9. Oktober

DIES NONA OCTOBRIS.

SANCTI, QUI SEPTIMO IDUS OCTOBRIS COLUNTUR.

Sanctus Abraham patriarcha in Palæstina.
S. Dionysius Areopagita episc. M. Athenis in Græcia.
S. Demetrius episcopus conf. Alexandriæ in Ægypto.
S. Dionysius episcopus M. Parisiis in Francia.
S. Rusticus presbyter M. Parisiis in Francia.
S. Eleutherius diaconus M. Parisiis in Francia.
S. Domninus seu Donninus M. Burgi S. Domnini in ducatu Parmensi.
S. Atticus Martyr.
S. Luddulus seu Lugdulus Martyr.
S. Septimus Martyr.
S. Julius Martyr.
S. Marcellus seu Marcellinus M. Romæ.
S. Geminus seu Genuinus M. Romæ.
S. Nuvius seu Nivius M. Romæ.
S. Primina M. Romæ.
S. Baractalis martyr Spoleti in Umbria.
S. Publia abbatissa Antiochiæ in Syria.
S. Andronicus mon. conf. in Ægypto.
S. Athanasia mon. conf. in Ægypto.
S. Savinus seu Sabinus mon. conf. in Levitania.
S. Domninus conf. apud Tifernum Tiberinum in Umbria.
S. Arnoaldus episc. conf. Metis in Belgica I.
S. Gislenus conf. Ursidongi, nunc Gislenopoli, in Hannonia.
S. Lambertus conf., S. Gisleni discipulus, Ursidongi, nunc Gislenopoli, in Hannonia culti.
S. Bellerius conf., S. Gisleni discipulus, Ursidongi, nunc Gislenopoli, in Hannonia culti.
S. Geminus conf. forte Ordinis S. Benedicti in oppido S. Gemini in Umbria.
S. Deusdedit abbas Casini in regno Neapolitano.
S. Petrus Galata mon. conf. Constantinopoli.
S. Olla virgo apud Cameracum in Belgica II.
B. Nidgarius ep. conf. Augustæ Vindelicorum.
B. Adalbero ep. conf. Augustæ Vindelicorum.
B. Guntherus conf. Ordinis S. Benedicti Breunoviæ in Bohemia.
B. Gosvinus seu Goswinus abbas in monasterio Aquicinctino in diœcesi Atrebatensi.
B. Joannes Lobedavius conf. Ordinis S. Francisci Culmzæ in Prussia./p>

