicit: “ Sitivit anima mea ad Deum fontem vivum, quando veniam & apparebo ante faciem Dei.”
[689] Utinam non asperneris amicum monentem; utinam non surda aure audias verba Spiritus Dei, [hortatur] utinam desiderio longæque exspectationi meæ satisfacias, dilectissime, ne diutius crucietur pro te anima mea curis sollicitudinibusque atque timore. Nam si venerit (Quod Deus avertat) te prius, quam debiti votum solveris, ab hac recedere vita, me continua tristitia sine aliqua spei consolatione tabescentem relinques. Quapropter & te exoratum & imprecatum cupio, ut vel causa orationis ad sanctum Nicolaum, inde ad nos usque venire digneris, quatenus videas eum, qui te unice diligit, & statum rerum nostrarum ac religionis ordinem, nec non quæ ad communem utilitatem spectant, mutua viva voce tractare possimus. Et confido in Domino, quod non pœnitebit tanti itineris subiisse laborem. Epistolaris brevitatis excessi modum, quia dum corpore te habere non possum, saltem diutius sermocinando tecum morabor; fraternitarem tuam diu incolumem memorem consilii nostri nec voti immemorem vigere sedulus exopto. Vitam S. Remigii nobis transmittas, oro, quia nusquam in partibus nostris reperitur. Vale. Hanc a Sancto epistolam, cum in Turritana Calabriæ eremo versaretur, scriptam fuisse, ipsamet ejus verba num. 684 posita manifestant; ut autem, cur sub hujus finem ad S. Nicolaum Bruno Radulphum invitet, habeatur perspectum, sciendum est, sancti illius præsulis Myrensis corpus Myra Barium, Apuliæ civitatem, anno 1087, ut Lupus Protospata in Chronico aliique docent, fuisse translatum; quod cum plurimis ab eo tempore miraculis ibidem inclaruisset, peregrinationibus frequentissimis, ad id Barium e remotissimis etiam regionibus susceptis, honorabatur.
[690] Porro, antequam jam recitatam epistolam ad Radulphum Viridem Sanctus scriberet, litteris jam ab eo fuerat conventus, aliasque ad antiquum illum, [Per quem Epistolam illam ad Radulphum miserit.] cui tamen an redditæ fuissent, est dubium, amicum suum miserat. Fas est hæc omnia colligere ex ipsa, quam jam dedi, Sancti nostri ad Radulphum epistola. Hæc enim initio sic habet: Quanquam longo terrarum tractu & prolixiore temporis spatio corpora ab invicem sejuncta sint, animus tamen benevolentiæ tuæ ab amico avelli non potuit. Quod quidem literis tuis suavissimis (in quibus mihi amice blanditus es) nec non beneficiis, non solum mihi, verum etiam fratri Bernardo causa nostri large impensis aliisque indiciis nonnullis satis ostensum est. Unde grates, non quidem metitis pares, sed tamen ex puro fonte manantes, benignitati tuæ rependimus. Peregrinum quemdam in aliis legationibus satis fidelem cum literis ad te dudum direximus, sed huc usque non comparet. Dignum judicavimus unum ex nostris charitati tuæ transmittere, qui omnia, quæ circa nos sunt, quia minus ad hæc calamo & atramento sufficimus, copiosius viva voce prosequatur. Notificamus ergo dilectioni tuæ &c. Tale est epistolæ, a Sancto ad Radulphum Viridem scriptæ, initium; e verbis autem jam datis, quibus constat, fuisse illam ad hunc antiquum Brunonis amicum per aliquem e Turritanæ eremi alumnis missam, manifestum est. Verum quis fuerit, cui id onus Sanctus injunxerit, pro certo nequeo edicere, uti nec quis exstiterit ille frater Bernardus, cui Sancti nostri causa benefecisse Radulphus Viridis memoratur proxime huc translatis epistolæ ad hunc verbis. Antiquus quidem, quem supra adhuc laudavi, Catalogus monachorum, qui post Sancti obitum Lanvino, tamquam Priori, obedientiam in Turritana eremo promisere, fratum quemdam, nomine Bernardum, exhibet.
[691] [& cur eam hic commemorare visum sit.] Verum hunc cum fratre Bernardo, qui Brunonis causa a Radulpho amantissime fuit exceptus, asseverare eumdem idcirco non ausim, quod Bernardus in dicto Catalogo memoratus, si res ita haberet, e Turritana eremo ad Radulphum a Sancto missus fuisse deberet, idque factum non fuisse appareat, cum Bruno, si id fecisset, epistolam per eum ad Radulphum verosimiliter misisset, & tamen, antequam ad hunc epistolam huc jam transcriptam daret, unam dumtaxat ad eum adhuc aliam, quam per peregrinum misit, scripsisse e datis epistolæ ad Radulphum verbis videatur. Porro, uti quis Bernardus ille, a Radulpho Brunonis causa benignissime exceptus, exstiterit, in obscuro est, ita etiam annus, quo epistola, quam per unum e suis ad Radulphum Sanctus misit, scripta sit, omnino me latet. Verum etsi id ita sit, eam tamen idcirco commemorare hic libuit, quod epistola, quam ad primos suos in Cartusia discipulos Sanctus scripsit, recensenda foret, rectusque ordo, ut tam de una, quam de altera uno eodemque loco tractetur, exigere videatur. Atque hinc etiam est, cur jam supra eo ipso loco, quo de binis jam memoratis Sancti epistolis agi conveniebat, de reliquis etiam omnibus, quæ vel Sancti vere sunt, vel ei saltem attribuuntur, lucubrationibus serie continua agere constituerim, reque etiam vera §§ binis sequentibus sim acturus.
[Annotata]
* Cusentinus
* al. melius hospitabar
* al. revoceris
§ XLII. Sanctus Commentarios in Psalmos & in S. Pauli Apostoli Epistolas, qui nomine ejus circumferuntur, re etiam vera adornavit; quandonam id & qua methodo fecerit, & quænam præterea lucubrationes certo ei debeant attribui.
[Sancti nostri nomine multa, quæ hic recensentur, edita sunt Opera.] Commentarios duos, alterum in Psalmos, alterum in omnes S. Pauli Apostoli Epistolas, una cum nonnullis Opusculis seu Tractatibus Sermonumque collectione sat ampla Judocus Ascensius e Ms., quod a Guilielmo Bibaucio, Cartusiæ Majoris Priore, acceperat, S. Brunonis, Cartusianorum institutoris, nomine Parisiis anno 1524 typorum beneficio vulgavit, eademque deinde Opera omnia, additis etiam nonnullis aliis, volumineque unico, quo ab Ascensio edita fuerant, in tres tomos diversos, quorum prior Commentarium in Psalmos, secundus Commentarium in S. Pauli Epistolas, ac tertius denique Opuscula Sermonesque complectitur, discreto, Coloniæ Agrippinæ anno 1611 iterumque anno 1640 Brunonis pariter Cartusiani nomine fuere recusa. Verum alia ex iis sunt, quæ Sanctum nostrum certo habent auctorem; alia contra, quæ an illius sint, disceptatur. Ac de prioribus quidem præsenti §, quo, quæ Opera præter duas § præcedenti recitatas Epistolas sancto Cartusianorum Parenti debeant attribui, lectorem edocere statui, agere jam nunc aggredior, tractatu de posterioribus in § sequentem rejecto. A Commentario in Psalmos duco initium.
[693] Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 9, [Ex his Commentarius in Psalmos vere illum,] pag. 243, a nonnullis non aliam ob causam, quam quod S. Brunonem Signiensem cum S. Brunone Cartusianorum fundatore confuderint, ex Operum, abs hoc concinnatorum, Catalogo Commentarium quempiam in Psalmos erasum fuisse, præfati, ita fere quantum ad substantiam subjungunt: Quo difficultas isthæc melius elucidetur, nosse refert, unius nondum integri seculi spatio, ab anno scilicet 1040 usque ad annum 1123 tres floruisse Brunones, qui celebris omnes nominis fuerunt, Psalmis explanandis commentandisve omnes operam dederunt, S. Bruno scilicet, Herbipolensis episcopus, anno 1045 vita functus, S. Bruno, de quo hic nobis sermo, & S. Bruno, episcopus Signiensis, anno 1123 e vivis sublatus. Prioris in Psalterium Opus una cum aliis ejus lucubrationibus jam inde ab anno 1494 typis fuit excusum, & ab his deinde sejunctum Herbipoli anno 1531 ac deinde iterum Lipsiæ anno 1533; quæ posterior editio ad proxime antecedentem, a Joanne Cochlæo factam, fuit exacta. Tandem in Bibliothecam Patrum fuit illata, exstatque in Lugdunensi hujus editione tom. 18. Episcopi Signiensis Commentarius luce publica donatus est a Marchesio, Operumque ejus tomi primi, in quo inter Commentarium in Deuteronomium, interque Commentarium in Cantica Canticorum ponitur, partem constituit.
[694] [qui Opus hujusmodi composuisse, argumentis] Hæc fere, utjam dixi, quantum ad substantiam illi; atque ita quænam, tum S. Brunoni Herbipolitano, tum S. Brunoni Signiensi, qui ambo Psalmos commentati sunt, expositio in hosce attribuenda sit, lectorem potissimum edocent; antequam autem, quænam S. Brunoni, Cartusianorum institutori, quem psalmos pariter explanasse, admittunt, adscribenda sit, exponant, argumenta primum, quibus, re etiam vera commentatum esse Psalmos Sanctum nostrum, probare nituntur, in medium adducunt. Eadem fere, quo id ipsum probem, adhibere hic lubet, cum alia, quæ validiora sint, invenire haud potuerim. Paucis e versiculis, quibus inter funebres Sancti Titulos recudendos tit. 107 Miciacensis prope Aurelianum abbatiæ monachi Sanctum celebrant, primum locum obtinet sequens hic: Doctus Psalmista, clarissimus atque sophista. Regulares Noliensis S. Vincentii in Inferiori Pictavensi provincia monasterii canonici in Titulo funebri 173, quo Sancto parentarunt, ita habent: Bruno namque veram scientiam & prudentiam liberalium artium, nec non ceteras cardinales virtutes habuit, & servavit, quas in bono fine consummavit. Dudum siquidem ecclesiæ fedis Remensium summus didascalus, utpote in Psalterio & ceteris scientiis luculentissimus, & columna totius metropolis diu exstitit. Cum ergo altero e binis hisce titulis funebribus Sancti nostri in Psalmis doctrina, altero, ut apparet, in his explanandis commentadisve claritas celebretur, ad expositionem commentariumve, quem in hosce ille concinnarit, alludi videtur; hinc autem, fuisse vere a Brunone Psalmos commentario explanatos, concludendum cum supra laudatis Historiæ litterariæ Franciæ Scriptoribus apparet.
[695] [nonnullis] Attamen, cum fieri queat, ut præfatis binis Titulis funebribus, non ad Psalmorum, quem Sanctus in litteras miserit, Commentarium, sed ad eorumdem, quam cum Remis alibive altioris ordinis litteras doceret, viva voce fecerit, explanationem alludi, non nemo forte contendat, Commentarium a Brunone in Psalmos fuisse reipsa compositum, aliis adhuc argumentis cum laudatis Historiæ litterariæ Franciæ Scriptoribus lubet firmare. Seculo eodem, quo Sanctus obiit, fuisse ab hoc in Psalmos Commentarium contextum, tam firmiter habebatur persuasum, ut librarius, si in simile forsan, quod auctoris nomen non præferret, scriptum incidisset, acceptum ex hoc ecgraphum tam in capite & ad calcem epistolæ dedicatoriæ, quam in ipso Operis titulo S. Brunonis, Cartusianorum institutoris, nomine insigniret. Ecgraphum hujusmodi Mabillonii tempore in Silviniacensi Ordinis Cluniacensis monasterio, duarum horarum spatio a Molinis in Burgundia sito, asservabatur; in eo enim, uti ipsemet hic scriptor, qui illud ibidem invenit, Operum posthumorum tom. 2, pag. 29 testatur, legebatur, Incipit Epistola Brunonis Cartusiensis præpositi ad Hugonem Astensem episcopum. Domino suo Hugoni &c… Explicit Epistola Brunonis Cartusiensis præpositi &c. Incipit expositio Psalterii, excepta a Brunone, Cartusiense præposito, ex tractatibus sanctorum Patrum; ac Mabillonius quidem, ecgraphum illud compositi a S. Brunone, episcopo Signino, in Psalmos Commentarii exemplar, cujus initium ab exemplaribus excusis differret, esse existimavit lib. 70 Annalium Benedictinorum num. 29; verum, aiunt Historiæ lit. Franciæ scriptores loco citato, neque Operis, quod ab hoc antistite compositum, neque illius, quod a sancto Cartusiensis Ordinis Fundatore fuit contextum, exemplar est, Prima, quaæ in Operis contextu leguntur, verba ostendunt, concinnatum esse ab Odone, Astensi monacho, Commentarium, quem Marchesius ad Operum Brunonis Signini, cui inscriptus est, calcem publici juris fecit. Librarius itaque, de quo jam mox sumus locuti, non solum in auctoris, cui scriptum illud attribuendum, verum etiam in Mecœnatis, cui dedicatum fuit, nomine erravit, nisi forte, quod subinde etiam alias factum reperitur, duobus diversis, Hugoni nempe, Astensi episcopo, uti in Ms. exemplari legitur, & Brunoni Signino, uti exemplar excusum præfert, fuerit inscriptum.
[696] Ita quantum ad substantiam Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores laudati. [hic ostenditur,] Jam vero, cum librarii antiqui, si quem forte auctoris nomine destitutum in Psalmos Commentarium invenere, nomen ei S. Brunonis, Cartusianorum institutoris, adscripserint, in ea sane illos, qua Opus hujusmodi a Sancto illo fuisse concinnatum, existimarunt, opinione fuisse, dubitandum non est; quod proinde re etiam vera fuisse a Sancto factum, argumento est perquam valido. Ad id porro accedit, a scriptoribus fere omnibus, qui celebriores in re litteraria auctores scriptosque ab hisce libros recensent, Commentarium in Psalmos, qui a S. Brunone, Ordinis Cartusiensis fundatore, adornatus sit, commemorari. At vero, inquiet fortassis non nemo, sola plurium Brunonum homonymia factum esse potest, ut Commentarius in Psalmos, quem ex iis unus, a S. Brunone Cartusiano diversus, contexuerat, huic tamen per errorem a librariis fuerit adscriptus. Fateor, fieri id ita omnino potuit; verum ita etiam reipsa factum esse, parum mihi verosimile apparet. Quod si enim, ut Sancto nostro quispiam in Psalmos Commentarius attribueretur, sola plurium Brunonum, a quorum aliquo Opus hujusmodi fuerit compositum, homonymia sit factum, quidni etiam hac accidit, ut Commentarii, tum qui a S. Brunone, Herbipolitano episcopo, in omnia Veteris & Novi Testamenti Cantica, tum qui a S. Brunone Signino in Moysis Libros, in Job, in Cantica Canticorum & Apocalypsim sunt contexti, Brunoni nostro fuerint adscripti? Sane, cum a nullis prorsus scriptoribus sive antiquioribus sive recentioribus id factum inveniatur, & tamen, ut jam dictum, ab hisce fere omnibus quispiam in Psalmos Commentarius Brunoni Cartusiano attribuatur, multum enimvero vel hinc confirmatur opinio, quæ vere ab hoc Commentarium in Psalmos fuisse elaboratum adstruit, eaque adeo, utpote tum idcirco, tum alias ob causas jam adductas, longe verosimillima aut etiam prorsus indubitata, est standum.
[697] Cum porro res ita habeat, dubitandum etiam non apparet, [habet auctorem.] quin Commentarius, a S. Brunone Cartusiano in Psalmos conscriptus, is ipse sit, qui primum anno 1524 Parisiis apud Judocum Ascensium, ac deinde anno 1611, iterumque anno 1640 typis Coloniensibus prodiit. Hic enim Commentarius a Commentario, qui Brunoni Herbipolitano episcopo tribuitur, multum differt, nec contra ac a nonnullis, qui propterea Sancto nostro contexti in Psalmos Commentarii honorem perperam ademerant, putatum ex errore aliquando fuit, cum Commentario, qui Brunonis, episcopi Signini, nomen præfert, est idem; quod iterum, fuisse a Sancto nostro in Psalmos Commentarium elaboratum, argumento est; ut omnia, quo hic illi adscribatur, concurrant, quemadmodum Historiæ litterariæ Franciæ scriptores, quorum fere omnia, hactenus hic adducta, sunt, tom. 9, pag. 245 recte observant, mox etiam ibidem, quid de hoc S. Brunonis, Cartusianorum institutoris, Opere censeant, sequentem fere exponentes in modum: Quicumque id attentione vel mediocri evolverit, difficile admodum esse, fatebitur, invenire generis hujus scriptum, quod simul sit magis solidum & clarum, magis concisum & ab obscuritatis vitio alienum. Si notum magis fuisset, magis etiam fuisset usitatum, neque adeo, quam huc usque fuit, neglectum: rectæ Psalmorum intelligentiæ inspirandæ judicatum fuisset aptissimum. Auctorem præfere scientiarum omnium gnarum, Deique spiritu repletum, qualem S. Brunonem post eos, qui melius illum novere, exhibuimus. Ita fere quantum ad substantiam illi; quam autem hæc, quæ de dicto Sancti Opere generatim hic affirmant, veritati consonent, ostendunt, quæ deinde, nonnullis interpositis, quantum ad methodum in eo servatam magis particularia adjungunt.
[698] [Honorificum de illa lucubratione judicium.] Atque ea quidem eo propemodum recidunt: Postquam Sanctus, quid per Psalterium intelligatur, sensusque diversos, litteralem scilicet, moralem & mysticum, in Psalmis distinguendos, brevi Præfatione exposuit, ad textus expositionem progreditur. Methodum hanc ita servat, ut, cum sensum litteralem assignat, semper eum ad sensum spiritualem seu mysticum, & Spiritu Sancto in Psalmis præcipue intentum, referat. Ita Bruno Jesum Christum ejusque membra, seu hunc ejusque Ecclesiam ubique fere monstrat. Et vero sola hæc via est, quæ ad perfectam Psalmorum intelligentiam deducat. Sanctus noster antiquos Patres, qui ante illum hosce explanarant, evolverat, eosque interdum, ac nominatim S. Ambrosium & S. Augustinum, etiam citat, verbis tamen illorum non transcriptis; ut, quæ ex iisdem accepit, ea sibi quodammodo propria reddiderit, integrumque Opus ex ipsa ejus penu sit depromptum. Dum singulorum Psalmorum, quod, multa rebus obscuris luce affusa, facit, titulos exponit, linguam Hebraicam calluisse sese, manifestissime prodit. Idem liquet e varis in Operis contextu occurrentibus locis, uti etiam eum ad primigenium seu Hebraïcum textum, ut, quem Vulgata offert, melius exponat, recurrere. In toto Commentarii decursu mirationem de se concitat, ac potissimum, dum Jesu Christi mysteria, ac quempiam Psalmorum locum per alium Sacræ Scripturæ textum exponit. Stylo utitur conciso, simplici, nervoso, claro, nitido tamque probe Latino, quam cujuscumque alterius, qui eodem, quo Sanctus, seculo floruit, scriptoris stylus esse potuerit. Eximii hujus Commentarii editiones alias, quam quas Opera, S. Brunonis nomine tum Parisiis anno 1524, tum Coloniæ Agrippinæ anno 1611 ac deinde iterum anno 1640 typis excusa, in capite præferunt, non novimus, ut jam supra dictum. Optandum interim foret, ut Opus omnium fidelium, ac maxime eorum, qui publico precum divinarum ministerio consecrati sunt, manibus tereretur.
[699] Tale est, quod de præclaro Sancti nostri in Psalmos Commentario Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores ferunt, judicium; quod mihi sane apparet æquissimum, si tamen exceperis, quod de Opere illo integro e propria Sancti penu deprompto & tamen partim e sanctis Patribus accepto involvit. [Tempus, quo hæc concinnata sit, est incertum, nec id, quo Commentarius alius,] Restat modo, ut quo id tempore Bruno elucubrarit, determinem. Cum Sancto nostro, ut sacræ Scripturæ studio vacaret, tum maxime, dum in Cartusia Majori ac deinde in Turritana Calabriæ eremo versaretur, otium fuisse videatur, fuisse tunc abs illo, de quo hic nobis sermo, Commentarium concinnatum verosimile potest videri. Attamen, cum nihil omnino obstet, quo minus id etiam, dum Remis adhuc scholarum præfecturam gereret, altiorisque ordinis scientias, doceret, fecisse queat, nec quidquam, quod anachoretarum potius, quibus in solitudine præerat, quam aliorum quorumcumque fidelium instructionem spectet, in illa Sancti nostri lucubratione occurrat, hancne ille, cum seculo nuntium jam remisisset, an ante adornarit, dubium admodum ac incertum apparet. Nec quo tempore lucubratio altera, seu in omnes S. Pauli Apostoli Epistolas Commentarius, qui inter Opera Sancti nomine excusa non infimum locum tenet, integrumque Coloniensis horum editionis tomum secundum implet, concinnatus sit, certius definiri potest, uti patescet ex iis, quæ dicam, cum Brunoni Cartusiano Opus illud vere attribuendum ostendero.
[700] Plurium Brunonum homonymia, quæ, ut Sancto nostro in Psalmos, [qui Sancto pariter vere attribuendus ostenditur,] quem tamen adornarat, Commentarius abjudicaretur, aliquando ex supra dictis fecit, locum hic habere nulla prorsus ratione potest. Etenim scriptor auctore nullus est Brunoni homonymus, qui eodem, quo hic seculo, aut saltem ætate floruerit, Commentariumque in S. Pauli Apostoli Epistolas concinnarit. Quare, si, S. Brunonem, Cartusianorum Institutorem, hasce esse commentatum, argumento sat solido, alicunde quæsito, possit probari, omnia penitus Operis exemplaria, quæ Sancti nomine insigniuntur, opinioni eorum, qui huic illud adscribunt, suffragantur; re autem vera sat solidum, quod, S. Pauli Apostoli Epistolas commentatum esse Sanctum nostrum, ostendit, argumentum ex ejus in Psalmos Commentario, cum contextus hic ab illo ex dictis certo sit, deducitur. Idem enim stylus, eademque methodus, quam in Psalmis commentandis secutus est Sanctus, in Commentario etiam, quo S. Pauli epistolas exposuit, invenitur. Voces id est, quas in explanandis Psalmis, quo præcedentem auctoris locutionem locutione altera seu phrasi clariorem meliusve explicatam reddat, non raro adhibet, frequenter etiam in S. Pauli Apostoli Epistolarum Commentario recurrunt. Adhæc, quod quin postremum hoc Opus S. Brunonis vere sit, dubitandi omnem locum adimit, clausula est, in antiquo Commentarii hujus exemplari a Mabillonio reperta hisque verbis concepta: Explicit Glosarius Brunonis heremitæ super Epistolas B. Pauli Apostoli.
[701] Atque ita, Sancto, qui nomine ejus editus est, [scriptus sit, minus incertum apparet.] scriptum in omnes S. Pauli Apostoli Epistolas Commentarium merito attribui, modo habemus; de tempore adeo, quo hunc a Brunone concinnari contigerit, nunc dicamus. Sunt quidem, qui, Sanctum cum in solitudine seu Cartusiana seu Turritana jam versaretur, Opus illud contexuisse, verosimilius autumant: & sane, cum tunc omni alia cura liber conscribendis libris vacare facile potuerit, esse videtur, cur id eum tunc fecisse non immerito æstimes; attamen cum Bruno, dum Remis adhuc, seculo nondum relicto, versaretur, studiis animum assidue excoluerit, facileque interea Opus illud concinnare potuerit, non est etiam, cur id tum certo non fecisse, sit credendus. Quapropter idne tunc, an, cum in solitudinem jam secessisset, præstiterit, ambigendum quam maxime videtur; cum autem, quo dubium id esse desinat, non tantum non in ipse illo Opere, sed nec alibi quidquam occurrat, tempus, quo Commentarium proxime memoratum Sanctus scripserit, non minus sane, quam quæ Commentarium in Psalmos adornarit, apparet incertum, idque adeo in medio relinquens, quæ de methodo, quam in Opere illo adornando secutus est Sanctus noster, dicenda sunt, expedio. Integrum primo capitis cujusque textum transcribit, singulasque deinde ex ordine sententias clare ac succincte exponit, unice studens, ut omnia, quæ in hisce continentur, seu ethicæ seu fidei ac dogmatis capita lectori manifesta efficiat. Sententiarum verba ad Grammaticæ leges nonnumquam explanat; nonnumquam etiam, quæ verbis aliis Græce & Hebraice, quod utramque hanc linguam eum calluisse, argumento est, significatio competat, exponit. Hæc fere etiam quantum ad substantiam omnia de methodo, quam in suo in S. Pauli Epistolas Commentario Sanctus noster tenuit, Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores laudati tom. 9, pag. 247 suppeditant, addentes etiam nonnulla de Sancti quantum ad Dei gratiam & liberum hominis sub hac arbitrium doctrina.
[702] [Opera alæ, Sancto adscribendo.] Verum cum hæc ad methodum a Sancto in suo, de quo hic nobis sermo, Opere servatam non spectent, longiusque, quam par sit, ab instituto nostro, quod dumtaxat, quæ Sancto attribuantur, Opera, & quo, quæ illius vere sunt, tempore, modoque scripta sint, examinari exigit, nos abducerent, missis iis, de Parænetico ad cælestia capessenda Epigrammate præclaraque fidei confessione, quæ e scriptis, Sancto nostro indubie attribuendis, commemoranda adhuc hic restant, quæpiam proferre in medium nunc lubet. Ac primo quidem Paræneticum illud Epigramma seu, ut ab aliis vocatur, Elegiam de mundi contemptu Brunonis certo esse, vel ex eo liquet, quod auctori alteri neque a recentioribus, neque a vetustioribus scriptoribus attribuatur; quanti autem pretii id sit, cuique tum ex Opusculi, quod integrum num. 56 jam recitavi, inspectione, tum e sæpius repetitis ejusdem in Opera varia, quæ omnia hic recensere operæ pretium non est, illationibus dijudicandum relinquo. Quod modo ad præclaram, quæ Sancti etiam certo est, fidei confessionem spectat, hanc Vir sanctus cum morti sese vicinum sentiret, emisit, eique nominatim, quæ ad SS. Trinitatis ac divini Verbi Incarnationem spectant, inseruit, in fine etiam, verosimillime, ut pro more (adi num. 69) tunc usitato, quantopere Berengarii hæresim detestaretur, ostenderet, adjungens, Credo etiam Sacramenta, quæ sancta credit & veneratur Ecclesia, & nominatim panem & vinum, quæ consecrantur in altari, post consecrationem verum corpus esse Domini nostri Jesu Christi, veram carnem & verum Sanguinem, quæ & nos accipimus in remissionem peccatorum nostrorum & in spe salutis æternæ. Scripti hujus fragmenta dumtaxat aliqua in conscriptas a se sancti Vitas intulerant ejus biographi; verum id integrum Surianus in suis ad contextam a Surio Sancti Vitam Annotationibus pag. 253 & seq. ac deinde etiam Mabillonius, quarto Analectorum tomo pag. 400 & seq. publici juris fecit. Integrum id nos pariter, cum de tempore, quo Sanctus obiit, tractabimus, Commentario huic inseremus; de Operibus, quæ Sancto attribuuntur, nec tamen ejus certo sunt, modo agendum.
§ XLIII. An Opera, a jam memoratis diversa, quæ Sancti nomine edita sunt, vere eum habeant auctorem.
[Opusculorum, quæ an Sancti sint, controvertitur, tituli,] Lucubrationes, quæ Sancti nomine editæ sunt, & tamen an eum vere habeant auctorem, disceptatur, in Opuscula seu Tractatus particulares, & in Sermones seu Homilias dividuntur. Ut, quæ in decursu dicenda sunt, studioso lectori clarius queant proponi, singularum illarum lucubrationum qualemcumque notitiam, antequam, an Sanctum nostrum vere habeant auctorem, inquiram, præmitto, translatis huc titulis saltem, quibus quæque tom. 3 Operum, nomine Brunonis Coloniæ Agrippinæ anno 1611 iterumque anno 1640 editorum, afficiuntur. Ac primo quidem tituli, quibus Opuscula horumque capita insigniuntur, sequentes hi sunt: Liber de Laudibus Ecclesiæ capita octo, nempe I de Paradiso, II De arca Noë, III De tabernaculo fœderis, IV De templo Salomonis, V De muliere, per quam significatur Ecclesia, VI De civitate sancta Hierusalem, VII De basilicis, quæ ab episcopis ordinantur, VIII De Euangelicis lectionibus. Liber de ornamentis Ecclesiæ, continens capita duodecim, I De fide, II De spe, III De charitate, IV De quatuor virtutibus cardinalibus, V De humilitate, VI De misericordia, VII De pace, VIII De patientia, IX De castitate, X De obedientia, XI De abstinentia, XII In quibus virtutibus Ecclesia ornatur. Liber De novis continens capita decem, nempe I De novo mundo, II De cælis novis, III De nubibus novis, IV De montibus novis, V De arboribus novis, VI De animalibus novis, VII De potestatibus novis, VIII De novo mari, ac novis piscatoribus, IX De avibus novis, X De fluminibus novis.
[704] Atque hi quidem Opusculorum, ad quorum etiam primi caput ultimum sermo De ecclesiæ dedicatione adjicitur, [uti etiam Sermonum, qui an Sancti sint, pariter controvertitur, recensentur.] tituli sunt; Sermonum vero seu Homiliarum, quas liber, qui De festivitatibus festivitatum inscribitur, comprehendit, sequentes: De SS. Trinitate sermones tres. De Nativitate Domini sermo unus. In octava Epiphaniæ sermo unus. In Ramis Palmarum sermones duo. In Cœna Domini sermo unus. In die Parasceves sermones duo. In die sancto Paschæ sermo unus. In Ascensione Dominica sermones duo. In die sancto Pentecostes sermones duo. Sermones quinque de beata Virgine, I De laude B. Mariæ Civitatis Dei, II De Nativitate ejusdem, III In Purificatione, IV In Annunciatione, V In Assumptione. Sermones quinque, I De Martyribus, II De Christo vite, & ejus vinea, III De Martyribus, IV De bonis & malis fratribus cohabitantibus, aut martyribus simul occisis, V De laudando Deo instrumentis musicis, per quæ martyrum cruciatus & confessorum afflictiones & confessiones designantur. Sermonibus hisce seu Homiliis, quas, quæ jam supra memoravi, Sancti nomine edita Opera complectuntur, Sermones de SS. Confessoribus undecim, aliique tres subduntur. Ac horum quidem posteriorum primus inscribitur De Virginibus, II De sancto Michaële archangelo, III De contemptu divitiarum; aliorum vere undecim, qui hosce præcedunt, primus est De sale & luce ex verbis Domini, & civitate in monte posita, de Apostolis & ceteris doctoribus ac confessoribus, II De lucerna posita super candelabrum, applicata Salomoni, Christo & beato Benedicto, in cujus festo habitus est, & applicabilis cuilibet confessori, III De diversis oculis & de episcopis, IV De puteis Abrahæ, id est, Sacræ Scripturæ, quos aperiunt Apostoli & Catholici doctores, V De Lumbis præcinctis & lucernis ardentibus Confessorum, VI De talentis unicuique, sed præcipue episcopis & aliis prælatis, ad lucrum faciendum in illis a Domino creditis, VII De Confessoribus, quibus vigilandum est, VIII De continentia & mundo corde, deque Pontificum officio per Rationale significato, IX De quovis Sancto, qui, relictis omnibus, Deum secutus est, etiam de Virgine, X De Apostolis, Euangelistis & Doctoribus sanctis, XI De doctoribus & prædicatoribus sanctis.
[705] [Lucubrationes illas omnes Brunoni Signino asseruit Marchesius.] Atque hæc sunt Opuscula omnia seu tractatus, itemque homiliæ seu sermones, qui Operum Sancti nostri nomine, curante Theodoro Petreio, Coloniæ Agrippinæ anno 1611, iterumque post hujus obitum anno 1640 typis excusorum, tomum tertium constituunt. Verum Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 9 pag. 242, Opusculis omnibus seu tractatibus ac sermonibus, qui Brunoni Cartusiano tum in hac Operum ejus editione, tum in altera, supra memorata atque a Judoco Badio, seu, uti a patria etiam vocatur, Ascensio anno 1524 adornata, attribuuntur, generatim recensitis, subjungunt: Verum e grandi illo scriptorum, in duabus illis editionibus S. Brunonis nomine excusorum, numero expungi debent hinc Opuscula omnia seu tractatus particulares, hinc sermones omnes seu homiliæ. Nec hi, nec illi, utut nomine ejus condecorati, ad eum pertinent, tantumque per errorem, ex ipso illo nomine natum, contigit, ut adscripti ei fuerint. Totidem sunt fœtus calami S. Brunonis Signini episcopi, anno MCXXIII vita functi, ac proin Cartusianorum Institutori æqualis. Dubitari hac de re non potest, dum huic illos a Petro Diacono Cassinensique bibliothecario, qui ante idem (duodecimum) seculum medium scripsit, in Operum suorum duobus, Opusculo nempe de viris illustribus Cassinensibus, & Chronico monasterii Cassinensis, ubi eos singulatim enumerat, attribui videmus. Et vero Mauro Marchesio, Cassinensi decano, curæ fuit asserere eos ac reddere vero suo auctori, sub cujus nomine Venetiis imprimi eos fecit, duobus tomis discretos, qui non nisi unum molis justæ volumen constituunt. Editio est anni MDCLI, & exacta ad plura antiqua Mss., quæ complectuntur alia ejusdem antistitis Opera, quæ inter nonnulla sunt, quæ Petri diaconi diligentiam fugerant.
[706] [Aliquæ ex illis perperam forte hujus nomine ab antiquis notantur,] Hactenus illi; verum cum inter Opera, quæ Maurus Marchesius anno 1651 Venetiis S. Brunonis Signini seu Signiensis episcopi nomine edidit, sint etiam, uti ipsimet hic fatentur, nonnulla, quæ in suppeditato a Petro diacono Operum, quæ Sanctus hic Ordinis Benedictini antistes contexuit, elencho non occurrunt, cur Marchesio, hæc etiam S. Brunonis Signini esse contendenti, assensum, uti verbis recitatis faciunt, præbuere? An quod in antiquis Mss., Opera alia, quæ Signini præsulis certo sunt, complectentibus, fuerint a Marchesio reperta? Hanc sane ob causam ita opinatos illos esse, ex ultima verborum huc translatorum periodo apparet. Verum cum ex Brunonis nomine, quod Sanctus Cartusianorum Institutor cum sancto Ordinis Benedictini Signino episcopo habet commune, factum esse queat, imo reipsa, quemadmodum laudati Historiæ lit. Franciæ Scriptores verbis recitatis volunt, factum sit, ut Opera, quæ a Petro diacono S. Brunoni Signino diserte attribuuntur, S. Brunoni Cartusiano a librariis fuerint adscripta, quid ni etiam factum eodem ex capite esse queat, ut Opuscula seu Opera quæpiam, in suppeditato a Petro diacono Operum, quæ Bruno Signinus composuit, Catalogo expresse non memorata, huic per errorem a librariis, Mss. antiquorum, in quibus a Marchesio fuere inventa, auctoribus fuerint adscripta, licet interim non illius, sed S. Brunonis Cartusianorum Institutoris essent? Aiunt quidem, illa in Mss. hisce antiquis, e quibus a Marchesio eruta fuere, adjuncta fuisse aliis Operibus, quæ Brunonis Signini esse, certum omnino est atque indubitatum. Verum quid tum? Codex Ms. antiquus, e quo S. Brunonis Cartusiani Opera anno 1524 Judocus Ascensius edidit, alterque, qui tum in Cartusia Majori asservabatur, scriptis in Psalmos & in omnes S. Pauli Apostoli Epistolas Commentariis, qui Sancti nostri certo sunt, adjuncta etiam, ut laudatus Judocus Ascensius in præfixa hisce Epistola dedicatoria fidem facit, alia habebat Opuscula, quæ una cum Commentariis illis hic vulgavit, quæque tamen omnia S. Brunonis Cartusiani non sunt, uti mox, præfatis scriptoribus, qui nulla ex hisce ei attribuunt, partim assentiendo, docebo.
[707] Atque ego quidem, ut ea in dictos Mss. codices seu in horum unum, [aliquæ contra verosimillime ei] e quo deinde alter sit transcriptus, fuerint illata, factum reor ex ignorantia præcipitive judicio librarii, qui cum omnia Sancti nostri Opera describenda sibi sumpsisset, forteque fortuna in Opuscula, quæ Brunonis simpliciter nomen, nullo addito nomini huic titulo, præferrent, ea Brunonis nostri, aut nullo plane aut perexiguo præmisso examine, esse existimarit, eaque propterea aliis a se jam descriptis genuinis hujus Operibus adjecerit. Verum cum res ita habeat, quid ni etiam simili ratione factum esse queat, ut in codices Mss. antiquos, qui Marchesio præluxere, aut saltem in horum unum, e quo reliqui deinde fuerint descripti, Opuscula aliqua, quæ S. Brunonis, Signini episcopi, non sunt, fuerint illata? Ex Opusculis itaque Homiliisque, quæ Sancti nostri nomine Parisiis ac deinde Coloniæ Agrippinæ in lucem prodiere, atque a Marchesio interim huncque secutis Historiæ litterariæ Franciæ scriptoribus S. Brunoni, Signino episcopo, attribuuntur, vere huic illa attribuenda videntur, quæ tum tituli parum vulgaris, quem præferunt, tum argumenti, quod tractant, ratione conveniunt cum Operibus, quæ a Brunone, Signino seu Signiensi episcopo, concinnata fuisse, Petrus Diaconus in Opusculo De viris illustribus Casinensibus cap. 34 alibive diserte testatur. Ea sedet sententia, quod, quamvis hic scriptor a veritate etiam subinde deviasse deprehendatur, nec cum Leone Marsicano, qui, quod deinde Petrus continuavit, Casinense Chronicon incepit, gravitate & auctoritate comparandus videatur, Brunoni tamen Signino Opera, quæ sancti hujus antistitis non essent, adscripsisse censendus non sit, cum haud dudum, postquam hic ad Dominum migrasset, in monasterio Casinensi, uti, qui primus ejus De viris illustribus Opusculum publici juris fecit, apud Muratorium tom. VI Rerum Italicarum Scriptorum Joannes Baptista Marus in sua in id Præfatione aliique bibliographi passim docent, bibliothecarium egerit, credibileque proinde sit, ad manum eum habuisse Opera, quæ a sancto illo præsule, qui & ipse aliquamdiu in monasterio Casinensi monachum atque etiam abbatem egerat, scripta esse, loco citato asseverat.
[708] [attribuende sunt, hæque hic recensentur: Sermonum vero,] Hinc cum Petrus Diaconus, fuisse a Brunone Signiensi Expositionem in Psalterium, in Genesim, in Exodum, in Leviticum, in Numerum, in Deuteronomium, in Cantica Canticorum & in Judicum conscriptam, capite citato præfatus, mox subjungat: Fecit & sermones hos: De laudibus Ecclesiæ in dedicatione templi, De Paradiso, De arca Noë, De tabernaculo fœderis, De templo Salomonis, & de muliere, per quam Ecclesia significatur. De civitate sancta Hierusalem; de basilicis, quæ ab episcopis dedicantur. Item de Euangeliis; de ornamentis Ecclesiæ, De fide, De spe, De charitate, De quatuor virtutibus, De humilitate, De misericordia De pace, De patientia, De castitate, De obedientia, De abstinentia: Ubi Ecclesia ornatur, De novo mundo, De cælis novis, De nubibus novis, De montibus novis, de arboribus novis, De potestatibus novis, De mari & piscatoribus novis, De avibus novis, De fluminibus novis, De animalibus novis, libros seu tractatus tres, num. 703 memoratos, Sanctoque nostro in præfatis Operum ejus editionibus adscriptos, quorum primus, in capita octo divisus, De laudibus Ecclesiæ, secundus, capita duodecim complectens, De ornamentis Ecclesiæ, ac tertius denique, capitibus decem discretus, De novis inscribitur, a S. Brunone, Signino seu Signiensi episcopo, fuisse reipsa contextos, verosimillimum e titulorum, argumentum, quod tractant, exprimentium, insolentia seu novitate, apud Petrum Diaconum quoque hic occurrente, apparet. Verum, quod ad librum, qui De festivitatibus festivitatum inscribitur, spectat, cum hic, prout sive Sancti nostri sive Brunonis Signini nomine est editus, sermones non paucos, quos neque ex titulo singulari seu parum vulgari, qui apud Petrum diaconum quoque loco proxime cit. occurrat, neque aliunde sancti illius antistitis esse certo constat, complectatur, sinte huic illi, an Sancto nostro attribuendi, est dubium, cum, præterquam quod prioris e binis hisce Sanctis esse, neque e Petro diacono neque aliunde, ut jam dictum, constet, fieri possit, ut in Mss. codices, in quibus a Mauro Marchesio una cum Operibus, Brunonem Signiensem certo habentibus auctorem, fuere inventi, ratione supra exposita, utut vere sancti hujus antistitis non essent, fuerint illati.
[709] [qui singularibus, quos præferunt, titulis non distinguuntur,] At vero, inquies, Petrus in Chronici Casinensis Supplemento lib. 4, cap. 31 de Brunone Signiensi sic scribit: Non autem idem vir otiose hic vixisse credendus est, qui tales ac tantos nobis Scripturarum exposuerit libros, de quibus summam, illorum scilicet, qui in nostris manibus venere, pandere curamus, super Psalterium, super Genesim, super Exodum, super Leviticum, super Numerum, super Deuteronomium, super Ysaiam, super Cantica Canticorum, super Judicum, super Apocalypsim. De totius autem anni festivitatibus atque diebus Dominicis composuit sermones sexaginta novem, Omelias centum quinquaginta quinque. Quibus verbis cum Petrus diaconus plures sermones homiliasque S. Brunoni, Signiensi episcopo, attribuat, quam cap. 34 De viris illustribus recenseat, simulque sese omnia, quæ a sancto hoc antistite composita fuere, Opera ad manum non habuisse innuat, fieri facile potest, ut sermones, in Operum S. Brunonis Cartusiani editionibus supra memoratis sancti hujus Patriarchæ nomine vulgati, utut apud Petrum diaconum in Homiliarum sermonumque S. Brunonis Signini elencho titulis parum usitatis insolitisve affecti non reperiantur, concinnati tamen vere ab hoc fuerint. Fateor, sic habet: verum, cum equidem homilias sermonesque dictos Brunonem Signiensem habere auctorem, e Petro Diacono certum, ut jam dictum, non sit, fuerintque ex jam supra dictis iidem tam in codicibus Mss. antiquis, qui, quæ S. Brunonis Cartusiani certo sunt, Opera complectebantur, quam in codicibus itidem Mss. antiquis, qui, quas nemo Brunoni Signino negat, lucubrationes continebant, reperti, sintne huic sancto ex Ordine Benedictino præsuli, an potius S. Brunoni, Cartusianorum institutori attribuendi, manet adhuc dubium.
[710] Nec est, quod reponas, constare saltem e Petro Diacono, [Sanctum nostrum, qui & ipse lucubrationes hujusmodi multas concinnavit,] plures fuisse a Brunone Signino sermones compositos, eosque proinde, de quibus hic disserimus, huic potius esse, quam Brunoni Cartusiano adscribendos: uti enim, quin Bruno Signiensis plures, imo plurimos, sermones concinnarit, ambigendum non est, ita nec, quin id Bruno noster fecerit, revocari potest in dubium. Ita colligendum reor e Sancti tum Epitaphio, tum Titulo funebri, inter recudendos 166; in priori enim e binis hisce monumentis antiquis, quod Brunonis tumulo fuit adscriptum, Sanctus hic Cartusianorum Institutor ita loquens inducitur:
Primus in hac eremo Christi fundator ovilis
Promerui fieri, qui tegor hoc lapide.
Bruno mihi nomen, genitrix Alemania, meque
Transtulit ad Calabros grata quies eremi.
Doctor eram, præco Christi, & c.
In posteriori vero, quo Andegavensis S. Mauricii ecclesia Sancto nostro parentavit, sequens una cum multis aliis de S. Brunone legitur versiculus: Multos sermones faciebat per regiones. Cum ergo Sanctus noster, uti e jam recitatis, quæ præfata bina monumenta antiqua suppeditant, testimoniis manifestum est, præconem Christi egerit, dubitandum non est, quin sermones etiam, quos ad populum dixit, concinnarit. Quod cum ita sit, non est sane, cur ob sermonum, a S. Brunone, Signiensi episcopo, compositorum multitudinem huic potius, quam Brunoni nostro attribuamus editos hujus nomine sermones, qui titulis, argumentum, quod tractant, exprimentibus, insolitis seu parum vulgaribus haud distinguuntur.
[711] Reponi quidem potest, sermones, quos Sanctus ad populum habuit, [aliqui fortassis habent auctorem.] non lingua Latina, sed idiomate vulgari fuisse indubie conscriptos, ac proin ex horum, quos concinnarit, multitudine pro sermonibus Latine conscriptis, de quibus hic disputamus, ei attribuendis argui non posse; verum ex eo, quod multos Bruno idiomate vulgari sermones adornarit, multos etiam eum, quos ad suos vel in altioris Ordinis scientiis Remis discipulos vel in Cartusiæ Calabriæque eremis monachos dixerit, Latine concinnasse, credibile apparet. Quare quorumdam saltem ex iis, qui nomine ejus prodierunt, nec a Petro diacono Brunoni Signiensi diserte attribuuntur, revera ipsum esse auctorem, vero prorsus absimile non est, licet interim id de omnibus illis, ac nominatim de eo, qui inter undecim ei attributos. De confessoribus sermones secundum locum obtinet, asseverare non ausim, quod, quemadmodum Marchesius in sua de S. Brunone Signino ejusque Operibus Dissertatione historica, hisce præfixa, recte notat, in fine ea contineat, quæ non nisi a monacho, Regulam Benedictinam professo, dici potuisse videntur. Primi quidem Cartusiani jam inde ab ipsis S. Brunonis temporibus S. Benedictum Patrem suum appellavere, ejusdemque festum solemni ritu hodieque celebrant; ut proinde, etsi etiam & in sermone illo auctor, quod tamen non facit, Patris nomine condecoraret S. Benedictum, propterea tamen Brunoni, Cartusianorum institutori, esse eum certo abjudicandum, consectarium nondum foret; verum in fine ejusdem ea præterea tum de S. Benedicto, tum de domibus Benedictinis proloquitur, quæ, nescio, an in virum, S. Benedicti Regulam non professum, quadrare, facile admissuri sint omnes, qui illum, de quo hic, sermonem attente evolverint.
[712] [Quandonam eos adornarit,] Utut sit, aliquos equidem e sermonibus, qui Sancto nostro in Operum ejus editionibus supra laudatis attribuuntur, re etiam vera ad eum fortassis pertinere, ex iis, quæ jam ante adduxi in medium, in animum induco, etsi interim in iis plane eadem non videatur, quæ in aliis Sancti Operibus, styli ratio; aliquantulum enim diversam in diversis scriptionis generibus styli rationem ab uno eodemque scriptore subinde adhiberi, quid mirum? Verum quandonam sermones illos Sanctus composuerit? Cum exhortationes, quas complectuntur, monachis ut plurimum conveniant, fuerint verosimilius iidem abs illo, cum in eremo seu Cartusiana seu Turritana jam versaretur, compositi, atque ad eos, qui in disciplinam ejus ibidem sese dederant, pronunciati. Nec propterea tamen putes, verosimile non esse, Sanctum nostrum, cum Remis adhuc versaretur, verba ad populum, contra ac num. 95 docuimus, umquam fecisse; etsi enim Latinos, de quibus hic, sermones tunc verosimillime haud habuerit, habere potuit alios, idiomate vulgari contextos, qui modo interciderint aut numquam etiam in litteras missi fuerint. Idem etiam puta de sermonibus, si quos forte Sanctus, cum in solitudinem, seculo relicto, jam secessisset, ad populum umquam habuerit; quod re etiam ipsa factum esse, vero haud apparet absimile. Quid ni enim factum esse queat, ut Sanctus noster, etsi jam eremitarum, quorum ad populum verba facere non est, vitæ institutum amplexus, sermones subinde ad populum habuerit aut in itineribus, quæ ex dictis confecit, aut in ecclesiis, eremo seu Turritanæ, seu Cartusianæ, quam incolebat, vicinis, ad eas ab episcopis, per pia incensaque Viri, cujus raram vitæ sanctitatem perspectam habebant, monita gregi sibi commisso prodesse volentibus, evocatus? Multos sermones (verba sunt proxime laudati, quo Sancto parentatum fuit, Tituli funebris) faciebat per regiones.
[713] Sed hæc de sermonibus; quos Sanctus composuerit atque ad populum discipulosve suos dixerit, disseruisse sufficiat. Sunt porro duo adhuc alia Opera, quæ Sancto nostro præter jam supra recensita attribuuntur. [& quid de binis aliis, quæ ei adhuc attributa inveniuntur,] Primum horum est, cujus meminit Possevinus in Apparatu sacro, Operum omnium, quæ vel Sanctus vere contexuit, vel contexta ab eo credi a nonnullis sciebat, elencho subjungens: Extat autem Ms. liber De laudibus vitæ solitariæ, ab eodem Brunone conscriptus, apud Paulum Rogerium, Cartusianum Cartusiæ Venetæ. Hinc Theodorus Petreius, cum, omnia S. Brunonis Opera Coloniæ Agrippinæ recudi, esset curaturus, librum illum, quo una cum hisce imprimeretur, habere desiderans, in Cartusiana, quam adornavit, Bibliotheca pag. 33, enumeratis omnibus, quæ Brunonis esse putabat, Operibus, adjecit: Quibus (Operibus nempe a Brunone compositis) Possevinus addit librum De laudibus vitæ solitariæ, quem dicit Veneta in Cartusia apud Paulum Rogerium, nostræ familiæ Religiosum, manuscriptum asservari; quo utinam potiri liceret, ut nimirum simul cum cæteris Divi Brunonis Operibus, jam jam per nos de superiorum voluntate revidendis recudendisque prælo committatur. Libri quoque de Vitæ solitariæ laudibus, qui apud Paulum Rogerium, Cartusiæ Venetæ alumnum, asservatur, e Possevino in suis in contextam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus pag. 251 Surianus meminit. Verum cum Petreius ea, quæ jam dixi, in contexta a se, annoque 1609 typis vulgata Ordinis Cartusiensis Scriptorum Bibliotheca in litteras mittat, nec tamen laudatus, qui a Brunone scriptus sit, De vitæ solitariæ laudibus liber in lucem hactenus, quod sciam, fuerit prolatus, multum dubito, an errore factum non sit, ut librum illum Ms. apud Paulum Rogerium, Cartusiæ Venetæ alumnum, exstare existimarit Possevinus.
[714] Quid si apud Paulum Rogerium liber quispiam exstiterit, [Opusculis sit censendum.] Opuscula nonnulla, S. Brunoni Cartusiano attributa, complectens, eique, quod Epistolam quoque, a Sancto ad Radulphum Viridem scriptam, in qua nonnulla in vitæ solitariæ laudem commemorantur, contineret, titulas Libri de vitæ solitariæ laudibus fuerit adscriptus? Atque hæc de primo e duobus Operibus, quæ in Operum, Sancto attributorum, editionibus non sunt, & tamen ei, ut jam monui, a nonnullis adscribuntur; quod modo ad secundum ex hisce pertinet, oratio hæc est ad Jesum crucifixum, a vocibus hisce Ante oculos tuos, Domine, culpas nostras ferimus &c incepta, quam Meleager Pentimalli, brevi a se conscriptæ, annoque 1622 typis Romanis vulgatæ S. Brunonis Vitæ præfixit, Sanctoque huic Cartusianorum Institutori attribuit. Verum, inquit fere quantum ad substantiam in sua de S. Brunone Historia seu Vita Zanottius, sæpius jam supra laudatus, multum hic errat Pentimallius, cum oratio illa, ut Antonius Maggius, Augustinianus Bononiensis, in Opere, quod anno 1700 typis edidit, probatum dat, a S. Augustino, civitate Hipponensi, cujus episcopus erat, a Wandalis undique obsessa, fuerit composita, quo ea & gregem sibi commissum ad divinum auxilium implorandum animaret, & propria sua peccata ante Crucifixum genuflexus amare plangeret. Alia de Operibus, quæ vel Sancti sint, vel ei attribuantur, dicenda non invenio, ac proin ad alia, quæ ad eum pertinent, jam propero.
§ XLIV. Benevolum iterum erga se Sanctus comitem Rogerium, decretorio morbo jam decumbentem, experitur, huncque deinde vita functum haud dudum post sequitur, confirmatis ei antea a Paschali Papa donationibus omnibus, privilegiisque, quæ vel a comite Rogerio vel ab aliis acceperat.
[Rogerius comes, morti proximus, & singulari in Brunonem amore] Milites omnes, qui in obsidione Capuana Rogerium comitem, dominum suum, Capuanis prodere voluerant, captique, cum proditionis consilium exsecutioni jam jam essent mandaturi, fuerant, Sancto nostro hic in servitutem perpetuam, dato, quod § 39 integrum fere recitavi, diplomate, anno 1099 ex dictis jam tradiderat; verum cum in hoc singulorum illorum militum, filiorumque eorumdem, quos simul Sancto Turritanæque eremo in servitutem perpetuam is princeps pariter tunc dederat, nomina non essent expressa, Lanvinus, monasterii S. Stephani Prior, ad majorem donationis firmitatem a comite Rogerio ex ægritudine, e qua obiit, Mileti decumbente, diploma aliud, in quo hæc singillatim exprimuntur, postulavit, princepsque, singulari suo in S. Brunonem amore, ut dubitandum non apparet, non parum ad id impellente, postulationi ejus annuens diploma, quale is cupiebat, impertiit. Exstat id, sed initio, quantum opinor, mutilum, apud Surianum in Annotationibus ad conscriptam a Surio Sancti Vitam pag. 234 & sequentibus.
[716] [Turritanæ eremo novum, quo, quos huic ante in servitutem dedit,] Hisce verbis concipitur: Hæc sunt nomina & lineæ servorum & villanorum centum duodecim, qui inventi sunt cum Sergio proditore in obsidione civitatis Capuæ Kalendis Martii, Incarnationis Domini anno millesimo nonagesimo octavo, Indictione sexta, quos ego Rogerius, Calabriæ & Siciliæ per Dei voluntatem comes, pro miraculo, quod Deus dignatus est mihi visibiliter ostendere orationibus B. Brunonis ad salutem fidelium christianorum, qui mecum erant, & meam, donavi eidem P. Brunoni, ejusque successoribus non solum ipsos, sed etiam filios filiorum suorum usque in sempiternum, in servos perpetuos & villanos cum omnibus bonis eorum mobilibus & stabilibus, habitis & habendis, ubique locorum sistentibus, cujuscumque sint artis sive negotii, sive marinarii; quos proditores ex sententia interfici diversis generibus suppliciorum damnaveram; sed ad petitionem dicti P. Brunonis tum eis mortem porniciosam peperci; & ad ecclesiarum B. Mariæ de eremo & B. Prothomartyris Stephani obligavi perpetuas servitutes & villanigia, & inde fieri feci chirographum apud Squillatium cum donatione, quam feci de monasterio S. Jacobi de Muntauro & tenimenti sui. Sed eorum nomina & lineæ non habentur in eodem chirographo. Ad petitionem autem F. Lanvini, Prioris ecclesiæ S. Stephani, isto privilegio jussi poni in memoriam sempiternam, & hæc nomina & lineæ dictorum servorum & villanorum.
[717] Rogerius modo familiarum, quas in servitutem perpetuam S. Brunoni ejusque successoribus dedit, [nominatim expressit, diploma concedit.] nomina recenset, quæ, qui volet, inveniet loco citato apud Surianum, qui primo quidem in horum nonnulla, quæ transcribit, ita observat: Nomina harum familiarum impræsentiarum perseverant pro magna parte, & degunt in pagis, monasterio (Turritano scilicet in Calabria seu S. Stephani de Nemore) subjectis in utroque foro, qui sunt Serra, Spatul, Biuungium, Gasparina & Montaurum, & in Monte-pavone in temporalibus tantum subjecto, ubi putatur fuisse Olivianum vel Arunchum, & in aliis circumpositis pagis & oppidis. Quædam mutaverunt vocales litteras vel syllabas paucas. Deinde vero, reliquarum, quas Sancto in servitutem Rogerius dedit, familiarum allatis nominibus, diplomatis, seu privilegii, cujus jam initium dedi, finem seu clausulam subnectit: sic autem hæc habet: Hæ sunt centum duodecim lineæ servorum & villanorum, quos dedi P. Brunoni & successoribus ejus cum omnibus bonis eorum, ubicumque sint, in perpetuum & habitent ubicumque & ii fuerunt quasi omnes de tenimento Squillacii & Suberati. Hoc privilegium scriptum est quarto Junii mensis in capella S. Martini, quæ sita est in medio civitatis Mileti, infirmo existente Domino meo comite, per manus mei Fulconis capellani dicti domini comitis, & recitatum in camera, ubi idem dominus meus comes infirmus jacebat, præsente domina mea Adelaïde comitissa & concedente Malgerio domini comitis filio, præsentibus Petro de Moritonio, Roberto de Layna, Toraldo Carbonello, Raynaldo de Climpcam, Uberto de Selona, Incarnationis Domini nostri Jesu Christi anno millesimo centesimo primo, Indictione nona. Amen. ✠ Rogerius comes. Adelaïs comitissa. Petrus de Moritonio. Malgerius, filius comitis Rogerii. Robertus de Layna. Thoraldus Carbonellus. Raynaldus de Climpcam. Ubertus de Solona. Ego Fulco domini comitis Rogerii capellanus de mandato ejus hoc privilegium scripsi & me subscripsi.
[718] Mörkensius, qui in chronologico-diplomaticam, quam de S. Brunone digessit, [Quædam in id Surianus recte observat.] Diatribam Ms. instrumenti hujus partem intulit, sigillum plumbeum autographo e corda esse appensum, e litteris, quas ex Italia, id est, e Turritana, ni fallar, Cartusia acceperit, observat, atque ad amussim fere cum Suriano tum in dicti instrumenti clausula, quam integram dat, tum in personis, eidem instrumento subscriptis, convenit. Nec inobservatum relinquit, non uno eodemque modo eorum, qui diplomatibus, quæ dedit, subscripserunt, nomina ubique exarari; illum enim, qui exempli gratia in uno diplomate Ubertus de Solma vocatur, in altero Ubertum de Solona aut de Selona appellari; verum addit, quod & mihi hic dicendum est, sese, cum instrumentorum illorum autographa ad manum non habeat, sintne hoc vel isto modo nomina illa scribenda, definire non posse. Atque hæc quidem in instrumentum illud Mörkensius; verum, cum fieri possit, ut non nemo forte, an Rogerius, qui proditionis Capuanæ reos Brunoni in servitutem tradidit, Sanctusque, qui eosdem hoc modo sibi subjici permisit, contra mansuetudinem christianam non peccarit, hæreat dubius, e more, Brunonis ætate justis de causis recepto, omni hunc fuisse culpa immunem, Surianus in suis in contextam a Surio Sancti Vitam Annotationibus pag. 247 & sequentibus recte ostendit. Porro, si auctori huic fides sit, Rogerius comes, non solum, quo de agimus, diploma seu privilegium in S. Brunonis Turritanæque eremi favorem anno 1101 concessit, verum etiam duo adhuc alia.
[719] [At verosimilius, dum alia adhuc diplomata anno 1101 a Rogerio comite] Etenim, postquam in Chronotaxi, quam suis in S. Brunonis Vitam Annotationibus adjecit, factam diplomatis, quo datos a se S. Brunoni in servitutem proditionis Capuanæ reos, expressis singulorum nominibus, Rogerius comes recensuit, concessionem verbis supra datis ad dictum annum 1101 commemoravit, mox ad eumdem annum subjungit: Item alio sub diplomate dedit prædictus Rogerius comes ecclesiæ B. Mariæ de eremo, & magistro Brunoni casale Arunchium cum omnibus pertinentiis suis, & omnes villanos. Insuper concessit eidem ecclesiæ B. Mariæ & supradictis fratribus suis molendinum subtus Squillatium, constitutum ad fontem de Alexi. Hanc donationem rursus confirmavit prædictus comes in grandi & peremptoria sua ægritudine coram Roberto, electo Melitensium episcopo, & Joanne Squillacino episcopo. Abs hisce, quæ hic Surianus tradit, non prorsus abludit in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu Camillus Tutinus, ita ad annum 1102 scribens: Comes Rogerius donat monasterio S. Mariæ de heremo, nec non Brunoni & Lanvino monachis & successoribus in perpetuum tria castra Aruncum, Montem-aureum & Olivianum & eorum cives atque insuper molendinum in civitate Squillacii. Verum, præterquam quod Tutinus hæc ad annum 1102, quo ex dicendis comes Rogerius jam obierat, perperam indubie commemoret, non satis capio, qui verum esse queat, vel tria castra, Aruncum nempe, Montem-aureum seu Mentaurum, & Olivianum una cum Squillacensi molendino, ut Tutinus hic scribit, vel etiam dumtaxat Aruncium & præfatum molendinum, ut Surianus ait, Sancto nostro post annum 1099, uti ambo hi scriptores tradunt, a comite Rogerio concessa primum fuisse; etenim, ut diploma, num. 637 & seqq. recitatum, fidem facit, molendinum illud & duo e tribus dictis castris, Mentaurum nimirum & Olivanum seu Olivianum, fuere ab hoc principe S. Brunoni Turritanæque eremo jam inde ab anno 1099 collata, tertiumque, quod alii Aruncum seu Arunchum, alii Aruncium vocant, jam inde etiam ab anno 1094, uti e diplomate, num. 582 & binis seqq. huc transcripto, liquet. Credo itaque, aut binos laudatos scriptores tantum velle, a comite Rogerio castrorum illorum seu (adi num. 717) pagorum donationes, Sancto nostro prius factas, novis datis diplomatibus semel atque iterum fuisse post annum 1099 confirmatas, aut, quod verosimilius rear, non tantum Tutinum, quod quisque, cum in ipso anno, quo res gesta sit, ex jam dictis certo erret, facile admittet, verum etiam Surianum hallucinari.
[720] [Brunoni data fuisse scribit, hallucinatur.] Atque id quidem etiam quantum ad posteriorem hunc scriptorem haud admodum difficulter induco in animum, quod in diplomatis, mox memorati annoque ex dictis 1099 dati, parte, quam ipsemet Operis sui pag. 223 & seqq. recitat, tum Aruncii, tum Squillacensis molendini donatio, S. Brunoni a comite Rogerio facta occurrat. Nec est, quod pro Suriano hic reponas, comitem Rogerium reorum dumtaxat, quos Sancto per diploma anni 1099 in servitutem tradidit, & monasterii S. Jacobi de Mentauro, quod S. Brunoni per diploma itidem anni 1099 impertiit, in diplomate anni 1101, quo donationes anno 1099 Sancto a se factas recenset, facere mentionem, ac proin, non Surianum, qui Arunchum & molendinum subtus Squillacium S. Brunoni anno 1101 a comite Rogerio datum fuisse scribit, hallucinari, sed diploma anni 1099 num. 637 & seqq. huc translatum, quo & hæc & alia multa, proxime recitatis Tutini verbis partim memorata, Sancto comes dederit, esse corruptum; Arunchum enim seu Aruncum S. Brunoni comes non primum per diploma anni 1099 impertiit, sed jam antea (adi num. 583) per diploma anni 1094 impertito terminos seu limites (videsis num. 641) jussit apponi; quod vero pertinet ad molendinum subtus Squillacium, hoc quidem una cum Oliviano seu Olivano aliisque nonnullis per diploma anni 1099 Sancto primum largitus est comes Rogerius; verum præterquam quod non pauca ex his ad monasterium S. Jacobi de Mentauro spectarent, sicque hujus mentionem in dicto anni 1101 diplomate faciens Rogerius mentionem pariter illorum faciat, fieri potest, ut hic princeps donationes, quas in S. Brunonem anno 1099 contulerat, non omnes, sed præcipuas dumtaxat commemorare in præfato anni 1101 diplomate voluerit; ut proinde, quas in hoc non recenset, factas dicto anno 1099 non fuisse, consequens non sit. Jam vero cum hæc ita habeant, non tantum Tutinus, sed etiam Surianus, dum, anno 1101 Arunchum & Squillacense molendinum Sancto nostro a comite Rogerio datum fuisse scribit, fuerit hallucinatus.
[721] Atque id ex eo factum suspicor, quod, cum comitem Rogerium, [Qui factum esse queat, ut in errorem hunc lapsus sit.] Arunchi, molendini Squillacensis, aliarumque multarum rerum donationes, quas Sancto antea fecerat, anno 1101 confirmasse alicubi legisset, confirmationem hanc pro prima donatione quantum ad Arunchum & molendinum Squillacense acceperit, in erroneam hanc opinionem inductus, partim quod datum num. 582 & binis seqq. diploma ad manum non habuerit, animumque ad recitatum a se anni 1099 diploma non adverterit, partim quod diplomatis, quo anno 1101 donationes omnes, antea a se S. Brunoni factas, comes Rogerius confirmavit, partem dumtaxat, supra huc allatam, in quo nec Arunchi, nec molendini Squillacensis mentio fit, ad manum habuerit. Ne vero quis putet, perperam a me, quod ex comitis Rogerii anni 1101 diplomate supra huc transcriptum est, pro hujus dumtaxat parte haberi, Mörkensius in Chronologico-diplomatica sua de S. Brunone Diatriba ad annum 1101 sic scribit: Rogerius comes Calabriæ & Siciliæ in peremptoria ægritudine sua donationes, immunitates ac privilegia S. Brunoni ac fratribus eremi Calabrinæ hactenus concessa confirmat data charta apud Miletum IV Junii, in qua & Capuanæ proditionis reos nomine quemlibet suo exprimit. Hæc Mörkensius, qui, uti ipsemet ait, integrum comitis Rogerii diploma, postremo huc transcriptum, præ manibus habuit; cum autem diploma, cujus verbis recitatis meminit, quarta, ut ait, Junii datum fuerit, de alio sane diplomate, quam quo Rogerius comes singulorum, quos Sancto in servitutem tradidit, nomina expressisse a Suriano narratur, non loquitur; quod cum ita sit, consequens est, ut hoc Rogerius non tantum nomina illa recensuerit, verum etiam donationes omnes, S. Brunoni antea factas, confirmarit, utque proinde, cum diploma illud, prout apud Surianum exstat, confirmationem illam non complectatur, non pro instrumento integro, sed pro ejusdem parte dumtaxat possit haberi.
[722] [Comes Rogerius diem extremum claudit,] Surianus porro, postquam hanc in medium adduxit, paucis dumtaxat, quæ hic commemorari necesse non est, interjectis subjungit: Cæterum hoc ipso, quo nempe ultimo jam memoratum diploma datum notatur, mense Junio (XXI die, ut in emortuali libro Cartusiæ illius, Calabrinæ nempe S. Stephani, legitur, vel XXII ut in Cassinensi) Rogerius comes obiit anno MCI, ut habet Chronicon Lupi Protospatæ, qui hoc tempore vivebat in Apulia, quamvis male Julium habet pro Junio, forte scriptoris vitio. Felix vel hoc nomine princeps, quod post hanc liberalissimam donationem, velut in altero sæculo recepturus mercedem ad Deum statim migrarit pulcherrimis misericordiæ fructibus cohonestatus; quem trimestri tantum post evoluto spatio sequutus est S. Bruno, eodem, quo Rogerius, anno de istis mundi turbinibus extractus, de morte jam proxima lætus & de vicina accersitione securus, postquam præcessisse eum vidit, de cujus adhuc unius salute cogebatur esse sollicitus. Quem etiam tanto ocyus & festinantius sequi voluisse visus est, ut apud summum judicem Deum pro animæ ejus absolutione, si forte locis obnoxia purgatoriis teneretur adhuc, fiducialius intercederet, oblatis prius sacrificiis corporis & sanguinis illius, qui a Matre quinque siclis olim fuerat redemptus. Ita ille & recte quidem, quantum opinor, Rogerium comitem mense Junio, non Julio, ut Lupus Protospata scribit, obiisse, e Cartusiæ S. Stephani Necrologio contendit, licet interim Fazellus lib. 7, decade 2 & post hunc Rocchus Pirrus in regum Siciliæ Chronologia pro mense Julio stent; mensem enim hunc Rogerio emortualem a Fazello notari, sola Lupi Protospatæ, ni fallar, auctoritate est factum, nec raro fit, ut in Lupi Chronico, quod in hujus autographo, ut apparet, mensium nomina unica dumtaxat capitali seu initiali littera exarata fuerint, mensis Martius pro Maio aut contra, itemque mensis Julius pro Junio aut contra a librariis positus inveniatur. Jam vero, cum res ita habeat, Rogerius septem dumtaxat aut octodecim dies a dato, quo, quascumque antea S. Brunoni fecerat, donationes confirmavit, diplomate in vivis mansit superstes.
[723] [eique, extremum laboranti, aut ipsemet Sanctus astitit, aut alium e suis,] Sanctum nostrum una cum Lanvino ad Rogerium, extremo suo morbo Mileti laborantem, accurrisse, piisque adhortationibus & monitis in gravissimis decretoriæ ægritudinis molestiis assidue eumdem esse consolatum, Zanottius in conscripta a sese Sancti Vita seu Historia, uti eam vocat, cap. 30 scribit, addens etiam Brunonem cum Mileto, e vivis jam sublato comite Rogerio, in Turritanam eremum esset reversus, exsequias pro principe illo, cui sane plurimum erat obstrictus, celebrari, magnumque Missarum numerum fieri curasse, ac monachis suis præterea injunxisse, ut precibus, jejuniisque ac aliis pœnitentiæ operibus multiplicatis divinam Misericordiam pro principis in Turritanam eremum beneficentissimi anima implorarent. Ita loco citato ille. Et sane hoc postremum, quod etiam a Sancto factum fuisse, Surianus verbis proxime recitatis in fine innuit, nemo facile, quantum opinor, qui Sanctum ab ingrati animi vitio longissime haud dubie exstitisse alienum, considerarit, in dubium revocabit, etsi interim res nullo plane antiquitatis testimonio confirmata inveniatur. Nec, quin Sanctus aut ipsemet ad comitem Rogerium, gravissimo morbo, quo diem extremum clausit, Mileti decumbentem, quo eum in ægritudinis molestiis solaretur, piisque monitis ad æternitatis iter præpararet, sese contulerit, aut saltem Lanvinum aliumve e suis, qui id præstaret, miserit, ambigendum videtur, cum anno 1098, ut supra vidimus, eumdem comitem Rogerium, ut eum in morbi, quo ab obsidione Capuana reversus Squillacii tum decumbebat, molestiis solaretur, quatuor etiam sibi adjunctis sociis, adierit, nec Miletum a Turritana eremo multo longius, quam Squillacium, sit remotum.
[724] Attamen, cum Sanctus jam inde ab anno 1100 aut etiam (adi num. 678) jam inde ab anno 1099 continuis fere ac gravibus, [qui id fecerit, misit; omnia hactenus sibi concessa] uti ipsa epistola, supra jam data, quam tunc per Landuinum ad Majoris Cartusiæ fratres misit, fidem facit, infirmitatibus laborarit, nec dudum post, uti infra videbimus, e mortali hac vita ad immortalem migrarit, fueritne tunc ille, quo minus ipsemet comitem, adversa valetudine Mileti laborantem, adiret, morbo impeditus, non parum ambigo, licet interim, quin vel ipsemet Sanctus id fecerit, vel alium sui loco ad Rogerium miserit, dubitandum non arbitrer, ut jam dixi. Utut interim res habeat, summæ equidem curæ amantissimi principis, a quo plurima beneficia acceperat, salutem S. Brunoni fuisse, facile quisque ex jam dictis intelliget. Nec vero apparet absimile, precibus suis apud Deum effecisse illum, ut comes Rogerius vitam, inter assiduas fere belli turbas actam, felici exitu tandem terminaret, e misera hac lacrymarum ærumnarumque valle ad æterna cæli gaudia translatus. Haud dudum porro, ut jam monui, post Rogerii comitis obitum Sanctus quoque e vivis excessit; ante tamen quam id fieret, donationes, immunitates, diplomata omnia, Turritanæ eremo hactenus concessa, a Paschale II, summo Pontifice, qui Urbano II anno 1099 e vivis sublato, in S. Petri Cathedram successerat, confirmari impetravit. Anno scilicet 1101, ad Julium jam provecto, Miletum venerat Paschalis, hacque occasione postulari ab eo curavit, aut etiam ipsemet per se Sanctus postulavit, ut, quæ Turritanæ eremo sive a comite Rogerio, sive ab aliis quibuscumque fuerant collata, ea ipse nova concessa bulla roboraret, sancti autem Viri postulato benignissime Pontifex annuit.
[725] Paschalis Papa, inquit ad annum 1101 in Chronotaxi, [a Paschali Papa confirmari obtinet,] suis ad contextam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus addita, pag. 403 Surianus, Mileti existens VI Kal. Augusti ad petitionem S. Brunonis & Lanuini donationem loci, quem pro habitatione sua (Bruno scilicet ejusque socii) elegerant, factam ab egregiæ memoriæ comite Rogerio, & confirmatam ab Urbano II, rursus diplomate suo confirmat, itemque donationes alias & privilegia, eisdem concessa. Tutinus, donationem dumtaxat, qua Rogerius comes S. Brunoni tria castra Aruncum, Montem-aureum, & Olivanum, atque insuper Squillacense molendinum impertierat, a Paschali confirmatam fuisse, in Historiæ Cartusiensis Prospectu pag. 14 scribit. Verum Suriano assentiendum mihi suadet Mörkensius, qui, Bullam aut, si mavis, Breve, quod Brunoni Paschalis impertiit, integrum hactenus in Calabrina S. Stephani domo seu Cartusia asservari, in chronologico-diplomatica sua de S. Brunone Diatriba affirmat, huncque præterea scribit in modum: Paschalis II Papa VI Kal. Augusti anno MCI Mileti existens omnes donationes, immunitates cæteraque privilegia, a Rogeriis duce & comite concessa, ab episcopis (adi num. 558 & seq.) Rheginensibus & Squillacensibus approbata, & ab Urbano II confirmata, data bulla corroborat. Ita ille, & recte quidem, quantum opinor, licet interim ipsam bullam Pontificiam, quo certius de illis, quæ hic memoriæ prodit, pronuntiare possem, ad manum vellem habere.
[726] [in gravissimum morbum incidit, fideique professione,] At vero, cum modicum dumtaxat temporis spatium post concessam a Paschale Bullam esset elapsum, languore seu infirmitatibus, quibuscum Sanctus, ut dictum, jam ab anno 1100 aut etiam paulo citius fuerat conflictatus, paulatim ingravescentibus, gravissimum incidit in morbum, quo tandem ad extrema deductus e mortali hac vita ad immortalem, vocante eum ad cælestes nuptias Domino, migravit; ut autem Vir sanctus mortem sibi appropinquare sensit, fratres suos seu discipulos ad se vocavit, eisque totius vitæ suæ ab infantia cursum exposuit, aliaque præstitis, quæ in encyclica, quam de sancti Patris sui obitu scripserunt, quamque integram Titulis funebribus præmittam, epistola religiosi Turritanæ eremi incolæ exponunt. Sciens, inquiunt, quia venit hora ejus, ut transeat ex hoc mundo ad Patrem, convocatis fratribus suis ab ipsa infantia singulas ætates suas replicavit, & totius temporis sui scientia & sententia dignum, id est, ut Mabillonius in Annalibus lib. 70, num. 29 interpretatur, “Divina animadversione dignum” proclamavit. Postea fidem suam de Trinitate protracto & profundo sermone exposuit & conclusit sic. Professionis fidei modo, quam Sanctus tunc emisit, partem subjungunt; verum hanc, tum ut, quod supra promisi, præstem, tum ne hic pretiosum venerandæ antiquitatis puræque ac illibatæ Sancti nostri fidei monumentum studioso lectori desiderandum relinquam, integram huc transferre lubet e quarto, cui ad pag. 400 exstat insertum, Analectorum Mabillonii tomo.
[727] [quæ huc e Mabillonii Analectis transcribitur,] Ita habet: Credo firmiter in Patrem & Filium & Spiritum sanctum, Patrem ingenitum, Filium unigenitum, Spiritum Sanctum ex utroque procedentem, & has tres personas unum Deum. Credo, quod idem Dei Filius conceptus sit de Spiritu Sancto ex Maria Virgine. Credo, quod Virgo castissima fuerit ante partum, virgo in partu, & post partum virgo in æternum permanserit. Credo, quod idem Dei Filius conceptus sit inter homines, ut verus homo, sine peccato. Credo, quod idem Dei Filius invidiose a perfidis Judæis captus sit, injuriose tractatus, injuste ligatus, consputus, flagellatus, mortuus & sepultus. Descendit ad inferos, ut captivos suos inde liberaret, descendit propter redemptionem nostram, & resurrexit. Asscendit ad cælos, inde venturus est judicare vivos & mortuos. Credo Sacramenta, quæ Catholica credit & veneratur Ecclesia: & nominatim, quod consecratur in altari, verum Corpus esse, veram Carnem, & verum Sanguinem Domini nostri Jesu Christi, quem & nos accipimus in remissionem peccatorum nostrorum, in spem salutis æternæ. Credo carnis resurrectionem, vitam æternam. Amen. Confiteor & credo sanctam atque ineffabilem Trinitatem, Patrem, & Filium & Spiritum Sanctum, unum Deum naturalem, unius substantiæ, unius naturæ, unius majestatis atque virtutis. Et Patrem quidem non genitum, non creatum, sed ingenitum profitemur. Ipse Pater a nullo originem ducit, ex quo Filius nativitatem, & Spiritus Sanctus processionem accepit. Fons ipse igitur & origo est totius divinitatis: ipse quoque Pater essentia quidem ineffabilis, substantia sua Filium genuit ineffabiliter, nec tamen aliud, quam quod ipse est. Genuit Deus Deum, Lux Lucem. Ab ipso ergo est omnis paternitas in cælo & in terra. Amen.
[728] Monumentum hoc apud Mabillonium sequentem in capite titulum aut, [quæque pro documento spurio habenda non est, emissa,] si mavis, scriptam a Sancti discipulis notulam præfert: Fidem magistri Brunonis, quam communiter fratribus suis protestatus est, cum horam sibi appropinquare sensisset, ut omnis carnis viam ingrederetur, scriptam servare curavimus, eo quod satis intime coram Deo nos illius fidei testes esse rogaret. Surianus, qui quoque monumentum illud integrum, a Mabilloniano exemplari in nonnullis dumtaxat exigui momenti lectionibus diversum, in suis ad concinnatam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus pag. 253 & seq. recitat, fuisse id in domo S. Stephani anno 1514, quo hanc postliminio ad Cartusiensem Ordinem revocari contigit, in fine cujusdam veteris Menologii repertum, observat; ut proinde, qua id Sancti discipuli, Calabrinam eremum incolentes, servari sese curasse, produnt, exstans apud Mabillonium, moxque huc transcripta notula pro suspecta habenda non sit. Nec est, cur scrupulum cuiquam moveat, quod religiosi Turritanæ eremi incolæ in epistola encyclica proxime laudata de Sancto dicant, Fidem suam de Trinitate protracto & profundo sermone exposuit & conclusit sic, “Credo etiam Sacramenta, quæ sancta credit & veneratur Ecclesia, & nominatim panem & vinum, quæ consecrantur in altari, post consecrationem verum Corpus esse Domini nostri Jesu Christi, veram Carnem & verum Sanguinem, quæ & nos accipimus in remissionem peccatorum nostrorum, & in spe salutis æternæ,” nec tamen verbis hisce concludatur modo data, quam Sanctus morti proximus emisit, fidei professio; etsi enim hisce de recondito Eucharistiæ Sacramento verbis alia nonnulla, quæ ad fidem de sanctissima Trinitate spectant, in jam recitato e Mabillonii Analectis monumento subdantur, ipso tamen etiam hujus initio verba, quibus suam Sanctus de eadem sanctissima Trinitate fidem exposuit, ponuntur, nec nisi post verba, quibus, quæ alia adhuc crederet, Sanctus professus est, sequuntur proxime huc transcripta, quibus suam de sanctissimo reconditoque Eucharistia Sacramento fidem fratribus adstantibus declaravit.
[729] Quod cum ita sit, merito utcumque Turritanæ eremi incolæ seu S. Brunonis discipuli in præfata epistola encyclica, [sexta Octobris die anni 1101 e vivis excedit,] sanctum Patrem suum, quam jam moriturus emisit, fidei suæ professionem iis, quæ de Eucharistia crederet, conclusisse seu terminasse, aiunt, licet interim verbis, per laudatos Sancti discipulos allatis, quibus id fecit, alia nonnulla de sanctissima Trinitate subdantur. Quod si id displiceat, dicendum equidem potius videtur, Turritanæ eremi Sancti discipulos in loquendo minus fuisse exactos, quam antiquum, quod e Mabillonii Analectis dedi, documentum esse corruptum, aut in ordine, quo, quæ complectitur, tam apud hunc, quam apud Surianum posita sunt, esse perturbatum. Quid hoc præterea ratione doctrinæ, doctrinæ Berengarianæ e diametro quantum ad sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum oppositæ, annotandum offerat, facile quisque ex iis, quæ num. 68 & seq. dicta sunt, perspiciet. Quare eo remisisse lectorem contentus, ea modo, quæ de tempore, quo Sanctus ad Superos migravit, dicenda hic restant, expedio. Sancti in Turritana eremo discipuli in epistola encyclica, ad diversas ecclesias monasteriaque scripta jamque sæpius laudata, qua hisce dilectissimi Patris sui obitum nuntiarunt, precesque pro ejus anima ab iisdem postularunt, ita sub finem scribunt: Proxima die Dominica sancta illa anima (Brunonis videlicet) carne soluta est pridie Nonas, id est, sexta die, Octobris anno Domini millesimo centesimo primo. E carminibus, quibus Epitaphium, Sancti tumulo appositum infraque huc transcribendum, constat, penultimum sic habet: Carnis vincla dies Octobris sexta resolvit. Quare, cum proxime a Sancti obitu dicta epistola encyclica scripta sit, nec dudum etiam post epitaphium illud Sancti tumulo appositum fuisse videatur, dubitandum sane nullo modo est, quin Bruno & anno 1101 & sexta Octobris die ad Dominum migrarit; ut enimvero mirandum sit, Tutinum in Historiæ Cartusiensis Prospectu, pag. 14 S. Brunonis obitum anno 1102 innexuisse.
[730] [nec alio anno Sancti obitum Ruinartius consignat.] Nec minus mirandum est, Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 9 in inferiori paginæ 239 ora notare, concipi non posse, qui Ruinartius in Urbani II Papæ Vita, num. 2 pag. 8 S. Brunonis obitum anno 1099 innectat; ibi enim Ruinartius, non de Brunone, sed de Urbano II Papa, qui hoc anno obierit, sermonem facit, nec alibi, quod sciam, in eadem Urbani Papæ Vita alio anno, quam nos Sancti nostri obitum consignat; ut proinde illum male interpretati laudati Scriptores verosimillime fuerint. Porro antiquior Sancti nostri biographus de eo num. ultimo ita prodit memoriæ: Migravit ad Dominum post egressum Cartusiæ undecimo anno nec plus nec minus, sicut in libris Consuetudinum domni Guigonis, quæ sunt in domo Cartusiæ, continetur; verum in verbis hisce errorem cubare, vocibusque undecimo anno nec plus nec minus substituendas esse, quas suppeditatum a primorum quatuor Cartusiæ Priorum chronologo hicque num. 7 jam datum Sancti elogium exhibet, has sequentes, Undecimo plus minus anno, palam est ex iis, quæ § 30 de tempore, quo Sanctus e Cartusia Romam ab Urbano II Papa arcessitus fuit, disserens num. 518 & seq. in medium adduxi. Atque hæc de anno & die, quo Bruno e mortali hac vita ad immortalem migravit, dicta sufficiant; ad ea modo, quæ Sancti obitum secuta sunt, gradum faciamus.
§ XLV. Qua in eremi Turritanæ ecclesia Sanctus fuerit sepultus, & quid de miraculis, sepulturam ejus secutis, aliisque nonnullis, ad eum utcumque spectantibus, ac tempus, quo in Sanctorum, seu potius Beatorum album relatus fuit, prægressis, sit censendum.
[Sancti corpus in ecclesia S. Mariæ de eremo, aut in adjuncto huic] Cum duæ, ut jam supra docui, in Turritana eremo ecclesiæ, quarum una sanctissimæ Dei Genitrici Mariæ & S. Joanni Baptistæ, altera eidem Dei Genitrici & S. Stephano protomartyri sacra esset, Sancti nostri ætate exstiterint, fueritne is in hac, an in illa terræ mandatus, potest non immerito dubitari, aliis pro priori e duabus illis ecclesiis, aut certe pro hujus, quæ simpliciter etiam ecclesia S. Mariæ de eremo dicebatur, cœmeterio, aliis contra pro posteriori e duabus dictis ecclesiis pronuntiantibus, licet interim in concordiam omnes utcumque fortassis queant adduci, uti ex infra dicendis pronum erit colligere. Ac Brunonem quidem in S. Stephani ecclesia, quæ & temporis lapsu ecclesia S. Stephani de nemore seu de bosco dicta fuit, sepultum fuisse, Blömenvenna huncque secutus Surius in conscripta a se Sancti Vita diserte, ut apparet, affirmant. Binis hisce Sancti biographis sese deinde junxerunt Mabillonius in Annalibus Benedictinis lib. 70, num. 29, Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 9, pag. 240 aliique nonnulli. At vero Camillus Tutinus in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu, Sanctum nostrum in ecclesia S. Mariæ de eremo sepulturam nactum esse, non minus diserte tradit, pag. 15 sic scribens: Corpus S. Brunonis a monachis sepulturæ traditur in ecclesia sanctæ Mariæ de heremo prope ejus altare. Adhæc Sancti, vita jam functi, corpus, cum trium dierum spatio publicæ venerationi in ecclesia S. Mariæ de eremo expositum fuisset, ad extremam deinde cœmeterii, huic adjuncti, partem, uti ipsemet injunxerat, delatum, in arca marmorea ibidem sepultum fuisse, in S. Brunonis Vita seu Historia cap. 31 Zanottius scribit, monumenta Calabriæ Mss. pro se laudans; etsi autem, qualia hæc aut quantæ antiquitatis sint, nuspiam edicat, Sanctum tamen, non in ecclesia S. Stephani, sed vel in ecclesia S. Mariæ de eremo, ut Tutinus tradit, vel saltem in adjuncto huic cœmeterio, ut Zanottius e monumentis illis memoriæ prodit, terræ mandatum fuisse, credendum videtur, quod eum in monasterii, in quo ex dictis decem circiter annis vitam eremiticam duxerat, ecclesia aut saltem in hujus cœmeterio potius, quam in monasterii alterius, quod numquam incoluerat, monachisque, vitæ eremiticæ minus aptis, exstruxerat, ecclesia sepeliri voluisse, verosimile appareat.
[732] Adhæc Morotius in Chronologico Ordinis Cartusiensis Theatro pag. 226 sic scribit: [cœmeterio verosimilius terræ] S. Brunone in Sanctorum album relato, ejus corpus ab ecclesia S. Mariæ de Turri ad aliam S. Stephani de nemore translatum est. Ita ille; cui cum præterea alii nonnulli scriptores hic assentiantur, vere fuisse S. Brunonis, Sanctis seu potius ob dicenda Beatis jam adscripti, corpus ad ecclesiam S. Stephani ex ecclesia S. Mariæ translatum, indubitatum apparet, maxime cum nullus prorsus scriptor occurrat, qui contrarium prodat memoriæ. Jam vero cum id ita sit, Sanctusque e loco, quo terræ fuerat mandatus, ad S. Stephani ecclesiam verosimiliter fuerit translatus, fuisse eum in ecclesia S. Mariæ de eremo sepulturam nactum, verosimile apparet. At vero, inquies, postquam monasterium S. Stephani a Cartusiensi instituto ad Cisterciense anno 1192 defecerat, abbates illius veriti, ne Cartusiani sacras Institutoris sui reliquias repeterent, summa eas semper cura, ut Blömenvenna & post hunc Surius in suis de Brunone lucubrationibus e facta per Cartusianorum Neapolitanorum (adi num. 780) Priorem relatione memoriæ produnt, custodierunt; quod ut facerent securius, nunc hoc, nunc illo loco, abbate dumtaxat, alioque viro fide digno rem noscente, sacra illa pignora collocarunt; ut proinde ex eo, quod hæc e S. Mariæ de eremo ecclesia ad ecclesiam S. Stephani de nemore seu de bosco, cum anno 1514 Sanctorum seu Beatorum catalogo Brunonem adscribi contigisset, fuerint translata, consectarium neutiquam sit, ut in eadem S. Mariæ ecclesia terræ fuissent mandata. Ita contra opinionem, qua Sanctum, non in ecclesia S. Stephani, sed in ecclesia S. Mariæ aut saltem in hujus cœmeterio sepulturam nactum arbitramur, potest argui.
[733] [fuit mandætum.] Verum quid si ad præfatum Cartusianorum Priorem, quod de occultatis a Cisterciensibus S. Brunonis reliquiis Blömenvenna & Surius memorant, falso dumtaxat rumore fuerit delatum? Esse sane apparet, cur ita factum putetur. Etenim sacrum Sancti corpus anno 1513, Sancti canonizationem, uti eam vocant, proxime prægresso, in S. Mariæ ecclesia, ut Tutinus in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu ad annum 1513 memoriæ prodit, fuit repertum, nec verosimile videtur, factum id fuisse ex eo, quod abbates S. Stephani pretiosum thesaurum, quo eum occultarent, e monasterio S. Stephani, commorationis suæ loco, in cujus ecclesia primitus fuisset reconditus, ad ecclesiam S. Mariæ a dicto monasterio sejunctam seu dissitam, transtulissent. Jam vero cum id ita sit, fuisse S. Brunonem in ecclesia S. Mariæ aut saltem in adjuncto huic cœmeterio terræ mandatum, verosimilius, omnibus consideratis, apparet. Nec est, quod hic objicias anno 1513 datam infraquo recitandam Leonis X Papæ bullam, in qua (adi num. 755) sequentia isthæc, In cujus (monasterii nimirum S. Stephani) ecclesia corpus S. Brunonis, dicti Ordinis institutoris, dicitur esse reconditum, verba occurrunt; præterquam enim quod ex aliorum dumtaxat, qui facile decipi potuere, relatione seu opinione Pontifex ita ibidem loquatur, cellulæ, a S. Brunone prope ecclesiam S. Mariæ de eremo exstructæ quamdamque una cum hac monasterii speciem præferentes, jam inde ab anno, quo religiosi hujus, monasteriique S. Stephani incolæ ad Cisterciensem Ordinem sese ex dicendis transtulere, 1192 aut etiam citius inhabitari, ut apparet, desierunt, ecclesiæ S. Mariæ curam interim ac dominium monasterio S. Stephani gerente; adeo ut hoc abs illo tempore duas ecclesias, alteram nempe S. Mariæ, alteram S. Stephani dictam, habuerit, utque sub monasterii S. Stephani de Bosco nomine, non hoc tantum, sed etiam S. Mariæ de eremo monasterium venisse videatur. Ita omnino autumo, quod in monumentis omnibus, anno 1192 posterioribus, in quibus de religiosis Turritanæ eremi ædibus sermo fit, solum S. Stephani de Bosco monasterium memoretur.