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Sancti Juventinus seu Jubentinus & Maximus martyres hodie a Ferrario in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, annuntiantur. Idem etiam a Galesinio in Martyrologio, per eum concinnato, fit. Verum de binis illis sanctis Martyribus, sub Juliano Apostata passis, cum Martyrologio Romano pluribusque aliis fastis sacris jam egimus ad diem	XXV Januarii.
S. Rodosindi episcopi, qui a nonnullis Rudesindus aut etiam paulo aliter vocatur, Canonizationem hodie in Fastis sacris, quos Ordinis sui Sanctis celebrandis adornarunt, commemorant Benedictini hagiologi Dorgainus, Menardus, Wionus, & Bucelinus, illumque, qui Dumiensem sedem occupavit, Compostellanum episcopum etiam appellant. Ferrarius, qui in generali Sanctorum, Martyrologio Romano non inscriptorum, Catalogo sancti illius Antistitis Canonizationem hodie pariter consignat, idem etiam facit; meritone, an immerito, colliges ex iis, quæ dicta apud nos sunt ad diem, quo de sancto illo Dumiensi episcope jam actum,	1 Martii.
S. Abrahæ eremitæ natalis, addito prolixo elogio, hodie occurrit in Florario nostro Ms.; verum de Sancto illo cum Martyrologio Romano jam egimus ad diem	XVI Martii.
S. Mathillam in Menologio Scotico hodie signat Camerarius. Cum addat, Induit sanctam Brigiddam, dubitandum non videtur, quin designet S. Macalleum episcopum, a quo S. Brigida virgo Scotica, ad 1 Februarii diem apud nos jam data, velum accepit; verum de sancto isthoc antistite, qui, quemadmodum Operis nostri tomo 1 Februarii, pag. 136 est videre, Machilla etiam appellatus invenitur, actum apud nos jam est ad diem, quo in Ms. monasterii Tamlactensis Martyrologio, itemque in Casselensi Kalendario & in Festilogio Maguiriano celebratur,	XXV Aprilis.
S. Richarii confessoris translationem Grevenus ac varia Usuardina apud Sollerium Auctaria hodie commemorant. De S. Richario, Centulensi in Gallia abbate, sermonem esse, ex occurrentibus ea inter Centulensi & Ambianensi Auctariis intelligitur. Pro translatione natalem signat Auctarium Altempsianum; verum hic in Martyrologio Romano pluribusque aliis Fastis sacris memoratur ad diem, quo proinde de sancto illo abbate ejusdemque translatione actum apud nos jam est,	XXVI Aprilis.
S. Jacobus Alphæi hodie in Magnis Græcorum Menæis excusis celebratur, uti etiam in pluribus aliis Fastis sacris, quemadmodum in Opere nostro videre licet ad diem, quo de illo jam egimus,	1 Maii.
In civitate Vienna multorum Martyrum hodie legitur in sola adjuncta Adonis Martyrologio Appendice. Viennam Allobrogum, non Austriæ, designari existimo. Verum quorum memoratur martyrum manipulus? Lugdunensiumne, qui, Antonino Vero Romani imperii habenas tenente, anno 177 Lugduni Segusianorum passi sunt, quique, quod Vienna Lugdunum ad martyrium ducti fuerint Viennæque etiam veneratione singulari quotannis hodie colantur, cultive olim fuerint, in civitate isthac ab Appendicis laudatæ auctore ponuntur? Quod si res, quam nobis elucidari, fuerit gratissimum, ita fortassis habeat, adeundum est Opus nostrum ad diem, quo de sanctis illis quadraginta octo celeberrimis Martyribus, Phothino nempe episcopo ac sociis quadraginta septem jam actum,	2 Junii.
S. Dorotheus Tyri episcopus hodie a Galesinio & Castellano celebratur, uti etiam a Græcis in Menologio Sirletiano & Menæis excusis; verum de Sancto illo actum apud nos jam est ad diem	V Junii.
S. Afræ martyris natalem Hieronymiana apud Florentinium apographa, quibus etiam Florarium nostrum Ms. consonat, In provincia Creta, civitate Augusta, hodie annuntiant; verum eam hodie pariter, In provincia Rhetha civitate Augusta, Adonis apud Rosweydum Appendix emendatius consignat, uti in Opere nostro videre est ad diem, quo de sancta illa Martyre, Augustæ Vindelicorum passa Romanoque Martyrologio tum inscripta, jam egimus,	V Augusti.
S. Austregildem, S. Lupi matrem, Castellanus aliique hodie annuntiant; verum de sancta illa ac illustri Matrona in Opere nostro actum jam est ad diem, quo sancti ejus filii Acta illustravimus,	1 Septembris.
S. Diodori natalem Laodiceæ in Phrygia hodie signant Hieronymiana apud Florentinium Apographa. Sancti ejusdem Martyris, qui in uno ex hisce, Corbeiensi videlicet, Theodulus haud parva nominis mutatione vocatur, adjecta ad Adonis Martyrologium Appendix hodie quoque meminit, uti etiam in Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo generali Ferrarius, in suis præterea, quas huic subjungit, Annotationibus Tabulas Græcorum citans, atque ab hisce in Menologio de Diodoro agi, affirmans. Verum in nullis prorsus Græcorum prelo hactenus vulgatis atque a me visis seu tabulis seu Menologiis Diodorus ad hunc diem commemoratur. Quare oportet, ut Ferrarius vel de tabulis dumtaxat Mss., Menologioque item dumtaxat Ms. loquatur, vel ut in memorato a se Menologio, non hodie, sed alio die a Græcis de S. Diodoro agi velit. S. Diodorus martyr cum adjuncto sibi socio S. Didymo, pariter martyre, ad undecimam aut præcedentem Septembris diem in pluribus Græcorum fastis sacris celebratur. Ac ad posteriorem quidem e binis illis Septembris diebus in Menologio Sirletiano, Menæisque nostris Mss., e Bibliothecæ Ambrosianæ codice V. n. 393 excerptis, id fit; ad priorem autem in Menologio Basiliano magnisque Græcorum Menæis excusis. Adhæc in Menæis nostris Mss. aliis, quæ ex altero Bibliothecæ Ambrosianæ codice, signato F. N. n. 103, desumpta notantur, hodie quoque S. Diodorus martyr cum adjuncto sibi martyre Didymo commemoratur. Quid si ergo Ferrarius ultima hæc similiave Menæa Mss. per Græcorum tabulas, loco supra cit. a se laudatas, intellexerit, atque ad alterutrum e dictis Septembris diebus, dum de Diodoro a Græcis in Menologio agi, ibidem asseruit, respexerit? Ut ut sit, Diodorum equidem & Didymum, in Mss. bibliothecæ Ambrosianæ Menæis proxime laudatis hodie commemoratos, a Diodoro & Didymo, qui ad undecimam aut præcedentem Septembris diem in supra dictis Græcorum Menologiis Menæisque excusis celebrantur, distinctos seu diversos non esse, existimo. Etenim tam in elogio, quo illi hodie, quam in elogio, quo hi ad alterutrum e dictis Septembris diebus ibidem exornantur, una eademque martyrii palæstra assignatur Laodicea, hoc solo parvi momenti interveniente discrimine, quod in hodierno elogio, contra ac in alio fit, nulla apponatur nota, qua Laodicea, SS. Diodori ac Didymi palæstra, a civitatibus homonymis distinguatur. Adhæc Diodorus & Didymus, tam qui hodie, quam qui ad præfatos binos Septembris dies in laudatis Græcorum fastis celebrantur, eadem omnino phrasi Græca ad ultimum usque spiritum, dum martyrio coronarentur, Deo gratias egisse in elogiis, sibi adornatis, asseruntur, nec quidquam in hisce occurrit, quod Diodorum ac Didymum, in Mss. bibliothecæ Ambrosianæ Menæis hodie signatos, a Diodoro & Didymo, qui in fastis Græcorum aliis supra laudatis Septembri affiguntur, distinguere compellat. Nullam quidem hi ignis, quo Diodorus ac Didymus tandem exusti in Menæis Ambrosianis hodie narrantur, mentionem instituunt; verum Diodorum ac Didymum, quos memorant, expirasse, aiunt, in tormentis; quæ inter cum esse potuerit ignis incendium, cum dictis Ambrosianis Menæis haud pugnant. Accedit, in sacris Græcorum Fastis unum eumdemque Sanctum, qui ad diversos dies recurrit, elogiis subinde, non parum invicem discrepantibus, condecorari. S. Pelagia, virgo martyr Antiochena, quæ ad IX Junii diem in Magnis Græcorum Menæis excusis celebratur, seque ipsam, ne libidini corpus exponens pudicitiam perderet peccatoque consentiret, occidisse, in elogio, illi adornato, narratur, ad VIII Octobris diem in iisdem Menæis recurrit, nullaque prorsus violentæ, qua occubuit, necis mentione in elogio facta, fundens ad Deum preces, ne militibus traderetur, immaculatum Creatori suo spiritum tradidisse asseritur. Atque ita quidem, Diodorum martyrem, qui in Menæis Mss., e bibliothecæ Ambrosianæ codice supra laudato excerptis, hodie cum Didymo recolitur, a Diodoro martyre, qui ad undecimam aut præcedentem Septembris diem in pluribus aliis Græcorum Fastis sacris supra recensitis cum Didymo etiam celebratur, distinctum seu diversum non esse, indubitatum ex omnibus jam dictis apparet; verum an hodiernus ille Diodorus, ac proin ob jam adducta etiam hic, qui Septembri illigatus est, a Diodoro, ad hunc diem, ut jam supra docui, Hieronymianis apud Florentinium apographis, adjectæque ad Adonis Martyrologium Appendici inscripto, diversus seu distinctus pariter non est? Ita equidem mihi verosimilius apparet: etenim & Diodorus, qui in binis hisce Fastis sacris exstat, & Diodorus, qui in Mss. bibliothecæ Ambrosianæ Menæis, proxime iterum memoratis, occurrit, ad unum eumdemque hodiernum diem celebratur, nec aliud quidquam alicunde se offert, quod, alterum ab altero certo distinguendum, suadere sit natum. Diodorus quidem, Hieronymianis apographis Adonianæque Appendici hodie insertus, solus ibidem absque ullo socio comparet; Diodorus autem, in Menæis Ambrosianis hodie memoratus, cum Didymo, socio martyre, conjungitur: verum, cum Diodorus, ubicumque cum Didymo in Fastis sacris supra laudatis memoratur, primo loco recenseatur, fuerit fortassis aut dignitate aut nominis saltem celebritate Didymo præstantior. Atque hinc factum esse potest, ut, qui Martyrologium, sub S. Hieronymi nomine circumferri solitum, concinnavit, Diodorum dumtaxat, non autem etiam Didymum, cognitum habuerit, huncque idcirco cum illo haud annuntiarit. Accedit, non raro evenire, ut Sancti, qui in uno alterove aut etiam pluribus hagiologiis cum sociis sibi adjunctis celebrantur, soli etiam absque sociis in aliis signentur. Ut e plurimis, quibus res hæc confirmari posset, exemplis unum saltem adducam in medium, S. Dionysius, patriarcha Alexandrinus, tertia Octobris die cum adjunctis sibi sociis Fausto, Caio, Petro & Paulo in Menologio Sirletiano, aliisque nonnullis Fastis sacris, uti Operis nostri tom. 2 Octobris pag. 9 videre licet, celebratur; in Martyrologio autem Romano hodierno, uti & in Romano Parvo seu Veteri solus absque sociis ad XVII Novembris diem recolitur. Ex eo itaque, quod Diodorus, Hieronymianis apographis Adonianæque Appendici hodie inscriptus, solus ibidem absque ullo sibi socio adjuncto compareat, consectarium neutiquam est, ut is a Diodoro, qui hodie in Menæis Ambrosianis cum Didymo conjungitur, sit diversus. Nec id etiam certo consequitur ex eo, quod Diodorus, Hieronymianis apographis hodie insertus, diserte in hisce Laodiceæ, quæ in Phrygia sita est, signetur; Diodorus autem, in Menæis Ambrosianis Mss. hodie relatus, qui cum Diodoro, ad undecimam aut præcedentem Septembris diem Menæis excusis, Menologio Sirletiano aliisque pluribus Græcorum Fastis sacris inscripto, unus idemque ex supra dictis est, expresse in hisce Laodiceæ, quæ in Syria sita est, attribuatur. Quid si enim, qui primus in Fastos Græcorum sacros Diodorum intulit, cum sanctum hunc Martyrem Laodiceæ absque addito, civitatem Laodicenam, quæ significaretur, determinante, martyrio coronatum fuisse, comperisset, idcirco eum Laodiceæ Syriæ, quod hanc præ reliquis civitatibus homonymis nosceret, collocarit, itaque aberrantem posteriores deinde Græcorum hagiologi sint secuti? Sane, quo id minus appareat incredibile, faciunt Mss. bibliothecæ Ambrosianæ Menæa, supra jam sæpius laudata, in quibus ad hunc diem Diodorus Laodiceæ passus signatur, nulla omnino nota adjecta, e qua, Syriæne, an Phrygiæ Laodicea designetur, intelligas. Ut ut sit, cum equidem facile seu in Hieronymianis apographis seu in sacris Græcorum Fastis, utpote & his & illis loco non uno existentibus mendosis, quantum ad regionem, cui Laodiceam, Diodori palæstram, adscribunt, erratum esse queat, enimvero ob regionis, in qua hanc locant, diversitatem Diodorum, nymianis apographis hodie insertum, a Diodoro, Menæis Ambrosianis hodie pariter inserto ac proin ob dicta a Diodoro, ad undecimam aut præcedentem Septembris diem in pluribus Græcorum Fastis sacris celebrato, certo esse diversum, pronuntiare non ausim, maxime cum nihil etiam sat solidi, quo ad hoc faciendum inducar, aliunde hactenus occurrat. Donec itaque hoc fiat, de Diodoro Hieronymiano in Opere nostro separatim agendum non reor, lectoremque proinde tam pro eo, quam pro Diodoro, Menæis Ambrosianis hodie inscripto, remitto ad diem, quo de Didymo simul, ac Diodoro, a Diodoro Ambrosiano ex dictis haud distincto, apud nos jam actum,	XI Septembris.
S. Gerulphi martyris adventus seu reliquiarum e pago Merendra Trunchinium prope Gandavum translatio hodie recurrit in Additionibus Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Usuardum Greveni. Verum de illa aliisque, ad eumdem sanctum Martyrem spectantibus, apud nos jam actum	XXI Septembris.
S. Matthæi Euangelistæ & Apostoli memoria hodie occurrit in Calendario Æthiopico & Coptico apud Jobum Ludolfum; verum de Sancto illo cum Martyrologio Romano jam egimus ad diem	XXI Septembris.
S. Michaël archangelus apud Jobum Ludolfum in Calendario Æthiopico & Coptico hodie signatur; verum de illo, aliisque simul angelis actum apud nos jam est ad diem	XXIX Septembris.
S. Libariam virginem martyrem hoc die habet Ms., quod Sororum Regularium lacus S. Mariæ juxta Leydam olim fuit, Martyrologium; verum de hac sancta virgine ac martyre jam egimus ad diem, quo in nonnullis Fastis sacris excusis, nostroque etiam Florario Ms. celebratur,	VIII Octobris.
S. Petri martyris in civitate Hispali hodie legitur in Hagenoyensi Usuardi apud Sollerium Auctario; verum de eo actum jam est ad diem	VIII Octobris.
Alelmum, qui ex monacho Beccensi in Normannia secundus abbas Aquicinctinus in Belgio exstiterit, in Martyrologio Benedictino Menardus hodie commemorat. Ac illum quidem, quem anno 1088 obiisse, lib. 2 Observationum affirmat, miraculis post obitum claruisse, ibidem etiam scribit; verum de cultu silet, non secus ac Raissius ad quintum, quo Alelmum recolit, Septembris diem facit.
Alphani, Salernitani archiepiscopi memoriam hac die, qua anno 1085 obiisse narratur, Castellanus in Martyrologio suo universali Salerni consignat. Cum addat, scriptis eum non minus, quam pietate solida celebrem esse, manifestum fit, a martyrologo isto sermonem institui, non de Alphano secundo, sed de primo, nominis hujus Salernitano archiepiscopo, quem plura edidisse ingenii sui monumenta, Petrus diaconus lib. de viris cœnobii Cassinensis illustribus testatur. Porro Alphanum hunc Sancti etiam titulo Ughellus tom. 7 Italiæ sacræ in Archiepiscopis Salernitanis exornat, relatumque ferri inter Sanctos, affirmat. Verum, præterquam quod eum dumtaxat Venerabilem Castellanus appellet, nihil omnino, quod cultum illius ecclesiasticum utcumque prodat, vel in ecclesiæ Salernitanæ, quæ penes nos exstant, Officiis propriis, vel in monumentis aliis, quæ quidem videre obtigit, occurrit.
Bonnolus episcopus Metensis apud Saussayum in Martyrologio Gallicano hodie occurrit, uti etiam apud Ferrarium in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt. Citat quidem hic in Annotatis suis posterior hic hagiologus ecclesiæ Metensis Tabulas ac Kalendaria; verum, num ex his de Bonnoli seu, ut ab aliis vocatur, Donnoli cultu constet, non edicit; cum autem nec Martyrologium Parisiense, anno 1727 excusum, nec in Martyrologio suo Universali Castellanus, Sanctos omnes, qui in Galliis uspiam coluntur, diligentissime alioquin recensere solitus, Bonnoli seu Donnoli meminerit, hunc ego Metensem episcopum Operi nostro inter Sanctos non prius intexam, quam de publico ac legitimo ejus cultu, de quo mihi hactenus non constat, apprime fuero edoctus.
Catullæ matronæ res gestas a die XXXI Martii, quo ea a Greveno in Molani Auctario aliisque aliquot recentioribus hagiologis memoratur, Majores nostri huc remisere discutiendas una cum Actis S. Dionysii: ac infra quidem in Commentario de hoc Sancto res gestas, quæ Catullæ attribuuntur, discutiemus; verum cum matrona isthæc ex Hilduini sublestæ fidei Areopagiticis similisve farinæ scriptis primitus videatur deprompta, cultuque ecclesiastico destituta a nullis etiam Martyrologis classicis seu antiquis recenseatur, Operi nostro inter Sanctos intexenda non est, etsi interim, quæ in Dionysii sociorumque martyrum gratiam gessisse narratur, re etiam vera gessisset.
SS. Dionysius archidiaconus Remensis & Socii ejus hodie signantur in Usuardo Greveni. In Florario nostro Ms., in quo præterea Martyrum titulo condecorantur, idem etiam fit. Verum quis Dionysius ille, cui etiam Socii martyres adduntur? In Breviario Remensi, penes nos exstanti, quod anno 1630 notatur excusum, quodque S. Dionysium Areopagitam cum S. Dionysio Parisiensi, episcopo martyre, confundit, non alius hodie Dionysius, quam hic posterior, colendus proponitur. Adhæc Dionysius, Remensis archidiaconus, qui cum Sociis mortem pro Christo aliquando oppetierit, nec ex Remensis, nec ex aliarum quarumcumque ecclesiarum seu libris ecclesiasticis seu monumentis aliis innotescit. Existimo itaque, Dionysium, qui in binis Fastis sacris supra laudatis hodie memoratur, perperam in hisce archidiaconi Remensis titulo insigniri, perperamque item, veluti a Dionysio Parisiensi, hodie cum Sociis Martyribus apud nos dando, diversum proponi, adhibitis etiam duabus annuntiationibus diversis, quarum altera hic, altera ille commemoratur.
Elizabetham de Wans, sanctimonialem Aquiriensem, cum Beatæ titulo simul & elogio sat prolixo Raissius in suo ad Molani Natales Sanctorum Belgii Auctario hodie consignat, hucque illam a die 1 Julii, quo a pluribus hagiologis laudatur, majores nostri, quod cultum ejus ecclesiasticum publicum probare non possent, remiserunt. Futurum scilicet putarunt, ut aliquid fortassis, quo de illa simul & de Sybilla de Gagis infra memoranda hodie agi posset, temporis lapsu suggereretur; verum, cum id hactenus factum non sit, Elisabethæ non magis quam Sybillæ, locus inter Sanctos in Opere nostro debetur.
Gerardum, monasterii Novæ-vallis in Suecia abbatem, in Menologio Cisterciensi hodie commemorat Chrysostomus Henriquez, uti etiam in Ordinis Cisterciensis Sanctorum, Beatorum ac Servorum Dei Catalogo Sigismundus Alberti, in Sanctorum, Beatorum & illustrium virorum Ordinis Cisterciensis Serie Chalemotus, ac denique in Ordinis Cisterciensis Beatorum ac Venerabilium Elencho, Originum Monasticarum lib. 5, cap. 15 inserto, Aubertus Miræus. Atque hi quidem hagiologi, quorum duo priores Gerardum Novæ-vallis, haud sat tamen fundate, uti ex Manrique, ubi hic de illustri illo Ordinis sui viro, fas est colligere, fundatorem etiam faciunt, unanimi consensu omnes Gerardum illum, Trajecti ad Mosam natum, annoque circiter 1190, ut Manrique notat, in Clara-Valle vita functum, Beati etiam titulo condecorant; verum nihil omnino afferunt, quod cultum ejus ecclesiasticum utcumque probet.
S. Ghislerius confessor in Martyrologio Belini, & ex hoc, ut videtur, acceptus in posterioribus, quæ anno 1573 & anno 1583 prodierunt, Usuardini per Molanum Martyrologii editionibus hodie occurrit; verum is Sanctus, qui Giliberti etiam ac Gilleni nomine in Florentino Usuardi apud Sollerium Auctario hodie designatur, cum S. Ghisleno, ad hunc diem dando, unus idemque, ut mihi equidem apparet, certo est.
Hermannus conversus Aquiriæ in Brabantia Ordinis Cisterciensis hodie Raissii ad Molani Natales Sanctorum Belgii Auctario cum titulo Beati exstat inscriptus; verum eum ad diem quartam Martii, qua a pluribus hagiologis recolitur, inter Prætermissos jam retulimus, & sane non immerito, cum cultu ecclesiastico gavisus umquam fuisse non inveniatur.
Hierotheum a IV Octobris die, qua is plerisque Græcorum Fastis sacris hodiernoque etiam Martyrologio Romano inscribitur, huc remisimus. Ita faciendum duximus, quia, quid de Sancto illo, seu vero seu, ut nonnullis placet, dumtaxat fictitio, statuenaum esset, præsertim dependebat a judicio, quod hodie, maturo instituto examine, de Operibus, sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solitis, esset ferendum. Itaque & ipsamet isthæc Opera, & lucubratiunculas varias, tam pro vindicandis, quam pro abjudicandis Dionysio iisdem Operibus elaboratas, sedulo discussi; verum etsi argumenta, quæ pro opinione, dicta Opera Dionysio attribuente, militare comperi, enervia prorsus haud sint, neutiquam tamen, Opera eadem hunc Atheniensem primum antistitem habere auctorem, certum efficiunt: quod cum ita habeat, an Hierotheus, utpote dumtaxat e scriptis illis, a posterioris ævi auctore fortassis confictis Dionysioque perperam adscriptis, a martyrologis primitus acceptus, fictitius totus non sit, dubium esse atque incertum, necesse est, hactenusque proinde Operi nostro intexi inter Sanctos non potest; poterit autem postea in hujus Supplemento, si ea forte interea rationum momenta fuerint reperta, quæ certam omnino atque indubitatam reddant opinionem eorum, qui, præfata Opera a Dionysio Areopagita vere esse elucubrata, contendunt.
Joannem Jacobum, Fuliensem monachum, Henriquezius ac Chalemotus, Ordinis Cisterciensis hagiologi, hodie commemorant, elogioque sat prolixo exornant; verum illum, quem prior anno 1621, posterior anno 1626 obiisse notat, nec Sanctis, nec Beatis Sedes Apostolica hactenus adscripsit.
Jolenda pœnitens, sanctimonialis Aquiriensis altera, hodie etiam a Raissio in laudato Auctario cum elogio refertur: titulo tamen Beatæ ei non adjuncto; & merito quidem, cum cultu ecclesiastico careat.
Julianus & Sylvanus, qui, quemadmodum in hodie edendis S. Savini Levitanici Actis narratur, divina providentia, ut huic, in eremo adversa valetudine laboranti, ministrarent, a Fronimio abbate missi fuerunt, hodie in Martyrologio Gallicano memorantur a Saussayo, poteruntque in Opere nostro inter Sanctos loco opportuno dari, cum constiterit de legitimo eorum cultu, centum amplius annis Urbani VIII decretum, anno 1625 de Sanctorum veneratione emissum, prægresso.
Larciam martyrem, hujusque filium Visbium confessorem, hodie in Martyrologio Gallicano Saussayus commemorat: ac Larcia quidem, cum prius ipsamet maritum Lisbium, Christi fidem amplexum, violatæ numinum religionis accusasset, visis deinde, quæ in Dionysii sociorumque martyrum nece patrata fuerint, miraculis, palam sese, si recte notet, Christianam professa, martyrio fuerit affecta; Visbius autem, qui, ut aiunt, conspectum a se parentis sui, Dionysiique ac sociorum martyrum agonem litteris mandavit, diu adhuc vitam Christianam exegerit, tandemque ad felix suorum in cælis parentum consortium migrarit. Verum præterquam quod hæc omnia ex admodum suspectis, ne dicam fabulosis prorsus, Hilduini Areopagiticis aliisve scriptis similibus a Saussayo sint accepta, Larcia & Visbius in nullis certe Fastis sacris antiquis memorantur, nec uspiam cultu ecclesiastico vel gaudent, vel umquam fuisse gavisi reperiuntur.
Limenii, Vercellensis episcopi, hodie in Catalogo generali Sanctorum meminit Ferrarius. Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ editionis anni 1719, col. 761 Sancti etiam titulo illum condecorat, quod in Episcopis Vercellensibus pag. 107 Ferrerius, Vercellensis & ipse episcopus, ac in Historia chronologica pag. 135 Franciscus Augustinus ab Ecclesia pariter faciunt. Verum ne in Litaniis quidem, quæ ecclesiæ Vercellensis Officiis propriis, anno 1581 excusis penesque nos exstantibus, subduntur, uspiam Limenii mentio fit, nec alibi ecclesiastici, qui ei quapiam in æde sacra deferatur, cultus indicium reperio. Itaque a Limenio Operi nostro inter Sanctos intexendo abstinens brevissimum, quo a Ferrerio jam laudato ornatur, elogium huc transcribo. Sic habet: Sanctus Limenius Græcus, episcopus Vercellensis, in S. Eusebii (Vercellensis nempe episcopi) locum suffectus, S. Ambrosii in concilio Aquileiensi anno Domini CCCLXXXI celebrato comes (adi tom. 2 Concil. col. 978 Labbeum) adfuit.
Loth hodie cum Abrahamo in binis Græcorum Fastis sacris, Menologio scilicet Sirletiano & magnis Menæis excusis, conjungitur; in hodierno autem Martyrologio Romano solus Abraham notatur: quod cum ita sit, eosque e Veteri Testamento Sanctos, qui in Martyrologio Romano non sunt, Operi nostro intexere haud soleamus, solum etiam Abrahamum hodie damus, lectoremque pro Loth ad sacram Scripturam hujusque interpretes remittimus.
Lubius martyr in Martyrologio Germanico, Canisii vulgo dicto, hodie signatur. Cum Parisiis a S. Dionysio ad Christum fuisse conversus asseratur, alius indubie non est, quam Lisbius, a Saussayo, veluti ecclesiæ Parisiensis, qui Baptismate a S. Dionysio ablutus fuerit, protomartyr, ad IV Octobris diem relatus. Ac nos quidem tunc in Prætermissis, de illo forte hodie loquendi futurum locum, ediximus; verum, cum ex Hilduini sublestæ admodum (vide infra dandum de S. Dionysio Commentarium) fidei Areopagiticis notæve haud melioris scriptis primitus sit depromptus, nec cultum ecclesiasticum seu nominis sui in Mrll. antiquis descriptione, seu alio quovis modo umquam obtinuisse comperiatur, locum certe inter Sanctos Lisbio seu Lubio in Opere nostro dare non possumus.
Item sanctæ Mammeæ, reginæ martyris, matris Alexandri imperatoris, quæ, apud eum Christiani nominis accusata & interfecta, ad martyrii coronam perrexit. Ita hodie in Gynæceo sacro Arturus a Monasterio, in Annotatis, quæ subdit, citans etiam Petrum de Natalibus, qui, Alexandrum imperatorem, cum Mammeam seu potius Mamæam, matrem suam, Christianam esse, intellexisset, necari illam jussisse, in suo Sanctorum Catalogo, lib. XI, cap. 24 diserte tradit. Verum Mamæa nec pro fide, nec Alexandri imperatoris, filii sui, jussu occubuit, uti palam est ex iis, quæ Tillemontius Historiæ Imperatorum tom. 3, pag. 209 & seq. in medium adducit. Adhæc nullis prorsus Fastis sacris antiquis Mamæa exstat inserta; & sane non immerito: etsi enim Christiana quidem (adi tom. cit. pagg. 158, 159 & 475 eumdem Tillemontium) verosimillime exstiterit, id tamen omnino certum non est.
Martyrum plurimorum turbam, qui, signis, quæ Dionysii ac sociorum martyrum funera illustrarint, conspectis, ad Christum conversi pro fide illico occubuerint, hodie etiam Saussayus commemorat; verum hæc ejus annuntiatio ex Hilduini sublestæ fidei Areopagiticis est deprompta, abestque, hoc saltem die, ab omnibus prorsus aliis Fastis sacris.
Odonem, e S. Martini Tornacensis primo post hujus instaurationem abbate Cameracensem episcopum, hodie in Natalibus Sanctorum Belgii Molanus atque in Fastis Belgicis ac Burgundicis Miræus referunt. Idem etiam in Menologio Benedictino Bucelinus facit. Ac ex iis quidem, quæ de Antistite isto tradunt, virtute illum ac sanctimonia effulsisse liquet; verum cultu ecclesiastico aut gaudere aut olim fuisse gavisum, nec affirmant, nec ego alibi notatum invenio.
Osbertum episcopum hodie Dumblani cum Beati titulo in Menologio Scotico Dempsterus annuntiat, eumque in Catalogo generali Sanctorum sequitur Ferrarius. Verum nullus prorsus episcopus, nomine Osbertus, vel in Martyrologio Anglicano, vel a Camerario de Pietate Scotorum, vel denique in nostris seu Hiberniæ seu Scotiæ Sanctorum Catalogis Mss. commemoratur. Ferrarius quidem præter jam laudatum Dempsteri Menologium in Annotatis etiam citat Breviarium Scoticum. Verum, cum nec ullus in nostro Ms. Breviarii Aberdonensis apographo Osbertus locum habeat, quod aut quale illud sit, quod laudat, Breviarium Scoticum, ignoramus, certioraque proinde, ut de Osberto agamus, documenta requirimus, etsi interim, illum anno 1231, Rhetorices, Poëseos, Philosophiæ, Theologiæ, magisque adhuc sanctitatis laude conspicuum, e vivis excessisse, Dempsterus etiam addat.
Petrus confessor Joannes Pennalverius Nicolaus a Coslicio Antonius Lopetius Maria a Velasco ex Ordine S. Francisci hodie cum præfixo singulis Beati titulo recensentur ab Arturo in Martyrologio Franciscano; verum nec hic cultum illorum probat, nec Hueberus titulum istum ulli eorumdem attribuit in Menologio, ubi ita etiam hoc ipso die memorat
Joannem Baptistam Anglum, Londini pro fide occisum &
Jacobam Auskircherin, pientissimam e tertio Ordine S. Francisci sororem.