[734] Jam vero, cum id ita sit, S. Brunonis corpus, utut in S. Mariæ ecclesia esset reconditum, [Epitaphium, quod hic datur, tumulo fuit appositum.] in monasterii S. Stephani ecclesia jacere, a Leone Papa dici absque veritatis dispendio in bulla cit. potuit. Nec apparet, Blömenvennam aliosque, qui, Sancti corpus in monasterio S. Stephani seu in hujus ecclesia sepultum fuisse, scribunt, de ecclesia sanctæ Mariæ non posse intelligi. Verum sive tandem Sanctus in hac, sive in illa eremi Calabrinæ ecclesia tumulum nactus fuerit, sequens equidem ad hunc, uti in conscripta a se Sancti Vita Blömenvenna, sermonem de Brunonis sepultura instituens, testatur, Epitaphium fuit appositum:
Primus in hac eremo Christi fundator ovilis
Promerui fieri, qui tegor hoc lapide.
Bruno mihi nomen, genitrix Alemania, meque
Transtulit ad Calabros grata quies eremi.
Doctor eram, præco Christi, vir notus in orbe,
Desuper illud erat gratia, non meritum.
Carnis vincla dies Octobris sexta resolvit,
Spiritui requiem, qui legis ista, pete.
Ita ille Sancti nostri biographus: ei autem in concinnata a se Sancti Vita Puteanus etiam consentit; in posteriori tamen hujus editione, apud Judocum Ascensium Parisiis anno 1524 adornata, in carminibus, quibus jam datum Sancti epitaphium constat, mutatio quæpiam facta est. Pro primo enim hexametro, verosimillime quod in eo contra Prosodiæ leges secunda syllaba in vocabulo Eremus contrahatur, positum est hoc aliud: Primus in hac Christi fundator ovilis eremo; secundo autem pentametro eadem verosimillime de causa substitutum est hoc sequens aliud: Transtulit ad Calabros grata quies nemoris. Adhæc Surius pro ultimo Epitaphii recitati pentametro sequens exhibet: Ossa manent tumulo, spiritus astra petit. Verum cum & in antiquiori Vitæ, a Puteano contextæ, editione, Basileæ haud dudum post annum 1514 adornata & in antiquis documentis, ad editionis hujus calcem adjectis, tria jam dicta carmina eodem modo, quo apud Blömenvennam, legantur, fuisse sane eodem etiam modo primitus scripta, Sanctique tumulo apposita, verosimillimum, ne dicam, indubitatum apparet.
[735] Discutiamus modo, quæ post Sancti sepulturam contigisse narrantur. [Prodigio ad hunc fons] Sepultus est autem, inquit in Sancti Vita Blömenvenna, Vir Dei in monasterio suo Sancti Stephani prothomartyris post summum altare; ad cujus sepulcrum fons emanat vivus, qui Divina clementia & ejus meritis multis fidelium optatæ remedia confert sanitatis. Ubi etiam, ut alibi legitur, est videre mirabile, cæcos illuminari, surdos ad auditum restitui, mancos mutilatosque sanari, leprosos mundari, a dæmone obsessos ocyus repurgari. Verum his omnibus miraculis, si divo Hieronymo creditur, illud est magis mirandum, quod ferme omnes in rotulo (titulorum funebrium edendorum complexo) prædicto stupere se ostendunt, dum toties replicant ac consona voce prædicant, gloriam illum & honorem tantum calcare & in tanta vitæ austeritate, veritate & perfectione cursum vitæ feliciter consummare potuisse. Ita ille: ne autem quisquam de fontis, ad Sancti tumulum, uti hic adstruere videtur, prodigio excitati, veritate fortassis ambigat, mox subjungit: Non debet autem cuiquam scrupulum movere, si fons ille jam ad sepulchrum Viri Dei non cernatur; fontes quippe miraculose educti non semper sunt perpetui, sicut nec fons olei, qui tempore nativitatis Christi Romæ legitur emanasse. Vidi ego ad sanctum Mauricium in loco decollationis ejus foramen sine oleo, per quod olim emanasse oleum ab accolis loci illius asserebatur. Miracula enim a Domino fiunt in revelationem & commendationem sanctitatis servorum ejus, & ideo, ubi eorum sanctitas perfecte innotuerit, non numquam miracula cessant. De sancto Nicolao legitur, quod ex sacris ossibus ejus oleum emanaverit; sed ob demerita populi, uno e successoribus suis de sede sua injuste expulso, fluere desierit.
[736] [excitatus fuisse hic ut apparet, asseritur.] Pari modo existimandum est de fonte S. Brunonis, nimirum exulante a monasterio ejus religione, ab ipso sanctissime inchoata. Cum enim Vir sanctus obdormisset in Domino, mansit monasterium ipsum in proposito vitæ heremiticæ sive Ordinis Carthusiensis, quem prius in eremo Carthusiæ & postea in Calabriæ eremo sanctus Bruno instituit. Successerunt ei in regimine dictæ domus quinque Priores usque ad tempora venerabilis Guigonis, Prioris Majoris Cartusiæ. Cunctis vero diebus seniorum, qui viderant & audierant & noverant omnia opera Domini, quæ per servum suum Brunonem operari dignatus est; quibus tandem succedentibus aliis, qui hæc non noverant, cum jam Ordo Carthusiensis in Gallia circa Carthusiam & alibi multiplicari cœpisset, monasterium illud Calabriæ solum remansit a sanctitate & fervore tanti Patris per teporem degenerans. Cum vero a domo Carthusiæ visitatores & reformatores petens, propter distantiam nimiam habere non posset, ad aliud propositum, Ordinem scilicet Cisterciensem, qui, tum recens plantatus & a sancto Bernardo verbo atque exemplo rigatus, in magno fervore perseverabat, se contulit, cum jam in proposito Carthusiensis Ordinis, in quo fundata fuerat, annis sexaginta durasset. Ita hactenus Blömenvenna, iterum hic sibi, ut sæpe alias, quantum ad substantiam Surium, non tamen Puteanum, utpote qui Sancti meritis multa post ejus obitum miracula operari Dominum dignatum esse, generatim dumtaxat scribat, consentientem habens; verum quid modo de fonte, qui ad Sancti tumulum prodigio excitatus fuerit, de miraculis ad hunc, facientibus id Sancti meritis, magno numero patratis, de tempore, quo is exaruerit seu esse desierit, ac tandem etiam de causa, ob quam hoc acciderit, sentiendum est?
[737] [Ast, an id veritati consonet, est dubium,] Ut a prodigio excitati ad tumulum fontis ducam initium, cum hujus nec Puteanus in conscripta a se Brunonis Vita, nec ullus, quod sciam, scriptor seu æqualis seu suppar mentionem faciat, esse sane videtur, cur, an vere ad Sancti tumulum miraculo fons eruperit, in dubium a non nemine revocetur. Et vero cum inventi fuerint, qui, quemadmodum supra vidimus, in Cartusia, cum hanc Sanctus ejusque socii primum fuissent ingressi, divinitus fuisse excitatum fontem, confinxerint, aut saltem ex errore crediderint, quid ni etiam factum esse queat, ut vel ex errore vel ex fingendi licentia, prodigio ad Sancti nostri tumulum ebulliisse fontem, in litteras missum fuerit, propensiusque deinde ac facilius, quam par esset, a prodigiorum amantibus creditum? Attamen cum sequentia hæc verba, Juxta sepulchrum ejus (S. Brunonis nimirum) immediate fons vivus emanat, qui divina Clementia in hujus Viri sancti meritis multis languoribus fidelium optatæ confert remedia sanitatis, primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronologus seu antiquior Sancti nostri biographus num. ultimo suppeditet, isque, ut jam supra docui, seculo tertio decimo, ac proin, duobus forte nondum post Sancti obitum seculis elapsis, floruerit, nec eum, quod de fonte, ad Sancti tumulum prodigiose excitato, verbis recitatis memorat, aut ex antiquiori monumento, aut saltem e traditione hausisse, vero apparent absimile, e terra ad Brunonis tumulum, aut, si mavis, ex hoc ipso non erupisse prodigiosum fontem, indubitanter asseverare non ausim, licet interim de re, quod indubitatæ prorsus ac certæ fidei vade non innitatur, multum dubitem.
[738] Nec dubitationem, quæ, quod non amplius, ipsomet Blömenvenna verbis recitatis fatente, [nec, quæ pro causa, ob quam fons ille exaruerit, afferuntur,] ad Sancti tumulum fons inveniatur, non parum augetur, tollere queunt, quæ potissimum hic Sancti biographus in causa fuisse scribit, ut prodigiosus fons ille exaruerit seu esse desierit. Dato enim, vere fuisse fontem ad Sancti tumulum prodigio excitatum, desiisse eum, quod, ut per verba num. 736 recitata, utpote per vocem Religio (adi num. 742) idem ibidem, quod per vocem Ordo, intelligens, velle videtur, religiosi Turritanæ eremi incolæ Cisterciense institutum essent amplexi, parum verosimile apparet, cum hi dumtaxat id fecerint, ut, collapsa apud eos religiosa disciplina, a vita minus austera, ad quam, primævo instituti sui rigore relicto, defecerant, ad vivendi normam magis rigidam magisque sanctam transeuntes Deo perfectius possent famulari, quemadmodum ipsemet Blömenvenna verbis recitatis indicare videtur, fidemque etiam facit mox recitanda Cælestini Papæ Bulla seu Breve. Sunt quidem, qui illos a Cartusiensi instituto ob causas, quæ Deo minus placere debuerint, resiliisse contendunt; verum hisce assentiendum non esse, alii volunt, nec quorum ex parte veritas stet, multum ad rem nostram facit. Demus enim etiam, justam omnino, ob quam Turritanæ eremi incolæ a Cartusiensi ad Cisterciense institutum deflexerint, causam non exstitisse, nec sic tamen verosimile evadet, factum esse, ut fons, qui ad tumulum S. Brunonis prodigio excitatus fuisset, ob eorum ad Cisterciense institutum defectionem exaruerit. Qualiscumque enim ea fuerit, sese equidem ad vitæ institutum nullo prorsus e capite contemnendum multisque nominibus summopere commendandum transtulere, nec id, nisi, assentiente ac approbante summo Pontifice Cælestino, fecere, uti e bulla, qua hic eis ad Cisterciensem Ordinem transeundi facultatem fecit, manifestum est.
[739] Hanc idcirco e Suriano, qui eam suis ad compositam a Surio S. Brunonis Vitam Annotationibus seu potius Chronotaxi hisce adjectæ pag. 469 & seq. inseruit, [dubitationem illam tollunt.] transferre huc lubet. Sic habet: Cælestinus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis fratribus cœnobii S. Stephani de Bosco in Calabria salutem & Apostolicam benedictionem. Ad Religionis ordinem propagandum & ad suos palmites extendendos ex officii nostri debito propensiori cura debemus intendere, & ipsum divina flagrantia pullulantem tenere pro viribus, & fovere. Cum igitur divina inspiratione præventi sub Cistertiensis Ordinis observantia volueritis militare & super hoc confirmationem Apostolicam & favorem Prior vester, ad nos veniens, obnixe petierit, fratrum nostrorum communicato consilio, cum dexteræ Excelsi mutatio videatur, vestrum hoc propositum commendamus, &, ut amodo sub eadem observantia & correctione abbatis & fratrum Fossæ-novæ vivere debeatis, & gratum Deo famulatum Deo impendere, auctoritate Apostolica, salvo Ecclesiæ Romanæ jure, confirmamus. Nulli ergo omnino hominum liceat, hanc paginam nostræ constitutionis & confirmationis infringere &c. Datum Laterani III Idus Decemb. Pontificatus nostri anno II. Cum ergo, uti e Pontificia hac Bulla seu Brevi intelligitur, cœnobii S. Stephani de Bosco in Calabria fratres seu religiosi Turritanæ eremi incolæ, non tantum non repugnante, sed etiam probante propositumque eorum laudante Pontifice, ad Cisterciensem Ordinem migrarint, sicque id faciendo contra Deum indubie non peccarint, nescio enim vero, an futurum sit, ut quisque sat verosimile arbitretur, illum eorum transitum causam esse potuisse, ob quam Turritanæ eremi fons, qui ad Sancti tumulum prodigio excitatus fuerit, existere desierit, aut, si mavis, exaruerit. Jam vero, cum res ita habeat, manet sane ex supra dictis, ac maxime ex eo, quod fons, qui prodigio excitatus fuerit, non amplius existat, æque ac ante dubium, an miraculo hujusmodi locus umquam fuerit.
[740] [Si tamen fons prodigiosus ad Sancti tumulum umquam fuerit, diutius is,] Nec multum ad rem facit, prodigiosos fontes non esse semper perpetuos; etsi enim id verum esse dederimus, consequens dumtaxat erit, ut, etsi ad Sancti tumulum fons non amplius inveniatur, fons tamen prodigiosus ibidem existere aliquando potuerit; unde reipsa etiam fontem hujusmodi ibidem olim exstitisse, pro indubitato nullus certe habebit. Quod si interim fons prodigiosus ad Sancti nostri tumulum umquam exstiterit, atque ob causam, a laudatis scriptoribus adductam, dumtaxat desierit, is equidem diutius, quam annis quinquaginta aut sexaginta durarit. Etenim cum Cælestinus II Papa anno 1144, quo monasterium S. Stephani de Bosco ad Cisterciensem Ordinem nondum fuisse translatum, ac proin fontem, qui ad S. Brunonis tumulum prodigio fuerit excitatus, nondum esse desiisse, apud omnes, qui miraculum istud admittunt, in confesso est, vitam cum morte commutarit, nec tamen serius, quam seculo duodecimo, dictum monasterium ad Cisterciensem ordinem transierit, Cælestinus Papa, qui Bullam jam recitatam monasterii S. Stephani de Bosco fratribus impertiit, alius esse non potest, quam Cælestinus III; quare, cum hic anno 1191, ad Aprilem jam provecto, ad supremam Ecclesiæ cathedram fuerit evectus, Bullaque tertio Idus seu XI Decembris die, anno Pontificatus ejus secundo data notetur, consectarium est, ut monasterii S. Stephani de Bosco fratres seu religiosi Turritanæ eremi incolæ anno demum 1192 aut sequentis initio ad Cisterciensem Ordinem transierint, ac proin, ut monasterium illud non tantum annis circiter sexaginta, ut Blömenvenna verbis supra huc transcriptis tradit, sed centum propemodum & amplius in vitæ, quod in eo secutus fuerat S. Bruno, instituto durarit, pluresque etiam, quam quinque, Instituti Cartusiensis, antequam ad Cistercienses transiret, Priores habuerit.
[741] [quam annis quinquaginta aut sexaginta durarit.] Et vero Camillus Tutinus in brevi, quod suo Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectui attexuit, Chronico Priores non tantum quinque, sed tredecim, qui ad S. Brunonis præscriptum Turritanam S. Stephani domum, antequam hæc Cisterciense institutum amplecteretur, ad annum usque 1192 rexere, suo singulis nomine apposito, recenset, eorumque, qui post quintum a S. Brunone floruit, anno 1138 obiisse notat. Et sane a Tutino plures etiam, quam quinque, qui ad normam, a Sancto nostro in Turritana Calabriæ eremo institutam, vitam exegerint, Priores recte enumerari, verosimillimum apparet, tum ex jam dictis, tum etiam ex iis, quæ huc facientia in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 20 & aliquot seqq. Columbius, uti hunc consulenti patescet, in medium adducit. Jam vero, cum hæc ita habeant, nec fons, qui prodigio ad S. Brunonis tumulum ortus sit, exaruisse, seu esse, antequam S. Stephani monasterium ad Cisterciense institutum transiisset, desiisse a Blömenvenna, aliisque, qui ejusdem cum eo opinionis sunt, statuatur, consequens est, ut fons ille non tantum quinquaginta circiter aut sexaginta, sed nonaginta amplius annis post Sancti nostri obitum debeat durasse, etsi interim id in opinione dictorum scriptorum, qui eremi Calabrinæ ad Cistercienses defectionem jam inde ab anno 1160 aut etiam citius factam statuunt, a veritate omnino sit alienum. Atque hæc sunt, quæ tum de prodigioso illo fonte, ad Sancti tumulum, uti a scriptoribus supra laudatis refertur, exorto, tum de tempore, quo, & causa, ob quam esse is desierit, dicenda occurrunt. Proximum est, ut de miraculis, quæ magno numero per Sancti merita fuisse patrata, ac maxime in favorem eorum, qui e memorato prodigioso fonte bibissent, contigisse, Blömenvenna verbis supra huc translatis, aliique memoriæ produnt, nunc tractem.
[742] Licet, inquit de S. Brunone Blömenvenna, miraculis multis claruisse legatur, [Ad fontem illum multa etiam Sancti jam defuncti meritis miracula facta narrantur;] tamen, quod sine dolore recolere nequeo, non sunt hujusmodi miracula ea, qua decuit, diligentia conscripta; aut, si conscripta fuerunt, alterius Religionis (Cisterciensis videlicet) monachis in monasterium ejus intrantibus, primum negligentius scripta custodita, deinde deperdita sunt. Ita ille, ad amussim etiam sibi Surium, & quantum ad miraculorum, quæ generatim Sancti meritis patrata fuerint, multitudinem Puteanum pariter censentientem habens; verum nullum prorsus, quod a Sancto patratum fuerit, miraculum in particulari recensent; assertionem autem, qua, multa a Sancto patrata fuisse miracula generatim traditur, scriptoris saltem synchroni fideque digni testimonio confirmari velim. Fuisse quidem multos male habentes, qui e fonte, ad Sancti tumulum prodigiose exorto, bibissent, pristinæ sanitati restitutos, antiquior etiam Sancti nostri biographus verbis supra datis affirmat; verum nec hic sat antiquus est, ut tuto ei fidere possimus. Nec quidquam facit, quod præsentis temporis verbis utens sequentem scribat in modum, Juxta sepulchrum ejus immeditae fons vivus emanat, qui divina clementia in hujus Viri sancti meritis multis languoribus fidelium optatæ confert remedia sanitatis, sicque de fonte prodigioso, qui ætate sua adhuc exstiterit, miraculisque, quæ tum haustis ex hoc aquis patrata fuerint, sermonem facere videatur; dato enim etiam, hunc nostrum biographum de miraculis tempore suo gestis facere sermonem, fidem is sibi, cum in Cartusia Majori a Turritana eremo non parum dissita scripserit, certam undequaque atque indubitatam ægre admodum in eorum narratione conciliaturus apud omnes est. Adhæc historicorum in morem, qui, quæ temporibus præteritis gesta sunt, per præsentis temporis verba non raro exponunt, fortassis hic loquitur.
[743] Blömenvenna & Surius eo ipso loco, quo fontem, ad Brunonis tumulum prodigio excitatum, ætate sua non amplius exstitisse fatentur, de eo, non secus atque si adhuc exstitisset, [ast nec hæc certa facere potest antiquior noster biographus.] per præsentis temporis verbum loquuntur, prior quidem hoc modo, Ad cujus (S. Brunonis nempe) sepulchrum fons emanat vivus; posterior vero isto: Ad ejus sepulchrum fons vivus prorumpit. Nec alterius, quam præsentis temporis verbo, quo, multis olim hausta e fonte illo aqua sanitatem fuisse restitutam, declarent, ibidem utuntur; ut proinde ex eo, quod antiquior Sancti nostri biographus de miraculis, quæ S. Brunonis meritis patrata fuerint, per præsentis temporis verbum loquatur, consequens non sit, ut hæc ætate sua gesta esse, significatum voluerit. Jam vero, cum id ita sit, an non de iis dumtaxat, quæ dudum etiam ante ætatem suam gesta fuerint, sermonem instituat, admodum est dubium, ac proin, quod de miraculis magno numero per Sancti merita gestis, memoriæ prodit, certum omnino atque indubitatum facere non potest, licet interim, quin aliquot saltem miracula Sanctus, Beatis nondum adscriptus, patrarit, e sanctitatis fama, qua apud Calabros ante id tempus per quadringentos amplius annos inclaruit, dubitandum non appareat. Et vero Surianus, in suis ad S. Brunonis Vitam Annotationibus, multa miracula, quæ Deus ad declarandam S. Brunonis, confessoris sui, gloriam operari ad ejus invocationem dignatus est, ad nostram cognitionem scriptorum inopia temporumque injuria non pervenisse, pag. 314 præfatus, non pauca, quæ post factam Brunonis, uti eam vocant, canonizationem evenisse ejus intercessione narrantur, in medium adducit, hisque etiam duo præmittit, quæ, antequam Bruno in Sanctorum seu Beatorum album referretur, accidere.
[744] [Duo interim miracula, Sancti canonizationem prægressa,] Cum de rebus modo, quæ, priusquam Sancto cultus, Sanctis proprius, Pontificia auctoritate deferretur, evenere, hic tractem, lubet huc & duo illa prodigia transferre, lectori, quantum reor, in summa multorum miraculorum, Sancti meritis ante permissum ejus cultum ecclesiasticum patratorum, quæ ad cognitionem nostram pervenerunt, paucitate futura non ingrata. Primum, in quo tamen, an Sanctus partem habuerit, est dubium, sic habet: Anno Domini MCXXXI cum illustris Gaufridus de Lorotello, comes Cantazarii in Calabria, filius Rodulphi comitis de Lorotello, nepotis comitis Rogerii, fundatoris ac dotatoris eremi S. Mariæ de Turre revocasset donationes cujusdam ecclesiæ Omnium Sanctorum, & terrarum & vinearum in tenimento oppidi Badulati, a se & a matre sua Berta factas, Deo vindice, gravi apostemate est in pectore sauciatus, unde & ad extrema devenit, atque, condito testamento, cum morti proximus esset, a Rogerio de Arenis admonitus, ut res, injuste ablatas, restitueret, simul ac ablata restituit, sanguine ex ore & naribus fluente, sanitati pristinæ est redditus; quod clarius ex ipsiusmet verbis & instrumento restitutionis patebit, ubi sic ait: “Anno ab Incarnatione Domini MCXXXI, indict. VIII mense Octobris, eum ego Gaufridus de Lorotello, Cantazari comes, juvenili cupiditate tenerer, ne, quod domina mater mea venerabilis Berta pro ecclesia Omnium Sanctorum de tenimento de Padulato, quam dederat B. Mariæ de eremo ac beato Protomartyri terras cultas & incultas, arbores domesticas & silvestres quoque villanos & vineas confirmarem, sed potius revocarem, plus expetens temporalia quam æterna, Deo permittente, post meæ revocationis triennium in stomacho fui horribili apostemate sauciatus adeo dure, ut, vitalibus spiritus diminutis, a medicis desperarer.
[745] Verum post conditum testamentum dixit mihi domtnus Rogerius de Arenis, [in quorum ano tamen is non certo,] qui modo testis adfuit testamento apud Castellum novum, ubi eo tempore infirmabar, Confirma puro restituendi proposito, quæ revocasti B. protomartyri Stephano; est enim tanti meriti apud Deum, quod te poterit ab isto apostemate liberate. Quibus verbis auditis, jussi per novum testamentum, quod in momento iterum condidi, confirmari. Mirum in modum cœpi subito sanguine putrido, fluente de ore & naribus, liberari. Quo viso miraculo devotus misi litteras fratribus eremitis eo die, quo navis Genuensium, ab Alexandria veniens in portum Castelli novi, ruinam est passa. Venit autem ad me ad castrum meum Cantazarii Rodulphus de Crucifixo, eremitarum S. Mariæ, & S. protomartyris Stephani magister, & cum eo frater Arnaldus & Odo, & Guido monachi, quibus præsentibus præcepi præsens privilegium per manus scribæ Roberti conscribi, & quæ domina mater mea dederat &c.” Tale est e Suriani recensione primum, quod hic commemorandum duxi, miraculum, instrumento etiam publico confirmatum; cum vero, nec forte immerito, an in hoc partem quampiam S. Bruno habuerit, dubitari posse videatur, dicto instrumento publico, quo id firmat, mox subjungit: Quod (miraculum nempe jam relatum) etiam S. Brunoni tribui debere ob curam, quam in cælo positus domus suæ gerit, nemo est, qui ambigat. Ita ille, partem saltem in relato miraculo S. Brunoni attribuendam, sese non dubitare indicans; verum in altero, quod hic etiam dandum, miraculo seu potius apparitione partem habuisse Sanctum, certum omnino est, uti quisque facile fatebitur, qui vel id dumtaxat perlegerit.
[746] En verba, quibus a laudato Suriano pag. 317 & seq. refertur. [in altero autem certo partem habuit, hic referuntur,] Circa annum MDX Valentiæ in Aragonia Joannes Aloysius Bertranus Tabellio, qui multo tempore fuit benefactor & procurator Cartusiæ Portæ-cæli, ob magnam, quam erga S. Brunonem devotionem gerebat, ex diuturna ægritudine ad mortis confinia devenerat ante feriam quartam Majoris hebdomadæ, & cum a medicis de ejus salute conclamatum esset, subito aperiens oculos petiit vestes ad induendum, atque interrogantibus respondit, sanctos Vincentium Ferrerium & S. Brunonem ad se intrasse, & sibi dixisse, nequaquam hac vice se moriturum, sed ad ecclesiam ea feria quarta ad divina Officia audienda accedere debere, quod & reipsa præstitit. Atque ob id adeo inposterum S. Brunonem dilexit, ut, cum postea anno MDXIV Leo X ejus festum solemniter in ecclesiis Ordinis concessisset, ipse suis sumptibus, eamdem Cartusiam petens, ejus festivitatem tam in ecclesia, quam in trichoro peragi procuraverit ad obitum usque. Joannes Aloysius Bertranus, cui apparitio hic relata obtigit, e secunda uxore, quam, priori mortua, duxerat, S. Ludovicum Bertrandum Ordinis Prædicatorum, de quo ad IX mensis hujus diem, quo colitur, apud nos agetur, postea genuit. Docet id nos tum ipsa, in qua eadem apparitio narratur, sancti hujus Confessoris Vita, a Vincentio Justiniano Antist, Valentino Ordinis S. Dominici alumno, idiomate Hispanico conscripta ac deinde ab altero ejusdem Ordinis Religioso in linguam Italicam versa, tum etiam laudatus Surianus in apparitionis alterius, eidem Aloysio Bertrano oblatæ infraque in Appendice ad gloriam posthumam memorandæ, quam apparitioni jam narratæ proxime subjungit, relatione. Atque ita quidem, cum memorata apparitione, facientibus id tam S. Brunonis, quam S. Vincentii Ferrerii meritis, Aloysius Bertrandus, periculosissime decumbens, subito atque insperato pristinæ fuerit sanitati restitutus, miraculum modo habemus, quod partim saltem Sancti nostri intercessione fuerit patratum, quodque etiam ejus canonizationem, seu vivæ vocis oraculum, quo ex dicendis Leo X Papa cultu Sanctis proprio in Ordine Cartusiensi eum coli permisit, præcessit; verum alia tum patrata, in quibus Sanctus partem habuerit, diligentissima licet facta indagine, invenire haud quivi.
[747] [alia hisce etiam dubiæ fidei adducuntur,] Porro Zanottius, qui in contexta a se S. Brunonis Vita cap. 34 jam relatam, patrique S. Ludovici Bertrandi oblatam S. Brunonis & S. Vincentii Ferrerii apparitionem etiam refert, cap. 32, quo e Sancti nostri tumulo fontem prorupisse cum nonnullis aliis se prægressis scribit, e Mss., quæ laudat, Calabriæ monumentis addit, virtutem, dicti fontis aquis a Deo sanandi morbos inditam, ad parvi lacus, in quo Sanctus, cum in vivis esset, corpus suum, quo id castigaret, mergere subinde solebat, aquas transiisse, cum primum Turritanum S. Stephani monasterium a Cartusiensi instituto ad Cisterciense deflexisset. Quo autem id probet, nostra adhuc ætate, ac maxime Pentecostes, qua sacrum Sancti corpus ex ecclesia S. Mariæ ad ecclesiam S. Stephani fuit translatum, tribus diebus festis aquarum illarum virtute innumera propemodum quotannis beneficia divinitus conferri, miraculaque patrari, adjungit idem scriptor, penes quem tum quantum ad hæc, tum quantum ad virtutem, a prodigiosi fontis aquis ad præfati lacus aquas translatam, fides sit. Cæterum ut miraculo, quod jam inde a Sancti obitu cœptum, hodieque perseverare fertur, § hunc claudam, Blömenvenna, quem dein secutus est & Surius, sub finem a se contextæ Sancti Vitæ sic scribit: A monasterio autem isto (Turritano nempe S. Stephani) per crepidinem torrentis plano itinere MD passuum pervenitur ad antrum devotissimum. Montibus siquidem artum satis & cinctum nemoribus, ejusdem vallis extrema claudentibus, deviis & solitariis, nec ultra aditum humano usui præbentibus. Supra istud antrum ædificatum est haud grande sacellum cum altari sub titulo sancti Brunonis, Coloniensis magistri, sanctæ Mariæ de Turri, Ordinis Carthusiensis institutoris primi, cujus ibi imago depicta cernitur. In hoc antro idem Dei Servus ex eo tempore, quo primum illuc venit, usque in diem mortis suæ incredibili fervore permansit. Ad indicium & commendationem vero eximiæ sanctitatis ejus usque in hodiernum diem locus, in quo post excessus contemplationum laxa membra nuda humo collidebat, herbam numquam reddit in spatio, quo tum ipsius sacri corporis mensura tendebatur, cum tamen circumquaque crescere cernatur. Hoc tam evidens miraculum omnes loci illius accolæ constantissime asseverant.
[748] [assertaque Sancti continua in antro commoratio expenditur.] Hactenus ille: verum quidquid sit de perseverante hodieque miraculo, quod verbis hisce memoratur, quodque in medio relinquendum arbitror, Sanctum equidem, contra ac Blömenvenna hic tradit, a die, quo Turritanam S. Mariæ in Calabria eremum primum ingressus est, ad suum usque obitum in antro, por verba recitata designato, commoratum non esse seu habitasse, certum omnino atque indubitatum mihi facit vel solum Mesimerii, Squillacensis episcopi, diploma seu privilegium num. 558 & seq. datum. In hoc enim antistes ille sequentem loquitur in modum: Me rogare (comes Rogerius) dignatus est pro honoratissimis monachis & eremitis, domnis scilicet Brunone & Lanvino … locum a Deo servatum, qui Turris dicitur, incolentibus in veneranda admodum ecclesia gloriosissimæ Dominæ nostræ, Dei Genitricis ac sancti Joannis Baptistæ præcursoris; quibus verbis cum tam Brunonem quam Lanvinum in sanctissimæ Dei Genitricis ecclesia habitasse, non obscure hic innuat, toto Sanctum tempore, quo in eremo Calabrina versatus est, in præfato antro commoratum esse, Blömenvennæ aliorumve, absque antiquo vade id asserentium, auctoritate prudenter quis credat? Blömenvennæ quidem alii nonnulli scriptores recentiores suffragantur; verum nec hi ullum pro se laudant auctorem monumentumve antiquum. Nec est, cur pro iis in medium hic quisquam adducat, quæ memorato antro, ut Zanottius in Sancti Vita cap. 31 in fine testatum facit, inscripta leguntur, sequentia verba: In summa veneratione ac reverentia habendus est locus iste, fratres carissimi, in quo fidelis Christi servus ac sacræ Paginæ doctor Bruno multiplici pœnarum genere corpus suum afflixit; in quo post hujus miseræ vitæ cursum ad cælum evolavit; fuisse enim hæc vel statim a Sancti obitu, vel saltem haud dudum post antro apposita, pro certo quis asserat? Quod ad me pertinet, multum dubitandum reor, an Sancti canonizatione, uti eam vocant, antiquiora sint. Brunonem itaque subinde quidem, quo orationi divinarumque rerum meditationi ac contemplationi quietius vacaret, in antrum, a Blömenvenna memoratum, quod a S. Mariæ de eremo ecclesia seu monasterio, quod Sanctus incolebat, haud multum aberat, secessisse, haud difficulter crediderim; habitaritne tamen in eo, hærebo dubius, donec validiora, quæ omnem de hoc dubitationem animo eximere nata sint, argumenta producantur in medium.
§ XLVI. Leo X Papa Ordini Cartusiensi Turritanum in Calabria S. Stephani monasterium jubet restitui, cultumque Sancti ecclesiasticum permittit.
[Sancti canonizatio diutissinse post ejus obitum tentata nondum fuerat;] In Titulis funebribus non paucis infra recundendis, seu diversarum ecclesiarum monasteriorumve ad litteras encyclicas infra pariter recudendas, quibus S. Brunonis obitus nuntiatus eis a Sancti e Turritana eremo discipulis fuerat, responsoriis non tantum a doctrina virtuteque eximia Sanctus laudatur, verum etiam eum non tam illorum, qui responsorias illas dabant, quam hoscemet illius precibus indigere declaratur; quod sane illum pro viro sancto cognitum jam tum universim fuisse, argumento est. Verum, etsi res ita habuerit, anni tamen jam amplius quadringenti, quod mirum videri potest, ab ejus obitu erant elapsi, cum necdum a quopiam, quantum apparet, tentatum quidquam fuerat, quo Vir ille celeberrimus juxta ac sanctissimus, qui & clarissimum Ordinem instituerat, & virtutibus suis plane eximiis Cartusiam primum ac deinde Calabriam potissimum illustrarat, seu Sanctorum seu Beatorum numero a summo Pontifice adscriberetur.
[750] [ejus tamen interea non adeo, ut Bailletus putavit,] Addit Bailletus tom. 3 Vitarum col. 91, Sancti memoriam toto illo quadringentorum annorum spatio in Calabria apud homines adeo fuisse neglectam, ut nullus plane ab hisce religionis cultus tum illi fuerit delatus. Verum hac in re falsum fuisse scriptorem illum, ex iis, quæ sub contextæ a se Sancti Vitæ finem in litteras mittit Blömenvenna, verosimile apparet. Etenim ibidem sic habet: Ad hæc loca (nempe ad antrum, in quo Sanctus habitarit, & ad ecclesiam S. Mariæ de eremo) populorum catervæ, senes cum junioribus, parvuli & mulieres, nobiles & ignobiles, principes & domini ob sanctissimi Brunonis venerationem & devotionem, ad ejus etiam beneficia obtinenda, quasi degat in humanis, eum attendentes, certatim confluunt, reverenter accedunt, orant, adorant. Præcipue vero antrum seu specum, de quo supra, in quo fere semper solus Domino famulabatur, tanta reverentia & affectu, incredibilique fide frequentatur, quod etiam quandoque plures cernuntur non nisi nudis pedibus a monasterio præfato (S. Stephani nempe) illud accedere. Alii flexis genibus ambulando antrum sacrum, terram & saxa ex devotione lingentes, lacrymisque infusi circumeunt. Porro de antro ipso seu rupe aliquid pro maximis habituri reliquiis detrahunt, atque ita ad propria remeant cum gaudio.
[751] [in Calabria cultus neglectus fuisse videtur.] Quanta vero devotione ad hunc sanctissimum Patrem Brunonem afficiantur Calabriæ episcopi, abbates, prælati religiosi, principes etiam, comites, Barones vulgusque universum, nemo verbis explicare sufficiet. Est præterea non longe a monasterio præfato spatio passuum CCC nemus amplissimum, quod Folo nominant, ab ipso Servo Dei deputatum ad instaurationem monasterii ejus dumtaxat. Si quis vero ausu temerario contra sancti Viri ordinationem venire attemptaverit (fama est omnium Calabriæ populorum longa experientia firmata) divinam ultionem non evadit. Hæc ille; quæ cum, Sancto nondum diu per Leonem X in Sanctorum, seu potius ex dicendis Beatorum, album relato, in litteras miserit, nec tunc primum, cum id factum a Pontifice illo fuisset, eximium plane ac singularem, qualem verbis recitatis depingit, cultum in Calabria Sancto fuisse delatum, verosimile appareat, Bailleto asserenti, Brunonem, cum Beatis a Leone Papa adscriberetur, fuisse & ex omnium fere in Calabria memoria deletum, & nullo ibidem cultu affectum, indubitanter assentiri non ausim, maxime cum ex veneratione, qua erga Sanctum, etiam Beatis nondum adscriptum, Calabriæ populos fuisse, recitata Blömenvennæ verba indicant, verosimile appareat, fuisse illi etiam cultum Sanctis proprium ab hisce delatum.
[752] [Cartusiani deputatos, qui Sancti canonizationem tentent, constituunt,] Verum, utut sit, fuisse eum equidem, etiam cum nondum Beatorum honores a Cartusianis publice sibi deferri obtinuisset, pro Sancto ab hisce aliisque habitum honoratumve, ex apparitionis, qua Bruno sese una cum S. Vincentio Ferrerio spectandum Aloysio Bertrano ægrotanti exhibuit, relatione jam data, utpote in qua erga Brunonem, tamquam Sanctum, modo peculiari affectus is fuisse traditur, fas est colligere, uti etiam ex eo, quod Cartusiani tandem, qui eum, fatente ipsomet Bailleto, privatim saltem Sanctorum honoribus in Cartusiis a Calabrina diversis colebant, de illius seu canonizatione seu beatificatione procuranda etiam cogitarint. Camillus Tutinus sæpissime jam laudatus in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu ad annum 1504, pro quo tamen perperam scribitur 1503, ita prodit memoriæ: In generali (Cartusianorum) capitulo, hoc anno celebrato, Priores Carthusiani tractarunt de procuranda Canonizatione S. Brunonis, & de recuperanda Carthusia S. Stephani de nemore, quæ fere annos tercentum penes Cistercienses, & deinde (seculi nimirum, si in brevi monasterii S. Stephani de nemore Chronico apud Tutinum pag. 195 recte notetur, quinti decimi initio, aut etiam nonnihil citius) ad abbates commendatarios pervenerat. Hinc ad litem prosequendam Jacobus de Aragonia, Prior Carthusiæ Neapolitanæ, Matthæus Prior Bononiæ, Ludovicus Prior Mantuanæ Carthusiæ, & Hugo Prior Carthusiæ Romanæ deputantur. Erat ea tempestate abbas commendatarius Ludovicus Cardinalis de Aragonia, Ferdinandi I regis Neap. nepos. Jacobus igitur, quem supra memoravimus, cum esset Cardinalis affinis, Romæ cum eodem cæterique Priores de restitutione agunt, & plurimis hinc inde articulis discussis, & conditionibus appositis, Cardinalis se exuere passus est. Verum cum ejus redditus jure amphiteotico ab Euangelista Tornafrancia Catacensi possiderentur, quo * etiam suo juri cedere promiserat, Jacobus cetera impleturus Neapolim venit, sed Euangelista, quem oblatæ conditionis pœnituerat, fuga dilabitur; verum regiis adhibitis diligentiis interceptus, ac promisso stare coactus est.
[753] Ita ille, non tantum Cartusianos sancti Patris sui canonizationi procurandæ, [monasteriique S. Stephani, pro quo recuperando] verum etiam Calabrino S. Stephani monasterio de nemore recuperando animum adjecisse operamque porro dedisse, tradens. Neque vero religiosorum illorum virorum frustra hic conatus fuit; primo enim S. Stephani domum seu monasterium Ordini suo restitui, ac deinde in album, si non Sanctorum, Beatorum saltem, primum suum Institutorem Pontificia auctoritate referri obtinuerunt, uti patescet ex iis, quæ de duobus hisce capitibus pro instituti mei ratione dicenda hic sunt. A Calabrini monasterii recuperatione, quod hæc Sancti canonizationem seu potius beatificationem præcesserit, duco initium. Ac primo quidem an Cartusiani de monasterio illo recuperando jam inde ab anno 1504 cogitarint, ipsemet Camillus Tutinus, qui id jam tum ab iis factum, verbis mox datis scribit, dubitare me facit. Etenim in Chronico, quod concinnato a se Ordinis Cartusiensis Prospectui attexuit, ita memorat: Anno MDV Cartusiani monachi in capitulo generali Jacobo de Aragonia Cartusiæ Neapolitanæ, Mattheo Bononiensis, Ludovico Mantuæ, Hugoni Romanæ Prioribus demandarunt, ut monasterium S. Stephani Religioni restituendum curarent. Hi post varios cum memoratis Cardinali & Tornafrancia tractatus, post decennium protractos, mutuis hinc inde petitionibus conclusis, eo controversiam adduxerunt, ut monasterium in summi Pontificis Leonis X manibus Cardinalis resignaret, quo adimpleto, Pontifex Cartusianis cum omnibus ejus bonis iterum concessit & tradidit, & abbatialem titulum suppressit per bullam dat. Romæ MDXIII. Quare, cum Tutinus, Ordinis Cartusiensis Prioribus hic nominatis a capitulo generali, ut monasterii S. Stephani recuperationem tentarent, anno demum 1505, quod jam inde ab anno 1504 factum fuisse, verbis supra recitatis in Prospectu docuerat, in mandatis datum fuisse, hic scribat, hocne, an illo anno Cartusiæ S. Stephani recuperationem tentare decreverint Carthusiani, dubium sane ipsemet efficit.
[754] [jam inde ab anno 1504 sategerant, a Pontifice per litteras,] Attamen, cum monasterium illud, postquam anni jam decem ab incepto de restituendo eo Cartusianis tractatu essent elapsi, in manus Pontificis, qui id deinde Cartusianis reddidit, resignatum fuisse, verbis proxime datis etiam tradat, fuisse vere jam inde ab anno 1504 a Cartusianis de dicto monasterio recuperando tractatum, verosimilius apparet, quod bulla, qua id eis Pontifex Leo X reddi jussit, anno 1513, uti ipsemet etiam Tutinus verbis recitatis fatetur, data notetur, facileque quidem ab anno 1504, non tamen ab anno 1505 ad annum usque 1513 annos decem excurrisse, queat intelligi. Instrumentum illud, quod & ei locum hic concedi, postulatum a me fuerit, & nonnulla, quæ jam dicta sunt, confirmet, huc transcribo. Hisce verbis concipitur: Leo episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam. Pro commisso nobis desuper Apostolatus Officio quo universalis Ecclesiæ regimini præsidemus, de ecclesiarum, & monasteriorum, aliorumque regularium locorum omnium statu prospere & salubriter dirigendo continua reddimur attentione solliciti: unde aliqua ex eisdem monasteriis & locis, ut in eis gratior Deo vigeat observantia, crescat divinus cultus, & fidelium augeatur devotio, novis nonnumquam committimus gubernanda rectoribus, per quorum solertiæ studium & providam diligentiam monasteria & loca ipsa, etiam alias votivis in spiritualibus & temporalibus proficiant incrementis.
[755] [quæ in testimonium] Sane monasterio S. Stephani de Bosco Cisterciensis Ordinis Squillacensis Diæcesis, quod dilectus filius noster Aloysius sanctæ Mariæ in Cosmedin diaconus Cardinalis ex concessione & dispensatione Apostolica in commendam nuper obtinebat (commenda hujusmodi ex eo, quod idem Aloysius Cardinalis illi hodie in manibus nostris sponte & libere cessit, nosque cessionem ipsam duximus admittendam, cessante) adhuc eo, quo, dum eidem Aloysio Cardinali commendatum fuit, vacabat, modo vacante; nos vero, ultimum dicti monasterii vacationis modum, etiamsi ex illo quævis generalis reservatio & in corpore juris clausa resultet, præsentibus pro expressis habentes ad provisionem super ipsius monasterii regimine celerem & relicem, ne monasterium ipsum longæ vacationis exponatur incommodis, paternis & sollicitis studiis intendentes, post deliberationem, quam desuper cum fratribus nostris habuimus diligentem, demum ad dilectos filios fratres Cartusiensis Ordinis, in quibus regularis disciplinæ observantia, vitæ sanctimonia, & exemplares mores in dies tamquam novi palmites in agro Domini pullulare noscuntur, direximus oculos mentis nostræ. Sperantes, quod si in monasterio prædicto, in cujus Ecclesia corpus S. Brunonis dicti Ordinis Cartusiensis Institutoris dicitur esse reconditum, & quod, ut ab aliquibus asseritur, olim ejusdem Cartusiensis Ordinis domus fuit, dignitas abbatialis & Cisterciensis Ordo perpetuo supprimerentur & extinguerentur, & Ordo Cartusiensis hujusmodi institueretur & plantaretur: & de cætero monasterium ipsum domus sub eadem invocatione S. Stephani nuncuparetur, & dicti Cartusiensis Ordinis fratribus per eos juxta ipsorum ritus & mores, ac regularia instituta, prout aliæ ejusdem Cartusiensis Ordinis domus reguntur & gubernantur, regendum & gubernandum perpetuo concederetur, ex hoc grata Deo & accepta in dicto monasterio introduceretur bene beateque vivendi norma, augeretur divinus cultus, aliasque ejusdem monasterii statui in spiritualibus & temporalibus cum circumvicinorum fidelium spirituali consolatione feliciter consuleretur.
[756] Quibus omnibus debita meditatione pensatis, [hic proferuntur,] de dictorum Fratrum consilio, auctoritate Apostolica, tenore præsentium in eodem monasterio quovis modo, & ex cujuscumque persona vacet, etiamsi ejus provisio ex quavis causa ad Sedem Apostolicam specialiter vel generaliter pertineat, dignitatem abbatialem & Cisterciensem Ordinem hujusmodi perpetuo supprimimus & extinguimus, & dictum Cartusiensem Ordinem, ita quod de cætero non monasterium, sed domus ejusdem S. Stephani sit & denominetur, instituimus; illudque cum omnibus & singulis ejus mobilibus, & immobilibus bonis, juribus & pertinentiis suis, dictis fratribus per unum Priorem & fratres in decenti numero juxta eorum ritus & mores ac instituta regularia prædicta, & prout aliæ dicti Cartusiensis Ordinis domus reguntur & gubernantur, regendum & gubernandum perpetuo concedimus. Itaque liceat dilectis filiis modernis dicti Cartusiensis Ordinis visitatoribus in Provincia remotioris Lombardiæ juxta morem ejusdem Cartusiensis Ordinis, infra cujus Provinciæ limites dicta domus S. Stephani consistit, Cartusiensis Ordinis & illius fratrum hujusmodi nomine corporalem domus S. Stephani bonorum ac jurium & pertinentiarum prædictarum possessionem per se vel per alium seu alios propria auctoritate libere apprehendere, &, sicut præmittitur, regendam & gubernandam perpetuo retinere, illiusque fructus, redditus & proventus in fratrum & domus eorum usus utilitatemque convertere, diœcesani loci & cujusvis alterius licentia super hoc minime requisita.
[757] Ac Priori & fratribus in ipsa domo S. Stephani pro tempore degentibus, [restitutione obtenta,] quod ipsi & dicta domus omnibus & singulis privilegiis, gratiis, immunitatibus, indulgentiis, exemptionibus, præeminentiis, favoribus, & indultis spiritualibus & temporalibus, quibus aliæ dicti Cartusiensis Ordinis domus aut Priores & fratres in illis pro tempore degentes generaliter utuntur, potiuntur, & gaudent, ac uti, potiri & gaudere poterunt quomodolibet in futurum, uti, potiri, & gaudere libere & licite possint, de simili consilio auctoritate præfata indulgemus, non obstantibus constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, ac dictorum ordinum juramento, confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, statutis & consuetudinibus, cæterisque contrariis quibuscumque. Nos enim ex nunc irritum decernimus & inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ suppressionis, extinctionis, concessionis & decreti infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicæ millesimo quingentesimo tertio decimo, decimo septimo Kalendas Januarii, Pontificatus nostri anno primo. Cartusianis itaque, uti ex huc jam transcripta Bulla manifestum est, Calabrinum S. Stephani de Bosco monasterium, sibi a Ludovico seu Aloysio de Aragonia, S. Mariæ in Cosmedin diacono Cardinali, de quo in Pontificum & Cardinalium Vitis tom. 3, col. 187 Oldoinus, resignatum, anno 1513, XVI Decembris die Leo X restituit; hujus autem haud dudum post possessionem illi adiere.
[758] [tandem etiam, ut sancto Patri suo,] Jacobus de Aragonia, inquit in suo Ordinis Cartusiensis Prospectu ad annum 1514 Camillus Tutinus, Prior Neapol. cum Priore Clarimontis, aliisque monachis & fratribus conversis Carthusianis die XXVII Februarii monasterii S. Stephani de nemore possessionem cepit. Dicti itaque monasterii possessionem anni 1514 vigesima septima Februarii die ac proin tribus nondum, postquam id eis restitutum fuisset, elapsis mensibus, possessionem adiere Carthusiani; qui autem factum id sit, Zanottius in sua de S. Brunone Historia cap. 33 sequentem fere in modum exponit: Jacobus de Aragonia, Cartusiæ Neapolitanæ Prior Provinciæque visitator, ac Petras Acerri, Claromontanæ in Basilicata regni Neapolitani provincia Cartusiæ Prior convisitatorque, qui designati ad id fuerant, Priores Bononiensem, Mantuanum & Romanum adjunctos sibi habentes litterisque Pontificiis ac regiis muniti, auxilio, quod eis Adamus Toraldus, Badulati baro, præstitit, sese ad S. Stephani monasterium contulerunt; quo cum pervenissent, a Cisterciensibus, qui voluntatis Pontificis, per acceptas ab hoc litteras, jam ante facti fuerant certiores, supplicantium in morem inter festivum æris campani sonitum obviam venientibus recepti ecclesiam mox sunt ingressi, cumque litteras Pontificias ac regias prælegissent, modo a jure præscripto, monasterii possessionem, solemnibus post rem factam Deo actis gratiis, adierunt. Ita fere quantum ad substantiam ille e Calabriæ monumentis Mss., quæ, quod recentiori memoria gesta memorent, fidem hic mereri puto. Leo porro, qui erga Cartusianos benevolum sese præfati monasterii restitutione monstrarat, alio haud dudum post majori adhuc favore eos affecit. Etenim eodem anno 1514 miraculis, quæ a S. Brunone patrata ferebantur, via judiciaria non discussis, Cartusianis, ut festum ejus annuum Officio ecclesiastico celebrare, ejusque in precibus horariis commemorationem quotidie agere possent, vivæ vocis oraculo concessit. Id litteræ, quas ea de re Antonius Cardinalis Papiensis, Cartusianorum protector, ipso anno 1514 ad hos dedit, manisfestum faciunt. Eas adeo, quod & ad Sancti nostri gloriam multum faciant, e Benedicti XIV Papæ de Beatorum Canonizatione & servorum Dei Beatificatione lib. 1, cap. 41 huc trancribo.
[759] [quemadmodum Cardinalis Papiensis, Cartusianorum protectoris, litteræ,] His verbis concipiuntur: Antonius miseratione divina tituli sanctæ Praxedis sanctæ Romanæ Ecclesiæ presbyter Cardinalis Papiensis necnon totius Ordinis Carthusiensis protector universis, & singulis præsentes nostras inspecturis, & lecturis salutem in Domino sempiternam. Cum ex nostro protectionis officio benevolentiaque, ac pietate, qua universo Carthusiensi Ordini prædicto afficimur, hodie ad pedes Sanctissimi Domini nostri Leonis divina providentia Papæ X præsentavimus venerabiles Religiosos viros DD. Matthæum Bononiæ, Ludovicum Mantuæ, Jacobum Neapolis, & Hugonem S. Crucis in Urbe ejusdem Carthusiensis Ordinis Domorum Priores; & tam nos, quam religiosi prædicti plura de laudibus, præconiis, ac vitæ sanctitate beati Brunonis confessoris, ejusdem Ordinis Carthusiensis primi Fundatoris, ac Institutoris, Sanctitati suæ retulissemus, & exposuissemus; qui Vir beatus, declinante Christiana militia, & propter iniquitatis abundantiam charitate plurimum frigescente, tamquam dux strenuus ad resistendum hostibus novum in Ecclesia instruxit & instauravit exercitum, & in vineam, quam Dominus sua dextera plantaverat, jam vitiorum vepribus, & spinis obsitam veluti solertissimus Pater familias, tot fideles conduxit operarios, ut uberiores in dies ex ea fructus sanctæ Ecclesiæ proveniant, & odorem suavitatis proferat, & sanctitatis.
[760] Ipsius namque beati Confessoris multiplex doctrinæ, [in medium hic adductæ,] vitæ castigatissimæ, innocentiæ, ac munditiæ exemplum plurimos generans sanctæ adoptionis filios, generatque, & nutrit in dies incessanter; cujus meritis Ordo præfatus exornatur, & comprobatur miraculis, & assidue, quasi de virtute in virtutem, crescit, rigans montes de superioribus suis, & de fructu operum suorum satiatur terra. Idcirco nos una cum præfatis Prioribus ab eodem Domino, Domino nostro Venerabilium virorum Francisci de Puteo moderni Generalis, aliorumque Priorum, & universorum monachorum, monialium, conversorum, & personarum dicti Ordinis nomine humiliter supplicavimus, ut pro Omnipotentis Dei gloria, qui in suorum exultat veneratione Sanctorum, ac beati prædicti Confessoris honore, illiusque evidentissimis sanctitatis operibus, signisque virtutum, quibus in carne positus claruit, & ad cælos evocatus perpetuo splendet, proque tam præclari Ordinis decore de Apostolica munificentia, & benignitate sub sexta Octobris die, qua die, posita carnis sarcina, idem beatus Bruno confessor ad perpetuam evolavit gloriam, festum quotannis in ejus memoriam, ac solemne Officium dignis in Domino laudibus, & honoribus celebrandi, & commemorationem ejusdem cæteris diebus faciendi licentiam concedere dignaretur; quamvis idem beatus Bruno Confessor non reperiatur aliter canonizatus per summos Pontifices prædecessores suos, ut moris est.
[761] Qui præfatus sanctissimus Dominus noster Papa asserens, [fidem faciant,] se jamdudum de laudibus, ac sanctitate ejusdem beati Confessoris plurima intellexisse, arbitratus, dignum esse, ac consonum rationi, ut, quem Deus in hoc sæculo tantis donis, & gratiis insignivit, assumptum in cœlis magis, ac magis venerandum, & cui viventi dederat cor Omnipotens ad præcepta, & legem vitæ, & disciplinæ, eidem nunc apud thronum Divinæ gloriæ existenti impendatur in terris debitæ devotionis obsequium; hujusmodi nostris, & præfatorum Priorum supplicationibus libenter annuens, dictis Domino Francisco moderno, ac pro tempore Generali existenti, & aliis Prioribus, monachis, monialibus, conversis ac personis dicti Ordinis, in ipsius Ordinis duntaxat domibus, & eorum ecclesiis, seu capellis, festum prædictum solemniter colendi, & devotione debita celebrandi, præfatique Brunonis corpus, & memoriam dignis in Domino laudibus prosequendi, & venerandi, Officiumque conveniens in honore ipsius beati Confessoris agendi, & decantandi, necnon commemorationem singulis diebus faciendi, ex tunc, & de cætero in perpetuum cum Dei benedictione licentiam vivæ vocis oraculo nobis facto benigne, ac favorabiliter concessit pariter, ac indulsit; non obstante, quod idem beatus Bruno confessor non inveniatur aliter canonizatus, ut supra: præsentibus quoque ibidem reverendissimo in Christo patre D.D. Laurentio Putio Tituli Sanctorum quatuor Coronatorum sanctæ Romanæ Ecclesiæ presbytero Cardinale & reverendo patre Domino Francisco Amellino cameræ Apostolicæ clerico.
[762] [cultum deferre possint,] Quare, ne apud quemquam de hujusmodi concessione possit aliquod dubium suboriri, præsentes manu propria subscriptas, & nostri soliti sigilli appensione munitas confici jussimus, & per nostrum quoque secretarium subscribi fecimus in fidem, robur, & testimonium præmissorum, & veritatis. Datum Romæ in Apostolico Palatio die XIX mensis Julii anno MDXIV, Pontificatus vero Domini nostri anno secundo. Antonius Cardinalis sanctæ Praxedis protector manu propria. Antonius Testa Verulanus. Tales sunt litteræ, quibus Antonius, S.R.E. titulo sanctæ Praxedis presbyter Cardinalis Papiensis, Ordinisque Cartusiensis protector, publice testatus est, quibuscumque ad hunc Ordinem spectantibus sive viris sive mulieribus facultatem deferendi S. Brunoni cultum, iisdem litteris expressum, Leonem decimum, summum Pontificem, vivæ vocis oraculo indulsisse. Zanottius in adornata a se S. Brunonis historia seu Vita cap. 33 ita fere quantum ad substantiam scribit: Leo decimus Papa anno 1514, die decima nona Julii, Brevi, ab Antonio Cardinali Papiensi, Ordinis Cartusiensis protectore, sibi oblato, subscripsit, quo, ut monachi, moniales, atque aliæ quæcumque personæ S. Brunonis Institutum profitentes, in monasteriis suis S. Brunonis festum solemni ritu Officioque proprio sexta Octobris die quotannis celebrare, ejusdemque sancti Patris sui commemorationem in quotidiano Officio ecclesiastico facere possint, concessit. Brevis hujusmodi autographum in Majori Cartusia modo asservatur, in eoque Pontificiæ approbationis testes fuisse leguntur Cardinalis Laurentius Puccius & Franciscus Armellinus, reverendæ cameræ Apostolicæ clericus.
[763] [vivæ vocis oraculo consequuntur.] Ita fere, ut jam monui, quantum ad substantiam ille. Verum recitatas Antonii Cardinalis Papiensis litteras fuisse abs hoc scriptore pro Brevi, quod Leo decimus Papa concesserit, perperam acceptas, dubitandum non est, cum datum hoc fuisse scribat eodem anno & die, quo illæ datæ notantur, easdemque, quarum tamen nomina paulo aliter scribit, personas etiam, nempe S. R. E. Cardinalem Laurentium Putium, & Franciscum Amellinum, Cameræ Apostolicæ clericum, qui Pontifici, cum vivæ vocis oraculo præfatam facultatem Cartusianis concessit, in ipsis recitatis Antonii Cardinalis Papiensis litteris adfuisse memorantur, Brevis pariter, quod Leoni decimo Antonius Cardinalis, Ordinis Cartusiensis protector, obtulerit, approbationi seu subscriptioni, per Pontificem hunc factæ, præsentes adstitisse affirmet. Adhæc Leonem, non Brevi, quod concesserit, sed vivæ dumtaxat vocis oraculo, Cartusianis, ut sanctam Ordinis sui Institutorem honorare modo jam dicto possent, anno 1514, XIX Julii die indulsisse, Antonii Cardinalis recitatæ litteræ, eo ipso anno 1514 ac die XIX Julii, quo breve hujusmodi ex Zanottii opinione datum fuisset, signatæ, fidem faciunt; ut sane, quin is scriptor hallucinatus hic sit, dubitari nullatenus debeat. Nec ii, qui S. Brunonem a Leone decimo canonizatione, æquipollenti saltem, Sanctis fuisse adscriptum, contendunt, ab errore immunes videntur, quemadmodum § sequens aperiet.
[Annotatum]
* an qui?
§ XLVII. An Leo X Papa Brunonem etiam canonizarit, & quænam, ad gloriam Sancti posthumam facientia, concessam ab hoc Pontifice cultum ei deferendi facultatem proxime sint secuta.
[Papa Leo Brunonem eo ipso, quo eum coli permisit, non canonizavit,] Leonem X Papam non tantum, ut ecclesiasticus Brunoni cultus deferretur, concessisse, verum etiam Sanctis eum adscripsisse seu canonizasse, nonnulli existimant; ac inprimis quidem ex his exstitisse videtur eruditissimus Annalium Ecclesiasticorum parens Baronius, utpote in suis ad Martyrologium Romanum Annotationibus hodie de Brunone ita observans: Vita functus est anno Domini MCI, relatusque est inter Sanctos a Leone decimo, Romano Pontifice. Verum aliter longe sensit Benedictus XIV Papa; etenim in suo De servorum Dei Beatificatione & Beatorum Canonizatione Opere lib. 1, cap. 41, § III, nullo pacto dici posse sanctum Brunonem a Leone X canonizatum fuisse, contendit, & sane non immerito, uti probant, tum quæ ipsemet ibidem adducit, tum quæ nos modo adducturi hic sumus. Cum canonizatio, uti infra docebo, cultus præceptum importet, non fuisse sane Brunonem vivæ vocis oraculo, quo, ut ei cultus ecclesiasticus deferri posset, anno 1514 dumtaxat impertiisse Leonem X Papam, e recitatis Cardinalis Papiensis litteris intelligitur, in Sanctorum numerum ab hoc Pontifice relatum seu canonizatum, manifestum est. Quare ut, sanctum Cartusianorum Institutorem canonizatum a Leone fuisse, verum esse queat, oportet, ut altera hic illud post declaratione, vel vivæ itidem vocis oraculo vel litteris expressa, fecerit. Verum declarationis, vivæ vocis oraculo factæ atque a declaratione, in Cardinalis Papiensis litteris memorata, distinctæ, qua in Sanctorum numerum Leo Papa Brunonem retulerit, nullus omnino scriptor meminit.
[765] Quod autem ad litteris seu bulla expressam, qua id fecerit, [bulla tamen post data fecisse hoc illum, volunt nonnulli.] declarationem spectat, Tutinus quidem in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu pag. 135, postquam, Leonem X, ut publicus S. Brunoni cultus deferri posset, anno 1514 vivæ vocis oraculo concessisse, narravit, ad annum 1515 subjungit: Leo X bullam canonizationis sancti Brunonis Generali Ordinis Carthusiensis transmisit, & in ea plura in Ordine servanda injungit. Tutino porro, bullam a Leone, qua Sanctus canonizatus fuerit, datam fuisse, hic tradenti, alii etiam nonnulli assentiuntur. Nescio tamen, an hisce accenseri debeat Surius. Etsi enim ad scriptæ a se Sancti nostri Vitæ calcem metrice hunc in modum ejus canonizationem describat:
Papa Leo, gestis & majestate verendus,
Cardineis Patribus celebri circumdatus actu,
Certior est factus, quam sancte vixerit olim
Bruno; quod obsequium, dum vixit, præstitit Urbi,
Quodque per hunc cultu divino Ecclesia crevit;
Hujus & audierat certo miracula quædam
Propterea votis Patrum concordibus illum
Rettulit in Divos; festum concessit eidem
Octobris sexta celebrari luce quotannis;
(Illo nempe die moriens ascendit olympum)
Erigere huic statuas, ac ædificare sacella
Permittens; super his confecta diplomata confert.
Ordinis hæc nostri mater Carthusia servat
Inter Romani multa instrumenta senatus;
huic tamen descriptioni præfigit hunc titulum: Canonizatio, ut vocant, S. Brunonis carmine conscripta; quibus e vocibus, fueritne vere a Leone Papa Bruno canonizatus, dubitasse potest videri. Adhæc per diploma, cujus hic meminit, cum Zanottio (adi num. 762) Breve dumtaxat, quo Sancti cultum Leo permisit, fortassis intelligit. Utut sit, bullam equidem, qua S. Brunonem Leo X canonizarit, datam non fuisse, pro indubitato debet haberi.
[766] [Ast id, cum bullæ hujusmodi nec in ordinatione anni 1515.] Id sic ostendo: quod si bulla hujusmodi, quæ, facta licet tum Romæ, tum alibi diligentissima indagine, inveniri haud potuit, anno 1515 a Leone data fuisset, ea utique aut generali Reverendorum Patrum Cartusianorum capitulo, die septima Maii & sequentibus dicto anno 1515 in Cartusia Majori celebrato, si Maium sit prægressa, aut certe, si mense hoc fuerit posterior, generali eorumdem Reverendorum Patrum capitulo, anno 1516 die 21 Aprilis & sequentibus in Majori itidem Cartusia celebrato, nota fuisset: neutri autem e capitulis hisce generalibus nota illa fuisse ullo modo videtur. Patres enim, ut quotannis, prout a Leone Pontifice fuerat concessum, S. Brunonis festum sexta Octobris die solemni ritu celebretur, Officium conveniens de eo agatur, quotidianaque in Officio ecclesiastico commemoratio instituatur, in priori e duobus illis capitulis generalibus ordinaverunt, hancque ordinationem nova condita in posteriori capitulo ordinatione confirmaverunt, injungentes præterea, ut S. Bruno & in Litaniis Conventualibus invocetur, & Martyrologio inscribatur; Bullam autem, qua Brunonem canonizarit, caltumque illum et deferri Pontifex jusserit, non commemorant, facere id utique, si bullæ hujusmodi cognitionem habuissent, non omissuri. Ut, quam verum id sit, studiosus lector perspiciat, nihilque, quod ad gloriam Sancti posthumam spectet, præteream, ambas ordinationes illas, e Majori Cartusia a Cartusiano Parisiensi supra sæpissime jam laudato mihi procuratas huc transcribe. Prior seu illa, quæ in capitulo generali anni 1515 condita fuit, sic habet: Cum sanctissimus Dominus noster Dominus Leo divina Providentia Papa decimus & modernus, nobis & Ordini nostro sua gratia dederit & concesserit licentiam & auctoritatem, ut in singulis domibus dicti nostri Ordinis, & earum ecclesiis seu capellis possimus festum beati Brunonis Patris nostri solemniter colere, & debita devotione celebrare, ejusque corpus & memoriam dignis in Domino laudibus prosequi & venerari & Officium conveniens in honorem ipsius agere & decantare, necnon commemorationem singulis diebus de eo facere, & alias, prout in desuper confectis litteris (nimirum Cardinalis Papiensis, quas § præced. dedi) plenius continetur.
[767] Propterea ne tantam gratiam neglexisse videamur, ad Dei & ejusdem Patris nostri laudem [qua, qui ex Pontificis concessione licitus erat,] & honorem, Ordinis incrementum, & nostram, nostrorumque omnium salutem, consolationem, & pacem, dictarum litterarum mentem & tenorem insequentes, volumus & ordinamus, quod de cætero annis singulis perpetuis futuris temporibus die sexta mensis Octobris, qua die idem Pater noster, carne solutus, beata fuit immortalitate vestitus, festum prædictum in omnibus & singulis domibus totius Ordinis nostri prædicti & earum ecclesiis seu capellis in honorem & sub nomine & vocabulo ejusdem beati Brunonis confessoris cum candelis solemniter celebretur, & ab omnibus & singulis Prioribus, monachis, conversis, & aliis personis dicti nostri Ordinis debita devotione colatur, ejusque corpus & memoria dignis in Domino laudibus veneretur, fiatque & decantetur de eo ipsa die sexta Octobris solemne Officium cum duodecim lectionibus, capitulo, refectorio, & cæteris cæremoniis, quæ in solemnibus festis candelarum solent observari, in hunc videlicet, qui sequitur, modum. Ad primas Vesperas Antiphona super Psalmos, Sint lumbi. Responsorium, “Beatus servus.” Ad Matutinas octo primæ lectiones, sermo beati Augustini episcopi, qui incipit: “Dominus noster Jesus Christus,” sicut in festo S. Martini. Quatuor vero ultimæ, Homilia beati Gregorii Papæ, quæ incipit: “Sancti Euangelii, ” super Euangelio secundum Lucam: “Sint lumbi vestri,” sicut in festo S. Benedicti. Ad Missam dictum Euangelium: “Sint lumbi vestri.” Cætera omnia tam in Missa, utrisque Vesperis, Matutinis, quam cæteris Horis fiant sicut unius confessoris non episcopi, exceptis orationibus, quæ dicentur prout infra in pede præsentis ordinationis sunt notatæ. Volumus pariter & ordinamus, quod in vigilia dicti festi fiat abstinentia & in die fiat sermo in capitulo monachorum & conversorum ad laudem ejusdem Sancti, & ad reformationem Ordinis, & cessetur ipsa die ab omnibus operibus, ut divinis laudibus facilius & devotius intendere valeamus.
[768] Item ordinamus, quod dictum festum scribatur in Calendariis Ordinis sub dicta die sexta Octobris, [sancto Patri suo cultum deferri statuerunt,] & in Letaniis post sanctum Benedictum ponatur, scribatur, & ab inde dicatur “Sancte Bruno, ora pro nobis. Item pariter Ordinamus, quod singulis diebus, quibus cætera dicuntur solita suffragia in Matutinis & Vesperis, immediate post commemorationem sancti Joannis fiat eo commemoratio in hunc modum. Antiphona, Similabo, Versus, Justum deduxit. Oratio, “Omnipotens sempiterne Deus. &c. Ut per ejus intercessionem & merita divinam in præsenti gratiam, & æternam in futuro gloriam consequi mereamur.” Sequuntur Orationes ad Missam dicendæ, quarum prima dicetur in die ad utrasque Vesperas, Laudes & Tertiam & quotidie ad commemorationem in Matutinis & Vesperis. Oratio. “Omnipotens sempiterne Deus qui renuntiantibus sæculo mansiones paras in cælo, immensam clementiam tuam humiliter imploramus, ut intercedente beato Brunone Confessore tuo, vota, quæ profitendo fecimus, fideliter implere, & ad ea, quæ perseverantibus in te dignatus es promittere, valeamus salubriter pervenire. Per.” Secreta. “Sacrandum tibi Domine munus offerimus, majestatem tuam suppliciter exorantes, ut per intercessionem & merita beati Brunonis Confessoris tui, a peccatis omnibus & peccatorum omnium pœnis absoluti, acceptum tibi sacrificium in tuæ Passionis & nostræ Redemptionis memoriam offerre valeamus. Qui vivis.” Complenda. “Per hæc sancta, quæ sumpsimus, Domine Deus, pium in nobis accende sanctæ Religionis affectum, ut ejus, quem ut patrem in terris colimus, vestigia insequentes, quod te donante promisimus, te operante, implere, & cum vitæ finis advenerit, ad te, qui via, veritas, & vita es, pervenire mereamur. Qui vivis &”
[769] [nec in altera, qua statutum hoc confirmarunt, anni 1516 ordinatione] Posterior seu quæ anno 1516 fuit præscripta, his verbis concipitur: Ordinationem in præcedenti Capitulo factam circa celebrationem festi beati Brunonis Patris nostri confirmamus, & cam perpetuo in Ordine nostro observari volumus & mandamus, hoc addito, quod, sicut in Letaniis privatis, ita & in Conventualibus ponatur & scribatur, & ab inde dicatur: “Sancte Bruno ora pro nobis.” Et in Martyrologio sub die sexta Octobris scribantur hæc verba: In Calabria depositio beati Brunonis confessoris, primi Institutoris Ordinis Cartusiensis. Et nihilominus ordinamus, quod de vita ejus noviter impressa legatur in refectorio singulis annis in singulis domibus Ordinis in dicto festo. Duas has ordinationes, quæ e codice ordinationum, a capitulis generalibus conditarum, in titulo, iis in capite præfixo, desumptæ notantur, cum ipsis autographis concordare testatur ipsemet, qui iisdem subscribitur, reverendissimus Ordinis Cartusiensis minister generalis Franciscus Biclet. Expende modo, studiose lector, duo ista jam recitata documenta, vixque dubito, quin futurum sit, ut fateare, in horum saltem posteriori Cartusianos generalis anno 1516 celebrati capituli Patres Pontificiarum, quibus S. Bruno canonizatus fuisset, litterarum facturos fuisse mentionem, si ad illorum hæ cognitionem venissent, missæque adeo, ut Tutinus verbis proxime recitatis memoriæ prodit, ad Ordinis Cartusiensis Generalem fuissent. Cum enim, qua Pontifex, publice Sanctum coli, vivæ dumtaxat vocis oraculo impertierat, facultatis mentionem in priori facere capituli generalis anni 1515 Patres non omiserint, quis Bullæ Pontificiæ, cultum Brunonis ecclesiasticum non tantum permittentis, sed etiam decernentis seu præcipientis, si bullam hujusmodi novissent, mentionem, arbitretur, capituli anni 1516 Patres facturos non fuisse in dictorum documentorum posteriori, quo confirmarunt, quod antea de cultu sancto Patri suo deferendo, cum is a Pontifice, non præceptus, sed permissus dumtaxat fuisset, statuerant?
[770] [Cartusiani meminerint] Adhæc in posteriori e duabus recitatis ordinationibus, anno ex dictis 1516 condita, generalis capituli tunc celebrati Patres Bullæ Pontificiæ, a Leone decimo Papa ad Ordinis Cartusiensis Generalem missæ, qua hic Pontifex S. Brunonem canonizarit, non tantum non meminere, sed bullam hujusmodi a Leone ad Ordinis sui Generalem missam non fuisse, in hac ipsa ordinatione sua conjiciendi ansam præbent. Dum enim hac, ut sanctus Ordinis sui Institutor Martyrologio inscribatur, præcipiunt, non cum Sancti, sed cum Beati dumtaxat titulo fieri id jubent, secus tamen verosimillime facturi, si Bullæ Pontificiæ vi, qua Bruno canonizatione saltem æquipollenti, ut vocant, canonizatus fuisset, Sancti titulum ei competere perspectum habuissent. Nec est, quod reponas, Brunonem in præfata ordinatione, utpote qua per voces hasce, sancte Bruno, ora pro nobis, in Litaniis conventualibus invocari jubetur, Sancti titulo etiam condecorari; e cælitibus enim, qui in Litaniis hujusmodi, publice recitari haud solitis, invocantur, tam ii, qui sunt, quam ii, qui non sunt, in Sanctorum album canonizatione seu formali seu æquipollenti relati, Sancti titulo solent affici. Verum demus etiam, nullius plane roboris esse, quæ e capitularibus Cartusianorum ordinationibus contra assertam a Camillo Tutino, quam ad Ordinis Cartusiensis Generalem anno 1515 Leo X Papa miserit, canonizationis S. Brunonis bullam in medium hactenus adduximus; bullam equidem hujusmodi a Pontifice illo datam numquam fuisse, ac proin nec ad Ordinis Cartusiensis Generalem missam, indubitatum esse vel idcirco debet, quod S. Bruno, Cartusianorum parens ac institutor, a Leone decimo canonizatione nec formali nec æquipollenti Sanctorum numero fuerit adscriptus, uti, quæ jam nunc dicturus sum, manifestum efficient.
[771] Ante omnia, ut, an vere Sanctus a Leone canonizatus fuerit, [colique in universa Ecclesia modo, qui ad canonizationem requiritur,] melius perspiciatur, quid & Canonizatio & Beatificatio sit, sicque quidnam hanc inter & illam discriminis intercedat, videamus. Canonizatio, ut Benedictus XIV De servorum Dei Beatificatione, & Beatorum Canonizatione lib. 1, cap. 41, num. 1 docet, duplex est, alia formalis, alia æquipollens. Formalis, quæ fit a summo Pontifice, servata forma judiciali prolataque sententia, & observatis consuetis cæremoniis. Æquipollens, cum Dei servus, in antiqua cultus possessione existens, fama virtutum & miraculorum celebris, nulla prolata sententia nec servato ordine judiciali, omissisque consuetis cæremoniis, coli jubetur in universa Ecclesia certo die per Officii & Missæ recitationem celebrationemque, rita etiam, contra ac in canonizationis formalis bullis (adi laudatum Benedicti XIV Opus lib. 1, cap. 38, num. 5 & seq.) fieri assolet, seu duplici seu semiduplici, quo fieri illud debeat, expresse ac nominatim, uti e variis canonizationis æquipollentis exemplis, a Benedicto XIV Operis, mox iterum citati, lib. 1, cap. 41 adductis, intelligitur, determinato seu præscripto, ulteriorique proinde (adi iterum laudatum Benedicti XIV Opus lib. 1, cap. 38, num. 5 & seq.) constitutione, ut Sanctus, qui canonizatione æquipollenti canonizatus fuit, ita coli possit, non requisita. Quod modo ad Beatificationem spectat, hæc, non secus atque Canonizatio, in formalem atque æquipollentem dividitur: formalis quidem est, quando, prævia formali discussione virtutum & miraculorum, Pontifex indulget, ut servus Dei colatur, tamquam Beatus, in aliquo certo loco; æquipollens vero, cum summus Pontifex, prævia judiciali probatione famæ virtutum & miraculorum, approbat sententiam latam a judice ordinario vel delegato super casu excepto a decretis Urbani VIII. Ita quantum ad substantiam in Opere laudato lib. 1, cap. 42, num. 8 idem Benedictus XIV.
[772] In eo itaque Canonizatio seu formalis seu æquipollens a Beatificatione seu formali seu æquipollenti potissimum differt, [Leo Sanctum non præceperit, a vero alienum apparet.] quod Beatificatio permissionem dumtaxat, Canonizatio cultus præceptum importet, itemque quod in Beatificatione cultus ad aliquam provinciam, diæcesim, civitatem religiosamve familiam contrahatur, in Canonizatione ad Ecclesiam universam extendatur. Jam vero, cum hæc ita habeant, ac maxime quidem cum in iis, quæ ad Beatum, qui canonizatur, spectant, examinandis judicialis ordo seu forma ad Canonizationem formalem requiratur, Brunonem sane hac Sanctis non fuisse a Leone adscriptum, manifestum est. Neque vero id quisquam contendit. Quod autem ad canonizationem æquipollentem pertinet, nec hac Brunonem Sanctis Leo adscripsit. Hunc enim in universa Ecclesia per Officium & Missæ celebrationem coli, eo modo, quem canonizationis æquipollentis descriptio, num. præced. data, includit, numquam præcepit. Liquet id ex eo, quod, quemadmodum in Appendice ad gloriam Sancti posthumam probabo, anno 1623 a Gregorio XV Papa, ut festum S. Brunonis … die sexta Octobris … in Missali & Breviario Romano reponi, Officiumque de eo semiduplex (verba sunt Bullæ, a Gregorio hac de re datæ, infraque recitandæ) ab omnibus ubiquo fidelibus recitari libere & licite posset ac valeret, Cartusianis supplicantibus, concessum demum fuerit; unde consequitur, ut enimvero, Sanctum in Universa Ecclesia per Officium & Missæ celebrationem coli, eo modo, quem canonizationis æquipollentis descriptio, num. præced. data, involvit, Leo X Papa jam antea haud præcepisset. Atque hinc, simulque ex ante dictis ulterius consequitur, ut nec Bullam, qua S. Brunonem canonizarit, anno 1515 dederit, nedum ad Ordinis Cartusiensis Generalem miserit, contra ac verbis supra recitatis Camillus Tutinus tradit, aliique nonnulli, ab eo, quantum opinor, in errorem inducti, hodieque existimant.
[773] [Nec Brunonem is Pontifex beatificatione formali,] Porro cum Sanctus noster, qui ex jam dictis a Leone X canonizatus non fuit, non aliter, quam vivæ vocis oraculo, quo, ut cultu ecclesiastico afficere eum possent, Cartusianis fuit concessum, a præfato Pontifice Beatis fuisse adscriptus inveniatur, non fuisse etiam id abs hoc factum Beatificatione formali, sed tantum æquipollenti, facile, quantum opinor, quisque intelliget partim e jam data tum formalis, tum æquipollentis Servorum Dei Beatificationis descriptione seu notitia, partim ex modo, quo in cælitum honoribus S. Brunoni concedendis Leo Papa processisse asseritur tum a Blömenvenna huncque secuto Surio in concinnatis a se Sancti Vitis, tum ab Antonio S. R. E. Cardinali Papiensi in litteris supra huc transcriptis. Ad formalem enim (adi num. 771) Beatificationem formalis, quæ huic præeat seu prævia sit, virtutum miraculorumque Servi Dei, qui Beatis adscribendus proponitur, discussio requiritur; modus autem, quo Leo decimus in concedendis S. Brunoni cælitum honoribus processit, sequens fuit: Cum hic Pontifex, cui, ut S. Brunonem festo annuo Officioque ecclesiastico honorandi quotidianamque de eo in precibus horariis commemorationem faciendi facultatem Ordini Cartusiensi concedere dignaretur, Priores Cartusiani deputati, & Antonius S. R. E. Cardinalis Papiensis totius mox dicti Ordinis, cujus protector erat, nomine supplicabant, jam dudum de laudibus ac sanctitate ejusdem beati Confessoris plurima intellexisset, arbitratus dignum esse ac consonum rationi, ut, quem Deus in hoc sæculo tantis donis & gratiis insignivit, assumptum in cælis magis ac magis venerandum, & cui viventi dederat cor Omnipotens ad præcepta & legem vitæ & disciplinæ, eidem nunc apud thronum divinæ gloriæ existenti impendatur in terris debitæ devotionis obsequium, postulationi eorum lubentissime consensit.
[774] [sed tantum æquipollenti Beatis adscripsit.] Ita supra jam datæ num. 759 & seqq. Antonii Cardinalis litteræ. Nec ab hisce ea in re Blömenvenna, cui etiam in substantia Surius ad amussim consonat, multum abludit. En ejus huc spectantia verba. Sic habent: Sanctissimus dominus noster (nimirum Leo decimus Papa) cum multorum relatione de eximia sanctitate beati Brunonis frequenter audisset, posthabita miraculorum inquisitione, indignum arbitratus est, eum, quem Deus tantis in hoc sæculo ornasset donis & gratiis, nunc assumptum in cælis maximis non efferri præconiis, & cui dedisset Omnipotens cor ad præceptum & legem vitæ & disciplinæ, eidem nunc, apud thronum divinæ gloriæ quiescenti, debitæ devotionis obsequium non impendi in terris. Et propterea non modo generose auctoritate Apostolica annuit, verum etiam voluit, ut in singulis domibus totius Ordinis Carthusiensis … festum sanctissimi Brunonis confessoris annis singulis die sexta Octobris … solemniter colatur, & congrua debitaque devotione celebretur. Jam vero, cum Leo Papa non formali virtutum miraculorumque discussione præmissa, sed sanctitatis dumtaxat, uti e jam datis Antonii Cardinalis litterarum & Blömenvennæ verbis intelligitur, fama impulsus, cultum ecclesiasticum, hisce itidem expressum, S. Brunoni deferri permiserit, manifestissimum sane est, formali id eum, utpote ad quam formalis virtutum miraculorumque discussio ex dictis requiritur, Beatificatione non fecisse, ac proin nec hac, sed tantum æquipollenti, qualis tunc erat in usu, quæque sententiæ, a judice ordinario vel delegato super excepto ab Urbani VIII decretis, utpote tum nondum exsistentibus, casu latæ, approbationem Pontificiam non exigebat, Sanctum nostrum Beatis fuisse adscriptum.
[775] Verum qualiscumque demum modus fuerit, quo Brunonem, [Ipso anno quo id accidit, 1514 sacrum Sancti corpus,] sanctissimum Cartusianorum Institutorem, Beatis adscribi, a Leone decimo, summo Pontifice, contigerit, fuit equidem ab hoc, ut illi cælitum honores publice deferre possent, Cartusianis concessum. Nec dudum hi facultatem illam irritam esse siverunt. Etenim ut in singulis Ordinis sui domibus permissus a summo Pontifice cultus ab omnibus prorsus seu clericis seu conversis sancto Parenti suo deferretur, in capitulo generali, quod anno 1515, dictæ facultatis concessionem proxime secuto, celebratum fuit, districte, quemadmodum ordinatio in hoc condita supraque huc transcripta fidem facit, statuerunt, jamque ab ipso anno 1514, quo concessa eis a Pontifice dicta facultas fuerat, corpus S. Brunonis e S. Mariæ de Turri, quemadmodum, nemine eis hac in re contradicente, Tutinus in Historiæ Ordiniis Cartusiensis Prospectu pag. 136 aliique docent, ecclesia ad ecclesiam S. Stephani de nemore transtulerant. Id quidem loco cit. dictus Tutinus, eodem demum anno 1515, quo condita fuit in generali Ordinis Cartusiensis capitulo memorata ordinatio, factum scribit; verum quemadmodum hic scriptor, qui non prius, quam seculo proxime elapso floruit, ac proin diu a re gesta abfuit, in asserenda bulla, ad Cartusianos missa, qua Leo decimus Papa S. Brunonem canonizarit, hallucinatus ex dictis est, ita etiam hic in assignando anno, quo sacræ Sancti reliquiæ ex ecclesia S. Mariæ ad ecclesiam S. Stephani de nemore fuerint translatæ, omni dubio procul hallucinatur. Blömenvenna enim, qui eo ipso tempore, quo memorata sacrarum Sancti reliquiarum translatio contigit, in vivis exstitit, Cartusiæque Coloniensis (adi in Chronologico Ordinis Cartusiensis Theatro Morotium & in Bibliotheca Cartusiana Petreium) Priorem egit, fuisse illam jam inde ab anno 1514 factam, in contexta a se S. Brunonis Vita e Matthæi, Cartusiæ Bononiensis Prioris, qui rei gestæ interfuerat, relatione memoriæ prodit, omnesque prorsus scriptores alios, de re illa tractantes, quos quidem viderim, sibi consentientes habet.
[776] [uti e Prioris Bononiensis, qui rei gestæ interfuit, relatione] Verba, quibus Blömenvenna dictam translationem anno 1514 e laudati Bononiensis Prioris, qui præsens huic adfuerat, testimonio affigit, sequentia hæc sunt: Anno Domini … MDXIV domnus Mathæus, Prior domus Bononiæ, qui & ipse ad negotium supra dictum (restitutionem monasterii S. Stephani) urgendum deputatus fuerat, cum translationi ossium sancti Brunonis personaliter interesset, sacrum illius caput, ne cum ossibus altari imponeretur, tenebat in manibus; turbis vero congregatis & amantissimi sui Patroni sanctis reliquiis privari formidantibus, satisfaciebat dicendo, opus, sacrum caput, ab ossibus segregatum, auro & argento vestiri lapidibusque pretiosis ornari: atque ita diligentis custodiæ suspicionem ipsis auferens, ex speciali licentia summi Pontificis partem aliquam capitis detraxit, & aliis communicavit, & præcipue venerabili patri Gregorio, Priori domus Friburgensis, portionem modicam de eodem capite dedit anno Domini MDXV tempore capituli generalis, quam ille, minutatim dividens, per domos provinciæ Rheni, sibi tamquam visitatori principali commissas, distribuit. Quia vero sanctus Bruno natione Coloniensis fuit, præfatus dominus Mathæus reservaverat portionem parvam de eodem capite pro Priore domus Coloniæ, eique in præsentia reverendi Prioris Majoris Carthusiæ donavit plurimum gaudenti & devotione magna suscipienti anno MDXVI; qui Coloniam reversus eodem anno pretiosissimum gratissimumque sibi munus in ecclesia domus suæ deposuit die Inventionis sancti Stephani; pulveres vero, ex divisione decidentes, distribuit domibus provinciæ Teuthoniæ, scilicet sancti Salvatoris prope Trajectum, sanctæ Mariæ in Monichusen, sancti Andreæ prope Amsterdam, & sancti Bartholomæi prope Delfft.
[777] [Blömenvennæ hic docet, fuit translatum, annoque 1515 cum Priore Friburgensi] Translatum est autem corpus sancti Brunonis anno Domini MDXIV per dominum Joannem Rufi abbatem, &, ut mihi retulit dominus Mathæus, de quo supra, impositum majori altari, ex candido marmore constructo, circumposito tabulato spissitudinis quatuor digitorum, crate etiam ferrea undique girante ipsum altare, cujus etiam mensa est de marmore candido. Est autem altare istud locatum in capite ecclesiæ sancti Stephani de Busco. Ita ille, apertissime sane docens, sacrum S. Brunonis corpus anno 1514 fuisse translatum. Nec hoc tantum e recitatis Blomenvennæ verbis habemus, verum etiam per Joannem Rufi abbatem, qui melius fortassis a Surio aliisque Joannes abbas S. Rufi vocatur, translationem fuisse peractam, eique etiam Matthæum, Cartusiæ Bononiensis Priorem, interfuisse. Ait porro in Sancti Vita a se conscripta cap. 33 Zanottius, solemnitati isti non tantum hunc, verum etiam Neapolitanæ, Claromontanæ in Basilicata regni Neapolitani provincia, Mantuanæ & Romanæ Cartusiarum Priores præsentes adstitisse. Et vero, licet id scriptoris synchroni æqualisve testimonio confirmatum nuspiam inveniam, vel ex eo tamen, quod iidem Priores, ut Turritanum S. Stephani monasterium Ordini suo restituendum curarent, deputati antea fuerint, verosimillimum autumo. Sed hæc de iis, quæ ad sacri thesauri translationem spectant, dixisse sufficiat; nunc de hoc ipso nonnulla dicamus. Ex eo, dum solemnitas ista perageretur, per Matthæum, Cartusiæ Bononiensis Priorem, capitis partem fuisse modo, quem exponit, decerptam, Blömenvenna verbis proxime datis docet, uti etiam partis illius portionem unam Gregorio, Cartusiæ Friburgensis Priori, anno 1515 alteramque Cartusiæ Coloniensis Priori anno 1516 a laudato Matthæo, Cartusianorum Bononiensium Priore, fuisse donatam.
[778] Ac Prior quidem Coloniensis, cui sacrum hoc donum fuit collatum, [ac altero anno post cum Coloniensi sacri thesauri pars fuit communicata;] ipsemet, qui isthæc in litteras mittit, quique, quod Leidæ seu Lugduni Batavorum natus sit, Leidensis etiam a patria nominatus non raro invenitur, Blömenvenna exstitit, uti liquet tum ex tempore, quo Cartusiæ Coloniensi a Petreio & Morotio præfuisse memoratur, tum ex Surio, qui, eadem, quæ verbis jam datis Blömenvenna, in conscripta a se Sancti nostri Vita memorans, sequentia prodit memoriæ: Quia sanctus Bruno patriam habuit Coloniam Agrippinam, idem dominus Matthæus ejus capitis parvam portionem donavit domino Petro Leidensi, Carthusiæ Coloniensis Priori, cui munus illud fuit longe gratissimum, quique domum reversus anno MDXVI donum pretiosissimum in ecclesia Cartusiæ Coloniensis die III Augusti reverenter deposuit. Ita Surius. Verum qui factum, ut Matthæus, Cartusiæ Bononiensis Prior, capitis S. Brunonis portionem Gregorio, Cartusiæ Friburgensis Priori, provinciæque Rheni visitatori anno 1515, uti Blömenvenna verbis recitatis testatur, in generali Ordinis Cartusiensis capitulo, de more in Cartusia celebrato, impertierit, nec tamen eodem tempore partem capitis, Cartusiæ Coloniensi, quæ & ipsa in Rheni provincia sita est, destinatam, Blömenvennæ, qui etiam tunc provinciæ Rheni visitator erat, in manus tradiderit? Cum e duobus singularum Ordinis Cartusiensis provinciarum visitatoribus unus dumtaxat, uti in Opere, quod Ordinis Cartusiensis Annales inscripsit, Innocentius le Masson lib. 3, cap. 22 docet, ad capitulum generale, in Cartusia Majori celebrandum, teneatur quotannis accedere, capituloque generali anni 1515 Gregorius, Cartusiæ Friburgensis Prior, tamquam dictæ Rheni provinciæ visitator, interfuerit, facile intelligitur, qui factum esse queat, ut Blömenvenna, licet & ipse provinciæ Rheni visitator esset, capitulo generali anno 1515 non interfuerit, utque adeo ipsi Matthæus, Cartusiæ Bononiensis Prior, parvam capitis S. Brunonis portionem, quam Cartusiæ Coloniensi, quod in hac civitate natus Sanctus esset, destinarat, ante annum 1516 in manus non tradiderit, seu ad illud usque tempus, quo illum capitulo generali interfuturum sciebat, in manus tradendam reservarit.