Robertus Lincolniensis episcopus, Gros-Thead, Latine Capito cognominatus, in Martyrologio Anglicano, e quo & a Ferrario in Catalogo generali Sanctorum recensetur, hodie occurrit. Ac eum quidem in elogio, quod suppeditat, Martyrologii dicti auctor Wilsonus præcipue commendat a vitæ sanctitate simul atque doctrina. Idem etiam ante ipsum in Historia Anglicana ad annum 1253, quo Roberti obitus evenit, jam fecerat seu ipsemet Matthæus Parisius, seu scriptæ ab hoc Historiæ Anglicanæ continuator, uti etiam lib. 2 de Eventibus Angliæ Henricus Knyghton, Leicestrensis canonicus. Verum Robertus, cum quid aliquando in mandatis, quod injustum rationique dissonum existimabat, a summo Pontifice Innocentio IV accepisset, mordacissimam simul ac felle a capite ad calcem plenam scripsisse refertur epistolam, in qua, omni prorsus moderatione abjecta ac modestia, vehementissime, uti monumentum illud apud Parisium prodit, in curiam Romanam atque ipsummet Innocentium fuerit invectus, iis etiam usus loquendi formulis, quæ, quamvis etiam forsan, quod hic indagare non lubet, nec Papa ea in re culpa omni vacarit, nec incorrupti tum fuerint curiæ Romanæ mores, excusari tamen neutiquam queunt. Adhæc in sinistris, quæ adversus Innocentium conceperat, animi sui sensis, uti apud eumdem Parisium loco cit. narratur, ad supremum usque spiritum perstitit, eaque etiam tum, cum animam fere jam ageret, est effatus, quæ a veneratione, supremo Christi in terris vicario debita, eique certe a Sanctis deferri ab omni retro ævo solita, penitus abhorrent. In dubium quidem, an & hoc & quod de Roberto, etiam alias in Innocentium IV acerrime invecto, in Parisii Historia, ut supra dictum, narratur, ab ipsomet Parisio, an ab hujus interpolatore, qui & epistolam supra laudatam Roberto affinxerit, sit profectum, revocari forsan non immerito potest, quod Parisii Historia locis multis, ad invidiam Pontifici Romano conflandam aptis, corrupta, a viris orthodoxis simul ac eruditis credatur; verum quidquid sit seu de re ista, seu etiam de miraculis, quibus Robertus & vivus & mortuus effulsisse præterea narratur, canonicos equidem Londoniensis S. Pauli ecclesiæ, cum Robertum Sanctorum albo adscribi, data anno 1307 ad Clementem V Papam epistola, quam Angliæ sacræ part. 2, pag, 343 & seq. ex autographo Whartonus recitat, postulassent, voti factos esse compotes, haud invenio. Quod cum ita sit, facere non possum, ut Roberto locum inter Sanctos in Opere nostro concedam, maxime cum nec cultus ecclesiasticus publicus ac legitimus ei aliquando uspiam fuisse delatus videatur.
Sybillæ de Gages, aliis de Gagis, sacri corporis elevationem hodie Aquiriæ, quod, quemadmodum Operis nostri tom. 3 Junii, pag. 231 e Miræo jam docuimus, sanctimonialium Cisterciensium quarto circiter a Bruxellis milliari monasterium est, Rayssius in suo ad Molani Natales Sanctorum Belgii Auctario consignat. Hunc porro hagiologum Henriquez ac Chalemotus in contextis a sese Ordinis Cisterciensis Beatorum ac Sanctorum Fastis sacris secuti deinde sunt, uti etiam in Menologio Benedictino Bucelinus, in Leodiensis ecclesiæ Floribus Fisenus, & in sacro, quo sanctas cujuscumque Ordinis mulieres complexus est, Gynæceo Arturus du Monstier seu a Monasterio. Atque hi quidem omnes, non secus ac Rayssius, Beatæ etiam titulo Sybillam condecorant; adhæc, sacrum ejus corpus sub seculi XVII initium, Namurcensi episcopo, ad cujus diœcesim tum Aquiria jam pridem spectabat, approbante, elevatum, atque ab eodem viva voce, ut Sybilla, tamquam Beata, ab omnibus coleretur, concessum etiam tunc fuisse, vel in elogio, Sybillæ a sese adornato, vel in Annotatis, elogio subjectis, plerique affirmant. Atque ex hac, ni fallar, episcopi Namurcensis concessione, assertaque insuper corporis elevatione publicum ac legitimum Sybillæ cultum Majores nostri intulerint, eamque idcirco Operi nostro hodie intexendam, ad 1 Julii diem quodammodo promiserint, ita ibidem in Prætermissis, ubi de Elisabetha Wansia, sanctimoniali Aquiriensi altera, supra jam memorata, sub finem scribentes: Poterit … Elisabetha (Wansia scilicet) cum Sybilla conjungi ad dictum diem IX Octobris. Verum anne cultus, qui Sybillæ sub seculi XVII initium e Namurcensis episcopi concessione fuit delatus, legitimus reipsa exstiterit, maxime est dubium. Ita autumo, quod beatificandi seu beatorum honores cuiquam decernendi potestas nullo amplius modo penes episcopos tum fuisse videatur, uti quisque facile intelliget ex iis, quæ Benedictus XIV de Servorum Dei Beatificatione & Beatorum Canonizatione lib. 1, cap. X & seq. in medium adducit. Adhæc, etsi etiam potestas illa penes episcopos tum adhuc exstitisset, legitimeque adeo, & Sybillam, ut Beatam coli, & corpus ejus elevari, Namurcensis antistes permisisset, modo tamen post Urbani VIII decretum, anno 1625 die XIII Martii emissum, Beatorum honores Sybillæ deferre, eamve venerari ut Beatam haud licet, ni forte ante mox dictum decretum centum amplius annis (alio enim ex capite excipi contra illud pro Sybilla certo haud potest) factum id jam fuerit, quemadmodum ex iis, quæ in Opere cit. lib. 2, cap. XI & 17 Benedictus XIV mox laudatus affert, luculentissime patescit; anne autem a tempore immemorabili seu illo, quod centum amplius annis præfatum Urbani VIII decretum præcesserit, cultu ecclesiastico publico gavisa fuerit Sybilla, nuspiam aperte edicunt seu hagiologi supra laudati seu scriptores alii, qui quidquam de illa memoriæ produnt. Hinc Prætermissis accensere Sybillam jam pene statueram; attamen, cum adhuc, num forsan monumenta, tam antiquo cultui ejus publico probando idonea, in Aquiriensi parthenone inveniri possent, dubius utcumque hærerem, ipsemet eo, ut in rem totam diligentius inquirerem, me contuli. Ac primo quidem cultus publici satis antiqui, qui Sybillæ ante annum 1625 fuerit delatus, nullum omnino seu in templo seu in aliis abbatiæ locis indicium reperi; petii autem, an nulla penitus monumenta litteraria in monasterio de illa exstarent. Abbatissa, Eleonora de Harveng, quæ me juxta ac socios binos, e collegio nostro Bruxellensi mihi adjunctos, humanissime excepit, pari etiam humanitate e parthenonis sui archivo nonnulla protulit, mecumque, ut per otium ea examinare liceret, Antverpiam asportanda dedit. Illa inter principem locum tenent epistolæ duæ, quarum altera Franciscus Buisseret, Namurcensis episcopus, cum Sybillæ corpus in templo Aquiriensi anno 1610, die 28 Junii fuisset inventum, Guilielmo Mieulx, decano Gemblacensi, ut in inventionem illam adjunctaque eamdem comitata inquireret, anno eodem die 26 Augusti in mandatis dedit, altera hic eorum, quæ facta inquisitione comperit, Namurcensem antistitem prædictum certiorem fecit. Hisce porro præter aliam adhuc hujus epistolam, datumque a Gerardo de Villers, medicinæ doctore ac Lovanii professore, testimonium, quæ duo monumenta infra etiam memoranda venient, quæpiam accedit Sybillæ Vita, a Reverendo domino Gerardo Clement, qui monasterii Aquiriensis, cum Sybillæ corpus fuit inventum, director in spiritualibus seu confessarius exstitit, conscripta. Atque hæc quidem seu monumenta seu documenta omnia, si unum postremum, nonnulla ab auctoris ætate remotiora complectens, exceperis, integram in omnibus fidem merentur; verum nihil prorsus suppeditant, quod publicum Sybillæ cultum, qui anno 1625 per unum amplius seculum jam obtinuerit, utcumque evincat. Imo in laudata decani Gemblacensis ad episcopum Namurcensem epistola inter cetera verbis Gallicis, Latine a me redditis, sequentia fere quantum ad substantiam occurrunt. Hic locus (quo nempe in templo Aquiriensi Sybillæ tumulus ante annum 1610 exstabat) erat obseurus, parumque proinde ex se gratus; in aliqua tamen veneratione atque honore ob Sybillæ tumulum habebatur: imo circum hunc religiosæ aliquot obire pietatis quæpiam exercitia solebant, tum quod bonam de Sybillæ sanctitate opinionem concepissent, tum quod illam intima familiaritate cum S. Lutgarde fuisse conjunctam invicem assererent; ex his autem Sybillam cultu dumtaxat privato in Aquiriensi parthenone ante annum 1610 fuisse gavisam, indubitatum apparet. Omnibus itaque, seu quæ scriptores, publica jam luce donati, seu quæ jam laudata monumenta Aquiriensia Mss., de Sybilla commemorant, sedulo discussis, in Opere nostro illam Sanctis annumerandam, haud reor. Quod cum ita sit, nec plura hoc loco de eadem proferri, est necesse; attamen cum a pluribus, tum in anno, quo Sybillæ corpus de terra fuit eductum, tum in adjunctis aliis, eventum hunc vel comitatis vel secutis erratum esse, e præfatis integræ fidei, quæ de corpore Sybillæ e terra extracto postque etiam elevato potissimumtractant, Aquiriensis parthenonis monumentis Mss. patescat, lubet lectori præcipua, quæ sparsim in hisce asseruntur, compendio hic exhibere, ut ita, isthoc cum aliorum narratione collato, admissi abs hisce errores facile cuique innotescant. Rem ipsam aggredior. In septemtrionali templi Aquiriensis parte, quæ reliquis templi ejusdem partibus multo erat depressior, monumentum, duobus circiter pedibus supra terram eminens, olim exstabat. In hoc, ut constans traditio juxta ac inscriptio, lapidi marmoreo, qui monumenti summitatem obtegebat, incisa, fidem faciebat, sepulta jacebat Sybilla de Gages, Aquiriensis, dum viveret, Sanctimonialis, anno ut dicta inscriptio, licet majorem partem præ vetustate exesa, etiam prodebat, 1250 e terris ad superos translata. Anno porro 1610, tribus amplius seculis a Sybillæ obitu jam elapsis, evenit, ut Ludovica de Blaton, Aquiriensis abbatissa, quo monasterii sui templum redderet ornatius, depressiorem hujus partem, qua, ut jam dictum, Sybillæ tumulus exstabat, ceterarum partium pavimento terra aggesta voluerit æquari. Verum cum id, ni simul altius sub humo Sybillæ sepulchrum deprimeretur, fieri non posset, itaque esset futurum, ut scrutari deinceps, num quidquam in hoc e Sybillæ ossibus adhuc superesset, difficilius efficeretur, hac occasione utendum existimavit, ut in id, prout fieri nonnulli, sanctitatis fama, qua Sybilla gaudebat, impulsi, jam dudum desiderarant, sedulo inquireret. Variis itaque, ut rem aggrediantur, operariis dicto anno, XXVIII Junii die, collatis antea cum domino Gerardo Clement, monasterii sui confessore, consiliis, obtentoque Alnensis, qui immediatus virginum Aquiriensium in spiritualibus pater est, abbatis assensu injungit; illi autem, marmoreo, qui tumulum ex dictis tegebat, lapide amoto, terraque ad septem vel octo pedes effossa, sarcophagum seu loculum integrum inveniunt. Hoc viso, abbatissa aliique, qui adstabant, omnes hærent attoniti, lætitiaque simul & quadam veneratione correpti rem ad episcopum Namurcensem, ut, quod hic in illa præscriberet, exsecutioni deinde mandarent, deferre, cœptoque interea abstinere decernunt. Verum, cum post horam circiter & mediam aqua e fonte, qui in ipsa sepulcri fossa surgebat, tanta in id copia prorumperet, ut uno ad minimum pede supra loculum exstaret, hunc e terra, majori id exigente bono, extrahunt; quod cum factum fuisset, dissoluti præ vetustate loculi asseres in frusta mox concidunt, solo assere inferiori excepto, cui incubabat dormientis in modum compositum Sybillæ corpus, carne quidem omnino exutum, ita tamen integrum, ut ossa ossibus adhuc essent conjuncta, ipsumque etiam caput adhæreret collo. Porro ossa suavissimum a se spargebant odorem, uti etiam ipse, in quo hæc jacebant, asser, singulaque asserum confractorum frusta. Audi, qui Gerardus de Villers, medicinæ doctor, de ossibus nominatim, cum hæc tribus circiter, postquam e terra fuissent extracta, hebdomadis in monasterio Aquiriensi coram vidisset, in testimonio, supra laudato eaque de re tunc dato, loquatur. Quandoquidem, inquit, æquissimum sit, veritatis exhibere testimonium, hinc est, quod ego infrascriptus tester & affirmem, me, XXIII Julii MDCX venisse ad abbatiam beatæ Mariæ de Aquiria, Ordinis Cisterciensis, Namurcensis diœcesis, ibidemque exhumata reperisse ossa nonnæ Sibillæ de Gagis gratum spirantia odorem, ante annos trecentos sexaginta aut circiter (uti mihi affirmatum fuit) ibidem sepultæ, imo & asserem ipsum, qua parte dicta ossa tetigit, quasi immunem a corruptione: hinc est, quod, sive conservationem ipsorum ossium & ipsius asseris post tantum spatium annorum, sive ipsum odorem considerem, pro vero cogar affirmare, totum id judicio meo esse supra naturam, neque hoc ulla ratione naturaliter fieri posse; in cujus fei testimonium hæc subtus scripsi & signavi his die, mense ac anno, ut supra. Ita est, Gerardus de Villers med. doctor ac Lovanii professor. Hactenus ille, qui & duorum digitorum suorum extremitati, dum iis Sybillæ sub mento cervicem tetigisset, suavissimum diu inhæsisse odorem, addere, haud immerito, uti jam sæpius laudata decani Gemblacensis epistola fidem facit, testimonio suo jam recitato potuisset. Hoc porro una cum eorum, quæ in corporis Sybillæ inventione acciderant, narratione ad Franciscum Buisseret, Namurcensem tunc temporis episcopum, perlato, mox hic Guilielmo Mieulx, Gemblacensi decano, ut in omnia ac singula, quæ eventum illum comitata fuerant, inquireret, ipso anno 1610, die 26 Augusti per epistolam supra memoratam injungit. Atque is quidem, anno eodem, die 20 ac 21 Septembris accurate ac sedulo in Aquiriensi parthenone demandata sibi provincia perfunctus fusiori oratione omnia, quæ, diligenti instituto examine compererat compendioque fere jam exhibui, ad Namurcensem episcopum mox perscripsit; hic vero, accepta, qua id ille faciebat, epistola, mox Nivigella, ubi tunc post collatos mense Septembri ordines sacros morabatur, Aquiriam pedes, quo etiam ipsemet in rem diligenter inquireret, sese contulit. Porro cum ibidem ante Sybillæ feretrum de multis præsentes interrogaret, sermoque de suavissimo odore, quem Sybillæ ossa emittere dicebantur, forte incidisset, idne cum veritate diceretur, experiri ipsemet odoratu suo volens, caput versus ossa inclinavit, modicoque post tempore nihil sese percipere odoris, asseruit; cum autem, qui aderat, Nivigellensis prætor, gratissimum sese odorem jamjam naribus hausisse, reposuisset, mox præsul flexis genibus prolixius oravit, cumque tandem ab oratione surrexisset, viva voce, ut Sybilla ab omnibus veluti beata, honoraretur, concessit; rectene, an secus, ex jam supra dictis statues. Ut ut interim habuerit, factæ hujus a Namurcensi antistite concessionis fama mox late dispersa, plurimi undique diversi sexus ac conditionis homines, quorum etiam nonnulli, e Sybillæ loculo quasi per exhalationem quamdam suavissimum ad nares suas odorem deferri, summa cum admiratione, dicuntur experti, ad Aquiriense templum, ut Sybillam veluti beatam venerentur, concurrunt; ut autem adventantium quotidie devotio etiam augeretur, de honoratiori, quo Sybillæ reliquiæ reponerentur, loco est cogitatum, utque hæ, ne illarum, quæ summæ charitatis juxta ac necessitudinis vinculo (adi apud nos tom. 3 Junii pag. 250 S. Lutgardis, Sanctimonialis Aquiriensis, Vitam) conjunctæ in hoc mundo vixerant, ossa diutius sejuncta manerent, prope S. Lutgardis reliquias collocarentur, est visum. Atque hæ quidem, ibi loco decenter jam parato, ab Henrico de Velpen, Alnensi abbate supra laudato, post Missam de sanctissima Trinitate solemniter celebratam, anno 1610, die nona Octobris, magna hominum multitudine adstante, depositæ fuerunt, compositis etiam a domino Gerardo Clement, parthenonis Aquiriensis confessore, sequentibus hisce in rei gestæ memoriam versiculis: Lux nona Octobris toto radiabat in orbe, Abbas Henricus sapientis quando, Sibillæ Ossa pio populi applausu pompaque locavit; Fons autem eo loco, quo diutissime conditum jacuerat Sybillæ corpus, exortus, tempore eodem reclusus, puteique in modum, quo pietati eorum, qui sanitatis recuperandæ spe aquas ex eo hausturi Aquiriam quotidie adveniunt, satisfieri posset facilius, efformatus fuit, mutatione tamen in loco haud diu admodum post facta, uti apparet ex iis, quæ Raissius in suo ad Molani Natales Sanctorum Belgii Auctario, anno 1626 Duaci excuso, fol. 209 verso de Sybillæ fonte simul & sepulcro memoriæ prodit. Porro jam relatam ossium Sybillæ elevationem seu eorundem loco honoratiori per abbatem Alnensem depositionem, annuente Namurcensi episcopo, factam esse, apparet ex altera, cujus supra etiam memini, episcopi Namurcensis epistola, anno 1611, die XV Martii ad dominum Gerardum Clement, monasterii Aquiriensis confessorem, data; ait enim in hac ille, haud raro sese cum vicariis suis aliisque eruditis theologis examinasse, num amplius aliquid, quam præstitisset, in sacrarum Sybillæ reliquiarum honorem posset efficere; id autem, quod in harum honorem tum præstiterat, aliud esse nihil videtur, quam facta, ut honoratiori loco deponerentur, facultas. Nec hoc tantum, quod jam dixi, ex illa Namurcensis episcopi epistola habemus, verum etiam nondum tunc ullum miraculum, quod indubie pro tali esset reputandum, ad Sybillæ invocationem patratum fuisse. Is enim antistes in eadem epistola etiam ait, sese absque Sedis Apostolicæ assensu nihil amplius in sacrarum Sybillæ reliquiarum honorem posse præstare, nisi prius ad ejus invocationem indubitatum acciderit miraculum, quod, cum rite examinatum fuerit atque discussum, pro tali etiam habeatur ac declaretur. Et vero variarum a morbis sanationum, quæ, Sybillæ, corpore primum invento atque e terra extracto, ad illius invocationem evenisse in supra laudata Guilielmi Mieulx, decani Gemblacensis, ad episcopum Namurcensem epistola narrantur, nulla omnino est, quæ conditiones omnes habeat, quas, ut inter veri nominis miracula recenseri certo posset, Benedictus XIV de Servorum Dei Beatificatione & Beatorum Canonizatione lib. 4, part. 1, cap. 8, num. 2 requirit. Verum, quidquid sit de miraculis, seu quæ ad Sybillæ invocationem fuisse patrata, seu quæ etiam iis, qui fontis, eo ipso loco, quo trecentis amplius annis sepulta illa jacuerat, exorti, lymphas hauserant, obvenisse in aliis etiam Parthenonis Aquiriensis monumentis Mss., penes me ad tempus exstantibus, narrantur, ea equidem sanctitatis fama anno 1660 adhuc esse perrexit Sybilla, ut pro ecclesia de Gages, in quo comitatus Hannoniensis pago nata creditur atque educata, reliquiæ ejus ardentissime fuerint postulatæ. Ita e tribus mecum etiam in Aquiriensi parthenone communicatis epistolis, quarum una ad hujus tum abbatissam fuit conscripta, intelligo, uti etiam ab hac, quo postulantium votis faceret satis, alterum Sybillæ brachium fuisse donatum; verum anne, ut id publicæ populi venerationi posset exponi, Cameracensis archiepiscopus, in cujus diœcesi sita est præfata ecclesia, permittere tunc temporis voluerit, nuspiam notatum invenio, nec operosius examinandum putavi. Præfatum interim brachium, si id forsan, memorato archiepiscopo (quod tamen, cum hic Urbani VIII decretum, supra plus semel memoratum, verosimillime habuerit perspectum, haud facile crediderim) facultatem largiente, venerationi publicæ in dicta ecclesia reipsa umquam fuerit expositum, honore illo ibidem hodieque affici, haud reor. Ea sedet sententia, quod Sybillæ reliquiæ ne quidem in Aquiriensi ecclesia, in qua tamen olim, ut jam docui, e loco humiliori ad sublimiorem magna solemnitate translatæ fuerunt, publice modo populo honorandæ soleant exponi, uti ex ipsamet supra plus semel laudata Aquiriensi abbatissa aliisque, cum Aquiriæ existerem, audivi. Ac rectissime quidem ab honore illo Sybillæ in dicta ecclesia deferendo hodie abstinetur; verum cum Dei servis talibus, qualis ex ante dictis est Sybilla, erigere in ecclesiis vel aras vel statuas, Urbani VIII decreto, supra sæpissime laudato vetitum etiam sit, ei ibidem recentiori memoria & statuam in altari principe erectam, & aram, sub qua pleraque ejusdem ossa in capsa modo exstant recondita, ad sinistrum templi latus exstructam esse, summa cum admiratione spectavi. Et vero ipsamet abbatissa, prout mihi declarare fuit dignata, factum improbat, nec id cuiquam, qui, quod jam toties laudavi, Urbani VIII decretum servatum volet, facile probandum existimo. Hæc interim præcipue e monumentis Mss., mecum Aquiriæ communicatis, iisque etiam, quæ ibidem ipsemet vidi, disseruisse de Sybilla jam contentus curiosum lectorem, qui alia forsan de illa adhuc scire avet, ad duos Operis nostri tomos, tertium scilicet Junii, ubi de S. Ludgarde, & primum Julii pag. 6, ubi de Elisabetha de Wans, remitto.
Corbeia monasterio depositio Theodori abbatis hodie occurrit in Martyrologii, quod S. Hieronymi nomine circumfertur, Corbeiensi majori apud Florentinium Apographo. Hinc verosimillime similive e fonte profluxit Theodori, nudo hujus nomini adjuncto dumtaxat Sancti titulo, annuntiatio, hodie pariter in Usuardo Greveni, Germanicoque Canisii vulgo dicto Martyrologio signata. Verum, cum in Corbeiæ seu Novæ seu Antiquæ abbatum catalogis nullus omnino, qui Theodorus fuerit vocatus, inveniatur, quis Theodorus ille, qui modo abbatis, modo Sancti dumtaxat titulo in Fastis sacris mox laudatis annuntiatur? In Martyrologio Corbeiensi breviori, quod inter contracta Hieronymiana apographa Sollerius noster loco quinto edidit, ad hunc diem legitur: Corbeiæ monasterio, depositio Theodefridi abbatis. Adhæc in ipso etiam Corbeiensi majori, prout id in editionis Parisiensis anni 1723 Spicilegio Acheriano, tom. 2 pag. 1 & seqq. exstat, Hieronymiano apographo eadem prorsus, si modicum dumtaxat, quo Theofridi pro Theodefridi exaratur, discrimen excipias, annuntiatio hodie comparet; ut certe in Corbeiensi majori Hieronymiano apud Florentinium apographo, binisque aliis Fastis sacris supra laudatis Theodori pro Theodefridi seu Theofridi perperam ponatur. Ut id evidentius patescat, addo adhuc, quæ huc facientia Mabillonius Seculo 2 Benedictino in Theodefridi hic memorati elogio historico, a pag. 1039 usque ad pag. 1042 excurrente, num. 7 suppeditat. Sic itaque ibidem habet: In veterrimo Corbeiensi Martyrologio ab annis amplius septingentis exarato, quod libro Pastorali Gregorii M. præmittitur, sic Theodefridus laudatur VII Idus Octob. Corbeia monasterio depositio Theodefridi abbatis. Porro is scriptor Theofridum seu Theodefridum, quem Corbeiensi in diœcesi Ambianensi asceterio, seculo VII a S. Bathilde Francorum regina filioque ejus Chlothario exstructo, primum præfuisse abbatem, episcopumque, & quidem Ambianensem, postea esse factum, in dicto elogio docet, Beati etiam titulo ibidem insignit; verum etiamsi id faciat, Sanctorumque præterea Indici, quem præfato secundo Benedictino seculo præmittit, Theodefridum inscribat, proxime tamen post datam a sese, quam jam recitavi, e veterrimo Corbeiensi Martyrologio Theodefridi annuntiationem ingenue fatetur, nullam hujus in ecclesiasticis monasterii Corbeiensis Officiis memoriam factam umquam fuisse. Atque hac quidem in re Mabillonio assentiendum, apparet, imo vero præterea credendum, nullo etiam alio cultus ecclesiastici genere Theodefridum seu Corbeiæ seu alibi fuisse umquam affectum. Ea sedet sententia, tum quod nullum uspiam qualiscumque etiam cultus ei delati indicium invenire hactenus licuerit, tum quod ne ipsi quidem Benedictini hagiologi, Dorgainus, Wionus, Menardus, Bucelinus, in sacris, quos ad Ordinis sui Sanctos universos celebrandos concinnarunt, Fastis Theodefridum uspiam commemorent, hicque nihilominus, ut Mabillonius loco supræ cit. ac Wionus lib. 2 de Ligno Vitæ cap. 37 aliique ut plurimum affirmant, e sacro S. Benedicti Ordine exstiterit. Accedit, Theofridum a Castellano, diligentissime, quæ ad Sanctorum cultum spectant, scrutato, Venerabilis dumtaxat titulo in Martyrologio universali condecorari. Etsi itaque Theofridus seu Theofredus & a Mabillonio Beati, & in binis Fastis sacris supra citatis Sancti titulo afficiatur, expresseque etiam Sanctis a Saussayo ad XXVI Januarii diem, quo de illo hic in Mrl. suo Gallicano etiam agit, accenseatur, facere tamen non possumus, ut primo illi Corbeiensi abbati locum inter Sanctos in Opere nostro concedamus.
S. Victorina seu Victoria martyr, cujus sacra lipsana in collegio nostro Mechliniensi, e cryptis Romanis eo delata, exstant, in Gynæceo sacro Arturi a Monasterio hodie signatur; verum Sanctos Sanctasque hujusmodi breviter dumtaxat inter Prætermissos in Opere nostro commemorare ut plurimum solemus.
S. Gereon cum aliis compluribus martyribus anonymis in Gellonensi apud Acherium Martyrologio, alioque, quod Notkerum habet auctorem, Coloniæ Agrippinæ hodie commemoratur. In tribus diversis apud Sollerium Hieronymianis apographis, Richenoviensi videlicet, Augustano ac Labbeano, idem etiam fit. In aliis quidem plerisque Hieronymianis item apographis, quæ apud Sollerium, Florentinium atque Acherium exstant, soli martyres anonymi, Gereonis nomine omisso, signantur; verum dubitandum non est, quin tam in his, quam in illis sermo sit de eodem S. Gereone sociisque ejus martyribus anonymis, de quibus cum Usuardo aliisque martyrologis non paucis agendum apud nos est ad diem, quo Mrl. Romano exstant inserti,	X Octobris.
S. Ludovicus Bertrandus hodie quidem in Mrl. Rom. signatur; attamen, ne hic tomus in nimiam molem excrescat, de Sancto illo dumtaxat agemus ad diem, quo in aliis Fastis sacris memoratur, colique, annuente Sede Apostolica, potest,	X Octobris.
SS. Eusebi, Eradi, Dionysii, Septimæ, Secundæ & Salsæ memoriam hodie in Africa consignat Martyrologium Epternacense, iisque insuper incerti loci Martyres novemdecim, Caitum videlicet, Quintisum, Septiminum, Venustum, Beatum, Secundum, Donatum, Serenam, Crescentium, Taracum, Andronicum, Nicetam, Vitalem, Firminam, Eraclum, Cassium, Eusebium, Florentium & Jocundum, quorum 15 priores alibi, alibique itidem 4 posteriores pro fide occubuerunt, adjungit; sed Martyres isti dandi sunt ad diem, quo in aliis Hieronymianis codicibus aut partim aut omnes recensentur,	X Octobris;
Taracum tamen & Andronicum, hodie etiam, sed cum adjuncto Probo, in Lucensi ac Corbeiensi apud Florentinium Hieronymianis apographis annuntiatos, excipias; qui, quod cum Tharaco & Andronico, ad diem XI Octobris in Mrl. Rom. una itidem cum adjuncto Probo signatis, indubie iidem sint, dari debent ad dictum diem	XI Octobris.
S. Nicasius ep. & M. notatur in Usuardino apud Sollerium Matriculæ Cartusiæ Ultrajectinæ Auctario, eique præter socium, cujus nomen perperam exaratum videtur, socius alter Quirinus adjungitur; hinc autem liquet, designari Nicasium, Mrl. Rom. cum S. Quirino inscriptum ad diem, quo proinde ambobus hisce Sanctis in Opere nostro locus erit,	XI Octobris.
Colmanni Martyris venerabilium ossium translatio in Austria hodie signatur a Dempstero in Menologio Scotico; nos de Sancto isto cum Mrl. Romano agemus die	XIII Octobris.
S. Hedwigem in suo Diario Historico hodie consignat Joannes Schmidius hæreticus; verum sancta illa Poloniæ dux Martyrologio Romano exstat inscripta ad diem	XV Octobris.
SS. Martyrum Maurorum cum aliis CCCXXX depositio Coloniæ Agrippinæ hodie in Epternacensi, quod S. Gereonem sociosque Martyres pridie ibidem commemoravit, Hieronymiano apographo signatur; verum de sanctis illis Martyribus agemus ad diem, quo in pluribus aliis Hieronymianis Codicibus, Beda, Adone, Usuardo atque ipso Martyrologio Romano hodierno reperiuntur,	XV Octobris.
Ad fanum S. Andreæ Turgoti episcopi consecratio hodie legitur in Dempsteri Menologio; verum, si Turgotus in Opere nostro locum sibi fortassis Sanctos inter exigat, dari poterit ad diem, quo ipse in eodem Menologio celebratur,	XXIII Octobris.
S. Aidanus (quem Vita S. Cormaci facere videtur Colmani filium) colitur IX Octobris in ecclesia de Cluain-Eocuille in regione Corann, & in ecclesia de Seanbbotha in regione Kiselach. Ita in Appendice, Vitæ S. Colmani, Duacensis in Hibernia episcopi, subjecta, ad tertiam Februarii diem pag. 248 Colganus. In Vita S. Cormaci seu Corbmaci, quam laudat, quamque pag. 751 & quatuor seqq. exhibet, Aidanum monasterio cuidam, Lageniæ seu Lugniæ, provinciæ Hibernicæ, adjecto, præfuisse, cap. 16 indicatur; quod cum ita sit, nec ullus, nomine Aidanus, qui ibidem monasterii cujuspiam seu præfectus seu abbas exstiterit, in Sanctorum Hibernorum Catalogis tum excusis, tum Mss., penes nos magno numero exstantibus, occurrat, distinctiorem ac certiorem tam de Aidano, quam de cultu, locis a Colgano assignatis ei delato, notitiam requirimus; quod si autem hanc nacti temporis lapsu forsan fuerimus, agi de illo poterit vel in Operis Supplemento, vel ad diem, ad quem majores nostri a die tertia Februarii Colmanum jam remiserunt,	XXVII Octobris.
S. Victor episcopus Virodunensis hodie a Ferrario in Catalago generali, & a Saussayo in Supplemento ad Martyrologium Gallicanum memoratur. Sub Clodoveo I, Francorum rege, claruisse illum, ambo innuunt; quod cum ita sit, tuncque temporis S. Vitonus, qui Videnus etiam ac Victo appellatus reperitur, Virodunensem ecclesiam moderatus sit, hunc abs illis designari autumo, maxime cum in episcoporum Virodunensium Catalogis nullus omnino, nomine Victor, qui ecclesiæ Virodunensi aliquando præfuerit, occurrat, facileque e nomine Victonis natum esse per corruptionem nomen Victoris queat. Res prorsus indubitata apparet; verum nos cum Castellano aliisque de S. Victore seu potius Vitono, Virodunensi episcopo, agemus ad diem, quo etiam in ecclesia Virodunensi, uti hujus penes nos exstans Breviarium fidem facit, quotannis colitur,	IX Novembris.
S. Lucii regis & confessoris Curiæ in Rhethia translatio a Ferrario in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, hodie notatur, ejusdemque Sancti mentio etiam fit a Galesinio; verum de sancto illo rege cum Martyrologio Romano agemus ad diem, quo in hoc natalis illius signatur,	III Decembris.

DE S. ABRAHAM PATRIARCHA IN PALÆSTINA

COMMENTARIUS CRITICO-HISTORICUS.

Abraham patriarcha in Palæstina (Sanctus)

BHL Number: 0009

AUCTORE J. G.

§ I. Rei tractandæ dignitas & methodus: Sancti pater consanguineique: status controversiæ de ejus anno natali: hic anno patris ejus centesimo trigesimo innectendus esse ostenditur.

[Exponitur rei tractandæ dignitas & methodus.] Quam non mediocris, quam non otiosa res sit, sanctissimi Patriarchæ gesta ex verbis Moysis ceterisque sacris fontibus eruere ac per ordinem illustrare, satis superque intelligi datur ex magno illo Mediolanensium antistite Ambrosio, qui, tametsi moralem dumtaxat simplicemque Tractatum de illius gestis, uti lib. 1 De Abraham cap. 1 fere loquitur, in lucem edere constituisset, hoc tamen institutum suum non mediocre negotium appellare non dubitavit, imo contra tanti momenti esse asseruit, ut non perfunctorium minimeve otiosum deberet videri, si scrupulosius quoque versaret ejusdem Patriarchæ vestigia. Cujus quidem rei triplicem hanc S. Ambrosio probatam lego fuisse causam, nempe quod Abrahamum Dominus Deus locupleti benedictionis suæ dote donaverit, ut ejus gratia provocaret ceteros, institutio corrigeret; quod Moyses quoque eum nobis imitandum descripserit, ut corda hominum, in vitium labentia, hujus Viri contuitu, velut e quodam terreno busto resuscitaret; ac denique, quod talis tantusque vir fuerit Abraham, ut eum votis suis Philosophia æquare non potuerit, minusque etiam sit, quod illa finxit, quam quod ipse gessit. Faciunt enimvero recensitæ ex Ambrosii Opere rationes, ut multo minus præposterum minusque a re alienum videri possit, si & nos in hocce Commentario critico-historico operosius subinde de nonnullis tanti Viri gestis ipsisque etiam ejus natalibus disseramus, quo sic vel evidentius illustretur veritas, vel impactæ Viro sancto calumniæ magis magisque coërceantur, imo & subvertantur radicitus. Quod vero ad ea attinet Abrahami gesta, de quibus aut nulla aut levior tantum inter eruditos agitatur controversia, in his referendis breviores erimus, nec alias sanctorum Patrum, historicorum atque interpretum commentationes Mosaicæ narrationi adjungemus, quam quæ & concisæ sint & literali sacrorum codicum sensui rectæque rationi ac denique lectoris instructioni magis conformes visæ fuerint. Nunc rem ipsam aggrediamur, ducto a Viri sancti natalibus exordio.

[2] Quo patre natus sit Abram, quem Abraham divinitus dictum fuisse, [De Abrami, cujus consanguinei & patria assignantur,] suo loco videbimus, quos fratres, quodve natale solum habuerit, Pentateuchi Scriptor, de cujus fide dubitare nefas est, cap. XI Geneseos aperte satis memoriæ prodidit, ut de his omnibus prudens dubium moveri nequeat. Et patrem quidem ejus fuisse Tharam, fratres vero Nachorem & Aranum, diserte testatur cit. cap. ℣. 26 ita loquens: Vixitque Thare septuaginta annis, & genuit Abram, & Nachor, & Aran, ac rursus ℣. 27: Hæ sunt generationes Thare: Thare genuit Abram, Nachor, & Aran; cum vero postremum hunc in terra nativitatis suæ in Ur Chaldæorum ante patrem suum obiisse, ℣. 28 subdat, ac ℣. 31 rursusque cap. 15 ℣. 7 Abramum de Ur Chaldæorum, veluti de terra sua patria, egressum scribat, idem, quod Arano fratri, natale solum Abramo fuisse, huncque in Ur Chaldæorum & natum & educatum fuisse, luce clarius demonstrat. Fuit adeo Sanctus noster gente Chaldæus, familia vero Nachoris Senioris, ex progenie Sem orti, nepos, Nachoris Junioris & Arani frater, patruus autem Loti, utpote Scriptura teste Genes. cap. XI ℣. 27, ab Arano geniti, ac probabilius quoque Sarai, uxoris dein suæ, per Aranum patruus, qua de re infra sermo erit.

[3] Nunc discutienda venit perplexa admodum circa Abrami ortum quæstio, [natali anno variæ sunt eruditorum opiniones, ex verbis Moysis,] in eo nimirum sita, sitne ejus natalis in terris annus septuagesimo parentis sui Tharæ anno, num vero centesimo trigesimo illigandus. Habet utraque sententia, uti inferius patebit, varia, quibus propugnetur, rationum momenta, suosque nacta est patronos a sacra eruditione plurimum commendandos, quos in suo Prolegomeno Geneseos, pag. 473 & seq. longo ordine recenset R. P. Wilhelmus Smits, Ordinis Minorum Recollect., eruditis in Scripturam sacram lucubrationibus haud mediocriter clarus, quem, tametsi in hoc argumento mihi adversantem, totius controversiæ originem ac difficultatem propriis verbis exponentem sisto. Ita ergo ille cit. Prolegomeno, num. 103, pag. 472: Si solus, inquit, hac in re superesset nobis locus Genes. XI, 26, “Vixit Thare septuaginta annis, & genuit Abram, & Nachor, & Aran;” ne hæsitaremus quidem, Sanctum Patriarcham anno patris sui LXX mortalem hanc lucem aspexisse. Cum enim Moyses, ut fere supra (nempe de Sem, filio Noë apud ipsum num. 74) ratiocinabamur, assignet annum determinatum aliorum patriarcharum natalibus; quomodo illum, de Abrahamo agens, plane neglexisset, ac loco illius ænigma, prorsus simile illi, de quo num. cit. diximus, lectori suo obtrusisset, quo offuscaretur magis, quam illustraretur? De Abrahamo, inquam, agens; de patriarcharum maximo, dignissimo: de Abrahamo, cui prima & illustrissima, eaque sæpius repetita de Messia facta est promissio; cujus gesta cæteris latius Sacer Scriptor prosequitur, & quem solum directe attingit, ubi Nachoris (Junioris nempe) & Arani indirecte dumtaxat rominiscitur, eorumque acta, ob id tantum, ut elucidaretur Abrahæ & posterorum ejus historia, perstringit.

[4] [& S. Stephani narratione,] Verum (ita prosequitur laudatus auctor) quemadmodum in re, apud Moysen clarissima, tenebras offundunt supra LXX (nempe interpretes, Cainanum Juniorem inter Arphaxad & Sale interserentes) & S. Lucæ Euangelium; ita & hic pariter; ut, dum de Moyse ad S. Stephanum transieris, jam statim caliges. Expendamus, inquit, sancti Protomartyris verba, quæ Act. VII, 2 & seqq., dum in concilio staret, ad Judæos protulit: “Viri fratres,” inquit & patres audite. Deus gloriæ apparuit patri nostro Abrahæ, cum esset in Mesopotamia, priusquam moraretur in Charan, ℣. 3; & dixit ad illum: Exi de terra & de cognatione tua, & veni in terram, quam monstravero tibi ℣. 4. Tunc exiit de terra Chaldæorum, & habitavit in Charan. Et inde, postquam mortuus est pater ejus (μετῴκισεν ἀυτὸν εἰς τὴν γὴν ταύτην) transtulit illum in terram istam, in qua nunc vos habitatis. ℣. 5. Et non dedit illi hæreditatem in ea nec passum pedis: sed repromisit dare illi eam in possessionem, & semini ejus post ipsum, cum non haberet filium.” Post quæ ita Smitius pergit: Adverte hic dumtaxat, juxta S. Stephanum, Abrahamum de Haran in Chanaan profectum esse post mortem patris, qui vixit in toto annis CCV Gen. XI, 32. At ibid. C. XII, 4 constat, Abrahamum de Haran proficiscentem, egisse annum ætatis LXXV. Igitur post mortem patris Abraham erat annorum LXXV; quibus subductis ab annis CCV, quos in toto vixisse patrem diximus, restabunt CXXX pro anno Abrahæ natali.

[5] [uti ex S. Hieronymo Smitius observat, ortæ:] Tum adducit S. Hieronymi de eadem difficultate verba, quæ Operum ejus tom. 2 editionis anni 1699 col. 518 ita habent: Indissolubilis nascitur quæstio (nimirum ex verbis Moysis Genes. cap. XI ℣. 26, & cap. XII ℣. 4 secum collatis:) Si enim Thara, pater Abrahæ, quum adhuc esset in regione Chaldæa, septuaginta annorum, genuit Abram; & postea in Charram (seu Haran) ducentesimo quinto ætatis suæ anno mortuus est; quomodo nunc post mortem Tharæ, Abram exiens de Charra, septuaginta quinque annorum fuisse, memoratur: quum, ut subdit S. Hieronymus, a nativitate Abræ usque ad mortem patris ejus centum triginta quinque fuisse anni doceantur. Habes nunc, inquit rursus laudatus Smitius, præsentis controversiæ originem & difficultatem, quæ, ut in istiusmodi obscuris solet, præter varias alias, hic signanter duas opiniones peperit, admodum disparatas. Altera verbis Moysaïcis strictius inhærens, Abrahamum anno ætatis Tharæ septuagesimo natum asserit; cum iisque, quæ S. Stephanus protulit, conciliare nititur. Altera, vice versa, potissimum Sancti Protomartyris verbis ducta, natales Abrahæ anno patris CXXX definit; idque Moysen satis designasse credunt. * Hactenus Smitius, qui & priorem sententiam cit. Prolegomeno a num. 108 non modo pro viribus propugnat, sed etiam, quod plerique alii edicere ausi non sunt, tam sibi certam pronunciat, ut ea vix quidquam certius arbitretur.