[779] Porro translationis Sancti nostri occasione non tantum sacrorum ejus lipsanorum partem Cartusiæ Friburgensis Prior, [fuerat autem Francisco a Puteo, Cartusiæ Majoris Priori,] alteramque Coloniensis Cartusiæ Prior, qui cum aliis Provinciarum Rheni & Teutoniæ seu Belgii Cartusiis, ut Blömenvenna etiam verbis supra huc transcriptis docet, sacrum donum communicarunt, obtinuere; verum etiam e sacro Cartusiensium Ordine alii non pauci, ut dubitandum non apparet. Ac inprimis quidem Cartusiæ Parisiensis alumni os digiti, quod hodieque, ut Bailletus tom. 3 Vitarum col. 91 docet, ad pedem statuæ, Brunonem exhibentis, cernitur, sibi impetravere. At vero Zanottius in contexta a se Sancti Vita cap. 33assertionem præterea huc facientem suppeditat, quæ, an veritati consonet, animi pendeo. Ait enim, eo ipso tempore, quo sacrum Sancti nostri corpus transferri contigit, Jacobum de Aragonia, Cartusiæ Neapolitanæ Priorem, e S. Brunonis corpore inferioris mandibulæ partem una cum duobus dentibus, facta sibi ad hoc a Pontifice facultate, cepisse, sacraque illa lipsana ad Franciscum a Puteo, Cartusiæ Majoris Priorem, qui ad solemnem Sancto cultum procurandum non parum contulerat, dono misisse; Blömenvenna autem, qui ex jam dictis rei gestæ fuit æqualis, eamque etiam e Matthæo, Cartusiæ Bononiensis Priore, qui Sancti translationi præsens adstitit, verosimiliter audivit, sacrum illud donum Francisco a Puteo, Cartusiæ Majoris Priori, citius, quam anno 1514, factum fuisse, idque ei non dono missum, sed ab ipsomet Jacobo de Aragonia, Cartusiæ Neapolitanæ Priore, coram oblatum fuisse, memoriæ prodit.
[780] [uti e Blömenvenna statuendum apparret,] En ejus huc facientia verba. Cum negotium, inquit, hujus restitutionis (Calabrini scilicet S. Stephani monasterii) urgeretur seu tractaretur, tempore, quo capitulum generale Cartusiæ celebrabatur, venit Prior domus Neapolitanæ, cui negotium hoc commissum erat, & præsentavit reverendo patri domino Francisco, Priori domus Majoris Carthusiæ, partem mandibulæ cum duobus dentibus sancti Brunonis, narravitque cunctis audire cupientibus, abbates domus sancti Stephani, in qua sacrum corpus beati Brunonis requiescit, tanta diligentia sacras reliquias ejusdem metu Carthusiensium, ne scilicet illud substraherent, custodivisse, ut, ossibus separatis atque ad diversa secretiora loca repositis, eisdemque locis sæpe mutatis, nemo scire posset, ubi sacræ essent reliquiæ, præter abbatem & alium fide dignum. Hactenus ille. Atque his quidem suis verbis, ut consideranti patebit, apertissime tradit, Sancti mandibulam una cum duobus ejus dentibus ad Puteanum, Majoris Cartusiæ Priorem, a Neapolitanorum Cartusianorum Priore dono non fuisse submissam, sed hunc ipsum, contra ac Zanottius scribit, dicto Cartusiæ Majoris Priori, cum capituli generalis tempore præsens ei adesset, sacrum illud munus obtulisse; quod autem ad tempus, quo res acciderit, spectat, tunc eam, cum, ut S. Stephani monasterium Ordini suo restitueretur, Cartusiani instarent, gestam scribit, ac proin antequam id hisce restitutum fuisset. Jam vero cum restitutionis hujus negotium anno 1514 mense Februario ex supra dictis Pontificii decreti, anno 1513 dati, quo ea fieri jubebatur, exsecutione terminatum fuerit, tuncque generale anni 1514 Cartusianorum capitulum, cujus tempore Jacobus, Neapolitanus Prior, præfatum sacrum donum Francisco a Puteo offerre potuerit, celebratum certe (neque enim ante Pascha generalia sua capitula Cartusiani umquam habent) nondum fuisset, ex iis sane, quæ Blömenvenna verbis recitatis scribit, consectarium omnino est, ut ante annum 1514, contra ac Zanottius tradit, Sancti nostri mandibulam una cum duobus ejus dentibus Francisco a Puteo, Cartusiæ Majoris Priori, per Jacobum, Neapolitanæ Cartusiæ Priorem, offerri contigerit.
[781] [sacrorum ossium pars ante annum 1514 donata,] Ast, inquies, cum Cistercienses, dum penes ipsos esset S. Stephani monasterium, studiose admodum ac callide, quemadmodum ex ipsismet recitatis Blömenvennæ verbis intelligitur, sacra S. Brunonis ossa occuluerint, qui factum, ut ex hisce mandibulam, quam una cum duobus Sancti dentibus Cartusiæ Majoris Priori dono daret, Jacobus, Cartusiæ Neapolitanæ Prior, antequam monasterium illud Cartusianis restitutum esset, obtinuerit? Fateor, est sane, cur nodus hic solutu appareat difficilis. Attamen cum locus, quo S. Brunonis corpus, aut, si mavis, sacra ejus ossa essent recondita, Antonio Sabino, bonorum omnium ac redituum monasterii S. Stephani procuratori seu præfecto per Cardinalem de Aragonia, commendatarium hujus abbatem, constituto, jam inde ab anno 1513, si Tutinus recte notet, aut etiam, si Zanottio fides sit, jam inde ab anno 1502 divinitus fuerit revelatus, fieri potest, ut mandibulam ex iis duosque dentes ante annum 1514 a dicto Cardinali, qui bene erga Cartusianos erat affectus, Jacobus, Cartusiæ Neapolitanæ Prior, affinitate cum eo conjunctus, acceperit. Quod cum ita sit, mandibulam S. Brunonis cum duobus ejus dentibus ante annum 1514 Francisco a Puteo, Cartusiæ Majoris Priori, datam fuisse, ob ea, quæ Blömenvenna, auctor synchronus, ea de re memoriæ prodit, verosimilius, quam oppositum, a Zanottio, auctore recentiore, traditum, mihi apparet, licet interim huic etiam suffragetur Camillus Tutinus, in Historiæ Ordinis Cartusiensis Prospectu scribens, anno 1514 reliquias aliquot, de Brunonis corpore collectas, Carthusiis Majori, Coloniensi & Parisiensi distributas fuisse: cum enim is scriptor, quantum ad Sancti reliquias, quas Coloniensis Carthusia anno 1514 obtinuerit, ex jam supra dictis certo erret, pondus iis, quæ de tempore, quo Sancti mandibula una cum duobus ejus dentibus Francisco a Puteo seu Cartusiæ Majori tradita fuerit, Zanottius in litteras mittit, addere non potest.
[782] Ceterum etsi quidem, quæ de tempore ac modo, [modoque, quæ ex his in Calabria supersunt, honorifice ibi servantur.] quo capitis S. Brunonis mandibulam una cum duobus dentibus a Jacobo de Aragonia, Cartusiæ Neapolitanæ Priore, Franciscus a Puteo, Cartusiæ Majoris Prior, obtinuerit, Zanottius in litteras mittit, pro certis atque indubitatis, uti jam dicta probant, haberi haud queant, ei tamen, residuam capitis S. Brunonis partem, hermæ argenteo, Sanctum repræsentanti, inclusam, in Calabrino S. Stephani monasterio honorifice hodieque asservari, lucubrationis suæ sæpissime laudatæ cap. 33 proxime cit. asserenti, absque ullo scrupulo assentiendum apparet. Præterquam enim quod Matthæus, Cartusiæ Bononiensis Prior, sacrum Sancti caput, a reliquis ossibus sejunctum, auro & argento vestiendum, gemmisque ornandum esse, populo adstanti, ut Blömenvenna verbis supra recitatis docet, in Sancti translatione declararit, scriptor ille e Calabriæ monumentis, quæ sæpissime laudat, certo rescire potuit, quæ ea de re memoriæ prodit. Atque vel hinc dubitandum etiam non est, quin veritati consonet, quod de reliquo Sancti corpore in S. Stephani monasterio sub magnifico altari in arca marmorea hodieque asservato e Calabriæ pariter, quantum opinor, monumentis loco cit. docet, licet interim hæc in rebus, ab ætate nostra remotioribus, fidem indubitatam facere non possint, hincque non pauca, quæ ex hisce Zanottius hausit, quæque data opera confutare operæ pretium non erat, asserta silentio prætereunda seu negligenda in Commentarii hujus decursu duxerim, non secus ac nonnulla alia, quæ ab aliis scriptoribus recentioribus traduntur, nec sat probato veritatis aut etiam verisimilitudinis fundamento suffulta arbitratus sum.
VITA ANTIQUIOR,
Auctore primorum quinque Cartusiæ Priorum chronologo anonymo,
Ex antiquissimo bibliothecæ Cartusianorum Coloniensium Ms. deprompta.
Bruno conf. Ordinis Carthusianorum fundator in Calabria (S.)
BHL Number: 1467
a
A. anonymo.
CAPUT UNICUM
Occasio conversionis S. Brunonis; solitudinem petere statuit,
alios in idem propositum attrahit, Gratianopolim pergit, in Cartusiæ
eremum secedit, ad Pontificem, ex hac evocatus, se confert, solitudinem
repetendi facultatem ab eo impetrat, in Turritanam Calabriæ eremum se
abdit, ibique moritur.
[Doctor Parisiensis clari nominis, qui obierat,] Anno Dominicæ Incarnationis MLXXXII vel circa illum, dum solemne studium floreret Parisiis, præcipue in Philosophia & Theologia, & Jure Canonico, sicut generaliter consuevit, tale prodigium ibi dicitur accidisse. Quidam enim doctor præcipuus, & vita, ut videbatur, fama atque doctrina & scientia inter omnes doctores Parisienses excellenter honoratus, & mirabiliter gratiosus, gravi & ultima infirmitate præventus, non diu decumbens diem clausit extremum.
[2] [primo se accusatum,] Cumque tota die, qua defunctus est, more Parisiensi in aula, funere in feretro decumbente, fuissent continue decantata divina Officia, in crastino mane, congregata ibidem Universitate b Parisiensi tam scholarium quam doctorum, ut tam honorabili viro solemnem & honorabilem præberent funeralis Officii sepulturam, cum reverendi viri feretrum, in quo funus jacebat, vellent elevare ad ecclesiam deferendum, subito, cunctis stupentibus, qui mortuus videbatur & erat, elevato capite, resedit in feretro, &, omnibus audientibus, alta & terribili voce clamabat: Justo Dei judicio accusatus sum, &, hoc dicto, caput deposuit, & decubuit mortuus, sicut prius.
[3] [dein judicatum,] Qua voce cuncti attoniti & territi deliberaverunt, ipsum illo die nullo modo fore sepeliendum, sed usque in crastinum reservandum. Mane ergo sequenti cum multitudo maxima convenisset, & dictum funus, sicut prius, vellent ad ecclesiam deportare, defunctus, sicut prius, elevato capite, dolorosa & terribili voce intonuit: Justo Dei judicio judicatus sum.
[4] Quam vocem multitudo, quæ aderat, clare intelligens & audiens stupuit plus, [ac tandem damnatum, publice e feretro proclamat,] quam prius, & alterutrum conquirentes, quid sibi vellent innuere tam insoliti & inexperti defuncti clamores, adhuc determinaverunt ipsum ad aliud crastinum usque nullatenus tumulandum. Tertio vero die cum propter ista prodigia civitas convenisset, & funus, cunctis præparatis, vellent ad tumulum deportare, defunctus, sicut prius, jam tertio altissimo & mœstissimo clamore personuit: Justo Dei judicio condemnatus sum c.
[5] Qua horribili sententia audita, quasi omnes immenso fuerunt timore & tremore percussi, [Hinc Bruno, qui horrendo spectaculo intererat, compunctus præsentes aliquot] certi facti de condemnatione tanti viri, qui inter alios & super alios videbatur honestate vitæ, claritate famæ, dignitatis excellentia, & multiplici scientia ac sapientia præfulgere. Ea tempestate erat ibi magister Bruno d, natione Theutonicus, de civitate Colonia non obscuris parentibus natus e, ecclesiæ Remensis canonicus & ibidem scholarum magister in Theologia f, qui suprascriptis vocibus salubriter territus atque compunctus allocutus est quosdam socios ibi præsentes infrascriptis vel similibus verbis: Eia, Carissimi, quid faciemus?
[6] Omnes simul peribimus, non salvabitur, nisi qui fugerit. [vehementissima efficacissimaque] Si in viridi hæc fiunt, in arido quid fiet? Si homo tantæ dignitatis, tantæ literaturæ, qui videbatur tam honestæ vitæ, qui erat tam celebris famæ, sic indubitanter damnatus est, quid nos miserrimi homunculi faciemus? Si lugubri voce unius homuncionis tam horribili & stupendo timore & tremore concussi & stupefacti sumus, quid faciemus, dum rugitus leonis, cum extremi judicii tuba aures nostras perculerit? Cum omnes audiemus: Surgite, mortui, venite ad judicium? Quo tunc fugiemus? Quomodo in tam horrendo judicio, ubi columnæ cæli contremiscent, & angeli terrebuntur & territi purgabuntur *, apparere poterimus? Ubi tunc latebimus?
[7] Impossibile erit latere, intolerabile apparere; fugiamus igitur a facie gladii Dei, [oratione ad pœnitentiam hortatur,] præoccupemus faciem ejus in confessione, venite adoremus, & procidamus ante Deum, ploremus coram Domino, qui fecit nos. Postquam igitur hodie vocem ejus stupendam audivimus, non obduremus corda nostra, sed exeamus de medio Babylonis, egrediamur Pentapolim, igne & sulphure jam succensam, & exemplo beati Pauli heremitæ, beatorum Antonii, Arsenii, Euagrii aliorumque Sanctorum cum beato Joanne Bapt. antra deserti quæramus, in montibus nos salvos faciamus, ut æterni Judicis iram, & sententiam damnationis æternæ, & diluvii * peccatorum in arca Noë, & in navicula Petri, in qua Christus ventum & tempestatem cessare fecit, id est, in navi pœnitentiæ evadere valeamus & pervenire possimus ad portum & tranquillitatem salutis æternæ.
[8] His vel similibus verbis atque sententiis seipsum & quosdam socios alloquens & exhortans deliberaverunt ipse & sex alii probi viri secum abrenuntiare mundo & pompis ejus, [dumque eos dictis obsequentes habet, locum pœnitentiæ aptum] & ad perpetuam pœnitentiam peragendam heremi deserta competentia quærere, & ibidem, relictis omnibus divitiis & deliciis & honoribus hujus mundi, accipere singuli cruces suas, & nudi nudum Christum sequi per arctam viam, quæ ducit ad vitam, & latam ac spatiosam deserere, quæ amatores & sectatores mundi perducit ad supplicia damnatorum.
[9] [quæsiturus ad Hugonem Gratianopolitanum episcopum cum iisdem se confert.] Et ideo, quia audierant famam sanctitatis sancti Hugonis episcopi Gratianopolitani, qui prius aliquo tempore ejusdem magistri Brunonis in scholis creditur socius extitisse g, Sancto Spiritu inspirante, proposuerunt ad memoratum sanctum episcopum simul accedere, & ejusdem auxilium & consilium requirere, ut in ejus diocæsi, quam audierant multis desertis montibus habundare, mererentur locum congruum obtinere, in quo suum sanctum & salubre propositum ossent effectui mancipare. Septem igitur Sancti Viri suprascripti prædicta de causa ad prædictum sanctum episcopum, duce sancto Spiritu, pervenerunt h.
[10] [Hic illos benigne suscipit,] Et, ut utar omnino verbis scriptis in Legenda vitæ S. Hugonis episcopi memorati, per summum Pontificem, qui eum canonizavit, approbata, & confirmata i, Adest magister Bruno vir religiosus, scientia famosus, honestatis & gravitatis ac totius maturitatis quasi quoddam simulachrum; habebat autem socios magistrum Landuinum, qui post eum Prior Cartusiæ extitit, duos Stephanos, Burgensem & Diensem (hi sancti Rufi canonici fuerant, sed desiderio vitæ solitariæ eis, abbate favente, sese conjunxerant) Hugonem etiam k, quem cognominabant Capellanum, eo quod solus ex eis sacerdotis fungeretur officio l, duos laïcos, quos appellamus Conversos, Andream & Guarinum; quærebant autem locum heremiticæ vitæ congruum, necdumque repererant m. Hac ergo spe, simul & suavi sanctæ conversationis odore trahente, venerunt; quos episcopus, non solum gratanter, sed & reverenter suscepit, tractavit & voti compotes fecit.
[11] [in condenda Carthusia juvat,] Ipso namque consulente & juvante ac concomitante, Cartusiæ solitudinem intraverunt atque extruxerunt anno Domini millesimo octogesimo quarto; episcopatus vero dicti sancti Hugonis quarto n. Viderat autem præfatus sanctus episcopus circa idem tempus per somnium in eadem solitudine Dominum suæ dignationi habitaculum construentem, stellas etiam septem ducatum sibi præbentes itineris o. Erant vero & hi septem; quapropter non istorum tantum, sed & qui successerunt eis, consilia libenter amplexus est, & usque ad mortem Cartusiæ habitatores semper fovit, & beneficiis & consiliis; licet vero & prius divini amoris totus arderet incendiis, nec aliter tamen ad disciplinæ cælestis exercitia eorum exemplis & familiaritate inferbuit, quam si flammanti quis faci plures alias circumponat ardentes.
[12] [humillime etiam ibidem inter eosdem vivens,] Erat cum eis, non ut dominus aut episcopus, sed ut socius, sed ut frater humillimus & ad cunctorum, quantum in ipso erat, obsequia paratissimus; adeo ut vir venerabilis Guilhelmus Prior tunc S. Laurentii p, postea S. Theofridi abbas magistro Brunoni etiam ipse non modica religiosa devotione alligatus, beati Hugonis tunc contubernalis, (bini quippe per singulas habitabant cellas) apud magistrum Brunonem non leviter conquereretur, quod pene omnia ad humilitatem spectantia intra cellam præriperet officia episcopus, non saltem secum ut socius, sed potius conversaretur ut famulus.
[13] In tantum autem heremum devotus incolebat [Brunonemque fere loco abbatis habens.] & sedulus; ut eum magister Bruno non numquam exire compelleret, Ite, dicens, ite ad oves vestras, eisque, quod debetis, exolvite. Eo tempore magnæ paupertatis & humilitatis ardore succensus dictus episcopus voluit equitaturas suas cunctas vendere, & de ipsarum pretio pauperibus erogare, propriisque pedibus in prædicatione discurrere; sed homo profundi cordis magister Bruno, cujus consiliis non aliter quam præcetis obtemperabat abbatis, non consensit, timens, ne apud se de hoc forsitan extolleretur, aut a cæteris de singularitate judicaretur episcopis, aut, quod dubium non erat, id ipsum propter asperitatem & inæqualitatem consummare non posset itinerum.”
[14] Omnia prædicta sunt verba domni Guigonis scripta in Vita S. Hugonis Gratianopolitani episcopi, [Ast hic ab Urbano II Papa, quem olim discipulum habuerat,] quæ hic inserenda judicavimus, quia in eis primordia fundationis Cartusiæ declarantur, & magistri Brunonis excellentia innotescit & in hoc, quod eidem tam venerabilis, tam Sanctus episcopus cum tanta reverentia, sic ferventer & humiliter adhærebat, & cum eodem vere dici potest domus & Ordinis Cartusiensis patronus & fundator; & quamvis non primus, tamen quodammodo præcipuus institutor. Feliciter igitur fundata & inchoata fuit domus, & Ordo Cartusiensis tempore summi Pontificis Gregorii septimi, cui in Papatu successit Papa Victor, qui valde modicum, id est, tantum uno anno & mensibus quatuor circiter vixit. Quo mortuo, Urbanus secundus creatus est, cujus magister Bruno prius præceptor fuerat & magister q.
[15] Hic cito post creationem suam recordatus sapientiæ & sanctitatis & discretionis eximiæ magistri sui Brunonis, [evocatur; licet autem reliqui, sese, eo abeunte, in Carthusia mansuros, negarent,] statim cogitavit eum habere, ut eum dirigeret & juvaret ad Apostolatus solicitudinem & onera perferenda r. Cum igitur præfatus magister Bruno jam sex annis heremum Cartusiæ inhabitasset, & vocatus ad curiam Romanam, oporteret eum summo Pontifioi obedire, & filiorum suorum cellicolarum societatem gratissimam, saltem ad tempus, deserere, ipsi subditi sui tanto sunt propter hoc dolore concussi, & tanta tristitia perturbati, quod omnino etiam ipsi dixerunt, se nullo modo in Cartusia mansuros, si eosdem accideret, tam dulcissimi & dilectissimi Patris orbari præsentia & providentia spoliari.
[16] Magister igitur Bruno propter istam filiorum desolationem non leviter desolatus, [Pontifici tamen obtemperat,] obedientiæ tamen debitum summo Pontifici non volens, nec valens licite denegare, ne locus Cartusiæ, a cellicolis derelictus, ad profanas & indignas manus, aut usus sæcularium deveniret, ipsum Casæ-Dei abbati, qui fuerat unus de primis fundatoribus, facta donatione & cessione, reliquit, confecto super hoc ei publico instrumento s. Deinde venerabilis Pater, ad summum Pontificem veniens, eidem non longo, sed brevi tempore assistens, consiliis & auxiliis salutaribus ejus multa onera supportabat, & multum in regimine sanctæ Dei Ecclesiæ ejus solicitudinem sua promptitudine sublevabat.
[17] Diu tamen patienter dissimulare non potuit tristitiam, [verum ab hoc brevi post solitudinem repetendi facultatem impetrat,] & dolorem conceptum de suorum dispersione filiorum, & strepitus & tumultus curiæ, impedientes dulcedinem & quietem, qua frui & pasci in heremo consueverat, graviter ferens & diutius ferre non sustinens, exposita summo Pontifici sua desolatione, cum summa instantia imploravit & impetravit a curia separari, & quod posset ad heremum & cellæ jam prægustatam dulcedinem & desideratam requiem repedare.
[18] [atque in Calabriæ eremum secedit,] Et cum summus Pontifex vellet eum confirmare in archiepiscopum Regiensem, ad quam ecclesiam, ipso Papa annuente, electus fuerat t, nullo modo consensit, sed ipso spreto atque contempto, Apostolico valefaciens ad Calabriæ quandam heremum, cui Turris nomen erat, Deo duce, pervenit, ibique, multis clericis & laïcis congregatis, monasterium instituit, in quo usque ad finem vitæ suæ in solitariæ vitæ proposito humilitate constans, caritate flagrans, devotione fervens, Deo semper adhæsit, & ibidem itinerarli sui cursum feliciter consummavit u. Quem gloriosum Patrem adeptum fuisse bravium, & coronam felicitatis æternæ divina Clementia per nonnulla miraculosa indicia declaravit.
[19] Prius tamen quam de curia recederet, ejus, ut creditur, [cum ante effecerat, ut, qui Carthusiam reliquerant,] meritis & precibus, divina Misericordia omnes ejus socios & subditos revocavit, ita quod omnino omnes redire Cartusiam consenserunt x. Et ideo magister Bruno impetravit a summo Pontifice litteras ad venerabilem virum Siguinum abbatem monasterii Casæ-Dei, quatenus locum Cartusiæ derelictum per magistrum Brunonem omnino infra triginta dies a receptione Papalium litterarum redderet & restitueret sociis ac subditis magistri Brunonis cum omni pristina libertate.
[20] [eo jam, præposito iis Lauduino, rediissent.] Et istæ videntur primæ litteræ Papales, quæ inveniuntur de Ordine Cartusiensi facere mentionem y; quæ circa principium Cartularii Cartusiæ sunt conscriptæ. Abbas vero Siguinus, recepto mandato Apostolico, gratanter & hylariter obedivit, & magistro Landuino ac suis sociis locum Cartusiæ libere & liberum reddidit per publicum instrumentum, quod circa principium Cartularii Cartusiæ est transcriptum z. Prædictum autem fratrem Landuinum magister Bruno Priorem ordinaverat Cartusiæ, antequam ad partes Calabriæ transmearet aa.
[21] [Biographi hac occasione] Quia igitur judicia Dei sunt incomprehensibilia & abyssus multa, non est locus Cartusiæ indignior judicandus ex eo, quod, postquam sex annis fuerat divino cultui dedicatus, a prædictis sanctis viris fuerit derelictus; sed potius propter hoc est mirabilior & dignior reputandus, quasi, qui etiam derelictus, tantæ virtutis fuerit, quod suos incolas meruerit ac prævaluerit revocare, nec sine Dei cultoribus, nec absque divinis laudibus potuerit remanere.
[22] [in divinam Providentiam] Sicut etiam divinæ dispensationis Providentia Apostolos, jam cæli & terræ principes, æterna prædestinatione constitutos, in passione Christi nihilominus cadere permisit, & a veritate Christianæ fidei separari bb, ita etiam quod aliqui ex discipulis, civitate sanctificata Jerusalem derelicta, ad castella extrinseca infidelitatis vento dispersi, desperationis fluctibus vacillabant, Christo verumtamen corporaliter resurgente, resurrexerunt & ipsi spiritualiter, constantiores & firmiores in fide, & amore Christi postmodum permansuri, & quia jam recesserant ab Jerusalem stadiis sexaginta, eodem die redeuntes fuerunt Christi visione cum aliis discipulis reformati; ita Deus Cartusiæ incolas primo dimisit recedere, ut postea redeuntes firmiores existerent, & in sancta perseverantia fortiores.
[23] [observatio,] Qui enim in fine sexti anni recesserant, in septimo anno redierunt cc, ut daretur eis intelligi, quod, sicut septima die Dominus in creatione primaria a laboriosis operibus requievit, & post passionem eodem die quievit similiter in sepulchro, & septimus annus in lege generali * fuerat deditus requiei, & septies septimus annus dicitur jubilei, ita septimo anno habitatores Cartusiæ redeuntes, ibidem a similibus cessantes operibus peccatorum, spirituali contemplationis requie recreati & in sepulchro Christi, id est, in claustro & cellis absconditi quiescentes, tandem ad septimum septenarium jubilei, laudem & requiem æternam æternæ gloriæ designantis, ipsi tunc numero septem feliciter pervenirent.
[24] Bruno igitur, vir sanctissimus & gemina scientia præditus, [tempusque, quo Bruno post egressum e Carthusia obierit.] tam divina scilicet quam humana, eloquentia Tulliana præclarus, discretione, devotione, morum excellenti honestate præfulgens, cælestiumque virtutum copioso thesauro ditatus atque dotatus, Deo & hominibus dilectus & gratus, heremum Cartusiæ rexit sex annis, & post, ut prædictum est, a Papa vocatus, & non diu post dd ad heremum Calabriæ, cui Turris nomen est, transiens, ibi, sancto constructo monasterio, multorum Dei servorum anachoretarum rector extitit & minister *, & ibidem, felici vitæ suæ cursu peracto, migravit ad Dominum post egressum Cartusiæ undecimo anno nec plus, nec minus, sicut in libris Consuetudinum domni Guigonis, quæ sunt in domo Cartusiæ, continetur ee. Juxta sepulchrum ejus immediate fons vivus emanat, qui divina clementia in hujus Viri sancti meritis multis languoribus fidelium optatæ confert remedia sanitatis ff.
ANNOTATA.
a De hac Sancti Vita, auctore, a quo, & tempore, quo scripta videtur, Commentarii prævii num. 8 & septem seqq., quæ necessaria congruaque arbitratus sum, in medium adduxi, uti etiam de antiquissimo, e quo deprompta illa fuit ac nobiscum communicata, Ms. primorum quinque Cartusiæ Priorum Chronici exemplari.
b Hanc Sancti Vitam ante seculum tertium decimum concinnatam non fuisse, verosimillimum, imo prope indubitatum, apparet ex Universitatis nomine, quo hic condecoratur Parisiensis academia. Adi Commentarium prævium num. 12 & 15; iis autem, quæ ibidem dicta sunt, addi potest, Pontifices Romanos Innocentium III, qui anno 1216 obiit, Honorium itidem III, Innocentium IV & Alexandrum pariter IV seculo XIII privilegia Academiæ Parisiensi impertiisse, cumque litteræ, hunc in finem datæ, a vocibus Noverit universitas vestra, aut Universitas magistrorum & scholarium inchoarentur, factum hinc, uti inter eruditos fere omnes modo convenit, primum esse, ut academia Parisiensis nuncupata fuerit Universitas.
c Quid de hic narrato Parisiensis defuncti, qui, sese damnatum, e feretro vociferatus sit, horrendo spectaculo, sive publice id coram multis, sive, paucis dumtaxat præsentibus, factum adstruatur, sentiendum sit, uti etiam an ferali historia S. Bruno in eremum pulsus fuerit, studioso lectori ex iis, quæ de hac Commentarii prævii § § 10 & tredecim seqq. disserui, dijudicandum relinquo.
d Dato etiam, horribile damnati spectaculum Parisiis accidisse, eique etiam S. Brunonem interfuisse, hinc tamen consequens nondum erit, ut tum ibidem Sanctus docuerit. Vide Commentarii prævii num. 173 & seq.
e De nobili Brunonis genere videsis Commentarium prævium § 2.
f Theologiam scilicet Remis Bruno docuit, uti Commentarii prævii num. 78 & seq. ostendi.
g Actum apud nos est de sancto isto Gratianopolitano episcopo ad 1 Aprilis diem, quo nomen ejus Martyrologio Romano exstat insertum; Anno autem ab Incarnatione Domini, uti ibidem Guigo, quintus Cartusiæ Majoris Prior, Hugoni æqualis sanctaque amicitia, quamdiu vixit, conjunctus, in illius Vita, quam, jubente summo Pontifice Innocentio II, concinnavit, num. 33 testatur, millesimo centesimo trigesimo secundo, ætatis … suæ ad minus octogesimo, mense quarto e mortali hac vita ad immortalem migravit; quare, cum ante annum 1052 natus haud fuisse videatur; Bruno autem jam inde ab anno circiter1030, uti in Commentario prævio § 2 docui, natales sit consecutus, docereque Remis jam inde ab anno 1060 aut etiam citius e dictis ibidem § IV inceperit, ex utriusque ætate liquet, hujus potius illum in scholis discipulum, quam socium, contra ac biographus noster ferri hic ait, aliquando exstitisse, licet interim nec hoc, utpote nullo etiam antiquitatis testimonio firmari valens, asseverare ausim.
h Sanctum nostrum ejusque socios, viso Parisiis ferali damnati spectaculo, ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, recta sese contulisse, biographus hic docet; ast hoc a vero alienum esse probant, quæ in Commentario prævio num. 414 & seqq. in medium adduxi.
i Guigoni quidem, quinto Cartusiæ Majoris Priori, Innocentius II Papa, postquam anno 1134 (Adi operis nostri tom. 1 Aprilis pag. 36, num. 4) in concilio Pisano Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, biennio dumtaxat ante vita functum, Sanctis adscripsisset, in mandatis dedit, ut hujus sancti antistitis gesta omnia litteris consignaret; verum lucubrationem, qua id Guigo, Pontificio præcepto obtemperans, fecit, a Pontifice illo, uti hic biographus noster tradit, confirmatam approbatamque fuisse, a scriptoribus antiquis memoriæ proditum non invenio,licet interim res vero neutiquam appareat absimilis.
k De Landuino, duobus Stephanis, Burgensi scilicet ac Diensi, monasterio S. Rufi, e quo hi fuerunt, necnon Hugone capellano, qui Sanctum ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, comitati esse hic narrantur, videsis Commentarii prævii § 25, a num. 434 usque ad num. 441.
l An ex his Guigonis verbis consequens sit, ut Sanctus, cum ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, acoessit, sacerdotio initiatus non fuerit, Commentarii prævii num. 442 & seq. discussum invenies.
m Quid ex hisce Guigonis verbis consectarium appareat, Commentarii prævii num. 420 vide expositum.
n Anno Christi hic signato vere esse Sanctum, comitesque ejus Cartusiæ eremum ingressos, luculentissime, quæ in Comm. præv. num. 470 & tribus seqq. in medium protuli, contra Baronium potissimum aliosque, anno 1086 id factum, contendentes, evincunt. Nec eventum illum cum anno quarto Hugonis episcopatus, etsi etiam ad hunc ille jam inde ab anno 1079 fuerit promotus, perperam componi, palam est ex iis, quæ ibidem num. 506 & seq. hanc in rem disseruï. Verba interim omnia, quæ tempus ingressus S. Brunois ejusque sociorum in Cartusiam exprimunt, quæque, veluti a Guigone in Vita S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, suppeditata, hic citantur, ab hac Guigonis lucubratione, tum apud nos, tum apud Surium absunt; ut adeo vel exemplaria, e quibus tum apud nos, tum apud Surium conscripta a Guigone S. Hugonis Vita publici juris facta est, dictorum verborum omissione fuerint vitiata, vel ut biographo nostro, qui præterea in nonnullis aliis lectionibus a dicta, prout apud nos & Surium edita est, sancti illius antistitis Vita dissonat, Vitæ ejusdem exemplar corruptum præluxerit. Ac postremum quidem hoc verosimilius vel ex eo puto, quod elogii quoque, Commentarii prævii num. 7 dati, exemplar, quod ei præluxit, quodque tamen pro incorrupto habuit, fuerit corruptum, uti liquet ex iis, quæ ejusdem Commentarii prævii num. 519 dicta sunt.
o De oblata hac S. Hugoni, Gratianopolitanoepiscopo, visione ejusque adjunctis videsis Commentarii prævii num. 423 & aliquot seqq.
p Cella est seu prioratus in urbis Gratianopolitanæ suburbio, a mox hic subjecto S. Theofridi, de quo Operis nostri tom. 1 Aprilis pag. 41 in Annotatis ad lit. d, monasterio dependens; hujus autem e cellæ illius Priore postea abbas hic memoratus Guilielmus, licet vitam eremiticam seu solitariam in Cartusia cum Hugone & Brunone duxerit, propterea tamen non magis, quam prior e binis hisce Sanctis Cartusianus exstitit. Adi Galliam Christianam auctam tom. 2, col. 766.
q Prior e tribus hisce Pontificibus anno 1085 excessit e vivis, cumque, qui ei fuerat suffectus nomenque Victoris assumpserat, Desiderius anno 1087 etiam obiisset, ad S. Petri Cathedram evectus tandem est Otto seu Odo, qui Urbani II nomen accepit, quique S. Brunone Remis magistro usus aliquando fuerat, uti in Commentario prævio num. 96 ostendi.
r Fuisse Sanctum ab Urbano II Papa e Cartusia evocatum, e primorum quatuor Cartusiæ Priorum Chronologo apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ librorum Mss. pag. 638 indubitatumest, uti etiam Brunonem, antequam id fieret, Cartusiam, uti mox hic subditur, rexisse sex annis; verum posteriorem ex hisce non pro completo, sed pro incompleto dumtaxat habendum esse, facile quisque colliget ex iis, quæ § XXX de tempore, quo Sanctus ad Urbanum II Papam accessit, disserui.
s De instrumento hoc, per S. Brunonem Seguino, celeberrimi diœcesis Claromontensis in Alvernia monasterii Casæ-Dei abbati, qui recte hic, quemadmodum recitatæ Commentarii prævii num. 503 & binis seqq. donationis Cartusiæ litteræ fidem faciunt, e primis hujus donatoribus unus exstitisse dicitur, concesso, adi Comment. prævium num. 513 & binis seqq.
t Ad Rhegiensem in Calabria archiepiscopatum Sanctus noster electus seu postulatus fuit anno 1090, uti probant, quæ huc spectantia in Commentario num. 532 & seq. adduxi.
u Anno scilicet, ut Commentarii prævii num. 729 docui, 1101, cum sibi jam in Turritana eremo triginta circiter discipulos adjunxisset, uti e Turritanorum, qui Lanuino post Sancti obitum obedientiam promiserunt, monachorum Catalogo,in Commentarium prævium num. 622 illato, fas est colligere.
x Ut omnes Brunonis discipuli Romam ad eum convenerint, miraculo factum, innuere hic videtur noster biographus; qua de re, quid sentiam, Commentarii prævii num. 527 edixi.
y Pontificias illas litteras Commentarii prævii num. 528 integras dedi; in iis autem, non Ordinis Cartusiensis, sed cellæ dumtaxat seu monasterii, a Brunone constructi, mentio fit.
z Instrumentum istud in Commentarium prævium intuli num. 529. Ceterum quid de tempore, quo floruerit hic Sancti nostri biographus, e Cartulario Cartusiensi, cujus hic meminit, concludendum appareat, videsis Commentarii prævii num. 12 & seqq. expositum.
aa Lauduinum S. Bruno, non tunc primum, cum apud Pontificem jam existeret, uti hic indicari videtur, sed cum e Cartusia abiret, Priorem constituit, uti liquet e recitatis in Commentario prævio num. 529 litteris, quibus Cartusiam Landuino aliisque Sancti discipulis Siguinus,Casæ-Dei abbas, restituit.
bb Omnes Apostolos in Christi Passione a fide defecisse, soli heterodoxi asserunt; quare a vero hic aberrat biographus.
cc Liquet hinc, etiam secundum hunc biographum nostrum annos sex, quibus S. Bruno, antequam ab Urbano II Papa Romam evocaretur, Cartusiam rexit, incompletos dumtaxat fuisse.
dd Paucis dumtaxat mensibus Bruno apud Urbanum Papam, antequam in Turritanam Calabriæ eremum secederet, commoratus est, uti manifestum fit ex iis, quæ Commentarii prævii § XXXI dicta sunt.
ee Errorem hic in biographo nostro cubare, indubitatum est. Adi Commentarii prævii § XXX.
ff De prodigioso, qui hic memoratur, fonte, miraculisque, quæ aquarum ejus virtute fuerint patrata, videsis Commentarium prævium num. 735 & aliquot seqq.
* an turbabuntur?
* an diluvium?
* al. naturali
* al. magister
VITA ALTERA,
Auctore Francisco a Puteo Cartusiæ Majoris Priore,
Ex editione, Basileæ anno circiter 1515 adornata.
Bruno conf. Ordinis Carthusianorum fundator in Calabria (S.)
A. Francisco a Puteo
PROLOGUS.
Cur Sancti Vitam describere aggrediatur, auctor exponit.
[Sanctos in Domino laudare,] Non solum Dominum in Sanctis ejus, sed etiam ipsos Sanctos in Domino laudare jubemur, sicut scriptum est, Laudemus viros gloriosos, & parentes nostros in generatione sua a. Homines divites in virtute, & pulchritudinis studium habentes, pacificantes in domibus suis. Quorum corpora in pace sepulta sunt: & laudem eorum nunciat Ecclesia. Laudemus, inquam, & verbo & imitatione dignos laude monstremus viros, sic a virtute dictos, non quidem viatores, cum Veritas dicat: Neminem salutaveritis in via b; sed gloriosos, scilicet in gloriam jam receptos, & de sua immortalitate securos; & parentes nostros spirituales, quorum fidem & opera imitari debemus, & quorum doctrina & exemplis Deo geniti sumus, secundum illud Apostoli: Per Euangelium ego vos genui c. In generatione sua, id est, secundum ea, quæ fecerunt in vita sua.
[2] Homines divites in virtute. Nam virtutes veræ divitiæ sunt, [id est, gloriosa eorum facta ad Dei honorem narrare debemus:] quæ violenter auferri non possunt. Pulchritudinis studium habentes, per veram fidem & debitam ordinationem cogitationum, affectionum, & operum. Pacificantes, id est, pacem habentes & facientes in domibus suis. Quorum corpora in expectatione pacis perfectæ, quæ dabitur in resurrectione, sepulta sunt: & laudem eorum nunciat Ecclesia, eorum videlicet exempla, & gloriosa facta narrando ad Dei honorem & aliorum informationem. Hoc est enim illud juge Sacrificium, quod in Dei Ecclesia sine intermissione offertur. Sacrificium acceptabile, holocaustum pingue, non hircorum aut vitulorum, sed laudis; dum scilicet laudatur Deus in Sanctis suis ab homine, quem creavit, quem redemit, cui & regnum cæleste promisit. Hoc est Sacrificium Deo gratum, credentibus vero utile & necessarium. Necessarium quidem, quum per prophetam Dominus dicat: Immola Deo Sacrificium laudis d. Ei vero gratum & acceptabile, quia Sacrificium laudis (inquit) honorificabit me e. Nobis autem utile, quia illic ostendam illi salutare Dei, Christum scilicet, qui caput est omnium Sanctorum, & merces eorum.
[3] Laudemus igitur, dilectissimi fratres, Dominum in Sanctis ejus: [hinc ad S. Brunonis gesta prædicanda se aliosque exstimulat biographus.] & præcipue in hoc beatissimo patre nostro Brunone, cujus hodie festivitas agitur, qui nos in Christo genuit: qui vitæ viam nobis in eremo præparavit, & vivendi normam suo exemplo monstravit. Et quamvis eum, ut dignum est, laudare non sufficiamus, ab ejus tamen laude cessare non debemus. Exaltemus itaque eum & laudemus, quantum possumus, quia major est omni laude. Narremus mirabilia ejus, quæ fecit: annunciemus inter gentes opera ejus, ut ex eis glorificetur Deus, & ut nos eum, quem patrem habere meruimus in terris, socium & confratrem, ejus nos adjuvantibus meritis & precibus, habere mereamur in cœlis.
ANNOTATA.
a Ecclesiastici 44, ℣ 1.
b Ita fere Lucæ 10, ℣ 4.
c Ad Corinthios 4, ℣ 15.
d Psalmo 49, ℣ 14.
e Psalmo 49, ℣ 23.
CAPUT I.
Occasione defuncti, qui sese damnatum, inter solemnes exsequias e
feretro proclamat, in solitudinem secedere Bruno statuit, alios in idem
propositum attrahit, iterque cum his ad Hugonem, Gratianopolitanum
episcopum, suscipit.
[Inter exsequias, tribus continuis diebus funeri suo habitas, primo se accusatum,] Temporibus Gregorii septimi, Romani Pontificis a, & Henrici quarti imperatoris b circa annum salutis nostræ octogesimum secundum supra millesimum, quum in Parisiensi civitate solenne floreret studium, abundans tum multitudine scholarium & perquam copiosa caterva doctorum solemnium in omni doctrinarum genere, tale in ea contigit horrendum & memorandum spectaculum. Quidam enim solemnis doctor, inter cæteros doctores præcipuus, scientia & moribus excellenter ornatus, ac præ cæteris honoratus, gravi quadam infirmitate præventus, lecto decumbens, vitæ suæ diem clausit extremum. Cui cum solennes de more pararentur exequiæ, ad eum honorandum convenit magistrorum, studentium, & quorumdam civium multitudo copiosa. Quibus comitantibus & funus prosequentibus, defuncti corpus ad ecclesiam, in qua sepulturæ dandum erat, delatum est. Cumque ab invitatis ecclesiasticis, qui tunc aderant, defunctorum solitum decantaretur Officium, quum ventum est ad eam lectionem, quæ incipit, Responde mihi, surrexit, qui erat mortuus, & erecto paululum capite, resedit in feretro, cunctisque videntibus & audientibus, ac præ novitate rei stupentibus, alta, licet horrenda, voce clamare cœpit & ait: Justo Dei judicio accusatus sum.
[5] [secundo judicatum,] Quo dicto, iterum recubuit. Illi vero, qui hæc audierant & viderant, non modicum nec immerito territi, decreverunt consulte quidem & provide, sepulturam ejus in crastinum differendam, rei exitum præstolantes. Die itaque sequenti quum tantum spectaculum jam fuisset in tanta civitate divulgatum, ad dictam ecclesiam convenit maxima & quasi innumerabilis utriusque populi multitudo. Ubi reinceptis & inde continuatis exequiis, dum ventum est ad ejusdem lectionis initium, idem defunctus, ut pridie de loculo, in quo mortuus jacebat, exiliens, dixit: Justo Dei judicio judicatus sum. Et hoc dicto, intra feretrum iterum se recepit; unde crevit inter astantes admiratio non parva. Quia tamen ex hoc nondum fuerant de ejus reprobatione certi; cum verba illa accusatus sum & judicatus sum, possent etiam in bonam partem interpretari, tanquam ipse primo injuste fuisset ante tribunal Christi ab eo, qui perdere cuncta festinat, indebite accusatus, & inde justo Dei judicio ab ejus calumniosa accusatione liberatus, cunctis placuit & in sequentem tertium diem ejus sepulturam proferre.
[6] Tertia itaque die factus est concursus nimius virorum & mulierum, [ac tertio damnatum, doctor Parisiensis boni nominis, ad tempus redivivus e feretro proclamat.] ita ut pœne tota civitas ad tam mirandum Dei judicium agnoscendum conflueret. Et ecce, cum priore more exequiæ continuarentur & fierent, surrexit jam tertio idem defunctus, & voce valida, cunctis mortalibus metuenda, dixit: Justo Dei judicio condemnatus sum. Quæ vox, tam stupenda & horrenda, & a seculo inaudita, omnes, qui astabant, pœne exanimes reddidit. Qui tamen omnes, eum tanquam a Domino reprobatum, & ejus justo judicio (ut ipse idem attestatus erat) condemnatum, omni Ecclesiæ suffragio, necnon & ecclesiastica sepultura indignum judicantes, in sterquilinio sepeliri fecerunt c. Unde cum in Parisiensi & cæteris vicinis ecclesiis quarta lectio in agendis justis defunctorum incipiat per Quantas habeo iniquitates, omissis verbis seu dictionibus illis prioribus, Responde mihi, fertur a nonnullis, quod dicta verba fuerunt ex tunc inde deleta ob perpetuam & indelebilem tam expavendi judicii memoriam d.
[7] Aderat autem tunc huic tam horrendo spectaculo inter cæteros doctores beatus Bruno, [Horrendo spectaculo interest Bruno, qui, hinc compunctus, vocatos ad se quosdam amicos] natione Teutonicus ex civitate insigni & regia Agrippina Colonia, de parentibus, non tam genere quam virtute claris & nobilibus ortus e, Remensis ecclesiæ canonicus, doctor & scholarium Parisiensium magister f. Doctor utique in divinis præcipue literis, ut ejus scripta testantur g, eruditissimus & præ cæteris honoratus. Qui ex his tam insolitis, tam horribilibus, & totiens iteratis vocibus salubriter territus, & quasi consternatus, vocatis nonnullis ex sibi magis familiaribus sociis & discipulis (inter quos erant magister Lauduinus, qui post eum primus Prior Carthusiæ fuit, duo Stephani, unus Burgensis, alter Diensis, ambo canonici sancti Rufi secus Valentiam Allobrogum, Hugo Capellanus, & duo laici (Andreas scilicet & Guarinus) ait h: Frequenter, cum Apostolum legeremus, audivimus, nunc vero etiam experimento didicimus, fratres mei in Christo dilectissimi & desiderantissimi, quam incomprehensibilia sint judicia Dei & investigabiles viæ ejus.
[8] Hunc enim defunctum, dum adhuc viveret, & vidimus & cognovimus, [prolixa oratione, quæ hic recitatur,] virum utique humana sapientia doctum, virtutibus (si tamen veræ in talibus virtutes sint) ac moribus ornatum, & secundum exteriorem sapientiam castum, prudentem, pudicum, domui suæ bene præpositum, & ab omnibus honoratum, ac magno in precio habitum, nunc vero ex ore ejus audivimus, justo Dei judicio esse condemnatum. Justo quidem, quoniam justus Dominus & justitias dilexit, cujus propterea judicia non possunt esse nisi justa, licet plerumque & ut plurimum occulta sint, Justo, inquit, Dei judicio condemnatus sum. Vox profecto terribilis & metuenda; quæ, o utinam, sonaret jugiter in auribus nostris, & cordis intima penetraret, ut eum, cujus judicium effugere non possumus, timeremus, & timendo fugeremus a ventura ira, & salutis, dum tempus est, quæreremus opportuna media! Consideremus, quæso, fratres mei, quid isti nunc in inferno prodest tanto labore quæsita scientia, cum continua & perpetua laboret cæcitate & ignorantia? Quid divitæ, cum nec guttam aquæ ad refrigerandam linguam habere valeat i? Quid honores, quid delitiæ? cum tot nunc cogatur subire tormenta, quot in mundo habuit oblectamenta.
[9] Vidimus corpus ejus nunc sine honore sepeliri in sterquilinio, [potissimumque e varii] cogitemus, animam ejus sepultam esse in inferno, æternis incendiis cum impiis æternaliter cruciandam; ubi vermis eorum non morietur, & ignis non extinguetur; ubi ardor incomparabilis, fœtor intolerabilis, dolor interminabilis. Ubi quærent homines mortem, nec invenient. Nam tunc mors immortalis erit, quæ depascet eos, non ut moriantur, sed ut ad pœnas iterum renoventur. Quid igitur faciemus? Ad cujus consilium fugiemus? Omnes enim nos quasi oves erravimus, unusquisque in viam suam declinavit; nec est, qui faciat bonum, non est usque unum. Omnes peccavimus, injuste egimus, iniquitatem fecimus. Omnes nos filii iræ sumus, pari propterea pœna digni, nisi nos inde eripiat misericordia Christi. Quid faciemus? Nonne & omnes simul peribimus? Nonne, si huic non pepercit, nec angelis peccantibus, nec ramis naturalibus, putamus, quod neque parcat & nobis? Putamus, quod sit abbreviata manus ejus, ut ultra misereri non possit? Aut quod continebit in ira sua misericordias suas? Absit.
[10] [sacræ Scripturæ locis est hausta,] Quid igitur faciemus? O fratres mei, in re tam perplexa, tam ardua, & tam gravi, ne in viribus propriis confidisse videamur, quæramus consilium. Non a Judæis, qui in sola legis observatione justificari se credunt. Non a Græcis & antiquis eorum philosophis, qui in sua virtute confidunt. Non a cæteris sæculi hujus conquisitoribus & sapientibus, qui ignorant, quæ Dei sunt; sed potius ab iis, qui timent Dominum, qui ambulant in viis ejus. Consulamus igitur primo advocatum nostrum, quem habemus apud Patrem, Jesum Christum justum, qui est propitiatio pro peccatis nostris, &, quid dicat, audiamus. Quoniam, inquit, impletum est tempus, & appropinquavit regnum Dei, pœnitemini & credite Euangelio k, quia nisi pœnitentiam egeritis, omnes simul peribitis l. Audiamus & Domini præcursorem Joannem, de quo scriptum est, quod inter natos mulierum non surrexit major eo m. Ipse enim prædicans in deserto Judææ baptismum pœnitentiæ in remissionem peccatorum, ait: Pœnitentiam agite; appropinquavit enim regnum cælorum n.
[11] [ad pœnitentiam,] Et iterum ad Pharisæos & Saduceos: Genimina (inquit) viperarum quis demonstravit vobis fugere a ventura ira? Facite igitur dignos fructus pœnitentiæ o. Audiamus etiam principem Apostolorum Petrum dicentem in Actibus Apostolorum ad populum Judæorum: Pœnitemini & convertimini, ut deleantur peccata vestra p. Et iterum, quum quidam ex eis compuncti corde dicerent ad Petrum & ad reliquos Apostolos: Quid faciemus, viri fratres? Petrus vice omnium respondit: Pœnitentiam agite, & baptizetur unusquisque vestrum in remissionem peccatorum vestrorum, & accipietis donum Spiritus Sancti q. Hinc Propheta ait: Si pœnitentiam egerit gens ista a malo suo, quod locutus sum adversus eam; agam & ego pœnitentiam super malo, quod cogitavi, ut facerem ei r. Et Sapiens, Si pœnitentiam (inquit) non egerimus, incidemus in manus Domini, & non in manus hominum s. Hoc itaque sanum est & salubre consilium, fratres mei, si Dei justam vindictam & tremendum ejus judicium effugere volumus, ut pœnitentiam agamus, & lachrymis peccata purgemus. Hæc namque est via, quæ ducit ad vitam. Hæc secunda post naufragium tabula, per quam peccatores salvantur, & per quam Deus ad misericordiam inclinatur.
[12] Propterea, dilectissimi, abjicientes omnem immunditiam & abundantiam malitiæ, [eamque absque dilatione] suscipiamus in mansuetudine insitum verbum, quod potest salvare animas nostras. Convertamur ad Dominum, & miserebitur nostri, quoniam benignus est & præstabilis super malitia; nec vult mortem peccatorum, sed magis ut convertantur & vivant. Nec converti differamus in crastinum; quia, qui pœnitentibus veniam spopondit, peccantibus diem crastinum non promisit. Unde qui congruum pœnitentiæ tempus perdunt, frustra ante regni januam cum precibus veniunt. Quibus per Salomonem Dominus ait: Vocavi, & renuistis; extendi manum meam, & non fuit, qui aspiceret; despexistis omne consilium meum, & increpationes meas neglexistis. Ego quoque in interitu vestro ridebo, & subsannabo, quum vobis, quod timebatis, advenerit. Quum venerit repentina calamitas, & interitus, quasi tempestas, ingruerit, quando venerit super vos tribulatio & angustia; tunc invocabunt me, & non exaudiam; mane consurgent, & non invenient me t.
[13] Simus igitur factores verbi hujus, & non auditores, [peragendam, vehementissime hortatur,] fallentes nosmetipsos. Imitemur saltem Ninivitas illos, qui conversi sunt in prædicatione Jonæ, & prædicaverunt jejunium, & involuti sunt saccis, & egerunt pœnitentiam. Et vidit Dominus opera eorum, quia conversi sunt de via sua mala, & misertus est super malitia, quam locutus fuerat ut faceret eis, & non fecit. Sic & nos faciamus; quia major est, quam Jonas hic, qui ait: Pœnitemini & credite Euangelio. Aperiamus pulsanti, vocantem sequamur. Quid dico vocantem, immo certe trahentem & cogentem intrare. Non enim vox ista, quam nunc audivimus, facta est propter eum, qui defunctus est, quia, quamvis sit apud inferos pœnitentia, sera tamen, & infructuosa, sed propter nos, ut nobis vox ipsa proficiat, quos adhuc divina patientia longanimiter expectat. Non igitur ultra de die in diem differamus: quia, qua hora Dominus venturus fit, ignoramus, nec incertam mortis horam prævidere valemus.
[14] His auditis, unus ex astantibus, magister scilicet Lauduinus, [magistroque Lauduino, locum in mundo, peccandi periculis] natione Tuscus, ex civitate Luca, vir utique doctus & timoratus, ait: Magister bone, jam scimus, quia verax es, & legem Dei in veritate doces; verba enim tua verissima sunt, quia Dei iram & justam indignationem effugere non poterimus, nisi lachrymis peccata purgemus. Verum quia scriptum est, quod omne, quod est in mundo, concupiscentia carnis est, & concupiscentia oculorum, & superbia vitæ u; quis, quæso, innocens inter malos tutus vivere aut dignos pœnitentiæ fructus agere potest, ubi superbia inflat, avaritia enervat, luxuria inquinat? Ubi lites, contentiones, æmulationes, oblocutiones, invidiæ? Ubi fiunt latrocinia, perpetrantur homicidia, falsa proferuntur testimonia, committuntur adulteria, incestus, fornicationes, sacrilegia, veneficia, & similia? Ubi periit in conversatione simplicitas, in societate charitas, in actione justitia, in locutione veritas, & in proximorum necessitate pietas? Ubi denique refrixit charitas & superabundavit omnis iniquitas, teste Propheta, qui ait: Non est misericordia, non est veritas, non est scientia Dei in terra x. Aspexi illam, & ecce, vana erat, & cælos, & non erat lux in eis. Vidi montes, & ecce, movebantur, & omnes colles turbati sunt. Intuitus sum, & ecce, non erat justus, & omne volatile cæli recessit y.
[15] [ubique pleno,] Unde difficile videtur, immo pœne impossibile, mundum quemquam & ab omni peccato liberum, in mundo posse vivere aut dignos in eo agere fructus pœnitentiæ. Nam, ut Augustinus ait, inanis est pœnitentia, quam sequens culpa coinquinat z. Nilque prosunt lamenta, si replicantur peccata. Et vulnus iteratum sanatur tardius. Et Gregorius: Qui, inquit, admissa plangit, nec tamen deserit, pœnæ se graviori subjicit; unde ad veram pœnitentiam aa necessario requiritur, ut peccatorum causæ penitus excidantur. Et propterea si ad hunc pœnitentiæ perfectæ gradum pervenire volumus (quia mundum istum sensibilem, quem cernimus, quamdiu in carne vivimus, omnino deserere non possumus) necesse est, ut saltem, quæ in mundo sunt, omnia penitus relinquamus, dicente Domino: Omnis ex vobis, qui non renunciat omnibus, quæ possidet, non potest meus esse discipulus bb. Et iterum ad adolescentem de vita æterna interrogantem: Si vis (inquit) perfectus esse, vade, & vende omnia, quæ habes, & da pauperibus, & veni, sequere me cc.
[16] [agendæ pœnitentiæ apium, assignari postulanti,] Qui, cum hæc audiens tristis abscessisset; ait ad discipulos Dominus: Amen dico vobis, quia dives difficile intrabit in regnum cælorum dd. Hinc ait Sapiens: Qui confidit in divitiis, corruet ee; & qui festinat ditari, non erit innocens. Et iterum: Si dives fueris, non eris immunis a delicto ff. Nam qui volunt divites fieri (inquit Apostolus) incidunt in laqueum diaboli gg. His igitur omnibus, juxta Domini consilium calcetis, distractis & pauperibus erogatis, Christum sequamur & imitemur. Qui, cum dives esset, egenus factus est, ut nos ejus ditaremur inopia. Et quia, doctissime Magister, te docente, veritatis viam & justitiæ semitam agnovimus, cum periculosum sit, vicino serpente dormire, & inter flammas illæsis pedibus ambulare difficile, restat, ut locum nobis inquiramus, in quo, licet in mundo, quasi sine mundo ab hominum consortio separati, peccata nostra deflere & pœnitentiæ dignos fructus facere valeamus. Doce nos igitur, quæso, & locum talem nobis ostende, & quicquid inde decreveris, faciemus. Nam salus nostra in manu tua est.
[17] [in solitudinem, utpote quam variis iterum adductis] Ad hæc beatus Bruno respondit: Viri fratres & patres, audite, non me, sed mecum simul audiamus, inquam, illum summum secretorum Dei conscium, & Prophetam eximium David, cui Dominus incerta & occulta sapientiæ suæ manifestavit. Audiamus primo, quid dixerit, audiamus deinde, quid fecerit. Ipse enim tunc, sicut & nos nunc, contristatus in exercitatione sua, & conturbatus a voce inimici & a tribulatione peccatoris, dixit: Cor meum conturbatum est in me, & formido mortis cecidit super me; timor & tremor venerunt super me, & contexerunt me tenebræ. Et dixit: Quis dabit mihi pennas sicut columbæ, & volabo & requiescam? Deinde subjecit, & ait: Ecce, elongavi fugiens, & mansi in solitudine hh. Ecce, inquit, elongavi ab omni occasione & circumstantia peccatorum, & mundum istum mente & corpore fugiens, & mansi perseveranter, non in civitate, sed in solitudine. Ille enim fugiens se elongat (ut Gregorius ait) qui a turba desideriorum terrenorum in altam Dei contemplationem se sublevat: manet vero in solitudine, qui perseverat in remota mentis intentione. Unde idem Propheta, ut Dei virtutem & Dei gloriam videre mereretur, se solitudinis locum petiisse testatur, dicens: In terra deserta, & invia, & inaquosa, sic in Sancto apparui tibi, ut viderem virtutem tuam & gloriam tuam ii.
[18] Solitudo namque est via, quæ ducit ad vitam; [e sacra Scriptura locis,] ubi pro terrenis cælestia, pro transitoriis mutantur æterna. Hæc est locus pœnitentiæ, via justitiæ, semita gratiæ, scala gloriæ. Hæc est, inquam, scala illa, quam vidit Jacob in solitudine in terra stantem & cælum tangentem; quæ homines vehit in cælum, & angelos ad nostrum recipit auxilium. Hæc est virtutum nutrix, patientiæ custos, purissimæ simplicitatis magistra, & fraudulentæ duplicitatis ignara. Hæc est quies laborantium, consolatio mœrentium, & in æstu refrigerium, in qua est turris David ædificata cum propugnaculis, ex qua mille clypei pendent, & omnis in ea armatura fortium. In qua est campus divini certaminis, angelorum spectaculum, & palæstra viriliter dimicantium luctatorum. In qua Adam tamdiu salvus fuit, quamdiu solus mansit. Data vero ipsi in auxilium muliere, mox cecidit. Unde raptus est Enoch in solitudinem paradisi, ne malitia immutaret cor ejus. In qua Abraham, dum solus sederet subtus ilicem Mambræ, tres vidit, & unum adoravit. In qua Jacob, dum, præmissis omnibus, solus manet, benedictione simul & nominis mutatione felix efficitur, plus assecutus uno momento solus, quam toto vitæ suæ tempore comitatus.
[19] Moyses, cum minasset gregem ad interiora deserti, [virorumque sanctorum,] Dominum in ardenti rubo videre & audire meruit dicentem sibi: Solve calceamenta de pedibus tuis; locus enim, in quo stas, terra sancta est kk. Cui nunquam, nisi cum solus esset, Dominus apparuit. David, ad deserta fugiens, Saulis evasit insidias. Hieremias poscens aquam dari capiti suo, & oculis suis fontem lachrymarum, ut lugeret interfectos populi sui: locum quoque, ubi se tam sancto possit in opere liberius exercere postulat dicens: Quis dabit mihi diversorium viatorum in solitudine ll, tanquam hoc ei in civitate facere non vacaret, hoc modo indicans, quod impedirent socii gratiam lachrymarum. Quin etiam, cum dixisset, Bonum est præstolari cum silentio salutare Dei, addidissetque: Bonum est viro cum portaverit jugum ab adolescentia sua, adjecit & ait: Sedebit solitarius & tacebit, quia levabit se supra se mm. Helias, in monte ad ostium speluncæ, solus, Dominum transeuntem agnovit. Et Heliseus duplicem ejus spiritum, dum tolleretur, accepit. Joannes Baptista, ab utero spiritu Sancto repletus, nec mirabili nativitate, nec parentum sanctitate securus, frequentiam hominum tanquam periculosam fugiens, solitudinis deserta petiit, ubi quid virtutis, quidve meriti acquisierit, baptismus Christi, & pro justitia mors suscepta monstravit. Talis enim factus est in solitudine, ut dignus esset lavantem omnia Christum, solus lavare, & pro veritate nec carcerem, nec mortem declinare.
[20] Quid plura? Jesus Christus Dominus noster, cujus virtus nec secreto juvari, [ac ipsiusmet Christi exemplis laudet, secedendum insinuat,] nec publico poterat impediri, ductus est in desertum, non dubium, quin a spiritu suo, ut temptaretur a diabolo. Christus idem, relictis turbis, ascendit in montem solus orare. Christus in deserto turbas pavit, suo exemplo nobis, quantum solitudo prosit, insinuans. Sancti etiam & venerabiles patres, Paulus, Antonius, Hilarion, duo Macharii, Eulalius, Arsenius, Euagrius, Basilius, Benedictus, & cæteri nobis innumerabiles, quantum in solitudine profecerint, vosipsi considerate. Et probabitis, suavitates psalmodiarum, studia lectionum, fervores orationum, subtilitates meditationum, excessus contemplationum, baptismata lachrymarum, magis nulla re, quam solitudine posse juvari. Hinc est, quod de peccatrice anima, quam cupit ad se Dominus revocare, Propheta ait: Adducam eam in solitudinem, & ibi loquar ad cor ejus nn. De ea vero, quæ carnis vinculis absoluta, æterna gaudia intrare meruit, in Canticis dicitur: Quæ est ista, quæ ascendit de deserto, deliciis affluens, innixa super dilectum suum? oo Quæ non invenitur per vicos aut plateas civitatis, sed in solitudine. Igitur, fratres mei, oremus Deum, ut nobis locum talem dignetur ostendere, in quo, quæ jam, eo inspirante, mente concepimus, possimus opere perficere.
[21] [dumque e duobus Stephanis, Burgensi ac Diensi, loca deserta,] Facta itaque oratione, duo Stephani, Burgensis & Diensis, canonici, dixerunt: Patres & præceptores venerabiles, non longe a civite Valentia, cui cohæret monasterium nostrum sancti Ruffi pp prope fluenta Rhodani, in confinibus diœcesis Diensis, unde alter nostrum originem duxit, est civitas alia Gratianopolitana, sic dicta vel quia sub Gratiano imperatore cordita, vel ab etymologia nominis, quasi gratiosa, nobilis & populosa. Et in ea est Beatus Hugo, ejusdem civitatis episcopus, qui ante sui assumptionem ad episcopalem dignitatem, erat canonicus ecclesiæ Valentianæ oriundus de Castro novo super flumen Isaram, quod quatuor dumtaxat miliaribus a civitate distat qq. Quem nos ipsi, & vidimus & cognovimus virum utique Sanctum, justum & rectum ac timentem Deum.
[22] [pœnitentibus convenientia, in diœcesis Gratianopolitanæ montibus esse intellexit,] Si enim laudatur castitas, quis illo mundior? Si sermonis veritas, quis in loquendo cautior? Si Dei charitas, quis ferventior? Si proximi, quis benignior? Si humilitas, quis dejectior? Si eleëmosyna, quis largior? Si oratio, quis devotior? Si lachrymarum flumina, quis in illis effusior? Si contemplatio, quis sublimior? Si tolerantia, quis in tribulatione fortior? Si justitia, quis districtior? Si prudentia, quis circumspectior? Si temperantia, quis moderantior? Exceptis iis, quæ clero & plebi per eum bona advenerant. Hic itaque habet in diœcesi sua montes altissimos, & in eis deserta loca quam plurima ab omni hominum transitu & consortio separata, ad hanc pœnitentiam arctam peragendam propterea optime disposita. Cumque ipse exemplo suo & doctrina homines ad pœnitentiam invitet & trahat, si ad eum libet accedere, locum, quem quærimus, poterimus ab eo faciliter impetrare. Pius enim, benignus & misericors est. Qui & in adventu nostro gaudebit & voti compotes faciet. Nos quoque vos in via dirigemus, quam & novimus & frequenter ambulavimus.
[23] Tunc Hugo, quem cognominabant Capellanum, eo quod solus sine canonico aut pastorali beneficio sacerdotio sacellani inter eos fungeretur rr, [seque ad hæc petenda paratum offert Hugo Capellanus,] ait: Audivi certe plura de viro hoc, cujus fama jam ubique redolet, quia vir Dei & sanctus est, salutem animarum sitiens. Qui propterea, quia charitas, qua ipse plenus est, numquam excidit, nos libenter (ut spero) accipiet. Et quamquam ego jam senex sum & debilis, & via hæc arcta est, & difficilis, quia tamen arcta via ducit ad vitam, lata vero ad perditionem, cum nulla sit ætas ad pœnitentiam sera, dicente Domino: Quacumque hora ingemuerit peccator, non recordabor amplius iniquitatum ejus ss. Qui & reddi jussit singulis in vinea sua laborantibus denarios singulos, novissimis sicut & primis; si decreveritis illuc accedere, & hanc viam aggredi, & ego sequar, & quocumque perrexeritis, pergam. Et quæcumque vos terra receperit, me recipiet, ibique locum capiam sepulturæ, solaque mors nos ab invicem separabit.
[24] Hæc audientes reliqui duo, Andreas scilicet & Guarinus, [qualis debeat esse pœnitentia, Andreæ & Guarino laïcis,] pariter dixerunt. Nos semper audivimus, & ex auditu credimus, quia benignus est & misericors Deus, & præstabilis super malitia. Qui neminem vult perire, sed omnes potius salvos facere, & ad agnitionem veritatis venire. Apud quem non est personarum acceptio, sed in omni gente, qui fecerit voluntatem ejus, acceptus est illi. Et quamquam nos ambo literas ignoramus, Christum tamen & hunc crucifixum, fide novimus, sine quo omne scire nescire est. Et quicquid Ecclesia credit, firmiter credimus, & simpliciter confitemur, sperantes in hac fide salvari, & remissionem peccatorum accipere per verbum ejus. Vellemus tamen informari, cum Dominus per plusquam prophetam suum nos admoneat, ut faciamus dignos pœnitentiæ fructus, quales sint isti digni fructus. Quibus beatus Bruno respondens, Pœnitentia (inquit) est arbor, quam in medio Ecclesiæ suæ plantavit cælestis Agricola. Cujus radix est contritio cordis, rami sunt opera bona, folia, confessio integra, fructus vero, satisfactionis pœna.
[25] Unde ille facit pœnitentiam, sed non dignos fructus, [id petentibus, exponit,] qui tantum dolet de commissis. Ille vero agit pœnitentiam & fructus, sed non dignos fructus, qui & dolet, & in parte satisfacit. Sed ille facit dignos fructus, qui in dolore cordis tantum affligitur per pœnam, quantum deliquit per culpam, secundum illud Apocalypsis: Quantum se glorificavit, & in deliciis fuit, tantum date ei tormentum & luctum tt. Et in Deuteronomio. Pro mensura peccati erit & plagarum modus uu. Unde non solum fructus pœnitentiæ, sed etiam dignos fructus pœnitentiæ admonet esse faciendos. Nam hoc justitia exigit (ait Gregorius) ut, si quis in culpam lapsus est, tantopere a se debeat licita abscindere, quanto se noverit illicita perpetrasse. Non igitur ultra negligamus, fratres mei dilectissimi, pœnitentiæ tempus, nec ultra de die in diem differamus. Quia, qua hora Dominus venturus est, ignoramus, & nemo nostrum scit, utrum amore, an odio dignus sit. Jam securis ad radicem arboris posita est. Jam iste, quem viventem cognovimus, ut ex ejus ore jam frequentes audivimus, justo Dei judicio damnatus est & æternis cruciatibus datus.
[26] Quid igitur faciemus nos peccatores & miseri, qui ex operibus, quæ fecimus, justificar; non possumus? [hosque simul ac alios ad virtutem illam] Nunquid personarum acceptor est Deus? Absit. Non est enim apud Deum transmutatio, aut vicissitudinis obumbratio, sed quibus vult, miseretur, & quos vult, indurat. Quid, inquam, aliud faciemus, nisi ut fugiamus a ventura ira? Dedit enim Dominus metuentibus se significationem, ut fugiant a facie arcus. Hinc & propheta ait: Fugite de medio Babylonis, ut salvet unusquisque animam suam xx; & iterum: Recedite de medio Babylonis, & de terra Chaldæorum egredimini, & estote quasi hœdi ante gregem yy. Et iterum: Fugite, salvate animas, & eritis quasi miricæ in deserto zz. Item alius propheta Oh Oh Oh fugite de terra Aquilonis, quoniam in quatuor ventos cœli dispersi vos aaa. Et beatus Job: Fugite, inquit, a facie gladii, quoniam iniquitatum gladius est, & scitote esse judicium bbb. Et sponsa in Canticis ad sponsum: Fuge, dilecte mi, & assimilare capreæ, hinnuloque cervorum, super montes aromatum ccc. Quid, inquam, aliud hortantur omnes isti, nisi ut mundum istum contemnendo fugiamus? Qui recte per Babylonem & Aquilonem designatur. Nam Babylon interpretatur Confusio; ab Aquilone vero pandetur omne malum.
[27] [vehementius adhuc incendit,] Fugiamus igitur, quia eum non melius quam fugiendo superamus. Fugiamus, inquam, non sicut Jonas, a facie Domini, sed ad ipsum Dominum, ubique præsentem, humiliter deprecantes, ut per suam misericordiam avertat a nobis indignationem suam, quam juste meruimus, ne & nos omnes cum isto & cæteris impiis pariter pereamus ddd. Hæc dicens tam ipse, quam qui aderant cæteri, lachrymas ultra continere non valentes, fleverunt pariter, & prostrati in terram levaverunt voces suas dicentes: Domine Deus omnipotens, cujus misericordia omne superexcedit judicium; qui non lætaris in perditione morientium, sed eis potius pœnitendi tempus concedis & spatium, qui Abraham servum tuum de terra sua & de cognatione sua & de domo patris sui exire præcepisti, qui populum tuum in manu potenti eduxisti de terra Ægypti, qui vere pœnitentibus veniam promisisti, extende super nos, quæsumus, misericordiam tuam, & mittere digneris sanctum angelum tuum de cælis, qui doceat nos, quid agere debeamus, & dirigat nos in via justitiæ, & in semitis mandatorum tuorum, & locum, quem elegeris, nobis ostendat; in quo tibi digne servire, mundi hujus pericula evadere, & dignos pœnitentiæ fructus facere valeamus.
[28] [iterque cum omnibus iisdem Gratianopolim versus arripit.] Defende nos, Domine, ab insidiis inimicorum nostrorum, qui festinant cuncta perdere, & non intres in judicium cum servis tuis; sed per meritum passionis Jesu Christi filii tui Domini nostri ab omnibus peccatis expiatos, fac nos post hujus vitæ exitum, ad eum, qui via, veritas & vita est, ab omni pœna liberos feliciter pervenire, Dominum nostrum Jesum Christum qui tecum in unitate Spiritus Sancti vivit & regnat Deus per omnia secula seculorum. Cunque respondissent omnes Amen, surgentes inde, uno animo eademque sententia vendiderunt & pauperibus dederunt omnia sua, & vale dicentes omnibus suis charis & notis, Spiritu Sancto ducti venerunt, licet longa & laboriosa via, angelo Domini eos antecedente, dirigente & protegente, ad memoratum beatissimum Hugonem Gratianopolitanum episcopum eee.
ANNOTATA.
a Sanctus hic Pontifex ad S. Petri Cathedram anno 1073 fuit evectus, annoque 1085 obiit, uti ad XXV Maii diem, quo colitur, Romanoque inscriptus est, in Comment. Vitæ ejus prævio docuimus.
b Henrico patri anno 1056 successit, annoque 1106 vivere desiit, uti ad utrumque hunc annum Pagius in Criticis aliique scriptores docent.
c Quid de tota illa luctuosa damnati historia sentiendum sit, colligere potest studiosus lector ex iis, quæ in Commentario prævio § 10 & tredecim sequentibus fuse in rem illam disputata sunt. Notet interim inprimis, horrendi prodigii narrationem, a Puteano hic suppeditatam, a narratione, quam concinnata ab antiquiore Sancti nostri biographo Vita complectitur, non parum in adjunctis discrepare. Præterquam enim, quod hæc sepulturæ in sterquilinio non meminerit, prodigium non publice in ecclesia, uti hic Puteanus ait, sed intra privatos domus defuncti parietes,cum corpus ejus, terræ mandandum, ad ecclesiam deferendum esset, evenisse refert, licet interim, non secus ac Puteani narratio, rem coram ingenti populi multitudine gestam memoriæ prodat.
d Fuerintne S. Brunonis ætate ullæ in Parisiensi defunctorum Officio Lectiones recitatæ, est dubium, uti etiam an, si vere recitatæ fuerint, una ex hisce a vocibus Responde mihi inceperit. Adi Commentarii prævii num. 228 & seq.
e Sanctum nobili genere Coloniæ Agrippinæ natum esse, inter omnes convenit.
f Brunonem scholarum seu, quemadmodum hic scribitur, scholarium, non Parisiensium, sed Remensium magistrum exstitisse, in ejus elogio, Commentarii prævii num. 7 dato, diserte traditur. Neque vero Sanctus, dato etiam, eum ferali damnati prodigio Parisiis adstitisse, litteras umquam ibi docuit, uti ostendunt, quæ huc facientia Comment. prævii § 8 adduxi in medium.
g In primis scilicet duo Commentarii, quorum alterum in Psalmos, alterum in omnes S. Pauli Apostoli Epistolas concinnavit. Adi Commentarii prævii § 42.
h De Landuino, aliisque, quos Sanctus allocutus hic memoratur, uti etiam de S. Rufi monasteriovidesis, quæ Commentarii prævii num. 433 & aliquot seqq. adducta sunt.
i Ad divitem Epulonem hic alluditur.
k Marci cap. 1, ℣ 15.
l Ita fere Lucæ cap. 13, ℣ 5.
m Matthæi cap. XI, ℣ XI.
n Matthæi 3, ℣ 2.
o Ita fere Lucæ 3, ℣ 7 & 8.
p Act. 3, ℣. XIX.
q Act. 2, ℣. 38.
r Jeremiæ cap. 18, ℣. 8.
s Ecclesiastici cap. 2, ℣. 22.
t Proverbiorum cap. 1, ℣. 24 & quatuor seqq.
u Epist. 1 Joannis, cap. 2, ℣. 16.
x Ita fere Osee cap. 4, ℣. 1.
y Paulo aliter Jeremiæ 4, ℣. 23 & binis seqq.
z Non quod ea haud fuerint vere pœnitenti peccata antecedentia remissa, sed quod, qui relabitur, relatum ex eadem fructum amittat.
aa Eam scilicet, qua quis, relicto peccato, ad perfectionem contendat.
bb Lucæ cap. 14, ℣. 33.
cc Ita fere Matthæi cap. 19, ℣. 21.
dd Matthæi 19, ℣. 23.
ee Ita fere Proverbiorum cap. XI, ℣. 28.
ff Ecclesiastici XI, ℣. 10.
gg Epist. 1 ad Timotheum cap. 6, ℣. 9.
hh Adi Psalmum 54, ℣. 3 & quinque seqq.
ii Psalmo 62, ℣. 3.
kk Exodi cap. 3, ℣. 5.
ll Ita fere Jeremiæ cap. 9, ℣. 2.
mm Threnorum cap. 3, ℣. 27 & 28.
nn Ita fere Osee cap. 2, ℣. 14.
oo Cantic. Canticor. cap. 8, ℣. 5.
pp De hoc monasterio videsis Commentarium prævium num. 436.
qq De sancto hoc antistite, de quo ad diem 1 Aprilis, quo colitur, actum apud nos jam est, videsis etiam, quæ Vitæ præced. subnexa sunt, Annotata ad lit. g.
rr Guigo, de S. Brunone ejusque sociis, ad S. Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, accedentibus, in scripta a se Sancti hujus antistitis Vita verba faciens, solum ex illis Hugonem, qui capellanus dicebatur, sacerdotio functum fuisse, tradit; illum autem Puteanus ita hic interpretatur, ut significatum dumtaxat voluerit, Hugonem tunc solum exstitisse, non quidem qui sacerdotio initiatus esset, sed qui præterea dignitate seu canonici seu pastoris auctus foret? Verum hujusmodi interpretationem verbis Guigonis (vide hæc Comment. prævii num. 442) parum admodum esse accommodam, quis non videat?
ss Ezechiëlis 18, ℣. 22 & sequenti: Si … impius egerit pœnitentiam, … omnium iniquitatum ejus … non recordabor.
tt Apocalypseos 18, ℣. 7.
uu Deuteronom. 25, ℣. 2.
xx Ita fere Jeremiæ 51, ℣. 6.
yy Jeremiæ 50, ℣. 8.
zz Jeremiæ 48, ℣. 6.
aaa Ita fere Zachariæ 2, ℣. 6.
bbb Ita fere Jobi 19, ℣. 29.
ccc Cant. Cantic. 8, ℣. 14.
ddd Benigna interpretatione hic indiget biographus; neque enim, Jonam, uti velle videtur, periisse seu damnatum esse, putandum est.
eee Adi, quæ in Vitam præced. ad lit. h annotata sunt.
CAPUT II.
Bruno una cum sociis suis ad Hugonem, Gratianopolitanum
episcopum, venit, Cartusiæ eremum ab eo obtinet, austere admodum in hac
vivit, ac post sexennium circiter a Pontifice evocatur, vocantique
obtemperare statuit.
[Sanctus ejusque socii Gratianopolim adveniunt, benigneque ab Hugone episcopo,] Factum est autem, dum appropinquarent civitati, vidit idem episcopus in somnis Deum, in solitudine Carthusiæ dignum sibi habitaculum construentem. Vidit etiam stellas septem aureas, in modum coronæ dispositas, a terra paululum elevatas, & a cæteris, quæ in firmamento sunt, in situ, motu, colore & splendore differentes, ejusdem numeri viris septem (tot enim ipsi erant) itineris ducatum præbentes a. Mane autem facto, cum esset super visione hujusmodi sollicitus, affuerunt pulsantes ad fores episcopalis palatii dicti septem viri, beatus scilicet Bruno cum suo, licet brevi, sancto tamen collegio. Quod cum fuisset eidem episcopo nunciatum, confestim jubet eos introduci. Ipsi vero ingressi, & ad pedes ejus humiliter prostrati, petita & obtenta benedictione, sui ad cum adventus causas enarrantes, petierunt, ut locum aliquem dignaretur eis in sua diœcesi ostendere, & sua benigna clementia, pia erogatione concedere; in quo a mundi hujus periculis, & ab hominum ceterorum consortio segregati, desiderium suum perficere, soli Deo digne servire, & dignum ipsi habitaculum possent exstruere.
[30] Hæc audiens beatissimus episcopus, tanquam non amplius de visione, [qui visione sibi oblata designari illos putat, excipiuntur.] quam jam impletam videbat, sollicitus, eos cum ingenti gaudio, non solum gratanter, sed etiam reverenter suscepit, & benigne tractavit. Quibus & visionem illam, quam nocte illa per somnum viderat, enarravit, & ait: Fratres & filii mei in Christo dilectissimi, propositum & desiderium vestrum non solum non reprobo, sed etiam vehementer commendo. Mundus enim iste, talibus & tantis plenus est laqueis, periculis, calamitatibus & miseriis, ut electos plerumque cogat prospera quæque despicere, & Deum per adversa quærere, cum non possint Deum simul cum mundo diligere. Nam duo isti amores duas civitates constituunt, quæ sibi invicem adversantur, Dei scilicet & diaboli. Deus autem bonus, immo summum bonum est. Mundus vero totus in maligno positus est. Hinc præ cæteris magis dilectus Apostolus ait: Si quis diligit mundum, non est charitas Patris in eo b. Unde cum decrevisset Deus Sodomorum civitates delere, ait angelus ad beatum Loth, qui ad Dei civitatem pertinebat, Salva, inquiens, animam tuam, & noli respicere post tergum, nec stes in omni loco circa regionem, sed in monte salvum te fac, ne & tu similiter pereas c. Sancti enim illi, quibus dignus non erat mundus, Apostolo teste, egentes, angustiati, afflicti, circuierunt in melotis, in pellibus caprinis, in solitudinibus errantes, in montibus & speluncis, & in cavernis terræ d.
[31] Et ideo testimonio fidei probati inventi sunt. [Ac primo quidem ab eo, qui de propositi illorum difficultate] Quorum vestigia sequi & imitari laudabile est & utile, sed difficile in regionibus istis frigidis maxime, quæ non sunt sicut Ægyptus, Thebais, Scythia e, aut Palæstina. Est enim in montibus istis altissimis, quos cernitis inter cæteras solitudines, eremus quædam, quæ Carthusia nuncupatur, decem fere miliaribus a civitate distans, ampla quidem, sed penitus inhabitata *, solis feris pervia; hominibus vero & cæteris mansuetis animantibus propter loci asperitatem pene incognita, altis & tanquam excisis hinc inde rupibus & scopulis circumvallata, infructuosis arboribus consita, supra modum frigida, & pro majore parte temporis nivibus operta, & adeo prærupta, sterilis, & infructuosa, ut nihil in ea seri valeat sive meti. In cujus medio est quidam parvus fluvius, qui Gnerus mortuus, quasi quædam imago mortis, dicitur, ex circumstantibus undique montibus collectus, & cum strepitu maximo, torrentium aut inundantium aquarum more, fluens. Ad quam quidem Carthusianam eremum est accessus gravis & laboriosus, ingressus vero difficilis & periculosus, utpote inter duas miræ altitudinis rupes, quæ velut rectæ lineæ sursum se erigunt, & in culmen tandem pene coëunt, ita ut introëuntibus horrori sint & terrori.
[32] [nonnula disserit, e Brunonis verbis] Et ut paucis agam, tanta est loci illius asperitas, tantus horror, ut carcer potius aut purgatorii locus, quam humanæ vitæ habitaculum dici possit f. Unde difficile videtur sine singulari dono Dei, apud quem nihil est impossibile, homines illic habitare posse, aut saltem diu perseverare; scitis autem, fratres mei, quam grave sit post missam manum ad aratrum retro aspicere. Unde metuendum est exemplum uxoris Loth, quæ retrospexit, & ubi aspexit, ibi remansit, & in salem conversa est, ut suo prudentes condiret exemplo g. Quum autem verbis illis finem fecisset beatissimus episcopus, B. Bruno respondit: Reverendissime pater, terribilis profecto est, ut audivimus, & jam in parte cernimus, locus iste. Nos autem locum talem ad pœnitendum quærimus. Et quamquam infirmi sumus & fragiles, in Dei tamen, qui potens est, misericordia confidimus, & speramus, ut qui nobis dedit huc veniendi voluntatem, dabit & perseverandi potestatem, cum non sit abbreviata manus ejus, quo minus, sicut olim, ita & nobis nunc magnalia sua possit ostendere. Ipse enim scopulos torrentium inclinavit, ut requiesceret populus in Arnon, & recumberet in finibus Moabitarum. Ipse Jonathan & armigerum ejus, reptantes manibus & pedibus, per eminentes petras & scopolus, in modum dentium præruptos, de hostium manibus, data ipsis de illis victoria, liberavit.
[33] [pleni in Deum fiducia constantesque deprehensi] Ipse tantam multitudinem filiorum Israel & vulgus innumerabile in deserto manna de cælo misso nutrivit. Nunquid & nunc panem dare non poterit, aut parare mensam populo suo? Ipse corvis præcepit ut pascerent Heliam in Carmelo, qui & paverunt Paulum in Ægypto. Ipse prandium, quod messoribus Abachuc paraverat in Judæa, Danieli misit in Chaldæam. Ipse panes in deserto multiplicavit, ex quibus tantam hominum multitudinem satiavit. Ipse dat jumentis escam ipsorum, & pullis corvorum invocantibus eum. Ipse pascit volatilia cæli, quæ non serunt, neque metunt, neque congregant in horrea. Nonne & nos Domino pluris sumus illis? Non itaque, etiamsi nobis defuerint humana solatia, de Dei præsentia diffidemus, & providentia, cum potens sit de lapidibus istis, quos vidimus, panes facere, & aquam in vinum convertere. Qui etiam, quum voluerit, potens est dare nivem sicut lanam, & nebulam sicut cinerem spargere. De tanta igitur ejus potentia & bonitate confifi, iterum ac iterum humiliter supplicamus, ne desiderium nostrum ultra differas, aut nos in hac nostra petitione confundas h. Tunc beatus Hugo, eorum constantiam, & in cœpto proposito perseverantiam considerans, ne eorum vocationi, & divinæ voluntati resistere videretur, ait: Desiderium vestrum, dilectissimi, ego pariter implere desidero, nec ideo distuli, ut auferatur, sed ut dilatione potius augeatur.
[34] [Cartusiæ eremo donanturtum vero,] Videns itaque voluntatem vestram, in Christi charitate radicatam & fundatam, vobis & iis, quos eadem charitas vobiscum traxerit, nunc & in posterum, fratres, locum prædictum, & quicquid juris vel actionis in eo habeo, plena libertate concedo. Et hoc idem a cæteris omnibus, qui jus aliquod in eo habent, fieri procurabo, vobisque & vestris omnibus omnem possibilem mihi humanitatem, quamdiu vixero, libenter exhibebo. Et nihilominus pro pace & quiete vestra ad removendum ea, quæ vestro proposito contraria sunt, domum unam super pontem, qui inter duas rupes prædictas situs est, in introitu dictæ solitudinis ædificari volo, & authoritate divina prohibebo, ut fœminæ per terminos vestros nullatenus transeant, neque viri arma portantes. Prohibebo pariter intra dictos terminos piscationem, venationem, & avium captionem, ovium, caprarum, atque omnium domesticorum animalium pascua & transitum, Deum rogans, ut obedientes huic nostræ donationi & prohibitioni in sua gratia multiplicet, & in omnibus bonis, quæ ibidem usque in seculi finem gerenda sunt, partem eisdem tribuat; inobedientes vero divino judicio puniendos relinquo, quos & per secularem potestatem puniri curabo i.
[35] His dictis, surgens amplexatus est eos, flevitque præ gaudio super singulos eorum, [Deo prius, ut ipsis adesse dignetur, invocato,] laudans & benedicens Deum de adventu ipsorum. Et deinde benedixit eis dicens: Omnipotens sempiterne Deus, cujus misericordiæ nec mensuras ponere possumus, nec tempora definire; qui, quos vis, vocas, & quos vocas, hos justificas & magnificas, respice, quæsumus, oculis clementiæ tuæ super hos famulos tuos, quos ad tuæ servitutis obsequium invitare dignatus es, & præsta auxilium gratiæ tuæ, ut, quæ tibi placita sunt, tota virtute perficiant. Reple eos venerabilibus virtutibus tuis, quibus muniti, carnis, mundi & dæmonum insidias superare, & inde victoriæ coronam immarcessibilem recipere valeant, crescereque eos facias in mille millia, & eos, necnon & illos, qui eorum vestigia secuti fuerint, & in dicta solitudine usque in finem vitæ suæ in vera humilitate & charitate perseveraverint, ab omni culpa & pœna liberos, Sanctorum tuorum collegio sociare digneris. Per Christum Dominum nostrum. Amen.