[6] At vero, salva eruditi viri ejusque sequacium pace, ego contra, utut opinionem illam probabilem esse, non negem; alteram tamen multo probabiliorem esse, [quarum verisimilior nobis est, quæ eum anno patris sui 130 innectit,] contendo, non tam obfirmate quidem, ut vice versa vix quidquam hac certius esse, contendam, at satis confidenter, ut vix dubitem, quin hanc firmioribus, quam priorem, argumentis rationibusque niti, eruditi complures assensuri sint. En modo quid mihi in hac controversia fundamenti instar ac veluti pro indubia regula sit: Si quando sacrorum Codicum testimonia in speciem sibi adversentur, ea inter se non collidenda, sed concilianda sunt, atque ita quidem, ut unum, idque non dilucidum, revocandum sit ad plura & a diversis scriptoribus, inspirante Numine, prolata, eaque sat clara testimonia; non vero hæc ad illud. Censeo itaque, hæc Moysis verba Genes. cap. XI ℣. 26: Vixitque Thare septuaginta annis, & genuit Abram, & Nachor, & Aran, ad alia Moysis verba, Genes. cap. 12 ℣. 4 exstantia, ad eaque pariter, quæ Act. cap. 7 in hanc rem leguntur, revocanda esse, eoque exponenda sensu, quem bina hæc testimonia præ se ferunt, ac vel propterea quoque, quod Moyses cap. 12, ℣. 4, & Stephanus Act. cap. 7 ℣. 2, 3 & 4, de solo Abramo specialem disertumque sermonem habeant, Moyses vero cit. cap. XI ℣. 26 non nisi mistim cum fratribus ejus obiterque de Abramo meminerit, & eo quidem modo, ut potius ipsum tempus, quo Thare liberis operam dedit, pro suo more indicare, quam singulorum aut unius filiorum ejus natalem annum exprimere voluisse, censendus sit. Igitur, cum litteralis obviusque sensus verborum Moysis Genes. cap. 12 ℣. 4, & Stephani Act. 7 ℣. 2, 3 & 4 præ se ferat, Abramum post mortem Tharæ, anno ætatis ducentesimo quinto defuncti, annos dumtaxat numerasse septuaginta quinque, ex binis hisce testimoniis natalis Abrami annus anno patris ejus centesimo trigesimo, non vero septuagesimo innectendus est.

[7] Neque adversus sententiam hanc multum militat dissentientium argumentum, [tum ob verba Moysis Genes. cap. 12, tum ob narrationem S. Stephani,] quo S. Stephanum cit. cap.7 Act. oratoris, Moysen vero Genes. cap. XI historici partes egisse, ac proin in re historica potius verbis Moysis cit. cap. XI, quam verbis S. Stephani inhærendum esse, contendunt. Etenim, si Moyses cit. cap. XI ℣. 26 historici partes egerit, atque adeo stilo plano & intelligibili locutus fuisse censeri debeat, haud dubie, quidquid dissimulent adversarii, historici partes etiam egit cap. 12 ℣. 4, ubi, post narratum cap. XI Tharæ, cum ducentorum quinque annorum esset, obitum, Abrami filii ejus secessionem ex Haran septuagesimo quinto ætatis ejusdem Abrami anno illigat, ita loquens: Septuaginta quinque annorum erat Abram, cum egrederetur de Haran, atque adeo & hic quoque stilo plano & intelligibili locutus fuisse, ac natale Abrami tempus indicasse censendus est, quandoquidem intelligi nequit, quo pacto Abram anno patris sui ducentesimo quinto septuaginta quinque annos dumtaxat numerarit, nisi patris sui anno centesimo trigesimo in lucem editus fuerit. Cum ergo, uti adversarii statuunt, verbis Moysis, ut qui historici partes egit, standum omnino sit, quidni verbis ejus, cap. 12 ℣. 4 conscriptis, æque ac ejusdem verbis, cap. XI ℣. 26 prolatis, inhærere nobis liceat? Imo vero cur non potius Mosaicæ narrationi cap. 12 inhæreamus, utpote S. Stephani narratione testimonioque, ipsorumque etiam Judæorum pontificum, judicum seniorumque consensu comprobatæ ac stabilitæ?

[8] Quod enim adversarii regerunt, S. Stephanum oratoris partes egisse, id profecto aut nihil, aut certe parum ad rem facit, [cui fides habenda esse demonstratur:] cum profanum oratorem inter & sacrum ingens sit discrepantia, præsertim si hic talis sit, qualis Stephanus fuit, cujus nempe ore Spiritus sanctus, quo is plenus erat, loquebatur, cujus sapientiæ resistere non poterant Judæorum pontifices virique omnium doctissimi, quique redarguere Oratorem non neglexissent, si vel tantillum in instituta narratione a genuino Moysis sensu aut ab exactissima veritate aberrasset. Adde, quod, etiamsi Acta Apostolorum ad Genesim exigenda essent, ut vult Abramus Bucholcerus in sua Isagoge chronologica, non vero Genesis ad Acta, hinc tamen consequens non foret, ut, neglectis prorsus Geneseos verbis cap. 12 ℣. 4, aliisque, de quibus postea agendum erit, sacris testimoniis, ad solum unicumque capitis XI versum 26 examinanda necessario essent. Etenim lignum, ut adversarii loquuntur, ad normam exigendum, non contra normam ad lignum exigendam esse, lubens eis concedo; at non video, cur in designando Abrami anno natali normæ instar haberi debeat textus, quo tres ex Thara geniti filii mistim confuseque nominantur, uti fit cit. ℣. 26; illa vero verba cap. 12, quibus de solius Abrami post mortem patris ætate specialis disertaque mentio fit, non secus ac S. Stephani eodem pertinentia verba rudis instar incompositique ligni habenda sint.

[9] [nec sententiam hanc evertit argumentum Smitii,] At, inquies, per hæc Genes. cap. XI ℣. 26 verba: Vixitque Thare septuaginta annis & genuit Abram, Nachor, & Aran intendit Moyses præcise natalem annum denotare Abrami, cujus genealogiam texit, sicuti, dum cap. 5, ℣. 31 dicit: Noë vero, cum quingentorum esset annorum, genuit Sem, Cham & Japheth, præcise annum, quo natus est Sem, denotare intendit; ut adeo potius ex præfato cap. XI, ℣. 26, quam ex sequenti Geneseos capite verbisque Stephani natale tempus Abrami definiendum sit. Sed ipsummet præ ceteris Smitium laudatum, suam ex Bellarmino de Sacramento Matrimonii cap. 28, col. mihi 1854, sententiam stabilire conantem, audiamus: Recte, inquit, Bellarminus de Sacram. Matrimonii cap. XXVIII: Scriptura in Genesi semper indicat tempus nativitatis eorum, quorum texit genealogiam, ut sciamus ætatem mundi, aliis prætermissis, qui ad istam chronologiam non pertinent. Ita videmus, Scripturam Genes. IV prodidisse, quoto anno ætatis Adæ natus sit Seth, per quem texitur chronologia, non autem quoto anno ejusdem Adæ natus sit Abel vel Caïn: & Genes. V dicitur Noë, cum quingentorum esset annorum, genuisse Sem, Cham & Japhet, ubi notatur præcise annus, quo natus est Sem, quia per illum deducitur chronologia: & in reliquis idem observare licet. Cum ergo solus Abraham ex filiis Thare sit is, cujus explicatur genealogia, & per quem texitur chronologia, necesse est dicere, illo anno (nempe septuagesimo patris sui) natum esse, alios autem antea.

[10] Sistamus hic paulum & singula expendamus. Ac primo quidem, [quod hic discutitur] si laudatum Smitium num 108 pag. 476 disserentem audiamus, Abrami fratres antea seu ante ipsum nati fuerunt, atque adeo ex his Smitii verbis, fuit Abram suorum fratrum natu minimus, utpote ex ejusdem sententia in lucem editus anno patris sui septuagesimo, cum alii fratres ante hunc patris sui annum geniti essent; & tamen, quod mirari satis non possum, idem ille Smitius in suis ad Genes. cap. XI ℣. 26 annotationibus, Abramum, quem anno patris sui septuagesimo natum rursus statuit, filiorum Tharæ natu-maximum his verbis facit: Nos Abramum PRIMOGENITUM statuimus, atque dicto anno septuagesimo patris sui natum. Conciliet antilogiam hanc, qui potis est; ego me, ut conciliem, viam aliam non invenisse fateor, quam ut Bellarmini verba, quæ Smitius ipsa Characterum forma indiscriminatim sua fecit, re tamen vera non omnia sua facëre voluisse dicatur. Sed ad propositi a Smitio argumenti vim discutiendam veniamus. Haud inficior, natalem Sethi annum designatum a Moyse fuisse, omissos vero Abelis & Caïni natales; fateor quoque, designatum contra a Moyse fuisse tum Sem, filii Noë, tum Abrami, filii Tharæ, natale tempus, idque factum etiam esse, quia hi directe ad venturi Messiæ genealogiam spectabant; imo & Moysen a scopo suo aberraturum fuisse admittam, si patriarcharum, quorum genealogiam texit, ac potissimum Patriarchæ nostri natale tempus omnino neglexisset. Hæc, inquam, omnia lubens adversariis concedo.

[11] At, quæso, num propterea consequens fit, ut non alio loco, [ac refellitur] quam Genes. cap. 5, ℣. 31 natales Sem, nec alio, quam cap. XI ℣. 26, natales Abrami expresserit vel exprimere potuerit? Aut num dicendus erit Moyses patriarcharum Sem & Abrami natale tempus plane neglexisse, nisi iis ipsis locis, quos pro suo arbitrio adversarii præscribunt, illud exactissime definiisset? Ita quidem ipsi volunt, at, quam non jure merito, jam ostensum eo. Ponamus tantisper, aut numquam a Moyse binos versus citatos conscriptos fuisse, aut eos, quocumque fingere velis modo lapsuve temporum, e Genesi excidisse; nonne aliunde ex propriis item Moysis verbis utriusque natale tempus erui posset? Procul dubio certe. Nam, ut id paucis de Semo evictum dem, cum Moyses Genes. cap. 7 ℣. 6 diserte scribat, diluvium contigisse, cum Noë, pater Semi, sexcentorum annorum esset, rursusque cap. XI ℣. X testetur, Semum fuisse centum annorum biennio post diluvium; haud multum arithmeticæ artis peritus esse quis debet, ut ex verbis Mosaïcis conficiat, natum esse Semum anno patris sui quingentesimo secundo, si τὸ post diluvium, uti passim admittitur, exactum a fine diluvii tempus designet.

[12] Id ipsum nunc de natali Abrami tempore demonstro. [ex ipso libro Geneseos] Si Abram, cum post mortem Tharæ, teste Genes. cap, XI ℣. ultimo, anno ætatis ducentesimo quinto defuncti, ex urbe Haran in terram Chanaan egrederetur, septuaginta quinque annorum fuit, uti Genes. cap. 12 ℣. 4 diserte testatur Moyses, apertissime ex hisce duobus textibus consequitur, ut anno centesimo trigesimo patris sui mundo editus sit, cum post mortem patris, anno ætatis ducentesimo quinto defuncti, non plures, quam septuaginta quinque annos numerarit Abramus, qui anni, si aliis centum triginta addantur, integram vitæ Tharæ seriem, seu annos 205 exactissime conficiunt. Gratis itaque adstruunt adversarii, non alio loco, quam Genes. cap. 5 ℣. 31, natale tempus Semi, Abrami vero non alio, quam cap. XI ℣. 26, a Moyse indicatum fuisse, atque adeo non minus infundate contendunt, natale utriusque tempus a Moyse prorsus neglectum dici debere, nisi ambo illi versus, ubi Noë tres filios, ac Thare totidem genuisse narratur, sic intelligantur, ut qui primo loco utrobique recensetur, eodem illo anno, quo liberis pater operam dedisse memoratur, re vera genitus fuerit.

[13] [& auctoritate ac rationibus S. Augustini:] Et sane non eo sensu, quo volunt adversarii, Geneseos cap. XI, ℣. 26 necessario intelligendum esse, etiam manifeste satis indicavit S. Augustinus, quæst. 25 in Genes. edit. anni 1689 tom. 3, col. 384 his verbis citatum versum commentans: Scriptura, quæ dixit: “Cum esset Tharra annorum septuaginta, genuit Abraham & Nachor & Arran,” non utique hoc intelligi voluit, quia eodem anno septuagesimo ætatis suæ omnes tres genuit; sed ex quo anno generare cœpit (abstrahendo nimirum, a quo determinato filio) eum annum commemoravit Scriptura. Fieri autem potest, (salvo utique genuino verborum sensu) ut posterior sit generatus Abraham, sed merito excellentiæ, qua in Scriptura valde commendatur, prior fuerit nominatus: id autem alibi in sacris Litteris plus semel etiam fieri, hisce verbis Sanctus Doctor declarat: Sicut propheta priorem nominavit minorem, “Jacob dilexi, Esaü autem odio habui:” & in Paralipomenon, cum sit quartus nascendi ordine Judas, prior est commemoratus, a quo Judaïcæ genti nomen est propter tribum regiam. Itaque, judice Augustino, verba illa Genes. cap. XI, ℣. 26, negative, ut scholæ loquuntur, exponi possunt, ut sensus sit: cum alii patriarchæ postdiluviani, puta Arphaxad, Sale, Heber ceterique Tharæ progenitores sub annum ætatis suæ trigesimum liberos procreassent, Tharam ipsum non ante vitæ suæ septuagesimum annum filios genuisse, singulari tunc temporis exemplo, quod proin speciali memoria hoc loco dignum censuerit Moyses, servans sibi sequenti capite opportuniorem locum, quo, cum seorsum a fratribus agendum de Abramo esset, natale ejus tempus non obscure indicaret.

[14] [& in hac sententia nihil Moyse indigni,] Non est igitur, cur in hac sententia Moysen inutile prorsus ænigma nobis obtrusisse, aut inconstantiæ, vel in profano scriptore minime laudabilis, arguendum esse, tam confidenter adversarii quidam reponant. Etenim, si nec inutile ænigma nobis obtrusisse, dici possit Moyses, nec merito argui inconstantiæ, cum in fine capitis 4 Genes. nullo addito chronologico charactere, ex Adamo Seth, ex hoc vero Enos genitum enarrat, sequenti vero capite ℣. 3 & 6 utriusque natale tempus definit; cur inutiliter obscurus aut inconstans propterea dicendus foret, quod Genes. cap. XI ℣. 26 tres filios Tharæ, e quibus paternum maternumque genus Israëlitarum natio traxit, nominatim, at non expresso singulorum natali anno, recenseat, Abrami vero natale tempus sequenti capite ℣. 4, quo nempe seorsum de eo agit, sat manifeste assignet? Profecto innumeræ occurrunt in sacris Litteris sententiæ, quæ prius obscurius prolatæ, deinde opportuno loco lucem accipiunt; ex quibus tamen nemo scriptores sacros inutiliter obscuros aut inconstantes jure merito appellet. Accedit, nuspiam edixisse Moysen, quod tamen adversarii volunt, hoc sibi perpetuo consilium sedisse, ut in enumerandis patriarcharum filiis solius eorum ætatis, non autem etiam dignitatis, rationem haberet; ac proin haud satis videtur, cur veluti neglecti officii argui deberet Pentateuchi scriptor, cum dignitatem Abrami potius, quam minorem ejus ætatem respiciens, primo loco illum cit. ℣. 26 recensuit.

[15] [nihil duri,] At dices, uti apud Gasparem Sanctium in Commentariis in Actus Apostolorum pag. 142 adversarii arguunt, durum videri, ut, cum in generationibus aliis in toto illo cap. XI, quoto quisque parentis anno fuerit natus, expressum sit aperte, obscurius id in Abrahami ortu notari. Verum cum eodem Sanctio ad objecta illa respondeo, non esse necessarium, eodem semper modo narrationis ordinem texi: neque esse id in Scriptura perpetuum, maxime cum institutus narrationis cursus aut interrumpitur, aut finitur. Exemplum, inquit, cape ex Genes. V, ubi, cum omnes generationes ab Adamo usque ad Noë eodem ordine essent descriptæ, ubi ventum est ad Noë, id est, ad postremum, narrationis ordo mutatus est; tum quia non idem dicendi modus, tum quia non unus, ut in aliis, sed tres filii nominatim dicuntur generati. Sic etiam, quia ordo a Noë usque ductus cessat in Thare, mutata est in eo describendæ generationis ratio, sic tamen, ut paulo post utriusque patriarchæ, Sem nempe & Abrami, natale tempus Scriptura definiat, uti superius num. XI & 12 ostendimus.

[16] Nunc aliud nobis hic adversantium argumentum audiamus: [nihil alieni a sacra chronologia,] Nisi, inquiunt, dixerimus, Scripturam sacram signanter expressisse tempus nativitatis Abrami illis verbis: “Vixitque Thare septuaginta annis, & genuit Abram & Nachor & Aran,” sicuti præcisum expresserat tempus nativitatis singulorum primæ ac secundæ mundi ætatis patrum, qui ipsum Abram præcesserant, perturbari sacram illorum temporum chronologiam, necesse omnino fit. Ita ipsi apud Torniellum in Annalibus sacris Veteris Testamenti tom. 1, pag. 252, num. 3. At veteri huic objectioni vetus hæc sit apud eumdem Torniellum responsio: Responderi potest, inquit ille cit. num. 3, Scripturam sacram non modo in his, quæ ad chronologiam pertinent, sed etiam in his, quæ ad historiam ipsam, & item ad doctrinam moralem aut spiritualem spectant, non semper dilucide omnia exprimere, sed aliqua interdum subobscure, prout Spiritui sancto visum est, tradere consuevisse, ut vel sic ad veritatem curiosius avidiusque indagandam ingenia magis provocarentur. Ac mox, adductis in medium paucis pro multis, quibus responsum suum firmet, sanctorum Patrum testimoniis, ita objecta cetera diluit: Quod attinet ad sacram chronologiam, de qua nunc agimus, frequenter deinceps palam fiet, quod & diffiteri non possunt, qui seu Judicum seu Regum libros aliosve commentati sunt, quam multa sint in sacro Eloquio (nempe uno alterove loco) obscure tradita, & vix aliquo modo insinuata, ut propterea non, nisi multo labore ac diligenti textuum discussione, accurataque eorumdem collatione, disquiri ac dilucidari possint.

[17] Non igitur dicendum est, sacram perturbari chronologiam, [nihil perturbati,] aut incertam reddi, si concesserimus, Scripturam non expressisse annum ortus Abrami, quemadmodum ceterorum patrum, qui ipsum præcesserant: satis enim est, quod ex his, quæ ipsa tradit (nempe Genes. cap. 12) ille evidenter nobis innotescere possit, sicuti in principio hujus tractatus jam ostensum est, uti & a nobis num. 6 & 12. Posset etiam dici (subdit Torniellus, idque adversus citatum Smitium non parum facit) Scripturam sacram intendisse quidem Abrami pariter genealogiam chronologiamque ab orbis initio deducere, sed genealogiam imprimis, chronologiam vero non æque principaliter. Scimus enim & aliorum excellentium hominum, puta Esdræ, Judith, Mardochæi & demum ipsius Christi genealogias honoris causa esse traditas; chronologias autem non item. Quare si tempora ortus nostri Redemptoris Scriptura sacra non nisi obscure admodum indicavit; quid miramur, si præcisum nativitatis Abrami annum non expressit, illo videlicet determinato loco, quo mistim & confuse de Abramo ejusque fratribus egit, eumque dumtaxat ex sequenti capite ℣. 4 colligendum reliquit. Quocumque igitur modo atque ubicumque Scriptura Abramum anno patris sui centesimo trigesimo, seu ante hujus mortem septuagesimo quinto natum indicet, nihil hinc detrimenti patitur ordinanda a diluvio ad usque Abrami ortum ejusve vocationem chronologia mundi, uti consideranti patebit.

[18] [nihil quantum ad Abrami ex Haran] Atque ita quidem præcipuo, quo Smitius nititur, argumento, aliisque huic affinibus satis occursum a me esse arbitror, ut dubitem, num, qui æqua lance rationum adductarum momenta expenderit, assensurus laudato Smitio sit asserenti, ad rem totam adversus nos conficiendam primum illud suum argumentum omnino sufficere, tantumque etiam robur habere, ut vix quidquam sua sententia existimari certius possit. Alterum nunc, quo jam sæpe memoratus scriptor suam firmare nititur sententiam, argumentum expendamus. Ita ille cit. Prolegomeno Genes. num. III pag. 478: Incertum, inquit, relinquitur ex verbis Stephani, quemadmodum ea ab adversariis sumuntur, num Abraham anno CXXX patris, an vero serius natus sit. Idem relinquitur ex narratione mortis Tharæ apud Moysen. Stat cum proprietate sermonis, Abraham, LXXV annis natum, exiisse & a Deo translatum esse in aliam terram, post mortem patris, licet etiam plures anni ab eadem morte intercesserint. Non sequitur: Petrus duxit uxorem post mortem patris; ergo immediate a morte patris. Quo autem plures anni intercesserint, eo serius natum Abrahamum, illo in systemate necesse est. Hæc Smitius.

[19] [profectionis epocham incerti a nobis asseri, ostenditur;] Cui ego repono: Si mortem Tharæ, veluti notam egressus Abrami ex Haran, tum a Moyse, tum a Stephano, sensu obvio indicatam, agnoscere velimus, si Abrami in exsequendis Dei mandatis celeritatem & omnis moræ impatientem obedientiam, toties in sacris commendatam Litteris consideremus, dubium non relinqui, quin eodem anno, quo defunctus est Thare, Abramus ex Haran alio secesserit, cum nempe, parenti suo persolutis justis, nihil jam eum a promptissima divini mandati exsecutione retrahere posset. Neque vero multum Smitio favet scholasticum illud argumentum a nuptiis Petri exempli gratia deductum; etsi enim in rigore logico, ut aiunt, nullisque rei spectatis adjunctis, necessario consequens non sit, ut Petrus, qui post mortem patris uxorem duxisse scribitur, hanc immediate a morte patris duxisse, dici debeat, quia scilicet particula illa post aliquam temporis latitudinem ex sese patitur; attamen, si aliunde perspectus habeatur promptissimus Petri animus ad exsequenda post patris mortem ea omnia, ad quæ seu ex propria promissione seu legitimo præcepto aliave ratione adstrictus fuerit, nec ulla procrastinandæ exsecutionis causa intercessisse noscatur; quis est, qui mox, ut hujusmodi hominem post mortem patris duxisse uxorem audierit, non eum primo, quo licuit, tempore, seu eodem anno, id fecisse, credat? Itaque nisi Abrami promptissimæ in Deum pietati & eximiæ in primis obedientiæ detrahere non parum velimus, necesse est, ut, sublatis per mortem Tharæ prosequendi itineris impedimentis, quam primum eo, quo se vocari a Deo norat, sese illum contulisse, fateamur.

[20] Sed ne confutandis ejusmodi scholasticis tricis diutius inhæreamus, [nec adversus illam ex facto verbisque Abrami,] lubet modo, an desumptum ex Genes. cap. 17, ℣. 17 argumentum adversariorum sententiam satis stabiliat, adductis ipsismet Smitii verbis, examinare. Si Abraham, inquit ille cit. Proleg. num. 110, natus sit anno patris sui CXXX, nullus Genes. XVII, 17 stupori & admirationi Abrahæ fuisset locus. “Putasne centenario nascetur filius, & Sara nonagenaria pariet?” Exemplum sane recens habuisset in patre, quem centenario longe majorem generandi virtute præditum cognovisset. Ac mox, ne sibi ab adversariis regeri possit, non mirari Abraham, si sibi centenario nasceretur filius, sed si centenario ex uxore nonagenaria, eaque antea sterili, nasceretur, observat laudatus scriptor, textum adductum bimembrem esse, atque indicare Abrahami stuporem non tantum circa uxoris, sed & circa propriam grandævitatem versatum esse & rem illam comparative ad Abraham fuisse illo tempore insolitam. Ita ille: verum respondeo, Abrahamum, tametsi se anno patris sui centesimo trigesimo natum fuisse, optime sciret, rationem tamen non unam habuisse mirandi, si sibi jam centenario & ex Sara nonagenaria nasceretur proles.

[21] Ac primo quidem compertum habebat, se ex Agar, [ex se centenario & ex Sara prolem nascituram esse, mirantis,] secundaria sua uxore, & omni dubio procul fœcunda, post procreatum ex ea Ismaëlem, ab anno ætatis suæ 86, seu toto deinceps tredecim annorum spatio nullam suscitasse prolem; atque adeo, cum jam centenarius esset, mirari jure meritissimo poterat, si tunc rursus generaret prolem, ex Sara præsertim, quæ, teste Genes. cap. 16 conclusa hactenus fuerat, ne pareret, ac ne conciperet quidem; cui insuper, uti Genes. cap. 18 ℣. XI narratur, disierant fieri muliebria, quæque propterea rei conjugali, seu, ut Scriptura loquitur, voluptati, nempe connubiali, utpote tam multis annis infructuosæ, omnino renuntiarat. Adhæc, tametsi Sara vel 50 annis junior fuisset, imo & ex se prorsus fœcunda, nihilominus tamen, cum Abrahamo jam centetenario, ut Apostolus ad Romanos 4, ℣. 19 & ad Hebræos XI, ℣. 12 tradit, emortuum esset corpus ac proin generandæ proli impar, summam mirandi causam habere potuit Abraham, dum sibi centenario nascituram ex Sara prolem esse, audivit, utut a suo patre, multo magis vegeto robustoque sene, ab anno ejus septuagesimo ad usque centesimum trigesimum tres filios procreatos esse, novisset.

[22] Denique, cum apprime perspectum esset, quo remotius a diluvio nascebantur homines, [quidquam evinci potest.] eo breviore debilioreque senectute uti, & sic quidem, ut, cum Sem, sexcentis vixisset annis & Arphaxadum fere centenarius genuisset, Abrahami tamen avus Nachor non ultra centum & quinquaginta annos protraxisset vitam, nec, ut prolem gigneret, ultra vigesimum nonum ætatis annum exspectasset; habebat sane Abraham, cur sibi, a diluvii temporibus magis, quam Nachor, remoto, & centenario insuper, nascituram etiam prolem desperaret; atque adeo, tametsi unicum in suo patre Thare contrarium vidisset exemplum, mirari jure merito potuit, si patri suo potius, quam avo ceterisque passim sui temporis viris non vulgari beneficio similis evaderet, procreata in tam provecta ætate & ex sterili quidem conjuge, prole mascula, cui se multis modis benedicturum esse, Dominus Deus promittebat. Judicet nunc eruditus lector, an, quæ supra produximus, adversantium nobis argumenta id re ipsa ponderis habeant, ut animum præjudicata opinione non laborantem in eam inclinent, imo vix non necessario abripiant partem, quæ Abramum anno patris sui septuagesimo natum esse, tam præfidenter statuit, ut vix quidquam eo certius, haberi possit. Nunc, quibus nos oppositam magis stabilire nitimur sententiam, rationes æquo animo expendat lector.

[Annotatum]

* l. credit

§ II. Stabilitur magis sententia nostra, & dissentientium varia effugia præcluduntur.

[Contra vim argumenti, quo nostra stabilitur sententia,] Tria istæc, ut obiter supra ex oblata occasione insinuavi, divinarum Litterarum auctoritate explorata nobis sunt, ac proin extra controversiam posita: Nimirum, Tharam, Abrami patrem, non ante ætatis suæ annum 205 in Haran esse mortuum, prout Genes. cap. XI aperte asserit Moyses, ubi, cum Tharam ejusque filios usque Haran venisse atque ibi habitasse, ℣. 31 dixisset, mox sequenti ℣. subdit: Et Facti sunt dies Thare ducentorum quinque annorum, & mortuus est in Haran. Alterum est, Abramum ex Haran egressum esse in terram Chanaan, uti Genes. cap. 12, ℣. 4, 5 & 6 manifeste refertur: Septuaginta quinque annorum erat Abram, cum egrederetur de Haran, tulitque Sarai uxorem suam & Lot, filium fratris sui, universamque substantiam, quam possederant, & animas, quas fecerant in Haran: et egressi sunt, ut irent in terram Chanaan. Cumque venissent in eam &c. Quibus addenda S. Stephani verba Act. 7 ℣. 4: Et inde (nempe ex Haran) postquam mortuus est pater ejus, transtulit illum (Dominus Abramum) in terram istam, in qua nunc vos (Judæos alloquitur Stephanus) habitatis. Tertium est, quod & mox recitata verba liquido testantur, Abramum in suo ex Haran egressu institutoque ad terram Chanaan itinere, fuisse annorum præcise septuaginta quinque. Igitur, cum egressus fuerit Abramus ex Haran post sui patris mortem, ætatem ipse habens annorum 75; cumque & pater ejus non minus, quam annis 205 vixerit; manifeste consequens fit, ut, 75 annis, qui Abrami, ex Charan egredientis, ætatem constituunt, detractis, supersint 130 anni vitæ Tharæ, quorum anno postremo natalis Abrami innecti debeat.

[24] [inter varia effugia nihil adversarios juvat Samaritanus textus,] Quid ad argumentum hoc adversarii, qui Abramum anno patris sui 70 mundo editum statuunt? Mirum est, in quam varias se convertant formas, ut tenebras huic ratiocinationi offundant, quamque dissimiles, quibus nodum hunc solvant, adhibeant cuneos. Alii quippe in eo dissolvendo, tamquam re conclamata, nihil definiunt, aut nihil, quod in manifestam Sancti Spiritus injuriam non cedat, in medium producunt. Horum disertus testis est Smitius supra laudatus Proleg. Genes. num. 112 & 115, quem de hisse curiosus lector adeat. Alii Stephanum, quem tamen plenum Spiritu Sancto, & cujus sapientiæ Judæorum principes resistere non potuisse, saeri codices testantur, nihilominus aut memoria lapsum, aut profani ineptique declamatoris instar, ænigmatice minusque proprie locutum fuisse, adstruere non verentur; quos ego indignatione potius, quam seria confutatione dignos censeo, nec aliud de iis in rem nostram observo, quam deductum a nobis ex Stephani & Moysis testimoniis argumentum, vel ipso adversariorum judicio inexpugnabile esse, utpote cujus robur, non alio, quam modo isto absurdissimo, eludere se posse desperant. Alii denique, ut ejusdem argumenti pondere sese expediant, Hebraïcum textum, atque adeo & ei hic consonas Septuaginta interpretum versionem & Vulgatam Latinam, ut authenticam approbatam, ad Samaritanum textum, qui vitæ Tharæ annos 145 dumtaxat tribuit, refingendas reformandasque esse, adstruunt; &, quod nonnullos mecum miraturos arbitror, fatente ipsomet Smitio cit. Proleg. num. 112, id certo sibi probatur potius, quam Moysis textum Genes. XI ℣. 24 (imo ℣. 26) cum adversariis in suspenso relinquere.

[25] Hicne igitur, ne versui 26 lucem addi ex ℣. 4 sequentis capitis, [qui certe pro indubia norma Hebraici, Græci & Latini haberi nequit,] fatendum sit, Samaritanus textus, cujus mendositates (verbis Smitii utor) corruptiones, errores, contextus originalis mutilationes, aliaque vitia ipse Smitius Proleg. Pentateuchi a num. 133 ex professo enumerat atque ob oculos ponit, habendus erit pro norma, ad quam originalem Hebræum textum, Septuaginta versionem, Vulgatam quoque & Concilii Tridentini decreto probatam editionem conferas, & hocce loco restituas? Videant ipsi, qui accuratiore, quam illa sit, norma non utuntur, aut normam modo hanc, modo istam pro libidine adhibent, ne opus cudant sibi male cohærens, quodque facilitate pari, qua exstructum est, dissolvi etiam possit. At enim, si laudatum Smitium cit. num. 112 audiamus, non plures, quam 145 annos Abrami patri tribuunt præter alios Bochartus ad calcem suæ Geographiæ sacræ pag. 863, & novissime Whistonus in Conatu Textum Hebraïcum restituendi, qui & ad Philonem de Somniis & ad Josephum lib. 1 Antiq. cap. 7 provocat. Verum, quid tum? An, etiamsi assertiones hæ veræ essent, standum potius esset Samaritano, quam veteri Hebræo eoque genuino textu? Minime gentium, opinor. Sic itaque senserit, per me licet, Bochartus ad calcem Geographiæ sacræ pag. 863, apud quem tamen in editione, qua utor, Cadomi anno 1651, sub ejus, ut ita dicam, oculis facta, ne verbum quidem unum huc spectans citato loco, aut alibi invenire potui; sentiat ita etiam Whistonus provocetque ad Philonem de Somniis & ad Josephum lib. 1 Antiq. cap. 7, quid id nostra refert, etiamsi uterque antiquus scriptor a Whistono laudatus revera id, quod ipsis Whistonus tribuit, suis scriptis inseruisset?

[26] At vel id ipsum alienum a veritate est, si quidem antiquioribus Operum Philonis ac Josephi editionibus fides sit. In editione Operum Philonis, [& cui etiam neutiquam hic adstipulantur Philo & Josephus;] Græce & Latine ex Sigismundi Gelenii interpretatione Coloniæ Allobrogum anno 1613 vulgata, a pag. 440 usque ad pag. 467 librum de Somniis invenio, & de eodem argumento alterum a pag. 857 usque ad 888; verum ad quem ex hisce libris Whistonus provocet, non indicat Smitius, nedum sat prope locum, qui huc faciat, definit. Investiganti mihi locum, ubi ita, ut laudatus a Smitio Whistonus vult, Philo Judæus scripsisset, nullus plane occurrit, qui Whistono faveat; at contra hæc se mihi pag. 445 obtulerunt Philonis verba, quæ potius nostram confirmant sententiam: Λέγεται γὰρ ὃτι Αβραὰμ ἦν ἐτῶν ἑβδομήκοντα πέντε, ὃτε ἐξῆλθεν ἐκ Χαῤῥάν· id est: Legitur enim Abraham natus esse annos LXXV, quando ex Charran (seu Haran) exivit, mortuo nempe, ut Philo subdit, patre ejus Thara, de cujus vitæ spatio ad annos 145 contracto ne verbum quidem unum subdit. Tantum etiam abest, ut Josephus cit. cap. 7 libri 1 Antiq. ad annos 145 vitam Tharæ contrahat, ut contra disertissimis verbis sub finem ejusdem capitis eum annos 205 vixisse, affirmet. Ὃπου δὲ Θάῤῥον τελευτήσαντα θάπτουσιν ἐτη βιὤσαντα πέντε καὶ διακόσια: seu: Ubi (de Haran sermo est) etiam Thare defunctum sepelierunt, cum vixisset annis ducentis quinque. Atque ita legunt, quotquot nancisci potui, Josephi editiones, quas sollicite hac de re consului. In vanum igitur ad Philonem & Josephum adversarii provocant, ut versum ultimum capitis XI Geneseos, quo Thare annos ducentos quinque vixisse asseritur, ad Samaritanum textum, qui vitam ejus annis solum centum quadraginta quinque circumscribit, revocandum ac refingendum esse, evincere queant.

[27] [nec prodest adversariis adstruere geminam Abrami] Ceterum & hic obiter observatum velim, ipsos adversarios, dum ejusmodi rimas, quibus evadant, ubicumque quærunt, vel sic invitos ostendere, Pentateuchi auctorem Genes. 12 ℣. 4, & Stephanum Act. 7 non ænigmatice aut improprie, sed dilucide proprieque annum vitæ Abrami septuagesimum quintum, quo is ex Haran discessit, cum postremo seu ducentesimo quinto anno Tharæ connexuisse, quod & nos tum hic, tum supra contendimus. Verum, quia sententiæ illi, quæ ad Samaritanum textum refingi debere Hebraïcum, adstruit, non tam obfirmate adhæret Smitius, quin ad alias, quibus difficultatem, ex citatis num. 23 textibus exortam, rite expediri posse, credit, mox sese convertat, expositiones illas etiam audire & expendere, operæ pretium erit, transmissis videlicet iis omnibus, quæ cit. Proleg. num. 112 prænotanda Smitius præscribit, utpote quæ nihil adversus nos facere, ex dictis num. 8 sat manifestum est. Si Smitium num. 113 & duobus seqq. loquentem audiamus, non displicet, neque immerito suos patronos nacta est opinio illa, quæ Abramum duabus vicibus de Haran exiisse, affirmat; primo quidem, vivente adhuc patre, dum per annos 60, ut hujus sententiæ patronis definire lubet, in Chananæa peregrinatus est; ac secundo, dum causa morientis Tharæ ex Chananæa in Haran profectus, inde iterum post justa patri persoluta aditamque hæreditatem regressus est in Chananæam; ac mox illi de priori exitu Moysen, de posteriori Stephanum intelligendum esse, decernunt, ita nimirum sublatam omnem difficultatem existimantes.

[28] [ex urbe Haran in Chananæam profectionem, Scripturis non nixam,] At sciscitari liceat, ex quo fonte hauserint adversarii, Abrami discessum ex Haran, quem cap. 12 ℣. 4 memorat Moyses, ab eo, quem alludens ad Moysen Stephanus Act. 7 refert, omnino diversum esse, & sic quidem, ut inter utrumque sexaginta annorum intervallum necessario statuendum sit? Enimvero hic rursus hæret ipsis aqua, nec ullum, quo duplicem illum discessum probent, Scripturæ sacræ testimonium inveniunt. Quid? Quod tantum absit, ut asserto duplici discessui Scriptura sacra alicubi suffragetur, ut contra, si varia Genesos testimonia expendantur, tot ex illo duplici itinere absurda ac vero minime similia consequantur, ut principium, unde hæc profluunt, non minus quam ipsa, a vero alienum esse, diffiteri non valeas. Etenim, si Abram, in sententia adversariorum anno patris sui 70 natus, atque adeo post mortem patris annos ipse numerans centum triginta quinque, ex Chanaan profectus fuerit in Haran, justa patri persoluturus aditurusque hæreditatem; cur tunc Isaaco suo, jam annis 35 nato, de uxore non providit? Satius certe fuisset, ut tunc vel Rebeccam filio suo adduxisset, vel Isaacum viæ suæ comitem sumpsisset, jungendum eodem tempore Rebeccæ, quam ut post annos pauculos, quinque scilicet, non sine magnis impendiis eo servum suum propterea ablegasset. Horum tamen neutrum tunc fecisse legitur providus ille sollicitusque de Isaaco Pater; quod qua ratione sat vero simili exponi in adversariorum sententia possit, haud facile dictu est.