[36] Post hæc autem, quia dictus Bruno & ejus sodales omnes erant propter itineris labores non modicum nec immerito fatigati, [in eam etiam ducuntur. Cellulas ibidem ædificant,] retinuit eos idem beatissimus episcopus in suo episcopali palatio, & eos sua solita benignitate procuravit & recreavit per dies aliquot. Quibus expletis, & præparatis ac dispositis omnibus, quæ necessaria erant in via, ascenderunt in montem & intraverunt ac inhabitare cœperunt dictam eremum Carthusiæ circa solemnitatem nativitatis sancti Joannis Baptistæ, anno salutis nostræ supra millesimum octogesimo quarto k, antecedente & dirigente eos, ac in omnibus & per omnia adjuvante, & de necessariis providente præfato beato Hugone episcopo l. Et ibidem in parte superiore montis, quæ nunc dicitur Ad beatam Mariam de Casalibus, ædificare cœperunt ecclesiam, necnon & parvas cellulas, non longe a dicta ecclesia distantes, circa quemdam fontem, qui usque in præsentem diem vocatur fons Brunonis, de se tamen invicem distinctas & aliquantulum separatas, ne alter alterius solitudinem impediret m. In quibus singuli per singulas more illorum antiquorum Ægyptiorum monachorum habitabant n. Ubi silentio, lectioni, orationi, atque operi manuum, maxime in conscribendis libris, jugiter insistebant o. Qui exinde dicti sunt Fratres Carthusienses, a nomine loci nomen sibi imponentes, a quibus etiam Ordo iste Carthusiensis originem sumpsit pariter & nomen.
[37] [vivendique modum,] Ipsi enim septem (beato Brunone cæteros, qui sibi eum in Priorem & animarum suarum pastorem elegerant, & cujus obedientiæ, beato Hugone episcopo annuente, se submiserant, dirigente p) volentes mundum, quem reliquerant, & quæ in mundo sunt, omnia, quæ sunt concupiscentia carnis, concupiscentia oculorum, & superbia vitæ, sibi subjicere, quandam vivendi normam satis arduam instituerunt, quam & ipsi tenuerunt, & posteris suis tenendam mandaverunt. Nam contra superbiam, quæ initium est omnis peccati, & contra ejus nefandam sobolem, invidiam scilicet, ambitionem & vanam gloriam, & si qua sunt alia, fecerunt sibi vestes breves & angustas de grosso panno albo, vili & rudi, quæ eos contemptibiles intuentibus redderent & abjectos, & illis horrori essent potius, quam ipsis honori. Et quamvis in sordido habitu interdum superbia lateat, fecerunt tamen ipsi ad eam profugandam, quicquid facere potuerunt. Contra cupiditatem vero, quæ radix omnium malorum dicitur, & avaritiam, quæ idolorum servitus nuncupatur, certos terminos juxta locorum suorum fertilitatem aut sterilitatem majores minoresve præfixerant, ita ut extra eos, etiamsi totus mundus eis offerretur, nec saltem, quantum pes humanus occupare potest, liceret possidere.
[38] [cujus capita aliquot] Certum etiam numerum, quem transgredi nullo modo liceret, animalibus & pecoribus imposuerunt. Et ut non esset eis quandoque necessarium, vel plus terræ quam dictum est, possessioni suæ addere, aut pecorum numerum augere, duodecim tantum monachos cum tertio decimo Priore, ac sexdecim conversis, paucisque mercenariis, nullo prorsus superaddito, in suis domibus esse perpetuo decreverunt. Ad edomandam autem carnis concupiscentiam, & legem membrorum, quæ repugnant legi mentis, duris semper ad carnem ciliciis utebantur. Secunda, quarta & sexta feriis, pane & aqua & sale, sicui placebat, contenti erant. Tertia vero, quinta & Sabbato legumina vel aliquid hujusmodi & vinum, & in feria quinta etiam caseum vel aliquid aliud a coquinario recipiebant, ab omni tamen esu carnium tam sani quam infirmi perpetuo abstinebant. Panes albos non comedebant, sed solum tortas q, licet de tritico. Vinum purum nunquam bibebant, sed bene dilutum, quod vocant limphatum, & hoc duntaxat in prandio & cœna, & diebus illis, quibus eo uti & cœnare licebat. Jejuniis fere continuis & prolixis vigiliis carnem macerabant. Pisces nunquam emebant, sed si forte gratis eis dabantur, eos in charitate recipiebant, & juxta offerentium voluntatem (diebus tamen, quibus eis vosci licebat) distribuebant.
[39] [hic recensentur, admodum austerum tenent,] Officium divinum, diurnum pariter & nocturnum, tam in ecclesia, diebus & horis illis, quibus in eam conveniebant, quam per cellas, non perfunctorie, ut quidam, sed intentissime, oculis in terram demissis, cordibus vero in cælum fixis, devotissime persolvebant. Totum quoque suum, tam interiorem quam exteriorem, hominem habitu, voce, vultu, rebus visibilia excedentibus, spretis cunctis aliis, intentum, immo affixum Deo, exhibebant. Diebus vero Dominicis & certis Sanctorum festivitatibus tantum antiquorum eremitarum more, ne ab aliis sacris operibus, licet dignitate inferioribus, impedirentur, Missæ Sacrificium offerebant, quo omnes pariter conveniebant. Et ipsis diebus in refectorio simul ad ritum monachorum comedebant. Aliis vero diebus in cellis suis sub arcto silentio, orationi, meditationi, contemplationi, & ceteris piis & devotis exercitiis sine intermissione vacabant, ita ut, ubi prius fuerant specus & cubilia ferarum, tunc videres choros castrorum, cuneos prophetarum, conventus monachorum, & cœtus angelorum r.
[40] Memoratus autem episcopus sanctus Hugo, eos frequenter visitabat, [Hugonem erga se benevolum semper habentes. Cartusiam biographus, quod hosce,] & ut filios tenerrime diligebat; quos usque ad mortem suam & non tantum eos, sed & qui eis exinde successerunt, consiliis semper fovit, & beneficiis. Eratque inter eos, non ut dominus aut episcopus, sed ut socius, & frater humillimus, & ad cunctorum (quantum in ipso erat) obsequia paratissimus. In tantum autem devotus eremum incolebat, ut eum interdum beatus Bruno inde exire & ad oves suas redire compelleret. Ite, inquit, ite ad oves vestras, & quod eis debetis, exolvite s. Ipso etiam beatissimo episcopo instante & procurante, circunvicini omnes, tam ecclesiastici quam nobiles & populares, videntes beati Brunonis & ejus sodalium tam sanctam ac tam honestam ac devotam conversationem, dederunt eisdem, quicquid juris habebant in dictis montibus, & intra fines & limites dictæ solitudinis t. Isti itaque sunt, o felix Carthusia, primi patres illi, qui hanc vastam solitudinem primi inhabitare cœperunt, & in ea Ordinem hunc, qui a te nomen velut oleum ubique terrarum effusum accepit, primi fundaverunt. Isti sunt septem columnæ, quas Sapientia excidit, & in quibus sibi domum ædificavit. Isti sunt septem boves ascendentes de fluvio, & septem spicæ in culmo uno. Et septem buccinæ, quarum usus erat in jubileo.
[41] Isti sunt septem candelabra, in quorum medio Joannes scribens septem ecclesiis, [ad quorum septenarium numerum] quæ erant in Asia, perhibet se vidisse similem filio hominis, vestitum podere, tenentemque in dexterra sua septem stellas, quæ septem ecclesiarum sunt angeli; & in medio throni agnum stantem, habentem cornua septem, & oculos septem, qui sunt septem spiritus Dei, in omnem terram missi. Isti sunt septem sportæ fragmentis plenæ, & septem signacula libri clausi, & septem viri, Spiritu Sancto pleni, quos in diaconos ad ministrandum elegerunt Apostoli, & septem gradus, quos vidit Ezechiël ad ascensum exterioris atrii. Iste est septenarius, propter septem Spiritus Sancti dona sacratus. Iste septenarius numerus primus in monadibus perfectus est redditus ex suis partibus aggregatus. Nam unum & sex, duo & quinque, tria & quatuor, quæ sunt partes ejus aliquotæ, septem faciunt. Hinc est, quod septimus dies, & septima hebdomada, & septimus mensis, & septimus annus, tanquam perfecti, erant lege feriati.
[42] Septem etiam diebus agitur & repetitur omne tempus. [diversimode hic alludit,] Et septimo die cessavit Deus ab omni opere. Et septimo die Christus in sepulero quievit. In quibus omnibus notatur hujus sacrati septenarii numeri, & in eo hujus sacræ Religionis (quæ ab ejusdem numeri viris istis septem primo instituta est) perfectio. Quæ recte figurata dicitur per stellas illas septem, quas in eorum adventu beato Hugoni Dominus demonstravit, tam propter magnum hujus septenarii sacramentum, quam propter stellarum sublimitatem, stabilitatem, claritatem, puritatem, & quantitatem. Istæ nanque virtutes Religiosis omnibus nedum conveniunt, sed etiam necessariæ sunt: qui debent sicut stellæ esse in cælo, per contemplationem & mentis affectum, non in terra. Nam species cæli est gloria stellarum, ait Sapiens u, secundo debent esse in cœpto religionis proposito firmi & stabiles. Nam ideo posuit Deus stellas in firmamento, ut essent in signa & tempora, & dies, & menses & annos. Unde scriptum est, quod stellæ manentes in cursu suo & ordine, pugnaverunt contra Sisaram x, id est, contra diabolum: sic enim Sisara interpretatur Excludens gaudentem. Tertio debent esse in tribulatione patientes, ut sint sicut stella matutina in medio nebulæ.
[43] [habitatores nacta sit, felicem prædicat.] Fecit enim Deus lunam & stellas, ut præessent nocti. Quarto sicut in stellas non cadit corruptio, nec casus, nec error secundum Philosophum, ita & ipsi debent servare carnis integritatem sine corruptione, ut dicere possint illud Apocalypsis: Ego sum genus & radix David, stella splendida & matutina y. Et ne de eis dicatur, quod stellæ non sunt mundæ in conspectu ejus. Quinto, sicut stellarum quælibet major est tota terra, quamvis brevis & quasi punctalis, & modica videatur in exteriori apparentia, sic Religiosi debent semper crescere per charitatem, minui vero per humilitatem. Hæc enim duo, humilitas scilicet & charitas, sunt duo religionis extrema, initium & finis, sine quibus cætera, quæ mediant, omnia sunt potius pœna, quam merito digna. O igitur iterum atque iterum felix Carthusia, tamdiu sterilis, nunc vero fœcunda! Felices montes, qui tales meruerunt habere incolas & cultores! Felix denique Religio ista divinitus instituta, quæ Religiones cæteras post Augustinum & Benedictum antiquitate præcedit, & has illas etiam vitæ austeritate! De cujus origine hæc pauca, ut ad cœptum propositum redeamus, sufficiant.
[44] [Bruno ex ea ab Urbano II Papa evocatur,] Beatus itaque Bruno, de quo nobis sermo, in hac vitæ austeritate cum suis in dicta solitudine fere sex annorum spatio perseveravit, die ac nocte sine intermissione jejuniis, orationibus & aliis exercitiis religiosis vacans z. Contigit autem, ut, mortuo Gregorio septimo Pontifice Romano, succederet ei in Papatu Victor Tertius; quo item post paucos menses mortuo, successit ei Urbanus secundus, prius dictus Otho, monachus & abbas Cluniacensis, qui ejusdem beati Brunonis, dum in minoribus ageret, fuerat discipulus aa. Qui paulo post sui assumptionem ad Apostolatus apicem, non immemor doctrinæ & probitatis ejusdem beati Brunonis, sui olim præceptoris, volensque in sibi a Christo credita administratione ejus uti consiliis, vocavit eum ad sanctæ Romanæ Ecclesiæ obsequium, addito etiam obedientiæ præcepto. Dictus vero beatus Bruno, percepto hujusmodi mandato, non modicum turbatus est, quippe qui jam solitudinis dulcedinem gustaverat. Tenebat enim eum Maria, ut quiesceret, trahebat Martha, ut laboraret, rogabant fratres, ne se deseroret, Papa, ut obediret. Terrebat curia, si illuc accederet: conscientia vero timorata ignorabat, quid in re tam perplexa ageret.
[45] Tandem obedientia vicit. Sciebat enim, quod vera obedientia moras non recipit, [Pontifici obtemperandum statuit,] nec excusationem aut dilationem admittit. Hinc ad fratres & discipulos suos ait: Manere vobiscum, fratres mei dilectissimi, gratissimum; a vobis separari gravissimum; mandatis vero Apostolicis obedire necessarium mihi est. Nam in majoribus est regendi ac jubendi authoritas; in minoribus vero obsequendi necessitas. Unde quasi peccatum ariolandi est repugnare, & quasi scelus idololatriæ nolle acquiescere, propterea quod Apostolus ait, ut omnis anima sublimioribus potestatibus subdita sit, quia non est potestas nisi a Deo; quæ autem a Deo sunt, ordinata sunt, & qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit: qui autem resistit, ipse sibi damnationem acquirit bb. Quid igitur mihi prodesset exterius hic vobiscum jejuniis & abstinentiis carnem atterere, & per inobedientiam, animæ meæ damnationem acquirere? Nolite itaque, fratres, super recessu meo contristari, ne superaddatis dolorem dolori, sed potius in ea vocatione, in qua vocati estis, perseverate. Et ego, expleta mihi injuncta obedientia, ad vos revertar, Domino concedente.
[46] Tunc omnes cum lachrymis & ejulatu magno clamare cœperunt dicentes: [abiensque Siguino, Casæ-Dei abbati, locum resignat.] Cur nos, Pater, deseris, aut cui nos desolatos relinquis? Tu es enim post Deum omnis spes nostra, totumque refugium. Tu nobis in adversis præsidium, in prosperis solatium, in temptatione consilium, in infirmitate subsidium. Quid igitur, te recedente, faciemus, aut ad quem, te absente, recurremus? Erimus profecto sicut oves errantes, non habentes pastorem. Si igitur te ad Romanum Pontificem obedientia trahat, trahet nos tecum supereminens charitas, quæ est in Christo Jesu, quam separare non poterit, neque mors, neque vita, neque creatura aliqua. Beatus itaque Bruno hæc audiens, timens, ne propter suum & suorum inde discessum locus prædictus, jam Deo dicatus, ad manus laïcas & prophanas iterum deveniret, nolensque illum omnino deserere, sed post expletam sibi impositam pœnitentiam eum intendens cum suis repetere, commendavit & dedit illum venerabili viro domino Siguino, abbati monasterii Casæ Dei, qui fuerat unus ex primis donatoribus prædictis, & habebat quandam cellam sibi vicinam prope Gratianopolim subter castrum Curnilhionis cc.
ANNOTATA.
a Quid de hic memorata stellarum septem visione, S. Hugoni, Gratianopolitano episcopo, divinitus oblata, ejusque adjunctis, quæ hic referuntur, nec tamen in Guigone, sancti hujus antistitis biographo, aliove vade antiquo fundantur, sentiendum sit, Commentarii prævii § XXV vide expositum.
b Joannis Epist. 1, cap. 2, ℣ 15.
c Ita fere Geneseos 19, ℣ 17.
d Ad Hebræos cap. XI, ℣ 37 & 38.
e Loquitur hic indubie noster biographus, non de Scythia, Septemtrionali Asiæ regione, in qua non minus, quam in terrarum tractu, Carthusiæ eremum complectente, frigida est aëris temperies, sed de Ægypti deserto Schetes seu Sciti, Schythia etiam a nonnullis nuncupato, quod, non secusatque alias Ægypti de Palæstinæ solitudines, ingens olim, uti apud Rosweydum in Vitis Patrum videre licet, anachoretarum multitudo incolebat.
f Ut, quam horrida fuerit Cartusiæ solitudo, antequam hanc cum sociis suis Sanctus noster ingrederetur, distinctius explanatum invenias, adi Commentarium prævium § 26.
g Orationem hanc, seu exhortationem, quam S. Hugo ad Brunonem ejusque socios habuerit, penitus esse a biographo confictam, unusquisque, quantum opinor, propense in animum inducet.
h Esse pariter Brunoni hanc responsionem pro arbitrio hic affictam, uti & Hugoni verba, quæ proxime subduntur, indubitatum apparet.
i Mabillonius Præfatione in Seculi sexti Benedictini part. 2, num. 86 meminit chartæ, mense Julio anni 1084 ad diœcesis Gratianopolitanæ, in qua Carthusia sita est, presbyteros ac laïcos datæ, in qua, ne fœminæ per Carthusiæ fratrum, qui Deo placere cupientes, mundum & turbas fugiebant, terram transeant, & ne quisquam intra terminos ipsorum possessionis piscationemaut venationem exerceat, & sua animalia pascenda deducat, Hugo episcopus præceperit; verum ego, facta licet diligentissima indagine, chartam illam nuspiam invenire quivi.
k Recte hanc Brunonis in Cartusiam ingressui epocham a Puteano hic præstitui, liquet ex iis, quæ Commentarii prævii num. 470 & seqq. adduxi.
l Vera hic prædicari, liquet ex iis, quæ Commentarii prævii num. 502 & seq. dicta sunt.
m De fonte, S. Brunonis nomine hodieque distincto, aliisque, hic memoratis, consule Commentarium prævium § 27.
n Puteanus, qui in plerisque, quæ de S. Brunone ejusque sociis, Cartusiam primum ingressis, scribit, cum Blömenvenna consentit, perperam ab eo hic dissentit; illos enim tunc, non singulos, sed binos singulas inhabitasse cellas, Guigo in Hugonis, Gratianopolitani episcopi, Vita, ut Commentarii prævii num. 475 videre licet, memoriæ prodit; hoc autem scriptore, utpote synchrono fideque dignissimo, standum est, etsi interim Cartusiani haud dudum post Sancti obitum non bini, sed singuli singulas cellas occuparint.
o Consule Comment. præv. num. 487.
p Cum Sanctus, antequam in Cartusiam se abderet, aliquamdiu eremitice, ut Commentarii prævii num. 414 & aliquot seqq. docui, in Siccæ-Fontanæsolitudine vixerit, dubitandum apparet, an a sociis, in Cartusiam eum secutis, in Priorem, cum nondum cum hisce ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, venisset, electus non fuerit, contra ac iis, quæ hic scribit, Puteanus existimasse videtur.
q Consuetudinum Guigonis cap. 34, num. 3 ita habet: Panis, quamvis de tritico, torta est; panem enim album non facimus: Massonus autem in Opere, quod Annales Cartusienses inscripsit, in Annotat. ad dictum cap. tortam interpretatur panem subrufum.
r De vivendi norma, quam Sanctus ejusque socii in Cartusia tenuerint, videsis Commentarii prævii num. 485 & binis seqq.
s Sanctus vere ita Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, obsequentem habuit. Consule Commentarii prævii num. 502.
t Instrumentum, quo id illi fecerunt, Commentarii prævii num. 503 & seqq. integrum dedi.
u Ecclesiastici 43, ℣ 10.
x Judic. 5, ℣ 20.
y Apocalypseos cap. 22, ℣ 16.
z Notata adi in Vitam præced. ad lit. r.
aa Videsis, quæ in Annotatis in Vitam præced. ad lit. q adduxi.
bb Ad Roman. 13, ℣ 1 & 2; ibi tamen pro hisce vocibus, Quæ autem a Deo sunt, ordinata sunt, istæ aliæ de potestatibus leguntur: Quæ autem sunt, a Deo ordinatæ sunt.
cc Charta, qua id Sanctus fecit, reperta postea haud fuit. Adi Comment. prævii num. 529.
* i. e. non habitata
CAPUT III.
Sanctus e Cartusia Romam se confert, secutis huc discipulis, ut
Cartusiam repetant, suadet, ipseque in Calabriæ, obtenta a Pontifice
secedendi facultate, recusatoque Rhegiensi archiepiscopatu, deserta sese
abdit, benevolum ibi erga se comitem Rogerium habet, novas ecclesias
condit, sanctissimeque vivit ac moritur.
[Romam Bruno venit, discipulis, qui secuti eo illum erant,] Et deinde a beato Hugone episcopo benedictione suscepta, Romam accessit a. Urgebat enim Apostolicum imperium. Quem Pontifex, de ejus, quem intime diligebat, adventu plurimum gaudens, benigne suscepit, & inter primos & præcipuos sibi peculiares ac familiares consiliarios, & fideles amicos habuit. Cujus in majoribus causis & arduis Ecclesiæ negotiis utebatur & adhærebat consiliis. Convenerunt autem ad eum, Spiritu Sancto hoc operante, cæteri fratres omnes b, qui prius cum eo in Carthusia fuerant, dolentes plurimum, ipse vero magis, quod locum prædictum Carthusiæ, quem Dominus sibi elegerat, & in quo dignum illi habitaculum construxerat c, reliquissent. Dum enim eis in mentem venirent, non sicut murmuratoribus illis in deserto, carnes, cucumeres, aut pepones, sed devotæ illæ meditationes, orationes, lectiones, & spiritales consolationes, quas prius in solitudine prædicta Carthusiæ habuerant; & viderent tumultus, strepitus, & pericula curiæ, non poterant se a lachrymis continere.
[48] Tandem vero suasu & inductione ejusdem beati Brunonis, [Cartusiam ut repetant, suadet,] cum nondum posset ipse pro se licentiam seu commeatum redeundi a Pontifice obtinere, tanquam illi in tunc occurentibus negociis necessarius, omnes unanimiter consenserunt ad Carthusiam reverti, obtentis prius ab eodem summo Pontifice literis ad prædictum abbatem Siguinum pro restitutione dicti loci d; quem illi beatus Bruno inde discedens (ut jam dictum est) remiserat. Magistro itaque Lauduino, quem cæteris fratribus beatus pater Bruno in Priorem loco sui præposuerat e, ductore, omnes Carthusiam repetiverunt. Quibus Siguinus abbas rogatu summi Pontificis & ejusdem beati Brunonis, cum consensu sui conventus & in præsentia præfati beati Hugonis Gratianopolitani episcopi, & alterius Hugonis Lugdunensis archiepiscopi, locum prædictum Carthusiæ libere remisit f, ac juri eorum & successorum eorundem tradidit perpetuo possidendum. Et ex tunc dictus Lauduinus Prior, & cæteri fratres ac eorum successores usque in præsentem diem dictam eremum Carthusiæ cum suis finibus & juribus tenuerunt & possederunt, perseverantes in ea sub communi obedientia capituli generalis totius Carthusiensis Ordinis, quod ibidem annis singulis celebratur juxta vivendi normam ab eodem beato Brunone primo, & deinde a cæteris Carthusiæ Prioribus, & a dicto generali capitulo eis datam g.
[49] [cumque consiliis Urbanum Papam, qui Melphi & Placentiæ, ac dein etiam] Dictus vero beatus Bruno eidem Urbano Pontifici charus, in regimine Ecclesiæ utiliter & fideliter inserviebat. Erat enim tunc Ecclesia in turbatione maxima propter persecutionem Henrici quarti imperatoris prædicti, qui quendam Gilbertum, quem Clementem vocavit, de facto in Papatum intruserat h. Qui ambo, Henricus scilicet & antipapa Clemens, verum Pontificem Urbanum persequebantur. Quorum furorem idem Urbanus declinans, cum in Romanis (& merito) minime confideret, postquam in Melphi consilium habuisset, Placentiam venit, & ibi aliud concilium celebravit i, in quo inter cætera petulantiam quorumdam ecclesiasticorum, Gratiano teste, animosissime compescuit. Et plura in eos decreta fecit, maxime contra ecclesiasticos incontinentes & simoniacos, & contra proprietarios & instabiles monachos k. Deinde nec ibi securus, ejusdem imperatoris iterum furorem fugiens, relicta Italia, in Gallias transmigravit l. Ubi denuo de salute fidei cogitans, aliud concilium apud Clarummontem, civitatem Alvernorum, convocari fecit, in quo, eodem Gratiano teste, plures alias constitutiones ordinavit, quæ ad erigendum labentis Ecclesiæ statum respicere videbantur. Et inter cætera statuit, ut Horæ beatæ Mariæ a clericis quotidie dicerentur, & ut in Sabbatis ejus Officium solemniter celebraretur m.
[50] [Claromonte in Gallia concilium celebravit,] Legi autem in quadam historia, quæ Fasciculus temporum dicitur, quod hoc beata Virgo fratribus in Carthusia revelaverat, haud dubium, quin beato Brunoni & ejus sodalibus; cum ipsi soli adhuc Carthusienses dicerentur n. In eodem etiam concilio rem memoratu dignam fecit. Nam principes Galliæ, & cæteram multitudinem, quæ ad concilium convenerat, ad expeditionem contra Turcas pro recuperatione Terræ Sanctæ taliter animavit, ut trecenta milia hominum nomen suum in militiam Christi doderint, signumque crucis susceperint. Inter quos erat Gotfridus de Builhon, dux Lotharingiæ; quo duce moventes per Germanorum fines atque Pannoniam, Bizantium vadunt, ac deinde, transmisso Hellesponto, Niceam primo, mox Antiochiam, & plures alias Saracenorum urbes, deinde Hierosolymam civitatem Sanctam, & omnem circa regionem capiunt o. Ubi dum vellent Christiani dictum Gotfridum in regem coronare, renuit ipse, dicens, se nolle auream ferre coronam in ea urbe, ubi Christus spineam tulerat p. Tenuerunt autem dictus Gotfridus & septem alii reges Christiani post eum annis octoginta octo dictum regnum Hierosolymitanum q, devictis Babyloniis & Ægyptiis, cum magna infidelium strage, & maximo incremento nominis Christiani. Quibus omnibus causam dedit idem Pontifex Urbanus in dicto Claromontensi concilio.
[51] Quum itaque beatus Bruno eidem Pontifici propter obedientiæ meritum certis annis, [aliquamdiu juvit, secedendi a curia facultatem ab eo impetrat,] licet paucis, adhæsisset, & non modicum Ecclesiæ sanctæ Dei circa ejus reformationem & circa recuperationem Terræ Sanctæ suis consiliis profuisset, ut ejusdem Urbani inde secuta decreta, & alia ejus acta prædicta testantur, nec posset diutius tantas inquietudines, & curiæ tumultus ac strepitus sustinere, ad solitudinis ac cellæ, quam dimiserat, quietem jugiter aspirans, antequam idem Pontifex de Placentia transiret ad Galliam, humiliter & cum geminata instantia ab eodem Pontifice petiit & tandem obtinuit veniam & commeatum, ut, relicta curia, eremum, quam reliquerat, repeteret, aut aliam sibi quæreret, quam Dominus ipsi dignaretur ostendere r. Et quum idem Pontifex voluisset eum confirmare in archiepiscopatu ecclesiæ Rhegiensis, quæ est prima metropolis totius Calabriæ, ad quam, eodem annuente Pontifice, electus fuerat, ipse electioni a se factæ, sciens ex iis, quæ in Scriptura sacra legerat, & ex iis, quæ in curia & viderat & audierat, qualia & quanta sint in prælatione pericula, consentire recusavit s, non quidem pertinaciter, sed solo quietis amore & desiderio, servata semper (ut decens est) ad superiorem obedientia & humilitate, & ad proximos charitate.
[52] Tunc enim, ut dicebat beatus Gregorius, ante Dei oculos vera servatur humilitas, [in Calabriæ deserta una cum aliquot aliis se abdit,] quum hoc, quod quis utiliter subire præcipitur, pertinaciter non recusat. Unde potest quis etiam idoneus laudabiliter ex humilitate prælationis officium recusare, eodem Gregorio dicente, quod prælatio propter meliorem intentionem fugienda est, maxime cum ad hoc superna voluntas agnoscitur. Cum voluntate igitur, venia & benedictione Pontificis idem beatus Bruno, relicta curia, Calabriæ deserta penetravit, non quidem solus, sed junctis sibi quibusdam aliis ejusdem propositi viris, quos bonus odor vitæ ipsius ad solitudinem quærendam traxerat t. Audiverat enim, illic deserta esse loca & solitaria quamplurima, ad peragendum pœnitentiam aptissima. Et quamvis intenderet & optaret, prout jam sæpius decreverat, Carthusiam repetere, quam reliquerat, & illuc fratres suos sequi, quos ante præmiserat, quia tamen (ut prædictum est) Pontifex cum curia sua transibat ad Galliam, in cujus finibus sita est Carthusia, ne curiam, quam fugiebat, sequi videretur, sed ut elongaretur ab ea, Calabriam potius elegit, quam Carthusiam u, cum ea tamen semper intentione & voluntate, ut, sedatis rebus, ut primum commode posset, Carthusiam repeteret, prout in quibusdam ejus literis, quas ex Calabria scripsit fratribus suis, qui erant in Carthusia, apparet, quarum verba sunt hæc: De me, fratres, scitote, quoniam mihi unicum post Deum est desiderium veniendi ad vos, & videndi, & quando potero, opere adimplebo, Deo adjuvante x.
[53] Venit itaque cum suis prædictis ad quandam eremum in finibus Calabriæ, [a comite Rogerio, venationi operam dante, ibi invenitur,] quæ dicitur Turris in diœcesi Squillacensi y, ibique non cellas, quia sumptus ad eas non suppetebant, sed speluncas plures sive cavernas eremitis congruentes de vili quidem materia, sed in Christo preciosa ædificavit, in quibus nocturnis excubiis pariter atque diurnis ipse & qui cum eo convenerant fratres, divinis laudibus & orationibus insistebant, in ea austeritate vitæ, quam ipse prius in Carthusia tenuerat, & suis tenendam præceperat. Contigit autem, Domino hoc operante, dum quadam die princeps Calabriæ Rogerus z cum suo non parvo comitatu, & cum canum multitudine copiosa in dicta eremo Turris venaretur feras, canes olfactu suo diversa ferarum ipsarum vestigia insequentes, ad dictas speluncas, in quibus beatus Bruno, & qui cum eo venerant, fratres pariter habitabant, devenirent. Ubi, fixis pedibus, latratibus multis domino suo indicabant, se prædam magnam aliquam invenisse. Ad quos dictus princeps cum suis concito cursu veniens reperit patres prædictos in dictis speluncis, flexis genibus & erectis in cælum vultibus & manibus simul orantes & Deum laudantes aa.
[54] [benevolum hunc erga se tunc experitur.] Quod ille intuens, magna admiratione repletus, de equo, cui insidebat, desiliens devote & humiliter salutavit, & de eorum illuc adventu, & singulorum statu diligenter interrogavit. Quibus cognitis, gavisus est valde, Deum laudans & glorificans, quod tali se dignatus esset præda dignum facere, sperans & se & terram suam eorum meritis & precibus adjuvari, & in pace tueri. Et propterea ut possent ibidem quietius vivere & diutius perseverare, dedit eis ecclesiam beatæ Mariæ & Sancti Stephani de eremo bb; ubi eos frequenter visitabat, & de vitæ necessariis providebat, documentaque salutis ab eis libenter audiebat. Et beatum Brunonem, ipsorum omnium pastorem & patrem, quem præ ceteris intime diligebat, ad se frequenter evocabat; quem in magna reverentia semper habebat, & quasi primum in domo sua; cujus consiliis acquiescebat, & ejus se orationibus jugiter commendabat; in quibus plurimum confidebat cc.
[55] [dumque deinde eumdem principem præsentissimo, in quod inciderat,] Nec eum fefellit opinio. Nam Deus eum Brunonis meritis a præparata in eum proditione in obsidione Capuanæ civitatis dd liberavit, ut idem princeps in suis patentibus literis ee per hæc verba testatur: Ego Rogerius divina misericordia comes Calabriæ & Siciliæ notum * esse volo omnibus fidelibus Christianis beneficia, quæ mihi pecatori concessit Deus orationibus reverendi mei fratris Brunonis, piissimi patris fratrum, qui habitant in ecclesiis sanctæ Mariæ de eremo, & sancti Stephani protomartyris, quæ sitæ sunt in terra mea inter oppidum, quod dicitur Stillum, & Arenam. Quum essem in obsidione Capuæ Calendis Martiis, & præfecissem Sergium, natione Græcum, principem super ducentos armigeros nationis suæ, & exercitus excubiarum magistrum; qui satanica persuasione præventus, prius ipsi principe Capuæ promittente auri non modicam quantitatem, ad invadendum me meumque exercitum noctu aditum pollicitus est se præbiturum.
[56] [periculo liberat,] Nox proditionis advenit, princeps Capuæ ejusque exercitus juxta promissum est paratus ad arma, dumque me sopori dedissem, interjecto aliquanto noctis spatio, adstitit cubili meo quidam senex reverendi vultus, vestibus scissis, non valens lachrymas continere. Cui cum in visu dicerem: Quæ causa ploratus? Sic ait: Fleo animas Christianorum, teque cum illis simul. Exurge quamprimum, sume arma, si liberari te Deus permiserit, tuorumque animas pugnatorum. Hic mihi per totum videbatur, veluti si esset per omnia venerabilis pater Bruno. Expergefactus sum cum terrore grandi pro visione pavescens. Illico sumpsi arma, clamans militibus, ut armati equos conscenderent, visionem, an vera esset, satagens experiri. Ad quem strepitum & clamorem, fugientes impius Sergius ejusque sequaces subsecuti sunt principem Capuæ, sperantes se in dictam civitatem confugium habituros. Ceperunt autem milites nostri inter vulneratos & sanos centum sexaginta duos ff, quibus & visionem fuisse veram comprobavimus.
[57] Reversus sum, Deo volente, vicesima nona Julii mensis Squillacium, [novis idcirco ab eo beneficiis] præhabita Capua civitate, ubi fui per quindenam continuam ægrotans. Venit vero jam dictus venerabilis Bruno cum quatuor de fratribus suis, qui me suis sanctis devotisque colloquiis consolati sunt. Cui reverendo Viro visionem retuli & humiles gratias egi, qui de me etiam absente, suis in orationibis curam habuisset. Qui se humiliter asseruit, non ipsum fuisse, quem vidisse credidi, sed Dei angelum, qui astat principibus tempore belli gg. Rogavi quoque ipsum humiliter, ut propterea de rebus meis in terra Squillacensi sumere dignaretur largos redditus, quos donabam, renuens ille, recipere nolle dicebat, quod ad hoc domum sui patris meamque dimiserat, ut omnino de rebus extraneis liber deserviret Deo nostro. Hic fuerat in tota domo mea quasi primus & magnus hh. Tandem vix ab eo impetrare potui, ut gratis acquiesceret sumere modicum munus meum.
[58] Donavi enim eidem patri Brunoni ejusque successoribus ad habendum in perpetuum, [afficitur, binas ecclesias exstruit, mortem sibi vicinam sentit,] absque temporali servitio monasterium sancti Jacobi cum castro, & complures res, compluraque bona alia, cum amplissimis libertatibus, in dictis literis specifice declaratis. Ædificavit itaque beatus Bruno inibi vigore donationis prædictæ primo ecclesiam quandam ad honorem beatæ Mariæ Virginis juxta speluncam seu antrum quoddam subterraneum, in quo solus ipse manebat. Demum vero pariter ædificavit ecclesiam aliam, a superiore non longe distantem, cum contiguo illi monasterio sub vocabulo sancti Stephani protomartyris ii, in quo cæteri fratres habitabant, & sub cura & regimine tanti Patris Christo Domino militabant kk. Cum quibus ipse usque ad diem mortis suæ perseveravit in ea observatione, quam prius cœperat & docuerat in Carthusia, nec declinavit ex ea. Veniens autem ad mortem, sciens, quod venit hora ejus, ut transeat ex hoc mundo ad Patrem, convocatis fratribus suis, ab infantia singulas ætates suas recensuit, & totius temporis sui scientia & sententia dignum ll proclamavit, exhortans eos & admonens ad charitatem & humilitatem & ad perseverantiam.
[59] Postea vero fidem suam de Trinitate protracto & profundo sermone exposuit & conclusit sic: Credo etiam Sacramenta, [piissimeque, fidei professiune iemissa, moritur.] quæ sancta credit & veneratur Ecclesia, & nominatim panem & vinum, quæ consecrantur in altari, post consecrationem verum Corpus esse Domini nostri Jesu Christi, veram Carnem & verum Sanguinem, quæ & nos accipimus in remissionem peccatorum, & in spe salutis æternæ mm. Proxima autem die Dominica sancta illa anima carne soluta est pridie Nonas Octobris, anno Domini millesimo centesimo primo. Corpus vero ejus fratres ibidem honorifice condiderunt. Ad cujus sepulchrum tale fuit appositum Epitaphium.
Primus in hac eremo Christi fundator ovilis,
Promerui fieri, qui tegor hoc tumulo .
Bruno mihi nomen, genitrix Alemania, meque
Transtulit ad Calabros grata quies eremi.
Doctor eram, præco Christi, vir notus in orbe,
Desuper illud erat, gratia, non meritum.
Carnis vincla dies Octobris sexta resolvit,
Spiritui requiem, qui legis ista, pete nn.
[60] [Miracula deinde ejus moritis patrantur. Sed cum etiam absque miraculis] Hanc autem ejus sanctam vitam mortemque preciosam secuta sunt miracula multa, quæ Dominus gloriosi sui Confessoris intercessionibus & meritis operari dignatus est, quamvis miracula Sanctum non faciant, cum non neget Apostolus, montes sine charitate posse transferri. Et propterea non sunt in talibus expetenda seu quærenda miracula, quæ cum malis possunt haberi communia. Nam & magi Pharaonis incantationibus suis multa signa fecerunt. Judas etiam, filius perditionis, vivens miracula fecit, qui & cum cæteris Apostolis ejiciendi dæmonia potestatem accepit. Multi etiam alii signa fecerunt, nec tamen ob hoc sanctiores, immo potius deteriores, & damnabiliores effecti sunt. Qui cum in judicio dicent, Domine Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus, & in nomine tuo dæmonia ejecimus, & in nomine tuo virtutes multas fecimus? Respondebit illis Dominus: Quia non novi vos. Discedite a me omnes operarii iniquitatis oo. Hinc est, quod, cum eidem Domino discipuli redeuntes dicerent: Domine, etiam dæmonia subjiciuntur nobis in nomine tuo, ait illis: Nolite gaudere, quia spiritus subjiciuntur vobis. Et tanquam quærerent, In quo ergo magister bone, gaudebimus? In hoc, inquit, gaudete, quia nomina vestra scripta sunt in cælis pp.
[61] [Sanctum quemquam esse posse, ea omnia, quæ hic] Multi vero e contrario sancti sunt, a quibus nulla vel pauca facta leguntur miracula, sicut complures Martyres, de quorum sanctitate nullus dubitat. Complures etiam Confessores, qui ad fidei illuminationem multa scripserunt, in eminentia doctrinæ, sanctitatis probationem habentes, ut Augustinus, Gregorius & similes. Unde cum in canonizatione sancti Thomæ Aquinatis de miraculis quærerent, respondit Papa, non esse de eis inquirendum. Nam tot miracula fecit, quot quæstiones terminavit qq. Plures igitur fuerunt, qui in eremo vixerunt in asperitate vitæ a conversatione hominum elongati, in continua pugna contra temptationes & vitia perseverantes, seipsos abnegantes, patrem, matrem, & omnia, quæ possederant, relinquentes, crucem suam portantes, & Christum sequentes, sicut Paulus primus eremita, cujus respectu Antonius ait, se solum monachi gerere nomen. Sicut & Arsenius, Hilarion, Macharius, Eulalius, & cæteri plures. Sicut & hic pater noster beatus Bruno, qui non minus cæteris fecisse videtur. Quibus omnibus sufficit pro sanctitatis testimonio verbum Domini dicentis in persona Sapientiæ: Qui elucidant me, vitam æternam habebunt rr.
[62] [proferuntur, ostendant,] Et iterum de eadem Sapientia loquens, Supra salutem, inquit, & speciem dilexi illam: & proposui pro luce habere illam; quam sine fictione didici, & sine invidia communico, & honestatem illius non abscondi. Infinitus enim est thesaurus ejus, quo qui ufi sunt, participes facti sunt amicitiæ Dei, propter disciplinæ dona commendati ss. Et in Euangelio, quum dixisset Simon Petrus ad Christum: Ecce nos reliquimus omnia, & secuti sumus te, quid ergo erit nobis? Respondit: Omnis, qui reliquerit domum, vel fratres vel sorores, aut patrem, aut matrem, aut uxorem, aut filios, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet & vitam æternam possidebit tt. Et iterum ad discipulos suos: Amen dico vobis, quia vos, qui secuti estis me, in regeneratione cum sederit Filius hominis in sede majestatis suæ, sedebitis & vos super sedes duodecim, judicantes duodecim tribus Israël uu. Et ad adolescentem de vita æterna interrogantem, ait: Si vis perfectus esse, vade & vende omnia, quæ habes, & da pauperibus, & veni, sequere me, & habebis thesaurum in cælo xx.
[63] His itaque solis sanctitatis patris nostri Brunonis testimoniis sanctissimus Papa noster, [ideo Brunonem coli, Leo X Papa, miraculis non discussis, permisit.] dominus Leo decimus hoc tempore Pontifex Maximus yy, sine aliqua miraculorum inquisitione contentus, dignum arbitratus est & rationi consonum, eum, quem Deus tantis in hoc seculo donis insignivit & gratiis, nunc assumptum in cælos maximis efferendum præconiis, ut cui viventi dederat Omnipotens cor ad præceptum & legem vitæ & disciplinæ, eidem nunc, apud thronum divinæ gloriæ quiescenti, debitæ devotionis obsequium impendatur in terris. Et propterea voluit idem Pontifex, & nobis & Ordini nostro Apostolica auctoritate concessit, ut in singulis domibus totius nostri Ordinis & earum ecclesiis seu capellis festum ejusdem patris nostri Brunonis confessoris annis singulis die sexta mensis Octobris, qua die illa ejus beata anima, carnis vinculis exuta, ad cælestia regna migravit, solemniter colatur zz, & congrua ac debita devotione celebretur, ejusque corpus & memoria dignis in Domino laudibus veneretur, & conveniens Officium in honorem ipsius agatur & decantetur, & ut de eo diebus singulis commemorationem facere valeamus. Idem etiam Pontifex domum prædictam sancti Stephani, quam (ut jam sæpe dictum est) beatus Bruno pater noster in finibus Calabriæ post erectam prius per eum Carthusiam fnndaverat, & in qua corpus ejus conditum jacet aaa, per monachos alterius Ordinis multis annis occupatam, Ordini nostro restituit, & sub cura juxta ritum, mores ac regularia instituta ejusdem nostri Ordinis regendam & gubernandam commisit, prout in desuper confectis literis Apostolicis continetur bbb.
[64] Gaudeamus itaque omnes, mei dilectissimi, gaudeamus omnes in Domino, [Hino Cartusianos ad gaudendum,] diem festum celebrantes sub honore beati patris nostri Brunonis, de cujus solemnitate gaudent angeli & collaudant Filium Dei. Hæc namque est dies illa, quam fecit Dominus. Dies, inquam, illa, quæ ab angelis in cælis continua, a nobis vero in terris ad Dei laudem & tanti Patris memoriam annua devotione recolitur. Exultemus igitur & lætemur in ea, & omnipotenti Deo, qui per suam misericordiam hujus nostræ militiæ ducem & principem tantis ac talibus donis & gratiis prævenit in via, & tantis dotibus ac tanta gloria deinde remuneravit in patria, dignas, quas possumus, laudes & gratias humiliter referamus, & ejusdem Sancti merita dignis efferamus laudum præconiis. Præceptum enim habemus de honorandis parentibus, nedum carnalibus, sed & tanto magis his, qui nos in Christo genuerunt, spiritualibus. Unde scriptum est, quia gloria hominis ex honore patris sui est, & dedecus filii pater sine honore. Et quia, qui honorat patrem suum, vita vivet longiori, & jocundabitur in filiis, & in die orationis suæ exaudietur, & superveniet ei benedictio a Deo, & benedictio illius in novissimo manet ccc.
[65] [ad laudandum Dominum] Agamus insuper Deo laudes & gratias, qui, sicut post quadringentos & triginta annos a repromissione facta Abrahæ filios Israël per manum Moysi de servitute Ægyptiorum liberavit, ita & nunc post totidem annos, quadringentos scilicet & triginta, hunc Patrem nostrum, & per eum fundatam domum prædictam Sancti Stephani per manus summi legislatoris, Romani Pontificis, Christi in terris vicarii, de manu alienorum redimere, & sub nostri Ordinis possessionem & obedientiam restituere dignatus est. Tot enim anni, quadringenti scilicet & triginta, numerantur ab ejusdem Ordinis initio, quasi quodam divino præsagio, usque ad annum millesimum quingentesimum quartum decimum ddd, quo anno idem Pontifex eundem Patrem nostrum & dictam ejus domum, in qua, ut jam sæpe dictum est, conditus jacet, a prædicta servitute liberavit. Et quia tunc Dominum in Sanctis ejus, & Sanctos in Domino digne veneramur & colimus, quum Sanctorum virtutes & mores imitamur & sequimur, sicut & ille Deum perfecte diligit, qui ejus mandata custodit.
[66] [& ad sancti Patris sui sequenda vestigia biographus hortatur.] Propterea, venerabiles patres & fratres in Christo dilectissimi, si veri filii sumus, non degeneres, sequamur, & quantum, Domino cooperante, poterimus, imitemur hujus patris nostri beati Brunonis mores & vestigia. Decet enim, filios similes esse patri, quum Dominus, de seipso loquens, dicat, non posse Filium a se facere quicquam, nisi quod viderit Patrem facientem. Et quod quæcumque ille fecerit, hæc & filius similiter faciat eee. Quemadmodum igitur ille fecit, ita & nos pariter faciamus. Carthusienses enim sumus, & a Carthusia, ut jam audivimus, nomen accepimus. Carthusia autem juxta etymologiam sui nominis secundum Hieronymum in interpretatione Hebraïcorum nominum dicta est a Chartus, quod interpretatur perfecte vocatus, vel perfecta vocatio; & ia, quod est Dominus vel dominator, quasi a Domino perfecta vocatio; & inde Carthusianus dictus est, tamquam a Domino perfecte vel ad perfectionem vocatus fff.
ANNOTATA.
a Anno scilicet 1090, ad Martium circiter provecto, uti in Commentario prævio num. 523 docui.
b Miraculo interveniente, id factum non est. Consule Comment. prævium num. 527.
c Nimirum secundum visionem, S. Hugoni, Gratianopolitano episcopo, paulo ante S. Brunonis ejusque sociorum ad hunc accessum, divinitus oblatam, de qua videsis Commentarii prævii § XXV.
d Litteras illas integras Commentarii prævii num. 528 exhibui.
e Cum nimirum e Cartusia ab Urbano II Papa arcessitus Romam se contulit. Adi Comment. prævii num. 516 & 529.
f De hac Cartusiæ restitutione, per Siguinum, Casæ-Dei abbatem, facta, illiusque adjunctis, quæ hic memorantur, videsis Commentarium prævium num. 528 & binis seqq.
g Sub S. Anthelmo, septimo ex recensione Morotii Cartusiæ Majoris Priore, de annuo cogendo totius Ordinis capitulo cogitari primum apud Cartusianos cœpit, idque sub Basilio, proximo Anthelmi successore, exsecutioni demum fuit mandatum, ut Columbius in sua de Cartusianorum initiis Dissertatione num. 57 & seq. ostendit: quod cum ita sit, non omnia, quæ hic biographus memorat, accuratæ veritati consonant.
h Factum id est anno 1080, quemadmodum in sua ad Hermannum Contractum Appendice ad hunc annum docet Bertholdus, Constantiensis presbyter, assentientibus ei etiam scriptoribus aliis, qui tractant de calamitatibus, quas ab Henrico IV, aliis III, sub Gregorio VII potissimum & Urbano II, Romanis Pontificibus, Ecclesiapassa est.
i Urbanus II Papa, uti in hujus Vita Ruinartius dilucide ostendit, concilium Melphi anno 1089, Placentiæque deinde aliud anno 1095 celebravit. Quare is Pontifex non statim a celebrato Melphi concilio, prout quis e scribendi, quo biographus hic utitur, modo putare posset, sed sex dumtaxat annis post Placentiam se contulit. Nec, quo Henrici furorem declinaret, id tunc, contra ac præterea Puteanus hic docet, Urbanus fecit; tunc enim Pontificii adversus Guibertum antipapam, ejusque sectatores ubique fere, quemadmodum laudatus Bertholdus presbyter ad annum 1095 docet, prævalebant, idque ita, ut in media Longobardia in civitate Placentina inter ipsos schismaticos, id est, Guibertinos, & contra ipsos generalem synodum condixerit, reque etiam ipsa circa mediam Quadragesimam Placentiæ dicto anno 1095 celebrarit.
k De rebus, ab Urbano II Papa in concilio Placentino statutis, consuli etiam potest auctor synchronus Bertholdus, Constantiensis presbyter, ad annum 1095, & Labbeus tom. 10 Concil. col. 500 & quinque seqq.
l Concilium Claromontanum, quod decernendæparandæque in Terram Sanctam expeditionis causa convocatum præcipue fuit, quodque nulla re magis, quam hac, omnibus passim notum est, anno etiam 1095 mense Decembri, uti inter omnes convenit, fuit celebratum; unde simul & ex mox dictis ad lit. i manifestum est, Urbanum Papam tunc, cum id, uti mox hic subditur, convocavit, in Galliam, quo Henrici furorem declinaret, non concessisse, contra ac hic traditur.
m Adi hac de re Ruinartium in Urbani Papæ Vita num. 226, uti etiam Commentarium prævium num. 607 & seq.
n Operis, Fasciculi temporum nomine distincti, in quo vere id ad annum 1094 legitur, auctor est Wernerus Rolevinck, Ordinis Cartusiensis alumnus; verum hic, utpote qui ante seculum XV haud floruerit, recentior est, quam ut rei isti fidem certam atque indubitatam conciliare possit.
o Veritati, quæ hic affirmat Puteanus, esse apprime consona, uti etiam quo singula tempore gesta sint, videre est ex Historiis, quas de sacris in Terram Sanctam expeditionibus scripsere Guilielmus Tyrius, aliique antiqui expeditionumillarum scriptores, anno 1611 Hanoviæ typis Wechelianis sub titulo Gesta Dei per Francos simul editi.
p Ita Tyrius lib. 9, cap. 9.
q Fuit scilicet anno 1099 Hierosolyma a Christianis expugnata, iisque anno 1187 a Saladino erepta, uti omnium, qui de re illa tractant, scriptorum concors fert testimonium.
r Citius Bruno, quam, cum Urbanus II Papa, celebrato Placentiæ concilio, Gallias petiit, solitudinis repetendæ facultatem ab eo petiit ac obtinuit. Videsis Commentarii prævii num. 536 & binis seqq.
s Non serius, quam anno 1090, contra ac existimavit biographus, ad archiepiscopatum Rhegiensem, quem recusavit, electus fuit Sanctus. Adi Comment. præv. num. 532 & binis seqq.
t Ex his unus fuit Lanvinus Normannus, a Landuino Tusco diversus; Sanctus autem hunc, aliosque, quibuscum e Pontificia curia Calabriæ deserta petiit, ad solitariæ vitæ propositum non tunc primum, cum Romæ versaretur, attraxisse, sed jam inde ab eo tempore, quo in Cartusia adhucmorabatur, sibi habuisse adjunctos videtur, uti facile colliges ex iis, quæ Commentarii præv. num. 510 dicta sunt.
u Urbanus II Papa, cum Sanctus in Calabriam secessit, Galliam non adiit, ac proin ratio, ob quam tunc Cartusiam non repetiisse hic asseritur, non subsistit. Videsis Commentarium prævium num. 549 & binis seqq.
x Cum verba hæc integram § 41 datam, quam Sanctus ad Cartusiæ fratres, per Landuinum, ad hosce revertentem, misit, epistolam claudant, hæc haud dubie ea ipsa est, cujus hic meminit Sancti nostri biographus.
y De hac eremo videsis Commentarii prævii num. 552 & seqq.
z Princeps hic seu potius Calabriæ & Siciliæ comes quis fuerit, Commentarii prævii num. 556 & seq. explanatum invenies.
aa Sanctum nostrum, cum comiti Calabriæ & Siciliæ Rogerio ignotus adhuc esset, non fuisse ab hoc, venationi operam dante, in speluncis repertum, dilucide, quantum apparet, probant, quæ Commentarii prævii num. 541 & binis seqq. in medium adduxi.
bb Duas hasce ecclesias, uti hic biographus noster indicare videtur, S. Brunoni ejusque sociis a comite Rogerio, statim atque hos, in specu orantes, inter venandum invenerat, donatas fuisse, a vero alienum apparet. Adi Commentarium prævium num. 570.
cc Quæ hic de comitis Rogerii erga S. Brunonem veneratione summa ac amore memorantur, veritati sane apprime consonant, uti abunde probant, quæ Comment. prævii locis non paucis disserui.
dd De occasione, qua obsidio hæc contigerit, periculoque, quod hujus tempore comes Rogerius ex proditione, in se parata, fuerit expositus, videsis Commentarii prævii num. 635 & seq.
ee Litteras hasce seu diploma in Commentarium prævium num. 637 & sex seqq. intuli; id autem non anno 1098, quo, quemadmodum Commentarii prævii § 40 probavi, obsidio Capuana contigit, sed anno 1099 datum fuisse, probant, quæ eodem § 40 adduxi in medium.
ff Fueritne inter captos, an fuga evaserit proditionis dux Sergius, compertum haud habeo; quod si interim inter captos vere fuerit, oportet, ut veniam a Rogerio comite non obtinuerit, sed morte fuerit mulctatus, cum nomen ejus inter captos proditionis Capuanæ reos, quos omnes Rogerius S. Brunoni Turritanæque eremo in servitutem dedit, apud Surianum in illorum elencho non reperiatur.
gg De apparitione, a comite Rogerio hic narrata, quæ huic fuerit, non per S. Brunonem, sed per angelum, sub ejus specie ac habitu oblata, videsis Commentarii prævii num. 644.
hh Consequens ex his verbis non est, ut Sanctus ante suum in Cartusiam secessum in Rogerii comitis curia versatus aliquamdiu fuerit. Adi Commentarii prævii num. 571 & seq.
ii Sanctus quidem, ut § 38 Commentarii prævii docui, præter ecclesiam, sanctissimæ Dei Genitrici sacram, quam in Turritana eremo prius ex struxerat, ecclesiam alteram, S. Stephano dicatam, exstruxit; verum vel unam vel alteram e duabus hisce ecclesiis, uti hic biographus indicat, exstrui non prius cœptam fuisse, quam cum per diploma, quod supra ex parte hic recitatur, donationem, in hoc expressam, S. Brunoni comes Rogerius fecisset, omni dubio procul a veritate alienum est, uti quisque, qui Commentarii prævii num. 624 & binis seqq. dicta expenderit, haud difficulter agnoscet.
kk In monasterio isto monachos, vitæ eremiticæ minus aptos, Sanctus constituisse putatur, eisque, suprema sibi servata præfectura, Lanvinum præfecit Priorem. Adi Comment. præv. num. 623, 626, 645 & 716.
ll Quid verosimilius phrasi hac significetur, videsis Comment. præv. num. 726.
mm Integram fidei professionem, a Brunone morti proximo emissam, nec tamen hisce verbis terminatam, in Comment. præv. num. 727 intuli.
nn Hic, uti etiam aliis locis nonnullis, a Basileensi Vitæ hujus editione (adi Comment. præv. num. 734) nonnihil dissonat posterior Parisiensis anni 1524; hanc autem, etsi non hic, alibi tamen subinde, cum lectiones meliores magisve arridentes offerret, sum secutus, quod lucubratio isthæc tanti non sit, ut primævum ejus textum scrupulose ubique exprimi, multum intersit.
oo Nonnihil aliter Matthæi 7, ℣. 22 & seq.
pp Lucæ 10, ℣. 20.
qq Sanctorum numero S. Thomam Aquinatem anno 1323, uti apud nos ad diem 7 Martii, qua de sancto illo Ecclesiæ doctore egimus, videre est, Joannes XXII Papa adscripsit; hic autem de miraculis, quæ S. Thomas patrasset, non esse inquirendum, haud dixit, sed contra diligentissime in ea fecit inquiri. Liquet id tum e dicti Sancti canonizationis bulla, tom. 1 Bullarii a Laërtio Cherubino inserta, tum ex Processu inquisitionis factæ super vita, conversatione & miraculis recol. mem. fr. Thomæ de Aquino, ad præfatum 7 Martii diem in Operis nostri primum mensis hujus tomum pag. 686 & seqq. illato. Adhæc etsi quidem, quemadmodum in conscripta a se S. Thomæ Aquinatis Vita, eidem Martii tomo apud nos intexta, num. 81 Guilielmus de Thoco, auctor synchronus, memoriæ prodit, Joannes Papa Dominicanorum deputatis, qui ad eum, ut inquiri in S. Thomæ miracula Apostolica auctoritate juberet, postulatum venerant, divino afflatus Spiritu dixerit, sese credere, S. Thomæ doctrinam non potuisse esse sine miraculo, aliaque deinde nonnulla, quæ hanc plurimum commendant, in consistorio coram Cardinalibusprotulerit, illum tamen, quæ hic Puteanus scribit, de S. Thoma asseruisse, nuspiam invenio; neque vero a Pontifice illo, tot hunc Sanctum fecisse miracula, quot quæstiones terminasset, dictum fuisse, sat verosimile autumo.
rr Ecclesiastici 24, ℣. 31.
ss Sapientiæ 7, ℣. 10, 13 & 14.
tt Matthæi 19, ℣. 29.
uu Ibid. ℣. 27 & seq.
xx Ita fere etiam ibid. ℣. 21.
yy Scripsit hanc Sancti nostri Vitam Puteanus anno circiter 1515; Leo autem X ab anno 1513 ad annum usque 1521 S. Petri Cathedram occupavit.
zz Cum Leo X Papa Sanctum nostrum canonizatione nec formali, nec æquipollenti, quæ utraque cultus præceptum importat, Sanctis adscripserit, sed tantum, ut Commentarii prævii § ultimo probavi, Beatificatione æquipollenti, per solam cultus, quæ in Cardinalis Papiensis litteris, Commentarii prævii § 46 datis, exprimitur, permissionem facta, biographus noster, quæ veritati accurateconsonent, hic non scribit, si per præteriti temporis verbum voluit idem hic intelligat, quod per præteriti itidem temporis verbum injunxit.
aaa Modo quidem sacrum Sancti corpus in Turritana S. Stephani ecclesia honorifice asservatur; verum in ecclesia S. Mariæ verosimilius terræ fuit mandatum. Adi Comment. præv. num. 731 & binis seqq.
bbb Bullam seu litteras Apostolicas, quibus hoc Pontifex ille fecit, Commentarii prævii num. 754 & tribus seqq. integras dedi.
ccc Paulo aliter Ecclesiastici 3, ℣. 6, 7 & 13.
ddd Anno scilicet 1084, quo Sanctus ejusque socii Cartusiæ eremum primum sunt ingressi, Cartusiensis Ordo initium accepisse censetur.
eee Joannis 5, ℣. 19.
fff Non pauca adhuc, quæ non secus atque jam data Vitæ S. Brunonis nomine notavit vulgavitque Puteanus, hic adjiciuntur; verum cum nihil plane, quod a Sancto gestum sit, complectantur, tantumque una cum iis, quæ tribus ultimis numeris modo hic dedi, orationem ad Cartusianos hortatoriam constituant, ab iis, cum merito pro parte Vitæ Sancti nostri haberi haud queant, recensendis abstinendum duxi. Ea interim, quæ in hic suppeditatam a biographo nostro Cartusiæ etymologiam Theophilus Raynaudus in Stylita mystico, puncto 4, num. 9 observat, lubet hic lectori proponere. Sic itaque ibidem habet: Quidquid sit de vocis (Cartusiæ nimirum) originatione primæva, quis neget ad veritatem dixisse eum, qui Cartusiæ nomen a carne tusa & macerata dictum videri, affirmavit? Primævam hanc fuisse originationem hujus vocis, asserere non ausim, qui sciam, ante appulsos illuc S. Brunonem ac socios id jam fuisse loco nomen, ut liquet ex cap. IX & X Actorum (a Surio scilicet editorum) S. Brunonis. Nisi si post Sanctorum illic habitationem & exceptas illic ab eis macerationes & contusiones corporis, contigit, inditam tunc appellationem retrotrahi ad tempus, priusquam a Sanctis incoleretur, siquando de anteriori illo tempore incideret sermo. Nam ipsa quoque Scriptura plerumque nomina locorum desumit a posterioribus eventibus, ut fuse prosequitur S. Chrysostomus. Quamvis igitur notatio nominis Cartusiæ, a carne tusa & macerata, videri possit incerta; tamen notationi illi subjecta notio perspicue est ad veritatem. Quadrat sane multo magis, quam illa alia, pro qua (post Puteanum, nempe hic) satagit Petrus Sutoris, derivans Carthusiæ vocabulum, a duplici Hebraïca voce, quarum altera Cartus juxta S. Hieronymum Perfectam vocationem sonet; altera, hoc est, IA, Deum designet, ita ut sensus sit, Carthusiam esse perfectam vocationem Dei. Hæc adde iis, quæ Comment. prævii num. 28 dicta sunt.
* al. nota
VITA TERTIA,
E Vitis, per Puteanum & Blömenvennam scriptis, a Surio collecta.
Bruno conf. Ordinis Carthusianorum fundator in Calabria (S.)
A. Surio.
CAPUT I.
Defunctus, sese damnatum, e feretro publice proclamat,
spectaculi hujus occasione in solitudinem ad pœnitentiam agendam
secedere Sanctus statuit, cum aliquot aliis, quos ad idem faciendum
movit, ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, iter arripit, benigneque
ab hoc excipitur.
[Coloniæ Agrippinæ e parentibus nobilibus natus est,] Beatissimus Bruno, sacri Carthusiani instituti primus author & architectus, natione Germanus, in insigni Colonia Agrippina parentes habuit & genere & virtute claros a, quibus tamen ille, atque adeo toti familiæ suæ, majorem vitæ suæ sanctimonia attulit splendorem. Ab ipsis autem incunabulis, gratia Dei illum dirigente, semper ad meliora proficere studuit, & cum adhunc puer esset, nihil præ se puerile tulit, sed ætatem morum gravitate vincens, & quasi futuræ religionis specimen quoddam exhibens, multorum monachorum pater & institutor divinitus parabatur. Sortitus vero a Domino est animam bonam, ut Scripturæ verbis utamur, præclaram indolem, illustre ingenium, memoriam tenacem, voluntatem ad optima quæque consectanda studiose propensam.
[2] Itaque missus est Lutetiam Parisiorum, ut illic literis & disciplinis liberalibus erudiretur. [litteris operam Parisiis dedit, cumque ibi versaretur, horrendo,] Ubi tantum ille profecit præ cæteris coætaneis suis, ut inter primos philosophos numeraretur b, & scholarum magister effectus sit c. Ad sacræ quoque Theologiæ studia se conferens, in Theologis doctissimus & celeberrimus habitus est, possuntque ei rei testimonium haud vulgare perhibere scripta ejus, quæ extant d. Fuit vero etiam Rhemensis ecclesiæ canonicus e. Per id tempus cum in hujusmodi optimis studiis versaretur Bruno, Gregorio VII Romano Pontifice sanctissimo f, & Henrico tertio Imperatore g, circa annum. salutis millesimum octogesimum secundum, Parisiis literarum studia florebant, & erat illic tum magna turba studiosorum, tum non pauci doctores insignes. Accidit autem sane horrendum & seculis omnibus memorandum in ea tum urbe spectaculum, quod Carthusianæ vitæ instituendæ occasionem præbuit, divina id agente providentia, quæ multorum voluit consulere saluti.
[3] [quo tribus vicibus e feretro se attollens, prima se accusatum,] Quidam enim valde celebris doctor, præ cæteris multa doctrina & eximia morum honestate instructus, quantum quidem ex vitæ consuetudine homines, qui externa sola intuentur, pectoris arcana videre non possunt, conjicere & existimare possent; tum etiam ante alios illius ipsius & doctrinæ probitatis causa honoratus, in gravem morbum incidit, & lecto decumbens, morbo ingravescente, diem clausit extremum, ante tamen more Christiano, ut vir Catholicus, Ecclesiasticis munitus Sacramentis, cumque ei ex recepta apud Christianos consuetudine celebres pararentur exequiæ funeris ejus cohonestandi gratia, magistrorum, studiosorum, & civium ingens advenit multitudo; quibus funus ipsum prosequentibus, defuncti exanime corpus in templum, ubi sepulturæ mandandum erat, illatum est. Viris autem ecclesiasticis, qui ad id invitati fuerant, solitum Officium peragentibus & preces illas, quas Vigilias defunctorum vocant, recitantibus, ubi ventum est ad eam lectionem, cujus initium est, Responde mihi, is, qui erat vita functus, in ipso feretro erexit se, &, paululum elevato capite, cunctis videntibus & audientibus, & ad tantam rei novitatem non immerito stupentibus, alta & horrenda voce dixit: Justo Dei judicio accusatus sum; & his dictis, rursus in feretro deposuit caput.
[4] [secunda judicatum] Qui vero ejus verba audierunt, & gestus viderunt, non mediocriter perterrefacti, consulte quidem & provide decreverunt sepulturam ejus in diem crastinum differendam, tam inusitatæ rei exitum præstolaturi. Altera luce, cum jam facti hujus fama tota urbe esset diffusa, & omnium aures implevisset, ad eam ecclesiam innumera prope hominum utriusque sexus turba confluxit. Tum vero denuo repetitis exequiis, postquam lectionis supradictæ initium recitari cœpit, idem defunctus, erecto capite, ingenti rursus voce clamat, Justo Dei judicio judicatus sum, moxque in feretrum se reponit. Corripiuntur adstantes omnes summa & incredibili admiratione, horrendumque spectaculum stupore afficit universos. Sed quia tamen necdum ea, quæ hactenus dixerat, se justo Dei judicio & accusatum, & judicatum, apertam habebant damnationis ejus significationem, cum possent etiam in bonam accipi partem, quod primo quidem inique ad Christi tribunal accusatus esset ab eo, qui perdere cuncta festinat, & qui a studio calumniandi diabolus, id est, calumniator recte dictus est, postea vero ab ejus calumniis æquissimi Judicis sententia vindicatus esset, cunctis visum est, etiam in tertium diem ejus protrahere sepulturam.
[5] [ac tertia damnatum, doctor Parisiensis] Eo autem illucescente, tota fere civitas accurrit, tam inusitatum & terribile Dei judicium nosse cupiens, cumque eodem modo iterarentur exequiarum ritus, & ad lectionem, quam diximus, perventum esset,
Tum rursum exanimus feretro caput extulit alto,
Atque infelicem se contemplando, locutus,
Sic ait immenso luctu, grandique boatu:
Parcite funeribus, mihi nil prodesse valetis.
Heu infelicem cur me genuere parentes!
Ah miser æternos vado damnatus ad ignes.
Indeque conticuit semper, jacuitque supinus h.
Ad eam vocem quis tam possit esse ferreo pectore, ut non totus a se discedat? Recte dixit Propheta: Judicia Dei abyssus multa. Notus erat vir ille omni plebi, & cum nemo de illo quicquam minus, suspicaretur, justo Dei judicio damnatum se dixit. Penetravit illa terribilis vox, Justo Dei judicio damnatus sum, ipsas ossium medullas, videbanturque adstantes omnes pene exanimes.
[6] Non enim vulgare illis proponebatur exemplum, nec erat illa res ludicra aut parvi momenti. [defunctus clari nominis publice proclamat,] Damnatum ille se justo Dei judicio clamabat, qui sic inter homines vixisse visus esset, ut ab omnibus sanctus putaretur. Dicebant alii ad alios, Si sic accidit huic tanto viro, tam insigni, quid nos miseri expectare debemus? Tandem ea tamen omnium fuit sententia, quandoquidem ille palam confessus esset, se justo Dei judicio condemnatum & reprobatum, ut omni Ecclesiæ suffragio & ipsa quoque ecclesiastica sepultura indignus censeretur, & in loco prophano in sterquilinio sepeliretur; quod etiam factum est i. Sunt, qui affirment, ob perpetuam hujus expavescendi judicii memoriam, ab eo tempore in ea, quam toties jam commemoravimus, lectione, omissa esse duo hæc verba, Responde mihi k. Fuit sane multis efficax incitamentum ad vitam animumque corrigendum tam inauditum miraculum.
[7] Nam & ipse venerabilis Bruno, cum præsens adesset, [spectaculo perterritus nonnullos ex amicis discipulisque suis,] & suis oculis atque auribus omnia dicta factaque hausisset, nimium formidando obstupefactus exemplo, totus in lachrymas resolutus, acerbe plorabat, cogitans secum divini judicii severitatem, incertum hujus vitæ exitum, & quam horrendum sit incidere in manus Dei viventis. Territus ergo & salubriter compunctus, accersivit ad se nonnullos ex magis familiaribus sociis & discipulis suis, magistrum Lauduinum, qui post eum primus fuit Carthusiæ præfectus, sive Prior, duos Stephanos, Burgensem & Diensem, ambos Canonicos sancti Rusi, Hugonem, quem dicebant Capellanum, quod solus inter eos sacerdotio initiatus esset l, duos laicos, Andream & Guarinum, qui & ipsi huic spectaculo interfuerant, aitque lachrymabundus ad eos: Ecce, fratres & amici mei, in Christo unice chari, vidimus per hos dies & audivimus admiranda plane atque stupenda, quæ tamen nobis possint magnam adferre utilitatem, si ita, ut par est, defuncti hujus, modis omnibus infelicissimi, non periculum aut casus dubius, sed certissima damnatio cautos nos faciat, & sollicitos ad placandum Dominum, cujus manum effugere nemo potest.
[8] Et quis, obsecro, tam saxeo sit pectore, quem tale exemplum ad agendam pœnitentiam non invitet modo, [vehementissime, proposita potissimum eis] sed etiam impellat? Aut quis tam lethali pressus sit somno vitiorum, ut deplorati hominis hujus infaustis clamoribus, immo & tonitruis non excitetur & expergefiat ad curandam salutem suam? Novimus hunc virum multa sapientia præditum, moribus ornatum, castum, pudicum, prudentem, ab omnibus honoratum & magno in precio habitum. At nunc ex ejus ore audivimus, justo eum Dei judicio condemnatum. Qua voce quid possit aut dici, aut fingi terribilius? Quis ad ejus auditum non totus contremiscat? Quid est enim damnatum esse, nisi in ea incidisse mala, quæ nulla mens capere, nulla lingua explicare potest? Quæ tamen si quandoque finem haberent, possent saltem utcunque videri tolerabilia; jam vero cum sint longe acerbissima, nec ullum unquam etiam post infinitas annorum myriades finem accipiant, non possunt non esse omnium miserrimi & infelicissimi, qui ad ea devolvuntur.
[9] [damnationis æternæ infelicitate, primo ad pœnitentiam,] Videamus nunc, fratres mei, quid apud inferos prosit ei tam multo labore parta scientia, cum illic sempiterna laboret cæcitate & ignorantia? Quid opes & copiæ, cum nec una ei suppetat aquæ gutta, qua possit æstuantis gehennæ ardoribus exustam refrigerare linguam? Quid honores & deliciæ, cum tot nunc in omnem æternitatem cogatur ferre tormenta, quot in mundo habuit oblectamenta? Vidimus corpus ejus cum summa ignominia sepeliri in sterquilinio, cogitemus animam ejus sulphureis semper arsuram flammis, sepultam in inferno, ubi vermis eorum non morietur, nec ignis extinguetur, ubi ignis sævit intolerabilis, fœtor cruciat abominabilis, dolor vastat ineffabilis. Cogitemus hæc, fratres mei, nec perfunctorie, sed serio cogitemus, & salutari animarum nostrarum amplectendo remedio nobis prospiciamus, ne etiam nos cum illo pereamus. Unicum autem superest remedium vera pœnitentia, cum ipse Salvator dicat, Nisi pœnitentiam egeritis, omnes similiter peribitis m. Plena est Scriptura vocibus ad pœnitentiam hortantibus. Hanc itaque nos amplectamur, fratres charissimi, si volumus justum Dei effugere judicium. Sint nobis lachrymæ nostræ panes die ac nocte, & iis diluamus sordes peccatorum nostrorum.
[10] [ac deinde etiam ad seculi fugam,] Voces illæ, quas audivimus, non propter illum editæ sunt, qui defunctus est, sed propter nos, ut nobis proficiant, quos adhuc divina patientia longanimiter expectat. Non differamus, quæso, vitæ correctionem de die in diem, cum nesciamus, qua hora Dominus noster venturus sit. Qui enim, ut ait beatissimus Pontifex Gregorius, pœnitenti veniam spopondit, peccanti diem crastinum non promisit. His verbis compuncti sunt corde omnes illi, & ardenti desiderio cupiebant dare se pœnitentiæ, sed modum & locum necdum videbant. Itaque percontanti de his Lauduino, viro docto & pio, sanctus Bruno respondit: Spectaculum, quod vidimus, quod nos salubri mœrore affecit, quod conturbavit & exterruit nos, & pœnæ sempiternæ formidine adduxit ad pœnitentiam, id efficiat in nobis, ut mundum hunc toto pectore contemnamus, & quoad ejus fieri potest, extra illum aufugiamus. Succurrat nobis, quid de se olim dixerit S. David, contristatus in exercitatione sua, & conturbatus a voce inimici, & a tribulatione peccatoris; quando cor ejus intra ipsum conturbatum fuit, & formido mortis cecidit super eum, timor quoque & tremor venerunt super eum, & contexerunt eum tenebræ, quæ omnia, ut nostis, nos quoque experti sumus.
[11] [& secessum in solitudinem hortatur,] Quis dabit mihi, inquit, pennas sicut columbæ, & volabo, & requiescam? Ecce, elongavi fugiens, & mansi in solitudine n. Fugere nos admonet hominum frequentiam & peccandi occasiones, & degere in solitudine, quæ locus est opportunus agendæ pœnitentiæ, virtutum doctrix, gloriæ revelatrix. Eam ergo nos par est studiosissime inquirere, in ea diligentissime commorari, & usque ad supremum vitæ diem extra eam pedem non efferre. Habemus exempla in ipso Salvatore, quem constat sæpe deserta expetiisse loca, ut nos ad similia provocaret. Joannes Baptista, quo inter natos mulierum nemo surrexit major, in desertis fuit usque ad diem ostensionis suæ. Longum sit, cæteros commemorare homines sanctissimos, qui se in intimas solitudines abdiderunt, nihil cum hoc mundo fallacissimo commercii habere volentes. Inter hæc inflammantur eorum animi, & ardent solitariæ vitæ desiderio; sed cum incertum haberent, quem potissimum locum expeterent, sanctus Bruno aliquem virum bonum & fidelem inquirendum dicit, qui eis locum opportunum indicet. Tum Stephani duo, Burgensis & Diensis, Non longe, aiunt, a Valentia, cui nostrum sancti Rufi adhæret monasterium o, urbs est Gratianopolis, & in ea beatus Hugo episcopus, quem nos sæpe vidimus & bene cognitum habemus p.
[12] Est ille vir sanctissimus, justus ac rectus & timens Deum, [auditaque, qua Hugo Gratianopolitanus clarebat, sanctitatis fama,] atque in omni virtutum genere probe exercitatus. In ejus diœcesi sunt montes altissimi, in iis deserta loca permulta, ab omni hominum consuetudine & habitatione separata, atque ea causa pœnitentiæ agendæ maxime opportuna. Et cum sanctus episcopus verbis & exemplis omnes invitet ad pœnitentiam, ubi ad eum venerimus, adventus noster ei erit gratissimus, facietque nos voti compotes. Est enim perhumanus, benignus & clemens. Habebitis autem nos hujus itineris duces, quod nos crebro emensi sumus. Mox etiam Hugo sacerdos, audivi, inquit, & ego multa de viro hoc, quippe cujus fama jam ubique redolet; habeoque exploratissimum, eum virum esse sanctum, & animarum saluti summopere studentem; nec dubium, quin libentissime nos accepturus sit, & modis omnibus nobis opem allaturus. Et licet ego jam affecta ætate & infirma sim valetudine, viaque hæc ardua & difficilis, quando tamen arcta via est, quæ ducit ad vitam, nec ulla ætas sera est ad pœnitentiam, si statueritis eo proficisci, ego me vobis comitem præbebo, nec quicquam nos separabit, nisi sola mors, Christi charitate perenniter copulatos atque conjunctos. Eandem animi alacritatem & promptitudinem exhibuere etiam Andreas & Guarinus, homines laïci & idiotæ, petieruntque breviter doceri, quo pacto dignos pœnitentiæ fructus Deo offerent.
[13] Quod cum a beato Brunone factum esset & quædam etiam de vitæ hujus fragilitate & inconstantia, [eum illis ad hunc pro obtinendo pœnitentiæ agendæ loco se confert.] de mundi vanitate & fallacia, de incerto ab hac vita exitu, de doctoris recenti damnatione ille commemorasset, ab omnium oculis dulces lachrymarum rivuli dimanarunt, moxque in novam Christi æterni Regis militiam simul omnes conjurant, rogant omnipotentem Deum, ut ipsos in sancto proposito confirmet, & angelum suum bonum ad ipsos mittat, qui sit itineris dux, & ad locum suæ majestati gratum ipsos perducat. Deinde cum de rebus & facultatibus suis constituissent, & omnia sua recte expedivissent, valedicunt amicis & notis. Et sancto eos ducente Spiritu, atque angelo Domini antecedente, dirigente ac protegente, longo & molesto ac duro itinere ad beatissimum Hugonem, episcopum Gratianopolitanum, se conferunt q. In ipso autem itinere ad quendam magnæ religionis eremitam divertunt, ut ab eo, tanquam experto, discant de vita solitaria r. Ejus autem sermonibus & piis adhortationibus alacriores effecti, majorique amore in eam vitam inflammati, pergunt ire Gratianopolim.
[14] [Sanctus hic præsul, visione sibi divinitus oblata] Peridem autem tempus vidit sanctus Hugo episcopus in somnis, Deum in ea eremo, quæ Carthusia dicebatur, suæ majestati domum exædificantem, septem quoque stellas colore rutilo, in orbem dispositas, & a terra paululum sublevatas, ab illis cælestibus situ, motu, colore & splendore discrepantes, itineris ducatum sibi præstantes s. Et cum de ea visione cogitaret, septem viri, beatus Bruno cum sex sociis, ad fores palatii adsistunt. Ejus rei meminit vir venerabilis Guigo in Vita, quam scripsit, ejusdem beati viri. Adest, inquit, magister Bruno, vir religione scientiaque famosus, honestatis & gravitatis ac totius maturitatis quasi quoddam simulacrum. Habebat autem socios supra memoratos: quærebant vero locum eremiticæ vitæ congruum, necdumque repererant. Hæc Guigo t. Cum ergo nunciatum esset episcopo, viros septem stare præ foribus, qui cupiant cum ipso colloqui, confestim eos jubet introduci. Ingressis illis, & ad pedes ejus humiliter prostratis optatam impertit benedictionem, cumque ab eo elevati, pariter consedissent, causam adventus eorum diligenter inquirit. Sanctus Bruno, quid Parisiis vidissent & audissent, & quemadmodum ipsi inter se de vita solitaria complectenda sancte conspirassent, exponit, & locum pœnitentiæ aptum petit ab Episcopo.
[15] [S. Brunonem ejusque socios designatos putans, benigne eos excipit,] At ille præ rei novitate primum obstupescit; sed tamen accurate contemplans eorum conversionem, animi constantiam, ardui propositi, pluribus quandoque profuturi, & visioni suæ accommodati, magnam utilitatem, cum ingenti gaudio eos amplexatur, & non modo libenter, sed etiam reverenter excipit illos, & tractat peramanter ac benigne. Divino quoque spiritu eum docente, intelligit jam visionem, eisq totam commemorat, locumque, quem expeterent, sibi jam divinitus demonstratum dicit. Septem enim viros, terrena respuentes, deserta loca inquirentes, & pro cœlestium desiderio, studio ac amore, instar stellarum micantes, nihil ambigebat illis, quas viderat, stellis esse designatos u. Itaque volens eos hortari ad perseverantiam, quæ sola obtinet æternæ salutis amplissimas coronas, ex Apostolo Paulo locum illum protulit, ubi sic ait: Sancti, quibus dignus non erat mundus, egentes, angustiati, afflicti circuierunt in melotis, in pellibus caprinis, in solitudinibus errantes, in montibus & speluncis, & in cavernis terræ x. Horum exempla, in his præsertim regionibus frigidis, quæ non sunt uti Ægyptus & Palæstina y.
[16] [locum, eis a Deo designatum, Cartusiam esse, docet,] Vobis autem locus divinitus assignatus est eremus quædam in altissimis montibus, quam Carthusiam vocant. Ampla illa quidem, sed prorsus inculta, atque a nemine habitata, solis feris pervia, hominibus vero & cæteris domesticis animantibus propter loci asperitatem pene incognita & inacessa. Altas & tanquam excisas hinc inde rupes & scopulos, arboresque sylvestres & infrugiferas habet, estque supra modum frigida, & magna anni parte nivibus operta. Tum quoque adeo prærupta, sterilis & infructuosa est, ut nihil in ea neque seri neque meti possit. Ad eam vero etiam accessus & aditus difficilis & periculosus est propter duas præcelsas rupes, quæ cum directe in sublime sese subrigant, in ipso vertice propemodum coalescere videntur, ita ut introeuntibus & horrori sint, & terrori. In ejus medio fluviolus est, qui, ex montibus illis collectus, cum ingenti murmure instar torrentium aut aquarum inundantium decurrit.
[17] Et ut multa paucis comprehendam, tanta est ejus eremi asperitas & horror tantus, [hacque in proposito constantes] ut carceris cujusdam potius, quam humanæ habitationis nomen mereatur; nec facile sane videtur, ut quisquam illic absque singulari Dei præpotentis beneficio habitare, aut certe diu perdurare queat z. Nostis autem vosipsi, fratres mei, quam turpe & probrosum sit, post missam manum ad aratum retro adspicere. Nostis uxorem Lot, ubi respexit, ibi constitisse, & in salis statuam conversam esse, ut suo prudentes condiret exemplo. Hæc & pleraque alia cum dixisset ille beatissimus antistes, S. Bruno respondit: Revera terribilis est locus iste, reverendissime pater, & posset sua ista immanitate absterrere nos, si nos huc alio animo accessissemus, quam ut talis nobis detur locus, omnia Christi amore perferre cupientibus. Et licet fragiles nos simus & infirmi sane, attamen divina freti misericordia, qua nos nitimur & non viribus nostris, plane nobis persuademus, qui nobis præstitit huc veniendi animum & promptam voluntatem, eum quoque perseverandi daturum facultatem.
[18] Quam ob rem humiliter & obnixe precamur, ne nostrum differas desiderium, [deprehensos donat.] neque nos in hac petitione nostra patiaris ferre repulsam. Cernens vero beatus antistes eorum constantiam, & immotum perseverandi propositum, ita ait ad eos: Equidem sanctum hoc desiderium vestrum, dilectissimi, & probo valde, & summopere complere appeto, & jam nunc ad locum optatum & ostensum divinitus vos perducam. Deditque eis eremum Carthusiæ, & quicquid in ea juris & actionis haberet. Promisit etiam, se idem impetraturum ab aliis, qui aliquid sibi in ea juris vendicarent aa; tum quoque constructurum se domum in ponte, qui est inter eas, quas diximus, rupes duas, ut possent ab ingressu arceri fœminæ, atque etiam viri arma ferentes. Denique prohibiturum illic venationem & piscationem omnem bb. Post hæc complectens eos flevit super singulos præ gaudio, laudans & benedicens Deum pro illorum adventu, detinuitque eos apud se, & ex itinere fatigatos pro sua humanitate ad dies aliquot reficiendos curavit.
ANNOTATA.
a De S. Brunonis patria, parentibus ac nobili genere videsis Commentarii prævii § 2, uti etiam annotanda in titulum funebrem 97.
b Incepta Coloniæ Agrippinæ politioris litteraturæ studia Remis absolvit Sanctus, Turonisque deinde sub Berengario Philosophiæ placita excepit, nec scitur ullis aliis altioris ordinis scientiis Lutetiæ Parisiorum operam dedisse. Adi Commentarii prævii § 3 & 4
c Parisiis etiam numquam docuisse Brunonem, verosimillimum sane evadit ex iis, quæ Commentarii prævii § 8 disserui.
d Hæc inter præcipuum locum tenent Commentarii duo, alter in Psalmos, alter in omnes S. Pauli Apostoli Epistolas conscriptus, de quibus quid sentiendum sit, Commentarii prævii § 42 exposui.
e Verissimum sane hoc esse probant, quæ Commentarii prævii num. 84 adduxi.
f Vide dicta ad litteram a in Annotatis ad Vitæ præcedentis caput 1.
g Princeps hic, qui tum in Vita præcedenti, tum in altera, a Blömenvenna contexta, Henricus quartus vocatur, Tertius a Surio ad plurium scriptorum aliorum exemplar dumtaxat hic dicitur, quod Henricum I, cognomento Aucupem, qui, quamvis ab anno 919 usque ad annum 936 Germaniæ regnum tenuerit, imperator tamen numquam coronatus fuit, imperatoribus accensendum haud duxerit.
h Carmina hæc e metrica, de qua videsis Commentarium prævium num. 19, Sancti Vita, per Zachariam Benedictum descripta, sunt deprompta, modica dumtaxat in tertio & quinto mutatione facta.
i Adi, quæ in Annotatis, præcedentis Sancti Vitæ capiti 1 subnexis, ad litteram c dicta sunt.
k Adi, quæ in antecedentis Sancti Vitæ caput 1 ad litteram d notata sunt.
l De Hugone capellano, qui solus ex iis, quos Sanctus ad se accersierit, sacerdotio initiatus fuisse hic dicitur, itemque Landuino & aliis, hic recensitis, videsis Commentarii prævii § 25 a num. 434 usque ad finem.
m Ita fere Lucæ 13, ℣ 3.
n Psalmo 54, ℣ 5 & tribus seqq.
o In assignando monasterii hujus situ cum Puteano & Blömenvenna, quos secutus est, Surius hic errat. Adi Commentarii prævii num. 436.
p Vide, quæ de sancto hoc Gratianopolitano episcopo Annotata in antiquiorem Sancti Vitam ad lit. g suppeditent.
q An Sanctus, dato etiam, eum prodigio defuncti, qui se damnatum e feretro vociferatus sit, in eremum pulsum fuisse, recta sese, uti hic biographus indicare videtur, ad Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, cum sociis contulerit, in Commentario prævio a num. 414 discussum est.
r De hoc eremita, a Sancto ejusque sociis in via consulto, quem apud Blömenvennam ex HenricoKalkar, non apud Puteanum etiam, Surius commemorari invenit, videsis Commentarii prævii num. 414.
s De visione hac, S. Hugoni, Gratianopolitano episcopo, oblata, adjunctisque, quibus hic a Surio binisque eum prægressis Sancti nostri biographis, Puteano videlicet & Blömenvenna, ornatur, videsis Commentarii prævii num. 423 & aliquot seqq.
t Nimirum num. XI in citata hic mox a Surio S. Hugonis, Gratianopolitani episcopi, Vita, tomo 1 Aprilis apud nos edita, quam, jubente Innocentio II Papa, conscripsit. Adi etiam, quæ in antiquiorem S. Brunonis Vitam ad lit. i notavi.
u Etsi pleraque Brunonis ejusque sociorum cum S. Hugone, Gratianopolitano episcopo, congressus adjuncta, quæ hic Surius e Blömenvenna & Puteano refert, vero neutiquam appareant absimilia, nullo tamen antiquitatis testimonio queunt firmari. Atque hoc quidem nominatim locum obtinet quantum ad factum a Brunone de doctore damnato sermonem. Adi Commentarium prævium num. 430
x Ad Hebræos XI, ℣. 38.
y In pluribus olim Ægypti & Palæstinæ, quæ regiones calidiore, quam, quæ Gratianopoli adjacent, aëris temperie gaudent, solitudinibus ingens anachoretarum multitudo fuit versata, uti in Vitis Patrum apud Rosweydum videre licet.
z Prolixam eremi Cartusiæ descriptionem ex Innocentio Massono lectori exhibui in Commentario prævio num. 447 & binis seqq.
aa Adi Commentarii prævii num. 503 & binos seqq.
bb Videsis, quæ in secundum Vitæ præcedentis caput ad lit. i Annotata sunt.
CAPUT II.
Carthusiæ eremum Sanctus ingreditur, ex hac, in qua sanctissime
vivit, ab Urbano II Papa evocatur, discipulis, Romam eum consecutis, ut
Cartusiam repetant, suadet, Rhegiensem archiepiscopatum recusat, ac
deinde a Pontifice repetendæ solitudinis facultatem impetrat.
[In Cartusiam Bruno ejusque socii ab Hugone episcopo ducuntur, piisque ibi,] Iis exactis diebus, ascenderunt in montem, atque incolere cœperunt Carthusiæ solitudinem circa solemnitatem nativitatis sancti Joannis Baptistæ anno salutis nostræ millesimo octogesimo quarto a, antecedente, comitante ac dirigente & adjuvante eos in omnibus, res quoque necessarias eis suppeditante beato Hugone episcopo. Exstructa tum ab illis est in editiori montis parte, quæ nunc dicitur ad beatam Mariam de Casalibus, ecclesia, & parva domicilia vel cellulæ apud fontem, qui usque in præsens fons sancti Brunonis appellatur b, haud procul ab ea ecclesia distantes, sed inter se tamen aliæ ab aliis separatæ, ne alter alterius quietem & solitudinem interturbaret. Atque in iis cellulis singulis bini fratres degebant c, & quemadmodum prisci illi Ægypti monachi, silentio, orationi, lectioni, cordis puritati, & rerum divinarum contemplationi vacabant, certis etiam horis operi manuum, præsertim conscribendis libris, incumbentes, tum ut suæ inopiæ consulerent, tum etiam, ut ne quam darent occasionem illis, qui quærunt occasionem, sanctum eorum institutum calumniandi, quod nullam Ecclesiæ Dei navarent operam, sed suis duntaxat rebus studerent d.
[20] Solent enim imperiti homines eos ociosos & sanctæ Ecclesiæ parum utiles existimare, [ab omni interim manuum opere non abstinentes,] qui, ab hominibus separati, soli Deo & sibi duntaxat vacent. Nesciunt enim id genus spiritalium rerum ignari & rudes, quantum possint apud Deum efficere preces sanctorum hominum, etiam in abditissimis solitudinibus commorantium, idque ob vitæ puritatem & innocentiam, quam facilius tueri possunt, qui extra homines vivunt, quam qui hominum turbis admiscentur, nisi sancta, ut id faciant, eos cogat obedientia, quando etiam ethnicus quidam dicere potuit, se nunquam fuisse inter homines, quin seipso minor rediret. Sed tamen sanctissimi patres nostri, qui Carthusianæ vitæ prima jecere fundamenta, nihil tale sibi tribuentes, etiam libris scribendis operam dare voluerunt, &, ut sui successores id facerent, hortati sunt, ut saltem manibus verbum Dei prædicarent, quando ore non possent. Sic enim loquuntur statuta Patrum antiquorum e.
[21] [exercitiis totos sese dedunt;] Itaque his & aliis piis exercitiis sese occupantes, omnem curam suam, ut Psalmista admonet f, super Dominum jactabant, nec quicquam de crastino solliciti erant earum rerum, quæ ad diem crastinum pertinerent, cogitatione omni in Dominum rejecta, non ignorantes illud Propheticum: Ego autem mendicus sum & pauper, sed Dominus sollicitus est mei, cujus est terra & plenitudo ejus, qui dat jumentis escam ipsorum & pullis corvorum invocantibus eum g. Tanta vero in illis charitas inerat, ut alii alios mutuis officiis antevertere conarentur, tantaque humilitas, ut certatim eorum, quæ recte fecissent, laudem & gloriam in alios transferre singuli cuperent. Sed ita fiebat, ut dum quisque vult sub alterius umbra delitescere, repercussus virtutum splendor omnes præclarius illustraret. Erat in cunctis spectata morum gravitas & maturitas, & nihilominus inter tot virtutum ornamenta horror & contemptus vanitatis omnis, quæ, haud secus ac tinea pannos, virtutes & merita omnia exedit. Licebat in eis angelicam admirari vitam. Vivebant in multa patientia, in vigiliis, in jejuniis, in castitate, in scientia, in longanimitate, in suavitate, in Spiritu Sancto, in charitate non ficta, in verbo veritatis, in virtute Dei.
[22] [eos tamen inter Bruno, qui jam antea probus admodum fueras,] Initio quidem, eum in eam solitudinem pervenissent, casas verius, quam cellas, sibi extruxerunt. Inter eos autem degens vir sanctissimus Bruno, & fundamenta Carthusianæ Religionis jaciens, verbis & exemplis præclare eos instituebat. Ut enim inter astra sol, sic ille inter alios vitæ sanctitate excellere videbatur. In ejus pectore æterna Patris æterni sapientia Christus Dominus tanquam in sublimi arca residebat, & Spiritus sanctus sibi gratissimum condiderat domicilium; sublimis enim & ardui instituti futurus architectus singulari debuit cælestis gratiæ prærogativa eminere. Apparet autem sane, etiam ante Carthusiæ habitationem virum eum fuisse raræ cujusdam probitatis, integritatis, & gravitatis h, quod partim testantur ea, quæ supra dicta sunt, & confirmabunt etiam alia, quæ dicturi sumus. Inde ergo colligi facile potest, qualem ille se tum præbuerit, cum jam, toto mundo contempto, vitam voluit ducere eremiticam, id est, rebus hujus mundi emortuam, & solis cælestibus inhiantem.
[23] [insignibus virtutum exemplis elucet. Magno hinc] Qui enim, inter homines degens & mundi hujus prosperis successibus florens, virtutis studiosus fuit, multo sane præclarius & sublimius in horrida illa solitudine ita se comparavit, ut non solum virtutis studiosus, sed etiam virtutum omnium eximio splendore ornatus videri jure posset. Nec dubium, quin ab ejus excellenti sanctitate in omnia Carthusiani instituti monasteria illustria virtutum dimanarint exempla, quibus effectum sit, ut Carthusianus Ordo hodieque præ cæteris, quod tamen pace omnium dictum volumus, priscum illum rigorem suum retinere videatur, non quod nihil de eo remiserit, sed quod non ab eo sic deflexerit, ut magnam aliquam ruinam fecisse censendus sit. Remissæ sunt nonnihil paucis tolerabiles abstinentiæ illæ, sed tamen manet perpetuus piscium esus, multa jejunia, prolixæ vigiliæ, diuturnæ preces, multaque alia carni sane molesta. Porro beatissimus Hugo episcopus, cujus sanctitatis fama celebris jam in omnes se regiones effuderat, tametsi eos omnes, qui cum sancto Brunone in Carthusiæ eremo degebant, multo amore & veneratione prosequebatur, at ipsum tamen Brunonem, quod in eo majora cerneret divinæ gratiæ ornamenta, in tanto honore & reverentia habuit, ut ejus consiliis non aliter, quam præceptis abbatis, obtemperaret.
[24] Et licet, ut ait in ejus Vita Guigo, etiam prius divini amoris totus arderet incendiis, [Apud Hugonem, Gratianopolitanum episcopum, qui ei,] non aliter tamen ad disciplinæ cælestis exercitia eorum exemplis & familiaritate inferbuit, quam si flammanti quis faci plures circumponat alias ardentes. Eratque cum eis, non ut dominus aut episcopus, sed ut socius & frater humilimus & ad cunctorum, quantum in ipso erat, obsequia paratissimus, adeo ut vir venerabilis Guilhelmus, Prior tunc sancti Laurentii i, postea S. Theofredi Abbas, magistro Brunoni etiam ipse religiosa devotione non mediocriter alligatus, beati Hugonis contubernalis (bini quippe tunc per singulas inhabitabant cellas) apud magistrum Brunonem non leviter conquereretur, quod pene omnia, ad humilitatem spectantia, intra cellam sibi præriperet officia, & episcopus non secum saltem ut socius, sed potius conversaretur ut famulus, non licere sibi, tristis asserens, ex servilibus operibus quicquam attingere, quæ juxta morem debebant per vices efficere, eo sibi cuncta præripiente. In tantum autem eremum devotus incolebat & sedulus, ut eum magister Bruno nonnumquam exire compelleret, Ite dicens, ite ad oves vestras, eisque, quod debetis, exolvite.
[25] Volebat etiam eo tempore, magnæ paupertatis & humilitatis ardore succensus, [non secus atque abbati obtemperat, in pretio habetur;] equitaturas suas cunctas vendere, & diviso pauperibus precio, propriis pedibus in prædicatione discurrere. Sed homo profundi cordis magister Bruno non consensit, timens, ne apud se forsan extolleretur, aut a cæteris de singularitate judicaretur episcopis, aut (quod dubium non erat) id ipsum propter asperitatem & inæqualitatem consummare non posset itinerum. Ita quidem in beati Hugonis Vita, quam lector offendet, primo Aprilis die k, scribit is, quem diximus, Guigo, gravis in primis author & fide dignissimus. Potest autem ex his perspicue animadverti, quantæ authoritatis & existimationis fuerit beatus Bruno apud tam insignem episcopum, ut qui ei haud secus, atque suo abbati, raro eximiæ humilitatis exemplo obedierit, ob ejus procul dubio excellentem sanctitatem & sapientiam. Sunt, qui scribant, eundem episcopum a beato Brunone Carthusiani instituti habitum monasticum accepisse l.
[26] Eo quoque instante & efficiente, circunvinici omnes, [ast, dum ita in Cartusia vivit, ab Urbano II Papa ex hac evocatur,] tam ecclesiastici, quam nobiles & plebeii, prona voluntate dedere beato Brunoni & fratribus ejus, perspecta eorum tam sancta, honesta & religiosa conversatione, quicquid juris obtinerent in Carthusiæ montibus, & intra limites ejus deserti m. Etsi autem beatus Bruno, olim in mundo celebris, jam omni mundi hujus calcata gloria, in eremo latitare, solique Deo ardenti amore ac desiderio inhærere, gustare, quam suavis sit Dominus, atque extra eum prorsus nihil appetere summopore studeret, non potuit tamen usquequaque voto potiri suo. Nam cum non totos sex annos in illa exigua quidem, sed sancta sodalitate exegisset, Pontifex Urbanus secundus, qui olim beati Viri discipulus fuerat, cum ad illud sublime præcipui honoris fastigium evectus esset, cuperetque tantum munus accurate implere, non immemor egregiæ virtutis & illustris doctrinæ ejus sui Præceptoris, accivit eum per literas ad sanctæ Ecclesiæ præstanda officia, graviter præcipiens, ne venire ad Urbem cunctaretur n.
[27] [Pontificioque mandato, etsi id sibi gravissimum accidat,] Illo Pontificis mandato perlecto, ingens dolor invasit fratres & filios ejus omnes, nec admittebant consolationem, protestantes, nullo pacto in ea vasta solitudine posse perdurare, si tanti Patris præsentia orbarentur; se quidem mansuros, si maneret ipse; sin abiret, se pariter abituros. Eorum lachrymis Vir piissimus valde consternatus, & multa commiseratione permotus, cum ipsi quoque acerbissimum videretur post tantam amicæ solitudinis quietem, tantam animi tranquillitatem & conscientiæ serenitatem ad mundi hujus curas & strepitus revocari, eos blande consolari nitebatur. Sciebat enim scriptum, esse: Qui vos audit, me audit o: itemque: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit p, atque ea causa Pontificis mandatum non aliter accepit, quam cælesti oraculo ad se delatam vocem esset accepturus, aitque ad fratres: Manere vobiscum, mihi, in Domino dilectissimi fratres, gratissimum; separari a vobis, gravissimum: sed mandatis Apostolicis obedire, ut ipsi quoque nostis, necessarium est.
[28] [obtemperandum statuens] Scitis, in ejus locum successisse Pontificem, cui dictum est a Christo, Pasce oves meas q. Non potest ergo numerari in ovibus Christi, qui non vult illi parere, cui Christus commisit pascendas oves suas. Ecquid vero mihi prodesse queat, hic vobiscum corpus afficere inedia & jejuniis, durisque suscepti instituti laboribus & exercitiis atterere, si interim per inobedientiam perdam animam meam? Nolite igitur, fratres mei, importunis hisce lachrymis affligere cor meum, & dolores meos doloribus vestris cumulare: sed in qua vocatione vocati estis, in ea permaneatis, atque in hoc loco perseveretis. Confido autem in Domino, qui per nos humiles sibi habitaculum in hoc deserto construere visus est beato Hugoni episcopo, quod propositum gratiæ suæ hoc nostro divortio non patietur in irritum redigi: sed potius præstabit pro bonignitate sua, ut ego in hac tentatione, mihi sane permolesta, obediens & fidelis inventus, ejus auctus benedictione, ad vos lætus revertar. Nec dubitare debetis, etiamsi corpore ad tempus a vobis abero, quin semper vobiscum spiritu sim futurus.
[29] [Romam, resignata Casæ Dei abbati Cartusia, sese confert,] Hæc illo dicente, omnes cum lachrymis elevant vocem, aiuntque ad eum: Tu es, Pater venerande, post Deum spes nostra, tu refugium nostrum, tu consolatio & consilium nostrum. Te ergo recedente, quid nos facturi sumus? Aut, te absente, ad quem recurremus? Erimus profecto sicut oves non habentes pastorem. Quam ob rem si ad Pontificem to trahit obedientia, tecum nos una trahat supereminens charitas, quæ est in Christo Jesu, quam separare & convellere non poterit neque mors, neque vita, neque ulla creatura. Audiens hæc beatus Bruno, cernensque,eos nullam admittere consolationem, nec persuadere se illis posse, ut in Carthusia manerent, ne locus ille jam Deo dicatus, ad manus laicas & prophanas rursus devolveretur, quod prudenter ille timebat, commendavit & dedit eum venerabili viro Siguino abbati Casæ-Dei, qui fuit unus ex primis donatoribus r, sed ita tamen id fecit, ut omnino constitueret reverti cum suis ad Carthusiam s. Peractis autem omnibus perceptaque beatissimi Hugonis episcopi benedictione, urgente Pontificis mandato, Romam profectus est.
[30] Potest autem ex his quoque non obscure perspici, [eoque appulsus, ut disciputi, qui secuti illum fuerant,] quam eximia fuerit virtute præditus a quo sic pendebant religiosi fratres illi, ut vitam ipsam prorsus insuavem & molestam sibi putarent, si ejus præsentia frustrari ipsos oporteret. Ubi autem beatus Bruno Romam venit, Pontifex, ejus adventu mire exhilaratus, humanissime eum excepit, quippe quem unice amaret & veneraretur, atque in primis & intimis consiliariis & fidelibus amicis semper eum habuit, ejus consiliis in arduis Ecclesiæ negociis nunquam non utens. Convenerunt autem ad eum, agente id Spiritu Dei, fratres omnes, quos in Carthusia apud se habuerat t,& multo dolore affici cœpere, ipso vel maxime dolente, quod Carthusiæ solitudinem, quam Dominus sibi elegerat, reliquissent. In mentem enim eis veniebant, non carnes, aut cucumeres & pepones, ut illis murmuratoribus Israëlitis in deserto, sed sanctæ meditationes, ferventes orationes, studiosæ lectiones, & spirituales consolationes, quibus in Carthusiano deserto perfruiti erant, nec poterant erumpentes cohibere lachrymas, cum cernerent ex tam alta quiete & tranquillo silentio in molestissimos strepitus & varios rerum tumultus se conjectos esse.
[31] Sed cum beatus Bruno a Pontifice recedendi copiam necdum impetrare posset, [Cartusiam repetant, suadet.] persuasit fratribus, ut ad Carthusiam redirent, obtinuitque a Pontifice literas ad abbatem Siguinum u, ut Carthusiæ eremum ipsis restitueret. Præfecit quoque eis suo loco Priorem Lauduinum, quo duce omnes ad Carthusiam reversi sunt x. Animadvertit ex his quoque Lector, quis vir fuerit beatus Bruno, quem tanti fecerit ipse totius Pastor Ecclesiæ, quemque tantum apud se familiaritatis & authoritatis locum habere voluerit. Nos nolumus exaggerare singula, ne prolixi simus. Postquam autem fratres cum Lauduino in Carthusiam venere, & Pontificis literas Siguino abbati exhibuerunt, fratribus ejus cœnobii assentientibus, præsente S. Hugone Gratianopolitano episcopo, & Hugone Lugdunensi Archiepiscopo, libere eis desertum Carthusianum remisit, & tum illis, tum successoribus eorum perpetuo tradidit possidendum y. Et hæ quidem primæ fuere Romani Pontificis literæ de Carthusiano instituto, quæ magno sunt documento, ab ipsis Carthusianæ Religionis initiis, eam a sede Apostolica approbatam esse z.
[32] Ab eo autem die Carthusiana solitudo semper in Carthusianorum ditione permansit, [Hi deinde in hac gravissimam,] simulque Carthusiana Religio usque in præsens illic perdurat. Ubi vero sanctus Bruno, in Pontificis curia degens, fratres illos incolumes ad Carthusiam revertisse, locumque illum obtinere, & tranquilla pace ac quiete frui cognovit, crebro ad eos scripsit, hortans illos, ut in via Domini constanter perseverarent. Verum non defuit in hoc spiritali paradiso tortuosus ille coluber & serpens antiquus. Præsentiens enim jam tunc, quanta ad ipsum reditura essent damna ac detrimenta ex illo præclaro sublimis & angelicæ vitæ instituto, cujus fundamenta tum substruebantur, immodicam illis fratribus pusillanimitatem & perplexitatem injecit, adhibitis ad eam rem, tanquam aptissimis instrumentis, quorumdam malignorum hominum linguis fraudulentis & fallaciosis, qui, novitatis eos insimulantes, aiebant, illos in mortis discrimen sese conjicere. Et effectum sane est ab illis, ut optimi patres prorsus dubitarent, quidnam agendum ipsis esset, tum propter susceptæ vitæ austeritatem, tum propter deserti illius horrorem & vastitatem, in qua, illorum nequam hominum moti sermonibus, in vitæ periculum se venturos etiam ipsi jam formidabant. Contra autem non parum verebantur, si inde recederent, se Deum & stellas duces, quas episcopus Hugo viderat, offensuros.
[33] [qua divinitus liberantur, tentationem patiuntur;] His perplexitatibus aliquandiu bene multum exagitatis illis, ecce, benignissimus Deus, qui nunquam deserit sperantes in se,mittit ad eos, his de rebus inter se colloquentes, virum venerabilem, cano capite, crispo capillo, qui ait ad eos: Perplexi estis, fratres, utrum hoc in loco permanere, vel ex eo excedere debeatis. Sed ego dico vobis verbis Omnipotentis,Dei Genitricem, Virginem perpetuam, vos in hoc deserto loco conservaturam, si in ejus honorem quotidie legere velitis preces ejus horarias. His dictis, repente ab eorum oculis ablatus est. At illi, incredibili affecti gaudio, illam sacrosanctam Virginem, cui scirent ejus Filium, Regem immortalem omnium seculorum, nihil negare posse, patronam totius Carthusiani instituti sibi delegerunt, & beatissimum Domini præcursorem Joannem patronum. Hominem autem illum, qui eis apparuit, sanctum Apostolum Petrum fuisse, inde vel maxime conjiciebant, quod ejus successor Urbanus secundus in Concilio Claromontensi beatissimæ Matris Dei preces horarias a toto clero dicendas instituit. Ex hac autem visione adeo sunt confortati in Domino, ut neque mors, neque vita illos separare posset a charitate Christi aa.
[34] [Sanctus vero repetendæ solitudinis facultatem ab Urbano obtinet:] Cum autem Beatus Bruno summo Pontifici ad annos paucos strenuam navasset operam, nec parum Ecclesiæ Dei profuisset consilio, prudentia & sapientia sua, molestissime interim ferens curiæ strepitus & tumultus, quibus posthabitis, optabat semper redire ad tranquillum vitæ solitariæ portum, tandem ultra ferre non sustinens tanti desiderii flammam, antequam Pontifex e Placentia abiret in Gallias, multa precum instantia vix tandem obtinuit ad suam eremum recedendi, aut certe aliam, si sic visum esset, expetendi, copiam & facultatem. Per id tempus, annuente eodem Pontifice, electus fuit Vir sanctissimus Rheginensis ecclesiæ, quæ est prima totius Calabriæ metropolis, Archiepiscopus, multusque in eo erat Urbanus Pontifex, ut eum in ea dignitate confirmaret; sed non ignorans ille, quot periculis, quot curis & molestiis ejusmodi ecclesiasticæ functiones obnoxiæ sint, noluit electioni præbere assensum bb. Neque id pertinaciter tamen, sed modeste & humiliter, solo quietis amore, servata erga Pontificem obedientia & submissione, & erga proximos charitate.
[35] [ad Cartusiam tamen non redit, sed in Calabria] Tandem cum bona venia & benedictione Pontificis a curia discedens, Calabriæ deserta loca expetiit, adjunctis sibi aliquot ejusdem propositi viris, quos jam vitæ ejus odor bonus & serventes exhortationes ad mundi contemptum adduxerant cc. Didicerat enim, in Calabriæ regione multas esse solitudines, agendæ pœnitentiæ & vitæ solitariæ consectandæ aptissimas. Maluisset ille quidem, quod etiam crebro apud se constituerat, redire in Carthusiam ad fratres charissimos, quos eo remiserat; sed quia summus Pontifex cum sua curia proficiscebatur in Galliam, in cujus finibus Cartusia sita est, verebatur, si ipse quoque eo se conferret, ne aut curiam declinare non posset, aut illam non reliquisse, sed sequi videretur. Potius igitur visum est Calabriam petere, nihil interim mutata voluntate suos in Carthusia revisendi, compositis sedatisque rebus dd. Satis hoc declarant literæ, quas ex Calabriæ solitudine fratribus in Carthusia degentibus scripsit, in quarum calce sic habet: De me autem, fratres, scitote, quoniam unicum mihi post Deum est desiderium veniendi ad vos & videndi, & quando potero, opere adimplebo, Deo adjuvante ee.
[36] In ipsa autem Calabria venit ad quandam eremum, [Turritanam eremum secedit, in cujus ipsemet, simulque in vitæ] cui Turris nomen est, in diœcesi Squillacensi ff, ibique non cellas alicujus precii, quod sumptus non suppeterent, sed casas humiles ex vili quidem materia, sed in Christo preciosa, ædificarunt. Quanta autem vitæ integritate & sanctitate cum suis illic versatus sit, quibus vacaverit pietatis & religionis exercitiis, quis verbis explicare queat? Potest quidem id aliqua ex parte innotescere ex epistola, quam Vir sanctus scripsit ad Radulphum Rhemensis ecclesiæ tunc præpositum, postea episcopum, ubi inter cætera ait: In finibus Calabriæ cum fratribus religiosis, & aliquot bene eruditis, qui, in excubiis persistentes divinis, expectant reditum Domini sui, ut, cum pulsaverit, confestim aperiant ei, eremum incolo, ab hominum habitatione satis undique remotam. De cujus amœnitate aërisque temperie & sospitate, vel planitie ampla & grata, inter montes in longum porrecta, ubi sunt virentia prata & florida pascua, quid dignum dicam? Aut collium undique leniter se erigentium prospectum, opaearumque vallium recessum, cum amabili fluminum, rivorum, fontiumque copia, quis sufficienter explicet? Nec irrigui desunt horti, diversarumque arborum fertilitas.
[37] Verum quid his diutius immoror? Alia quippe sunt oblectamenta viri prudentis, [solitariæ laudes in epistola ad Radulphum Viridem excurrit.]gratiora & utiliora valde, quia divina. Veruntamen arctiori disciplina studiisque spiritalibus animus infirmior fatigatus, sæpius his relevatur ac respirat. Arcus enim, si assidue sit tensus, remissior est, & minus ad officium aptus. Quid vero solitudo eremique silentium amatoribus suis utilitatis jucunditatisque conferat, norunt hi solum , qui experti sunt. Hic nanque viris strenuis tam in se redire licet, quam libet, & habitare secum, virtutumque germina instanter excolere, atque de paradisi feliciter fructibus uti. Hic oculus ille conquiritur, cujus sereno intuitu vulneratur sponsus amore, quo mundo & puro conspicitur Deus. Hic ocium celebratur negociosum, & in quieta pausatur actione. Hic pro certaminis labore repensat Deus athletis suis mercedem optatam, pacem videlicet, quam ignorat mundus, & gaudium in Spiritu sancto. Hæc est illa Rachel formosa, pulchra adspectu, a Jacob plus dilecta, minus filiorum ferax, quam Lia fœcundior, sed lippa. Pauciores enim sunt contemplationis, quam actionis, filii. Veruntamen Joseph & Benjamin plus sunt cæteris fratribus a patre dilecti. Hæc pars illa optima, quam Maria elegit, quæ non auferetur. Hæc Sunamitis pulcherrima sola in omnibus finibus Israël reperta, quæ David foveret senem, & calefaceret. Hæc in illis litteris gg scribit Vir sanctus, e quibus in ejus eximiam prædicationem multa peti possent, sed nos ad alia transimus.
ANNOTATA.
a Cartusiæ eremum vere anno hic assignato, menseque Junio, cujus dies quarta supra vigesimam S. Joanni Baptistæ sacra est, ingressum esse S. Brunonem, Commentarii prævii num. 470 & tribus seqq. invicte probatum dedi.
b Ibi modo (Adi Commentarii prævii num. 447, 448 & 477) exstat sacellum, S. Brunoni sacrum, cujus cum nec Surius hic, nec Blömenvenna & Puteanus in conscriptis a se Sancti Vitis uspiam meminerint, fuisse illud primum post Surii, aut certe post Blömenvennæ & Puteani ætatem constructum, conjicio.
c Haud diu post S. Brunonis obitum Cartusiani jam non bini, sed singuli singulas cellas inhabitabant. Adi Commentarii prævii num. 475 & 486.
d Vivendi modum, quem Sanctus ejusque socii in Cartusia tenuere, Commentarii prævii num. 485 & binis seqq. exposui.
e Consuetudines nempe, a Guigone conscriptæ cap. 28, uti Commentarii prævii num. 487 docui.
f Psalmo 54, ℣. 23.
g Psalmo 39, ℣. 18.
h Quam id apprime veritati consonet, liquet potissimum ex iis, quæ Commentarii prævii § 4 & quatuor seqq. dicta sunt.
i Adi, quæ ad lit. p in Vitam antiquiorem supra annotata sunt.
k Et apud nos tom. 1 Aprilis, cui eadem sancti illius Gratianopolitani episcopi Vita exstat inserta, pag. 40, num. XI & seq.
l A veritate, qui hoc scribunt, aberrant. Adi Commentarii prævii num. 501 & seq.
m Chartam publicam, qua id anno 1086 fecerunt, integram intuli in Commentarium prævium num. 503 & binis seqq.
n De evocato e Cartusia S. Brunone per Urbanum II Papam, qui, quemadmodum Commentarii prævii num. 96 docui, ejus aliquando Remis discipulus fuerat, videsis Commentarii prævii § 30, intelligesque ex iis, quæ ibidem disserui, Sanctum nostrum vere, uti hic Surius ait, non integros annos sex, sed annos dumtaxat quinque, & sex aut septem menses in Cartusia commoratum fuisse, quando ex hac ab Urbano, qui anno 1088 ad supremam Ecclesiæ Cathedram fuerat evectus, arcessitus fuit.
o Lucæ 10, ℣. 16.
p Ad Rom. 13, ℣. 1.
q Joannis 21, ℣. 17.
r Celeberrimæ hujus in Alvernia abbatiæ regimini, quemadmodum Mabillonius in Annalibus Benedict. lib. 65, num. 35 docet, admotus fuit hic nominatus abbas anno 1078, annoque 1094, ut laudati Operis lib. 68, num. 103 idem auctor tradit, munere illo sese abdicavit; fuisse autem eum ex iis, qui Cartusiæ eremum Sancto dedere, fidem facit Commentarii prævii num. 503 & binis seqq. recitata, qua hæc Sancto ejusque discipulis anno 1086 data fuit, charta publica.
s Parum hoc verosimile apparet. Adi Comment. præv. num.513.
t Videsis Comment. præv. num. 527.
u Commentarii prævii num. 528 integras hasce studioso lectori exhibui.
x Landuinum a Brunone Cartusiæ fratribus tunc primum, cum hi Romam ad Sanctum jam venissent, Cartusiamque repetere consensissent, præfectum fuisse, innuere hic videtur Surius; verum id jam inde ab eo tempore, quo Sanctus, Pontificio obtemperans mandato, relicta Cartusia, Romam petiit, factum esse, fidem facit publicum, quo Sancti discipulis Cartusiæ eremum Siguinus restituit, instrumentum, Commentarii prævii num. 529 recitatum.
y Videsis, quæ de hac Cartusiæ restitutione Commentarii prævii num. 529 & seq. in medium fuere adducta.
z Vivendi modum, quem S. Bruno ejusque sociiin Cartusia tenuere, Urbano II, summo Pontifici, placuisse, argumento sane sunt litteræ hic memoratæ; verum in hisce (Adi Commentarii prævii num. 528) cellæ dumtaxat seu monasterii S. Brunonis, non Instituti Cartusiani, mentio fit.
aa Videsis, quæ de visione hac adjunctisque, eam comitatis, dicta sint Commentarii prævii num. 605 & quinque seqq.
bb Sanctus sub concilii Placentini, anno 1095 celebrati, tempus nec primum ad Rhegiensem archiepiscopatum fuit electus, nec eremum repetendi facultatem a Pontifice obtinuit, contra ac Surius hic docet. Adi Commentarii prævii num. 532, 533, 536 & seq.
cc Consule, quæ in tertium Vitæ præced. caput ad lit. t notavi.
dd Cum Pontifex anno 1095, celebrato Placentiæ concilio, in Galliam primum abierit, Calabriamque Bruno jam inde ab anno 1090 adierit, liquet sane, non subsistere rationem, ob quam, cum in Calabriam secessit, Cartusiam non repetiisse hic asseritur.
ee Litteras, quas hæ voces terminant, quasque ad Cartusiæ fratres per Landuinum, ad hance Calabria revertentem, Sanctus misit, Commentarii prævii num. 679 & seqq. integras dedi.
ff Adi Comment, præv. num. 552
gg Quo vera hic prædicari a biographo deprehendas, adi Commentarii prævii § 41, quo litteras illas integras recitavi, eaque, quæ congrua duxi, in easdem notavi.
CAPUT III.
In Turritana eremo a comite Rogerio invenitur, præsentissimo
periculo hunc liberat, duo ibi ejusdem liberalitate monasteria exstruit,
in horum altero ad mortem usque sanctissime vivit, post obitum
miraculis claret, tandemque, Pontifice permittente, a Cartusianis
Cælitum honoribus afficitur.
[A comite Rogerio,venationi vacante, in specu invenitur,] Postquam in ea Turrensi eremo beatus Bruno primum habitare cœpit cum sociis, accidit, Deo id efficiente, ut quodam die Rogerius comes Calabriæ a, cum non parvo suorum grege & multa canum frequentia in eadem solitudine venationi incumbens, ad eum locum, quem sibi incolendum sumpserant servi Dei, totius rei nescius perveniret. Ubi cum canes sagaciter diversa ferarum vestigia explorarent, ad casas, in quibus beatus Bruno cum fratribus commorabatur, accurrerunt, atque illic, fixis pedibus, magno latratu indicabant domino suo, opimam se reperisse prædam. Comes, id conspicatus, ocyus cum suis advolat, offendit Patres illos in speluncis suis flexis genibus, erectisque in cælum vultibus ac manibus simul orantes & laudantes Deum b. Tum ille, magna admiratione repletus, ab equo, cui insidebat, desilit, pie & comiter illos salutat, qua causa eo advenerint, & quæ eorum sit conditio, accurate perquirit. Postquam ex eis didicit omnia, impense lætatus est, laudans & glorificans Deum, qui tali ipsum præda dignum judicasset.
[39] [beneficumque in se hunc principem.] Persuadebat enim sibi, neque id temere, se terramque suam eorum meritis & precibus apud Deum adiutum & in pace conservatum iri. Atque ea causa, ut possent illic quietius vivere & diutius permanere, dedit eis ecclesiam sanctæ Mariæ & beati Stephani de eremo c. Ubi sane etiam crebro eos invisit, & res vitæ degendæ necessarias eis tribuit, & ea, quæ ad salutem animæ pertinerent, libenter ab eis audivit. Ipsum vero beatum Brunonem, aliorum pastorem & patrem, non solum præ cæteris arctius complectebatur, sed etiam sæpius ad se evocabat, multamque ei præstans reverentiam, semper cum primo loco habuit in domo sua, ejusque consiliis libenter parebat, & precibus, quibus plurimum fidebat, perpetuo sese commendabat d: nec eum fefellit opinio. Ejus enim beati Viri meritis Dominus a præsentissimo periculo & structis ei periculis illum liberavit; id quod Comes ipse in Dei gloriam, & ob divulgandam ubique sancti Brunonis sanctitatem literis suis testatum reliquit in hæc verba.
[40] [quem in obsidione Capuana præsentissimo] Ego Rogerius, divina misericordia Comes Calabriæ & Siciliæ, nota esse volo omnibus fidelibus Christianis beneficia, quæ mihi peccatori concessit Deus orationibus reverendi mei fratris Brunonis, piissimi patris fratrum, qui habitant in ecclesiis sanctæ Mariæ de eremo, & sancti Stephani protomartyris, quæ sitæ sunt in terra mea inter oppidum, quod dicitur Stilum, & Arenam. Cum essem in obsidione Capuæ e Calendis Martii, & præfecissem Sergium, natione Græcum, principem super ducentos armigeros nationis suæ, & exercitus excubiarum magistrum; qui satanica persuasione præventus, prius ipsi principi Capuæ, promittenti auri non modicam quantitatem, ad invadendum me meumque exercitum, noctu aditum pollicitus est se præbere.
[41] Nox proditionis advenit, princeps Capuæ ejusque exercitus juxta promissum est paratus ad arma, [periculo] dumque me sopori dedissem, interjecto aliquanto noctis spatio, adstitit cubili meo quidam senex reverendi vultus, vestibus scissis, non valens lachrymas continere. Cui cum in visu dicerem, quæ causa ploratus & lachrymarum esset, visus est mihi durius lachrymari. Iterato quærenti mihi, quis esset ploratus, sic ait: Fleo animas Christianorum, teque cum illis simul. Exurge quamprimum, sume arma, si liberare te Deus permiserit, tuorumque animas pugnatorum. Hic mihi per totum videbatur, velut si esset per omnia venerabilis pater Bruno. Expergefactus sum cum terrore grandi, pro visione pavescens. Illico sumpsi arma, clamans militibus, ut armati equos conscenderent, visionem, si vera esset, satagens comprobare.
[42] Ad quem strepitum & clangorem fugientes impius Sergius ejusque sequaces subsecuti sunt principem Capuæ, [liberat,] sperantes se in dictam civitatem confugium habuisse. Ceperunt autem milites, inter vulneratos & sanos, centum sexaginta duos f, a quibus visionem fore veram comprobavimus. Reversus sum, Deo volente, vicesima nona Julii mensis Squillacium, perhabita * Capuæ civitate, ubi fui per quindenam continuam infirmatus. Venit vero jam dictus venerabilis. Bruno cum quatuor de fratribus suis, qui me suis sanctis devotisque colloquiis consolati sunt. Cui reverendo viro visionem retuli, & humiles gratias egi, qui de me etiam absente suis in orationibus curam habuisset.
[43] Qui se humiliter asseruit non ipsum fore, quem credidi, [experitur,] sed Dei Angelum, qui adstat principi tempore belli g. Rogavi quoque ipsum humiliter, ut propterea de rebus meis in terra Squillacensi sumere dignaretur largos redditus, quos donabam. Renuens ille, recipere nolle dicebat, quod ad hoc domum sui patris meamque dimiserat, ut omnino de rebus extraneis liber, deserviret Deo suo. Hic fuerat in tota domo mea, quasi primus & magnus h. Tandem vix ab eo impetrare potui, ut gratis acquiesceret sumere modicum munus meum. Donavi enim eidem patri Brunoni ejusque successoribus ad habendum in perpetuum absque temporali servitio monasterium S. Jacobi cum castro, & quam plura, res & bona alia, cum amplissimis libertatibus, in dictis literis i specifice declaratis. Hæc Comes ille.
[44] Hac autem Comitis liberalitate & donatione fretus beatus Bruno condidit ibi primo ecclesiam in honorem Matris Dei apud specum quandam subterraneam, [duas ecclesias exstruit,] in qua ipse morabatur. Deinde extruxit etiam alteram, haud procul ab illa distantem, in honorem sancti protomartyris Stephani k, cum monasterio illi conjuncto, in quo cæteri fratres habitabant, sub cura & gubernatione tanti patris Christo militantes l. Cum quibus Vir sanctus usque ad diem vitæ extremum in ea perseveravit vivendi ratione & vitæ asperitate, quam antea in Carthusia cœperat & docuerat, interim etiam solicite curam eorum gerens, qui in Carthusiæ eremo degebant m, præfecto eis, ut ante diximus, magistro Landuino.
[45] [a Lauduino invisitur,] Qui quidem vir venerabilis, ne a vestigiis & institutis tanti Patris & præceptoris sui deflecteret, neve aliter suos institueret, quam ab illo cum sociis fratribus didicisset, iter longissimum suscepit ad ipsam usque Calabriæ eremum, singula accuratius ex illo percontaturus. Sed cum a sanctissimo Viro rediret, in manus Giberti schismatici incidit, & cum non posset a sententia deduci, pro justitiæ defensione in custodia detentus est; unde paulo post dimissus, non multo interjecto tempore, impollutum Christo spiritum reddidit n.
[46] [in gravem morbum incidit, ex eoque.] Incidit vero etiam beatissimus pater Bruno in gravissimam valetudinem, morboque augmenta capessente, quemadmodum sese habuerit, fratres & filii ejus his verbis in scripto quodam explicant: Ut sciatis, quanta fiducia, quam certa spe liberationis ejus preces fundatis, transitum illius brevi titulo innotescimus, ut in sancti Viri consummatione veritatem & perfectionem transactæ vitæ colligatis. Sciens enim, quia venit hora ejus, ut transeat ex hoc mundo ad Patrem, convocatis fratribus suis, ab ipsa infantia singulas ætates suas replicavit, & totius temporis sui cursum scientia & sententia dignum o proclamavit.
[47] [emissa fidee professione, diem suum obit.] Postea fidem suam de Trinitate, protracto & profundo sermone exposuit, & conclusit sic p: Credo etiam Sacramenta, quæ sancta credit & veneratur Ecclesia, & nominatim panem & vinum, quæ consecrantur in altari, post consecrationem verum corpus esse Domini nostri Jesu Christi, veram carnem & verum sanguinem, quæ & nos accipimus in remissionem peccatorum nostrorum, & in spe salutis æternæ. Proximo inde Dominico die sancta illa anima carne soluta est pridie Nonas Octobris anno Christi millesimo centesimo primo, corpusque ejus fratres illic honorifice condiderunt.
[48] [Epitaphio, hic recitato, variisque ad epistolam encyclicam,] Ad ejus sepulchrum hujusmodi Epitaphium appositum est:
Primus in hac Christi fundator ovilis eremo
Promerui fieri, qui tegor hoc lapide.
Bruno mihi nomen, genitrix Germania, meque
Transtulit ad Calabros grata quies nemoris.
Doctor eram, præco Christi, vir notus in orbe,
Desuper illud erat gratia, non meritum.
Carnis vincla dies Octobris sexta resolvit,
Ossa manent tumulo, spiritus astra petit q
Ejus autem sanctissimam vitam mortemque preciosam consecuta sunt multa miracula, quæ ob ejus præclara merita Christus effecit. Post obitum ejus & sepulturam fratres monasterii ejus chartas miserunt, ut habet consuetudo, in diversas provincias, atque in ipsam quoque Britanniam, quibus & ejus e vita decessum significarunt, & ut preces pro sancta illius anima Domino offerrentur, petierunt r.
[49] [mortis ejus nunciam, honorificis responsis fuit decoratus.] Sciebant enim, non esse justum, qui non peccet. Et primo quidem fratres & discipuli ejus, deinde etiam alii, qui eum noverant, quibusque cognita erat ejus eximia eruditio & vitæ sanctimonia, testimonium de iis vel prosa, vel carmine in iis chartis asscripsere. Quæ omnia commemorare si velimus, nimium prolixi erimus; si prætermittere omnia tot gravissimorum hominum testimonia, ingratitudinis & impudentiæ notam non effugiemus, præsertim quando ex iis eximia beati Viri sanctitas non obscure potest animadverti. Et expedit sane non ignorari ea, quæ annotaturi sumus, vel ob id potissimum, quod quidam inepti & insulsi homines, & sibi & aliis persuadere ausi sunt, hunc beatum Virum eum esse doctorem, quem nos in hujus historiæ initio damnatum esse diximus; quod quidem vanissimum est, nescio, cujus somniatoris, commentum, cum satis constet, illum damnatum doctorem beatissimo Brunoni & sociis ejus occasionem præbuisse de vita sanctius instituenda serio cogitandi, &, relictis omnibus hujus mundi rebus, in horridam solitudinem commigrandi s.
[50] Hæc tantorum virorum, tot insignium collegiorum & personarum præclara testimonia t abunde, [Ea sanctitatem ejus testantur, hæcque e miraculis, quæ fecit, etiam patuit.] ni fallor, sufficiunt ad ostendendam beatissimi patris Brunonis excellentem doctrinam, morum honestatem, & vitæ sanctimoniam, etiamsi nulla ejus miracula extarent. Atqui vero multis etiam miraculis claruisse legitur, sed ea tamen, quod sine dolore commemorare non possum, non ea diligentia, qua par erat, annotata sunt, aut si annotata sunt, alterius Instituti monachis, ejus monasterium occupantibus, primo quidem negligentius custodita, deinde vero etiam perdita sunt. Sepultus est Vir præstantissimus in monasterio suo S. Stephani post summum altare u. Ad ejus sepulchrum fons vivus prorumpit, qui Christi virtute & ejus meritis multivaria adfert permultis remedia sanitatis. Illuminantur illic cæci, surdi audiunt, manci & mutili redintegrantur, leprosi mundantur, dæmoniaci ocyus repurgantur. Sed his omnibus miraculis illud admirabilius est, quod, sicut toties repetunt jam allata testimonia, gloriam & honorem omnem respuere, & in tanta vitæ austeritate, integritate & perfectione perseverare potuit.
[51] Non debet autem cuiquam scrupulum movere, [Cur fons, qui ad Sancti tumulum prodigio ebullierit,] si fons ille jam non cernatur ad beati Viri sepulcrum. Fontes enim, miraculose ebullientes, non semper perpetui sunt, & interdum propter hominum demerita ejusmodi Dei beneficia subtrahuntur. Fiunt enim miracula divinitus, ut commendentur & declarentur merita Sanctorum; quæ ubi satis innotuisse videntur, cessant nonnumquam miracula. Nec valde mirandum est, si fons ille ablatus est, exulante ab ejus monasterio sanctissima illa vivendi ratione, quam illic Vir sanctissimus instituerat x. Cum enim obdormiisset in Domino, in Carthusianæ vitæ Instituto perseveravit illud monasterium sub quinque Prioribus, qui ei successerunt, usque ad tempora venerabilis Guigonis Prioris Carthusiæ. Inde in Gallia crescente Ordine Carthusiensi, solum illud Calabriæ monasterium a beati patris Brunonis fervore & sanctitate tepescendo degeneravit. Et petebant quidem ejus habitatores a Cartusia visitatores & reformatores, sed nimia locorum intercapedo non facile id obtinebat.
[52] Itaque ad Cistertiense institutum illi se transtulere, quod, tum recens ortum, incomparabilis viri beati Bernardi abbatis Claravallensis insigni sanctitate, multoque labore mirifice propagatum, in magno fervore durabat y. Ad illud autem tempus in Carthusianæ religionis professione permanserat illud monasterium annos sexaginta z. [esse defierit, Brunonem, non discussis ejus miraculis, Cælitum honoribus] Sed, Cistertiensi quoque religione successu temporis ibi tepescente, tandem monasterium sancti Brunonis factum est commendatitium aa usque ad hæc sanctissimi Pontificis Leonis decimi tempora. Is Pontifex, cum multorum relatione de eximia beati Brunonis sanctitate crebro audiisset, omissa miraculorum inquisitione, indignum arbitratus est, eum, quem præpotens Deus in hac vita tot auxisset donis & charismatibus, & nunc cælesti afficeret beatitudine, in terris non eximia laude & prædicatione efferri, nec debita piæ devotionis officia persolvi apud thronum divinæ gloriæ quiescenti, cui dedisset Dominus cor ad præceptum & legem vitæ & disciplinæ.
[53] [a Cartusianis affici Leo X Papa anno 1514 permittit,] Itaque non modo authoritate Apostolica clementer annuit, sed etiam voluit, ut in singulis monasteriis totius Ordinis Carthusiensis, & earum ecclesiis sive sacellis festum sanctissimi Brunonis confessoris annis singulis die sexto Octobris, quo decessit e vita, solenniter colatur, & congrua debitaque devotione celebretur; ipsius etiam corpus atque memoria dignam in Domino laudem habeat ac venerationem; conveniens etiam Officium in honore ipsius agatur & decantetur, necnon quotidie in divino Officio de eo commemoratio fiat bb. Domum præterea sancti Stephani, quam beatus Bruno in Calabria condiderat, & in qua sacrum ejus corpus quiescit, idem Pontifex a Cistertiensibus ad Carthusianos revocavit anno salutis millesimo quingentesimo decimo quarto cc, ut deinceps illic Carthusiano more & instituto vivatur. Cum autem hæc res ageretur, Prior Carthusiæ Neapolitanæ, cui ejus urgendæ & promovendæ negotium datum erat, exhibuit reverendo patri domino Francisco, magnæ Carthusiæ Priori, partem mandibulæ cum duobus dentibus sancti Brunonis dd, aitque, abbates sancti Stephani, ubi, ut dictum est, sacrum corpus beati Brunonis quiescit, tanta cura illius sacras reliquias semper asservasse, veriti *, ne Carthusiani eas repeterent, ut, ossibus in diversa occulta loca repositis, iisdemque locis crebro mutatis, nemo præter abbatem & alium virum fide dignum, quicquam de illis comperti habuerit ee.
[54] [eodemque anno sacra ejus ossa,] Porro anno Christi millesimo quingentesimo decimo quarto sacra illa ossa translata sunt & ei translationi interfuit dominus Matthæus Prior Bononiensis Carthusiæ. Is sacrum illius caput, ne cum ossibus altari imponeretur, manibus tenebat, turbisque amantissimi Patroni sanctis reliquiis se privatum iri reformidantibus ita satisfecit: Oportet, inquit, sacrum caput, ab ossibus segregatum, auro, argento & lapidibus preciosis ornari. His verbis vulgo suspicionem omnem adimens, summi Pontificis speciali permissu partem quandam de capite detraxit, aliisque inde communicavit, præsertim venerabili patri Gregorio Priori Friburgensi, qui per domos provinciæ Rhenanæ, cujus erat visitator, particulas distribuit anno MDXV. Et quia sanctus Bruno patriam habuit Coloniam Agrippinam, idem dominus Matthæus ejus capitis parvam portionem donavit domino Petro Leidensi, Carthusiæ Coloniensis Priori ff, cui munus illud fuit longe gratissimum, quique domum reversus anno MDXVI donum preciosissimum in ecclesia Carthusiæ Coloniensis die III Augusti reverenter deposuit.
[55] Ipsum vero beatissimi Brunonis sacrum corpus transtulit Joannes abbas sancti Rufi, [Joanne S. Rufi abbate solemnitatem peragente, transferuntur.] anno, ut dictum, MDXIV, imposuitque ecclesiæ sancti Stephani summæ aræ, ex candido marmore extructæ. Ab hoc monasterio ad passus mille quingentos abest specus valde religiosa, inter montes angusto loco sita, nemoribus cincta, quæ illius vallis extrema claudunt, prorsusque devia & hominibus inaccessa sunt. Supra hanc specum conditum est haud grande sacellum cum altari, ubi titulus habetur sancti Brunonis Coloniensis magistri, eremi sanctæ Mariæ de Turri Ordinis Carthusiensis institutoris primi, cujus etjam imago illic picta cernitur. In hac specu ille Vir Dei ab eo tempore, quo primum illuc venit, usque ad obitum incredibili spiritus fervore permansit gg. Porro in argumentum & commendationem sanctitatis ejus, usque in hodiernum diem locus ille, in quo post excessus contemplationum defessa membra nudæ humo allidebat, nunquam herbam gignit ad mensuram corporis ejus, cum tamen circunquaque herbescat. Hoc tam illustre miraculum omnes loci ejus accolæ constantissime asseverant hh. Est præterea illic ad lapidis jactum ecclesia beatissimæ Mariæ, a comite Rogerio constructa pro servo Dei magistro Brunone, & magistro Lanvino Nortmanno ejus socio ii.
[56] Ad hæc loca populorum catervæ, senes & pueri, [Primariæ notæ personarum, populique Calabriæ erga Sanctum veneratio.] viri ac fœminæ, nobiles & plebeii, principes & magnates, ob sanctissimi Brunonis venerationem & piam erga illum animi devotionem, atque etiam ob impetranda ejus beneficia, perinde ac si degat in humanis, eum animis contemplantes, certatim confluunt, reverenter accedunt, venerantur & orant. Præcipue vero specum illam, in qua fere solus semper Deo serviebat, tanta reverentia, fide & affectu frequentant, ut complures non nisi nudis pedibus a jam dicto monasterio eo accedere conspiciantur. Alii genibus reptando, sacram illam specum, terram & saxa ex animi pietate lingunt, & lachrymabundi circumeunt, atque de ipsa specu quippiam abradunt, pro magnis reliquiis habituri, sicque alacres ad sua abscedunt. Nec quisquam sane verbis explicare queat, quanta animi devotione & studio Virum sanctissimum profequantur Calabriæ episcopi, abbates, prælati, religiosi, itemque principes, comites, barones, & plebs universa kk. Denique non longe a supradicto monasterio nemus amplissimum est, quod Folo vocant, a Viro Dei non nisi instaurando monasterio deputatum. Quod si quis temerarius contra hanc ejus voluntatem venire ausus sit, quemadmodum fama apud omnes Calabros longo usu firmata testatur, divinam ultionem non evadit, faciente & hoc & permulta alia, ad declarandam fidelissimi Servi sui sanctitatem præpotente Deo, cui est honor & gloria in secula seculorum, Amen.
ANNOTATA.
a Pro principis hujus notitia adi Comment. præv. num. 556 & seq.
b De fictitia hac, ut apparet, Sancti ejusque sociorum per comitem Rogerium, venationi vacantem, inventione videsis Commentarium prævium num. 541 & binis seqq.
c Quid de duabus hisce ecclesiis, quas S. Brunoni ejusque sociis, statim atque hosce in specu orantes invenerat, comes Rogerius donarit, sentiendum sit, Commentarii prævii num. 570 aperui.
d Vide, quæ in Vitæ præcedentis caput 3 notavi ad litt. cc.
e Obsidio hæc, cujus occasionem Commentarii prævii num. 635 exposui, anno 1098 evenit, quemadmodum Commentarii prævii § 40 docui.
f An Sergius hos inter fuerit, est dubium. Consule, quæ in Vitæ præcedentis caput 3 annotata sunt ad litt. ff.
g De Visione hac, comiti Rogerio in somnis oblata, videsis Commentarii prævii num. 644.
h Ne ex his comitis Rogerii verbis putes, S. Brunonem ante suum in Cartusiam secessum aliquamdiu fuisse in principis istius aula versatum. Adi Commentarii prævii num. 571 & seq.
i Integras hasce Commentarii prævii num. 637 & sex seqq. recitatas invenies.
k Nec Sanctus, postquam in Turritanam eremum secessit, continuo in specu, uti hic Surius velle videtur, commoratus est, nec binas ecclesias, hic memoratas, post datum, cujus pars proxime hic recitatur, diploma primum condidit. Adi Commentarii prævii num. 624 & binis seqq.itemque num. 748.
l Monasterio huic Sanctus Lanvinum præfecit Priorem. Consule Comment prævii num. 626, 645 & 716.
m Verissimum sane hoc apparet ex litteris, in Commentario prævio § 41 recitatis, quas ad Cartusiæ fratres per Landuinum, ad hosce e Calabria revertenem, Sanctus misit.
n Landuinus, qui, ex Calabria, quo Brunonis visendi causa iverat, Cartusiam repetens, in manus Guiberti antipapæ incidit atque in carcerem fuit conjectus, inedia in hoc, quemadmodum ex iis, quæ Commentarii prævii § 41 disserui, fas est colligere, interiit, ut proinde a veritate aberret Surius, qui illum non prius, quam cum e carcere, in quem conjectus fuerat, dimissus paulo post esset, obiisse, hic scribit.
o Pro phrasis hujus significatione adi Commentarium prævium num. 726.
p Integram fidei professionem, a Sancto, morti vicinum se sentiente, emissam, Commentarii prævii num. 727 studioso lectori exhibui; verbis interim, quæ hic subduntur, ibidem haud terminatur.
q E versibus hisce aliquot dissonant a versibus, quibus Sancti Epitaphium primitus fuit conceptum. Consule Commentarium prævium num. 734.
r Consule Comment. præv. num. 24 & seq.
s Ita hic Surius: & recte sane, ut impiam de Sancto calumniam confutet, mox subjungit nonnultos, quibus Sancto a variis ecclesis parentatum fuit, titulos funebres; ast cum non hos tantum, verum etiam omnes alios, quibus Brunonem, vita functum, Italiæ, Galliæ & Angliæ ecclesiæ plurimæ ac personæ celebrarunt, daturus infra sim, ab iis, quos Surius recenset, huc transcribendis abstineo.
t Titulis funebribus nimirum, quos ex dictis ad lit. præced. recitavit, expressa.
u De Turritanæ eremi ecclesia, in qua sepulturam nactus sit S. Bruno, videsis Commentarii prævii num. 731 & binis seqq. disputata.
x De fonte, qui ad Sancti tumulum, uti hic traditur, prodigio excitatus fuerit, rationeque, ob quam fons ille desiisse seu exaruisse simul asseritur, consule, quæ Commentarii prævii num. 735 & aliquot seqq. dicta sunt.
y De S. Bernardo, primo Claravallensi abbate, apud nos tom. 4 Augusti ad 20 hujus mensis diem, quo colitur Romanoque Mrl. exstat insertus, actum jam est; is autem Cisterciensi Ordini, qui, anno 1098 primum inceptus, anno 1100 a Paschali II Papa approbatus fuerat, anno 1113 nomen dedit, vitamque in eo sanctissime actam anno 1152 felicissime terminavit, uti probant, quæ in præfato tomo de sancto illo abbate dicta sunt.
z Turritanum S. Stephani monasterium diutius, quam hic statuatur, Cartusiensi instituto mansit addictum. Adi Commentarii prævii num. 740 & seq.
aa Pro tempore, quo id factum sit, adi Comment. prævii num. 752.
bb Videsis, quæ in Vitæ præcedentis caput 3 annotata sunt ad litt. zz.
cc Bulla, qua Leo X Papa Turritanum S. Stephani monasterium Cartusianis restituit, anno 1513 data notatur; hi autem possessionem illius adierunt anno 1514. Adi Commentarium prævium § 46, quo Bullam illam integram dedi.
dd Quid ex iis, quæ hic Surius post Blömenvennam tradit, sit consequens, videsis Commentariiprævii num. 779 & seqq.
ee Eo modo, quo hic asseritur, occultatas fuisse ab abbatibus S. Stephani S. Brunonis reliquias, certum non est. Consule Comment. prævii num. 733.
ff Anno scilicet, quo ipsemet hic Prior generali Ordinis Cartusiensis capitulo interfuit, 1516. Adi Comment. prævii num. 777 & seq.
gg Quid de continua, quæ hic asseritur, Sancti in specu commoratione sentiam, Commentarii prævii num. 748 edixi.
hh Miraculum hoc in medio reliqui Comment. prævii num. 748.
ii Ecclesiæ hujus, ut ex Comment, prævii num. 733 intelliges, curam gerunt Cartusiani, qui Turritanum S. Stephani monasterium incolunt, hocque, quod modo, Brunonis nomine ad Stephani nomen adjecto, SS. Stephani & Brunonis domus vocatur, non id ipsum est, quod S. Bruno exstruxit, sed aliud, quod ab hoc jam collapso sagittæ circiter jactu est dissitum, uti intelligo ex notitiis, quas ex Annalium Cartusiensium libri 4 hactenus non vulgati Vallis-Dei exemplari descripsit, mecumque communicavit Cartusianus Parisiensis, sæpissime in Comment. prævio laudatus.
kk Summa hodieque apud Calabros in veneratione esse S. Brunonem, docet in contexta a se ejus Vita cap. 34 Zanottius.
* al. præhabita
* veritos
EPISTOLA ENCYCLICA,
Qua S. Brunonis obitum quaquaversum nuntiarunt ejus in Turritana
eremo discipuli, solitaque pro illius anima suffragia postularunt.
Bruno conf. Ordinis Carthusianorum fundator in Calabria (S.)
a
Primo loco, quem primatem & caput in Ecclesia credimus & confitemur, Apostolicæ sedis Præsulem totamque illam principalem curiam humiles heremitæ Calabriæ monasterii sanctæ Dei Genitricis Mariæ, cujus fundator pater Bruno fuit & prælatus, dum in carne viveret, debita subjectione veneramur & salutamus, sanctique Patris nostri obitum pridie Nonas Octobris denunciamus, ut meritis eorum & precibus adjuvetur apud Deum. Salutamus quoque universam sanctam Ecclesiam in ordinibus & professionibus suis, canonicos, monachos, heremitas, Deo dicatas sanctas virgines, quibus & omnibus spirituali præsentia prosternimur, ut defuncti Patris nostri memores esse velint; ut dilectæ illi animæ si adhæsit macula (cum non sit justus, qui non peccet) multiplicatis intercessoribus & precum instantia detergatur, & transeat ad requiem. Precamur quoque, ut quorumcumque locorum congregationes, aut personæ religiosæ ejus agant memoriam, se nominatim non pigeat in hac carta subscribere; separatim vero, si qui volunt ejus memoriam scriptam & anniversariam observare, scribantur, ut congruam vicem singulis rependamus, prout pauci sufficimus. Ut autem sciatis, quanta fiducia, quam certa spe liberationis ejus preces fundatis, transitum illius * utilitatem brevi titulo innotescimus, ut in sancti Viri consummatione veritatem & perfectionem transactæ vitæ colligatis. Sciens, quia venit hora ejus, ut transeat ex hoc mundo ad Patrem, convocatis fratribus suis ab ipsa infantia singulas ætates suas replicavit, & totius temporis sui scientia & sententia dignum proclamavit. Postea fidem suam de Trinitate protracto & profundo sermone exposuit & conclusit sic: Credo etiam Sacramenta, quæ sancta credit & veneratur Ecclesia, & nominatim panem & vinum, quæ consecrantur in altari, post Consecrationem verum corpus esse Domini nostri Jesu Christi, veram carnem & verum sanguinem, quæ & nos accipimus in remissionem peccatorum nostrorum & in spe salutis æternæ. Proxima die Dominica sancta illa anima carne soluta est pridie Nonas Octobris anno Domini millesimo centesimo primo. Orate pro eo & pro nobis peccatoribus. Fratrem nostrum, harum litterarum latorem, obedientiæ gratia peregrinantem, vestræ charitati commendamus. Valete.b
ANNOTATA.
a
Epistolæ huic quaquaversum ex more tunc usitato (Adi Commentarii prævii num. 24 & seq.) pro annuntiando Brunonis obitu missæ, titulisque Funebribus seu datis ad hanc responsoriis, quæ ad Vitæ S. Brunonis, per Puteanum scriptæ annoque circiter 1515 typis Basileënsibus excusæ, calcem adjiciuntur, præfixæ, septem præmittuntur versiculi, qui ibidem pro altero Sancti Epitaphio obtruduntur; alii autem Titulum funebrem, quo ab ipsis religiosis Turritanæ eremi incolis Sancto parentatum fuerit, esse illos contendunt. Verum mihi nec unum, nec alterum placet; non primum, quod Epitaphii speciem præferre haud videantur; non secundum, quod versiculis illis ad jam datam Epistolam, quod tamen, ut Titulum funebrem constituerent, ex dictis in Commentario prævio num. 24 esset necessum, responsum haud fuerit. Utut sit, ethopœiam, qua S. Brunonis mores lectori ob oculos ponuntur, haud inepte dixeris, nec mihi vero prorsus apparet absimile, a Sancti discipulis, quo, qualis hic fuisset, utcumque docerent, Epistolæ encyclicæ jam datæ fuisse adjunctos. Ut illos adeo, antequam ad Titulos funebres progrediar, huc etiam modo transcribam, locus exigit. Sic habent:
Laudandus Bruno fuit in multis & in uno.
Vir fuit æqualis vitæ, vir in hoc specialis.
Semper erat festo vultu, sermone modesto.
Cum terrore patris monstravit viscera matris.
Nullus eum magnum, sed mitem sensit ut agnum
Prorsus in hac vita verus fuit Israëlita.
Hunc Deus a pœnis rape, sedibus infer amœnis.
b Porro Annotationibus nonnulla, quæ in funebribus Sancti Titulis, jam mox hic subdendis, occurrunt, illustraturum me, in Comment. prævio num. 24 significavi; ne autem supposititios hosce esse, quis putet, locorum etiam sacrorum, quorum nomine signantur, ætatem, cum potero idque conducere existimaro, indicabo, aut certe, an & quid de iis comperire potissimum potuerim, post singulas, quibus dictos Titulos discreturus sum, sectiones notabo, licet interim vitia, quibus hi contra Prosodiæ rectæque constructionis leges laborant, plerumque inobservata, quod nimis frequentia sint, præterire sit fixum.
* supple ad
TITULI FUNEBRES,
Seu diversæ ad Epistolam præcedentem responsoriæ.
Bruno conf. Ordinis Carthusianorum fundator in Calabria (S.)
a
SECTIO I.
Titulus fratrum montis Amati.
b[1] Notum autem facimus sanctitati vestræ, nos fratres de vivo, humiles habitatores montis Amati una cum domino nostro Priore Hieronymo in communi statuisse, pro reverendissimo charissimoque Brunone, vestræ Congregationis patre, septem diebus pro ejus venerabili transitu Vigilias c, & Missas celebrare, in matricula d conscribere, anniversarium diem agere. Oramus & obnixe petimus, ut nostri in omnibus bonis vestris memores sitis. Valete.
Fratrum Fisciclensis cœnobii.
e[2] Nos Fisciclenses fratres pro reverendissimo ac religiosissimo domino Brunone, eminentissimo eremita, supplicationum preces intentissime, libenti valde animo, Creatori Deo cum oblationis sacræ libamine persolvemus, & ejus venerabile nomen inter amantissima fratrum nostrorum nomina conscribemus, ejusque anniversarium diem, prout charitas vestra petit, devotius celebrabimus f.
Rangerii Brunonis discipuli.
[3] Ego Rangerius, viri venerabilis Brunonis quondam discipulus g, precum supplicationes offerre desidero Deo omnipotenti, ut, qui illum tanta honestavit gratia, tanta pietate decoravit, secundum suæ fidei meritum conferat & coronam. Specialiter autem & pro debito speciali & amoris privilegio anniversariam ejus memoriam exhibebo pro opportunitate rerum & temporis.
S. Frigiani Lucensis ecclesiæ.
[4] Nos, humiles sancti Frigiani h Lucensis ecclesiæ fratres, pro tanto Viro & tam glorioso voluntarie Officium commemorationis impendimus i, credentes nos apud Deum ejus sanctis commendari meritis.
Ecclesiæ Placentinæ.
[5] Nos, sanctissimæ Mariæ, sanctæque Justinæ Placentinæ matricis ecclesiæ k parvi meriti fratres pro tam venerabilis Viri gloriosissima anima debitas ardenti animo exequias agere voluntarie promittimus, ejusque sanctam memoriam in nostra matricula l amantissime inseremus.
Monasterii sancti Sepulchri.
m[6] Monasterii sancti Sepulchri congregatio voluntarie adimplebit, quod petitis n.
Ecclesiæ S. Martini de Petra.
[7] Ecclesiæ nos canonici sancti Martini, quæ dicitur Petra o, gratanter hanc chartam accipientes, humilique mente recordationem in nostra matricula conscribentes, religiosi hujus viri, Brunonis scilicet, memoriam in die ejus anniversarii facientes.
Clusini cœnobii.
p[8] Clusinum collegium, satis humile, & exiguum pro Brunone, religionis socio, insignisque fidei magistro eximio, ac suis orationibus in vita sanctissimi viri patris nostri Benedicti dedito, mœrens se fore destitutum tanti viri solatio, dietim q exorabit Dominum, imponendo fratribus Missas & Psalterium, suum complendo videlicet tricennarium r. Quem etiam inter nomina fratrum diligenter habebit impositum, ejusque festum devote celebrabit annuum, ut sibi det requiem, Michaële precante, perennem. Orationum vestrarum clypeo muniri optamus, quibus ascisci inter Sanctorum consortia nos & defunctos nostros minime dubitamus.
Segusiensis ecclesiæ.
s[9] Auctoritas sanxit divina, necnon Apostolica habet sententia, invicem fratres portare onera; hujus ergo auctoritatis dogmate fulcita Segusiensis ecclesia nostra humilis & exigua, fundendo preces, Dei exorat clementiam, ut tanti religiosi viri anima, videlicet Brunonis functi, delictorum veniam consequatur, perhenni Dei gratia t.
Præposituræ Ulciensis.
[10] Nos humiles fratres sancti Laurentii Ulciensis ecclesiæ, quæ alio nomine Plebs martyrum vocatur u, pro tanto Viro, tamque religioso, pro quo etiam totus orbis terrarum preces incessanter fundere debet, Officium cum tricenario x, & deinceps anniversarium ejus, divina subministrante gratia, persolvemus.
Ecclesiæ Gratianopolitanæ.
[11] Gratianopolitana ecclesia, quam dominus Bruno monachus atque eremita sibi eremum facere, habitationemque prius destinavit y, quanto tunc gavisa est in ejus præsentia, eam nimirum existimans perpetuam habere, tanto nunc magis dolet præ cæteris super tanti, tamque incomparabilis Viri absentia. Quocirca Officium ejus commemorationis assiduum usque tricesimum z libenter persolvit. Panem quoque & vinum cum ceteris ferculis, quæ fratres ejusdem Congregationis interim sumpsere, eadem pro ejusdem Viri anima pauperibus largita sunt. Diem vero migrationis suæ, quo animam suam, memoratu dignam, Deo reddidit, in catalogo suorum illustrium virorum ponens, anniversariam & celebrem se habere indesinenter repromisit. Nos itaque humili prece vos precamur, ut nostri sitis memores, quatenus orationum precumque vestrarum possimus fieri participes.
Eremi Cartusiæ prope Gratianopolim.
[12] Nos quoque Cartusiæ fratres, piissimi patris nostri Brunonis, viri valde clarissimi, solatio miserabiliter præ omnibus destituti, quid pro ejus dilecta anima, & sancta faciamus, definire nequimus. Vincunt enim merita beneficiorum ejus erga nos, quicquid possumus, & valemus. Itaque sicut pro unico patre, ac domino nostro nunc, & sine fine orabimus, & qualiscunque Missarum, cæterique spiritalis exercitii consuetudo circa defunctos apud nos tenetur, pro illius anima omni tempore tanquam filii persolvemus aa.
Fratrum Casæ-Dei subtus Curnillionem prope Gratianopolim.
[13] Nos fratres, & servi servorum Casæ-Dei habitantes in cellula beatæ Mariæ, quæ alio nomine dicitur Cornelio bb, & est vicina eremo Cartusiæ, pro sanctitate tanti Viri, cujus doctrina, & exemplo stirps tanta in Christo fructificavit, septem diebus celebrabimus Officium & Missas, & dabimus panem & vinum cum ceteris ferculis pauperibus, sicut uni ex fratribus nostris, & memoriam anniversariam ejus in catalogo nostro scribemus.
Fratrum S. Ruffi in costa S. Andreæ.
[14] Nos fratres ex canonicis sancti Ruffi, commorantes in quadam cellula sancti Andreæ, quæ vulgo Costa vocatur cc, pro piissimi anima Brunonis, per septem dies continuatos Matutinas, & Missas celebrabimus dd, & sicuti uni ex nobis pro ejus animæ solatio præbendam ee dabimus, & in catalogo fratrum nostrorum nomen ejus scriptum habebimus.
Athanacensis cœnobii Lugduni.
ff[15] Athanacensis vero cœtus, divino oraculo præmonitus, pro anima religiosi deoque dilecti Brunonis generale Officium gg, simulque preces, & orationes persolvit, & conscriptis cum eo fratribus obsequia commendationis exhibuit.
Majoris ecclesiæ Lugdunensis.
[16]
Sic mors prudenti parcit, velut insipienti.
Prudens Bruno fuit, sed cito morte ruit.
Nempe jacet Bruno tumulo depressus in uno,
Qui quantum potuit, justitiæ studuit.
Floruit & vita factus simplex eremita.
Si fuit iste reus, tu sibi parce Deus,
Cui dantur frustra pro Psalmis carmina pulchra.
Plus prodesset ei ter Miserere mei.
S. Mariæ Blesensis.
hh[17]
Non est deflendum, nec patris morte dolendum.
Non obiit Bruno, qui partem fixit in uno ii.
Hunc Deus excepit, comitem pia turba recepit.
S. Petri Climiacensis cœnobii.
kk[18]
Jure dolor poni debet pro morte Patroni ll.
Gaudeat & mater, gaudet ut ipse pater.
Fecimus obsequium, quod chartula jussit agendum.
Et nobis iidem vos faciatis idem.
S. Romani de ecclesia Lugdunensi archidiaconi.
mm[19]
Domne tibi Bruno, qui semper rege sub uno
Sacram servasti legem, nec eam violasti,
Finis adest vitæ, tristantur ob hoc eremitæ.
Sunt tibi post fatum summæ data gaudia vitæ.
Non ergo pro te gemitus edant eremitæ.
Nam mundo vivens loca deserta subiisti.
Nunc cælos nactus lætaris in agmine Christi.
S. Vincentii Cabillonensis ecclesiæ.
nn[20]
Cum bene præteritam testetur littera vitam,
Et cum posse mori nulli dematur honori,
Fletus deponi debent pro morte Patroni.
Nanque Deus sedem superam sibi tradidit ædem.
Nunc igitur, fratres, Psalmos Missasque canentes
Reddamus Christo laudes & carmina nostro,
Ut prosit cunctis, quod nos adolebimus isti.
S. Mariæ Belvensis ecclesiæ.
oo[21]
Ivit ab hac vita Bruno simplex eremita;
Tollitur arce poli, terris super astra relictis,
Et sic cum Christo mundo requiescit ab isto,
Orans pro cunctis viventibus, & modo functis pp.
S. Anthonii Conteiensis.
qq[22]
Quicquid habet mundus, quicquid vitale vocatur,
Si bene discrevi, sub mobilitate moratur.
Unde sub incerta mutabilitate tenemur.
Res quoque non stabiles & nos & nostra videmur.
Volvitur in fatis, volvuntur fata diurna.
Ipsa quidem titubant, quasi commoveantur in urna.
Dulcedo mundi res labilis & metuenda,
Et sibi suppositi velut ignis flamma cavenda.
Accipiunt omnes tali dulcedine letum.
Dulcedo pereat, quæ confert fel & acetum.
Decipit hæc cunctos sibi grata compede junctos,
Deceptis tandem mercedem donat eamdem,
Merces illa quidem datur omnibus exitus idem.
O miser omnis homo, quamvis, quod decipieris,
Cernas, ipse tamen modicum curare videris,
Et probo deceptum te lumen cordis habere.
Obscuratur enim, possis ne damna videre.
Nec retinenda tenes, nec vis removenda movere.
Heu miseræ mentes, metuenda parum metuentes,
Quæ breviter curant, quæ longo tempore durant,
His nimis intentæ, quæ sunt mutata repente!
Mors, timidum nomen, miserabile præbuit omen
Venturæ genti primo male nota parenti.
Mors subit, & moritur vivens, nec finis habetur
Certus in hac vita: Bruno probat hoc eremita.
Bruno ruit, cui sylva domus, cibus herba fuere;
Qui, quia mundus erat, mundum contempsit habere.
Sancta parens Christi, quæ sola Deo placuisti,
Concedas, ut ei data sit sedes requiei.
Ejusdem.
[23]
Bruno Dei cultor, vitiorum nobilis ultor,
Ante Dei faciem possideas requiem.
Lector securus quia nunc sospes subiturus,
Huic completa tamen debita dicat amen.
S. Petri Carnotensis.
rr[24]
Concio Sylvestris, lachrymarum paree fluentis,
Pastoris vita, fidei cultu redimita,
Votum lætandi nobis dat, non lachrymandi.
Si mundo moritur, paradisi sede potitur.
Perdomuit carnem; dum cæli tendit ad arcem,
Se sociat Christo, mundo dum migrat ab isto.
Si qua tamen carnis violavit viscera Patris
Culpa, licet parva, tergat miseratio larga
Ejus, quem toto properavit cernere voto.
O miles Christi, qui pugnæ victor abisti,
Quam bene certasti, quia certando superasti!
Spernens terrena, stipendia carpis amœna,
Vivis & exultas, & ad aulæ limina pulsas.
Christe, tuo fesso, quia te petit, obvius esto
Dans illi requiem, dans sine fine diem.
S. Dionysii prope Parisios.
[25]
Si prosa, vel versus possent conferre salutem,
Nec prosa, nec versus tollent tibi, Bruno, salutem;
Nam prosa vel versus de te volat ore dicaci,
Quæ tibi sic prosunt: serpentis ab ore minaci
Si tormentari prohiberent, atque vorari,
Sic prosa, vel versus possunt conferre salutem.
Cum strepitu vocis sonet ergo melodia cordis,
Ut prosa, vel versus, quod continet, id meditemur,
Quodque sonat, fieri Dominum de corde precemur.
Bruno digne pater, ut eo salveris ab igne,
Qui non justorum, sed semper erit reproborum.
Et si quid minus est, quod non perfectio donet,
Id tibi donari defectibus & superaddi
Nostra tuis possit devotio, si Deus audit.
Sed Deus audiet, & faciet, quia justa rogamus.
Audiat ergo Deus, & det, quæ justa rogamus,
Ut tibi fine carens cælestis lux tribuatur
Et tecum nostris, & cunctis hic titulatis.
S. Germani Parisiensis Ep..
ss[26]
Mentibus in nostris deberet semper haberi
Lux, in qua reprobi mala tollent, seu bona justi.
Hanc timuit Bruno, sophiæ qui verus amator,
Exuit hic veterem mortali carne parentem.
Ipsum de terra Christus devexit ad astra.
Serve Dei Bruno, te suscipiat tuus auctor.
Perpetua possis uti requie paradisi.
Hanc habeant omnes nostri cunctique fideles.
S. Maglorii Parisiensis.
tt[27]
Occiduis morbis resolutis, cur dolet orbis?
Consumpta pœna, si pace fruuntur amœna,
Non opus est flendi, quia gaudent luce perenni.
Est homo laudandus: tamen est hac voce juvandus,
Parce Redemptor ei terrenæ materiei.
S. Petri Fossatensis.
uu[28]
Anima ejus in Christi nomine requiescat in pace. Amen.
Nil prosunt animæ, versus si fecero mille,
Vos orate tamen, pace quiescat, amen.
S. Crucis sanctique Faronis Meldensis.
xx[29]
Cognitus iste satis doctrina erat atque beatis
Moribus & vita Bruno sapiens eremita,
Prinicipiis primis, summis, fulgebat & imis.
Post monachus factus, jam cælica gaudia nactus.
Ecce jacet Bruno tumulo conclusus in uno.
Nam sic tolluntur sapientes, dum moriuntur,
In domini castra, pollentia desuper astra.
Nullus miretur, si Bruno sanctus habetur:
Hoc meruit vita dici simplex eremita.
At si peccavit, quod necdum forte piavit,
Hoc sibi condonet Dominus, cœloque coronet.
S. Petri Casiacensis cœnobii.
yy[30]
Qui pro salute hominum dignatus est fieri
Homo, dignetur concedere veniam vestro Patrono.
ANNOTATA.
a De modo, quo, rationeque, ob quam Titulos funebres seu datas ad epistolam encyclicam, qua S. Brunonis obitum quaquaversum nuntiarunt ejus discipuli, responsorias etiam hic edere visum sit, consule Commentarium prævium num. 24 & seq., ubi etiam invenies, unde, quid de hisce generatim sentiendum sit, statuas.
b Lubinus in Brevi abbatiarum Italiæ Notitia pag. 226 recenset Ordinis S. Benedicti abbatiam, Titulo S. Salvatoris Montis Amiati insignitam atque in territorio & diœcesi Clusina Veteris Etruriæ sitam, quam anno circiter 743, uti in Episcopis Clusinis tom. 3 Italiæ sacræ Ughellus & post hunc Mabillonius tom. 2 Annalium Benedictinorum lib. 22, num. 24 docet, Rachis seu Ratchisus, Longobardorum rex, fundavit;fuisse autem ex hac abbatia fratres, quorum nomine funebris hic Sancti Titulus signatur, mihi vix non indubitatum apparet, licet interim monasterium, cujus illi fuerunt, non Mons Amiatus, sed unius literulæ suppressione Mons Amatus hic appelletur.
c Id est, Officium, pro defunctis cani solitum, prout id hodieque vocatur.
d Vox hæc catalogum hic significat, cui defunctos, pro quibus specialiter orare statuerant, monasteria ecclesiæve solebant inscribere.
e Abbatia est Lucanæ seu Lucensis in Italia diœcesis, Titulo S. Salvatoris nobilis seculoque X fundata. Adi in abbatiarum Italiæ Brevi Notitia pag. 134 Lubinum, qui tamen abbatiam illam seu monasterium, non Fisciclense, sed vel Fisceclense, vel Ficiseli, aut etiam Ficoclense appellari, ibidem docet.
f In epistola encyclica, obitus S. Brunonis nuncia, jam supra Titulis funebribus præmissa, petunt Calabrini ejus discipuli, ut, qui, hac accepta, anniversarium defuncti Patris sui diem essent acturi, ii, non rotulo, præfatam epistolam complectenti, sed chartæ separatæ sese seu suas ad eamdem responsorias inscribant: quare, cum facilefactum esse queat, ut e duobus monasteriis, Fisciclensi nimirum & Montis Amati, utpote haud procul admodum invicem distantibus, unum proxime post alterum, qui epistolam encyclicam, obitus S. Brunonis nunciam, circumtulit, adierit, anniversariumque Brunonis diem sese celebratura, eadem duo monasteria in suis ad hanc responsoriis seu Titulis funebribus promittant, puto hosce eo ordine, quo hic ponuntur, eidem chartæ separatæ fuisse inscriptos; quod etiam existimo quantum ad nonnullos alios, inter titulum proxime sequentem, & Titulum quintum decimum interjectos, quibus expresse anniversariæ Sancti lucis celebratio promittitur; qui enim dictam epistolam encyclicam circumtulit, ex Etruria, duo præfata monasteria, Fisciclense nimirum & Montis Amati, complectente, Lugdunum petiit; quare cum loca sacra, quorum Tituli isti sunt, haud multum a via, quæ ex Etruria Lugdunum ducit, abducant, tunc ea omnia, idque eo ordine, quo iidem hic subduntur, verosimillime adiit.
g Sunt, qui velint, Rangerium, cujus hic Titulus nomine insignitur, eum ipsum esse Rangerium, qui, postquam Sanctus noster Rhegiensem, ad quem anno 1090 electus fuerat, archiepiscopatum recusasset, ad cathedram hanc, uti apud Ughellum tom. 9 Italiæ sacræ in archiepiscopis Rhegiensibus videre licet, fuit promotus; verum Ms. de S. Brunone Tractatus, quem Carthusiani hujates mecum communicavere, auctor anonymus censet, Rangerium, qui Titulum hunc scripsit, seque in hoc S. Brunonis discipulum vocat, esse potius illum Rangerium, qui, quemadmodum Ughellus tom. 1 Italiæ sacræ in Episcopis Lucensibus docet, anno 1098 Lucensem cathedram occupabat, annoque 1112 excessit e vivis. Et vero cum inter duos Titulos, eidem chartæ separatæ (adi dicta ad lit. præced.) inscriptos, quorum altero a Fisciclensi diœcesis Lucensis monasterio, altero a S. Frigiani cœnobio, in ipsa ex dicendis civitate Lucensi sito, anniversaria Sancti commemoratio fuit promissa, Titulus Rangerii nomine notatus, quo factum pariter id fuit, medius hic ponatur, fuerit verosimiliter & hic eidem hic ponatur, fuerit verosimiliter & hic eidem chartæ separatæ inscriptus; quod cum itasit, Rangerius, qui eum scripsit, aut in dicta civitate Lucensi aut ab ea haud procul, cum id fecit, verosimiliter exstiterit, satque proinde probabilis laudati auctoris anonymi opinio potest videri, licet interim nullo modo pro certa queat haberi, quod nec ex ipso, de quo hic, Titulo, nec ex inscriptione, quam hic præfert, Rangerium, quem habet auctorem, episcopum exstitisse, constet.
h Intra civitatis Lucensis muros, quemadmodum Lubinus in Abbatiarum Italiæ brevi notitia pag. 192 docet, monasterium, seculo sexto fundatum, concluditur, quod S. Frigidiani seu Frigiani appellatur: quin adeo hujus ipsius sit præsens funebris Sancti Titulus, dubitandum non apparet.
i Nescio an, qui hunc Titulum scripserunt, anniversariam Sancti lucem sese acturos hac loquendi formula non promiserint. Utut sit, promissum equidem id fuisse videtur tam hoc, quam duobus adhuc aliis, rem pariter diserte non exprimentibus, funebribus Titulis, sexto nempe & nono, quorum alter monasterii S. Sepulcri, alter ecclesiæ Segusiensis est; cum enim omnes tres pluribusTitulis, qui chartæ separatæ (vide dicta ad lit. f) fuere inscripti, interserantur, fuisse eos eidem chartæ separatæ pariter inscriptos, verosimile apparet; hoc ipso autem, quod chartæ separatæ fuerint inscripti, sese illi, qui eos scripserunt, anniversarium Sancti diem celebraturos, promisisse videnter ex iis, quæ ad lit. f dicta sunt.
k Id est, ecclesiæ cathedralis. Adi Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad Vocabula Ecclesia matrix.
l Adi Annotata ad lit. d.
m Cum ecclesiæ cathedralis Placentinæ Titulo proxime subdatur hic Titulus, monasterium S. Sepulchri, cujus nomen præfert, aliud indubie quemadmodum ex modo dictis ad litt. f & t facile colliges, non est, quam, quæ nomine illo insignitur, Placentina Ordinis S. Benedicti abbatia, anno 1056 fundata, ut Lubinus in Abbatiarum Italiæ brevi Notitia pag. 300 docet.
n Vide dicta ad lit. i.
o Monasterii hujus notitiam nuspiam invenire quivi; id tamen inter Placentiam & Clusinum diœcesis Taurinensis cœnobium, cujus Titulus proxime hic subjungitur, situm fuisse existimo ob ea, quæ supra notavi ad lit. f.
p Lubinus in Abbatiarum Italiæ brevi Notitia duas Ordinis Benedictini abbatias, a Clusa nomen habentes, quarum altera S. Victori,altera S. Michaëli sacra est, pag. 104 recenset; quin autem harum posterior sit Clusinum hic memoratum monasterium, dubitandum non est, tum quod ea sola Sancto sit antiquior, tum quod Titulus subjectus hunc includat versiculum: Ut sibi det requiem, Michaële precante, perennem.
q Id est, quotidie.
r Id est, Officium triginta Missarum, diebus totidem pro defunctis absolvendum. Adi Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabulum Tricenarium.
s Segusium, incolis Susa, urbs Italiæ est in Pedemontio ad radices Alpium Cottiarum, quibus in Sabaudiam & Galliam est transitus. Cum urbs illa eo tempore, quo Sanctus noster obiit, seu seculi XII initio præter S. Justi abbatiæ ecclesiam plures adhuc alias, quarum tamen nulla erat Cathedralis, fuerit complexa, an & quænamharum in particulari, & an non omnes potius simul hic designentur, definire non possum. Anne forsan abbatiæ S. Justi ecclesia, quod illius abbas, ut in S. R. E. Cardinalium, archiepiscoporum & Pedemontanæ regionis chronologica Historia cap. 22 Franciscus Augustinus ab Ecclesia docet, episcopalia jura non pauca Segusii exerceret, Segusiensis ecclesia per excellentiam nominatur?
t Adi iterum dicta ad lit . i.
u In Geographica Delphinatus vicinarumque regionum Tabula, historicis, quæ anno 1711 Parisiis prodiere, monumentis præfixa, Segusio haud procul Lugdunum versus occurrit Ulcium, pagus haud dubie, qui, in aliis Delphinatus geographicis tabulis eodem situ positus, nomine Gallico Oulx distinguitur. Fratres adeo, qui pagi illius ecclesiam, S. Laurentio sacram, administrabant, seu præposituram incolebant, Titulum hunc (adi dicta ad lit. f) verosimillime scripserunt.
x Id est, ni fallar, Officium de Defunctis, quod Vigilias vocant, una cum triginta Missis. Vide etiam dicta ad lit. r.
y Cartusiæ eremus scilicet, quam Sanctus,priusquam in Calabriam secesserit, inhabitavit, in diœcesi Gratianopolitana sita est.
z Diem nempe. Adi Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad Vocabulum Trigesimum.
aa Anniversarium sancti Patris sui diem sese acturos, sat aperte etiam hic promittunt religiosi eremi Cartusiæ incolæ.
bb Cellula hæc seu Prioratus, a celeberrima Ordinis S. Benedicti in Arvernia Casæ-Dei abbatia dependens, Gratianopolitanæ urbis parti, Lugdunum respicienti, ad dexteram Isaræ fluvii ripam adjacet, quemadmodum disco e laudata ad lit. u Delphinatus Tabula geographica.
cc In eadem Tabula geographica Gratianopolim inter & Lugdunum locus occurrit, Costa S. Andreæ vocatus, qui proinde aut ipsa est, quæ hic memoratur, cellula seu Prioratus, a S. Rufi monasterio, prope Valentiam modo sito dependens, aut hunc certe, si adhuc subsistat, complectitur.
dd Officium, quod olim Septenarium vocabant, quodque per septem dies continuos pro mortuis agebatur, hic promittitur. Adi Cangium in Glossario ad vocabulum Septenarius.
ee Præbenda, ni fallar, hic significat eleëmosynam,portione monachica, seu monasterii constantem; ut fratres, quorum hic Titulus est, per septem sese dies tantum cibi ac potus, quantum interea ipsorum communitas esset sumptura, pauperibus esse daturos, etiam promisisse videantur. Adi Titulum XI.
ff Olim extra Lugduni muros erat, modo ipsis inclusum est hoc Ordinis Benedictini monasterium, ad confluentes Araris & Rhodani seculo VI aut etiam citius exstructum. Consule Galliam Christianam auctam tom. 4, col. 233.
gg Id est, Officium solemniori, quo potest, ritu pro defunctis celebratum. Adi in Glossarii Cangiani Supplemento Carpentierum ad vocabula Officium generale.
hh In civitate Blesensi, quemadmodum Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 8 col. 1388 docent, conspicitur canonicorum Regularium, cui seculo IX canonici seculares serviere, abbatia, Beata Maria Blesensis aut etiam Burgus-medius appellata. Isthæc haud dubie per S. Mariam Blesensem hic designatur.
ii Alludi videtur ad illud Lucæ 10, ℣. 42 Porro unum est necessarium. Maria optimam partem elegit.
kk Cum monasterium, quod Climiacense vocetur, nuspiam inveniam, in modum, quo scriptum est hoc nomen, mendum irrepsisse puto proque Climiacensis legendum Cluniacensis; ut hoc anno 910 conditum monasterium hic designetur.
ll Id est, magistri, domini aut etiam Prioris.
mm Quid hæc Tituli subjecti sibi velit inscriptio, haud satis intelligo.
nn Cabilonensis seu Cabillonensis cathedralis ecclesia jam inde ab anno 541 S. Vincentii martyris, priori, quod habuerat, S. Stephani relicto, nomen accepit; ut alia haud dubie quam hæc in isthac inscriptione non designetur.
oo In civitate Belvensi, seu, ut modo communius scribitur, Bellovacensi præter ecclesiam cathedralem, S. Petro Apostolorum principi sacram, sex sunt ecclesiæ collegiatæ, quarum una sanctissimæ Dei genitrici Mariæ dedicata est; ut ad hanc, ni forte hic Belvensis pro Belnensis perperam scriptum sit, urbisque adeo Belnæ, quæ in Burgundia a civitate Cabilonensi haud admodum procul sita est, ecclesia SS. Dei Genitrici sacra designetur, subjectus Titulus verosimillime spectet.
pp In cælum receptum esse S. Brunonem, orareque ibi pro viventibus, haud obscure in hoc Titulo indicatur. Idem etiam fere fit in quatuor Titulos proxime prægressis, infraque in multis aliis, quod sane eum proxime etiam post suum obitum pro Sancto a non paucis habitum fuisse, argumento est. Consule etiam Comment. prævium num. 749 & Sancti Vitam a Surio scriptam num. 45
qq Anne hic forte curata, quæ in generali diœcesis Ambianensis beneficiorum Catalogo, anno 1648 Parisiis excuso, pag. 22 recensetur, Conteiensis seu Contiacensis S. Antonii in Picardia ecclesia designatur?
rr Jam ante seculum X, uti in Gallia Christiana aucta tom. 8, col. 1213 videre licet, ad radices montis, cui urbs Carnotensis superimposita est, exstitit Ordinis Benedictini monasterium, quod Sanctus Petrus in Valle appellatur. Hoc ipsum haud dubie per S. Petrum Carnotensem hic designatur.
ss Aliud Parisiis S. Germani, Parisiensis episcopi, seu templum, seu monasterium non est, quam quod S. Germanus a pratis dicitur; quare hoc, quod jam inde a seculo sexto fuit fundatum, in hac subjecti Tituli inscriptione designari puto.
tt Exstinctum modo est hoc, quod diu ante S. Brunonis ætatem fundatum fuerat, Parisiense monasterium. Adi Galliam Christianam auctam col. 306 & tribus seqq.
uu Additur in Basileënsi horum titulorum editione: Quo loco sanctus Maurus beati Benedicti discipulus corpore quiescit; ut adeo monasterium, quod hac inscriptione designatur, aliud non sit, quam Fossatense S. Mauri, quod seculo nono, uti Galliæ Christiane auctæ scriptores tom. 7 coll. 282 & 284 docent, fuit exstructum modoque est abolitum.
xx Amplam hujus monasterii, quod S. Brunone multo est antiquius, notitiam subministrant Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 8 col. 1688 & binis seq.
yy Hoc monasterium, quod ad lævam Matronæ ripam duabus leucis infra Castrum- Theodorici in diœcesi Suessionensi situm est, seculo nono, imo octavo, creditur antiquius. Adi Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 9 col. 427 & seqq.
SECTIO II.
Titulus ecclesiæ S. Mariæ Carnotensis.
a[31]
Ecclesiæ murus Bruno fuit haud ruiturus:
Nam bonus, atque piæ mentis fuit, atque sophiæ.
Doctor erat verus: fleat ipsum plebs bona clerus.
Justus, sincerus, morum gravitate severus
Mortuus est Bruno, pugnando rege sub uno.
Qui sic pugnavit, Ducis hostes quod superavit,
Cujus miles erat, quapropter prœmia quærat
A duce Sanctorum lætissima regna polorum.
Et nos mille modis, Psalmis oremus, & odis,
Ut det Christus ei lucem summæ requiei.
Nam si promeruit hanc mercedem quis habere,
Nullus Brunonem putet hac mercede carere.
Versus scholares.
b[32]
Quis fuerit Bruno, momento temporis uno,
Nescius, huc veniat, discere si cupiat.
Iste fuit justus, sapiens nimis, atque venustus;
Sed nulli nocuit discere, quod potuit.
Cui pia vota damus, nostrumque patrem rogitamus,
Ut fugiens rabiem, possideat requiem.
Si Bruno vixit, sicut vixisse putatur,
Vivat in æternum, paradisi sede fruatur.
Flos erat hic patrum, solamen, gloria fratrum,
Veri sectator, divinæ legis amator,
Semita justiciæ, fons hic, & origo sophiæ,
Lux, speculum mundi, rerum sublime cacumen,
Labentum baculus, miserorum dulce levamen;
Nec mens fracta malis, nec erat nimis alta secundis.
Hic sibi non vixit, sed mundo, quem bene rexit.
Non hic, sed vita spoliata flet hoc Eremita.
Vita non eguit, qui mundo, non sibi, vixit.
Ut narrem breviter, quis narret sufficienter?
Quam phœbe phœbo, quam cetera sydera lunæ,
Tam totus mundus assit * tibi, Gallice Bruno c.
S. Margaritæ cœnobii.
d[33]
Cum Patre sit Nato laus & cum Flamine sacro,
Mundum sustentat, cœlum ditione gubernat.
Angeli cum seraphim, pariterque beata cherubim
Cum ceteris sanctis, justis, simul atque beatis.
Occurrant illi simul exultantes, & læti.
Et tamen cum ipsis, astantibus undique turmis,
Virtutum thronis, & potestatibus justis
Vere beatificent Dominum, regem quoque laudent,
Inclyti Brunonis adsint animæque parati.
Abraam mox, Isaac, & Jacob, Job & Helias,
Esaii, Daniël, David, sanctissimus Johël,
Abacuc, Abdias, Sophonias & Hieremias
Cum vatum ceteris sistent obtutibus Christi.
Supplices, & læti deposcant dono ditari,
Et nos cum ipsis demus pia cantica laudis
Quamvis indigni, mereatur luce beari;
Exultat cælum, terra gemit, nunc, & resultat.
S. Mariæ novi monasterii.
e[34] Nos fratres novi monasterii, sicut postulastis pro Patre vestro, sanctæ recordationis viro domino Brunone, clementia Domini prompto animo exorabimus.
S. Benigni Divionensis.
f[35]
Est quia surgendum, non est de morte dolendum.