[29] Adhæc si Abrahamus ex Chananitide, quo primum eum ante medium seculum secessisse, adversarii volunt, [sed potius non uno ex capite contrariam,] occasione mortis Tharæ regressus sit in Haran, cur quinquennio post Abrahami œconomus de rebus domini sui, de ejus opulentia, de suscepto ex Sara filio, quæ res non potuissent non in Haran notissimæ esse, nihilominus tamen, tamquam de novis plane incognitisque rebus, sermonem habuit, uti videre est Genes. cap. 24, a ℣. 35. Ac rursus, cur nuntiatum est Abrahæ cap. 22 ℣. 20, Nachori, fratri suo, natos fuisse filios, eosque ex primaria uxore numero octo, quos inter erat Bathuel, jam tum fere nubilis Rebeccæ pater, si ipse Abraham, ex Chananitide, ut adversarii volunt, reversus aliquando in Haran, eos coram videre omniaque hæc perspicere potuit? Postremo, si Abraham, teste Apostolo ad Hebræos cap. XI, obedivit in locum exire, quem accepturus erat in hæreditatem (qui utique terra Chanaan fuit) & exiit, nesciens, quo iret, ac propterea fide demoratus est in terra repromissionis, tamquam in aliena, atque ita quidem obfirmate, uti Apostolus indicat ℣. 15, ut terræ ipsius, de qua exierat, ne amplius quidem Abramus meminerit, cum tamen revertendi tempus haberet; si insuper, urgente fame, de qua vide Genes. cap. 12 a ℣. X, Ægyptum potius, nec sine vitæ discrimine, adire, quam ad suos reverti voluit; si demum, ut Genes. cap. 24 narratur, pius Pater sollicite cavit, ne dilectus sibi Isaac, eo, unde ipse (Abramus scilicet) discesserat, aliquando reverteretur; qua, obsecro, veri specie Virum sanctum, ex quo semel ex Haran, Deo jubente, cum suis omnibus emigrarat, eo post sexaginta annos reversum esse, sine ullo sacro vade aut teste affirmari potest?

[30] Scio quidem, S. Augustinum Quæst. 25 in Genesim, [cujus quidem adstruendæ occasionem dedit S. Augustinus,] & lib. 16 de Civitate Dei cap. 15 nonnullis duplicem illam Abrahami profectionem adstruendi occasionem dedisse; verum, præterquam quod S. Chrysostomus Homilia 31 in Genesim, editionis Parisiensis anni 1721 tom. 4 pag. 308, diserte affirmet, Abramum non antea ex Charan secessisse, quam cum mortuus esset Thare, pater ejus, atque adeo alteram illam, ab adversariis adstructam peregrinationem, plane rejiciat; notandum sedulo est, S. Augustinum priori loco non tam asserendo, quam viam solvendæ difficultatis inquirendo, disputasse, ac nullo modo minus, quam confidenter, geminum illud Abrahami iter in Chananæam adstruxisse; ut contra difficultatem illam rectius solvi posse, existimet, si Abrahamus filiorum Tharæ natu minimus statuatur, seu saltem non eo anno, quo Thare liberis operam dare cœpit, at potius eo temporis intervallo natus, quod septuagesimum Tharæ annum inter & centesimum trigesimum primum intercessit; ut adeo ex hoc Augustini loco nihil præsidii adversariis suppetat. Quod vero ad ejusdem Doctoris verba lib. 16 de Civit. Dei cap. 15 attinet, ea quidem, uti jacent, pro adversariis magis, quam priora, faciunt; at iis opponi rursus potest laudata Chrysostomi auctoritas, & præter hanc brevis istæc in Augustini argumentationem, seu potius conjecturam, observatio.

[31] [sed ex non satis accurata Græci textus Act. Apost. interpretatione.] Non magis firma validaque censeri potest Augustini hac in re auctoritas, quam ipsa capitis 7 Act., qua ille nititur, versio: cum ergo, uti fateri debet Smitius, omnesque linguæ Græcæ bene periti consentiunt, hic versus Act. 7: κἀκεῖθεν, μετὰ τὸ ἀποθανεῖν τὸν πατέρα ἀυτοῦ, μετῴκισεν ἀυτὸν εἰς τὴν γῆν ταύτην εἰς ἣν ὑμεῖς νῦν κατοικεῖτε, non, nisi admodum improprie ab interprete, quo usus est Augustinus, expositus fuerit hocce modo: Et inde, postquam mortuus est pater ejus, COLLOCAVIT eum (Abrahamum Deus) in terra hac, in qua nunc vos habitatis, quandoquidem vox illa μετῴκισεν per τὸ transtulit, aut per τὸ migrare seu sedem mutare fecit, non vero per τὸ fixe collocavit vertenda est; consectarium fit, ut exigui ponderis sit depromptum ex his Augustini verbis argumentum. Imo vero, etiamsi adversariis, quod nullo tamen jure dandum est, liberaliter gratisque demus, hoc verbum μετοικίζειν de se indifferens esse, ut tam significet stabiliter collocare, quam simpliciter transferre, aut præcipere, ut quis sedem mutet, aut alio migret; tamen priori sensu intelligi nequaquam potest, si S. Stephani verba subsequentia cum prioribus istis conferantur. Quippe, cum S. Stephanus subdat, Abrahamum, postquam exivisset ex Charan & translatius esset in Chananitidem, nondum habuisse filium; necesse fit, si, quod adversarii volunt, τὸ μετῴκισεν stabilem Abrahami in Chananitide habitationem agrique & speluncæ in ea terra possessionem, Genes. cap. 23 memoratam, hoc loco denotet, ut Isaac, qui, teste Genesi cap. 23, moriente matre, annos 37 numerabat, non nisi post mortem matris in lucem editus fuerit; quo nihil absurdius dici potest. Evidens igitur est, non posse hic Stephanum intelligi de fixa Abrahami habitatione seu collocatione in Hebron, ubi is nempe non ante uxoris mortem agrum & speluncam emit, & utriusque possessionem adiit, uti Genes. cap. 23, ℣. 2 & seqq. liquido patet.

[32] [Aliud Smitii effugium, ex recepta, ut vult,] Ruit adeo nullo Scripturæ testimonio nixa, imo non uno ex capite ei contraria, asserta ab adversariis Abrami ante mortem Tharæ in Chananitidem profectio, ruitque itidem expositio illa, qua S. Stephani verba in alienum a Moysaïca narratione sensum adversarii detorquent, ut nempe aliam a Moyse, aliam a Stephano Abrami ex Haran translationem seu profectionem in Chananitidem memorari, persuadeant. Restant examinandæ duæ expositiones, quarum subsidio adversarii depromptum a nobis ex verbis Moysis & Stephani argumentum elevare nituntur. Unam, cui Smitius Proleg. Genes. num. 115 Se plane acquiescere fatetur, hisce verbis exponit. Notamus, inquit, ex S. Hieronymo, esse “Consuetudinis Scripturarum, ut opinionem multorum sic narret historicus, quomodo illo tempore ab omnibus credebatur” &c., quamquam res ipsa se vere ita non haberet. Si id, subdit Smitius, Salva scripturæ veritate, de ipso hagiographo dici queat, quanto magis de quolibet alio, etiam illuminatissimo, quem loquentem introducit? Ergo sine piaculo dicere possumus, S. Stephanum juxta opinionem, tunc temporis apud Judæos, maxime Hellenistas, qui illum accusabant Act. VI ℣. IX & seqq. obtinentem, aut quam a magistris suis hauserat, ea protulisse. Et vero hos tale quid de Abrahami exitu credidisse, Philo, ætati S. Stephani suppar, aperte testatur supra, apud Smitium nempe num. 105, ubi hæc ejus ex Libro de Migratione Abrahæ verba recitat: Neminem latere potest, qui Legibus (seu Libris Mosaïcis) studium adhibuerit, quod Abraham primum quidem e Chaldæorum terra veniens habitavit in Charan: ibi vero defuncto ipsius patre, ex ea quoque profectus est. Tum ita concludit laudatus Smitius: Lapsus vero aut erroris minime insimulari possumus, si illa, quæ propositi nostri sunt, per sententias probabiles, a magistris traditas, exequimur & confirmamus. Hactenus ipse.

[33] Verum enimvero discutere liceat, ecquid tandem intelligi possit per τὸ Tale quid, [temporibus S. Stephani opinione desumptum,] quod Smitius tunc temporis a Judæis, maxime Hellenistis, creditum, asserit. An forte creditum tunc temporis, Abrami patrem anno ætatis suæ 145 obiisse, atque adeo Abramum, cum post patris sui mortem anno 75 ætatis suæ ex Haran profectus sit, natum fuisse anno patris sui septuagesimo? At tantum abest, ut Judæi, & maxime Hellenistæ, Abrami patrem annis dumtaxat 145 in vivis degisse, tunc temporis persuasum habuerint, ut contra tum Hebræus textus, tum LXX Interpretum versio ipsis notissima receptissimaque oppositum ostendant, quibus & consentiunt Josephus lib. 1 Antiq. Judaic. cap. 7, (de Philone infra dicam) ceterique veteres, qui vitam Tharæ ad ducentos quinque annos protrahunt. An per τὸ Tale quid indicare voluit Smitius, duplicem Abrahami in Chananitidem profectionem, ut veram, a Judæis & maxime Hellenistis habitam fuisse? Ast id quo teste, quove monumento fide digno probabitur? Id enim ex Philonis, quæ Smitius laudat, verbis, extundi minime potest; cum iis nuspiam vel levissime insinuet Philo, Abramum, postquam ex Charan migrasset in Chananitidem, annos scilicet 75 natus, ad priorem illum locum ullo tempore reversum fuisse, quod sane non fuisset omissurus Philo in suo de Migratione Abrahami libro, si id suo tempore fuisset passim creditum.

[34] At fortassis per τὸ Tale quid id solum Smitius indicare voluit, [nihil ei prodesse monstratur:] receptam passim Stephani tempore fuisse sententiam illam, quæ Abramum non anno patris ejus septuagesimo, sed centesimo trigesimo, seu ante ejusdem Tharæ mortem septuagesimo quinto natum statuit- Sit ita, per me licet. Ergo vel hinc consequens fit, natalem Abrami annum, videlicet annum vitæ patris ejus trigesimum supra centesimum, tam dilucide indicatum a Moyse fuisse, ut etiam tunc temporis nullum de eo dubium esset, nec vel unus ex legis peritis inveniretur, qui Stephano, hæc confidentissime asserenti, obstrepere ausus sit, quod sane apertissimæ veritatis convincens indicium est. Itaque, nisi quis antiquam sententiam qualemcumque, ac singillatim illam Stephani propterea falsi arguere velit, quod eam Synagoga constanter tenuerit, quodque sacer & Sancto Spiritu repletus Orator in Judæorum concilio manifeste eamdem asseruerit, necesse is habet, ut evidentes afferat rationes, quibus falsitatem ejus demonstret; atque, ubi id evicerit, tunc demum Stephanum, quo se suis auditoribus commodaret, sententiam, non re ipsa veram, sed pro vera vulgo habitam, in Judæorum concilio protulisse, adstruere cum Smitio poterit. At, quodcumque tandem sit illud Tale quid, quod designare citatus auctor Proleg. num. 115 voluit, mihi quidem tanti momenti esse non videtur recitata superius ejusdem ratiocinatio, ut ei, quod tamen ipse vult, merito acquiescere liceat.

[35] [neque adhibita ab eo verborum S Stephani expositio,] Ad alteram ejus expositionem pergo, qua congrue, ut ei semper visum fuit, nodus ille (nempe depromptum supra ex Genes. 12 & Act. 7 argumentum) dissolvitur. Hisce eam verbis cit. Proleg. num 116 proponit: Dicamus, non innui a Stephano terram Chanaan universim; sed eam partem dumtaxat, quam Judæi, dum ista Levita Christi proferebat, solam fere, ut suam, inhabitabant: aut, si velis, in qua Judæi Hierosolymitani, quos alloquitur, degebant. Respicitur igitur Abrahami habitatio in Mambre, & quidem, ait Drusius, postquam empto (prope Hebron in meditullio Tribus Judæ) agro, Genes. XXIII, ℣. IV & seqq. firmam sedem ibi fixit. Erat tunc Abraham 173 (imo CXXXVII) annorum; agebat enim tunc Sara, decennio junior, annum ætatis CXXVII ibid. ℣. 1. Dictæ summæ 173 (imo CXXXVII) si annos LXX patris, dum nascebatur Sanctus Patriarcha, addideris, provenient anni CCVII, qui totum vitæ patris cursum dimetiuntur, ita ut adhuc duo post patris mortem supersint. Ita rursus laudatus jam sæpe Smitius, in eo dumtaxat a Ludovico de Dieu, apud Usserium laudato, discrepans, quod, cum hic solummodo dixisset, non videri innui verbis Stephani terram Chanaan universim, sed speciatim determinari eam partem, quæ Tribui Judæ cesserat, hoc ipse non subtimide, sed omnino confidenter affirmateque asserat, quodque id plane innui affirmet emphatica locutione, quam Græcum exhibet hocce modo: Εἰς τὴν γὴν ταύτην, IN TERRAM, ut ipse exponit, HANC IPSAM. Suffecisset profecto, inquit ibidem, Εἰς τὴν γὴν, IN TERRAM, si de tota terræ illius latitudine, & prout olim a Judæis inhabitata & patrum peregrinationibus nobilitata fuit, intelligi voluisset. Demum, post nonnulla, quæ infra expendentur, ita num. 118 loquitur Smitius: Dicimus igitur, translationem, de qua Stephanus, si spectetur terminus A QUO, (qui est Haran) vivente adhuc patre, & Abraha agente annum LXXV, factam; secus, si spectetur terminus AD QUEM, quo ipsa translatio completur.

[36] [quæ contraria vel historicæ veritati,] Num hæc omnia Smitii effata veritate nitantur, non abs re erit nunc inquirere. Ac primo quidem, Abramum, postquam reversus ex Ægypto in Bethel esset, moto dein tabernaculo suo, HABITASSE juxta convallem Mambre, quæ est IN HEBRON, testatur Moyses Genes. cap. 13 ℣. ultimo; id autem factum esse vel ipso anno, migrationem Abrami ex Charan proxime subsequente, vel saltem antequam Abramus Agari jungeretur, ipsemet Smitius cit. Proleg. num. 126 statuit, & eatenus rectissime. Quæro nunc, an hanc Abrami in Mambre habitationem a S. Stephano designatam voluerit. Si affirmet, consectarium fit, ut non modo Abramus, vivente adhuc patre, ex Haran in Chananitidem profectus fuerit, sed & insuper, eo vivente, imo 50 saltem annis ante ejus obitum fixam sedem illic habuerit; quod omnino repugnat Stephano, Abramum tunc demum, postquam mortuus esset pater ejus, in terram istam, quam Stephani tempore Judæi incolebant, translatum a Deo fuisse, asserenti. Si autem non de tempore, quo primum Abram habitavit in Hebron, sed de alio intelligi Stephanum oportere, contendat, de illo scilicet, quo post diutinam in Bersabee commorationem, ab Ephron agrum & speluncam emit, ubi mortuæ in Hebron uxoris corpus sepeliret; fateor quidem, hinc consequens non fieri, ut ante mortem Tharæ Abramus a Deo translatus in Chanaan, dicendus in ea sententia sit; at quæro, quibus verbis seu Moyses, seu fidissimus ejus interpres Stephanus utcumque saltem innuerit, tunc demum Abramum ex Haran in Chananitidem a Deo fuisse eductum seu translatum, vel, ut Smitii verbis utar, tunc demum translationem ejus completam fuisse, cum anno post suum in Chananitidem ex Haran adventum sexagesimo secundo uxori suæ sepulcrum emit.

[37] Novi quidem, & Smitio lubens do, in omni de uno in alterum locum translatione reperiri terminos, [vel sanæ rationi,] a quo & ad quem in scholis nominatos; ast non video, quid præsidii ex scholasticis istis tricis Smitianæ sententiæ accedat. Nec enim sepulcri, quo quis uxorem suam condat, legitima emptio sic in idea translationis involvitur, ut nemo de una in alteram regionem complete eductus seu translatus dici possit, quin suæ uxori sepulcrum emerit. Eccur igitur Abramus non ante in Chananæam translatus dici posset, quam agrum, quem possideret, speluncamque, ubi mortuam uxorem conderet, ab Ephrone coëmisset? Profecto necdum Abramus agrum speluncamque emerat, cum annos numeraret 75; & tamen Genes. 12, ℣. 4 & 5 egressus ex Haran & in terram Chanaan venisse asseritur; ac rursus ipse Abraham Genes. 20 ℣. 13 se a Deo de domo patris eductum in Chanaan profitetur, priusquam de uxoris morte vel de emendo ei in Hebron sepulcro cogitasset. Adhæc, ipso Smitio in Proleg. Pentateuchi num. 217 pag. 125 fatente, probabilius est, Abramum tunc sedem suam in Bersabee retinuisse, cum Isaacum, quem habitatione, a paterna disjuncta, nuspiam usum esse, legimus, etiam post Saræ mortem in terra Australi, nempe in Bersabee, vel certe in loco, haud procul a puteo Viventis & Videntis sito, habitasse, ex Genes. cap. 24 ℣. 62, compertum sit.

[38] Quod vero ad verba S. Stephani, a Smitio jactata, [vel etiam S. Stephani proposito non congruere, probatur,] pertinet, litigare cum eo nolo, an voces hæ: εἰς τὴν γὴν ταύτην (quas tamen Smitii antesignanus Ludovicus de Dieu non aliter, quam Vulgata præfert, vertendas censuit) per Latinas hasce in terram hanc ipsam, uti ipse vult, vertendæ sint, aut an saltem sat recte vertantur; hanc, inquam, grammaticalem litem, quæ versione 70 Interpretum Deuteronomii cap. ultimo ℣. 4 aliisque locis seu sacris seu profanis decidi adversus Smitium posset, movere nequaquam volo, atque unum hoc quæro, cum Stephanus nec Tribum Juda, nec Mambre aut Hebron nominatim expresserit, quonam indicio ex centenis Chananitidis seu urbibus seu locis & terris, quas Judæi tempore Stephani incolebant, sepulcralem Saræ agrum prope Hebron potius, quam ceteras regionis terras, etiam in iis partibus, quæ Tribus Juda & Simeon postea dictæ sunt, sitas, & diutina Abrami habitatione inclitas, indubie, aut saltem perspicue satis S. Stephanus designasse adstrui possit? Non utique hisce vocibus Ἐίς τὴν γὴν ταύτην; cum hæ non magis Mambre vel singularem aliquem in Tribu Juda locum, quam Græca Deuteronomii versio capite ultimo ℣. 4, ex se designent. Sed neque subsequentibus Stephani verbis aut speciatim Tribum Juda aut agrum prope Hebron denotatum fuisse, reponi potest; cum tunc temporis qui de genere sacerdotali erant, non solam Tribum Juda, sed alias etiam Tribus, jam pridem ante Abrahamo divinitus promissas posterisque ejus concessas, sparsim inhabitarent. Imo vero cum S. Stephanus, in Synedrio constitutus, potissimum ad universæ gentis Judaicæ sacerdotes primoresque, atque ad eos quoque, qui de Synagoga Libertinorum, Cyrenensium, Alexandrinorum, atque a Cilicia & Asia erant (Act. 6) sermonem haberet, non abs re vel idcirco censendus est, iisdem illis verbis, quibus Abrahæ, communis omnium Judæorum patris, translationem a Deo factam, memorat, potius universam terram Chanaan, ei a Deo promissam, designasse, quam quidem, ut adversarii volunt, singillatim urbem Hebron aut solam Tribum Juda.