Parcere mors nescit, justus bene morte quiescit.
Mutua vota damus, nostris eademque rogamus.
S. Stephani Divionensis.
g[36]
Qui regit omne, quod est, hunc noxa solvat ab omni.
Hunc societ justis, qui regit omne, quod est.
Quæ petitis vestris, eadem persolvite nostris
Obsequia, Psalmos, cantica, vota, preces.
Spiritus in cælo Brunonis suscipiatur
Et sit cum Christo, dum vixit, quem sequebatur.
Impetret & nobis, quod se possimus adire,
Quos cupit hic mundus peccati fæce perire.
S. Petri Besuensis.
h[37]
Transit ab hac vita Bruno summus eremita,
Quem deflent cuncti sapientes atque periti.
Hic sapiens vixit, sapiens & alta migravit.
Jam cælum teneat, jam Christo sedulus astet,
Pro sibi devotis securus fratribus orans.
S. Mariæ Castellionensis.
i[38]
Bruno vir hic magnus fuit ac simplex, velut agnus,
Qui mundum cernens vilescere cunctaque spernens
Vitam mutavit corpusque same maceravit.
Post monachus factus, eremi vastissima nactus,
Hanc linquens sedem cæli conscendit ad ædem,
In qua detur ei locus optatus requiei,
Et si quem læsit vel si quod crimine adhæsit,
Hoc condonet ei gratia magna Dei.
Lingonensis ecclesiæ episcopi.
k[39] Robertus Lingonensis ecclesiæ servus, rogabat ejusdem ecclesiæ canonicos & sacerdotes, monachos, eremitas, in episcopatu Lingonensi Domino servientes, ut orent pro anima charissimi magistri sui Brunonis, & eleëmosynas pauperibus largiantur memoriamque obitus sui, in quibus poterit, ecclesiis, scriptam observari faciet.
S. Mariæ Molismensis.
l[40]
Tempore disposito migrat de corpore Bruno,
Cujus, dum vixit, vita Deo placuit.
Subveniant illi, quibus est permissa potestas,
Ut sit ei requies & sine fine dies.
Nostris versiculis, qui habitamus Molernium, addentes vobis, qui estis Turri, innotescimus, quod pro domino Brunone, patrono vestro, nostro autem familiarissimo m, Missarum solemnia diebus triginta celebravimus, ejus etiam obitus anniversarium diem in catalogo fratrum nostrorum conscripsimus.
S. Michaëlis Tornodrensis cœnobii.
n[41]
Mors pia justorum, fruitur quia regna polorum,
Morte sua sacro sociatus in agmine Bruno
Vivat & in requie potiatur dona sophiæ,
Gaudeat hic felix, videat faciem quoque Patris,
Cernere quam Christus faciet sine fine beatos.
S. Germani Antisiodorensis.
o[42]
Mansio Brunonis sit perpes cælitus omnis,
Cunque Deo vita fiat ei socia,
Nobis vota dari semper curate precari
Illius meritis sedibus æthereis.
S. Stephani Antisiodorensis.
p[43]
Bruno Pius pastor, puræ pietatis amator,
Dæmonis ignitas superavit ubique sagittas,
Subjectis largus fuit hic nimis & sibi parcus,
Factis implebat, quidquid per verba docebat,
Non se prælatum, sed se cupiebat amatum,
Gaudeat in cælis, quia vixit corde fidelis.
S. Mariæ & S. Joannis Reomensis cœnobii.
q[44]
Dans bona Christe, poli famulo da regna Brunoni,
Mutanti florem mundi cunctumque decorem
Deserto vili, quod regno charius illi
Hac fuit in vita. Jam cessant plurima scripta:
Debita doctori reddantur vota Brunoni,
Atque suis cunctis nostris quoque reddite functis,
Christi veraces famuli justique sequaces,
Qui charam fortis eremum colitis modo Turris;
Quæ vos, ut vestrum, perducet ad astra Magistrum.
Notum sit vobis, charissimi, nos Reomenses fratres vestri memoriam Patroni in Missis & orationibus triginta egisse diebus, ipsiusque nomen cum nostrorum nominibus fratrum, sicut decet, scripsisse.
Lamberti abbatis Pultariensis.
r[45] Ego frater Lambertus, Pultariensis monasterii ex necessitate Apostolicæ obedientiæ servus & procurator exiguus, hujus eximii magistri Brunonis in litteralis doctrinæ scientia a primordio meæ conversationis de seculo in eruditione Catholicæ conversationis & veræ religionis discipulus, ejusdem piissimi Patris nostri & informatoris memoriam in septenariis & tricenariis Officiis & anniversaria die sui obitus, cum canticis spiritualibus, & pauperum refocillatione quotannis recolenda, cum commissis mihi filiis & fratribus procurare & devote prosequi non fatigabimur, & quos poterimus, ad orandum pro eo excitabimus s.
S. Petri Aremarensis cœnobii.
t[46]
Fons & origo boni, Jesu, pius esto Brunoni,
Ne leo tangat ovem, fer, bone Pastor, opem,
Agnus Bruno tuus sit, sit non dæmonis hædus,
Si meruit pœnas, parce reo, bonitas.
S. Petri Trecorum.
u[47]
Ut titulus dicit, mundi tentamina vicit
Bruno vir sapiens, jussa Dei faciens.
Sprevit opes multas, sibi nec fuit ulla facultas,
Sed quicquid potuit, fratribus exhibuit,
Fugit ab hac vita, monachus fit & hinc eremita.
Dum sic abstinuit, regna poli meruit;
Sed quia jure pari decet hoc pro fratre precari,
Poscimus ut requies sit tibi quæque dies .
S. Petri insulæ Germanicæ.
x[48]
Mortua, mors, utinam vel carcere clausa fuisses,
Nec tantum mundo Doctorem surripuisses,
Pro quo nos petimus Christum, fontem bonitatis,
Ut det Brunoni munus solitæ pietatis.
Christe, Patris Verbum, regnum concede supernum
Brunoni famulo, qui se tibi pectore puro
Vivens conjunxit mundanaque gaudia sprevit.
Vos igitur, fratres, eremitica claustra colentes,
Quod nos pro vestris facimus, nunc reddite nostris,
Subtracti leto potiantur quo paradiso.
S. Stephani Catalmiensis ecclesiæ.
y[49]
Commisit protoplastus homo, cur postera proles
Patris facta luens tendat in interitum?
Omnes intereunt, sed non omnes cruciantur.
Mors venit injustis, vita salusque bonis.
Hic igitur Bruno, vir sanctæ relligionis,
Mundum contemnens cælica promeruit.
Nos ergo Dominum devota mente precamur,
Ut, qui justus erat, justificetur adhuc.
S. Petri cœnobii de monte.
z[50]
Nos gessit moriens Christus de morte resurgens;
Spes in morte Deus, gloria sola Deus.
Brunoni requiem tu confer, Christe, perhennem,
Gaudia cum Sanctis sint sibi pro meritis.
S. Basoli.
aa[51]
Bruno polum subeat, quem strenua vita venustat,
Quo merito fidei gloria crescat ei.
S. Mariæ Remensis metropolis.
[52]
Hic Pater eximius fundator relligionis
Exemplar sese fratribus exhibuit,
Dans illis formam spernendi vilia mundi,
Cælestis patriæ præmia dum sequitur;
Pro cujus culpa non credimus esse gemendum,
Quem jam gaudentem credimus in requie.
Nam si cui Sancto requiem bona vita meretur,
Huic quoque pro meritis summa datur requies,
Qui cum multimode nostra polleret in urbe,
Solamenque suis atque decus fieret;
Cumque faveret ei fortuna per omnia, jamque
Hunc præferremus omnibus & merito;
Namque benignus erat omnique peritus in arte
Facundusque satis divitiisque potens,
Omnia postposuit Christo nudumque secutus
Christum, cum multis suscipit hunc eremus bb.
Propterea requiem sibi credimus esse paratam;
Si tamen ulla levis hæfit ei macula
(Nam patet, in terris nullum sine labe morari)
Hanc Deus abstergat dando sibi veniam.
Alius ejusdem ecclesiæ.
[53]
Ut servire Joseph dominæ contempsit amori,
Et fugit amplexus incestos mente virili,
Sic contempta jacet, Bruno, tibi gloria mundi.
Amplecti dum te cuperet tibi brachia tendens
Multas mundus opes multos obtendit amores,
Tuque fuga lapsus, pompali veste rejecta,
Amplectens eremum vestiris sorte beata.
Hunc tantum talem cælestibus esse sodalem
Credimus, hunc rogitat fratrum devotio tota,
Ut Domino pro se dignetur fundere vota:
Pars tamen interior si traxerit ab exteriore
Quid sordis, Deus, hoc pietatis dilue rore.
Item alius ejusdem.
[54]
Judicis examen venturi Bruno pavescens
Mundanas contempsit opes eremumque petivit cc
Atque suavis ibi fructus emisit odoris,
Ad Christum revocans quos gloria vana fefellit.
Nocte dieque Dei præceptis invigilabat
Omnibus exemplar, eremi quos vita decorat.
O quam felici meriti mercede fruuntur,
Qui socii turmis cælestibus efficiuntur,
Lucis & inveniunt loca, quæ sunt nescia pestis,
In quibus æternis celebrantur gaudia festis,
Ad quæ suspirans hic dissolvi cupiebat,
Posset ut in Christo sic conregnare Beatis.
Denique finito certamine carne solutus
Optatisque fruens conscendit ad æthera liber.
Verum si quid ei terrenæ sortis * adhæsit,
Quatenus ad tumulum * mercedis nil sibi desit,
Pulsemus Dominum precibus, quem cuncta verentur,
Nulla quod inferni tormenta sibi dominentur.
Alius iterum ejusdem.
[55]
Iste vir Eliæ par Baptistæque Johanni,
Hic eremi cultor fuit & bonitatis amator,
Hic Abrahæ similis pius extitit atque fidelis;
Iste velut Petrus Domini mandata secutus
Omnia contempsit & Christo pauper adhæsit;
Maluit hic Christo pauper, quam vivere mundo
Dives, sicque Dei plene præcepta peregit.
Sed quia, quæ mundi sunt, mors rapit omnia secum,
Mundo sublatum junxit cælestibus istum;
Nos vero Domini deposcamus pietatem,
Ut tanto Patri mundani si quid adhæsit
Pulveris, abstergat Deus illud fons pietatis.
Adhuc alius ejusdem.
[56]
Quem tenerum docuit mater Remensis alumnum dd,
Propositi tenuisse fidem lætata Brunonem,
Migrantem ad Dominum lachrymis precibusque salutat.
SS. Martyrum Sergii & Bacchi Andegavensis.
ee[57]
Justi vel reprobi manet unica sors moriendi
Et simul ad finem deducit transitus idem;
Sed judex operum sedes discernit eorum:
Vir bonus ad requiem transit, peccator ad ignem.
S. Petri cœnobii puellarum.
ff[58]
Vitæ forma piæ, totius acerra sophiæ,
Bruno pater, vita si transmigravit ab ista,
Ad Domini nutum liquet illum carne solutum,
Qui justum merita voluit donare corona;
Quem licet æthereis fidamus inesse choreis,
Haud tamen obsequii deerunt solacia nostri.
S. Symphoriani martyris in urbe Remensi.
gg[59]
Si quid lugere de morte juvetque dolere;
Tunc nos tristemur, super hoc quoque Patro fleamus;
Sed quia nec luctus nec clamor ad æthera ductus
Quemquam de morte valet ad vitam revocare,
Oremus Christum, pro nobis in cruce fixum,
Cælesti vita potiatur ut hic Eremita.
Scribimus hæc vobis & idem, petimus, date nobis.
Ecclesiæ SS. Trinitatis.
hh[60]
Ut petitis, fratres, a nobis, sic faciemus;
Sed Bruno cum Christo regnat, sicut reputamus,
Quem cruce prælata sectatus hic est eremita,
Illecebris mundi constanti mente repulsis.
S. Dionysii Remensis.
ii[61]
Cunctas liquit opes, cunctos simul orbis honores
Pro te, Christe pater, pro cæli munere pauper
Bruno factus iter, quorum fuit ante magister kk.
Quattuor ut fontes, ex una parte meantes,
Quos Paradisus habet, mundi per regna fluentes
Exundant terras, sic hic quos imbuit, ornat,
Implet & informat, inflammat, dirigit, armat,
Cudit & illustrat & adhuc regit, excolit, aptat.
Syderis instar erat cunctis, quos ipse docebat.
Inter Cælicolas Christi requiescat in aula.
S. Remigii Francorum Apostoli.
ll[62]
Ne doleatis, oves, Pastoris funere flentes;
Nam non est flendus, fuerat cui vivere Christus
Atque mori lucrum superando dæmonis astum,
Hic Pater eximius, nobis merito venerandus;
Nec solum nobis, sed quos sol flammeus urit.
Quem fovet ipse Deus, quem jam retinet paradisus
In requie pacis, cur talem, quæso, doletis?
Raptus enim mundo donatur vivere cælo,
Et vivit vere, studuit quia vivere juste.
Conregnare tibi, Deus, annue, quæsumus, illi
Æterna requie dans tecum perpetuari.
S. Nicasii Remorum archiepiscopi.
mm[63]
Deus, fidelium lumen & animarum, animam hujus Viri Catholici ab omni solvat vinculo delictorum.
SS. Martyrum Timothei & Apollinaris.
nn[64]
Hujus Doctoris fuit hæc vis cordis & oris,
Ut toto cunctos superaret in orbe magistros:
Sic meditando bonus fuit atque loquendo disertus.
Huic se tota dedit sapientia totaque sedit
Hujus in arcanis dives penetralibus hospes.
Quod dico, novi, mecum quoque Francia novit,
Et totus novit per climata quattuor orbis.
Hæc illum docuit res hujus spernere mundi
Et solum fecit perquirere gaudia cæli.
Huic si quid sordis de carnis lege cohæsit
(Nam cuncti penitus carnali lege gravamur)
Omnipotens tollat, qui crimina nostra relaxat,
Impleat atque sibi votum, quod semper amavit.
S. Bartholomæi Apostoli in monte Or.
oo[65]
Orbis amarescens claudescit pondere mortis,
Et trahit ad speciem humanæ per devia sortis,
Mergit & exilio propriorum quæque tabescens.
Unde tumescis, homo miser, hac ætate senescens?
Fonte Caribdineo mergeris ad ultima finis,
Ac cinis in cineres solveris, ut umbra lucernis.
Est labor ejus amor & inextricabilis error,
Defectu cujus animam complectitur horror,
Postquam nudata fuerit de carcere carnis
Vel satanæ ducibus, heu! circumsepta catervis.
Quod metuens animosus in hoc discrimine Bruno
Servitio penetrat eremum certaminis uno;
Linquit opes mundique decus, ne gloria pœna
Fiat in interitum, sed currens nectare vena
Dulcescat fluctus animi cordisque tenorem
In se constringens scelerum constringat amorem
Per cursus varios operum virtute bonorum,
Mortificando caput mortis cum jure malorum.
Quapropter meruit consortia Cælicolarum
Liber ab hoste stygis aut rerum tartarearum,
Et sociatur ei, per quem reparabitur orbis,
Quam longus meta tam purus denique morbis,
Quo requiescat amen misera de morte resurgens
Nec lædat serpens fœda prurigine turgens.
ANNOTATA.
a Ecclesia Cathedralis Carnotensis beatam Mariam in cælos assumptam, uti Gallia Christiana aucta tom. 8, col. 1091 me docet, veneratur patronam; quare non aliam hic quam istam designari puto ecclesiam. Porro cum inter hujus Carnotensis ecclesiæ Titulum hic subjectum, Titulumque vigesimum quartum, qui monasterii S. Petri, in Carnotensi civitate siti, est, nonnulli alii Tituli, videlicet S. Dionysii prope Parisios, S. Germani a pratis, Maglorii Parisiensis, S. Petri Fossatensis, S. Faronis Meldensis & S. Petri Casiacensis, in diœcesi Suessionensi siti, interjiciantur, nec ullo modo verosimile appareat, eremi Turritanæ fratrem, qui epistolam encyclicam, obitus S. Brunonis nunciam, circumtulit, in itinere, quod hunc in finem confecit, Carnotum iterum, postquam ex hac urbe Parisios, Meldasque deinde & Casiacum, diœcesis Suessionensis cœnobium, se contulisset, fuisse reversum, certum apparet, Titulos funebres omnes, qui chartæ separata, in Annotatis, sectioni præcedenti subnexis, ad lit. f memoratæ, non fuere inscripti, non accurate eo ordine, quo in Rotulum seu Rollum (adi Comment. prævii num.24) fuere conjecti, in Basileënsi, quam sequor, editione recenseri: ii autem, qui hanc curarunt, ordinem illum maxime, ut apparet, interrupere Titulorum nonnullorum interpositione, qui chartis separatis, quod iis anniversariæ Sancti lucis celebratio promitteretur, erant inscripti. Res ex iis, quæ infra suis locis annotabuntur, magis patescet.
b Cuilibet olim cathedrali ecclesiæ sua erat schola, in qua, qui volebant, politiori litteratura aliisque scientiis imbuebantur. Titulus itaque,qui huic inscriptioni subditur, eorum est, qui ecclesiæ cathedralis Carnotensis scholam frequentabant.
c Ne hinc inferas, S. Brunonem natione Gallum fuisse. Adi Commentarium prævium num. 42.
d Additur in editione Basileënsi: Quod situm est in eremo. Verum nec cœnobium, nec ecclesiam inveni, cui hæc inscriptio conveniat. Nec cœnobium istud asseverare ausim aut in diœcesi Carnotensi aut prope illam situm fuisse. Neutrum enim ex eo, quod Titulus ejus hic Titulo ecclesiæ cathedralis Carnotensis subjungatur, potest concludi, cum Tituli funebres, chartæ separatæ, de qua in Annotatis, sectioni præcedenti subnexis, ad lit. f, non inscripti, eo ordine, quo in Rotulo funebri, epistolam encyclicam, mortis S. Brunonis nunciam, complectente, positi fuere, non semper recenseantur, quemadmodum ad lit. a jam docui.
e Nisi ad Novigentinam diœcesis Laudunensis abbatiam, sanctissimæ Dei Genitricis nomine insignitam, annoque, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9, col. 603 docent, 1076 fundatam, spectet Titulus subjectus, definire pariter nequeo,quodnam hic monasterium designetur, aut quonam circiter loco, quod hic Novi S. Mariæ monasterii titulo insignitur, situm fuerit. Causa quantum ad hoc postremum liquet ex iis, quæ ad lit. præced. dicta sunt.
f Monasterium, S. Benigni nomine insignitum, cujus hæc est inscriptio Titulusque subjectus, in diœcesi Lingonensi situm est. Adi Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 4, col. 668, qui id anno circiter 500 fundatum fuisse, ibidem docent.
g Vetus secularis S. Stephani Divionensis in diœcesi Lingonensi ecclesia, quæ, anno 1113 S. Augustini Regulam amplexa, anno 1611 a statu Regulari ad secularem est reversa, sua proprie nescit exordia, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores, qui hæc interim ab ineunte seculo nono dumtaxat repetunt, tom. IV col. 752 docent.
h Ordinis S. Benedicti monasterium hoc est, in diœcesi Lingonensi quatuor ab urbe Divione leucis situm, quod seculo septimo fuit exstructum.Adi Galliam Christianam auctam tom. IV col.703.
i In suburbana (adi Galliam Christianam auctam tom. IV col. 770) civitatis Castellionensis ecclesia, quæ S. Mariæ nomine decorabatur, canonici primo a Brunone episcopo Lingonensi (in diœcesi enim Lingonensi civitas illa sita est) sub seculi decimi finem fuere instituti, indeque parochia ac tandem abbatia exstitit. Illa haud dubie hic designatur.
k De hoc Lingonensi episcopo, cujus subjectus titulus est, videsis Commentarium prævium num. 96 & seq.
l Celebre omni dubio procul hic designatur Ordinis S. Benedicti monasterium, quod Molismi aut etiam Molernii nomine distinguitur, quodque a S. Roberto, primo illius abbate, seculo undecimo, quemadmodum ad XXIX Aprilis, quo apud nos de hoc Sancto actum jam est, docuimus, multum jam provecto in finibus Lingonum Montembarrum inter & Mussiacum in sanctissimæ Virginis Mariæ honorem fuit exstructum.
m Hinc confirmatur opinio, quæ, S. Brunonem, Cartusianorum institutorem, antequam inCartusiæ eremum secederet, in Siccæ-fontanæ solitudine aliquamdiu esse commoratum, adstruit. Consule Comment. prævium num. 417.
n Hoc Ordinis S. Benedicti monasterium, quod in diœcesi Lingonensi in monte Voluto, urbi Tornodorensi imminente, situm est, anno 980 a Milone, Tornodorensi comite, coöperante Widrico diœcesano, instauratum fuit. Adi Galliam Christianam auctam tom. 4, col. 712.
o Antiquissimum hoc Ordinis S. Benedicti monasterium in ipsa Autissiodorensi urbe situm est, fuitque diutissime ante S. Brunonis ætatem constructum, ut videre licet ex iis, quæ de eo Sammarthani fratres in Gallia Christiana antiqua tom. 4, pag. 477 suppeditant.
p Cathedralis Antisiodori seu Autisiodori ecclesia S. Stephano sacra est. Hujus adeo esse puto subjectum Titulum; neque enim video, cujus alterius seu ecclesiæ seu monasterii esse queat.
q Dubitandum non est, quin hic designetur Reomaënse seu Reomense diœcesis Lingonensis monasterium, quod, cum primitus sanctissimæ Virgini Mariæ fuisset dicatum, postea etiam a S. Joanne, primo suo abbate, qui id anno circiter 440 fundavit, appellatum fuit. Adi iterum GalliamChristianam auctam tom. 4 col. 658.
r De Lamberto abbate, cujus est Titulus subjectus, monasterioque Pultariensi, cui ille præfuit, videsis Commentarium prævium num. 97 & seq., uti etiam Galliam Christianam auctam tom. 4, col. 724 & seq.
s Egregie enimvero sese gratum erga S. Brunonem, magistrum olim suum, hic præbet Lambertus, Pultariensis abbas; ut autem videas, quid per septenaria & tricenaria Officia hic promittat, consule, quæ post sectionem præced. ad lit. r & litt. dd annotata sunt.
t Hoc Ordinis S. Benedicti cœnobium, quod in diœcesi Trecensi quatuor ab urbe Trecassina leucis situm est, anno 837 fuit fundatum, quemadmodum videre est apud Sammarthanos fratres in Gallia Christiana antiqua tom. 4, pag. 78.
u Cum nullus Trecis, qui S. Petri nomine insignitus sit, locus sacer præter cathedralem ecclesiam exsistat, hæc haud dubie hic designatur.
x Loci hujus notitiam nuspiam invenire quivi.
y Catalmiensis pro Catalaunensis mendose hic scriptum puto civitatisque adeo Catalaunensis cathedralem, quæ S. Stephanum protomartyrem, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9 col. 858 & 859 docent, agnoscit patronum, ecclesiam designari.
z Situm est hoc monasterium in diœcesi Catalaunensi, eratque jam inde seculo undecimo exstructum. Adi Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9 col. 927.
aa Hoc monasterium, quod in diœcesi Remensi situm est, a S. Nivardo, Remensi archiepiscopo, anno circiter 673, quemadmodum ad primum Septembris diem, quo de illo apud nos actum, ostendimus, e vivis sublato, exstructum fuisse docent Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9 col. 196.
bb Hinc collige, Brunonem, cum in eremum secessit, non Parisiis, sed Remis, summos inter fortunæ secundæ favores fuisse versatum. Adi Commentarium prævium num. 154 & binis seqq.
cc Ad Parisiense defuncti, qui suam ipsemet damnationem denunciarit, prodigium hic alludi conjicit anonymus Tractatus de S. Brunone, aCartusianis hujatibus mecum communicati, auctor. Verum conjecturæ isti pro adstruenda ferali historia multum roboris non inesse, ipsemet fatetur is scriptor. Consule Commentarium prævium § 21.
dd Hinc colligimus, S. Brunonem, adhuc admodum juvenem, litteris operam in civitate Remensi dedisse. Adi Comment. prævium num. 54.
ee Monasterium, horum sanctorum Martyrum nomine insignitum, quod in civitatis episcopalis Andegavensis suburbio situm est, seculo octavo fuisse constructum, aiunt religiosi illius incolæ. Adi in Gallia Christiana veteri tom. 4 pag. 820 Sammarthanos fratres.
ff Duo olim in urbe Remensi S. Petri nomine distincta exstitere sacrarum virginum monasteria, quorum alterum Superius, alterum Inferius nominabatur. Postremum ex his (vide Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9 col. 178) verosimillime ætate S. Brunonis jam erat abolitum; primum adeo, quod sub finem seculi sexti, uti apud dictos Scriptores tomo eodem col. 270 est videre, fuit exstructum, quodque modo adhuc superstes est, hic designari conjicio, ni forte, quod tamen non puto, pro puellari, quod alibi situm sit, cœnobiopronuntiandum potius sit.
gg Seculo undecimo condita fuit hæc Ordinis S. Benedicti abbatia. Adi Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9, col. 807.
hh Quisnam hic locus sacer designetur, pro certo determinare non possum.
ii Remense hoc monasterium diu ante S. Brunonis ætatem fuit conditum, uti liquet ex iis, quæ de illo Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9, col. 288 memoriæ produnt.
kk Brunonem exemplo suo effecisse, ut nonnulli, quos antea scientias seu sacras seu profanas docuerat, in eremum sese pœnitentiæ agendæ ergo receperint, non omnino inepte ex hoc funebri ejus Titulo conjeceris.
ll In urbe Remensi situm est insigne hoc monasterium, nec paucorum annorum cursu S. Brunonis ætatem præcessit. Adi Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9, col. 219 & seqq.
mm Est & hoc monasterium in urbe Remensi situm, ac S. Brunonis ætate longe antiquius. Adi iterum Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9, col. 204 & seqq.
nn Remis existit collegiata ecclesia, quæ S. Timothei dicitur. Hæc, ni fallar, hic designatur.
oo Cum S. Bartholomæi nomine, quemadmodum Galliæ Christ. auctæ scriptores tom. 9, col. 181 docent, S. Theodorici monasterium, in monte, veteribus Gallis Or nuncupato, tribus ab urbe Remensi milliaribus situm, annoque circiter 500 exstructum, olim etiam venerit, dubitandum non apparet, quin hic illud designetur.
* cessit
* sordis
* cumulum
SECTIO III.
Titulus S. Mariæ Laudonensis.
a[66]
Bruno decus cleri, decus & prudentia mundi,
Dum fuit in terris, florebat acumine mentis,
Dum fuit inter nos b, florebat & in documentis.
Integritas morum cumulum supplevit honorum;
Sed postquam nostra delegit cedere vita,
Vester collega vestrisque locis eremita
Deposuit curam penitus totius honoris,
Amplectens curam Christi solius amoris.
Vos igitur, fratres, eremi deserta colentes,
Fallacem mundum sic jam superasse videntes
Egregium Patrem, ne triste feratis obisse,
Quem nos regna poli divina putamus adisse.
Cum sit cælicola, potuit quid majus habere?
Dum fuit in terris, hæc illi vota fuere.
Alius ejusdem
[67]
Gaudens doctorem, quem Francia, Bruno; recepit,
Clauderis in terra Calabrinus nunc eremita;
Quod clamant omnes, ut tibi sit requies.
Monialium S. Joannis Baptistæ.
c[68]
Bruno, laudaris, tua vita decens renovatur
Versibus & scriptis, nec, quanta fuit, memoratur.
Ipse pius, simplex, plenus Deitatis amore,
Impiger & mundus fuit, omni dignus honore.
Vivit adhuc Bruno, sibi traditur a Patre vita.
Clericus ipse fuit, fit monachus, hinc eremita.
Nunc jacet exangue corpus, tamen hoc veneratur.
Vivit adhuc Bruno, cujus flatus gratulatur.
Ipse fatigatus per tempora necque reatus,
Nunc sibi concedat Deus, ut semper requiescat.
S. Nicolai de saltu Vedocii.
d[69]
Haud doleat quisquam, morti succumbere quemquam,
Cum vivat potius. Qui corporis enecat æstus,
Hic in perpetuum jus mortis vitat acerbum;
Et tibi det jugem cum Sanctis, Bruno, quietem.
B. Mariæ Noniandi.
e[70]
Egregius Bruno non est laudandus in uno,
Qui docuit clerum, pater extitit & monachorum,
Atque Deo charus per claros splenduit actus.
Omnibus hic nobis sit semper commemorandus,
Ipsius ut flatum capiat Deus immaculatum,
Missis & Psalmis societur civibus almis.
Alius ejusdem.
[71]
Dum vixit Bruno, monuit fecitque monendo,
Ut nobis mundus vilescat, ne pereamus.
Mundus habet fraudes, istis conjungit & artes.
Denique mellitis incautos vulnerat armis,
Mellificatque dolos, ut sic perdat male cautos.
Nostro Brunoni nunquam potuit dominari,
Ne dominetur ei, nudus deserta petivit,
Mansit & in pace, pax ut sibi longa maneret.
Ecclesiæ Suessionensis.
[72] Suessorum mater ecclesia f fratribus dilectissimis, & Deo charis consistentibus in eremo, quæ dicitur Turris, conversationem supernam habere semper per Christum. Piissimi, ac Deo dilecti patris, vere venerabilis Brunonis, cognito sancto ac glorioso decessu, dulciter super tali, tantoque Viro commoti fuimus; Officium autem ejus felici animæ fidelium more impendimus, & ad ejus beatam memoriam anniversarie recolendam diem, quo carnis carcere egressus est, quomodo a vobis denunciatam accepimus sanctam ejus resolutionem, in nostra matricula scripsimus, orantes, & deprecantes, ut ejus sanctissimis vestrisque precibus adjuvemur tam vivi quam defuncti. Amen.
SS. Medardi & Sebastiani Suessione.
g[73]
Plebs pia Medardi, regalis & inclyta sancti,
Flentibus & mæstis solamina grata salutis.
Qui gemitis functum, functi deponite luctum,
Nil juvat extinctum deflere, dolere sepultum.
Sed potius voto prosint libamina sancta.
Hæc tribuantur ei, quicunque pericula mortis
Pertimet, horrescit, pereuntibus omnibus orbis
Continuis precibus succurrat, & auxilietur.
Dum petit & rogitat, pro se quoque quisque laborat.
Cum Moyses orat, superat plebs Israëlita,
Dum cessat votis, cadit illico, vincit & hostis.
Nos simul oremus, nec cesset spiritus ullus.
Vota juvant hominem, dum vivit & exit ad horam.
Quæ perimit vitam, tulit improba mors Eremitam,
Quæ nocet & lædit justum, satis impia lædit.
Hæc tam crudelis necat insatiata Caribdis,
Quos vovet omniparens nullum miserata dolores,
Salvet ab hac hominem, qui pertulit in cruce mortem,
Et vitam tribuat, quam non Proserpina rumpat.
S. Mariæ Blesensis.
h[74]
Bruno, vir egregiæ probitatis, gemma sophiæ,
Cujus honestatis sit præsens carthula testis.
Pacis habet fidem cæli translatus ad ædem.
Ergo laudemus Dominum, veneremur, amemus,
Per quem servorum decoratur vita suorum.
Alius ejusdem.
[75]
Usus eras eremo, liquisti terrea, Bruno,
Nec mors morte tua tonuit penitus tua jura.
Solvitur in cineres corpus, fis cælicus hæres.
S. Krileffi Blesensis.
i[76]
Contrahit omnis homo primi discrimina fati,
Et cunctæ vitium nocet Evæ posteritati.
Exercens igitur studium mors impietatis
Aggreditur, solvitque Virum tantæ probitatis.
S. Mariæ Bernaci.
k[77]
Doctor doctorum fuit, exemplarque bonorum
Nostris temporibus Bruno vir eximius,
Esseque pœnalis culpæ nil credimus illi,
Ipse Deum nobis conciliet meritis.
S. Crucis Aurelianensis.
l[78]
Summum Bruno decus & gloria temporis hujus,
Carne jaces, sed parte manes meliore superstes,
Et justi recipis nunc præmia grata laboris,
Præclaris merito doctoribus associatus.
Vivens in Christo nostri, Vir sancte, memento
Doctrinæque tuæ, quæ toto fulget in orbe,
Christo funde preces, mereamur ut esse sequaces,
Quique Deum pro te fraterno more rogamus,
Bruno, tuis semper precibus, vir sancte, juvemur.
Vos quoque, sanctissimi fratres, qui tantum ac talem Patronum ad cælos præmisistis, omni humanæ compassionis dolore postposito, gaudete & exultate in Domino, dignosque tanto Patre vos fuisse moribus ostendite, ut, ipso pro nobis intercedente, dignetur vobis Dominus, si non scientia parem, honesta saltem vita consimilem patrem providere. Valete.
Abbatis S. Joannis Suessionensis cœnobii.
m[79] Dilectis in Christo & Deo dignis fratribus, Calabriæ reverendis eremitis, in monasterio sanctæ Dei Genitricis, semper Virginis Mariæ Deo famulantibus, Petrus sancti Johannis Suessionensis canonicorum regularium humilis abbas totaque fratrum cum eo degens & Deo serviens congregatio bene incepisse, melius perseverare, feliciter consummare. Audito beato fine sancti patris vestri & magistri mei Brunonis, a cujus ore sanæ doctrinæ fluenta plerumque haurire contigit, &, si opere non complevi, de absentia vehementer tristamur, carnales evasisse angustias & requiem adeptum esse & cum Deo vivere, prout conjecturam de mundicia & perfectione transactæ vitæ, nobis satis notæ, facere possumus, vehementius congaudemus. Ejus ergo memoriam tum quia magister noster fuit, tum quia precibus ejus & vestris confidimus, tanto apud Deum efficatioribus, quanto sanctioribus, hoc modo habituros, promittimus triginta diebus Missas & Vigilias pro remedio ejus vestrorumque fratrum defunctorum celebrantes. In libro autem, ubi nomina fratrum defunctorum scripta sunt, nomen ejus conscribimus, anniversarium depositionis ejus diem debita veneratione, Deo volente, celebrabimus, & omnium beneficiorum, quæ apud nos fiunt & in locis, quæ ad nos pertinent, eum participem desideramus & vos participes suscipimus.
S. Symphoriani martyris Belvacensis.
n[80]
Abbatem sanctum narrant hunc scripta fuisse,
Commissumqne gregem virtutis iter docuisse;
Ergo si vixit, rotulus o testatur ut iste,
Te sibi perpetuam requiem petimus dare, Christe.
S. Quintini Belvacensis.
p[81] Humilis congregatio sancti Quintini Belvacensis, sperans, patrocinio reverendi patris sui Brunonis apud Deum se adjuvari, obedienter ei tricesimum q ascribit & cum fratribus suis memoriam ipsius vestrumque omnium amodo tenebit.
Raptus ab hac vita Christum sitiens Eremita,
Ne mala mutarent sanctam præsentia vitam,
Quidquid proposuit vivens, moriendo probavit,
Proderit ecclesiæ fidei vestigia nosse.
Quidam frater de præfata ecclesia, Gauherius nomine, sanctæ recordationis Viro, quem multum diligebat & solum nostris temporibus mundo renunciasse, prædicabat, tricesimum faciet & quamdiu vixerit, inter familiares suos in memoria diligenter habebit.
S. Luciani Belvagorum Apostoli.
r[82]
Dux cremitarum, lux corruit ecclesiarum,
Hunc eremus plorat, quem quisque fidelis honorat.
Est etenim dignus, quoniam fuit ipse benignus.
Nam mundum sprevit mundanaque cuncta reliquit,
Exercens vitam de se faciens eremitam.
Verus in æthereis eremita sit ipse choreis,
Vivens cum nostris hic fratribus attitulatis. s
S. Fusciani de Sylva.
t[83]
Bruno, vir excellens, probus & vitiosa repellens,
Discipulus Christi, vita testante, fuisti,
Vita, quies, sine nocte dies, reparatio mira,
Ipso dante tibi, pateant ad gaudia vera.
S. Petri Corbeiæ.
u[84]
Divitias Bruno mundanas postposuisti,
Exemploque tuo postponendas docuisti,
Et loca deserti pro Rege poli coluisti,
Dulcibus alloquiis multorum corda rigasti,
Talibus extemplo factis extas imitator
Sanctorum patrum, qui doctrinis viguerunt.
Illic insidias hostis per tempora multa
Passus mansisti, cujus fraudes superasti.
Nunc tamen in Christo complesti fine beato
Mortalis vitæ cursus, & gaudia vitæ
Perpetuæ defunctus habes, hæc est tua merces.
S. Quintini Vermandensis.
x[85]
Dum moritur Bruno, moritur, quod traxit ab uno,
Stat meritum cujus, quia vivit spiritus ejus.
Vita beatorum, spes atque corona piorum,
Ipsum sydereis societ super astra choreis.
S. Petri Lehunensis ecclesiæ.
y[86]
Mortuus hic vivit, quia, spretis omnibus, ivit
Cum cruce post Christum, dum mundum linqueret istum.
Hic nullum læsit, Domino quia semper adhæsit.
Hinc vitans pœnas sedes sortitur amœnas,
Ad quas Altitonans, justis pia prœmia donans,
Ad convivendum nobis donet veniendum.
S. Fursei Peronæ.
z[87]
Hic Vir virtutis, virtutibus inde secutis.
Per meriti florem capiat sine fine decorem.
Ipse Deus, quo quæque reguntur & omnia constant,
Bruno, tuo donet gaudia spiritui,
Terra licet tua membra tegat carnalia vilis,
Spiritus in cæli transeat alta tuus.
Bruno pius pastor, vitam ducens eremitæ,
Attribuente Deo, mereatur gaudia vitæ.
B. Mariæ Alrenensis ecclesiæ.
aa[88]
Sancte Bruno, venerande pater, veneranda propago,
Cælica jussa tenens, vivas cælestis imago.
S. Petri Durcurtensis ecclesiæ.
bb[89]
Declinare mori mori nescit sapientia mundi,
Nec rem cum voce declinat sexus uterque.
Ast ego ni fallar, Bruno declinat utrumque.
Sed ruit in Libra cc, merito quia sors fuit æqua.
Pura fuit vita, sapiens fuit hic eremita.
Appensus libræ discrimen nesciat iræ.
Notificamus igitur vobis, fratres charissimi, prout flagitastis, nos huic Ecclesiæ Catholicæ Filio tricennarium & anniversarium diem & in catalogo fratrum nostrorum inscriptione devote conscripsisse.
S. Salvatoris Aquiciensis cœnobii.
dd[90] Ego Aimericus, hujus prætitulati cœnobii abbas, animæ inclyti & famosi magistri Brunonis precibus, licet exiguis, æternam ab æterno & pio Salvatore requiem imploro & diem obitus ipsius Brunonis in Calendario notavi.
Cœnobii Marcemensis.
ee[91]
Excessit tandem, defuncto corpore pridem,
Excedens animo famosus carmine Bruno,
Qui tulit exilium vivens in corpore mundum.
Hinc se submovit, eremita bonus latitavit;
Sed bene sic latitat, operum dum luce coruscat.
Delectatur ibi cernendæ spe Deitatis,
Qua nunc perpetuo cœlis fuitur penetratis.
S. Amandi Elnonensis ecclesiæ.
ff[92]
Hic, quia dum vixit, mentis consedit in arce,
Huic quoque displicuit, quidquid fit dæmonis arte.
Post mortem carnis cælesti conditur urbe,
Sedes pro meritis datur huic, quæ digna sophiæ,
Cui vivens studuit non ficto cordis amore.
Hinc pro morte Patris luctus omittat ovile,
Orbatum quamvis sit multæ lucis honore.
Gaudeat at merito, sicut gaudet Pater ipse.
Quod facimus vestris, eadem nostris facitote.
S. Petri Islensis ecclesiæ.
gg[93]
Vera fides Christi laxat peccamina mundi,
Cujus facta caro ligno crucis hostia Patri.
Quod qui corde bono credens votis imitatur,
Ipsius vitæ consortia læta meretur;
Cujus Bruno pater concivis ut efficiatur,
Judicis ad thronum devotio digna feratur;
Prosit defunctis oratio mutua nostris.
S. Mariæ Mecinensis ecclesiæ.
hh[94]
Commemorando pater Bruno, Christi pia Mater
Dignetur Natum pro nobis in cruce passum
Poscere, cælestis donet tibi prœmia regni;
Quo tecum fratres nostri sint atque sorores.
S. Mariæ Formosellensis ecclesiæ.
ii[95]
Frustra conquerimur, justus si morte sopitur.
Omnibus una via proveniens varia
Tristia damnatis, dat gaudia plena beatis.
Ergo beatus erit qui bene transierit.
Felix hic Bruno, cui consonat ore sub uno
Laus modulata piis, comptaque tot studiis.
Nosque precamur ei lumen lucere diei,
Qui non temporibus concidit aut vicibus.
Vos quoque pro nostris oretis commemoratis,
Sic sic concludo breviter, celeberrime Bruno,
Cui famulabaris, Christo sine fine fruaris.
S. Donatiani Brugensis ecclesiæ.
kk[96]
Hic cultor veri, dum vixit, gloria cleri,
Carne resolutus habeat nunc gaudia tutus.
Quæ petitis vestris, fratres, impendite nostris
Et qui lector ades, dic sit ei requies.
S. Nicolai Meltensis ecclesiæ.
ll[97]
Mors breve nomen habet, sed nomine dura sub ipso
Sors latet, & sors, quæ non breve jus habeat.
Calcat opes & sceptra quatit, cathedrasque supinat,
Nemoque novit ubi, quando vel unde venit.
Sensus, honor, meritum, species, vis, res, genus, ætas,
Omnia vanescunt mortis in articulo.
Hæc cum cuncta forent tibi, Bruno mm, pridie Nonas
Octobris tamen es mortuus ipse modo.
Magne pater, qui cuncta potes, cui competit uhi
Interiora viri cernere funditus, &
Pareere peccatis, dare post obitum medicinam,
Parce Viro tanti, sisque medela sibi.
ANNOTATA.
a Laudonensis seu potius Laudunensis cathedralisecclesia sanctissimæ Dei Genitrici sacra est; ut vel hinc, spectare ad hanc subjectum Titulum, dubitandum non appareat.
b Gallos scilicet, aut, si mavis, archidiœcesis Remensis, cujus Laudunensis episcopatus suffraganeus est, incolas.
c Intra urbis Laudunensis ambitum (adi Galliam Christianam auctam tom. 9, col. 587 & seq.) S. Salaberga virgo seculo VII ædificavit parthenonem, S. Joannis Baptistæ nomine per lengissimum temporis spatium postea vocatum, in quo sacræ virgines perseverarunt ad annum usque 1128, quo sanctimonialibus monachos substituere in coacta Atrebati provinciæ Remensis synodo fuit decretum. Hujus itaque parthenonis indubie est Titulus subjectus, qui, quod etiam hic notandum, per hunc, quem includit, versiculum sequentem, Clericus ipse fuit, fit monachus, hinc eremita, opinioni eorum, qui S. Brunonem, cum mundo valedixit, non recta in Cartusiam secessisse adstruunt, suffragatur, quemadmodum Commentarii prævii num. 416 docui.
d Hoc cœnobium, quod tribus circiter leucis ab urbe Lauduno in silva Vedogia, seu Voëgia, Saltus Vedocii nomine hic distincta, situm est, anno circiter 1080 natales videtur fuisse sortitum. Adi Galliam Christ. auct. tom. 9, col. 610 & seq.
e Locus sacer, qui hoc nomine hodie appelletur, olimve fuerit appellatus, nuspiam a me fuit inventus.
f Id est, ecclesia cathedralis. Quam porro vocabulum Matricula, in hoc Titulo occurrens, significationem in eo habeat, in Annotato, quod sectioni primæ ad lit. d subnexui, expositum invenies.
g Dubitandum non est, quin hic insigne designetur S. Medardi cœnobium, in urbe Suessionensi seculo VII fundatum, de quo Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9, col. 405 & seqq.
h Eamdem hanc inscriptionem præfert Titulus decimus septimus; quare existimo, Bleseusem hanc (vide, quæ supra in Annotatis, Sectioni primæ subnexis, ad litt. hh dicta sunt) canonicorum Regularium S. Augustini abbatiam S. Brunoni parentasse tribus Titulis diversis, nimirum præfato XVII & duobus hic subjectis, quos ambos posteriores sequentemque ab isto priori disjunxerint, qui Titulos Sancti funebres edendos curarunt:adeo, quod supra monui, verum est, id hosce eo ordine non fecisse, quo Tituli isti rotulo funebri, epistolam encyclicam, mortis S. Brunonis nunciam, complectenti, fuere inscripit.
i In generali beneficiorum diœcesis Carnotensis Catalogo, Parisiis anno 1648 excuso, pag. 87 recensetur prope Blesas, quæ urbs, antequam ei anno 1697 episcopalis cathedra concederetur, in diœcesi Carnotensi sita erat, insignitus S. Carilefi seu Krileffi nomine Prioratus; hunc adeo hic designari conjicio.
k Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI col. 830 inter ecclesiæ Lexoviensis monasteria recensent unum, quod seculo XI in honorem sanctissimæ Dei Genitricis fuisse exstructum docent, quodque cum Bernaicum vocent, ipsum indubie est, quod unius dumtaxat literulæ mutatione Bernacum hic appellatur.
l Cathedralis Aurelianensis ecclesia, uti e Gallia Christiana aucta tom. 8, col. 1409 intelligo, S. Cruci est dicata; ut isthæc indubie hic designetur.
m Indubie hic designatur monasterium, in monte seu colle, urbi Suessionensi contiguo, situm, quod modo S. Johannes in vineis nuncupatur, quodqueseculo XI fuit fundatum. Adi Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9, col. 456; de Petro autem, monasterii illius abbate, cujus subjectus Titulus est, videsis Commentarium prævium num. 97 & binis seqq. Notandum porro ex subnexis sectioni secundæ Annotatis ad lit. a, nec hunc Titulum, duos proxime antecedentes & 73 eo ordine, quo hic ponuntur, rotulo funebri fuisse inscriptos.
n Hoc monasterium in colle, urbi Bellovacensi imminente, seculo XI initium accepit, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 9 col. 807 docent.
o Pro vocis hujus significatione adi Commentarium prævium num. 24.
p Hoc monasterium in sancti martyris Quintini honorem & memoriam haud longe a mœnibus Bellovaci anno 1067 fuit exstructum. Ita Gallia Christiana aucta tom. 9, col. 818.
q Vocabuli hujus significationem in Annotatis, Sectioni primæ subnexis, ad lit. r suppeditavi.
r Seculo sexto fuit hoc monasterium trecentis a Bellovaco passibus exstructum. Adi iterum Galliam Christianam auctam tom. 9, col. 778.
s Hinc colligendum puto, Titulo huic fuisse adscriptos nonnullos vita functos, pro quibus areligiosis Turritanæ eremi incolis orari postularint monasterii S. Luciani monachi.
t Hic indubie designatur diœcesis Ambianensis monasterium, quod a Galliæ Christianæ auctæ Scriptoribus tom. 10, col. 1302 S. Fuscianus in nemore vocatur, quodque uti ex iis, quæ ibidem in litteras mittunt, manifestum est, S. Brunonis ætate longe est antiquius.
u De hoc monasterio, quod seculo septimo quatuor ab urbe Ambianensi leucis, præcipua ejus Basilica SS. Petro & Paulo dedicata, fuit exstructum. Videsis denuo Galliam Christianam auctam tom. 10, col. 1263.
x Hoc monasterium, quod etiam S. Quintinus de monte nuncupatur, primo ab urbe Perona lapide in pago Veromanduensi diœcesique Noviomensi situm est, stetitque, qüemadmodum ex iis, quæ de eo Galliæ Christianæ auctæ Scripores tom. 9, col. 1097 & quinque seqq. memorant, statuendum apparet, ante seculum undecimum.
y Cellæ Lehunensis meminerunt Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 411, credibileque est ex iis, quæ ibidem scribunt, eam jam inde ante S. Brunois ætatem exstitisse.
z Erchinoaldus, Clodovei II major-domus, S. Furseo, patria Scoto, monachisque ejus seculo VII juxta castrum suum Peronense exstruxit monasterium, monachisque in hoc jam inde a seculo nono canonicorum collegium hodieque superstes, quod proinde hac inscriptione designari puto, successit. Adi Galliam Christianam auctam tom. 9, col. 1035 & seq.
aa Nec locum sacrum, hoc nomine insignitum, invenire uspiam quivi, ut mendose expressunt id hic esse putem.
bb In diœcesi Cameracensi (adi Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 3, col. 112) ad Scaldim fluvium haud procul ab oppido S. Quintini situm est monasterium, quod in divisione monasteriorum regni Lotharii, anno 870 inter Ludovicum & Carolum Francorum reges facta, memoratur, quodque ab aliis quidem Hunnocurtum, ab aliis vero aliter, magna tamen in hoc nomine mutatione haud facta, appellatur. Non aliud, quam hoc monasterium, in hac Tituli subjecti inscriptione designari puto.
cc Sanctus scilicet sexta Octobris die seu eo tempore, quo sol Zodiaci signum, Libræ nomine distinctum, motu proprio percurrit, ad superos migravit.
dd Dubitandum non apparet, quin monasterium, ad quod subjectus Titulus spectat, illud ipsum sit, quod apud Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 3, col. 408 Aquicintinum seu Aquicinctense aut etiam Aquicinense S. Salvatoris monasterium nominatur, quodque, seculo undecimo exstructum, ad Scarpim fluvium secundo ab urbe Duaco milliari situm est.
ee Designari hic autumo Ordinis S. Benedicti monasterium, quod a Galliæ Christianæ auctæ scriptoribus tom. 3 col. 393 Marchianense appellatur, seculoque septimo fuit exstructum.
ff Tribus circiter ab urbe Tornaco leucis ad Elnonem fluvium situm est hoc Ordinis S. Benedicti monasterium, ab ipsomet S. Amando seculo septimo exstructum. Consule Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 3, col. 254.
gg Cum Insulensis in Flandria civitas Islæ etiam nuncupata reperiatur, habeatque insignem collegiatam ecclesiam, S. Petro sacram, eam hic designari, indubitatum apparet.
hh Haud dubie hic designatur Ordinis S. Benedicti nobilium virginum abbatia, quæ ab aliis Messinensis, ab aliis Misseniacensis vocatur, seculoque undecimo secundo ab urbe Iprensi lapide fuit exstructa. Adi Galliam Christianam auctam tom. 5, col. 341.
ii Hoc monasterium, quod non prope Furnas, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 5 col. 351 tradunt, sed prope Ipras situm est, anno 1068 fuit fundatum, ut iidem ibidem docent.
kk Hæc ecclesia, quæ cathedralis modo est, S. Brunonis ætate collegiata dumtaxat erat.
ll Cum nec templum, nec monasterium, quod Meltense vocetur sanctoque Nicolao dedicatum sit, inveniam, quisnam hic designetur locus sacer, definire non possum.
mm Dignitatibus, opibus ac genere præstitisse Bruno non obscure hic traditur; quare tam hinc, quam ex iis, quæ Commentarii prævii § 2 in medium adduxi, nobili eum stemmate ortum esse, pro certo debet haberi.
SECTIO IV.
Titulus S. Petri Pictavis. a
Sunt duræ sortis nigræ spectacula mortis.
Ullius exors & fortunæ libera mors est,
Cunctorum cladem trutina quæ librat eadem.
Sicut privato, sic parcit nobilitato,
Angustosque lares vacuat, sicut populares.
Nam juvenis, flores, decus, & decor, res & honores
Præter divina sunt omnia sub libitina.
Hunc obiisse Virum, non ergo sit hoc tibi mirum.
Sed qualis fuerit, si forte rudis mihi quærit,
Solvat & evolvat cartham b rursusque revolvat.
B. Mariæ Pictavis.
c[99]
Vivis & in cælis gaudes, Eremita fidelis,
Quemfelix esse sequitur, fugit omne necesse.
O Patrem sanctum, pro quo scelus est dare planctum,
Cujus gaudere nequit ulla lues abolere,
Vivere cui Deus est, cui lux, cui vera salus est
Euge, Dei verna frueris mercede superna.
Accipis inventum modico sudore talentum,
Quod prudens Domino solvisti fœnore bino.
Pro meritis tantis tibi clamant verba Tonantis,
Utere, serve bone, mecum summa regione.
S. Hilarii Pictavis.
d[100]
Brunonis vitæ spectent eremitæ,
Mundum florentem, mundanos decipientem,
Qui dum conspiceret, sed mundi labe careret;
Dum sibi vilescit, dum fœtida gaudia nescit,
Inhærens Christo seclo discessit ab isto.
Hac caruit vita Bruno, felix eremita,
Est Dominum nactus, cum dictis consonet actus.
Non igitur flemus, quem sic migrasse videmus.
Alius ejusdem.
[101]
Hoc dum vixisti mundo, vestigia Christi,
Pluribus exutus vitiis, es, Bruno, secutus;
Ergo tibi Christus præstabat regna polorum,
In quibus exultat lætissima turba bonorum,
S. Radegundis Pictavis.
e[102]
Rex immense Deus, qui verbo cuncta creasti,
Qui Sanctis requiem celestia regna parasti,
Quique tuos ducis ad cælica gaudia lucis,
Fac hunc gaudere cum Sanctis sede polorum.
Qua gaudet vere cœtus sine fine bonorum.
B. Mariæ ac S. Cypriani martyris.
f[103]
Omnis imago boni sis clemens, Christe, Brunoni;
Hic eremita fuit, unde tibi placuit.
Quæ post oblitus cupiens hoc visere littus,
Te non per speciem, sed videt ad faciem.
S. Joannis Euang. Pictavis.
g[104]
Gallia festivas postponens carminis odas,
Nunc lugubres cantus & mœstos excipe planctus;
Namque tuus doctor, quondam per cælica ductor,
Bruno pius moritur, flos fœni subtumulatur.
Hinc est quod doleas, sed vivit, pone querelas,
Vere pro meritis justis sonatur * in astris,
Cum quo sint nobis, tibi nec non gaudia lucis.
S. Petri Virsionensis cœnobii.
h[105]
Turrinis monachis sit pax per secula cunctis.
Dum Phœbus radios per cosmum tendere fulvos
Inciperet, bajulus vester, pro funere Patris
Deflens, huc venit, quem mors inimica peremit,
Cujus nos pro anima celebravimus ordine vota,
Ut mos Ecclesiæ sanctæ cognoscitur esse,
Ipsiusque animam Christo commisimus almam.
Nam donec vixit, Domino servire cupivit,
Moribus instructus, divino lumine fultus,
Fratribus atque Deo mansit dilectus in ævo.
S. Martini pleni pedis.
i[106] Quoniam nullus suarum virtutum precumve remige hujus exitialis vitæ naufragium inevitabile quoquomodo potest evadere, cælestisque immarcessibile prœmium obtinere; quod Catholicam decet religionem, fratres exposcitis. Ut igitur, ejus vestrisque precibus nostrorum rubigine criminum saluberrima decocta, purgemur, vestri Patris diem recolemus anniversariam.
S. Maximini Miciacensis cœnobii.
k[107]
Doctus Psalmista, clarissimus atque sophista *,
Gallia quem mire sua deberet sepelire,
Ut fertur Calabris nunc Bruno sepultus in agris,
Hac functus vita, sub temporibus stabilita,
Transeat ad vitam sine temporibus stabilitam.
Alius ejusdem.
[108]
Bruno consurgat Regi, qui crimina purgat,
Sanctorum Christo, cui mundo vixit in isto.
Excessit vita monachus, sapiens eremita,
Hinc clerus tristis moneatur versibus istis
Prœmia donantem Dominum rogitare tonantem,
Ut det ei requiem, plebs pia dicat Amen.
S. Mariæ Parisiorum.
l[109]
O vos mundani, qui re gaudetis inani,
Spernite culturam carnis subito perituram.
Corpus enim vastum, varia pinguedine pastum,
Quo magis impletur, putidum magis efficietur.
Cur impinguatur caro, qua vermis satiatur?
Cur adeo cupimus bona, quæ retinere nequimus?
Quos male seducit mundus per devia ducit,
Et sectatores carnis fallit per honores,
Blandaque prætendit, dum nobis retia tendit.
Est & in hoc mundo mundanis sollicitudo,
Pœnaque lucratur pœnam, caro bis cruciatur.
Qui lucra sectantur, subita nece præcipitantur
Et subeunt antrum carnes animæque barathrum.
Hæc satis attente pertractans Bruno repente,
Ille magistrorum decus, informatio morum,
Remigium turbæ Remensis, major in urbe,
Mundum despexit, iter ad cælestia flexit,
Vilibus indutus pannis te, Christe, secutus.
Huic igitur cæli pateant populoque fideli,
Cum quo lætatur Bruno, semper sociatur.
S. Petri Resbacensis.
m[110]
Temporibus nostris, finis dum proximat orbis,
Extitit in mundo proximus iste Deo;
Nam dives fuerat, mores sapienter agebat,
Contempsit cuncta, post pauper & est eremita
Factus pro Domino, qui solus regnat in alto.
Iste viam carnis tenuit: per secula felix
Sit pietate Dei, qui secula morte redemis.
S. Petri Latunacensis.
n[111]
Arbore de quadam fructum gustaverat Adam,
Arbore post de qua sors imminet omnibus æqua.
Si non peccasset, genus humanum recreasset.
Sed quia peccavit, morti mala cuncta paravit.
Ergo dolor, luctus, lachrymarum fundite fluctus,
Quod mors sic mordet, sævit, ruit, omnia sorbet.
Hac ruit omnis homo pro gustato male pomo.
Hic valet & vivit, mox terræ membra reponit.
Sic caro flos fœni, fit fœnum gloria mundi,
Dum juvenum flores marcescunt atque decores
Cum parvo magnus, cum justo transit iniquus.
Hoc probat omnis homo, sed, homo quod comprobat omnis,
Intulit ipse pater, sed quod pater intulit ipse,
Expulit ipse Deus, sed quod Deus expulit ipse,
Nobile fecit opus, sed opus, quod nobile fecit,
Sentit origo sequens; sed & hoc, quod sentit origo,
Sensit & hic Bruno: quoniam Bruno sentit & iste,
Vivit in æternum, non ergo fleamus ob ipsum.
Si qua tamen gessit, Domino quæ non placuere,
Os, mens, lingua Deum non deneget ista rogare,
O Theos, alpha boni, da cælica regna Brunoni.
S. Petri Neocastrensis.
o[112]
Hac vixit vita dum felix hic eremita,
Dictus Bruno bonus, noster per cuncta patronus,
Quo vixit pago, vivens permansit imago
Veræ justitiæ, doctrinæ, philosophiæ,
Exemplum cunctis qui dans ratione potitis
Struxit structuram, quam novit non ruituram
Ætheream sedem, per secula cuncta manentem
In summis cælis, ubi gaudet Bruno fidelis,
Cujus mirantes vitam, mores imitantes
Omnes oremus prece, qualicumque valemus,
Hic ut tam dignus, tam verax tamque benignus
Pro nobis toto fundens oracula voto,
Quo gaudet lætus, cælesti culmine fretus
Nos congraudere faciat secumque manere.
S. Trinitatis Falesiæ.
p[113]
Tanti doctoris fuerat de morte dolendum,
Omnibus atque bonis noctesque diesque gemendum,
Si possent luctus hominem revocare sepultum,
Et lachrymæ fructus facerent, non plangere stultum.
Sed quia Missarum lachrymis suffragia præstant
Atque preces hominem justæ super æthera gestant,
Hymnis & Psalmis, precibus grex ergo fidelis
Christi poscat opem, missis omnino querelis,
Ut faciat cælis animam residere Brunonis,
Ne populetur ovem, conservet ab ore prædonis.
S. Gervasii ejusdem loci.
q[114]
Gallia multorum mater, nutrixque virorum,
Isti quando pares es habitura mares?
Iste tuus quondam doctrinæ præbuit undam
Gentibus & cleris: heu bona fama peris!
Francigenæ gentis nil confert littera, sentis,
Hoc obeunte quidem, nunc habes inde fidem.
Istius fossa Calaber tumulus tegit ossa.
Vivere præstet ei gratia magna Dei.
S. Mariæ Tornacensis.
r[115]
Quem genuisse Colonia, Francia vult aluisse s,
Gloria Bruno pater, genti communis utrique,
Ascensu facili sociatur ad agmina cæli,
Quorum civis erat, etiam dum vita manebat.
Non tamen hinc frustra comes est oratio justa.
Conferat hoc Dominus, meritis quod defuit ejus.
S. Petri Blandinensis cœnobii.
t[116]
Est commune mori, mors nulli parcit honori.
Mors est vita piis, pœna diurna malis.
Ibimus absque mora, sed qua nescimus in hora,
Est quia vita brevis, fluxa, caduca, levis.
Ecce, satis scimus, quod non evadere quimus,
Et quis erit finis, vermis & inde cinis.
Dum vixit, vita nituit satis hic Eremita,
Mortuus ipse tamen pace quiescat: amen.
S. Leodegarii martyris.
u[117]
Poscitis auxilium, præbeat quod Christus in ævum.
Brunoni petimus migranti corpore Summus
Quatenus optati concedat munera regni.
S. Bavonis in Gandavo.
x[118]
In verbis quanquam nobis sit magna facultas,
Non pro posse tamen, sit prodere verba voluntas,
Sed flentes breviter dicamus: Summe magister,
Brunoni charo tibi, Rex, in carne fideli,
Cui super omne bonum placuerunt gaudia cæli,
Illud des esse, quod nusquam novit abesse.
S. Mariæ Connatrensis in Anglia.
y[119]
Hunc pietate sua rex Christus in arce polorum
Collocet, atque frui requie concedat eorum.
S. Audomari episcopi.
z[120]
Exemplum miseris mortalibus esse solebas,
Ut colerent Christum, quem semper, Bruno, colebas;
Pro quo divitias sprevisti totius orbis,
Ut tibi perpetuas daret auctor totius orbis.
Ergo vera fides, quam tu semper coluisti,
Te trahat ad Christi requiem, quam, Bruno, petisti.
S. Pauli Apost. Lundoniensis.
aa[121]
Tanti fama Viri diffusa sub ultima mundi
Excitat ardentes in digna precamina mentes,
Et, licet, ut quimus, complere petita velimus,
Vota probatorum passim promissa virorum
Nos pro posse monent, Dominum memorare Brunonem,
Decessumque sui Missis celebrare quotannis.
Archidiaconi Rengerius, Walterus, Quintilianus, Robertus, Durandusque scholasticus, Theobaldus, Arturus, ceterique omnes canonici ecclesiæ sancti Pauli Lundoniensis salutamus fraternaque dilectione impertimus eremitas ecclesiæ sanctæ Dei genitricis Mariæ Turris Calabriæ, concedimusque, ut petiistis, anniversarium fieri singulis annis reverendo magistro domino Brunoni servo Dei cunctisque fratribus cœnobii vestri pridie Nonas Octobris; id concessimus publico consensu fratrum nostrorum, nomenque ejus nominibus fratrum nostrorum ascripsimus in memoriam prædictæ commemorationis.
S. Petri Cassellensis ecclesiæ.
bb[122]
Brunonis vermes carnem pascuntur inermes,
Proh dolor! immensi vas sensus & bonitatis.
Non tamen est inde, quod defleo; nam mihi constat,
Illum Sanctorum concivem, sed quia cœtus
Ipsius mœret privatus Patre benigno.
S. Mariæ Atrebatensis sedis.
cc[123]
Lux æterna Deus, præter quam nil valet esse,
Qui nobis voluit nasci de semine Jesse,
Participem faciat te, Bruno, suæ bonitatis,
Qui fons multifluus est mirificæ pietatis.
Alius ejusdem.
[124]
Rectæ, Bruno, viæ dux & fons Philosophiæ
Non aliter docuit, vivere quam studuit.
Dum bene vivendo fecit, quodcunque loquendo
Vir bonus ostendit, cælitus emicuit.
Unde sibi merces donetur gloria perpes
Ac diuturna quies & sine nocte dies.
S. Vedasti Nobiliaci cœnobii scholæ.
dd[125]
Ploret vita brevi series quod transeat ævi;
Tansit enim, quidquid jam præsens cernitur esse.
Sic decet, idque petit, quod habet natura necesse.
Gloria stat rerum, perit hæc in tempore finis.
Nil habet æternum, nisi sint imitamina veri.
Ergo quisquis homo vult prudens esse videri,
Diligat hæc tantum, quæ sunt sibi dona salutis.
Si bene stant curæ, bona lucis amando futuræ
Non procuret ea, quæ sic fugiunt, velut aura.
Quicquid habet mundus, est quædam captio mentis,
Ut seducat eam, semper vigil ars inimici.
Ille leo rugiens, quærens, quem devoret, hostis
Nunquam dormitat, nec præstat membra quieti.
Irrequieta manet omnis sua cura per horas,
Nec habet occasum furor hic, nec sacra voluntas.
Unde, rogo, caveas, homo, ne tenearis ab illo.
Mente sed intentus superis & sensibus omne
Impendas studium, vero quo functus honore,
Divino semper puroque fruaris amore.
Deperit omne, quod est, sapiens simul insipiensque,
Pauper, inops, dives, quos vilis contegit urna,
Lege necis sumpta, sic fiunt pulvis & ossa.
Justus obit, moritur. Aliquo fit crimine læsus,
Nec caret macula communi lege creatus.
Cedit enim sorti, nimirum quam pater Adam
Per matrem meruit, quam littera nominat Evam.
Mens mea dum queritur super his, per plura vagatur,
Ampla nimis ratio per mentem multiplicatur.
Clare pater Bruno, peto, sit tibi vita perhennis,
Dicat Amen quisquis mihi respondendo fidelis.
Alius ejusdem.
[126]
Lumen & ordo viæ ducentis ad alta sophiæ
Occidit, hinc cedens naturæ Bruno recedens
Par pecudis brutæ. Tibi, Bruno magister acute,
Viluit hic flore mundus, sterilique decore.
Flos fuit in fœno, viguit sub sole sereno,
Dum tua cantaret, studio dum musa vacaret,
Dum modo lactaret Remos, modo pane cibaret ee.
Hinc tamen, abjectis opibus studiisque rejectis,
Clausus in obscuro frueris labamine duro,
Nilque sequens Bruno varium, fundatus in uno,
Sic pater, o Bruno, capis unum captus ab uno ff
ANNOTATA.
a Cum S. Petro Apostolo nuncupata sit, quæ seculo quarto S. Hilarium habuit episcopum, cathedralis Pictavensis ecclesia, huic indubie attribuendus est Titulus subjectus.
b Rotulum scilicet funebrem, qui & epistolam encyclicam, obitus S. Brunonis nunciam, & Titulos plures funebres seu datas ad hanc responsorias, in quibus non pauca de Sancto memorantur, complectitur.
c Plures sunt in urbe Pictavensi ecclesiæ, sanctissimæ Dei Genitricis nomine insignitæ, quarum una, quæ collegiata est, & jam inde a seculo decimo exstitit, S. Maria Major appellatur; hanc autem hic per S. Mariam, solitarie positam antonomasticeque acceptam, designari autumo.
d Cum duæ sint, quemadmodum apud nos ad diem 13 Januarii, quo de S. Hilario, Pictavensi episcopo, egimus, videre licet, in urbe Pictavensi ecclesiæ, S. Brunone antiquiores, quarem altera S. Hilarius de Cella seu Minor, altera S. Hilarius Major seu Magnus nuncupatur, dubitari non immerito posse videtur, utrius sit Titulus subjectus. Attamen, cum per S. Hilarium, solitarie seu absque addito, uti hic fit, positum, per antonomasiam, non Minor, sed Major S. Hilarii ecclesia intelligenda videatur, pro hac potius, quam pro illa, pronuntiare velim.
e Sancta Radegundis regina, de qua apud nos ad 13 Augusti diem actum, post factum cum Clotario, Francorum rege, marito suo divortium sese Pictavium recepit, hacque in urbe, uti ibidemdocuimus, duas ecclesias, alteram viris, alteram sacris virginibus, condidit. Posterior una cum adjuncto parthenone S. Crucis nomine hodieque decoratur; prior vero, cui S. Mariæ nomen inditum initio fuit, postea S. Reginæ seu S. Radegundis Basilica, uti e Galliæ Christianæ auctæ Scriptorum tom. 2, col. 1299 disco, fuit nuncupata; ut isthæc proinde ecclesia, quæ collegiata est, verosimillime, ne dicam, indubie hic designetur.
f Certum apparet, hic designari veterem ac nobilem S. Cypriani abbatiam, a Pipino, Aquitaniæ rege, anno 828 (adi Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2, col. 1230) in suburbio Pictavensi exstructam, quæ varias passa est, non tantum vicissitudines, sed & nominis mutationes.
g Hoc monasterium, quod Ordinis S. Benedicti est, in urbe Pictavensi sub titulo S. Johannis Euangelistæ seculo XI fuit exstructum. Adi iterum Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2, col. 1263 & seq.
h In diœcesi Bituricensi situm est hoc cœnobium diuque ante S. Brunonis ætatem fuit exstructum, uti liquet ex iis, quæ de illo Galliæ Christianæauctæ Scriptores tom. 2, col. 133 & tribus seqq. memoriæ produnt.
i Hæc Ordinis S. Augustini abbatia, quæ in diœcesi Bituricensi duabus ab Avarico leucis sita est, anno circiter 1080 fuit fundata. Ita Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2, col. 186.
k Hoc diœcesis Aurelianensis cœnobium, quod partim a Miciano agro, in quo fuit exstructum, partim a S. Maximino, secundo suo abbate, ad diem 15 Decembris, quo colitur, in Opus nostrum inferendo, ita vocatur, seculo sexto ineunte initium accepit. Adi Galliam Christianam auctam tom. 8, col. 1526 & seq.
l Sub nomine beatissimæ Virginis Mariæ dedicata est cathedralis Parisiensis ecclesia; quare hanc, quæ jam inde a primis regum Franciæ temporibus initium accepit, hic designari, verosimillimum arbitor.
m Hujus monasterii, a S. Audoëno, Rothomagensi archiepiscopo, in diœcesi Meldensi seculo septimo exstructi, notitiam invenies apud Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 8, col. 1679 & seq., uti etiam apud nos tom. 4 Augusti, quo de S. Audoëno actum, pag. 812 ad lit. m in Annotatis.
n Pro Latunacensis hic substituendum puto Latiniacensis; ut designetur Latiniacense diœcesis Parisiensis monasterium, in pago Briegio ad fluminis Matronæ ripam positum, quod S. Furseus, nobilis Hibernus, uti ad 16 Januarii diem, quo de illo apud nos actum, docuimus, seculo VII exstruxit, quodque, cum deinde a Normannis ruinam passum fuisset, seculo XI instaurandum curavit Herbertus III comes, Herberti II Veromanduorum comitis filius.
o Cum non pauca, quæ Novi-castri seu Neocastri, Gallice Neuf-chatel, nomine distinguuntur, loca inveniantur, nec ullum, cujus ecclesiam S. Petro nuncupatam esse sciam, reperire potuerim, quisnam hic locus sacer designetur, pro certo determinare haud queo.
p Falesia, Gallice Falaise, Normanniæ Inferioris civitas, castrum, in rupe situm, sibi habet adjunctum, binasque, ut Martiniereus in Dictionario Geographico docet, complectitur parochiales ecclesias; quarum altera SS. Trinitatis, altera S. Gervasii appellatur; dubitandum itaque non apparet, quin ad priorem ex his spectet Titulus subjectus.
q In editione Basileensi additur Castri; ut posterior e duabus ad lit. præced. memoratis ecclesiis, quæ Falesiense castrum complectatur, verosimillime hic designetur.
r Cathedralis Tornacensis ecclesia sanctissimæ Dei Genitrici sacra est; ut huic proinde adscribendus sit Titulus subjectus.
s Quid ex hoc discamus versiculo, videsis Commentarii prævii num. 42.
t Nobilissimum hoc Gandense monasterium solo hodie S. Petri, sub cujus & S. Pauli patrocinio fuit exstructum, nomine venire solet, licet primitus a monte Blandinio, urbi Gandavensi vicino, in quo a S. Amando seculo VII fuit exstructum, Blandinium fuerit vocatum. Adi de S. Amando Operis nostri tom. 1 Februarii, pag. 822, uti etiam Galliæ Christ. auctæ. Scriptores tom. 5, col. 184.
u Cum varia sint, uti ad secundam Octobris diem in Commentario, Actis S. Leodegarii prævio, docuimus, loca sacra, Sancti hujus nomine insignita, nec Tituli funebres eo ordine, quo rotulo fuere inscripti, recenseantur, quodnam hic seu templum seu monasterium designetur, definire haudqueo.
x Insigne monasterium, quod S. Bavonis nomen postea accepit, in castro Ganda ad Scaldis & Legiæ seu Lisæ confluentes seculo VII a S. Amando conditum fuit; post varias autem vicissitudines seculo tandem XVI a statu Regulari (monachorum enim Benedictinorum erat) ad statum canonicorum Secularium transiit, cumque deinde in arcem convertendum esset, hi ad S. Johannis basilicam tunc parœcialem, nunc vero cathedralem, S. Bavonis, nomine Johannis deposito, appellatam, commigrarunt, cathedrale deinceps in hac episcopatus Gaudensis, recens tunc erecti, canonicorum collegium constituturi. Ad Operis nostri tom. 1 Octobris Gloriam posthumam S. Bavonis § 5, uti etiam Sanderum Rerum Gandens. lib. 4, cap. 3 & Galliæ Christ. auct. Scriptores tom. 5, col. 171 & tribus seqq.
y Cum locum sacrum, qui ita nominetur, neque in Monastico Anglicano, neque alibi inveniam, puto, in illius scriptionem mendum hic irrepsisse, proque Connatrensis legendum Conventrensis; ita ut hic designetur cathedralis hujus nominisAnglia ecclesia, quæ, sanctissimæ Dei Genitrici nuncupata, S. Brunonis ætate est antiquior. Adi Mabillonium tom. 4 Annal. Bened. lib. 58, num. 69, & Monasticon Anglicanum tom. 2, pag. 428.
z Puto, hic designari monachorum cœnobium, Operis nostri tomo præcedenti in Commentario ad Vitam S. Gerardi, Brononiensis abbatis, prævio num. 245 memoratum, quod jam inde a seculo nono canonicorum secularium factum fuisse, ibidem docuimus.
aa Cathedralis Londinensis in Anglia ecclesia S. Paulo sacra est; quare ad hanc puto spectare Titulum subjectum.
bb Casletum, Flandriæ Occidentalis oppidum, quod Gallice & Flandrice Cassel appellatur, hincque ab iis, qui subjectum Titulum scripsere, Cassella seu Cassellum Latine dici potuit, duas habet collegiatas ecclesias, quarum altera S. Petri, altera S. Mariæ nuncupatur; ut proinde priorem ex his hic designari, fas sit conjicere.
cc Atrebatensis cathedralis ecclesia, sanctissimæ Dei Genitrici sacra, indubie hic designatur.
dd Atrebatense S. Vedasti monasterium, quod prius Nobiliacum dictum fuit, seculo septimo fuit constructum. Dubitandum itaque non apparet,quin a schola, quam pro more, seculo duodecimo ineunte usitato, monasterium illud instituebat, Titulus subjectus processeri.
ee Sanctum Remis Poësim docuisse, hinc concludendum apparet. Adi Comm. præv. num. 77.
ff Alludi videtur & hic ad illud Lucæ 10, ℣. 42 Porro unum est necessarium. Maria optimam partem elegit.
* sociatur
* i.e. philosphus
SECTIO V.
Titulus S. Mariæ Morlivensis ecclesiæ. a
Floruitin mundo Vir prudens ore profundo.
Utilis est forma sors ejus & ultima norma.
Scivit enim vere, mundum non posse manere.
Calcavit flores ejus, contempsit honores.
Nunc requies sibi sit, quoniam sacra pagina
dixit:
Non est damnosa mors justi, sed preciosa;
Bruno Hierusalem conscendit spiritualem.
SS. Petri & Augustini Anglorum Apostoli. b
[128]
Bruno pia vita cælo vivas eremita.
Reddidimus vestris, reddantur debita nostris.
S. Edmundi regis martyris. c
Transit ab hac vita Bruno pater ac eremita,
Transeat in requiem spiritus ejus: Amen.
Alius ejusdem.
[130]
Annuat huic Dominus Brunoni gaudia verus,
Agmina Sanctorum, qui continet alta piorum.
S. Mariæ Spalingæ ecclesiæ S. Nicolai Andegavensis. d
[131]
In mundo rutilat solis jubar & rutilando
Transit & excedit sidera clara poli;
Sic & Brunonis sapientia tanta refulsit,
Inter Francorum sidera solus ut hic
Esset cunctorum flos & fons Philosophorum.
Flos speciosus erat, fonsque profundus erat.
Ex hoc manavit sapientia tanta per orbem,
Ut quos imbueret, philosophos faceret.
Splendor sermonis fuit & lux relligionis,
Ejus relligio scitur ubique satis;
Ejus doctrina sunt facti tot sapientes,
Quos mea mens nescit & mea penna tacet;
Ejus in exemplo sunt multi relligiosi
Et sectatores discipulique crucis.
Ipse crucem Christi tulit & sua cuncta reliquit,
Seque negando sibi profuit ipse sibi.
Dives, famosus, facundus & generosus
In mundo nituit, sed sibi displicuit.
Mundus & ipsius res & mundana potestas
Non sibi chara fuit, omnibus abstinuit.
Nullus amor vel honor nocuere Deum sitienti;
Sed quærendo Deum fuit * in exilium.
Exul erat patriæ, loca præsidiumque Mariæ
Obtinuit, cujus filius ipse fuit.
Felix exul erat, quem virgo Maria recepit.
Hæc sibi refugium præstet & auxilium,
Fiat ei portus, cujus fuit integer ortus
Filius æternus, sit tibi certa salus.
Religiosis fratribus in loco, qui Turris appellatur, Deo devote famulantibus Lambertus abbas & tota congregatio sancti Nicolai salutem & dilectionem. Dolori vestro & desolationi charitatis visceribus compatientes dominoque Brunoni ex hoc mundo ad Patrem, ut credimus, transeunti congaudentes & triumphalis funeris debitum exolventes justis petitionibus vestris & desideriis satis facimus, annuentes, ut illius depositio in Martyrologio nominibus fratrum nostrorum interscribatur & perpetua memoria recolatur.
S. Mariæ ecclesiæ Lincolniensis. e
[132]
Transisti mundo securus, maxime Bruno,
Quem quia sprevisti, nil nocuisse puto,
Te voluit rebus fallacibus illaqueare,
Sed tibi prospiciens non cadis in laqueum.
Obtulit iste quidem, quæ pronus stultus adorat,
Hoc est, divitias & bona, quæ pereunt.
Et quia nemo potest horum splendore beari;
Quippe nihil prosunt, sed nimis officiunt,
Omnibus abjectis, eremum lætus petiisti,
Hoc solum cupiens posse placere Deo.
Nec bona fama Viri latuit dispersa per orbem,
Sed vaga permultos commonuit populos.
Profuit & multis dans exemplum famulandi
Illi, qui bonus est, qui Dominus Deus est.
Hoc igitur melius quis homo posset meditari?
Ista salus multis profuit atque tibi
Quis tam felicem novit atque sapientem?
Non novi talem nec tibi consimilem.
In te revera patuit sapientia vera,
Te pietas Domini nutriit & docuit.
Hunc elegisti præ cunctis, hunc & amasti,
Quem quicunque colit, non coluisse pudet.
Sit tibi lux, patria, requies & gloria parta,
Cui servire fuit gloria sola tibi.
S. Mariæ Eboracensis. f
[133]
Filius ecclesiæ mortali carne solutus,
Bruno vir sapiens, quod sua facta probant,
Non est plorandus, quia numquam jam ruiturus,
Spes, amor atque fides, quod meruere, tenet.
Alius ejusdem.
[134]
O si voce rei divini pompa trophæi
Posset laudari, vel plene notificari!
Sed quia deficeret, nisi se mea vox cohiberet,
Quod mihi velle datur, perfecte posse negatur.
Sed tamen absque mora surgat mea per mare prora,
Ut, si fas detur, Christum laudando precetur.
Laus tibi, summe Pater, cui subditur inferus ater,
Laus tibi, laus, Christe, cui mundus subjacet iste.
Cælestis doni da præmia, quæso, Brunoni;
Ut tibi, qui vixit, qui mundo se crucifixit,
Vivat in æternum nec mortis tangat avernum.
Quod petitis vobis, impendite mutuo nobis.
S. Petri Eboracensis Angliæ metropolis. g
[135]
Pro quo Bruno brevis reprobavit noxia vitæ,
Ipse rependat ei munera perpetuæ.
Alius ejusdem.
[136]
Fama prius nobis retulit, quam litera vestra,
Non de morte quidem, sed bonitate Viri.
Gemma domus Domini Bruno fuit atque columna,
Et fidei verus cultor apostolicæ.
Vera fides ejus, virtutibus ædificata,
Ætereas ædes ædificavit ei.
Gloria, divitiæ, persona, scientia rerum
Illi clara satis, sed pede pressit ea.
Sunt quæ dant homini post mortem vivere posse,
Nec tamen hæc possunt morte carere dare.
Mors premit omne caput; quæ si cui parcere posset,
Certe Brunoni parcere debuerat.
Mors bona, mors felix, si mors est illa vocanda,
Quam sequitur requies vitaque perpetua.
Si quid ei terrena dedit contagio sordis
(Nam sine peccato vivere nemo potest)
Abluat illa Deus, qui trinus vivit & unus
Et det ei requiem, dicat & omnis: Amen.
Quod petitis vestris jam fecimus & faciemus,
Et petimus, nostris ut faciatis idem.
S. Joannis achiepiscopi Beverlacensis ecclesiæ.
h[137]
Bruno, quod sprevit vivens, in morte reliquit.
Nam mundum fugit mundanaque vilia dixit.
Christo servivit, quare cœlum penetravit.
Ipsius tales transmittere sed quia fratres
Chartam fecerunt, nostri domini voluerunt
Pro Famulo tanto postremo tempore functo
Officium servis gratum persolvere cunctis.
Ricardi.
i[138]
Qui casu mortis, sublato Patre, doletis,
Ponite tristiciam, manet omnis * exitus idem.
Hinc est pensandum, quia mundi gloria fœnum,
Ad tempus floret, florens pertransit & aret;
Et quia sic floret florens, sic transit & aret,
Declinemus eam, magis inquirendo futuram.
Jam præcessisti, jam regula, Bruno, fuisti,
Jam conclusisti, quod caute proposuisti.
Florebas mundo fragili, sed flore caduco
Sprevisti mundum fragilem, floremque caducum,
Contemplativæ quærens succedere vitæ,
Quam tibi concedat, qui secla per omnia regnat.
Alberti.
[139]
Det pietas Christi tibi, Bruno, quod meruisti,
Factus in hac vita monachus prius, hinc eremita k.
Turstani.
[140]
Sit tibi, Bruno, quies, sit lux, sit gloria perpes,
Sit tibi vera salus, vera medela Deus.
Richardi.
[141]
Æternam sedem nobis invidit & ædem
Æternæ sedis factus prior exul & ædis,
Arboris illicitæ dum gustum suggerit Evæ.
Gustat, fit gustans mortalibus addita fatis,
Porrexitque viro, casu simili ruituro.
Immortalis erat, sicut Deitatis imago,
Immortalis erat, costis educta virago;
Sed mox post gustum mortales efficiuntur
Dejectuque gravi paradiso dejiciuntur.
Intravit mundum mors effera, subdidit illum
Legibus illa suis, moritur, qui nascitur, omnis.
Parcere non novit, sed nec tibi, Bruno, pepercit.
Apposuit patribus, jam sit tibi vivere Christus
Et raptum mundo te restituat paradiso.
Wilhelmi.
[142]
Carminasi possent tanto prodesse Patrono,
Jam prodesset ei musa canora mei.
Carmina cantasset titulo fruitura perenni,
Mille modis tanto psalleret illa Viro,
Psalleret illa Viro, studiosa mente manuque
Linguaque magnificum magnificaret eum.
Sed quia defuncto nil prosunt carmina laudis,
Virtus summa Dei propitietur ei.
Torruerat phœbus bis sex octoque diebus
Libram, cum vita discessit ab hac eremita l.
S. Petri Castrensis ecclesiæ.
m[143]
Gloria justorum, solatia sola reorum
Bruno fuit vivens parque dolor moriens.
Totius cleri decus, exemplar quoque veri,
Mors dolor! eripuit, dum Pater occubuit.
Effectus monachus prius, hinc eremitaque rectus,
Gratia summa Dei propitietur ei.
Huc tendunt vota, quo propitiatio tota
Sit fragili vitæ sub brevitate sitæ.
Huic fuit Octobris immanibus edita probris
Finis sexta dies, sit sibi jam requies.
Alius ejusdem.
[144]
Personæ titulus sub nomine prætitulatus
Virginis & Matris, quam post Dominum colit orbis.
Diversos luctus mundus sonat undique totus,
Ad multas mortes secum ducendo cohortes.
Posternit cunctos sacro baptismate lotos,
Sicut demonstrat Brunonis clara lucerna.
Is cum multorum laudetur voce virorum,
Sit meritis morum spectabilis eximiorum,
Lege tamen mortis sors hunc tulit impia portis.
Flemus vobiscum, sed opus quid ad hæc nisi Christum
Poscere, quod requies sibi sit post funera perpes.
Ut vestris functis dedimus, sic vos date nostris.
S. Mariæ & S. Aldelmi Malmesbenensis ecclesiæ.
n[145]
Hic bonus Athleta, cujus celeberrima vita
Istic narratur, laudabilis esse probatur.
Nam si sic vixit, præsens ut chartula dixit,
Et si munificus fuit & pius atque pudicus,
Si sibimet parcus fuit, indiguis quoque largus,
Si calcator opum, si spretor deliciarum,
Si verbis cultus fuit & bene morigeratus,
Est quid opus verbo, quid dicere plura laboro?
Jam nunc tantorum cœlum tenet arte bonorum;
Nam sibi pro meritis est redditus astriger axis.
Nunc igitur Bruno lætatur & hæret in uno,
Unum suscepit Bruno, qui multa reliquit.
Est tamen hoc solum cunctis præstantius unum.
Si quam sit magnum, juvat hoc addiscere lucrum,
Sat dicam breviter, paucisque docebo patenter.
Suscepit Christum solamen dulce laborum,
Quid prodest igitur, quod nos sibi versificamur?
Sed puto, proficere, si dico: Deus miserere.
Ast quoniam nemo peccaminis est sine nævo,
Si quod habet facinus, tu bone terge Deus.
S. Mariæ Rothomagensis ecclesiæ.
o[146]
Ecclesiæ sanctæ totius lugeat ordo,
Humani generis flens irreparabile damnum.
Mundo decessit mundani victor honoris
Bruno pater, sanctæ fundator Relligionis;
Cujus tanta piam vitam commendat honestas,
Ut sit eum cuiquam non æquiparare potestas.
Ipse fuit sapiens, vir nobilis, indole fulgens,
Imbutus fonte totius philosophiæ;
In quo cum virtus probitatis viva niteret,
Glorificos fasces, qua promeruisse valeret,
Proculcator opum, cunctorum spretor honorum,
Et mundi stultam pede contudit ambitionem
Et studio sanctam fundavit Relligionem.
Mundum declinans, mundi sublimia vitans
Elegit potius privata degere vita.
Sed quamvis humilis clarus meritis eremita,
Cujus magnificæ quoniam seriem pietatis
Nemo referre valet, actusve piæ bonitatis,
His prætermissis, precibus nos invigilemus,
Atque Patrem summum devota mente rogemus,
Ut Pater eximius vitali luce fruatur,
Justus & agminibus justorum consocietur.
Nos Rothomagenses metropolis ecclesiæ canonici singulis annis venerabilis viri Brunonis anniversarium faciemus.
S. Trinitatis Rothomagi.
p[147]
Quamvis mens hominis nescit discernere, finis
Quis sit cunctorum; sed fons & origo bonorum,
Cui patet occultum, nec quid dimittit inultum,
Nos tamen, ut mores designant exteriores,
Dulcis & emeritæ pia consummatio vitæ,
Credimus, ad Superos quod vester transiit Heros.
Quæ vos oratis de votis concelebratis,
Hæc eadem nostris exposcimus ut faciatis,
Ut vivant Christo, quos carcere solvit ab isto.
S. Leodegarii.
q[148]
Hic Leodegarii titulus describitur almi.
A facie mortis nequit ullus sistere fortis;
Sed fumo similis vita viri sterilis.
Labitur ut ventus pulcherrima nata juventus.
Æque tolluntur pessimus atque bonus.
Omnes morte ruunt, terramque cadavera quærunt,
In nihilum veniunt, vermibus esca fluunt.
Corpora putrescunt, quæ viva superba fuerunt,
Horrida fit caro mortua cuncta caro.
Mox homo cum moritur, statim sua fossa paratur,
Charus post nullus curet habere suus,
Sed sociat cineri jam fœtens corpus amici.
O quam vanus amor, cum cadit omnis honor!
Brunoni dedimus, quod debitus exigit usus,
Vos & idem nostris persolvite subtitulatis r.
S. Mariæ Potileviensis.
s[149]
Exiit e mundo Vir, mundi spretor, ad illum,
Qui mundum fecit, quem sine fine videt;
Et licet hic, tanquam tenebrosus, Bruno vocetur t,
Est tamen & fama lucidus & meritis.
Luce Dei fruitur, quia lucem respuit istam,
Et pro deserto cælica regna colit.
Vos igitur, fratres, pro leto ne doleatis,
Esse suos lætos lætus & ipse cupit.
Si quid ei minus est, Deus illi compleat illud
Et nostras vestris jungat ei precibus.
ANNOTATA.
a Cum locum, qui seu Morlivum seu Morliva vocitetur, nuspiam inveniam, occurrat autem in Britannia Minori civitas, quæ Morlæum, Gallice Morlais seu Morlaix, nominatur, ecclesiamque, sanctissimæ Dei Genitrici sacram, habet, spectare ad hanc Titulum subjectum, verosimile apparet perperamque adeo Morlivensis pro Morlæensis hic exarari.
b Insigne hic puto designari Cantuariense monasterium, quod S. Augustinus, Cantuariensis in Anglia episcopus, Anglorum Apostolus nominatus, de quo apud nos ad diem 26 Maii actum, in honorem S. Petri Apostoli Cantuariæ seculo septimo exstruxit. Adi tom. 1 Monastici Anglicanipag. 23, uti etiam Operis nostri tom. 6 Maii pag. 440.
c Vide de hoc monasterio Monastici Anglicani tom. 1 pag. 284 & binis seqq., ubi ea traduntur, ex quibus palam est, diu illud fuisse ante S. Brunonis ætatem constructum.
d Andegavense Ordinis S. Benedicti monasterium, cui a S. Nicolao nomen est inditum, seculo undecimo, quemadmodum in Gallia Christiana veteri Sammarthani fratres tom. 4, pag. 688 docent, fuit fundatum; atque hoc quidem hic per Andegavensem S. Nicolai ecclesiam designari autumo; per aliud autem, quod huic præmittitur, S. Mariæ Spalingæ nomen unam ex ecclesiis, quas de more (plures enim olim majoribus cœnobiis erant ecclesiæ) monasterium illud habebat.
e Lincolniensis cathedralis in Anglia ecclesia sanctissimæ Dei Genitrici Mariæ, uti tom. 3 Monastici Angl. pagg. 257 & 259 videre licet, sacra est; quare dubitandum non apparet, quin ad hanc referendus sit Titulus subjectus.
f Hoc monasterium, S. Mariæ nomine insignitum, diu pariter ante S. Brunonis ætatem fuerat exstructum. Adi Monast. Anglic. tom. 1 pag. 384, & Mabil. in Annal. Bened. lib. 7, num. 69.
g Dubium non est, quin hic designetur cathedralis, quæ S. Petro sacra est, Eboracensis ecclesia.
h Hæc ecclesia, quæ collegiata est atque in agro Beverlacensi sita, diu ante S. Brunonis ætatem exstitit, uti videre est tum ex iis, quæ de S. Joanne Beverlacensi, archiepiscopo Eboracensi, ad 7 Maii diem, quo de hoc apud nos actum, docuimus, tum etiam ex iis, quæ tom. 3 Monastici Anglicani in Collegiatis Angliæ ecclesiis pag. 1 in litteras missa sunt.
i Hic, qui Titulo subjecto, aliique, qui quatuor Titulis proxime sequentibus Sancto nominatim parentarunt, collegiatæ Beverlacensis ecclesiæ canonici indubie fuerunt. Singulorum porro nomini in editione Basileensi additur Ad eumdem; quo quid verosimiliter significetur, ex Annotatis, sectioni sextæ ad lit. d subdendis, collige.
k Opinioni eorum, qui Sanctum, cum mundo valedixit, non recta in Cartusiam secessisse statuunt, suffragatur hic Titulus. Adi Commentarium prævium num. 415 & seq.
l Anno nimirum 1101, quo S. Bruno obiit, nondumque Gregoriana Calendarii correctiofacta erat, signum Libræ sol fuit ingressus die 17 Septembris, a quo ad diem 6 Octobris, Sancto emortualem, dies viginti, computato utroque extremo, effluxerunt.
m Hic fortassis collegiata Angliæ ecclesia de Cestre, quæ S. Petro sacra sit, designatur.
n Malmesburiense, de quo tom. 1 Monastici Anglicani pag. 49 & seq. agitur, monasterium, in agro Wiltoniensi situm, verosimiliter hic designatur, perperamque proinde Malmesbenensis pro Malmesburiensis scribitur.
o Cum ecclesia cathedralis Rotomagensis sanctissimæ Dei Genitrici sacra sit, illam hic designari, indubitatum apparet.
p Hoc monasterium, quod in monte prope Rotomagum situm erat, seculo XI fuit exstructum, & ad annum usque 1597, quo mensa abbatialis Cartusiæ Gallionensi attributa est, sub abbatibus perseveravit, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI, col. 124 & seq. docent.
q Pratellense S. Leodegarii cœnobium, quod in diœcesi Lexoviensi situm est, seculoque XI, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI, col. 853 docent, fuit exstructum, verosimillime hic designatur.
r Adi, quæ in Annotatis, Sectioni tertiæ subnexis, ad lit. s dicta sunt.
s Hoc cœnobium, quod sanctissimæ Virgini Mariæ sacrum est, quodque ab aliis Pontilevium vocatur, in diœcesi Blesensi situm est, seculoque undecimo, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 8, col. 1379 docent, fuit exstructum.
t Alluditur ad nomen Brunonis, quod a nomine Teutonico Braun, Flandrico Bruyn & Gallico Brun, idem, quod Latine Fuscum seu Subnigrum significante, deductum videri potest.
* fugit
* omnes
SECTIO VI.
Titulus S. Mariæ Bajocensis ecclesiæ.
a[150]
Strennuus & fortis conservator monachorum,
Providus & mortis, fundator cœnobiorum,
Sanctorumque patrum pius & clemens imitator,
Solamen fratrum, sanctæ virtutis amator,
Morum contrector * justus, pia spes miserorum,
Justiciæ rector, custos & ubique bonorum,
Moribus ornatus, vas & plenum pietatis,
Fortiter armatus clypeo veræ probitatis,
Humanæ Bruno subiit jus conditionis,
Cœtibus angelicæ conjungendus legionis.
Non ibi raptores habitant, nec turba rebellis
Nec pravi mores ibi sunt, sed quisque fidelis.
Quo nobis aditum tribuat Rex perpetualis,
Mortis post obitum protectio spiritualis.
Spiritus hic summa Brunonis pace fruatur
Luceque splendiflua pietate Dei potiatur.
Versus scholares ejusdem urbis.
b[151]
Hic dolor, o Bruno, plus quam processit ab uno;
Unde dolet, plangit, quam mors tua funditus angit!
Non lachrymando parum communis turba scholarum
Atque genu prono tali viduata Patrono
Pro merito dando diffundit vota precando,
Et Regem poscit, qui cuncta latentia noscit,
Ut tibi det vitam, te suscipiens eremitam.
S. Georgii ejusdem urbis.
c[152]
Flos eremitarum, lumen mirabile, clarum
Sydus, Bruno, patrum vigor, ordo, regula fratrum
Exemplarque viæ cælestis, fonsque sophiæ,
Has tetigit metas, quibus omnis clauditur ætas.
In numero fratrum te scripsimus, optime patrum,
Sedula devote fundendo precamina pro te,
Ut pietate Dei tibi detur pars requiei.
S. Stephani.
d[153]
Si vel per gemitum vel per lachrymas dare vitam
Hic mundus posset, mundus utrunque daret,
Ut sibi sublatum semel eliceret redivivum
Brunonem, miseris spem, decus, auxilium;
Qui sectans eremum, propriamque crucem bajulando
Actu complevit, ore quod edocuit,
Remigiumque tenens fidei spem fixit in astris,
Et rate felici jam mare transiliit:
Et quia non per se valet ullus posse beari,
Hunc immensa Dei gratia justificet.
S. Vigoris Cerasiaci cœnobii.
e[154] Humilis grex cœnobii Cerasiensis beati Vigoris, præmonitus oraculo divino, pro anima religiosi ac Deo dilecti Brunonis generale officium f persolvit, orans, ut ei parcat summa Dei pietas.
S. Mariæ Constantiensis ecclesiæ.
g[155]
Christus doctorum doctor, fons atque bonorum,
Donet Brunoni, quod meruere boni.
Esse Deum verum sequitur non esse severum,
Huic igitur placidus sit sine fine Deus.
Nam genus humanum, confectum crimine vanum,
Iste pater docuit quam melius potuit,
Christi mandatum pandens, dare munus amatum
Servanti vitam dat quia perpetuam.
Nec solum verbis, ut durus doctor, acerbis
Perdocet, ast factis persequitur propriis.
Perpetua vita cur non caret hic Eremita,
Est quoniam verus solus in orbe Deus.
Quod petitis vestris, hoc Christus det quoque nostris,
Insimul ut socii sint sine fine Dei.
Versus scholares ejusdem.
h[156]
Bruno multorum præceptor grammaticorum
Cunctis corporeum nuntiat interitum.
Grammaticus, rhetor, dialecticus astrologusque
Effugerent mortem, si fugienda foret.
Sed quia mors nulla nequit auferri medicina,
Semper quisque suum cogitet interitum.
S. Michaëlis de periculo maris.
i[157]
Mira Dei virtus mirandos perficit actus.
Quosdam justificat, quosdam de morte repulsat.
Quos vult, ignorat, quos vult, solide sibi firmat;
In quibus hic Bruno, vir relligionis amator,
Colligitur, capitur, feliciter annumeratur,
Hujus sicut opus rotuli contestificatur.
S. Petri Casalis.
k[158] Vita Brunonis, fides & opera si talis extitit, ut dicit littera,
Non est lugendus, cum sit Superis sociatus;
Sed si, dum fragilis toleramus pondera carnis,
Nullus compareat, qui sic sine crimine vivat,
Ut caveat factis aut non delinquere verbis;
Idcirco Christum deprecamur, ut, si in aliquo offendit iste Pater, dignetur indulgere.
S. Mariæ Louleii cœnobii.
l[159] Audito transitu beatissimi eremitæ Brunonis, Cenomanensis mater ecclesia trigenarium ei fecit m, anniversarium depositionis diem celebratura.
S. Juliani Cenomanensis.
n[160]
Morte tua flendum non credimus, optime Bruno,
Qui, fugiens vanos mundi pereuntis honores,
Angelicam in terris vitam sapiens imitatus
Corpore adhuc vivens cœlestia mente petebas.
Corporis ergo malis, Christo miserante, solutus
Sedibus æthereis æterna pace frueris.
O utinam tua sancta sequi vestigia possem,
Corporis istius quo lætus damna subirem!
Alius ejusdem.
[161]
Vixit in Ecclesia firmissima Bruno columna,
Occidit, unde decus Ecclesiæ titubat.
Mundalis luget, cælestis curia gaudet.
Hæc perdit, tantum suscipit illa Virum.
Debita naturæ solvit meliora secutus,
Cui pro morte brevi vita perennis erit.
Alius item ejusdem.
[162]
Ad Superos Superum cultor sociusque recessit
Commendans terræ Bruno, quod ejus erat,
Sarcinulasque leves & agentem Prothea mundum
Despicit, æternas pauper adeptus opes.
Depositum interea cineri miscetur, idemque
Sperat & expectat prœmia sorte pari.
Suspicor, angelicas huic exultare cohortes,
Et cæli cives plaudere Cive novo.
Sexta dies Octobris erat, cum Bruno, secutus
Naturam, Superos exoneratus adit.
Alius adhuc ejusdem.
[163]
Iste superna petens syncera relligione,
Regnat cum Sanctis in cælesti regione.
Iste laboravit, felix labor, unde vocavit
Gloria sanctorum, merces miranda laborum,
Te, tibi se, Bruno, dans regnum Rege sub uno:
Rege sub hoc dico, majestas cujus olympo
Fulget & est Sanctis lux; gloria, vita perennis.
Istius ergo decet nos commendare laborem,
Muneris æterni decet & laudare datorem.
Impetret & nobis nostræ devotio laudis,
Munere divino regnemus Rege sub illo.
S. Vincentii Cenomanensis.
o[164]
Si posset lachrymis & planctu vita reduci,
Cum gemitu magno & lachrymis planctuque protervo
Totius florem mundi clerique decorem
Tristis Brunonem lachrymarer luce carentem.
B. Juliani de prato.
p[165]
Isti Brunoni tribuatur vita perennis,
Spiritus atque suus, cælesti sede receptus
Regnet cum Domino, felix sit nunc & in ævo.
Hic vir præclarus vita doctorque beatus
Felix in clero fulsit, per dogmata mundo:
Unde pio gemitu, profusis fletibus, & nos
Oremus Christum, quo det sibi nunc paradisum.
S. Mauricii sedis Andegavensis.
q[166]
Gallia tristatur, Calaber populus lachrymatur,
Doctoremque bonum gemit ista, flet illa patronum.
Vitæ præsentis hæc laudat eum documentis,
Ejus & eximia celebratur ubique sophia.
Plusquam Maronis laudatur lingua Brunonis,
Gloria Platonis vilescit laude Brunonis.
Hic præcellebat doctoribus, hic faciebat
Summos doctores, non instituendo minores.
Doctor doctorum fuit hic, non clericorum *.
Nam nec honestates verborum, nec gravitates
Sumpsit Brunonis, nisi vir magnæ rationis.
Rectio prudentis superabat acumina mentis,
Ut documentorum doctor satis extitit horum.
His plus perfectam voluit præponere sectam,
Nunciat egregiam divina docendo sophiam,
Primaque destruxit & tanquam frivola duxit.
Dux prius erroris monstravit iter melioris
Postea doctrinæ r, quæ gaudia dat sine fine.
Sed nil mundana sapientia dat nisi vana.
Hæc facit elatos pompa, facit illa beatos.
Factis complebat operando, quod ore docebat.
Multos sermones faciebat per regiones.
Urbem transivit Romam, Calabrosque petivit.
Hic abbas factus est tandem cælica nactus.
Hinc gens illa gemit, quia patrem casus ademit,
Cunque virum talem plorat tam spiritualem,
Non mors pastoris, sed damnum causa doloris.
S. Florentii Glamuensis cœnobii.
s[167]
In variis membris corpus distinguitur illud,
Cui caput est Christus, regnator Catholicorum;
In quo nos monachi, mediocria membra, locati
Credimus excelsos in eo veros eremitas,
De quorum numero te, Bruno magne, fatentes,
Spretus honor mundi quod nobis testificatur,
Et sanctæ vitæ finis bonus astipulatur,
Cum tibi descriptas laudes omnino probemus
Nosque tuis meritis fulciri posse putemus,
Ut tamen orantum fratrum precibus faveamus,
Effudisse preces pro te nos notificamus,
Unde vicem nobis reddendam non dubitamus.
S. Nicolai ejusdem urbis.
t[168] Necdumvester nostros lares rolliger u attigerat, cum Lambertus abbas noster jam eum susceperat & de tanto Patre dignos jam versus ascripserat; illud autem, quod promisit, libenter concedimus & augere jam promissis iterum promittimus x pro Brunone, quem jam cum Deo regnare credimus.
Bruno fuit fons doctrinæ, norma veri dogmatis,
Aristo telis profunda superans & Socratis,
Supergrediens Platonem sacri dono chrismatis.
Vixit homo, plus quam homo pressus mole carnea,
Vivens tamen pressit carnem, tendens ad ætherea,
Spernens mundum moribundum ob regna cælestia.
Vivat Bruno felix cælis cum supernis cœtibus,
Cernat Regem, cujus legem conservavit actibus;
Vosque patres & confratres orate pro fratribus.
S. Mariæ Dolensis cœnobii.
y[169] Prout vestra dignatur expetere sanctitas, & nos Dolensis cœnobii fratres, fraternitatis vestræ desolationi compassi, pro beati patris nostri ac magistri Brunonis z anima devotissimarum orationum suffragia mox, ut ejus audivimus obitum, omnipotenti Domino persolvere curavimus, ac præter cætera Missarum tricennalium aa, necnon eleëmosynarum suffragia annuæ sibi missæ beneficium, quod quotidie &, annuente Domino, persolvitur, paternæ devovimus dilectionis affectu. Insuper & ejus memoriam nostræ scripto matriculæ bb commendamus, ut quotannis fraternæ devotionis affectus ad commendandum eum omnipotenti Domino, ejus lecto nomine, excitetur.
S. Michaëlis eremi.
cc[170]
Mors hominum sæva, quam nobis attulit Eva.
Omnibus illa nocet, ut liber iste docet.
Omnes illa terit, regnum super omnia quærit.
Justus Bruno fuit, ut liber hic docuit.
Bruno fuit justus, simplex, humilisque, venustus,
Mors tamen ut voluit, vivere non potuit;
Et quia membra jacent, gemitus pro funere cessent,
Pro gemitu quoniam nullus habet veniam.
Nos ergo instemus Dominumque Deum rogitemus,
Ante suam faciem, quod sibi det requiem.
S. Mariæ Lucionensis.
dd[171] Fratres, qui estis in eremo, quæ dicitur Turris, notum sit omnibus vobis, quod pro domino Brunone agamus charitative septem vigilias ee & septem Missas, & panem & vinum, domino Reginaldo abbate ff imperante.
S. Petri Apostoli Maliacensis.
gg[172]
Concedatur ei locus a Domino requiei,
Quem semper coluit, vivere dum potuit.
S. Vincentii cœnobii Noliensis.
hh[173] Noliensium conventum in beati Vincentii ecclesia juxta summi patris Augustini instituta Horis regularibus psallendo attentum, visa schedula, quæ Brunonis incomparabilis philosophi obitum patefecit, tantus timor tantusque horror occupavit, quod vix debitum Officium complere prævaluit. Quis enim non obstupesceret, immo ab intimis cordis ingemisceret, cum tantum virum totius scientiæ & pene omnium clericorum lumen & fundamentum naturæ concessisse audiret? Sed quia inevitabile constat, & Salvatorem nostrum legem mortis ad horam subiisse credimus, quod in aliis lugeremus, mærorem in Brunone gaudio mutamus. Bruno namque veram scientiam & prudentiam liberalium artium, necnon cæteras cardinales virtutes habuit & servavit, quas in bono fine consummavit. Dudum siquidem ecclesiæ sedis Remensium summus didascalus, utpote in Psalterio & cæteris scientiis luculentissimus ii & columna totius metropolis diu extitit. Sed quia hoc totum vere transitorium perpendit, post vitam eremiticam arctiorem & inusitatissimam eremum in transmarinis partibus expetiit kk, & inde, Domino vocante, ad summi Regis convivia lætus perrexit; ubi, licet angelicum Psalterium credamus cum Christo decantare, tamen si quid maculæ, quoad viveret, ex originali parente seu ex actuali vita, oblivione seu incuria, contempsit abolere, totius pietatis nec non misericordiæ Fontem prece & mente oremus assidue, quatenus ei velit indulgere & ut pro eo illud impetremus, continuis septem diebus Officium, mortuis debitum, Christo persolvemus.
Schola ejusdem.
ll[174]
Lumen erat Bruno, dum vixit, Francigenarum,
Lux cleri, fruitur nunc lumine cælicolarum.
Est etenim tali condignus honore potiri,
Qui vitam vita cælestem duxit in ista.
Deliratplane, cor habet rationis inane,
Quisquis testatur secus, aut aliud meditatur,
Ut narrat, chartam nobis qui detulit istam.
Si de terrena sibi quicquam fæce cohæsit,
Illud ab hoc tergat, qui mundi crimina purgat.
Alius ejusdem.
[175]
Lux fuerat, mundo Bruno dum vixit in isto,
Sed modo relucet, quia cæli sede relucet.
Novit Psalterium mm, sed nunc canit organa sursum.
Edocuit multos, nunc cernit in æthera Sanctos,
Doctor doctorum nunc unus cælicolarum.
In terris doctor, nunc Christo plaudet in alto.
Funde preces ergo pro nobis, inclyte Bruno,
Et nos econtra nitemur reddere vota.
Nam cupimus tecum cum Christo vivere sursum,
Et decimo cuncti flagitamus in ordine poni.
S. Pauli Apostoli Cormaricensis.
nn[176] Dominis & fratribus meis, Deo omnipotenti in monasterio sanctæ Mariæ de eremo, quæ Turris dicitur, servientibus, Mainardus uti mundo, frui Deo. Anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi millesimo centesimo secundo Calendis Novembris suscepi rotulum istum oo. Legi in eo, beatam, ut puto, animam suavissimi magistri mei Brunonis seculi hujus vaporem transitorium perseverando in vera charitate efflavisse, pennisque virtutum cælestia regna subiisse. Gavisus utique super tanti Viri glorioso fine, sed quia intentio indefessa mihi inerat ad eum in brevi pergere, cumque videre & audire, omnesque animi mei æstus in illum refundere, & vobiscum sub ejus ducatu sanctissimæ Trinitati obedire, ultra quam dicere possim, de inopinato transitu ejus conturbatus sum, nec retinere potui habenas ultro profluentium lachrymarum. Mainardus, inquam, ego in Cormariensi monasterio monachorum plurimorum nomine, non opere, Prior pp, Remorum civitatis oriundus fui, domini hujus Brunonis aliquot annis doctrinam audivi, Deoque volente, admodum profeci, profectusque mei grates domino Brunoni & si in hac vita reddere non potui, nunc saltem animæ illius exhibere statui. Habebo itaque illum omnesque in Christo dilectores ejus in memoriali meo, quamdiu spirare potero, universosque convictores meos, filios ac fratres spirituales ad idem opus pro posse meo provocabo, excitabo, promovebo, preces, oblationes, eleëmosynas pro eo non aliter, nec minus, quam pro meipso offeram Deo, Trinitati, quamdiu fuerit spiritus in naribus meis.
S. Salvatoris mundi sanctique Gildasii Conf. Dolensis.
qq[177] Quoniam pro omnibus hominibus, quos sancta virgo mater Ecclesia per aquam & Spiritum sanctum per universa mundi climata ab omni errore & primo originali peccato emundans per dies regenerat, debet fideliter ad Dominum oratio fundi, maxime pro illis precum instantia orationumque perpes memoria debet ab omni Catholico adhiberi, quorum adjutorio & beneficio credimus posse adjuvari. Quocirca, hujus excellentissimi viri Brunonis audita a Domino vocatione, tria Officia in conventu pleniora statuimus peragere. Anima ejus requiescat in pace.
S. Mariæ Tropeiensis ecclesiæ.
rr[178]
Unde Deo gratus fuit Bruno, inde beatus.
Quem si laudarem, non hunc pro laude bearem.
Reddo Deo grates, quod habebat tot bonitates,
Quot possunt dici lingua sapientis amici.
Inde cutis colli teritur præ pondere rolli,
Rolligeri collum nequit ultra tollere rollum ss,
Quo tot cum tantis scribuntur & aula Tonantis
Et sol cum luna, stellarum cursus & una
Lux, polus, aër, humus, mare, tartara, sulphura, fumus
Lividus, obseœnus fœtensque putredine plenus;
Quæ plaga Plutonis procul est a sorte Brunonis.
Ampla fuit charta, nunc parva videtur & arcta;
Qua sors, qua fatum, qua scribitur omne creatum,
Atque creatoris sine tempore tempus honoris.
Cujus in hac vita vitæ fuit hic eremita,
Quam pius & mitis, simplex, sine agmine litis
Dicere si nossem, non est, quo scribere possem.
Intus & a tergo jam pellis scribitur ergo.
Ultra quid dicam? Jam nescio dicere quicquam.
Sed tamen, ut crescat benedictio, dico quiescat.
Pace dico datus, cum sit super astra locatus;
Si tamen in fossa fiat caro pulvis & ossa,
Non obiit, vivit, patriam redeundo petivit.
Vivere, quæ Bruno vivit, possimus in uno tt.
ANNOTATA.
a Sanctissimæ Dei Genitrici sacra est, quemadmodum Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI col. 346 docent, cathedralis Bajocensis ecclesia; quare ad hanc referendum puto Titulum subjectum.
b In Annotatis, Sectioni secundæ subnexis, ad lit. b docui, singulis fere cathedralibus suas olim fuisse scholas, in quibus, qui volebant, litteras docebantur: verum, cum præter scholas hasce, quæ episcopales vocabantur, monasticasque, quæ in monasteriis instituebantur, essent etiam in urbibus nonnullis scholæ, quæ a magistris, ab episcopo approbatis, extra cathedrales ecclesias monasteriaque instituebantur, nesciamque; qui res in urbe Bajocensi S. Brunonis ætate habuerit, spectetne ad episcopalem, an ad aliam Bajocensem scholam Titulus subjectus, pro certo nequeo edicere, potestque is profectus esse ab omnibus simul civitatis Bajocensis scholis, si plures forte ibidem fuerint.
c In generali beneficiorum diœcesis Bajocensis elencho, anno 1648 typis Parisiensibus excuso, pag. 23 curatis civitatis Bajocensis ecclesiis accensetur ecclesia, S. Georgii dicta; quare cum locum sacrum alium, vel abolitum, vel modo adhuc exsistentem, cui in civitate Bajocensi vel sit, vel olim fuerit a S. Georgio nomen, haud reperiam, ecclesiam illam hic designari conjicio.
d In editione Basileënsi habetur S. Stephani ad eumdem, id est, ni fallar, ad eumdem Titulum; hujusmodi autem inscriptio, cum vocem Titulus subinde etiam ad Epistolam encyclicam, obitus cujuspiam nunciam, significandam S. Brunonis ætate fuisse usurpatam, ex ipsa proxime ante funebres hosce Titulos descripta Epistola encyclica, mortis S. Brunonis nuncia, manifestum sit, æquivalet huic sequenti: Responsio S. Stephani ad eamdem epistolam encyclicam, mortis S. Brunonis nunciam. Jam vero, cum diœcesis Bajocensis situm in urbe Cadomensi, quod S. Stephani nomine distinguitur seculoque undecimo fuit exstructum, monasterium complectatur, processisse ab hoc Titulum funebrem, seu subjectam ad encyclicam, qua mors S. Brunonis quaquaversum nunciata fuit, epistolam responsionem, verosimile apparet.
e Hoc diœcesis Bajocensis monasterium, Cerasium etiam appellatum, quod a Normannis adhucethnicis Neustriamque infestantibus, fuerat destructum, ab iisdem, factis Christianis, seculo undecimo fuit instauratum. Consule Galliam Christianam auctam tom. XI, col. 408 & seq.
f Adi in Annotatis, Sectioni primæ subnexis, dicta ad litt. gg.
g In inferiori Normannia sita est urbs episcopali sede nobilis Constantia; hujus autem cathedralis ecclesia, quemadmodum Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI col. 863 docent, sanctissimæ Dei Genitrici Mariæ nuncupata est; quare locum sacrum, ab ecclesia illa distinctum, hic designari non puto.
h In editione Basileensi additur Urbis; quare vide mox notata ad lit. b.
i De hoc diœcesis Abrincensis monasterio, quod ab aliis S. Michaël in periculo maris appellatur, sanctique Brunonis ætatem longo temporis spatio præcessit, adi Operis nostri tom. 8 Septembris pag. 80 & 3 seqq., uti etiam Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI, col. 510 & tribus seqq.
k Locum sacrum, qui hoc nomine distinguatur, dicique aliqua veri specie is, qui hic designatur, possit, nuspiam invenio.
l Monasterium, in diœcesi Cenomanensi situm,quod Lonleyum vocatur, seculo undecimo fuit exstructum. Liquet id ex ipso, utpote cui Sigefridus, seculo undecimo non multum provecto, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI, col. 680 docent, Sagiensis episcopus, subscripsit, suppeditato a Sammarthanis fratribus tom. 4, pag. 579 & seq. fundationis instrumento. Istud porro monasterium, quod, quemadmodum ab iisdem Sammarthanis fratribus ibidem traditur, in sanctissimæ Virginis Mariæ honorem fuit conditum, esse puto illud ipsum, quod hac in inscriptione, literulæ unius facta mutatione, Louleii cœnobii nomine distinguitur. Mirum interim accidit, in Titulo subjecto exponi, non quid hoc, sed quid Cenomanensis mater, seu cathedralis, ecclesia pro S. Brunone præstiterit, sequentique etiam tempore sit præstitura.
m Adi, quæ Sectioni primæ subjunxi, Annotata ad lit. r.
n Cum cathedralis Cenomanensis ecclesia S. Juliano, primo Cenomanensium episcopo, nuncupata sit, noc ab hac distinctus, cui a S. Juliano nomen fuerit, convenireque posse Titulus subjectusvideatur, locus sacer ullus in Cenomanensi seu civitate seu diœcesi seculo duodecimo, cujus anno primo Sanctus noster obiit, exstitisse inveniatur, cathedralem illam ecclesiam hac in inscriptione designari, existimo; quod si autem vera sit hæc mea opinio, Claudium Robertum & post hunc Sammarthanos fratres, qui, cathedralem Cenomanensem ecclesiam, cum primo B. Mariæ ac deinde S. Gervasio consecrata fuisset, anno demum 1201 S. Juliano, translato in illam sacro hujus corpore, dedicatam fuisse, in concinnatis a se Galliis Christianis scribunt, a veritate aberrare necesse est, nisi forte, quod tamen non puto, isthæc Tituli subjecti inscriptio ab iis solummodo, qui funebres Sancti Titulos seculo XVI edendos curarunt, fuerit profecta.
o Hæc Ordinis S. Benedicti abbatia, quæ in uno civitatis Cenomanensis suburbio sita est, seculo sexto fuit ædificata a S. Domnolo, Cenomanensi episcopo. Ita docet in Annalibus Benedictinis lib. 6, num. 43 Mabillonius.
p Situm est in diœcesi Cenomanensi hoc sanctimonialium Benedictinarum monasterium, diuqueante S. Brunonis ætatem exstitit, uti liquet ex iis, quæ de eo lib. 1 & 2 Annalium Benedictinorum memorat Mabillonius.
q Dicata est S. Mauritio cathedralis Andegavensis ecclesia; quare dubitandum non est, quin hæc per sedis seu cathedræ Andegavensis S. Mauritium hic designetur.
r Ne hinc putes, S. Brunonem a fidei orthodoxæ veritate devium aliquando exstitisse. Adi Commentarium prævium num. 69 & seq.
s De S. Florentio, presbytero confessore, ad vigesimum secundum Septembris diem, quo in Martyrologio Romano aliisque fastis sacris memoratur, vitamque, seculo quinto circiter ineunte, cum morte commutavit, actum apud nos jam est, ibique in Commentario, Actis ejus prævio, expositum, qui monasterium, in hodierni ducatus Andegavensis monte Glonna, aliis Gloma aut etiam Glomna situm, quod a Sancto illo nomen habet, quodque modo, ut a novo S. Florentii monasterio, prope Salmurum serius exstructo, distinguatur, S. Florentius vetus appellatur, seculo decimo post duplicem eversionem, quam primo a Britonibus, ac deinde a Normannis acceperat, instauratum denuo fuerit. Sacrum illudasceterium, de quo etiam in Gallia Christiana antiqua tom. 4 pag. 388 Sammarthani fratres, illud ipsum omni dubio procul est, quod hic S. Florentii Glamuensis, literulæ unius, verosimillime per errorem, facta in hoc vocabulo mutatione, cœnobii nomine distinguitur.
t Id est, ni fallar, Andegavensis; ut hic Andegavense, de quo in Annotatis, Sectioni præcedenti subnexis, quæpiam jam ad lit. d memoravi, S. Nicolai monasterium iterum disegnetur.
u Adi pro hujus vocabuli significatione Commentarium prævium num. 24.
x Titulum hunc ab Andegavensis S. Nicolai monasterii monachis, aliumque ordine 131 supra datum abs abbate illorum Lamberto fuisse conscriptum, hinc liquet. Nota etiam, cum nonnullorum aliorum locorum Tituli interjecti hunc inter & illum sint, fuisse binos hosce vel chartæ separatæ (adi, quæ in Annotatis, sectioni secundæ subnexis, ad lit. b dicta sunt) seorsum inscriptos, vel certe, si res secus habeat, non eo, quo in rotulo funebri communi fuere exarati, ordine editos.
y Cum nec Dolæ in Britannia Minori, nec Dolæ in Comitatu Burgundiæ cœnobium exsistat sanctissimæ Dei Genitrici sacrum, indubitatum apparet, hic designari Dolense monasterium, quod in ejusdem sanctissimæ Dei Genitricis honorem in Biturigibus, uti apud Mabillonium tom. 3 Annalium Benedictinorum lib. 42, num. 12 videre licet, ab Ebbone, toparcha Dolensi, seculo decimo fuit extructum monachis Benedictinis, quibus tandem, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2, col. 148 docent, canonici seculares anno 1623 fuere substituti.
z Quid hinc concludendum appareat, videsis Commentarii prævii num. 166.
aa Id est, ni fallar, per triginta dies, aut etiam forte annos, celebrandarum.
bb Vocabuli hujus significationem in Annotatis, Sectioni primæ subnexis, ad lit. d assignavi.
cc Perantiquum hoc Ordinis S. Benedicti monasterium, quod S. Michaël in eremo communiter modo vocatur, in diœcesis Lucionensi situm est, fuitque anno circiter 680 ab Ansoaldo, Pictavensi episcopo, fundatum. Adi Galliam Christianam auctam tom. 2, col. 1418.
dd Hæc abbatialis olim ecclesia, sanctissimæ Dei Genitrici sacra, quam in cathedralem Joannes XXII Papa anno 1317 evexit, seculo octavo est antiquior, uti liquet ex iis, quæ de ea memorant Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2, col. 1404 & seq.
ee Pro vocis hujus significatione adi, quæ Sectioni primæ subdidi, Annotata ad lit. c.
ff Hic abbas inter Goffridi, Lucionensis abbatis, qui anno 1091 obiit, successores primus recensetur in Chronico Malleacensi. Adi Galliæ Christianæ auctæ Scriptores loco proxime citato.
gg Celeberrima hic indubie designatur Malleacensis seu Malliacensis jam a seculo decimo extructa sanctoque Petro sacrata abbatia, quæ in episcopatu Pictavensi sita olim fuit, postque ipsamet a Joanne XXII Papa episcopalis facta est. Adi iterum Galliam Christianam auctam tom. 2, col. 1362 & binis seqq.
hh Hoc Ordinis S. Augustini cœnobium, quod olim Malleacensis, nunc Rupellensis diœcesis est, in Chronico Malleacensi Ms., uti Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2, col. 1395 docent, anno 1068, al. 1069, ædificari cœptum fuisse legitur.
ii Ad Commentarium, quo Sanctus omnes Davidis Psalmos dilucide exposuit, hic alludi videtur. Adi Commentarium prævium num. 694.
kk Qui Titulum hunc scripsere, non sat novisse videntur, quo loco Turritana, in quam tandem Sanctus, Gallia relicta, sese abdidit, eremus sita sit; neque enim hæc, uti hic innuunt, in transmarinis partibus ratione Galliarum sita est. Sed forte per errorem, a librariis profectum, transmarinis pro transalpinis hic scribitur.
ll Monasterii nempe Noliensis seu potius, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptoribus loco proxime citato exaratur, Nioliensis; ut ad scholam, quam isthoc monasterium pro more tunc usitato instituebat, spectent indubie bini Tituli proxime hic subjecti.
mm Alludi iterum hic videtur ad concinnatum a Sancto in omnes Davidis Psalmos Commentarium, aut certe ad eximiam plane, qua enituit, horum intelligentiam.
nn Hoc Ordinis S. Benedicti monasterium, quod in diœsi Turonensi situm est, seculo octavo in S. Pauli Apostoli honorem fuit exstructum, uti in Gallia Christiana antiqua tom. 4, pag. 299 docent Sammarthani fratres.
oo Qui ergo epistolam encyclicam, mortis S. Brunonis nunciam circumtulit, Cormaricense monasterium non adiit, nisi cum jam annus a S. Brunonis obitu aliquamdiu esset elapsus; quare existimo, illum Angliæ loca sacra, quorum supra exstant funebres de S. Brunone Tituli, prius adiisse, ac tum demum trajecisse in Normanniam, e qua deinde ad Cormaricense cœnobium aliaque loca sacra vicina sese contulerit.
pp De hoc S. Brunonis piissimo discipulo videsis Commentarium prævium num. 97, 99 & seq.
qq Hoc olim Ordinis S. Benedicti monasterium, quod sedecim leucis ab Avarico Biturigum ad Indrum fluvium in diœcesi Bituricensi situm est, ab Ebbone, castri Dolensis principe memoratique ad lit. y cœnobii cognominis auctore, pro abbate & monachis Ruyensis S. Gildasii monasterii, Normannorum, Aremoricam, in qua hoc situm erat, seculo nono & decimo incipiente fœde vastantium, furorem fugientibus, fuit fundatum; qui autem id factum fuerit, Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2, col 153 & binis seqq. exponunt, uti etiam qui tandem monachis canonici seculares anno 1623 fuerint ibidem substituti.
rr Tropeia, episcopalis Calabriæ ulterioris civitas, cathedrali gaudet ecclesia sanctissimæ Dei Genitrici, ut Ughellus tom. 9 Italiæ sacræ col. 449 docet, sacrata. Hanc adeo, maxime quod locus sacer alius, cui competere queat Titulus subjectus, non occurrat, esse puto ipsam, quæ hac inscriptione designatur, Tropeiensem S. Mariæ ecclesiam, licet interim hanc, qui epistolam encyclicam, mortis S. Brunonis nunciam, circumtulit, post reliqua dumtaxat, quorum Tituli funebres præcedentes sunt, loca sacra adiisse e diversis, quibus Titulus subjectus concipitur, versiculis videatur, mirumque videri queat, tam sero eum, & non nisi, cum jamjam domum esset reversurus, adiisse ecclesiam, a Turritana eremo haud multum remotam.
ss Rolli & rolligeri significationem in Commentario prævio num. 24 suppenditavi.
tt Futilia sane & vana, quemadmodum in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabulum Titulus Cangius affirmat, in Titulis funebribus, quibus olim parentari vita functis contigit, scripta subinde fuisse, palam est vel ex nonnullis, quæ tum in hoc, tum in aliis nonnullis supra datis de S. Brunone Titulis funebribus occurunt; licet interim iidem fere simul complectantur, quæ ad Brunonis tum doctrinæ, tum sanctitatis, qua statim ab obitu inclaruit, famam manifestandam conducunt.
* corrector
* clericulorum
APPENDIX
Seu supplementum ad gloriam Sancti posthumam.
Bruno conf. Ordinis Carthusianorum fundator in Calabria (S.)
AUCTORE C. B.
§ I. Veneratio Sancto, Beatis jam adscripto atque ad ecclesiam S. Stephani translato, in Calabria exhibita, frequentiaque ad ejus invocationem miracula patrata, quorum aliquot, annum MDC prægressa, recensentur.
[Sanctus ad monasterii S. Stephani appellationem nominis sui adjectione] Postquam sacrum Brunonis, Beatis a Leone X Papa, uti in Commentario prævio § 47 docui, anno 1514 adscripti, corpus e Turritana, in qua jacebat reconditum, sanctissimæ Dei Genitricis ecclesia ad Turritanam itidem S. Stephani ecclesiam ipso dicto anno 1514 fuisset translatum, singularem, qua in sanctum Ordinis sui Institutorem ferebantur, venerationem Cartusiani universim omnes ac nominatim Turritani magis ac magis non uno manifestavere indicio. Ac primo quidem, Turritanum S. Stephani monasterium, unice tunc, primævo S. Mariæ & S. Stephani nomine mutato, S. Stephani de Bosco seu de Nemore appellari solitum, sub cujus etiam tum, non secus ac hodie, nomine Turritana (adi Commentarium prævium num.733) S. Mariæ ecclesia totumque ædificiorum, ad Turritanam eremum spectantium, complexum veniebat, non S. Stephani modo, ut Leo X Papa (adi Comment. prævium num. 755 & seq.) statuerat, sed, ad sancti illius martyris nomen nomine S. Brunonis adjuncto, S. Stephani & S. Brunonis domum in sancti Patris sui honorem deinceps appellavere, eumdemque etiam in finem temporis lapsu Ordinis sui provinciam, quæ Turritanam cartusiam modo complectitur, quæque antea Provinciæ Lombardiæ Ulterioris nomine distinguebatur, S. Brunonis provinciam, quo nomine hodieque isthæc gaudet, nuncupavere, uti disco partim ex Morotio in Theatro chronologico pag. 226, partim ex Camilli Tutini Ordinis Cartusiensis ad annum 1514 Prospectu.
[2] Verum in facta monasterio suo a S. Brunone appellatione, [ac annuæ, qua caput ejus transfertur, solemnitatis institutione honoratur,] quod parum sane fuisset, neutiquam stetit Cartusianorum, Turritanam eremum, sibi a Cisterciensibus Leonis X Papæ jussu tandem redditam, incolentium, eximia plane erga sanctum illum Patrem suum veneratio. Quod enim (Vide recitata in Commentario prævio num. 776 verba) de sacro Brunonis capite faciendum, populo adstanti, dum pretiosa ejus lipsana transferrentur, dixerat Matthæus, cartusiæ Bononiensis Prior, exsecutioni id illi mandandum curantes hermæ argenteo, affabre elaborato, sacrum Sancti caput, seu potius hujus, quæ penes ipsos adhuc mansit, partem inclusere. Nec contenti ita efficisse, ut pretiosum hoc pignus congrua debitaque reverentia custodiatur, haud dudum etiam, ut apparet, post annum 1514 instituere, ut quotannis, quo & apud populum incrementa caperet Sancti cultus, sacrum ejus caput, hermæ, ut dixi, argenteo jam inclusum, secundo Pentecostes festo e S. Stephani ecclesia, in qua servatur, ad ecclesiam S. Mariæ solemni ritu deferretur, postridieque ex hac ad S. Stephani ecclesiam eodem modo reportaretur. Et vero felici successa haud caruit hujus solemnitatis institutio. Non solum enim ex hac multum increvit Sancti cultus; verum etiam subinde est factum, ut, qui ad illam venerant, infirmi, S. Brunonis implorato auxilio, pristinæ sanitati fuerint restituti.
[3] [miraculisque inclarescens. laspum e loco declivi] Ita restantur varii, qui, quæ Dominus ad manifestandam Servi sui gloriam operari tunc dignatus est, miracula in litteras misere. Aliquot ex hisce simulque nonnulla alia, quæ aliis etiam temporibus ad S. Brunonis invocationem ante annum 1600 fuere patrata, lubet præsenti §, servato, quo contigere, ordine chronico, recensere. Ne hunc adeo perturbem, abs illis quæ extra præfatæ solemnitatis tempus facta sunt, duco initium. Surianus in suis ad S. Brunonis Vitam, a Surio scriptam, Annotationibus pag. 319 sic scribit: Anno MDXXIII prima die Februarii V. P. Jacobus Aragonensis, professus cartusiæ Neapolitanæ ac Prior cartusiæ S. Stephani supra dicti, & cæteri monachi conventuales scripserunt capitulo generali Ordinis Cartusiensis sequentia miracula, quæ tunc recens post receptam domum (Calabrinam nempe S. Stephani) acciderunt: Istis diebus nostris nobilis Alphonsus Toraldus Neapolitanus, frater germanus excellentis domini Adami Toraldi, baronis de Badulato, valde erga S. Brunonem pie affectus, cum esset Tropeæ, quæ est urbs Calabriæ maritima, animi causa deambulans juxta mare super quandam declivem rupem altitudinis fere centum cubitorum, accidit, ut, fallente pede, in præceps, capite inverso, laberetur. Qui cadens ruinosam maceriem manibus apprehendere, ne in ima corrueret, tentavit; sed ipsa eadem super eum delapsa est; unde & in eo discrimine positus S. Brunonem adjutorem invocavit, & mox aspexit monachum, vestibus albis aspectuque decorum, manum suam dextram tenentem & ad ima loca se leniter deducentem.
[4] [servat incolulumem, infirmæ saritatem restituit,] Quo factum est, ut nullam ex eo casu passus sit læsionem, cum tamen ejus comites, qui ad cadentem accurrerant, extinctum eum aut corpore confractum ex lapsu existimarent. Igitur pedester domum est regressus, ne vehiculo quidem aut aliena opera indigens ad iter; quod beneficium maximum meritis S. Brunonis acceptum tulit. Accidit id circa annum MDXXII. Camillus Tutinus idem etiam miraculum in concinnato a se Ordinis Cartusiensis Prospectu recenset; verum id, non ad annum circiter, uti hic Surianus, 1522, sed ad annum 1518 refert. At vero, etsi id ita sit, duo isti scriptores sese inter pugnare censendi propterea non sunt, cum Surianus miraculum illud, non districte anno 1522 innectat, sed anno circiter 1522, quæ loquendi formula trium quatuorve annorum extensionem patitur, accidisse, dumtaxat scribat. Utut sit, miraculum illud præcessisse videtur tria alia, quæ ex Jacobi Arragonii reliquorumque religiosorum Cartusiæ S. Stephani incolarum relatione in præfatis suis ad Vitam S. Brunonis Annotationibus narrare pergit Surianus. Primum sic habet: Domna laura Carrafa, filia ducis Niverniæ, comitissa Arenarum, cum prægnans esset, in gravissimam incurrit valetudinem, quæ cum in extremis ageret, vir ejus D. Franciscus, comes Arenarum, qui semper S. Brunonem pie coluerat, votum fecit, oblaturum se ad illius altare calicem argenteum; & tunc, sicut comes ipse & comitissa testati sunt, sanata est ab illa gravi infirmitate, & tempore opportuno enixa est infantem, cui nomen S. Brunonis in baptismate imposuerunt. Et ne immemor umquam esset accepti beneficii mater, vovit vestes albas induere, qualibus indutus fuisse visus ipse S. Pater, qui in somnis ei apparuerat.
[5] Secundum his verbis concipitur: Anno MDXXII quidam ex oppido Zimbario Squillacensis diœcesis, [dæmonem ex energumena expellit,] quatuor fere passuum millibus a monasterio (S. Stephani nimirum) dissito, nomine Garetus Scopa-casa, cum uxore sua Isabella adduxerunt ad januam monasterii unicam filiam suam, habentem spiritum immundum, cumque ad eam allatæ fuissent reliquiæ sanctorum Stephani & aliorum Divorum, ut dæmon ab ea ejiceretur, sicut alias factum fuerat, & nulla spes egressionis appareret, V. P. Vicarius P. de Cordubæ consilium parentibus puellæ dedit, ut ad specum S. Brunondid, quæ milliario a monasterio abest, eam ducerent. Quo cum pervenissent, ter flexis genibus capellam devote orantes circumierunt. Dein puella post osculum pedibus imaginis S. Brunonis impressum hausit aliquantulum pulveris ex eadem specu. Mirabile dictu, post sumptum pulverem spiritus infestus cœpit per viscera puellæ discurrere, ac inde immigrans in brachium ad manum tandem devenit; &, ut indicium excessus sui relinqueret, in summitate digiti unius tumore facto, latius apertis poris non sine sanguine exitum sibi providit & penitus abscessit. Tammalo hospite liberata puella cum parentibus ad monasterium regressa est, ubi Deo & S. Brunoni, liberatori suo, gratias immensas retulit. En modo etiam postremum e tribus supra dictis miraculis. Sequentibus hisce apud Surianum pag. 323 verbis exponitur: Per eadem tempora (annum scilicet 1523, quo trium dictorum miraculorum certius redditum fuit generale Ordinis Cartusiensis capitulum, haud multum prægressa) in oppido Pizzone diœcesis Melitensis, sexto lapide a monasterio (Turritano S. Stephani nimirum) dissito, sacerdos quidam e gremio cleri secularis nomine Sophranus Miriano, habens apostema in pectore circa vitales partes, votum nuncupavit S. Brunoni. Qui, continuo sanus effectus, sictu ipse scripto testatus est, facem cereæ * virgineæ misit ad altare S. P. Brunonis, in qua curationis & sospitatis series legebatur. Subdit modo hic Surianus alia miracula, S. Brunonis meritis patrata, quæ quemadmodum ait, exscripta sunt ex schedis Mss. D. Nicolai Riccii de Taberna, professi ejusdem (S. Stephani) domus, accuratiusque, adjectis etiam aliis nonnullis, a V. P. Severo a Neapoli fuere digesta.
[6] Verum cum primum ex his anno demum 1524 acccidisse notetur, [sui visione oblata patrem S. Ludovici Bertrandi, ut maneat in seculo, monet,] citiusque fortssis, quam hic me relaturum, in Commentario prævio num. 746 spopondi, S. Brunonis & S. Vincentii Ferrerii apparitio, Aloysio Bertrano seu Bertrando S. Ludovici Bertrandi patri, divinitus oblata, evenerit, lubet hanc, antequam ullum ex iis recenseam, lectori hic, ne ab ordine chronico deflectam, exhibere. A Suriano itaque pag. 318 & seq. hunc narratur in modum: Isdem (pater scilicet S. Ludovici Bertrandi) alia vice, defuncta prima sua uxore, pergebat ad eamdem domum (Cartusianam nempe) Portæ-cæli, quæ Valentia (Hispaniæ scilicet Tarraconensis civitate, in qua commorabatur) quatuor leucis abest, religiosum habitum petiturus, atque in itinere iidem SS. Vincentius & Bruno se videndos præbuerunt, dicentes, voluntatem Dei non esse, ut religiosus fieret, sed ut ad seculum rediret. Qui ex secunda postea ducta uxore Joanna Angela anno MDXXVI sustulit B. Ludovicum Bertranum Ordinis Prædicatorum, qui, sanctitate & miraculis clarus, ad cælum abiit anno MDLXXXI. Ita loco citato Surianus, ibidem etiam addens, relationem istam a P. Joanne Madariaga part. 1 Vitæ S. Brunonis cap. 22, § 3 e S. Ludovici Bertrandi Vita, per fratrem Justinianum Antist exarata, fuisse descriptam; quod sane, cum in hac relatio eadem reperiatur, veritati puto esse consonum. Ad miracula modo, quæ ex Nicolai Riccii schedis Mss. deprompsit accuratiusque; teste ex dictis Suriano, digessit aliisque nonnullis auxit Severus a Neapoli, progredior.
[7] [restituere, quod ad Turritanam cartusiam spectabat, statuentem sanat,] Primum e Suriani recensione sic habet: Anno Domini MDXXIV, cum esset Prior hujus (S. Stephani) domus V. P. David de Charcascolis Mediolanensis, professus cartusiæ Papiensis, excellens dominus Joannes Baptista Carrafa de Neapoli, comes tunc Agrottariæ ac dominus Castri-veteris necnon & Rocellæ, infirmatus est usque ad mortem, omnique medicorum auxilio destitutus cum ageret in extremis, nocte quadam per visum objectus est ipsi S. Bruno dicens: Joannes Baptista, si restituere distuleris territorium, per tuos injuste occupatum, domui meæ S. Stephani de Nemore, morte morieris & non vives. At ille, simili voce respondens, ait: Quod territorium Pater? Territorium, intulit, quod vos de Ninfo dicitis, concessum mihi & successoribus meis a comite Rogerio Normano, &, his dictis, evanuit. Statuit præfatus comes intra se de hoc certius aliquid cognoscere, ac omnia reddere. Mirum dictu vix hoc apud animum suum constituerat, cum melius habere cœpit & febri prorsus omnique vitæ discrimine exemptus est. Dein accersitis notario & testibus visionem retulit, ac territorium, multis jam annis occupatum, restituit, ac quam plurima alia beneficia a S. P. Brunone obtinuit, quæ latius in instrumento restitutionis continentur. Hoc confectum est Neapoli XVIII Novembr. MDXIX (error hic cubat, estque annus, quo restitutionem illam factam, infra num. 13 invenies, 1529 substituendus) per notarium Virgilium de Buluito de Neapoli inter V. P. D. Octavianum de Mantua, Priorem tunc domus S. Stephani ac visitatorem provinciæ, & præfatum comitem, qui, ut in eo scribitur, bonam fidem cognoscens & attendens devotionem maximam, quam se gerere dixit erga monasterium S. Stephani & propter reverentiam, quam habet S. Brunoni, cujus sanctæ reliquiæ in monasterio prædicto venerabiliter sunt repositæ, cujus merito & intercessionibus continuo extitit adjutus, & præsertim in obtinenda a Domino prole, atque pro animæ suæ & prædecessorum suorum salute, certioratus prius & plene informatus de jurisdictione monasterii &c sponte, & bona, pura & libera voluntate relaxavit prædictum territorium de Ninfo, ac per fustem resignavit V. patri Priori &c. Cujus capta fuit corporalis possessio XXXIX Januarii anno MDXXX a præfato Octaviano Priore, præsente cum aliis monachis D. Stephano de Suriano professo ejusdem domus.
[8] Tale est primum, quod e Mss. Nicolai Riccii de Taberna schedis, [ac Catharinam Thomasiam, adhuc juvenem, gravissimo periculo eripit,] a Severo de Neapoli accuratius digestis atque aliunde auctis, Surianus loco supra citato refert; huic autem sequens proxime subjungit: Circa annum MDXL, cum B. Catharina Thomasia Majoricensis, postea canonica Regularis Ordinis S. Augustini in monasterio S. Mariæ Magdalenæ urbis Majoricarum, ætatis esset annorum circiter quinque, & cum avo suo iter haberet in loco declivi juxta Cartusiam Majoricarum, apparuit ei monachus quidam in veste alba, quæ Cartusiensium est propria, qui S. Bruno fuisse creditur, quique ci prædixit, eam Christi sponsam futuram, & non, ut avus optabat, matrimonio copulandam. Alia similiter vice, antequam decimum ætatis annum attingeret, cum antrum quoddam introgressa in foveam lapsa esset, unde sine humano auxilio exire non poterat; eo deficiente, divinum imploravit, quod continuo adfuit: nam adstitit ei humana specie vir augustior in veste candida, qui ejus sententia Cartusiensis videbatur. Sed S. P. Bruno, qui alias ei eodem schemate apparuerat, fuerit oportet; qui & eam consolatus, ne timeret, admonuit, atque ut baculum, quem manu tenebat, apprehenderet ac firmiter teneret; quo apprehenso, facilis ei fuit ascensus e fovea, moxque ab ejus oculis subtractus est. Hoc duplicis apparitionis prodigium, quod an Brunoni vere attribuendum sit, dubitari posse videtur, non ex Nicolai Riccii schedis, sed aliunde hausisse videtur Severus a Neapoli. Ita opinari me facit Surianus, cum ad illius calcem notet, esse id depromptum e Catharinæ Thomasiæ, quæ inter Prætermissos ad V Aprilis diem relata apud nos est, Vita, Hispanico idiomate a V. P. Bartholomæo Valperga, Cartusiæ Majoricensis monacho, conscripta, annoque 1617 Majoricæ typis excusa.
[9] En modo alterius generis miraculum, nimirum, non quo cuiquam Sanctus beneficium contulit, [injuriæ sibi illatæ Deum habet vindicem,] sed quo, qui in eum fuerat injurius, divinitus fuit punitus. Id Surianus jam nunc narrato proxime subnectit itaque exponit: Anno Domini MDXLIV, V Octobris pridie illius diei, qui S. P. Brunoni sacer est, vir quidam nobilis & clarus genere, sed a callidissimo hæretico Martino Bucero misere seductus, in cartusia Coloniensi sub tempus, quo Vespertinæ preees horariæ aguntur, sedebat in hypocausto, ubi hospites excipi solent, parum quid edens & bibens cum religioso P. Petro Boeehem, tunc procuratore ejusdem cartusiæ, postea Priore Confluentino, a quo cum audisset, die sequenti S. Brunonis celebrandum festum solemne, non sine stomacho respondit: Putatis vos, illum in Divorum numerum relatum? Certe, si ille Sanctus est, nunquam post haustum hoc poculum contingat prospera me uti valetudine. Dixit, bibit, moxque tanquam aliud agens cœpit sedere cogitabundus, ut solent phantastici. Paulo post equum conscendens ad castrum suum abiit. Nec mora: in lectum decidens, paucis post diebus ita, ut sibi ipse erat imprecatus, ex morbo periit, vel invitus approbans S. Brunonis sanctitatem. Prodigium istud, seu divinam de irrogata Servo suo injuria vindictam etiam refert in Sacrario Agrippino pag. 214 Erardus Winheimius; verum tam hic, quam Surianus, quod nomen fuerit viro nobili, qui ob prolata in S. Brunonem verba injuria misere interiit, non edicit, ita verosimillime ambo, ut nobilissimæ ac notissimæ hodieque familiæ, e qua is ortus fuit, honori parcerent, faciendum rati. Et sane laudando omnino consilio ita fecere; quare & ego eorum exemplo a prodendo viri illius nobilis nomine hic abstineo, licet interim id e Cartusiæ Liranæ antiquo, probatæque fidei monumento apprime compertum habeam.
[10] [operarils, in præsentissimo periculo constitutis, succurris,] E miraculis, annum 1600 prægressis, quæ e Mss. Nicolai Ricii de Taberna schedis, a Severo a Neapoli aliunde auctis, apud Surianum referuntur, hicque in medium adducenda sunt, alterum modo recenseamus. Cum … monasterium S. Stephani (adi Surianum in suis ad S. Brunonis Vitam, a Surio conscriptam, Annotationibus pag. 331 & seqq.) in ampliorem formam redigeretur anno Domini MDLIII, Priore existente D. Petro Paulo Lumbulo de Cajeta, professo domus Neapolis, cujus vita manusuetudine, pietate ac religione plena fuit, refectorii pars superna opere testudineo fabrefacta, quam Italici incolæ Lamiam vocant, valde profecto nitida, multoque sumptu constructa, jam sibi cohærens ac constans videbatur, ut, humore desiccato, fulcra lignea, quæ lapides, cœmento compactos, substinebant, subduci atque amoveri possent, opus illud aliquanto citius, quam oportuit, aggressi demoliri cœmentarii subito horribilem fragorem audiunt ex fatiscente testudine. Accidit vero, ut quidam, nomine Bonellus, operis magister ac alii ejusdem artis illi assistentes, cum in tam præsenti diserimine versarentur ac periclitarentur, omnes una voce clamare cœperint: Sancte Bruno, fer opem nobis. Quo dicto, vident quemdam monachi specie, vultu venerabilem, qui eorum manus apprehendens, eos in aliam partem extra refectorium transtulit, & continuo testudo fatiscens collapsa est. Unde B. Brunonis meritis incolumes evadentes Deo beatoque Patri gratias ingentes retulerunt. Egregie enimvero, quam potens sit in cælis S. Brunonis patrocinium, e postremo hoc miraculo eluxit; ne autem de ejus veritate quis ambigat, apud Surianum mox subjungitur: Hoc miraculum eo anno MDLIII contigisse, præter Joannem Madariagam, id asserentem ex testificatione jurata V. P. Sylvii Prioris lib. I, cap. XXII, confirmat etiam pictura ejusdem refectorii, quæ opus (quod scilicet post collapsam anno 1553 prioris structuræ testudinem fuerat resumptum) indicat consummatum anno MDLIV & etiamnum adhuc ibidem memoria viget a majoribus accepta.
[11] [sacerdoti, Ordinis sui olim alumno, felicem vitæ exitum,] Nec minus, quanti apud Deum meriti sit S. Bruno, aliud, quod nunc etiam subdo, probat miraculum. Hisce apud Surianum pag. 335 & seqq. concipitur verbis: Eodem fere tempore scilicet ante annum MDLVIII quidam domnus Stephanus Carozza ex oppido Suriano diœcesis Melitensis sex fere passuum millibus a monasterio (S. Stephani videlicet) ex primis professis domus hujus an. MDXXXV, propter varia crimina (verba sunt cartæ capituli generalis anni MDXXXV in dispositione provineiæ & hujus domus) in magnum scandalum Ordinis ab eo perpetrata & propter frequentes ejus apostasias, tanquam ineorrigibilis, ab Ordine expulsus & alienus denuntiatus est. Qui deinde vixit in eodem oppido more sæcularium clericorum pluribus annis, ac tandem in maximum laterum dolorem & febrim incidit; unde & ad extrema deductus omnique prorsus destitutus auxilio elata voce clamare cœpit: Sancte pater Bruno, adjuva me. Conspiciebatur torvis oculis ac tristi facie multos motus per cubile facere, & nihilominus semper magnis vocibus iterabat: Sancte pater Bruno, adjuva me, nec alia verba in ore habens magis magisque cruciabatur. Hæc animadvertens frater ejus Jacobus Carozza cum cæteris domesticis, commiseratione moti, Priorem monasterii adierunt, qui, his auditis, mox P. Franciscum Micelottam de Biuungio, professum & procuratorem hujus domus, destinavit cum plena sua potestate & facultate eum Ordini reconciliandi & illius habitu induendi. Perrexit ille, atque intrans domum more recepto dixit: Pax huic domui &c. Statimque infirmus, qui velut exanimis jacebat, exclamavit: Indue me, pater, nam mori nequeo, nisi prius in gratiam receptus, habitum quoque, quem dimisi, recepero. Hoc mihi donum a Deo obtinuit pater sanctissimus Bruno. Qui simul ac habitu fuit indutus, melius habere cœpit, & eidem patri peccata confessus sacratissimum Sacramentum Eucharistiæ humiliter petiit & accepit. Deinde cum magna cordis contritione sacro oleo est perunctus, & sic munitus diem clausit extremum, atque ad monasterium corpus ejus delatum in communi cœmeterio tumulatum fuit. Hoc autem circa annum MDLVIII contigisse oportuit; nam anno MDLIX Fr. Micelota institutus est per capitulum Prior domus Trisulti, & obiit MDLX.
[12] Miraculum istud, seu beneficium, a S. Brunone sacerdoti, [terræ de Ninso, quam, Turritanæ Cartusiæ ab avo suo restitutam, invaserat,] Ordinis sui olim alumno, impensum, ex Ordinis Cartusiensis capituli carta, uti relationis jam datæ initio indicatur, primitus haustum esse, Surianus etiam, qui id ex auctis per Severum a Neapoli Nicolai Riccii schedis accepit, ad calcem subjungit, ac deinde, aliis nonnullis, quæ brevitatis causa omitto, interpositis, pag. 354 sequens, quod, in Fabricio Carrafa, cum terram de Ninfo, ab avo suo Joanne Baptista Carrafa (adi num. 7) Cartusiæ S. Stephani restitutam, iterum occupasset, patratum, in easdem schedas e Turritanæ S. Stephani cartusiæ tabulario fuit illatum, subnectit: Anno, inquit, MDLXXXVI mense Octob. dominus Fabricius Carrafa, marchio Castri-veteris, Hieronymi F. ac Jo. Baptistæ Carrafæ nepos, cum majorum suorum contumacia in eo propagaretur in occupando atque indebite retinendo territorio sæpe dicto de Ninfo, & a Priore illius temporis V. P. Petro Bono de Agrottaria in jus vocatus pro restitutione contemneret, in febrim incidit acutissimam, adeo ut a medicis de illius vita conclamaretur, familiares religiosissimam matrem adhuc superstitem, in proximo oppido commorantem, accersierunt ad luctuosum sui nati funus deflendum. At illa ex infortuniis, quæ prædecessoribus suis ob prædicti territorii usurpationem evenerunt, edocta nuntiis respondit: Ego veniam & curabo eum, Deo dante, & S. Brunone suffragante. Illico ad filium pergens, jam morti proximum sic allocuta est: Merito hæc pateris, quia territorium de Ninfo S. Brunonis injuste occupas, & nunc audi sermonem meum, accersi Priorem S. Stephani dictumque locum ei restitue, & statim liberaberis, sciesque, quia manus Domini super te est, affligens & eruens te.
[13] [restitutionem spondenti liberationem a febri, aliaque multis aliis,] Statim ille matris monitis obtemperavit, ac coram multis adstantibus se ita facturum protestatus est. Misericors autem Deus, qui non vult mortem peccatoris, sed ut convertatur & vivat, statim febri imperavit ac recessit, atque incolumis effectus, quod spoponderat, opere adimplevit, publico confecto instrumento XVIII Octob. MDLXXXVI, Indict. XV per manus Consalvi Ermogida de terra Spatulæ, in quo sanitatem miraculose se recepisse confitetur his verbis: Pro summa devotione prædicti S. Brunonis & per merita & beneficia recepta & diversimode habita, & quæ a prædicto S. Brunone habere sperat, & indies habet, & præsertim in præsenti sua magna infirmitate &c, & confirmavit cessionem Jo. Baptistae sui avi XVIII Novembr. anni MDXXIX, ut (vide num. 7) supra. Eodem die etiam litteras dedit ad conventum, commendans se ejus precibus. Venio nunc tandem ad miracula, e jam sæpe laudatis schedis hausta, atque in annua, qua e Turritana S. Stephani ecclesia ad Turritanam itidem S. Mariæ ecclesiam sacrum Brunonis caput deferri ex supra dictis modo solet, solemnitate ad ejus invocationem patrata. Surianus pag. 356 sic scribit: Anno MDLXXXIX convenientibus juxta morem ex castris, oppidisque circumpositis quamplurimis sacerdotibus & promiscui sexus turbis cum solemni supplicatione, qua e monasterio S. Stephani Feria secunda post Pentecosten conventualiter a monachis defertur simulachrum argenteum umbilico tenus, in quo asservatur caput S. P. N. Brunonis, & digitus integer S. Stephani protomartyris, in manu itidem argentea reconditus, qui ab Urbano II, instante comite Rogerio, huic domui (Calabrinæ nimirum S. Stephani) donatus fuisse perhibetur, ad ecclesiam B. Mariæ, milliario hinc distantem, juxta quam olim fuit eremus, a S. Brunone constructa, multi ex diversis languoribus Dei Genitricis auxilio & S. Brunonis meritis curati sunt, quos propriis oculis multi ex nostris viderunt; erant enim ibi monachi & conversi num. XXV.
[14] [ac nominatim binis hic memoratis, insignia beneficia a Dei obtinet.] Ibidem vidisses alios supplicabundos opem B. Virginis, alios S. P. N. Brunonis nomen inclamantes; nec frustra: sanabantur enim a quacumque detinebantur infirmitate. Adfuit tum inter eos mulier quædam ex vicino oppido, Pizzone dicto, muta, quæ decem & octo annos elocuta verbum non fuerat, & mox in illa præfata ecclesia clamare cœpit: Misericordia; tuncque loquendi liberum usum recepit. In cujus accepti beneficii memoriam habitum Ordinis album more sanctimonialium nostrarum semper gestavit, & quotannis ad festivitatem annuam ejusdem ecclesiæ inter primas advenit. Alia quædam mulier ex oppido Suriano ad præfatam ecclesiam accessit, quæ, duodecim annos habens in infirmitate sua, omnem fere substantiam frustra in medicos erogarat. Hæc coram omnibus flexis genibus orans clamare cœpit: Serve Dei S. Bruno, jam confessa sum, jam sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum suscepi, si expedit saluti animæ meæ, impetra mihi sanitatem; sin autem, felicem obitum; læta enim moriar, si hoc mihi contigerit in hac ecclesia. Mirabile dictu! Continuo defuncta est, & quasi ridens ab omnibus conspiciebatur, atque in eadem ecclesia sepulturæ tradita est. Talia sunt duo, quæ præsenti § recensenda adhuc erant, seu miracula seu beneficia. Verum erit fortassis nonnemo, qui, an primuni ex his S. Brunonis patrocinio patratum fuerit, revocet in dubium, quod mulier muta, in cujus favorem obtigit, invocasse illum non legatur. Attamen, cum hæc album sanctimonialium Cartusianarum more habitum in accepti beneficii memoriam deinceps gestarit, acceptum id Brunoni retulisse, itaque sese hunc invocasse confessa videtur; quod cum ita sit, partem equidem in illo seu miraculo seu beneficio, nisi forte, quod tamen non puto, sanctissimæ Dei Genitrici adscribendum potius totum id sit, habuisse Sanctum, admittendum apparet. Ad ea modo, quæ § sequenti expedire statui, progrediamur.
[Annotatum]
* ceræ
§ II. Aliquot miracula, seculo XVII, ante annum tamen hujus XXIV, patrata, recensentur, & qui tandem Sancti cultus ad universam Ecclesiam extensus, festumque ejus tunc Coloniæ Agrippinæ celebratum fuerit, exponitur.
[Energumenus, pulvere ex antro, cui a S. Brunone nomen,] Non pauca pulvere abraso e lapide specus seu antri, in quo, at nonnulli ex dictis in Commentario prævio § 45 volunt, continuo S. Bruno post suum in Turritanam eremum secessum habitavit, reque etiam vera subinde (Adi eumdem Commentarium prævium num. 748) commomoratus fuisse videtur, in ægrotantium languidorumque favorem patrari miracula, Surianus in suis ad Brunonis Vitam, a Surio contextam, Annotationibus e Nicolao Riccio de Taberna supra laudato præfatus, sequens seu miraculum seu beneficium, quod, pulvere illo adhibito, patratum fuit, e recensione Severi a Neapoli, qui id, ut præmittit, e Basilio, Cartusiæ Turritanæ fratre converso, reique gestæ oculato teste audivit, pag. 361 in medium adducit hisce ipsis Severi verbis: Frater Blasius de Pace ex eadem Serra oppido vicino ad milliare, monasterii (S. Stephani de Nemore) conversus, professus ejusdem, Deo permittente, a maligno spiritu obsessus misere vexabatur. Cui V. Prior prædictus (Ludovicus Süespeckh nimirum) summa, qua præditus erat, caritate compatiens, cupiens ovem suam ab invasione infernalis lupi eripere, sciens etiam, genus quoddam dæmoniorum non nisi oratione & jejunio ejici, tribus diebus pane & aqua dumtaxat victitavit, atque, aliis negotiis intermissis, solum orationi vacans permansit. Post tertium diem, accuratiori generali peccatorum confessione præmissa, in sacrarii altari, in quo in fabrefacto loculamento, ebeno argentoque permixto varie cælato, asservantur caput S. P. Brunonis in argenteo simulachro, & aliæ Sanctorum reliquiæ, Missam quoad devotius potuit, celebravit, præsente fratre Blasio arreptitio & prædicto fratre Basilio.
[16] Post Missam ventum est ad exorcismos, & cum dæmon egredi cunctaretur, [adhibito, liber evadit,] recordatus est P. Prior lapidis specus S. Brunonis, ac statim mandavit F. Basilio, ut, conscenso equo, quantocyus lapidis pulverem, e specu sumptum, ad se perferret. Qui jussa complens, cum, accepto inde pulvere, domum rediret, in medio itinere derepente ventum validum contra se irruentem sensit. Quo violenter ex equo excussus in terram male acceptus decidit. Eodem momento dæmon, in cachinnum solutus per os arreptitii in hæc verba prorupit Calabrorum dialecto: At come buono conzato se ne terra! quæ Latine sic sonant: At quam bene acceptus redit. Ita mihi præcise referente eodem fratre Basilio, equo sine sessore recta ad monasterium redeunte, homines ad prostratum, ut existimarunt, nec e terra adhuc surgere valentem, excurrerunt, domumque reduxerunt. A quo accepto pulvere atque contra dæmonium adhibito, illud exire ab homine coëgit, ac statim liberatus ad obitum usque incolumis permansit. Obiit vero postea I Aug. MDCXXV. Cum Ludovicus Süespeckh, qui, dum Turritanæ S. Stephani & S. Brunonis Cartusiæ Prior esset, dæmonium, pulvere ex lapide antri S. Brunonis adhibito, e fratre Blasio energumeno, uti hic narratur, expulit, Prior primum, quemadmodum apud Surianum loco cit. Severus a Neapoli docet, anno 1608 fuerit creatus, annoque 1611 obierit, oportet, ut tempore, inter utrumque hunc annum medio, prodigium istud acciderit; quare cum forte etiam annum 1609 præcesserit, visum est id hic præmittere aliis adhuc recensendis miraculis, quæ vel hoc ipso anno vel serius evenere.
[17] [aliusque aliud, invocato Sancto, insigne beneficium consequitur.] En adeo nunc unum, quod anno 1609 accidit, quodque, licet non pulvere, e Brunoniani antri lapide accepto, Sancti tamen patrocinio fuit patratum. Hisce exstat apud Surianum pag. 363 & seq. verbis expressum: Sub eodem P. Priore (monasterii S. Stephani Ludovico Suëspeckh) anno MDCIX, cum ad monasterium vectaretur magnus lapis, e vicina lapidicina excisus, quadratus, octo vel amplius palmos habens undique in longitudine, & unum fere cum dimidio diametralem, usui futurus pro tabula summi altaris ecclesiæ, tanti ponderis, ut a pluribus boum jugis supra lignea machina ægre advehi potuerit, & multus ad visendum populus accederet, quidam David Muller Brandeburgensis, in lapide & ligno egregius sculptor, qui suæ artis admiratione digna multa emblemata ex lignorum segmentis coagmentatis versicoloribus effecit in hoc monasterio, quique præfatæ machinæ structor & præfectus operis aderat, cum medio itinere flexo poplite currum adaptare vellet, ac subtus aspiceret, altera ex rotis tibiam illius adeo valide pressit, ut in terra, penitus humo cedente ponderi, absconderetur, ipso David clamante, S. Bruno, opem fer mihi; cumque plurimi commiserationis ergo accurrissent, tibiam ejus comminutam existimantes, inventa est aliquantulum in nervis læsa, quæ etiam paulo post perfecte curata est. In eodem loco præfatus sculptor ædiculam seu parvulam capellam, in colle sitam, suis sumptibus erigendam ad rei futuram memoriam curavit, quæ adhuc extat. Duobus hisce jam relatis atque apud Surianum exstantibus miraculis aliud modo subjungo, typis hactenus, quod sciam, non subjectum, quod in S. Brunonis imagine Caballione, seu, ut ab aliis scribitur, Cavallione, episcopali Vindascini in Provincia ad Sedem Apostolicam spectantis comitatus civitate, anno 1610 patratum est, quodque cum Majoribus nostris e magna Cartusia anno 1668, uti, quam ei adscripserunt, notitia me docet, fuit communicatum.
[18] [Imago, in qua Sancto alienus habitus, proprio deleto, fuerat appictus,] Sequentibus hisce verbis describitur: Anno Domini MDCX, mense Augusto, Alexander Maurissius, civis Cavallicensis, visa tabella quadam in choro PP. Capucinorum Cavallicensium, in qua recenter a patre Bernardino effigies sancti Ludovici, episcopi Tholosani ejusdem Ordinis (S. Francisci Assisiatis nimirum; neque enim sec. XIII, quo S. Ludovicus Tholosanus floruit, Capuccini adhuc inveniebantur) professi, deformata fuerat, illius elegantia supra modum delectatus & captus, accessit ad patrem Fabianum de Sault sibi familiarem, instantissimeque petiit & ab eo obtinuit, ut imagunculam sancti Brunonis hic appensam, quam pro sua in eum antiqua devotione asservabat, superductis coloribus opera dicti patris Bernardini in similem sancti Ludovici repræsentationem delinearet; huic igitur operi XX ejusdem mensis primam admovet manum P. Bernardinus & imaginis fundum indico pro more oblinere aggreditur. Verum cum opus ob exiguitatem displiceret, supervenienti cuidam pictori, nomine l'Empereur, tradit penicillum, rogatque, ut illud jam bene inchoatum adinstar imaginis sancti Ludovici absolvat, acquiescit pictor & imaginis fundum atque ipsum in cruce pendentem Salvatorem subjectamque calvariam atra fuligine oleo subacta inficit, candidam sancti Brunonis vestem in leucophæam demutat, capitium producit, manicas substringit, pro cuculla cannabinam plagulam assuit, totam denique imaginem, demptis Pontificiis insignibus, pedo scilicet ac mitra, sanctique Brunonis capite, in aliam transfigurat. Porro, advesperascente multum jam die, sic affectam tabellam recedens P. Bernardino relinquit: qui sequenti die, mane facto, alieni operis curiosus explorator, dum imaginem propius intuetur, hæret attonitus, & inusitato successu perculsus, vix oculis suis credit, nullus penicilli ductus, nullum coloris, nullum indici vestigium, pura omnia & veluti spongia detersa existunt, sola sandaracha, velut in perpetuum rei gestæ monimentum, sed integris prioribus lineamentis, remanserat, sicque sanctus Bruno, rejecto ascititio schemate & colore, in veste nativa candidus apparebat. Ergo inter pavorem & gaudium dubius pater Bernardinus ad patrem Andræam d'Arles cœnobii Guardianum accurrit, rem omnem communicat, sigillatim exponit, imaginem exhibet.
[19] Certatim omnes e domo Patres, audita rei novitate, [priori statui miraculose restituta invenitur.] adsunt, sciscitantur, audiunt, imaginem explorant, & una voce, ingens id esse miraculum, exclamant. Adest quoque Josephus L'Empereur pictor, promissi memor, pensum absoluturus, sed a patre Bernardino, quod acciderat, miraculum edoctus, prohibetur ultra manum operi (quando id inauspicato cesserat) adhibere, aut ullam deinceps alicujus Sancti effigiem in alterius commutare aggredi. His igitur omnibus visis & auditis, non sine rubore & metu dominus Maurissius imaginem, sibi restitutam, summa cum veneratione recipit, eandemque tandem, a multis visam & religiose spectatam, D. Dionysio Sailly, Priori cartusiæ Bonipassus, dono dedit. Extat de ea re authenticum instrumentum, a reverendo officiali & vicario Generali reverendissimi episcopi Cavallicensis, Alexandro Maurissio, Josepho L'Empereur & Joanne Baptista Gemifrem notario & scriba Curiæ spiritualis Cavallicensis subscriptum & sigillo episcopali munitum, quod una cum prædicta imagine, supra exhibita, Cartusiam ab eodem D. Dionysio transmissum in tabulariis domus integrum asservatur. Majores nostri, qui, quemadmodum supra jam indicavi, sese e Cartusia Majori conceptam hisce verbis miraculi, in S. Brunonis imagine patrati, relationem accepisse, in margine adscripserunt, notula apposita etiam monent, sese & illam Sancti imaginem, & ipsum instrumentum authenticum, cujus sub finem jam datæ relationis mentio fit, in sacello, S. Brunoni in Cartusia Majori sacro, vidisse, cum ibi anno 1662 versarentur. Porro imaginis illius exemplar ad Majores nostros una cum miraculi relatione missum fuisse, e verbis, quibus hæc initio & fine concipitur, apparet; verum ego id, quod alioquin æri incisum lectori hic exhiberem, inter sepositas de S. Brunone notitias invenire haud quivi. Unum modo adhuc, quod miraculis, a Sancto factis, apud Surianum accensetur, quodque annum 1624 præcessit, studioso lectori, antequam ad alia, ad gloriam Sancti posthumam spectantia, sermonem convertam, hic exhibeo.
[20] [Irreverens in ecclesiam terrore incusso alioque modo punitur.] His verbis exponitur: Anno MDCXXIII, cum esset Prior D. Joannes Manduci de Seminaria oppido diœcesis Melitensis, qui sacella SS. Stephani & Brunonis, sita in transversa parte ecclesiæ sub tholo, marmoribus versicoloribus Roma magno sumptu advectis exornanda curavit, coaptandorum marmorum causa venit etiam huc inde quidam Gaspar marmorarius, qui, humani generis hoste suggerente, & carnis fomite titillante, quadam die cum alio ejusdem artis socio, dicto Michaële Siculo, intra ecclesiam S. Mariæ (De Turri nempe) solus cum eo de certa muliere ad inhonesta sollicitanda verba miscebat prope parvam januam ad dextrum latus dictæ ecclesiæ, tuncque repente audiunt, quatuor validis ictibus pulsari gradus, tunc ligneos, dein vero lapideos factos, quibus ab exteriori parte ecclesiæ ascenditur ad chorum super atrium ecclesiæ constructum. Ad quem strepitum exterritus Gaspar egressus est foras per eam lateralem januam, ac clare conspexit terga monachi nostro habitu induti vicinum nemus petentis ac penetrantis. Ex cujus aspectu majore timore est perculsus, cum probe sciret, monachos nostros nec illa die & hora illic adesse, nec unquam solos eo advenire solere; unde nec vane opinatus est, S. Brunonem fuisse, cui cordi semper fuit, & est honestas ac sanctitudo Dei domum decens. Dein timore compunctus rem totam aperuit D. Mathiæ Nucifero professo, & tunc monasterii Sacristæ: quo referente, hæc in Acta relata sunt. Eodem anno illa mulier interfecta est a cognatis, & Gaspar de nocte, tempore carnis-privii, ad proximam villam divertens graviter est in capite vulneratus, sed brevi convaluit, S. P. N. Brunoni se commendans: qui & me hæc scribentem, ut Missam ad illius altare & honorem offerrem, exoravit; quod libenter, nesciens, rem occultam esse, præstiti.
[21] [Gregorius XV Papa per Breve, quod hie] Cum hæc, quæ apud Surianum pag. 365 & binis seqq. Severus a Neapoli hic narrat, anno 1623 accidisse, ipsa prodat data hujus relatio, eodemque etiam anno Sancti nostri cultum propagari contigerit, chronologicus, quem sequi statui, ordo exigit, ut de re hac modo hic tractem. Publica S. Brunonis veneratio ab anno 1514, quo fuerat is explicato in Commentario prævio § 47 ritu in Beatorum numerum relatus, apud solos fere Carthusianos locum habuerat, cum tandem, his agentibus, Gregorius XV Papa concessit, ut S. Brunonis festum Missali & Breviario Romano inscribi Officiumque de eo semiduplex die sexta Octobris, in quam illud incidit, ab omnibus ubique fidelibus, qui ad Horas canonicas tenentur, libere ac licite recitari possit. Breve Apostolicum, quo id fecit, Benedictus XIV Papa e Cartusia Majori, uti ipsemet docet, accepit, atque in contexti a se de Servorum Dei beatificatione, & Beatoram canonizatione Operis librum primum intulit; hisce autem ibidem cap. 41 num. 7 verbis concipitur: Gregorius Papa XV ad perpetuam rei memoriam. Domini nostri Jesu Christi, qui servos suos æternæ gloriæ præmio donat in cælis, vices, quamquam immeriti, gerentes in terris, ex adjuncto nobis pastoralis officii debito procurare tenemur, ut eorumdem servorum Christi debita veneratio indies magis promoveatur, & laudetur Dominus in Sanctis suis. Quam ob rem fidelium quorumlibet, præsertim vero sub suavi religionis jugo Altissimo famulantium, votis, quæ peculiarem Sanctorum hujusmodi cultum & venerationem respiciunt, libenter annuimus, prout conspicimus in Domino salubriter expedire.
[22] Supplicationibus itaque dilecti filii D. Bernardi Gazii, [recitatur, ritu semiduplici Sanctum colendi] Ordinis Cartusiensis procuratoris generalis, Nobis humiliter porrectis inclinati de venerabilium Fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium sacris Ritibus præpositorum consilio, quod de cætero perpetuis futuris temporibus festum S. Brunonis, ejusdem Ordinis fundatoris, die VI Octobris, qua in cælum evolavit, in Missali, & Breviario Romano reponi, Officiumque de eo semiduplex ab omnibus ubique fidelibus recitari libere & licite possit & valeat, Apostolica auctoritate tenore præsentium concedimus & indulgemus. Quocirca venerabilibus fratribus patriarchis, archiepiscopis, episcopis, cæterisque ecclesiarum prælatis, in universo terrarum orbe constitutis, præcipimus & mandamus, ut in suis quibusque ecclesiis, provinciis, & diœcesibus præsentes nostras literas solemniter publicari, & ab omnibus ecclesiasticis personis secularibus, & quorumvis Ordinum Regularibus omnino observari faciant, non obstantibus constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, cæterisque contrariis quibuscunque. Volumus autem, ut præsentium transumptis, etiam impressis, manu alicujus notarii publici subscriptis, & sigillo alicujus personæ in dignitate ecclesiastica constitutæ munitis eadem prorsus fides adhibeatur, quæ præsentibus adhiberetur, si forent exhibitæ vel ostensæ. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die XVII Februarii MDCXXIII Pontificatus nostri anno tertio. S. Cardinalis sanctæ Susannæ. Ita est, Silvester Spada, illustrissimi & reverendissimi domini Cardinalis vicarii notarius. Locus ✠ sigilli.
[23] Apostolico huic Brevi jam præiverat sacræ Congregationis rituum indultum, [impertitam antea viva voce facultatem, plenariamque omnibus,] quo idem, quod per istud hic conceditur, anno 1622 jam fuerat concessum. Exstat id pariter apud Benedictum XIV loco proxime citato, sicque habet: Supplicationi, a domino Bernardo Gazio, Ordinis Carthusiensis procuratore generali, sacræ rituum Congregationi porrectæ, eadem Congregatio communi illustrissimorum R. P. assensu inclinata, habita etiam Sanctissimi Domini nostri confirmatione, festum sancti Brunonis, ejusdem Ordinis fundatoris, die VI Octobris, qua in cælum evolavit, in Missali ac Breviario Romano reponi, & Officium de eo semiduplex ab omnibus ubique fidelibus recitari concessit. Illi enim inter Sanctos præcipue universalem Ecclesiæ venerationem expostulare videntur, qui sacrarum Familiarum institutores militanti eidem Ecclesiæ numquam interitura suffragia reliquerunt. Sign. Franciscus Maria, Cardinalis a Monte. Locus ✠ Sigilli. Joannes Baptista Rinuccinus secretarius. Hoc instrumentum, quod, qui illud cum Benedicto XIV Papa de mandato reverendi patris, Ordinis Cartusiensis Generalis, communicavit, Ambrosius Crollet, hujus scriba, XIX Novembris anni 1622 datum notat, Cartusianis petentibus a sacra rituum Congregatione fuit indultum, ipsomet annuente, uti recitata, quibus id constat, verba fidem faciunt, summo Pontifice Gregorio XV; ut proinde hic illud ipsum, quod anno 1623 per Breve, num. 21 & seq. recitatum, Cartusianis postulantibus concessit, vivæ vocis oraculo antea impertiisse videatur. Nec tantum hic Pontifex, ut S. Bruno per universam Ecclesiam cultu publico affici posset, indulsit; verum etiam, quo reipsa, etiam ab iis, qui ad Horas canonicas non tenentur, veneratione congrua honoraretur, indulgentiam plenariam omnibus, qui luce ipsi sacra Cartusianorum ecclesias visitarent, exigique pro lucrandis plenariis indulgentiis solitas preces ibidem effunderent, propensissime concessit. Exstantes apud Surianum litteras Apostolicas, quibus id fecit, lubet etiam huc transcribere.
[24] [luce Brunoni sacra Cartusianorum ecclesias visitantibus, indulgentiam] Sequentibus itaque apud hunc Vitæ S. Brunonis, per Surium concinnatæ, commentatorem verbis concipiuntur: Gregorius Papa XV ad perpetuam rei memoriam. Splendor paternæ gloriæ, qui sua mundum illuminat ineffabili claritate, pia vota fidelium, de clementissima ejus majestate sperantium, tunc præcipue benigno favore prosequitur, cum devota ipsorum humilitas Sanctorum precibus & meritis adjuvatur. Volentes igitur, omnes & singulas ecclesias monasteriorum monachorum Cartusianorum ubicumque existentium aliquo spirituali munere illustrare, de omnipotentis Dei misericordia ac beatorum Petri & Pauli Apostolorum auctoritate confisi, omnibus utriusque sexus Christi fidelibus, vere pœnitentibus & confessis ac sacra Communione refectis, qui aliquam ex dictis ecclesiis die festo sancti Brunonis, sexto mensis Octobris celebrari solito, a primis Vesperis usque ad occasum solis festi hujusmodi singulis annis devote visitaverint, & ibi pro Christianorum principum concordia, hæresum extirpatione ac sanctæ matris Ecclesiæ exaltatione pias ad Deum preces effuderint, plenariam omnium peccatorum suorum indulgentiam & remissionem misericorditer in Domino concedimus, præsentibus perpetuis futuris temporibus valituris. Volumus autem, quod præsentium transumptis etiam impressis, manu alicujus notarii publici subscriptis & sigillo alicujus personæ, in dignitate ecclesiastica constitutæ, munitis eadem prorsus fides adhibeatur, quæ præsentibus adhiberetur, si forent exhibitæ vel ostensæ. Datum Romæ apud S. Mariam Majorem sub annulo piscatoris die III Julii anno MDCXXIII, Pontificatus nostri anno tertio.
[25] [anno 1623 concessit, annoque sequenti, edicto,] Surianus, Pontificia hac, qua quamlibet Cartusianorum ecclesiam die sexta Octobris seu luce S. Brunoni sacra frequentantibus indulgentia plenaria a Gregorio XV fuit concessa, pag. 266 & seq. recitata Bulla, mox subjungit: Hac autem Bulla, velut classico personante, varii variarum regionum excitati populi, certatim quisque pro sua in sanctum Brunonem religiosiore observantia, exaggeratum cultum (eidem nempe S. Brunoni) impenderunt, ac deinde narrat, quanta solemnitate ac pompa Sancti festum Coloniæ Agrippinæ nominatim, Leodii & Liræ in Brabantia celebratum tum fuerit. Ut brevitati studeam, qui id in priori e tribus hisce civitatibus, quæ Sancto natalis obtigit, factum fuerit, e laudato Sancti Vitæ, per Surium scriptæ, commentatore lectorem edocere dumtaxat lubet. Ac primo quidem, antequam verba, quibus is scriptor rem exponit, huc transcribam, de anno, quo solemnitas ista Coloniæ Agrippinæ acciderit, nonnulla dicenda sunt, ne quis forte illam, quod litteris Apostolicis, mox recitatis annoque 1623 datis, proxime a Suriano subdatur, hoc etiam anno, quod ex dicendis secus habet, evenisse arbitretur. Solemnitati itaque, qua, cum Pontificia, quam proxime memoravi, Bulla data fuisset, Coloniæ Agrippinæ S. Brunonis festum celebratum fuit, præivit edictum, quo Ferdinandus princeps elector & archiepiscopus Coloniensis omnes archidiœcesis suæ clericos, ut instans S. Brunonis festum congrua debitaque devotione celebrarent, vehementer hortatus est, nonnullaque eo spectantia præscripsit. Lubet & Monumentum illud, quod inter sepositas a Majoribus nostris de S. Brunone notitias inveni, integrum huc transcribere, tum ne quid, notatu dignum, quod ad gloriam Sancti posthumam facit, præteream, tum quod ex eo, solemnitatem, de qua hic nobis sermo, Coloniæ Agrippinæ, non anno 1623, sed anno 1624, celebratam fuisse, intelligatur, quemadmodum mox, cum id recitaro, ostendam.
[26] His verbis concipitur: Ferdinandus Dei gratia sanctæ Coloniensis ecclesiæ electus & confirmatus archiepiscopus, [quod in medium] S. Rom. Imp. per Italiam archicancellarius, & princeps elector, episcopus Paderbornensis, Leodiensis, & Monasteriensis, administrator Hildesheimensis, Corbejensis & Berchtesgadensis, princeps Stabulensis, comes Palatinus Rheni, utriusque Bavariæ, Westphaliæ, Angariæ, Bullionis dux, marchio Francimontensis, comes Lossensis, Longiensis, Hornensis, S. Sedis Apostolicæ legatus natus, & c. Venerabili clero & universis, ac singulis Christi fidelibus civitatis & archidiœcesis nostræ Coloniensis salutem in Domino sempiternam. Cum Deus Opt. Max. Pater ille misericordiarum pro paterna sua providentia & infinita erga nos caritate suos quibusque locis & temporibus Sanctos varie dispertitur, ut nobis in caliginoso isto mundo inter tot dogmatum, ac morum errores facem præferant, ac in viam salutis æternæ quasi manu ducant, tum vero jugiter hanc nostram Coloniensem ecclesiam oculis suæ benignissimæ misericordiæ respexit, & cæteris orbis terrarum regionibus ac provinciis eminentiorem reddidit, dum clementissime voluit & concessit, ut plurimorum maximorumque Sanctorum parens, alitrix, domicilium & custos esset; quorum nimirum meritis & suffragiis, postquam fidem suscepit, recidiva non fuit, sed in fide stabilis, estque & audit Romanaæ Ecclesiæ fidelis filia, aliaque, quæ inde velut e perenni omnium bonorum fonte scaturiunt & derivantur, consequitur. Inter quos sane velut stella matutina refulget sanctus Bruno, magnum Ecclesiæ Dei decus & ornamentum, civis Coloniensis, Coloniæ nobili Hartenfaust familia natus & educatus, anno partæ salutis post millesimum centesimum primo mortuus; post millesimum quingentesimo decimo quarto a Leone X inter Sanctos relatus, celeberrimi juxta & sanctissimi Ordinis Cartusiensis (cujus laus est in Ecclesia) fundator & patriarcha. Porro nuper nobis exhibitæ & intimatæ fuerunt litteræ Sanctissimi Domini nostri Gregorii felicis recordationis Papæ XV super celebratione festi altememorati S. Brunonis hujusmodi sub tenore.
[27] [hic profertur, prævie emisso,] Hic modo Gregorii XV Papæ, qui anno 1623 die VIII Julii, ac proin, antequam hoc Coloniensis archiepiscopi edictum emitteretur, vita functus est, recitatur Breve, num. 21 & 22 datum, ac deinde pergitur hoc modo: Nos itaque tum pro ea obedientia, quam debemus S. Sedi Apostolicæ, tum pro religioso nostro affectu & veneratione erga Sanctos Dei, eos præsertim, qui nos & ecclesiam nostram propius contingunt, tenore præsentium auctoritate Apostolica nobis commissa, nec non de consilio & consensu Venerabilis nostri Capituli vobis supradictis litteras Apostolicas notificamus, & pro illarum executione clericos tam seculares quam Regulares enixe in Domino requirimus & monemus, ut diem istum solemniter debita & exemplari cum devotione juxta tenorem supra positi Brevis Apostolici celebrent, aliisque Christi fidelibus suo exemplo præeant, ecclesiarum vero rectoribus, pastoribus, & divini Verbi concionatoribus districte serioque præcipimus & mandamus, ut in festo S. Michaëlis, quod incidit in Dominicam XVII post Trinit., XXIX Septemb. Christi fideli populo alta & intelligibili voce publicent, & eundem, exposita Sancti vita, diligenter adhortentur, quatenus festum ejus pie ac religiose obeant, haud dubia spe, quod Sanctus iste origine & educatione noster pio in patriam affectu nos gregemque nobis commissum suis apud divinam Majestatem precibus & suffragiis, hisce periculosissimis exulceratissimisque locis ac temporibus, tueri porro & conservare perget: id quod sane eo magis nobis necessarium, quo graviora ab hæresi & a bello circumstant pericula. Quo vero Christi fideles ad debitam venerationem ac devotionem promptius obeundam magis excitentur, significamus præterea & attestamur supra memoratum SS. D. N. Gregorium Papam XV aliis specialibus litteris (perpetuis futuris temporibus valituris) omnibus utriusque sexus Christi fidelibus vere pœnitentibus & confessis ac sacra communione refectis, qui ecclesiam Cartusianorum die festo S. Brunonis, VI mensis Octobris celebrari solito, a primis Vesperis usque ad occasum solis festi hujusmodi singulis annis devote visitaverint, & ibi pro Christianorum Principum concordia, hæresum exstirpatione, ac Sanctæ matris Ecclesiæ exaltatione pias ad Deum preces effuderint, plenariam omnium peccatorum suorum Indulgentiam & Remissionem misericorditer in Domino concessisse.
[28] [Coloniæ Agrippinæ mægna, quæ Suriani verbis] Quod quidem nos ita declaramus, ut fideles fœminei sexus (quibus aditus intra septa monasterii & limina ecclesiæ præclusus est) ante ipsum monasterium sive ecclesiam foris orando easdem indulgentias lucrari possint, & valeant. Cum anno illo, quo Ferdinandus, Coloniensis archiepiscopus, isthoc edictum emisit, Dominica post SS. Trinitatis festum septima decima in vigesimam nonam, uti ipsum illud instrumentum manifestat, Septembris diem inciderit, hocque non anno 1623, sed, ut computanti patebit, anno 1624, quo Pascha die VII Aprilis ac proin sanctissimæ Trinitatis festum die secunda Junii celebratum fuit, evenerit, edictum illud posteriori hoc anno, quo etiam apud Petrum Cholinum Coloniæ Agrippinæ excusum ad calcem notatur, editum fuisse, necesse est. Jam vero, cum id Coloniensi, de qua hic disserimus, solemnitati, ut jam dictum, præiverit, consequens est, ut nec hæc ante annum 1624 contigerit; quin autem hoc ipso anno evenerit, dubitandum non apparet, cum equidem haud dudum a præfato edicto locum habuerit, quemadmodum ex ipsis, quibus hoc concipitur, verbis fas est conjicere. Verba modo, quibus ea a Suriano describitur, huc transferamus. Sequentia hæc sunt: Festum (S. Brunonis nimirum) tota civitas (Coloniensis nempe) solemniter, jucundantiumque in morem celebravit & encæniavit. Totus senatus in cartusia secundum faciem Sanctorum lætum diem egit, tam in choro, quam in trichoro. Universus clerus & omnes omnino aliorum Ordinum Religiosi contesserarunt. Et ne sequior sexus se doleret & quereretur exclusum, ante portam pegma & spectandæ magnitudinis ara fuit erecta. Quo in loco confertissimæ mulieres Missam & Communionem, concionemque avidis animis exceperunt.
[29] Phonascorum quoque non defuit in Vesperis utrisque & Missa gratissimus concentus. [hic describitur, solemnitate Sancti festum fuit celebratum.] Processum est subinde per peristylium majus cum ea gravitate pompaque, quæ Sanctos deceret; pone sequente senatu P. Q. Col. In ipso flagrante die festo Missam cantavit baro & canonicus ecclesiæ metropolitanæ, diaconum egit comes & canonicus, subdiaconum canonicus presbyter. In octavis (nam per totas Octavas confluxus populi non defuit) vicarius serenissimi principis Missam quoque cecinit, cui canonici duo subservierunt, & phonasci tam in Missa, quam in utrisque Vesperis suum officium egregie sane impleverunt. Ut verbo absolvam, ex quo stetit illa Cartusia, nihil illi solemnitati comparabile, nihil æquale vidit. Totius tandem solemnitatis coronidem adjecit ipse serenissimus princeps elector & archipræsul, qui post Octavas proxima Dominica cartusiam visitavit, S. Eucharistiam percepit, hospitatusque ea nocte est in pastophorio. Coloniensis archiepiscopus Ferdinandus hic memoratus Guillelmi V Bavariæ ducis ex Renata Lotharinga exstitit filius, anno 1577 natus, qui, cum patruo suo Ernesto, Coloniensi archiepiscopo, anno 1595 datus fuisset coadjutor, ei etiam, anno 1612 vita functo, in Coloniensem successit archiepiscopatum, quem ad annum usque, quo obiit, 1650 optime administravit. Porro verbis proxime recitatis subdit mox Surianus, qui Leodii ac deinde qui Liræ, postquam, ut Sanctus sexto Octobris die per universam Ecclesiam ritu semiduplici coli posset, a Gregorio XV Papa anno 1623 fuisset concessum, festiva ejus lux solemniter, a primariæ etiam notæ viris, qui Cartusiani Ordinis non essent, fuerit celebrata. Verum cum a verbis, quibus tum peractam in binis hisce civitatibus solemnitatem scriptor ille exponit, recensendis abstinere, brevitatis studio, ut jam monui, sit fixum, ad alia, quæ ad gloriam Sancti posthumam adhuc spectant, gradum modo facio.
§ III. Fueritne Sanctus anno MDCXXIII a Gregorio XV, an serius dumtaxat a Clemente X canonizatus, examinatur, reliquaque, quæ ad gloriam ejus posthumam faciunt, magisque videntur notatu digna, in medium proferuntur.
[Fuisse Sanctum æquipollenter canonizatum] Apostolicis litteris, § præcedenti recitatis, quibus, ut S. Brunonis festum die VI Octobris, qua ad cælos is migravit, Missali & Breviario Romano inscribi, Officiumque de eo semiduplex ab omnibus ubique fidelibus libere ac licite recitari possit, Gregorius XV Papa anno 1623 concessit, æquipollenter canonizatum Sanctum non fuisse, Benedictus XIV Papa in suo, quod Commentarii prævii loco non uno laudavi, de Servorum Dei Beatification & Beatorum Canonizatione Opere existimat; ita enim in hoc, lib. 1, cap. 41, num. 6 scribit: Nullo certe pacto dici posse videtur (adi, quæ huc facientia Commentarii prævii § 47 disputata sunt) sanctus Bruno a Leone X canonizatus; sed ejus æquipollens canonizatio, eximiis tanti Viri meritis, præclarissimi Ordinis fundationi, continuatæ insignium miraculorum famæ, cultusque concessioni, primum quidem universo Carthusianorum Ordini a Leone X factæ, postea toti Ecclesiæ ad libitum a Gregorio XV, innixa, assignanda videtur summo Pontifici Clementi X, ut ex sequenti decreto colligitur: “Enixis precibus, Sanctissimo Domino nostro Clementi X porrectis per Eminentissimum dominum Cardinalem Nitardum nomine serenissimæ Hispaniarum reginæ, quibus Sanctitati suæ supplicabatur, ut dignaretur concedere, quod Officium sancti Brunonis confessoris, fundatoris Ordinis Carthusiensis, hactenus ab Ecclesia universali sub ritu semiduplici recitatum” (supple ad libitum) “inposterum sub duplici recitaretur ab omnibus utriusque sexus tam secularibus, quam Regularibus, qui ad Horas canonicas tenentur, & remissis a Sanctitate sua ad sacrorum rituum Congregationem, eadem ad relationem Eminentissimi domini Cardinalis Sfortiæ censuit, prædictam gratiam concedi posse, si eidem Sanctissimo Domino nostro visum fuerit, die III Martii MDCLXXIV. Et facta de prædictis Sanctissimo relatione per me secretarium, Sanctitas sua benigne annuit die XIV ejusdem mensis Martii, & anni MDCLXXIV.”
[31] [a Clemente X, Benedictus XIV existimavit. Verum hæc ejus opinio] Ita Benedictus XIV Papa laudatus, S. Brunonem a Clemente X, ac proin non præfatis Apostolicis Gregorii XV litteris, canonizatum fuisse, non obscure docens; ita autem opinatus est, quod, quemadmodum inserta sacrorum rituum Congregationis decreto, quod hic recitat, parenthesi satis indicat, litteris illis cultus præceptum non includatur. Verum Ambrosius Crollet, reverendissimi patris Generalis capitulique Ordinis Cartusiensis scriba, qui easdem litteras, mandante eodem Reverendissimo Patre, cum Benedicto XIV communicavit, aliter prorsus censuit. Iisdem enim apud eumdem Benedictum Operis laudati lib. 1, cap 41, num. 7 sequentia verba præmittit: Anno MDCXXIII supra memoratus Gregorius Papa præcepit, ut die VI Octobris omnes sæculares & regulares ubique terrarum sub semiduplici ritu recitent Officium sancti Brunonis confessoris, fundatoris nostri, nec non in Breviario, Missali & Kalendariis imposterum imprimendis festum ejusdem sancti Brunonis describendum statuit; e quibus sane manifestum fit, laudatum Ambrosium Crollet in ea opinione fuisse, qua supra recitatas Gregorii XV Papæ litteras cultus ecclesiastici præceptum includere, existimavit. Verum utri assentiendum est? Huicne Ordinis Cartusiensis alumno, an Benedicto XIV? Etsi Gregorius XV Papa, sese, ut S. Bruno ab omnibus ubique fidelibus, ad Horas canonicas obligatis, ritus semiduplicis Officio die sexta Octobris coli licite possit, impertiri, in memoratis litteris primo dumtaxat dicat, mox tamen adhibens verba, præceptum sonantia, subjungit, sese patriarchis, archiepiscopis, episcopis ceterisque ecclesiarum prælatis, in universo terrarum orbe constitutis, præcipere & mandare, ut ab omnibus ecclesiasticis personis sæcularibus & quorumvis Ordinum Regularibus observari faciant litteras prædictas; hinc autem factum forte est, ut hisce omnes fideles, qui ad Horas canonicas tenentur, ad Officium de S. Brunone die sexta Octobris, qua is obiit, ritu semiduplici recitandum obstringere voluisse Gregorium, Crolletus existimarit.
[32] Forsan etiam, ni, ut id illi facerent, Gregorius præcepisse statuatur, [pro certa admittenda non videtur.] haud satis intellexerit, qua ratione factum esse queat, ut Urbanus VIII Papa, proximus Gregorii XV in S. Petri Cathedram successor, Officium de Brunone, novo, quo hunc coli præceperit, decreto non emisso, Breviario Romano (adi Commentarium prævium num. 188 & 193) jusserit inscribi. Res sane, ut meam modo promam sententiam, admodum videtur implexa. Et vero cum sacræ rituum Congregationis decretum, Benedicti XIV Papæ verbis, num. 30 huc transcriptis, inclusum, quo hæc, ut Officium de S. Brunone, quod hactenus ab Ecclesia universali sub ritu semiduplici recitatum dumtaxat fuerat, sub duplici deinceps recitaretur, anno 1674, summo Pontifice Clemente X annuente, concessit, nullum prorsus, quod cultus, S. Brunoni deferendi, præceptum aperte sonet, verbum includat, fueritne magis a Clemente X, quam a Gregorio XV Sancti cultus præceptus, in dubium revocari non immerito posse videtur. Quod cum ita sit, cultusque præceptum ad canonizationem necessario requiratur, S. Brunonem canonizatum, canonizatione scilicet, uti eam vocant, æquipollenti, a Clemente X potius, quam a Gregorio XV fuisse, pro certo asseverare non ausim. Neque vero id a Clemente factum fuisse, pro prorsus indubitato habuit ipsemet Benedictus XIV; etenim (adi ejus verba num. 30 recitata) canonizationem S. Brunonis Clementi X non affirmate assignat, sed, adhibita, quæ dubitantium esse solet, loquendi formula, Pontifici huic illam assignandam videri, dumtaxat ait. Verum, etsi res ita sit, dubiumque simul, an Sanctus seu a Clemente seu a Gregorio, ac proin an umquam (neque enim Pontifex, Clemente posterior, coli Brunonem præcepisse invenitur) canonizatus vere fuerit, ex omnibus jam dictis queat videri, fuit equidem, ut Officium de eo, quod dumtaxat sub ritu semiduplici recitari consueverat, ab omnibus deinceps, qui ad Horas canonicas tenentur, sub ritu duplici recitari posset, a Clemente X, ut supra a Benedicto XIV allegatum Congregationis rituum decretum fidem facit, anno 1674, supplicante Hispaniarum regina, concessum. Atque id hic, quod de ea Clementis concessione sacræque Congregationis rituum, quo declarata hæc fuit, decreto fuerit agendum, commemorandum duxi, etsi interim Pontificio isti indulto præiverint tria e miraculis, præsenti § recensendis, quæ, ut id daretur, partim fortassis effecerint.
[33] [Tria apud Surianum, quorum altero gravissimus morbus,] En adeo, cum de præfata Pontificia concessione actum jam satis sit, studiose lector, nunc etiam illa, continua serie, prout apud Surianum e schedis, supra jam sæpius laudatis, deprompta pag. 369 & seqq. exstant, recitata. Sic habent: V. P. Bernardus Gort Barcinonensis, professus cartusiæ Scalæ-Dei in Catalonia, olim Olisiponensis, & post Eborensis in Lusitania Prior, sequens miraculum refert. Illustissimus & reverendissimus D. Theotonius a Bragantia, archiepiscopus Eborensis, amplissimus fundator cartusiæ Scalæ-Dei (aliis Scalæ-cæli) prope Eboram in Lusitania, obtinuit a reverendo patre Priore Cartusiæ Ordinis generali quandam portionem seu reliquiam capitis S. P. N. Brunonis, quam in argenteo simulachro, effigiem ejusdem umbilico tenus referente, recondidit, quod simul cum multis emblematum, hyeroglyphicorum, poëmatumque compositionibus eidem cartusiæ Eborensi donavit, ubi & reverenter hodieque asservatur. Anno MDCXXVIII circa finem Januarii, cum præcessisset magnus lunæ defectus, dux Bragantiæ Theodosius II in maximam ac periculosam ægritudinem incidit; de cujus valetudine adeo timebant ejus familiares, ut solis medicis ingressum ad eum permitterent. Quod sciens V. P. Antonius Coëllo, tunc Eborensis cartusiæ Prior, cum D. Alvaro de Fonseca procuratore ejusdem ad oppidum Villæ-vitiosæ, ubi dux æger decumbebat, concessit, secum deferens prædictam reliquiam S. Brunonis, duci adorandam exhibiturus, in memoriam eidem revocans, eam reliquiam esse olim a R. P. Generali transmissam Domino Theotonico magno suo patruo. Qui statim se decentissime composuit, & dictus Prior cum maxima reverentia ostendit duci sacram reliquiam, recitatisque cum socio quibusdam precibus cum oratione prædicti Sancti, eandem illi adorandam obtulit, præsentibus duce Barcellensi ejus primogenito, nunc duce Bragantiæ, aliisque duobus filiis D. Edoardo & Alexandro, genibus flexis cereos accensos tenentibus. Cumque dux sacram reliquiam adorasset, præsentibus filiis dixit, se valde Deo fidere, sanitatem recepturum, quod in sua ægritudine ab eo Sancto meruerit visitari.
[34] [altero periculosa tentatio,] Recessit Prior cum socio e cubiculo, secum referens sacram reliquiam, veritus, ne dux penes se eam retinere vellet, uti eum cupere noverat. Postea dux cœpit morbo levari, atque eadem nocte adeo convaluit, ut a medico febre carens sit repertus, & brevi est prorsus sanitati pristinæ reditus. Anno MDCXXXI quidam monachus, cujus nomen consulto prætereo, quia adhuc superstes est, professus unius ex domibus provinciæ S. Patris Brunonis, cum hospitaretur in domo S. Stephani de Nemore, multo tempore graves mentis angustias passus, tandem ad id devenit, ut palam de Ordine deserendo tractaret, atque in Romana curia hoc per idoneum hominem procuraret. Cujus rei procurator generalis Ordinis certior ab ipso factus non modo non contradicebat, verum etiam annuebat illius ab Ordine egressui, ut ab illius importunitate se liberaret. Insuper oculorum ægritudinem contraxerat, ut vix de nocte lumen ad sacras preces recitandas sustinere posset. Demum S. P. Brunoni se commendans abluit oculos suos aqua ex lacu S. Brunonis sumpta, quæ scilicet ex fluvio decurrente prope nemus ecclesiæ S. Mariæ colligitur in alveum, muro septum a parte viæ, in forma orbiculari oblonga, in cujus medio crux lignea posita est, ex qua S. Bruno bibere & lavari solitus dicitur. Simul ac ex hac aqua oculos abluit, statim exterius interiusque illustratum se sensit, ac, deposito Ordinis deserendi consilio, in sancto proposito se confirmavit, atque de sua hac illuminatione V. P. Josephum Laudinum, Priorem cartusiæ Romanæ ac Ordinis in Romana curia procuratorem generalem, certiorem fecit, per suas litteras ex hac domo, mense Decembri MDCXXXI datas, quas & aliis familiaribus suis legit. Vivit adhuc & sospes est. Ex aqua autem hujus lacus multi devotionis causa bibunt, & ad domos suas asportant, quam etiam variis morbis profligandis efficacissimam experiuntur, qui cum aliquo sensu pietatis eam sumunt.
[35] Labente anno MDCXXXIII, illustrissimus dominus Henricus Loffredus Neapolitanus marchio Trivici & comes Potentiæ in Lucania urbis, [ac tertio gravissimus item morbus pulsus fuit, adscripta Sancto miracula.] ubi ex gravissimo morbo de vita periclitabatur. Quare, medicorum ope & opera abjecta, ad Sanctorum præsidia confugit, adeoque hortatu fratris Angeli Massei Neapolitani conversi, professi Cartusiæ S. Laurentii prope Padulam, tunc commorantis in grangia ejusdem Cartusiæ, sita intra civitatem Potentiam, se commendavit S. P. Brunoni pio cordis affectu, hausto etiam pulvere de specu ejusdem Sancti loco pharmaci, ab eodem converso sibi exhibito, qui Dei beneficio per merita S. Brunonis brevi convaluit, nec non ope B. Ægidii Minoritæ, cujus corpus apud Laurentianum oppidum integrum asservatur, cui ab ejus matre commendatus fuerat. Ob id anno MDCXXXIV, ut Sanctis debitas grates obsequiumque persolveret, circa initium Julii ad prædictam Cartusiam Padulæ accessit S. P. Brunoni gratias redditurus. Quod clarius ex ejus epistola, V. P. Joanni Baptistæ Manducio Priori ac provinciæ visitatori directa, patebit. Admodum reverendo Pater observandissime. Superioribus mensibus ob gravissimum morbum vitæ tale discrimen incurri, ut considerans, jam vanam medicorum operam esse, ad Deum Op. Max. atque ad cælites sanctos confugerim, sed peculiari affectu ad S. Brunonem, atque ad B. Ægidium. Nunc ut multo, quod his Sanctis debeo, satisfacere queam debito, statui personaliter ad eos venerandos accedere, patrem S. Brunonem istuc ad S. Laurentium de Padula scilicet, & B. Ægidium. Nunc ut multo, quod his Sanctis debeo, satisfacere queam debito, statui personaliter ad eos venerandos accedere, patrem S. Brunonem istuc ad S. Laurentium de Padula scilicet, & B. Ægidium Laurentianum. Quare Paternitatem V rogo, ut mihi gratiam concedas & facultatem F. Angelo, ut mecum veniat: nam ex parte cognoscens ab eo meam sospitatem tum illius precibus, tum hortatu, ut me S. P. Brunoni commendarem, a Paternitate vestra hanc consolationem exopto, ut prædictus frater, sicut auxilio mihi fuit ad sospitatem mihi impetrandam, ita etiam sit ad gratias reddendas. Tandem offerens me semper ad tui, ac tuæ Religionis obsequia promptum, tuis me orationibus commendatum cupio. Potentia, die XXVIII Junii MDCXXXIV.
[36] Talia sunt tria, quæ sacræ rituum Congregationis, a ritu semiduplici ad duplicem, annuente Clemente X, [Secundum ex his aquarum lacus, a Sancto dicti, virtutem probat, hancque alia,] elevantis Sancti cultum, decreto præivere, hicque recensenda duxi, ad S. Brunonis invocationem patrata miracula. Ac horum quidem secundum, etsi quod de virtute a prodigiosi fontis aquis (adi Comment. præv. num. 747) ad lacus, cui a S. Brunone nomen est, aquas translata Zanottius in contexta a se Sancti Vita tradit, neutiquam confirmet, prodigiosam tamen lacus illius aquis e Sancti nostri meritis virtutem vere inesse, argumento qualicumque est. Verum hanc plura luculentius commonstrant, quæ ipsemet Zanottius in laudata sua de S. Brunone Lucubratione cap. 34 narrat, miracula, aquarum illarum virtute præsenti seculo ac proin post dictum, quod anno 1674 Congregatio Rituum dedit, decretum patrata. Lubet hæc, pluribus aliis, quæ tum apud Surianum adhuc, tum alibi exstant, e lingua Italica in Latinam versa lectori hic exhibere, idque, cum pro iis nullum seu scriptorem seu monumentum, contra ac alias facere solet, laudet Zanottius, e sola hujus, quem ea nihilominus e probato fonte hausisse reor, scriptoris fide. Hisce itaque ab illo Sancti nostri biographo verbis narrantur: Anno MDCCXV Oliva Spani Cantaciensis tali modo a maligno spiritu fuit obsessa, ut die quopiam abs illo violenter supra carbonum ardentium massam fuerit conjecta, unde vulnus insanabile contraxit. Maritus illius, quem graviter id affligebat, magna cum fide sanctum Patrem (Brunonem nempe) invocavit, cumque mulierem ad lacum S. Brunonis duxisset, ibique lavisset, continuo vidit illam hoste infernali liberatam, atque a vulnere curatam. Anno MDCCXIX, die XXVIII Maii Joannes Bernardus S. Petri Cosentiensis, cum a septem jam annis morbo detentus, multisque corporis sui partibus, ita ut miseranda visu res esset, contractus fuisset, a parentibus suis, qui in brachia eum accepere, ad lacum S. Brunonis delatus, sese dumtaxat lavando sanitati integræ mansit restitutus.
[37] [quæ e Zanottio hic referuntur,] Eodem anno Angela Rizzi Cantaciensis, a pluribus mensibus a dæmone insessa, sese ex ingressu in dictum lacum liberam sensit, idemque eodem die multis aliis energumenis obvenit. Anno MDCCXXI baro Leffelhol, copiarum cæsarearum in Calabria capitaneus, secta Lutheranus, parvum S. Brunonis lacum, quo curiositati suæ satisfaceret, visitavit, vidensque uno die viginti quatuor miracula, a variis energumenis per Sancti intercessionem obtenta, interne ad fidem Catholicam amplectendam motus est, & ideo vocationi divinæ obtemperans, dieque XXIV Junii Lutheranismum abjurans, fidei Catholicæ professionem, patre Columbano Theysen Coloniensi Minorita Conventuali, militiæ cæsareæ sacellano, & Augustino Maria Lucanensi, concionatore Capuccino, præsentibus, Rhegii in Calabria in Capuccinorum ecclesia emisit, duoque supra dicti patres illum a censuris consueta sanctæ Ecclesiæ forma absolverunt. De hoc toto instrumentum authenticum, cui duo supra dicti Religiosi aliique præterea subscriberent, totumque verum esse, jurarent, confici voluit idem capitaneus, postque ipsemet anno sequenti, cum gratias S. Brunoni sepulcrum ejus visendo acturus venisset, scripturam hujusmodi authenticam in S. Stephani Cartusia deposuit. Cum duobus posterioribus e tribus Pentecostes festis, quorum altero sacrum Sancti caput ad Turritanam S. Mariæ ecclesiam ex ecclesia S. Stephani transferri, altero ad hanc referri quotannis solet, ingens fiat populi, quemadmodum eo ipso Lucubrationis suæ capite, quo jam recensita refert miracula, Zanottius testatur, ad Turritanam Cartusiam concursus, tuncque eo sanandi infirmi energumenique undequaque soleant adduci, viginti quatuor miracula, per quæ, in totidem energumenis Sancti intercessione uno die patrata, copiarum cæsarearum capitaneum ad fidem Catholicam conversum fuisse, scriptor is hic refert, alterutro e dictis Pentecostes festis fortassis evenere; quod si autem re etiam vera ita res habuerit, fuisse e viginti quatuor energumenis uno eodemque die dæmonem ejectum, magis erit, quam alioquin foret, credibile.
[38] Utut sit, adhibitis equidem lacus, a S. Brunone dicti, [luculentius ostendunt. Iis factum Nunninghio, quod ipsis hujus verbis] aquis non pauca miracula, quæ proinde, ut jam monui, prodigiosam harum virtutem luculentius, quam unum num. 34 relatum, commonstrant, in energumenis potissimum patrata fuisse, credendum apparet. Nec, quæ supra e Suriano aliisque attuli, dubitare sinunt, quin plura etiam ad solam Sancti invocationem fuerint patrata miracula, idque præcipue in Turritana, cui modo & a S. Brunone nomen est, S. Stephani Cartusia. Lubet nunc ibidem patratis jamque narratis unum præterea, quod alibi gestum est, seu miraculum, seu beneficium coronidis quodammodo loco adjungere. Mörkensius in Ms. sua, quam in Commentario prævio sæpissime laudavi, de S. Brunone Diatriba Chronologico-diplomatica in fine sic habet: Ut tandem disquisitionem hanc finiam, mirum istud, quod recenter in occasione hujus qualiscunque scriptionis contigisse paulo ante memoravi, huc subjungo ex epistola viri clarissimi Domini Judoci Hermanni Nunninghii J. U. doctoris, proto-notarii Apostolici ac perillustris ecclesiæ collegiatæ Vredensis scholastici &c. Huic transmiseram hanc meam de S. P. N. Brunone Diatribam, eatenus ut eam legeret, atque dijudicaret, mihique pro amore nostro, & amicitia rescriberet, quid de ea sentiret: satisfecit affatim; ante tamen quam sententiam suam diceret, præfatur: “Verum antequam me tuis accingam, præmitto casum, mihi sane, ex aliis permirum, ac prodigio, ut candide loquar, plenum. Jam manus meas subierat Diatriba tua de Vita S. Brunonis Ms., quando residuus in venis ex febribus calor inopinatum mihi excitat narium stillicidium, a vespera per plurimam noctem sat funesto spectaculo protractum, cui evocati ex vicino oppido chirurgi congruam mature opem contulere; quod & medicus meus hæmorragiam sanitatis criticam bono omine interpretatus est.”
[39] “Interea evolvendis tuis scriptis cum sedulus distringor, [hic refertur, seu beneficium, seu miraculum adjungitur, hæcque de Sancto] intra octiduum me ex improviso alterum aggreditur, priori longe periculosius. Hora vesperæ circiter octava erat, qua infirmum corpus requie donandum compono, vix caput reclino, en copiosissimus eadem, qua nuper, venula sanguis prorumpit, inter modicas horas exanimandum præsagiens. Gemini per ora & nares rivuli tanto impetu eaque cruoris jactura continuo discurrunt, ut affligerent, atque in lachrymas cogerent circumstantes. Ego pacato animo ferre malum, ceu e cælo immissum. Interea nihilo remissior profusio in horam tertiam noctis excurrit, accersuntur denuo chirurgi Borekenses; qui tamen ob clausas portas aliaque militaris præsidii impedimenta, tum noctis opacum, segnius accedunt. His moram aucto periculo trahentibus, humana ope destitutus ad cælestem recurro, voto ad divum Brunonem patriarcham facto, cujus gloriæ tunc tui causa utcunque inserviebam, præsenti mortis periculo eriperet, si pios conatus prosequi cælum decrevisset: vix absolveram vota verbis & animo; ecce, nihil obstante sanguinis profluxu, caput supinum pulvinari dimissum, ac suavi mox somno consopitum lethali stillicidio finem facit, germano fratre ceterisque circumstantibus rem miram obstupescentibus. Adequitantes chirurgi demum circa quartam matutinam miraculoso didicere exemplo, quantum Superum auxilia humanis omnibus sint præstantiora. Ignosce profuso calamo opera Dei indispensabiliter manifestanti.”
[40] [Appendix luculento venerationis, qua Coloniæ gaudet, argumento concluditur.] Miraculi hujus seu potius beneficii, Nunninghio ad S. Brunonis invocationem collati, relationi adjecta brevi clausula, tractatum, quo res, ad Sanctum spectantes, fuse seduloque discussit, Mörkensius absolvit. Verum, antequam & ego inceptum de iis, quæ de gloria Sancti posthuma dicenda supererant, sermonem hic concludam, luculentum adhuc, ut fidem Commentarii prævii initio datam liberem, eximiæ prorsus, qua Sanctus in patrio solo, imo in ipsa, in qua natus esse existimatur, domo Coloniæ Agrippinæ afficitur, venerationis argumentum commemorandum est. Augustinus Aldenbrück, Societatis nostræ sacerdos, in epistola, quam post inspectam domum illam, quæ (adi Commentarium prævium § 2) ad Rubeam Stessam appellatur, anno 1767, die 27 Julii ad nos dedit, aliis nonnullis, ad S. Brunonem pertinentibus, quæ memorat, sequentia hæc addit: Vidi etiam in antiqua domo (ad Rubeam Stessam, prout etiamnum nuncupatur) cubiculum, quod ineolæ a S. Brunone, dum Coloniæ adhuc degeret, inhabitatum dicebant, tanta semper reverentia cultum, ut nulli nocturna quies in eo concederetur. In eodem cubiculo monstrata mihi fuit sponda lecti, qua ad quietem usus sit, vetustissima illa quidem e ligno querno, sed, quod miratus fui, nullo teredinum morsu in hunc diem appetita, nedum vitiata. Quam, quod per domesticos, famulos aliosque, qui spectatum admittebantur, nimiis frustis identidem avulsis mulctaretur, nuper operculo incluserunt moderni ædium domini & inquilini. Fueritne vere S. Bruno, cum Coloniæ Agrippinæ adhuc versaretur, & cubiculo & sponda lecti, hic memoratis, usus, non inquiro; verum, utut id habeat, cura equidem singularis, qua sponda illa, a Sancto, ut putatur, ad quietem adhibita, custoditur, studiumque, quo nonnulli frusta ex ea sibi acquirendi correpti fuere, eximiæ prorsus, qua erga Sanctum Coloniæ non pauci feruntur, venerationis argumento sunt minime dubio, hincque non prius, quam id etiam adduxissem, huic ad gloriam Sancti posthumam Appendici finem impones re est visum.
DE B. ARTALDO, ORDINIS CARTHUSIANI, EP. BELICENSI CONF. IN BEUGESIA, GALLIÆ PROVINCIA.
ANNO MCCVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Artaldus ex Carthusiano episc. conf. Belicæ in Bugesia, Galliæ provincia (S.)
AUCTORE J. B.
§ I. B. Artaldi cultus, natales & vitæ institutum.
Beugesiana provincia, quam nonnullis Sebusianam appellare placuit, [Artaldus Cartusiæ Arveriensis in Beugesia alumnus,] Galliæ tractus est Rhodanum inter & Idanum situs: Idanus (l'Ains) eam a Brexia dividit; ceteri ejus limites sunt Burgundiæ comitatus, ager Gexiacus, Sabaudia & Delphinatus. Le Bugey Galli vocant; qua Rhodanum versus & Sissum (Sissel) urbem protenditur, exiguus quidam terræ tractus situs est, cui Vallis Romanæ (Val-Romey) nomen est inditum. Valromesium recentiores dicunt; alibi vero Veromæi vallem, & in Testamento Humberti, domini Montis-lupelli, anno 1236 condito, apud Guichenon in Bibliotheca Sebusiana centuria L pag. 148 Verrummeis appellatum invenio. Veronnesium habet apographum nostrum Vitæ B. Artoldi, forsitan corrupte pro Veromesium, quod equidem ad Veromæi pagum accedit propius. Porro in Valromesio & Gebennensi diœcesi, cujus sedes Aniciacum Sabaudiæ Catholicorum discessione translata est, sita est Arveria, ubi B. Artoldus Cartusianorum, quorum Institutum erat amplexus, monasterium condidit & corporis sarcinam exuit.
[2] Numero pauci B. Artaldi, Artoldi seu Arthaudi meminere scriptores: [licet a paucis scriptoribus] in his Sammarthani fratres in Gallia Christiana, ubi de Episcopis Belicensibus; D. Carolus Josephus Morotius in Theatro chronologico sacri Carthusiensis Ordinis pag. 45; Samuël Guichenonus in Serie chronographica episcoporum Belicensium pag. 36 & 143: priore loco ex veteri Ms. cœnobii Portarum, in quo B. Artoldus Carthusianorum Instituto sese addixit, hæc compendio refert: Artholdus, adhuc & Carthusianus & Sanctus, dum hominum fugit frequentiam, ab hominum frequentia desideratur, & a solitudine & eremo d' Arvieres, lumine e cœlo latitantem detegente, evocatur, & Bellicensi ecclesiæ præficitur circa annum salutis MCLXXXIV. Vix potuit bonus Vir per aliquot annos antistitis munero fungi, renunciat ergo, renitente, sed nihil proficiente clero, etiam & populo, episcopatui, & ad solitudinem d' Arvieres, inter perpetua frigora, impiger remeat, ubi pie vivit, & pie moritur annosus valde: nam anno Salutis MCCV, beatus Hugo, Lincolniensis in Anglia episcopus, senem, & Sanctum in cellula commorantem invisit.
[3] E martyrologorum vero classe unus mihi Castellanus occurrit, [& uno tantum Martyrologo celebratus;] qui B. Artoldum Martyrologio suo Gallico hisce verbis, Latine redditis, ad diem VI Octobris inseruit. Bellicæ in Brexia, Venerabilis Artaldus illius civitatis episcopus, ex Carthusianorum Ordine, cultus a populis ob prodigia, quæ ad illius tumulum contigerunt: in quæ pauca observo. Brexiæ (la Bresse) Beatum ea de causa adscribit, quod Beugesia seu Baugesia haud raro scriptoribus Gallis pars sit Brexianæ provinciæ. Belicæ vero propterea Beatum fortassis annunciat, quod hujus civitatis infulas gesserit: neque enim Belicæ B. Artoldo, quod quidem sciam, honores sacri speciatim exhibentur, neque illic sacræ illius exuviæ, sed Arveriæ in diœcesi Gebennensi seu Genevensi conquiescunt. Porro Artaldum Venerabilis dumtaxat titulo a Castellano decorari, morari neminem debet: nam hunc sese titulum etiam iis adscribere, qui solenniori quidem, non tamen omni, cultu ecclesiastico carent, Castellanus ipse lectorem prævie monet.
[4] [cultum tamen, maxime in Ordine Carthusiano,] Ex horum vero numero esse B. Artoldum, Guichenonus docet, verbis num. 2 transcriptis subjiciens, beatum Virum non modo in opinione sanctitatis apud omnes ex hac vita decessisse, sed etiam ab Ordinis sui alumnis tamquam Beatum coli consuevisse commemoratione, quæ sequitur: Vir Dei Arthaudus, ex Carthusiano grege ad Bellicensem præsulatum arctatus, senio confectus, ad claustri sui quietem rediens, in Arveriæ eremo in pace Deo spiritum reddidit. Deo gratias. ℣ Justus ut palma florebit. Versum sequens Oratio excipit: Da nobis, quæsumus, meritis & interventione B. Arthaudi, confessoris tui atque pontificis, ita viam hujus vitæ in stadio laboriosi certaminis pertransire, ut, quæ mundi sunt, postponentes, ad æternam requiem valeamus pervenire. Per Dominum nostrum &c. Hinc itaque qualiscumque illius cultus liquet: Beati vero titulum illi propterea adscripsi, quod hoc tantum apud suos ex jam dictis gaudeat, quamquam Sanctum subinde appellatum fuisse, non ignorem. Fecit id, ut alios taceam, Joannes de Passelaigue, Belicensis episcopus, qui anno 1640 Artoldi reliquias Arveriæ visitavit & veneratus est, in confecto ea de re instrumento, quod apud Guichenonum citatum pag. 143 videre est.
[5] [qualemcumque obtinuit sub Beati titulo.] Sic habet: Anno Salutis millesimo sexcentesimo quadragesimo, die vero nona mensis Augusti, ego Joannes indignissimus episcopus Bellicensis, rogatus a venerabilibus patribus Priore, & Religiosis monasterii de Arveria Ordinis Cartusiensis, de consensu & permissione illustrissimi & reverendissimi D. Justi episcopi Gebennensis (quippe in cujus, ut dixi, diœcesi Arveria sita est) ossa & reliquias sancti Artholdi, quondam Bellicensis episcopi, ex dicto Carthusiensi Ordine assumpti, in quodam sepulchro lapideo, prope & extra parvam portam chori ecclesiæ dicti monasterii de Arveria ad Meridiem inventas visitavi, easque devote veneratus, ea, qua potui, reverentia reposui, sic signatum: Joannes episcopus Bellicensis, Fr. Claudius de Hee, Prior Petræcastri (in Beugesia) convisitator provinciæ præsens, Fr. Claudius Rosier Prior Arveriæ. Pauca hæc de B. Artoldi cultu sacro nobis innotuerunt: pauca item de ejusdem Actis, priusquam ad Beati res gestas properemus, hic annotamus.
[6] Acta beati Artoldi ad Majores nostros misit D. Leo de Vasseur e cartusia Borboniensi prope Gallionem (Gaillon, [Secundum ejus Acta, quorum notitia datur,] in diœcesi Ebroïcensi) anno 1667, ut ex ejus litteris partim ea de re scriptis didici: unde porro is illa acceperit, quo fuerint auctore conscripta, aut quo tempore, nec ex supradictis litteris, nec ex ipsis Actis eruere potui; ad horum calcem hæc verba subjecta leguntur: Vita ejus ex Mss., sed quibus qualibusve, non additur. Fortassis ipsemet Leo, quæ ad nos Acta transmisit, ex Ordinis sui documentis hinc inde collectis exaravit. Certe scriptoris ætatem ab Artoldi ætate paulo ut minimum remotiorem innuere videntur verba, quibus num. 7 prodigia divinitus patrata ad Beati tumulum Jugiter coruscasse ait. Sed quisquis is fuerit, id certum est, inter alia Ordinis sui documenta, præ manibus illum habuisse Vitam S. Hugonis, Lincolniensis episcopi, ab auctore æqualiccnscriptam, e qua, quidquid de Hugone, Artaldum Arveriæ visitante, num. 6 refert, mutuatus est; neque forte deterioris notæ sunt monumenta cetera, quæ consuluit; Acta equidem satis sincere scripta apparent; licet nævi quidam in apographo nostro occurrant momenti levioris, quos suis locis indicabimus. Nunc Beati res gestas ex Actis audiamus.
[7] Si B. Arthaldus, quod Acta referunt num. 7, [natus sub annum 1101 nobili loco in Beugesia,] ex hac vita discesserit anno Christi 1206, ætatis vero 105, fuerit in lucem editus anno 1101 aut sequenti: Valromesium, cujus num. 1 notitiam habes, patriam habuit, ortus Patre nobili, domino de Sothnode, ut num. 1 in Actis diserte legitur. Jam monui, nævos quosdam, sed levioris momenti, in apographo nostro subinde occurrere; qualis forte latet in voce Sothnode, pro qua verosimiliter scribendum Sotonod: hujusmodi enim locum, in Valromesio situm, Samuë Guichenonus in Historia Brexiæ & Beugesiæ Gallice scripta, part. 1 cap. 21, pag. 33 memorat, B. Arthaldum Brexiæ & Beugesiæ viris illustribus his verbis adscribens: S. Arthaudus seu Artholdus, primus Carthusiæ Arveriensis Prior, post quadragesimus septimus Belicensis episcopus, domini de Sotonod in Valromesio filius. Porro Sotonod ex eodem Guichenono citato part. 2 pag. 106 castrum est in vico Songieu situm, cujus dominium in varias temporum lapsu familias, ibidem enumeratas, translatum fuit.
[8] His natalibus ortus ad profanos honores, & seculi delicias aspirare B. Arthaldus poterat: [Sabaudiæ comitibus] sed, inquiunt Acta, nobilitatem suam ad cælestem dignitatem consequendam convertit, calcatisque seculi honoribus, ac aulæ comitis Maurianensis spretis delitiis, Dei cultui se totum ab ipsa adolescentia dedicavit. Mauriana Sabaudiæ tractus est, in quo civitas cognominis (S. Jean de Maurienne) episcopatu & comitatus titulo insignis ad Arcum fluvium: Artholdi ætate Sabaudiæ comitibus parebat: sed Actorum scriptor, non modo Mauriennam, sed etiam Beugesiam, B. Artholdi patriam, cum adolesceret, penes Sabaudiæ comites fuisse videtur innuere, cum tum patriæ, Sabaudiæ comitibus subjectæ, quantum quidem apparet, tum nobilitatis suæ titulo ad illorum aulam aditum Artholdo patuisse, non obscure significet: id vero difficultatis aliquid patitur, partim ex eo, quod B. Artholdus jam inde annis aliquot Cartusianum habitum prius gessisset, quam anno 1132, ut paulo post videbimus, Arveriensis Prior fuerit constitutus; partim vero ex eo, quod anno dumtaxat 1137 Sabaudiæ comitibus Beugesiam cessisse, nonnulli scribant.
[9] [tunc parente,] In his Guichenonus, qui part. 1 Brexianæ & Beugesianæ Historiæ cap. 9 pag. 18 Beugesiam scribit ab Henrico IV Imperatore Amedæo II Sabaudiæ comiti, iis exceptis, quæ in Beugesia Belicensis episcopus, Nantuenses, Ambroniacenses & S. Ragneberti abbates possidebant, fuisse donatam anno 1137, quo tamen nullus Henricus imperabat. Verum ab hac sententia idem scriptor descivit lib. 2 cap. 5 Historiæ Geneal. Domus Sabaudicæ pag. 209 & seq., ubi Beugesiam Amedæo II Sabaudiæ comiti ab Henrico III imperatore concessam scribit, cum hic anno 1077 per Sabaudiam Italiam adiit, ut a Gregorio VII Romano Pontifice anathematis nexu solveretur: quo etiam loco priorem sententiam, quam Pingonio tribuit, fabulosam appellat. Henrici in Italiam iter Lambertus Schafnaburgensis, scriptor æqualis, litteris tradidit, aitque inter alia Amedæum ab Henrico provinciam quamdam Burgundiæ (verosimiliter Beugesiam, regni Burgundici olim partem, & ditioni Sabaudicæ vicinam) bonis omnibus locupletissimam impetrasse: quod postremum Guichenoni sententiam non parum confirmat; maxime cum alioquin statui nequeat, ut idem Guichenonus ait, quo pacto Beugesia ad Sabaudiæ comites fuerit devoluta: ut adeo Actorum scriptor nihil hoc loci, quod temporum illorum historiæ repugnet, videatur innuere. Quid porro de Artaldo memoret, audiamus.
[10] [Cartusianis sese Institutis addixit in Cartusia Portensi,] Artaldus qui a teneris unguiculis divino cultui se totum addixerat, in tuto se esse non credidit, nisi ad innocentiam morum spontaneum vitæ rigorem & perfectam mundi fugam adjungeret: itaque, inquit Actorum scriptor, Carthusiam Portarum sub Bernardi, primi eremi (ejusdem) incolæ & Prioris, sanctitate celebris, obedientia ingressus est. Tum B. Artaldum ab orationis studio, temperantia, vigiliis, animi demissione & accurata Cartusianarum constitutionum observantia, paucis quidem, non tamen mediocriter commendat, de quibus nec fas ambigere, nec opus est multa dicere: priusquam tamen alio progrediar, notitiam loci, in quo spiritualis militiæ rudimenta potissimum hausit, ex Guichenoni Historia Brexiana & Morotii Theatro Cartusiano subjicio. Situm hoc Cartusianorum domicilium est in Beugesia haud procul S. Ragneberti oppido, S. Rambert Gallis dicto: originem suam debet Bernardo & Pontio, monachis Benedictinis, qui, ex Ambroniacensi monasterio bona præsulis sui Desiderii venia arctioris vitæ desiderio in locum vulgo Portes, ob rupes ita illic a natura dispositas, ut speciem quamdam portarum præ se ferrent, sic nuncupatum, profecti & sociis prædiisque sensim aucti, Cartusianum illuc institutum invexerunt.
[11] [a Bernardo Pontioque condita:] Exstant ea de re ipsius Desiderii, Bernardum & Pontium a sua obedientia non modo solventis, sed & terras, quas in eremo Portarum Ambroniacense monasterium possidebat, iisdem concedentis, litteræ apud Guichenonum Beugesianis Monumentis insertæ pag. 222 & seq. His ibidem præmittuntur quædam Falconis Lugdunensis episcopi litteræ, ex Portensis monasterii archivis depromptæ. Datæ sunt anno 1141, Innocentii II anno duodecimo, quo Bernardus Portarum Prior (verba Falconis recito) & fratres, quos ei Dominus paulatim per incrementa temporum aggregavit in prædicta Portarum heremo per viginti quinque & eo amplius annos Christo Domino deservierant: unde Bernardum, qui B. Artaldum Cartusiano habitu induit, sub annum 1115 Portarum Cartusiam incolere primum cœpisse, efficitur. Idem hic Bernardus, primus hujus nominis Portarum Prior & fundator, præter B. Artaldum aliosque insignes viros, S. Anthelmum etiam, Belicensem pariter dein episcopum, cujus Acta ab auctore æquali conscripta habes in Opere nostro tom. V Junii a pag. 227, Cartusianorum Ordini adjunxit. Annus porro, sub quem Cartusianorum Institutum amplexus est Artaldus, ex ejus Actis num. 7, ubi anno 1206, a conversione sua 86 obiisse dicitur, annus circiter fuisse colligitur Christi 1120.
§ II. B. Artaldus Arveriæ Cartusiam erigit, fit Belicensis episcopus, virtutibus & miraculis clarus moritur.
[Arveriæ novam Cartusiam erigit;] Bernardo præceptore Artaldus sibi Deoque vacavit usque ad annum 1132, quo Guigo, Majoris Cartusiæ Prior, totiusque Ordinis Cartusiani moderator a S. Brunone quartus, novam in Beugesia suorum coloniam collocare constituit, annuente Humberto Genevensi episcopo: hunc Humbertum de Grandson apographum nostrum vocat; sed num recte? Sammarthani fratres in Episcoporum Genevensium serie Humbertum de Gramont anno 1132 consignarunt; sexto vero post hunc loco Aymonem de Granson. Sammarthanis consonat Guichenonus Bibliothecæ Sebusianæ centuriæ 2 cap. 12, ubi donationi Humberti episcopi Genevensis, qua Cartusiæ Majorevi decimarum immunitatem concessit anno 1134, hæc de Humberto subjicit in Annotatis: E Grandimontensi familia apud Bugesios antiqua & nobili. Utut sit, Humberti in Majorevi Cartusiam munificentia suadet, eumdem Guigoni novam in Beugesia coloniam meditanti facilem sese pronumque exhibuisse. Guigo vero, cui B. Artaldi virtus atque industria probe perspectæ erant, non alteri, quam Artaldo rei totius exsecutionem curamque commisit, qui (Actorum verbis utor) Vir obediens ac quietis amator vastam Arveriæ solitudinem, non longe a castro paterno sitam, saxis & spinis asperam, nivibus coopertam, solisque ursis ac feris perviam, elegit.
[13] Admovit manum operi Artaldus anno, ut dixi supra, [qua dein anno 1132 commodiorem incipit anno 1142] 1132, totumque decennium loco illo inculto & aspero in magna penuria rerum perduravit: sic enim pergunt Acta; Ad quam anno Domini millesimo centesimo supra trigesimum secundum cum aliquot piis fratribus ascendens, in convalle, quæ modo Cœmeterium dicitur, vili opere, cellulas seu tuguriola construxit, ibique per decem annos in magna rerum penuria, divitiarum tamen spiritualium abundantia locuples, omnibus ascetis exemplo factus, quo pacto humilitatem exercere, mundum ac seipsum spernere, Deum autem unice colere, & pie orare deberent, angelicam exegit vitam. Interea Humbertum in Genevensi cathedra excepit Arducius de Foucigni, qui non minus se Cartusianis Arveriensibus ac Humbertus, munificum præbuit: etenim B. Artaldi sociorumque virtutum odore illectus, quam incolebant sedem, coram ipse inspicere voluit, cujus asperitatem admiratus, auctor B. Arthaldo exstitit, ut in paululum commodiorem locum se suosque transferret, pollicitus, tum operam suam condendis novis ædibus non defuturam, tum curaturum sese, ut Amedæi III Sabaudiæ comitis, aliorumque insignium virorum, ad opus adeo pium liberalitas præsto esset; uti reipsa egregie præstitit.
[14] [suasu & ope Arducii episcopi Gebennensis,] Arducius enim, ut aiunt Acta, Arveriensi Carthusiæ decimas, ad se spectantes, dedit, ejusque hortatu Amedæus III & Humbertus, Belli-Joci dominus, symbolam quoque suam contulere; in quam rem Humberti, Sabaudiæ comitis, Amedæi III filii, & Humberti, Belli-Joci Domini, litteræ citantur in Actis. Idem confirmant Thomæ Sabaudiæ comitis litteræ apud Guichenonum in Monumentis Beugesiæ pag. 177, quarum tale initium est. Ego Thomas comes Sabaudiæ & Marchio in Italia. Omnibus presentem cartam inspecturis notum facio, me pro remedio animæ nostræ & parentum nostrorum, in mea custodia domum Arveriæ suscepisse, cum enim prædicta domus prædecessorum nostrorum eleëmosynis sit fundata, justum est, eam tamquam res proprias me defensare. Mando igitur &c. Eadem de causa Ludovicus, Belli-Joci dominus, Arveriensem domum in patrocinium suum ac tutelam suscepit editis ea de re litteris, quas apud Guichenonum citatum videre est integras, & unde excerpo sequentia. Ludovicus dominus Bellijoci, universis, ad quos præsentes litteræ pervenerint, salutem & dilectionem. Quoniam certum est, antecessores nostros pro salute animarum suarum domum Arveriæ Carthusiensis Ordinis cunctis diebus suæ vitæ dilexisse fortiter & defendisse, tamquam illam, quæ ab ipsis fundata … existit … nos prædictorum antecessorum laudabilem consuetudinem sequentes … volumus eandem domum & res ipsius … defendere ac manu tenere &c.
[15] [uti & aliorum] Hinc etiam Amedæus III, & hujus filius Humbertus III, Sabaudiæ comites, Arveriensis Carthusiæ limites confirmarunt, ut intelligitur ex Humberti litteris apud Guichenonum in Mönumentis regiæ domus Sabaudicæ pag. 37; ubi sic Humbertus loquitur: Ego quoque Humbertus filius ejus comes, patre meo jam defuncto, hoc ipsum laudo &c. Nullæ ex his litteris pro illius ætatis incuria annum, quo datæ sunt, exprimunt. Ex Guichenoni sententia Sabaudiam tenuit Amedæus III ab anno 1103 usque ad annum 1149; inde Humbertus III usque ad annum 1188; cui proxime successit Thomas hujus nominis I. Humbertum vero Belli-Joci (Beaujeu, in diœcesi Matisconensi) dominum in Arveriensem Cartusiam munificum fuisse, infra mox videbimus. Duxit Humbertus hic in uxorem Alisiam, Amedæi III Sabaudiæ comitis filiam, unde in Actis Artaldi num. 3 Humberti III Sabaudiæ comitis Sororius appellatur. Consule, si lubet, Guichenonianam regiæ domus Sabaudicæ Historiam pag. 230. Atque hi quidem Artaldo condendis novis ædibus adjutores fuere præcipui: nec defuerunt alii, quorum nomina meritaque grati Arverienses ascetæ suis fastis inscripserunt. Enumerationem singulorum ex Guichenoni Monumentis Beugesianis huc transcribo.
[16] Sic habet ille ex tabulario Cartusiæ Arveriensis, pag. 177: [nobilium virorum,] Amedæus comes Sabaudiæ, qui obtulit locum istum Deo & Beatæ Mariæ & Ordini Carthusiensi. Humbertus, dominus de Bellojoco, qui prædictam domum confirmavit & grangiam de Faollet acquisivit. Guichardus filius ejus, qui cellam unam fecit. Amedeus comes Sabaudiæ, qui nobis dimisit mille solidos, & Praalliam ab hominibus de Sasiriaco liberatam nobis tradidit perpetuo jure possidendam. Stephanus decanus Lugdunensis, qui unam cellam fecit. Artoldus, decanus de Sasiriaco, qui refectorium construxit. Petrus Senescallus Lugdunensis, qui fecit capitulum & grangiam de Ravoria contulit. Magister Pontius fecit hospitium Religiosorum domus inferioris cum cella Prioris. Aymo & Hugo de Varennes ædificaverunt ecclesiam. Aymo de Rivoria fecit dormitorium fratrum. Petrus de Chimilieu & duo fratres ejus ædificaverunt coquinam. Quibus subduntur solo nomine: Henricus rex Angliæ, Pontius episcopus Matisconensis. Ardutius (de quo supra) episcopus Gebennensis. Antelmus episcopus Patracensis, Bernardus & Guilielmus episcopi Bellicenses, Petrus episcopus Glandacensis. Perrinus de Luyriaco. Antelmus de Balma. Artaldus de sancto Romano. Hugo Palatinus.
[17] Eosdem cartusiæ Arveriensis benefactores, partim suppressis, [tam clericorum] expressis partim nominibus, Guichenonus memorat in Historiæ Brexiæ & Beugesiæ secunda parte continuata pag. 9 e veteri Missali, ipsius B. Artaldi manu, ut creditur, exarato. Nominatim exprimit Henricum, Angliæ regem, Pontium Matisconensem, Arducium Genevensem, Antelmum Patracensem, Bernardum & Guilielmum Belicenses, Petrum Glandevensem, episcopus; Perrinum de Luyriaco, Artoldum Seyseriacensem (de Seyserieu) & Stephanum Lugdunensem, decanos; Aymonem & Hugonem de Varennes, Aymonem de Rivoire, Antelmum de Balma, Artaldum de S. Romano, Hugonem Palatinum. His addit d' Anthon & Montis-lupelli dominos; denique biographus noster monachos Nantuacenses & regulares canonicos Belicenses. De singulis pauca habe. De Amedæo III Sabaudiæ comite & Humberto Bellijoci domino vide dicta superius. Hunc anno 1189 defunctum præter alios reliquisse filium, scribit Andreas du Chesne Historiæ Burgundiæ lib. 3 cap. 87 & seq., Guichardum nempe Montpensierii in Arvernia dominum, inter Arveriensium benefactores num. 16 memoratum; ex hoc vero natum Ludovicum, Lugdunensis ecclesiæ canonicum, qui forte idem est, qui num. 14 Arveriam in clientelam suscepit, seque Belli-Joci dominum dixit: hoc enim nomine alius Belli-joci dominus apud laudatum du Chesne istius familiæ genealogiam explicantem nullus legitur.
[18] Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 4 col. 202 geminum Stephanum memorant, [quam secularium] quorum alter sub annum 1175 Lugdunensis decanus fuit, de Roccatallia dictus; alter vero anno 1190, cui de Saintamour cognomen fuit: uter supra designetur, divinare non lubet; uti nec idemne sit Amedæus Sabaudiæ comes, qui primo & tertio loco ponitur, an diversus. Seiseriaci mentionem facit Guichenonus Historiæ Brexianæ & Beugesianæ part. 2 continuata pag. 104; & decanatum olim fuisse scribit, qui ab anno 1606 mensæ capitulari ecclesiæ Belicensis unitus est. Ceterum Artoldus vici illius decanus mihi aliunde ignotus est; Petrum Senescallum ait Menestrierus in Historia Lugdunensi pag. 332 die III Januarii Necrologio ecclesiæ Lugdunensis inscriptum. Pontius forte is, de quo charta fundationis Cartusiæ Majorevi anno 1116 confecta apud Morotium pag. 230, ubi Lugdunensis ecclesiæ magister appellatur. Aymoni de Varennes & Aymoni de Rivoria (Rivoire) hic memoratis Bernardus I Portarum Prior, sub quo B. Artaldus Cartusianis nomen dedit, inscripsit Epistolam de fuga seculi, quæ exstat tomo 24 Bibliothecæ veterum Patrum editionis Lugdunensis a pag. 1501.
[19] [liberalitate donisque] De Petro de Chimilieu; Artoldo de S. Romano, Hugone Palatino peculiare quidpiam nuspiam reperi; neque, ut reperiam, necessum arbitror operosius incumbere. Henricus Angliæ rex hujus nominis secundus est, qui Carthusiam Withamiensem in Bathoniensi diœcesi fundavit, & S. Hugonem, primum illius Priorem & Lincolniensem dein episcopum, singulari benevolentia complexus fuit; per quem forte Henrici in Arveriensem Cartusiam munificentia dimanavit. Matisconensem sedem adiit Pontius cognomento de Rochebaron sub annum 1144, ut tradunt Galliæ Christianæ auctæ scriptores; Belicensem Bernardus sub annum 1145 reliquit, habuitque successorem Guilielmum, ut Guichenonus scribit in Serie chronographica episcoporum Belicensium. Inter episcopos vero Glandevenses in Gallia Christiana post conditam Arveriam nullus apparet, qui Petrus dictus sit; nisi forte sit Episcopus P., qui post annum 1190 Glandevensem sedem occupasse dicitur tom. 3 col. 1239. Ritus Latini archiepiscopos sub B. Artaldi ævum Patræ sedisse, ex Innocentii III apud Baluzium litteris liquet; sed eorum nomina in occulto sunt: Innocentius Epist. apud Baluzium 51, data anno Pontificatus sui X, tertio decimo Kal. Maii, seu anno 1207 die XIX Aprilis archiepiscopum Patracensem docet, qui procedendum sit in causa suffraganeorum aliquot Græcorum, qui, occupata a Latinis Achaia, sedes suas deseruerant. Vix has in Achaiam litteras Innocentius destinarat, quin alteras ad canonicos Patracenses scripserit eodem anno die XXIV Aprilis, quibus illos monet, electum a capitulo archiepiscopum a se confirmatum fuisse, ac consecratum; proin hunc debito honore susciperent. Anthelmum, Arveriensium benefactorum albo inscriptum, hunc fuisse, probabile duplici ex causa fit: prima est, quod electum & consecratum a se anno 1207 Patracensem episcopum Innocentius vocet dilectum filium A. in Litteris ad Thomam Maurocenum patriarcham Constantinopolitanum, quas apud Baluzium in Gestis ejusdem Pontificis pag. 66 habes. Altera est, quod in citatis Innocentii Gestis, ab auctore æquali scriptis, pag. 65 archiepiscopus ille Burgundio fuisse perhibeatur. Quæ si ita se habent, Anthelmus supradicto catalogo B. Artoldi ante annum 1207 defuncti manu inseri non potuit. Nihilo tamen secius Anthelmum nullum ante annum 1207 Patracensem sedem occupasse, non ausim affirmate asserere.
[20] [adjutus,] Venio nunc ad Perrinum de Luyriaco, & Antelmum de Balma num. 16 recensitos. Alardi de Luyrieux, qui anno 1100 fuit, Guichenonus meminit Historiæ Brexianæ & Beugesianæ partis tertiæ part. 2, pag. 142. Eodem teste, nepos huic fuit ex Humberto filio Petrus, qui anno 1229 testamentum condidit, & supra forte Perrinus vocatur. Idem Guichenonus proxime citatus pag. 18 familiam de la Balme recenset, & illius caput fuisse ait Petrum de la Balme dominum du Tiret & de Verfey, quem anno 1300 vixisse ait, illique filium fuisse nomine Antelmum. Sed alterius ejusdem nominis familiæ meminit tum pag. 22 parte tertia Historiæ citatæ, tum pag. 15, quæ jam inde ab anno 1080 in Beugesia floruit, hæc vero Sigibaldum de Balma, qui anno 1140 vixit, tulit; utraque Cartusianæ familiæ benefica fuit; & ex harum alterutra forte Antelmus, de quo agimus, duxit originem. Et horum quidem, ut diximus, Arveriensis Cartusiæ benefactorum nomina continet ejusdem domus chartophylacium: reliquum est, ut & de iis, quos vetus Missale B. Artaldi manu, ut creditur, exaratum præterea habet, pauca addamus.
[21] Sunt autem hi domini & d'Anthon, & Montis-lupelli. Floruisse seculo XII dimonorum d'Anthone familiam, [quorum catalogus, forte ab ipso Artaldo confectus,] ac Cartusianorum Ordini fuisse munificam, colligo ex Hugonis de Gebennis instrumento, dicto Ordini concesso, quod apud Guichenonum in Bibliotheca Sebusiana centuria 2, cap. 38 videre est. Confectum id quidem fuit anno 1363; sed Guichardi cujusdam domini de Anthone his verbis meminit: Cum bonæ memoriæ Guichardus quondam dominus de Anthone dudum concesserit de gratia speciali & pro remedio animæ suæ & antecessorum suorum dilectis nostris viris totius Ordinis Cartusiensis indulgendo iisdem, quod ipsi Religiosi & eorum familiares & nuntii totius Ordinis Carthusiæ, ut res eorumdem & bestiæ universæ per totam terram suam salvi & securi pertranseant absque aliqua exactione pedagii. Nos &c: in quæ hæc annotat Guichenonus: Immunitatem illam pedagii (de qua hic sermo) concessit (Guichardus) Ordini Carthusiensi anno MCC de consensu Guichardi de Anthone ejus filii sub sigillo Raynaudi archiepiscopi Lugdunensis. Floruisse similiter ea ætate dominos Montis-lupelli (Montluel, quod oppidum est ad Rhodanum tribus circiter leucis Lugduno dissitum) similiter liquet ex privilegio, Lugduno dissitum) similiter liquet ex privilegio, quod Cartusiano Portarum monasterio Humbertus Montis-lupelli dominus anno MCCXVII concessit, & integrum exhibet citatus proxime Guichenonus centuria 1 cap. 48. His denique omnibus biographus noster canonicos Belicenses & monachos Nantuacenses accenset: est autem Nantua insigne monasterium Ordinis Cluniacensis in Beugesia; de his sermo redibit in Annotatis.
[22] Parcere quidem his omnibus poteram: sed in ætatem singulorum Arveriensis carthusiæ benefactorum inquirere, [Arveriæ servari dicitur.] ut potui, propterea volui, quod suo loquendi modo dubium Guichenonus faciat, num benefactorum illorum catalogus, veteri Missali inscriptus, etiam sit B. Artaldi manu, ut Missale ipsum, ex Arveriensium opinione exaratus; quod, uti non inficior, ita hactenus affirmare non ausim: id interim ex jam dictis asseri videtur posse, plerosque saltem in eo memoratos B. Artaldi ætate vixisse; atque adeo ab illo Missali isti antiquo inseri potuisse. Nunc ad B. Artaldum, Arveriæ Priorem agentem, regredior. Ea erat B. Artoldo & alumnis ejus vivendi ratio, ut virtutum suarum odore non paucos ad idem vitæ genus sectandum illexerint, adeo ut, inquit anonymus Vitæ auctor, locus ille ex spelunca ferarum factus fuerit habitatio justorum sub. B. Artoldi pia disciplina degentium. Tum addit: Erat enim egregius pietatis magister, rerum caducarum mirificus contemplator (seu potius contemptor) ac insignium mirificus operator. B. Artoldum, vivum mortuumque, prodigiis claruisse, anonymo facile assentior; sed doleo, hæc universim dumtaxat dicta; neque ullum me prodigium, speciatim descriptum, invenisse, quod tamen Cartusianorum non tam incuriæ, quam sua parce laudantium modestiæ tribuendum existimo.
[23] [Exstinguendo Ecclesiæ Schismati] Arveriam moderante Artoldo, fœdum schisma concussit Ecclesiam. Erepto e vivis Adriano IV summo Pontifice, Alexander III in ejus successorem creatus fuerat anno 1159 die VII Septembris: sed rite collatam Alexandro dignitatem nefarie sibi usurpavit Octavianus, qui Victor III a suis salutatus est; cui Guido Cremensis non meliori jure subrogatus est, a quorum partibus Fridericus imperator, cognomento Ænobarbus, stetit. Quanto ea tempestate Cartusianus Ordo pro legitimo Pontifice & Ecclesia, duce potissimum S. Anthelmo, ex Carthusiano monacho Belicensi tunc episcopo, ardore dimicarit, ex illius Vita, tom. V Junii apud nos edita & ab æquali auctore conscripta, pag. 232 intelligi potest. Eodem spiritu animatus Artoldus continere sese non potuit, quin plurimas, narrante biographo, tum ad Alexandrum Pontificem, tum ad imperatorem litteras scripserit, quibus utrumque ad reddendam Ecclesiæ pacem, pro viribus instigavit.
[24] [incumbit] Exstare uspiam B. Artoldi sive ad Pontificem, sive ad imperatorem litteras, non didici: sed scriptarum ab illo ad Pontificem litterarum testem luculentum habemus ipsummet Alexandrum, cujus ad Artaldum, Arveriæ Priorem, responsoriæ tom. 24 Bibliothecæ Veterum Patrum editionis Lugdunensis pag. 1519 insertæ sunt ex autographo, quod asservatur Arveriæ. Epistolæ Pontificiæ hujusmodi initium est: Alexander episcopus, servorum Dei, dilecto filio A. Prioris * Alveriæ salutem & Apostolicam benedictionem. Artoldo nostro inscriptam esse liquet ex loco & tempore, quo scripta est. Data est enim Senonis IV Kalendas Martii: Alexander Papa pridie Kal. Octobris Senonas intravit ad hyemandum, inquit ad annum 1164 Chronicum Senonense apud Martene tom. 3. Thesauri Anecdotorum col. 1453, quod ab anno 708 usque ad annum 1193 excurrit. Senonis autem moram traxit per annum & medium, indeque recessit, ut Baronius ex ejus Actis refert, celebrato Paschate, quod anno 1165 in diem IV, sequenti vero in XXIV Aprilis incidebat: itaque cum data sit Senonis epistola mense Februario, anno 1165 aut 1166 scriptam fuisse oportet, quibus Artoldus Arveriæ Prioratus munere fungebatur. Porro Pontifex id fere Artaldi litteris respondit, se neque novum judicium subire, neque dignitati suæ posse valedicere, nisi Ecclesiam majori calamitati exponat: unde conjici potest, quo de argumento Artoldus ad Pontificem scripserit, a quo pietatis, simplicitatis, & rectæ intentionis laudem tulit. Sic enim Pontifex: Dum piam simplicitatem & simplicem pietatem, qua commonitus & inductus tuas nobis litteras destinasti, studio sollicitæ, considerationis attendimus, non id præsumptioni, sed devotioni potius imputamus: credentes hoc magis de cordis puritate procedere, quam ex duplicitate qualibet evenire.
[25] Magna enimvero apud Pontificem Alexandrum auctoritate valuisse B. Artoldum, [infulas Belicenses acceptat & ponit,] necesse est, qui illi aut subeundi novi judicii, aut etiam abjiciendæ dignitatis Pontificiæ, quantum quidem e Pontificis responso apparet, ex cordis puritate tamen, ausus fuerit mentionem injicere, & hujusmodi ab illo, in summa rerum & Ecclesiæ perturbatione versante, responsum acceperit. Neque vero Viri virtutem Belicensis ecclesia minoris fecit. Amiserat illa sub annum 1184 Rainaldum seu Reginaldum, suum ex Ordine Carthusiensi episcopum. Ante Rainaldum episcopos habuerat Pontios, Bernardos, Anthelmos ejusdem Ordinis alumnos serie vix non continua sibi succedentes. Rainaldo rebus humanis erepto, ad Arverienses se vertit Belicensis ecclesia, unde Artoldum sibi præsulem petiit: contra Artoldus destinatas sibi infulas fuga declinare tentavit; verum cælesti luce detectus, latebris egredi, & episcopali oneri seniles humeros subjicere compulsus est. Sic igitur quidem paruit Artaldus Belicensium votis, & commissi sibi gregis curam, dum illi præfuit, ut paucis dicam, strenue & cumulatissime gessit; sed, vix evoluto sexennio, adstipulante votis ejus Clemente III summo Pontifice, Belicensem cathedram cum desideratissima Arveriensi solitudine sub annum 1190 commutavit, sibi Deoque reliquo vitæ cursu unice vacaturus.
[26] Illustre adeo religiosæ perfectionis exemplum,teste biographo, [virtutum suarum odore] non paucos ad imitationem sui pertraxit: in his idem biographus Joannem Abundantiæ (canonicorum regularium S. Augustini abbatiæ in diœcesi Gebennensi) abbatem collocat, quem in Arveriensi Carthusia anno 1202 defunctum, & pietatem suam scriptis a se variis litteris testatam reliquisse ait. Joannis Carthusiani litteras, quæ auctoris sui pietatem Luculente produnt, exhibet tomus 24 Bibliothecæ veterum Patrum, jam aliquoties laudatus, a pag. 1506 usque ad pag. 1518. Sed earum auctor epistola V ad Bernardum nepotem suum domus Portarum, non Arveriæ, se conceptis verbis alumnum inscribit. Morotius vero in Athenæo Carthusiensi ejusdem Ordinis scriptores, sua quemque ætate, enumerans, Epistolarum supradictarum auctorem refert ad annum 1135; neque alterius Joannis Cartusiani, nedum Arveriensis domus alumni, qui seculo XII scripserit, mentionem facit; unde, quod quidem ad litteras a Joanne Cartusiano seculo XII scriptas, attinet, dubitare cogor, an non fortassis Vitæ B. Artoldi scriptor, Epistolas, quæ Joannis Portensis fuere, Joanni, Abundantiæ quondam abbati, nominum homonymia deceptus adscripserit. Ceterum de hoc Joanne præclara fit mentio, teste Guichenono in Necrologio cartusiæ de Meyria his verbis: Joannes ex abbate Abundantiæ Carthusianus Arveriæ, discipulus S. Artholdi, integritate vitæ, & singulari præcellens charitate obiit MCCII.
[27] Non infrequens fuit ea tempestate canonicorum regularium ad Carthusienses transmigratio: [multos ad institutum suam allicit;] fecerant id ipsum jam inde a S. Brunonis tempore Stephani duo, alter Burgensis, Diensis alter; cujus rei luculentum testimonium perhibet Guigo Carthusiensis Prior in Vita S. Hugonis Gratianopolitani episcopi apud nos tom. 1 Aprilis pag. 40, ubi sic habet: Habebat autem (S. Bruno) socios Landuinum (qui post eum Carthusiæ Prior extitit) duos Stephanos, Burgensem & Diensem (hi S. Rufi canonici fuerant, sed desiderio vitæ solitariæ ei, abbate favente, sese conjunxerant) Hugonem etiam, quem cognominabant Capellanum &c. Præstiterat id etiam S. Hugo, primum canonicus regularis, tum Carthusianus, ac denique Lincolniensis episcopus; cujus Vitam ab auctore æquali conscriptam in Mss. habemus. De cujus canonicatu sic habet cap. 1 lib. 1: Et genitricis quidem solatio, cum primæ necdum metas ætatis attigisset, orbatus est, collegioque regularium clericorum una cum genitore in brevi postmodum sociatus. Quod & alibi loco non uno repetitur.
[28] [& miraculis clarus moritur 1206.] Ex eadem porro S. Hugonis Lincolniensis Vita ad verbum fere descripsit, quæ de hujus sancti præsulis ad B. Artaldum, Arveriæ a positis Belicensibus infulis commorantem, accessu num. 6 refert. Non exprimit quidem ille Artoldi nomen; sed lib. 5 cap. XIV Belicensem quondam episcopum ex Priore domus ejusdem (Arveriæ) assumptum ad cathedram diserte ait, ut dubitare non liceat, quin de B. Artoldo sermonem hic habeat. S. Hugonis ad B. Artoldum accessum Guichenonus in Serie chronologica episcoporum Belicensium anno 1205 illigavit; rectius biographus noster anno 1200: nam teste S. Hugonis Vitæ scriptore cap.13 iter illud in Galliam Hugo aggressus est, expleto jam uno post regis Johannis coronationem anno; Joannes autem anno 1199 die XXVII Maii Angliæ rex coronatus fuit, ut scribit Matthæus Parisiensis in Historia Majori Angliæ. Non multis post annis B. Artoldus superstes fuit: obiit enim annis & meritis gravis, teste biographo, Pridie Nonas Octobris anno Domini MCCVI, ætatis suæ CV, conversionis vero LXXXVI; honorifice sepultus a Bernardo Belicensi episcopo in parvo claustro inter portas capituli & ecclesiæ, ubi ad tumulum ejus lapideum miracula facta dicuntur multa & insignia, sed quorum nulla, ut supra dictum est, ad nos notitia pervenit.
[Annotatum]
* Priori
VITA,
Auctore Anonymo.
B. Artaldus Cartusianis adscribitur, Arveriæ cartusiam condit, fit Belicensis episcopus, Arveriam redit, & ibidem obit.
Artaldus ex Carthusiano episc. conf. Belicæ in Bugesia, Galliæ provincia (S.)
BHL Number: 0716
A. anonymo.
[Beatus post annos aliquot; in cartusia Portarum exactos,] Beatæ memoriæ Artoldus sive Artaldus, Bellicensis episcopus a, ex nobili dominorum de Sothnode b stemmate in altis Veronnesii jugis oriundus, nobilitatem suam ad cælestem dignitatem consequendam convertit; calcatisque sæculi honoribus, ac aulæ comitis Marianensis c spretis delitiis, Dei cultui se totum ab ipsa adolescentia dedicavit: a cujus famulatu, ut nulla posset occasione avocari, cartusiam Portarum d sub Bernardi primi eremi incolæ & Prioris, sanctitate celebris, obedientia ingressus est; ubi tyrocinia vitæ spiritualis exercens, admirandam sanctitatis futuræ spem eremicolis præbuit, quibuscum orationibus assiduis, jejuniis ac vigiliis incumbens, mira spiritus humilitate, piarumque constitutionum observantia ita eos præcelluit, ut reverendus Guigo, Prior Cartusiæ Majoris e, illum ad aliorum salutem operandam, novasque in diœcesi Gebennensi, de præsulis Humberti de Grandson f voluntate cellas construendas dignum reputaverit. Ad hoc igitur perficiendum Vir obediens ac quietis amator vastam Arveriæ g solitudinem, non longe a castro paterno sitam, saxis & spinis asperam, nivibus coopertam, solisque ursis ac feris perviam, elegit.
[2] Ad quam anno Domini millesimo centesimo supra trigesimum secundum cum aliquot piis fratribus ascendens, [novam cartusiam] in convalle, quæ modo Cœmeterium dicitur, vili opere cellulas seu tugutiola construxit; ibique per decem annos in magna rerum penuria, divitiarum tamen spiritualium abundantia locuples, omnibus ascetis exemplo factus, quo pacto humilitatem exercere, mundum ac seipsum spernere, Deum autem unice colere, & pie orare deberent, angelicam exegit vitam; quo usque virtutis ejus bonus odor circumquaque diffusus Arducium de Faucigny, Gebennensis ecclesiæ novum præsulem h, ad eum pertraxit; qui cum loci asperitatem miraretur, habitisque piis colloquiis, Artoldo suasor extitit, sedes mutandi, ac in præcipiti montis aditu monasterium construendi: is summi Pontificis favorem, comitisque Amedæi i benevolentiam ac manus auxiliatrices haud sibi defuturas pollicitus; sicque mirifice ex tali colloquio exhilaratus præsul, ad sua reversus, quod gratantor promisit, fideliter adimplevit.
[3] Etenim montes circumvicinos & locum a præfato comite Arveriensibus obtinuit: [Arveriæ condit:] limites quoque a Lucio Papa II anno Domini MCXLIV designari fecit k; omne jus decimarum ad se spectans liberaliter concessit; nonnullosque nobiles ecclesiasticos & sæculares ad præfati cœnobii constructionem & dotationem instigavit. Unde Humbertus comes l donationes a patre Amedæo, Christo ejusque sanctæ Genitrici Mariæ, & Ordini Cartusiensi anno ejusdem Christi MCXLII oblatas, ratas habuit & confirmavit: sicut & Humbertus Belli-Joci dominus, sororius prædicti comitis Humberti m, qui & grangiam n de Fauolet iis acquisivit. Aymo & Hugo de Varennes o domni Bernardi Portarum Prioris consanguinei ecclesiam ædificarunt. Petrus senescallus Lugdunensis capitulum fecit; & grangiam de Lauarone contulit. Guichardus de Bello-Joco p, filius dicti Humberti, unam cellam fecit, sicut & Stephanus Lugdunensis unam. Aymo de Riuoire q dormitorium fratrum. Petrus de Chimilieu r & duo ejus fratres coquinam & Artoldus Saisyriaci decanus s refectorium construxerunt. Magister vero Pontius t fecit hospitium Religiosorum domus inferioris cum cella Prioris. Monachi quoque Nantuacenses u, & regulares canonici Bellicenses x jus suum infra prælibatos confines concesserunt; perplures alii non solum eleëmosynas, sed etiam suavi jugo Christi ibidem colla submiserunt; adeo ut locus ille ex spelunca ferarum factus fuerit habitatio justorum sub beati Artoldi pia disciplina degentium.
[4] Erat enim egregius pietatis magister, rerum caducarum mirificus contemplator *, [inde ad cathedram Belicensem evehitur,] ac insignium magnificus operator, Ecclesiæque tranquillitatis adeo studiosus, ut sæpe sæpius ad Alexandrum III, Romanorum Pontificem, & ad Fridericum Ænobarbum, imperatorem schismaticum, epistolas direxerit pacis ergo inter eos componendæ, & tranquillitatis Ecclesiæ restituendæ y. Interea vero Raynaldus ex monacho Cartusiæ Bellicensis episcopus z, absoluto laudabiliter præsulatu, ultimo die Novembris anno Incarnati Verbi MCLXXXIV ex humanis decessit. Unde orbati præsule Bellicenses, cum jejuniis & orationibus idoneum pastorem sibi dari offlagitarent; superna inspiratione Prior Arveria Artaldus, sanctitatis fama celebris, cleri universi delectu & maximo plebis applausu, electus est episcopus, qui ne delatum honorem reciperet, sylvarum saltus & Balmani aa latibula expetiit & requisivit. Sed non potuit diu tanta lux sub modio abscondi; dum enim ab omnibus quæreretur, lumine de cœlo super latitantem descendente detegitur, capitur & ad urbem trahitur; atque magna omnium jubilatione inauguratus in sedem episcopalem, clericorum ac civium quasi humeris subvectus, collocatur: susceptum autem non tam honorem, quam onus ea virtute ac vigilantia gessit, ut Dei beneplacitum impleret, creditæ plebis salutem miris modis promoveret, & nihil ex eis, quæ Apostolus in episcopo exigit, studiis & operibus desiderandum relinqueret.
[5] [eaque relicta, Arveriam redit,] Pristinum enim vitæ Cartusianæ institutum, in victus & vestitus austeritate, silentii observantia, orationum assiduitate retinuit, seque divino ministerio ac sacris concionibus addixit, quibus spiritualis medicus omnium morbos curaret, atque singulis ingereret religiosis actibus incitamenta virtutis, pauperum curam gessit præcipuam; adeo ut in eorum solatia omnia liberalissime erogaret, nec alimentis quotidianis parceret. Condoluit mœrentibus, invisit ægrotos, quibus etiam sæpe utramque mentis & corporis sanitatem restituit, peccatores ad meliorem frugem reduxit; justos in bono confirmavit, dissentientes mira dexteritate ad invicem reconciliavit, nullumque ab opere Dei vacuum tempus excidere permisit. Tandem annis jam grandis, pastoralisque solicitudinis fractus laboribus assiduis, Clementi III summo Pontifici bb mente propalata, de ejus assensu infulas deposuit cc, & pontificia dignitate se abdicans, ad pristinum Arveriæ desertum, vitæ solitariæ percupidus, & amore laboris Deo impendendæ servitutis accensus, remigravit, cælestemque ibi vitam & divinis totam contemplationibus ac officiis intentam per sexdecim fere annos instituit, multosque hoc suo exemplo ad mundi repudium pertraxit, ex quibus Joannes Abundantiæ dd abbas abundantiam sæculi cum penuria eremi magnanimiter commutans, in mira humilitate & vitæ integritate ibidem anno MCCII diem extremum peregit, cujus pietatem epistolæ de diversis scriptæ testantur.
[6] [ubi a S. Hugone Lincolniensi invisitur,] Cum autem S. Hugo, Lincolniensis episcopus ee, in Angliam e domo suæ professionis Cartusia rediret anno MCC, Arveriam circa festum SS. Jacobi & Christophori ff, quamvis esset propter loca montuosa ascensu difficilis, & ab itinere remotior, hac specialiter de causa expetiit. Beatus Artoldus, ex episcopo simplex cellicola effectus, præfati præsulis longo tempore exæstuans desiderio, aspectu ipsius & affatu cupiebat refoveri, quod etiam per internuncios ei sæpius innotuerat: processerat quidem Vir ille beatus in diebus suis, & mediante jam mundanæ lucis occasu, ad interminabilis diei suspirabat ingressum, nec dissimiles animi, quamvis in ætate dissimili præfato sancto Præsuli erant. Jam enim caduca omnia, quæ jam ab annis teneris vilipenderat, in gravi ætate fastidio habebat. Optato igitur uterque potitus colloquio, suæ singuli recessus conscientiæ ex alterius sanctitatis fulgore, dum sua vicissim occulta pandunt, splendidiores reddunt, qui tandem simul ad commune fratrum omnium venere colloquium. Tunc a Lincolniensi episcopo dominus quondam Bellicensis Antistes formam pacis, inter Franciæ & Angliæ reges gg initæ, sibi petit coram fratribus referri: nam concordiæ illorum ipsum interfuisse cognoverat. Ad quam Viri tanti petitionem ferventissimus Ordinis zelator, haud modice contristatus, ita leniter & quasi jocando ait “O” inquiens “domne Pater, rumores audire & referre, etsi licet episcopis, sed monachis non licet, & in cellas vel claustra rumores afferre non licet.” Hæc dicens *, & cæteris fratribus, ad spiritualis ædificationis studium verba convertit, gratiisque ab Artoldo & cæteris fratribus actis de visitatione & eleëmosynis a defuncto rege Angliæ Henrico hh sibi missis, pius Hugo recessit.
[7] Beatus vero Artoldus reliquos sex suæ vitæ annos in omni humilitatis, [& valde senex moritur anno 1206.]obedientiæ, patientiæ ac charitatis officio consummavit. Post hæc obitus sui divinitus factus conscius in morbum incidit, suavique habito de superna beatitudine colloquio cum domino Bernardo Bellicensi præsule Cartusiano ii, divino monitu illum illuc conveniente, datisque fratribus supremæ adhortationis officiis, & sanctis Ecclesiæ munitus Sacramentis, in cinere positus, gaudensque in Domino, inter verba orationis expiravit pridie Nonas Octobris anno Domini MCCVI kk, ætatis suæ CV, conversionis LXXXVI. Ejus autem corpus ab eodem præsule Bernardo, assistentibus Guigone Arveriæ Priore ll cum cunctis fratribus & aliquot ex monachis Bellicensibus, honorifice sepultum est in parvo claustro inter portas capituli & ecclesiæ. Hujus autem Sancti merita apud Regem gloriæ præcelsa, plurima & stupenda, quæ ad ejus tumulum facta sunt, miracula postea affatim prodidere. Divinæ enim virtutes ibidem jugiter coruscarunt, quibus infirmi & moribundi hujus sancti Pontificis precibus, solatia perceperunt ingentia, ad laudem Dei Omnipotentis, qui est in Sanctis mirabilis & benedictus in sæculorum secula. Amen.
ANNOTATA.
a Belica primaria civitas est Beugesiæ, de qua vide num. 1 Comment. prævii. Ex Guichenoni calculo episcopus ejus quadragesimus septimus fuit B. Artoldus ab anno circiter 1184 usque ad annum 1190.
b Sotonod Guichenonus scribit, estque Beugesiæ castrum in Veromæi valle, de qua vide num. I Commentarii prævii.
c Maurienna Sabaudiæ tractus est, in qua oppidum cognomine ad Arcum fluviam: parebat, cum B. Artoldus adolesceret, Sabaudiæ dominis, qui Sabaudiæ simul & Mauriennæ comites audiebant. Vide num. 8 &9.
d Sita est in Beugesia haud procul oppido S. Ragneberti, & fundata a Bernardo & Pontio, monachis Benedictinis ad Carthusianum Institutum transeuntibus sub annum 1115. Vid. num. 10 & seq.
e Sita est in Delphinatu prope Gratianopolim, Ordinis Carthusiani caput, cui,uti & toti Ordini a S. Brunone quartus præfuit Guigo ab anno 1110 usque ad annum 1137. Hujus successori Hugoni adscribitur annus initi regiminis 1132 apud Morotium pag. 21; sed legendum MCXXXVII, contextus docet.
f Legendum verosimiliter de Gramont. Vid. num. 12.
g Arveria territorium est in Veromæi valle, de qua vide dicta num. 1.
h Subscripsit fundationi Cartusiæ Repausatorii anno 1151. Instrumentum edidit pro ecclesia de Condaminio anno 1171, in quo Henricum dominum de Focigniaco (Foucigny) nepotem suum vocat. Vide Bibliothecam Guichenoni centuria 1 cap. 8 & 54.
i Hujus nominis III Sabaudiæ comes, pater Humberti, de quo ad litt. l.
k Sedit a mense Martio anni 1144 usque ad Februarium anni proxime sequentis. Bulla, qua Arveriensis Carthusiæ limites fixit, data fuit anno 1144 die 2 Maii, teste Guichenono, ubi de eadem Carthusia agit.
l Humbertus III Sabaudiam tenuit ab anno 1149 usque ad annum 1188.
m Humbertus Belli-Joci dominus (de Beaujeu in diœcesi Matisconensi) uxorem duxit Alisiam, Amedæi III Sabaudiæ comitis filiam.
n Id est, prædium seu villam rusticam.
o De his vide num. 18. Varennes vicus est in diœcesi Matisconensi.
p Monpensierii in Arvernia dominus.
q Vide num. 18.
r Occurrit apud Guichenonum hujus nominis parochia diœcesis Belicensis in Beugesia sub vocabulo S. Andreæ.
s Vide num. 18.
t Forte Pontius magister ecclesiæ Lugdunensis, de quo num. 18.
u Nantua Benedictinorum cœnobium est in Beugesia, quod a S. Amando episcopo Trajectensi conditum ac illius sepultura nobilitatum perperam nonnulli voluere. Vide Comment. prævium in Vitam S. Amandi §§ 20 & 21.
x S. Augustini Institutum Belicenses canonici amplexi fuere anno 1142; qua de re exstat Innocentii secundi bulla apud Sammarthanos; secularem vero habitum resumpserunt anno 1577.
y Vide numm. 23 & seqq.
z Evocatus est ad cathedram Belicensem anno 1178; anno sequenti sub Alexandro III Lateranensi concilio interfuit.
aa Gallice forte la Balme, cujus nominis loca in Beugesia Guichenonus tria recenset: La Balme in Veromæi valle, La Balme Pierre-chaftel ad Rhodani ripam, La Balme sus Cordon. Verosimiliter primum hic biographus indicat, cum Arveria, unde Artaldus fugit, etiam in eadem valle sit sita.
bb Creatus est Pontifex anno 1177, obiit 1191.
cc Circa annum 1190.
dd Monasterium est in Chablasio juxta Dranciam fluvium, olim canonicorum Regularium Ordinis S. Augustini, ab abbatia celebri S. Mauritii Agaunensis dependens, nunc Congregationis Fuliensis. Ita Guichenonus Bibliothecæ Sebusianæ cent. 1 cap. 2 in Annotatis.
ee Colitur 17 Novembris.
ff 25 Julii.
gg Anno Domini MCC mense Maio in Ascensione Domini pax reformata est inter regem Francorum Philippum II & Joannem Angliæ regem, inter Vernonem & insulam Andeliaci (Andely) Rigordus de Gestis Philippi. Biographus S. Hugonis cap. 14. Expleto jam uno post regis Johannis coronationem anno, ad petitionem illius tranfretavit iterum beatus episcopus, ut interesset colloquio ipsius cum rege Francorum, in quo demum pax reformata est.
hh Hujus nominis secundo. Obierat anno 1188.
ii Bernardus II Belicensem cathedram occupabat anno 1198. Catalogus illustrium Carthusianorum, teste Guichenono, de illo hæc habet: Obiit VI Martii MCCVII Bernardus, ex Carthusiano Bellicensis episcopus, omnis virtutis & sanctitudinis speculum.
kk Guichenono teste in Historia Brexiæ &Beugesiæ, ita habet Catalogus illustrium Carthufiensium: Sanctus Artholdus, ex Cartusiano Bellicensis episcopus, stupendis miraculis clarus obiit anno MCCVI pridie Nonas Octobris. Item Martyrologium ecclesiæ Lugdunensis: Secundo Nonas Octobris obiit Artoudus, bonæ memoriæ monachus Alveriæ & sacerdos, quondam episcopus Bellicensis.
ll Anno 1200 Guigo hic, Arveriæ Prior, una cum Bernardo Belicensi præsule mox memorato ortam inter Carthusianos Portarum & monachos Ynimontis litem composuit; ut ex confecto ea de re ab ipsis instrumento patet apud Guichenonum in Serie episcoporum Belicensium pag. 38 & binis sequentibus.
* contemptor
* supple: Artoldo
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 6. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 6. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.