[39] [ei quidquam magis favet,] Postremo, ut manifestius pateat, hanc adversariorum expositionem non firmius, quam alias jam ante refutatas, subsistere, neque adeo ex S. Stephani verbis Abramum tunc demum, cum sepulcralem Saræ agrum emisset, ex Haran in Chanaan translatum posse statui, nonnulla ex jam dictis revolvere novoque modo proponere visum est: En illum: Quo ordine res gestæ in Scripturis narrantur, ac præsertim locis variis sibi parallelis, uti fit Geneseos cap. 12 a ℣. 4, cap. 15 a ℣. 3, cap. 17 a ℣. 8, Josue cap. 24 ℣. 3 & 4, & Act. cap. 7 a ℣. 4, eo etiam ordine, nisi aliunde ex clariori textu contrarium pateat, reipsa contigisse dicendæ sunt; nec adversus obvium simplicemque narrationis ordinem opponendæ sunt scholasticæ quædam distinctiones, aut potius cavillationes, tam sacris scriptoribus quam profanis eruditis inusitatæ meritoque aspernandæ. Igitur, cum Abrami ex Haran in Chananæam translatio promissioni de tradenda Chananitide, tum scilicet, cum non haberet filium, seu, ut textus Græcus ad litteram habet, non existente ei nato, divinitus factæ, non solum a S. Stephano præmittatur, sed & a Moyse itidem & a Josue Abrami in Chananæam migratio memoratæ promissioni atque ortui Isaaci pure simpliciterque citatis locis anteponatur; consequens fit, ut ante sepulcralis agri emptionem, agente tunc Isaaco annum trigesimum septimum, imo & sat dudum ante natale hujus tempus completa fuerit Abrami ex Haran, de qua hic quæstio est, in Chananæam translatio migratiove; atque adeo, cum clariora in contrarium non afferantur Sacræ Scripturæ testimonia, consectarium quoque fit, ut corruat adversariorum expositio, quæ tunc demum Abrami translationem ex Haran in Chanaan suo, ut ipsi loquuntur, termino ad quem completam adstruit, cum post 60 fere annorum in terra Chanaan habitationem ibi mortuæ uxori sepulcralem agrum coëmit.

[40] Nec juvat adversarios effugium illud, quo conjunctionem cum, quæ tempus denotat, in adversativam quamvis, [quam alia quædam arbitraria interpretatio.] verbumque repromisit, quod rei gestæ determinatum tempus indicat, in τὸ pollicitus esset nulla certi temporis designatione, mutari posse, contendunt. Quippe, tametsi sic alibi forsitan sat probabiliter inverti posse Scripturæ verba, adversariis daremus, hic tamen tam dissona ab obvio verborum sensu expositio sine gravissima seu alterius sacri textus seu plurimorum Patrum interpretumque auctoritate admitti nequaquam debet, ne rerum omnium, quas Scriptura narrat, gestarum ordo pessumdetur, & pro uniuscujusque arbitrio susque deque vertatur. Atque hæc de natali Abrami anno disputata sufficiant. Nunc aliam controversiam, quæ ad ejus quoque natales atque adolescentiam attinet, discutere aggredior.

§ III. An Thare, pater Abrami, aliquando fuerit idololatra, & an etiam ipse Abram?

[Præmonendus lector, etiamsi Thare & Abram idololatræ aliquando fuissent.] Non una etiam de hac quæstione, haud secus ac de præcedente, virorum gravium eruditorumque sententia est; nec sane abs re, cum in utramque partem produci in medium possint ipsa etiam Sacræ Scripturæ verba, Sanctorum patrum effata, veterumque historicorum testimonia minime contemnenda. Porro non unicam hic agitari controversiam, sed duplicem, alteram nempe de Thara, Abrami patre, alteram de ipso Abramo, perspicue satis ex ipso hujus § titulo patet, nec id moneri pluribus opus est. Ast erunt fortassis non pauci, (& de nonnullis expertus loquor) quos minime frustra præmonuero, imo & edocuero, non esse inter hanc quæstionem & Catholicorum de visibilis Ecclesiæ indefectibilitate doctrinam tam necessariam arctamque connexionem, ut, etiamsi ad tempus aliquod non modo Thare, sed & ipse junior Abram alienis diis aliquando servisse diceretur, hinc necesse foret consequi, ut ante Messiæ adventum tempus aliquod fluxerit, cum nemo esset, qui vel sacrificiis aliove religioso ritu verum Deum adoraret, seu veram in Deum verum fidem publice profiteretur. Etenim, admissa tantisper opinione illa, quæ labente post diluvium seculo tertio solum Tharam, sequenti vero & Tharam & Abramum alienis diis serviisse statuit, haud sane difficile erit, eodem illo tempore veri Dei cultores assignare, penes quos proin vera in Deum fides permansisse dicenda sit.

[42] Et talis quidem omnino fuit Noë, vir justus & perfectus in generationibus suis, [propterea tamen veteris Testamenti ecclesiam,] qui cum Deo ambulavit, uti Genes. cap. 6 asseritur, quique in illa etiam sententia, quæ Cainanum Juniorem inter Arphaxadum & Sale medium ponit, cum Thara nonaginta octo annis convixit. Talis procul dubio fuit prophetica patris sui benedictione commendatus Sem, qui non modo annis aliquot Abrami patri Tharæ superstes fuit, sed ad ea usque tempora vitam protraxit, quibus jam pridem fidelis Abraham constitutus erat omnium fidelium pater, nactusque fuerat Isaacum, cui se Dominus benedicturum spoponderat. Tales denique fuerunt Arphaxad, Sale, & Heber, quorum prior non paucis annis cum Thare, in vivis fuit, alii vero cum ipso Abraham, etiam centenario majore, convixerunt, quos sine ullo, non dicam certo ac evidenti, sed ne tantillum probabili argumento idololatriæ condemnare, temerarium ac ridiculum foret. Cum igitur eorum singuli numerosam habuerint familiam, cujus saltem pars magna, ut fieri alias solet, sui parentis dominive fidem sectata fuerit, manifestum fit, non exiguum tunc temporis fuisse eorum numerum, qui tum ipsius naturæ tum divinæ gratiæ lumine majestatem supremi Numinis agnoscentes, vel divina judicia in generali terrarum eluvione linguarumque confusione aut per se experti aut a parentibus dominisve edocti, Deum verum constanti pietate adorarint.

[43] [etiam admissa 70 Interpretum chronologia,] Quod si quis, omnia hæc, ut ut Hebræi Latinique vulgati textus chronotaxi conformia, in ea tamen, quam 70 Interpretes texunt, locum minime habere posse, contendat; respondeo, ex hac quidem, utpote in qua plures etiam, quam mille anni inter diluvium & Abramum medii statuuntur, necessario consequens fieri, ut Tharæ ejusque filio neque Noë, neque Sale & Heber possint synchroni statui; verum, præterquam quod standum potius sit chronotaxi, quam primævus textus Hebraïcus & Vulgata tradunt, quamque nunc passim omnes sequuntur; non desunt rationes aliæ, quibus, medio illo tempore, quod inter diluvium & Abrami vocationem interfluxit, veri Dei fidem cultumque apud aliquos saltem permansisse, ostendi queat. Quippe, tametsi ad tempus istud, uti S. Augustinus lib. 16 de Civitate Dei cap. X insinuat, hæc Psalmi 13, ℣. 3 verba spectarent: Omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt, non est qui faciat bonum, non est usque ad unum, & hæc item Psalmi 52 ℣. 3: Deus de cœlo prospexit super filios hominum: ut videat, si est intelligens aut requirens Deum; hinc tamen in chronotaxi 70 Interpretum, quam sequitur S. Augustinus, evinci neutiquam posset, defuisse tunc omnino homines, qui verum Deum agnoscerent rituque adorarent vere religioso; quandoquidem etiam tunc Dei populum seu divino Numini addictam plebem, utpote quam impii devorare nitebantur, una cum incredulis exstitisse, ex eodem Psalmo 13 ℣. 7 consequens fit, uti & ex ℣. 9, quo generationem justam, cujus spes erat Dominus, idem Propheta commemorat.

[44] Fuerint adeo tunc temporis ex filiis Cham contemptores Dei, [veris fidelibus & justis] fuerintque etiam alii, qui, ut Augustini verbis fere utar, secundum hominem, non secundum Deum vitam agerent; num propterea universum genus hominum non tantum a recta morum regula, sed & simul a veri Dei agnitione cultuque descivisse, consequens fit? Aut num credibile est, idololatria, quam ipsa naturalis ratio respuit, sic cunctos homines infatuatos fuisse, ut ne ii quidem, in quorum familia non poterat non frequens esse judiciorum Dei divinæque Majestatis memoria, verum Numen amplius agnoscerent? Denique, cum eo tempore, quo Abram in Chananitidem ingressus est, etiam veri Dei cultores exstiterint, puta Melchisedech, rex Salem & sacerdos Dei altissimi, ipseque etiam Abimelech, rex Geraræ, (Genes. cap. 14 & cap. 20) quorum prior, Abramo ætate multo major, posterior ferme æqualis fuisse videtur; necesse fit, ut, nisi præter veri speciem eos tum primum cum suo populo famulitioque ad veri Numinis cultum conversos atque ex idolololatris genitos quis dicat, etiam in ipsa terra Chanaan atque ante Abrami ortum fideles aliqui fuerint, qui ab avita religione nequaquam desciverant, aut saltem, uti S. Ephræm Syrus in Genesim tom. 1 Operum Syriace & Latine Romæ edito pag. 160 dicit, qui inter gentes a pietate remotas pii veri Dei cultores erant.

[45] Quin imo ipsemet Augustinus citato loco de Civit. [orbatam aliquando fuisse, minime dicendum fore.] Dei aperte definit, numquam terris defuisse utrumque, improborum nempe & proborum, atque adeo & fidelium, genus, quantumvis postremi a Sem, filio Noë, usque ad Abrami ævum nominatim in Scripturis a vera fide ac pietate non commendentur; & cap. XI num. 2 suam ea de re sententiam aperte exponit, ita loquens: Etiamsi (in libro Genesis) non evidenter (nempe sicut prioribus hujus libri capitibus de Abele, Enos & Noë) expressum est, fuisse aliquod pium genus hominum, quando ab impiis Babylonia condebatur, (imo etiam & deinceps) non ad hoc valuit hæc obscuritas, ut quærentis fraudaretur, sed potius ut exerceretur intentio. Censet itaque sanctus Doctor, quod & naturalis ratio dictat, tametsi & corrumpi mores & invalescere tunc temporis cœpissent superstitiones, non sic tamen seu vitia seu superstitiones ubique invaluisse, quin & veri fideles aliqui, imo & justi probique homines simul exstiterint; quod quidem in Hebræi & Latini textus vulgati chronotaxi evidens est, & vel in ipsa, quam 70 Interpretes texuerunt, chronologia, uti jam ostendimus, vocari in dubium non potest. Hisce præmissis, in viam redeo, & num Abrami pater idololatra aliquamdiu fuerit, discutere exordior.

[46] Ac primo quidem Abrami patrem numquam idolis serviisse, [Licet Thare ex libro Judith, & verbis Philonis] imo contra patrum suorum, puta Saruch & Nachoris Senioris (quorum tempore idololatriæ initium statuit Epiphanius) falsos deos noluisse sequi, ac proin, spretis ceremoniis patrum suorum, quæ in multitudine deorum erant, unum Deum cœli coluisse, jussumque propterea a Deo esse cum Abramo de Chaldæa exire & habitare in Charan, totidem iisdemque fere verbis in sua ad Holofernem, militiæ Assyriorum principem, oratione insinuare videtur Achior, Ammonitarum dux, protestans cap. 5 lib. Judith, ℣. 5, dicturum se in ea nihil, quod alienum a vero esset. Atque hinc S. Augustinus lib. 16 de Civit. Dei cap. 13 in fine pro pietate Tharæ ita concludit: Unde manifestum est, domum Tharæ persecutionem passam fuisse a Chaldæis pro vera pietate, qua unus & verus ab eis colebatur Deus. Adhæc Philo Judæus in suo de Somniis libro, pag. mihi 445 & seqq., Tharam, ut virum bonum virtutisque amantem, depingit, licet tamen non æque, ac Jacob, perfectum, qui virtutem numeris omnibus absolutam comprehenderat. At, si Thare idolorum cultor fuisset, nihil minus, quam typum hominis virtutum cupidi avidique, gerere potuisset, quandoquidem vera in Deum fides virtutum omnium radix & fundamentum est: consequens igitur esse videtur, ut Thare sincerus veri Dei cultor exstiterit.

[47] Demum cit. lib. de Civit. Dei toto cap. 12 & 13 Augustinus mirum in modum pietatem domus Tharæ commendat. [ne 5. Augustini immunis idolloatria fuisse, dici posset;] Verba, quibus id facit, priusquam recitem, lectorem rursus præmonitum velim, eum loqui secundum 70 Interpretum chronologiam, in qua piissimus Sem coævus Tharæ statui non potest, ac denique non sic Augustinum, dum unam Tharæ domum a Dei cultu laudat, intelligendum esse, ac si extra illam nemo fidelis fuisset, quandoquidem ex jam supra dictis oppositum manifeste liquet. Nunc ejus verba audi: Una, inquit, cap. 12, Tharæ domus erat, de quo natus est Abraham, in qua unius veri Dei cultus, &, quantum credibile est, in qua jam sola etiam Hebræa lingua remanserat. Et paulo post: Sicut per aquarum diluvium una domus Noë remanserat ad reparandum genus humanum, sic in diluvio multarum superstitionum per universum mundum una remanserat domus Tharæ, in qua custodita est plantatio civitatis Dei. Et rursus cap. 13 rationem investigans, cur Scriptura non commemorarit Nachorem, Abrami fratrem, dum Genes. XI narrat, Tharam cum Abramo & Lot & Sara eductum fuisse de terra Chaldæorum, illud idcirco verisimiliter factum fuisse censet, quod Nachor a PATERNA & fraterna pietate desciverat, & superstitioni adhæserat Chaldæorum, & postea inde, sive pœnitendo, sive persecutionem passus, quod suspectus haberetur, & ipse emigravit. Quæ sane omnia ejusmodi sunt, ut Thare integer vitæ scelerisque idololatriæ purus semper fuisse non immerito dicendus videatur.

[48] [tamen, si verba Josue, Flavii Josephi,] Ex adverso autem, si cum Achioris, Ammonitarum ducis, narratione pauca quidem ipsius Josue, Israëlitarum post Moysen ducis, sed perspicua, verba expendantur; si cum Philonis libro de Somniis ejusdem de Abrahamo liber, ac Flavii Josephi de Antiquit. Judaïcis liber primus, cum Augustino denique ipsemet Augustinus, Ephræm Syrus, Epiphanius, Chrysostomus, aliique attente conferantur, vix dubitandi locus superest, quin Thare, uti ex dicendis patebit, aliquando idolis servierit; ut proin tum Achioris, tum Philonis & Augustini num. 46 & 47 indicata testimonia, quæ eum veri Dei adoratorem faciunt, non de toto ejus vitæ spatio accipienda sint, sed de eo dumtaxat tempore, ex quo natus fuit Abram, vel, ut nonnulli censent, ex quo ipsius Abrami opera ab idolorum cultu retractus fuit, verique Dei cognitione illustratus, falsos Chaldæorum deos adorare deinceps renuit. Ipsa nunc Josue, aliorumque tum veterum historicorum, tum sanctorum Patrum testimonia, quæ, Tharam idolis aliquando serviisse, ostendunt, in medium sistamus. In ea, quam Josue sub vitæ suæ finem ad majores natu, principes, judices & magistros omnium tribuum Israël, & universum denique populum habuit, gravissima oratione, qua beneficia, a Deo in Israëlitas collata, commemorat, quaque eos deinceps ab inanium deorum cultu perpetuum deterrere conatur, hæc cap. 24, ℣. 2 ad rem nostram habet: Hæc dicit Dominus Deus Israël: Trans fluvium habitaverunt patres vestri ab initio, Thare pater Abraham, & Nachor: servieruntque diis alienis. Fuit ergo aliquando tempus, cum Thare diis alienis serviret; quandoquidem non minus Josue, eum serviisse diis alienis, quam trans fluvium, Euphratem nempe, habitasse, affirmat; nec adeo unum magis, quam alterum, negari de eo potest.

[49] [ac vel ipsius S. Augustini accurate expendantur;] Neque est, cur ea, quæ conjunxit Josue, sic quisquam sejungat, ut habitatio trans fluvium ad omnes Hebræorum majores ad ipsumque etiam Thare spectet; cultus vero idolorum, non ad ipsum Tharam, sed ad hujus majores, nempe Nachorem & Saruch, referendus sit; nam expositionem hujusmodi minime patitur obvius verborum sensus; nec ullus est alicujus notæ interpres, qui, quo Tharam idololatria immunem faceret, in tam alienum sensum verba Josue detorsisse inveniatur. Quin imo vel ipse Augustinus, dum cit. cap. 12 unius veri Dei cultum in domo Tharæ remansisse tradit, non minus Tharam in Mesopotamia, quam Dei populum in Ægypto aliquando diis serviisse alienis, apertissime fatetur. Ita enim post ea, quæ num. 47 recitavimus, verba loquitur: Quamvis & IPSE (Thare) sicut jam manifestior Dei populus in Ægypto, ita in Mesopotamia serviisse diis alienis, Jesu Nave (seu Josue) narrante, referatur. Et quamquam Operum S. Augustini editio, Parisiis studio Benedictinorum anno 1685 vulgata, tom. 7, col. 428 loco vocis ipse, quæ ipsum Tharam designet, vocem ipsa adhibeat, quæ non tam ad Thare, quam ad domum ejus referri debet, mihi quidem vix ambigendum videtur, quin lectio antiquorum codicum Mss., ad quos vetustissimæ Operis de Civitate Dei editiones exactæ fuerunt, eaque etiam, quam insignis noster Ms. codex Pergamenus præfert, eorum codicum, qui Benedictinis præluxerunt, lectioni hoc certe loco anteponenda sit, ac vel idcirco in primis, quod editionum antiquissimarum nostrique codicis Ms. lectio conformior sit ipsis Josue verbis, quibus non universam domum Tharæ, sed illum ipsummet diis alienis serviisse, affirmat.

[50] Itaque, uti ex verbis S. Augustini liquet, idolis aliquando servivit Thare; [idolis aliquo tempore servivit,] imo, si velis, etiam partem magnam domesticorum ejus ad sui domini exemplum alienis diis aliquandiu litasse, non repugnabo, sic tamen, ut in altera eorum parte unius veri Dei cultus interim remanserit, quemadmodum etiam factum est eo tempore, quo manifestiorem Dei populum in Ægypto serviisse alienis diis, Augustinus dicit, nimirum, uti apud Salianum in Annalibus Ecclesiasticis Veteris Testamenti ad annum mundi 2508 videre est, manente interim veri Dei cultu apud Moysen, Josue, omnesque filios Levi, uti in vituli aurei adoratione factum fuisse, ex cap. 32 Exodi ℣. 26 aliisque manifestum est. Demum, ut institutæ ab Augustino comparationi insistamus, quemadmodum ea Israëlitici populi pars, quæ in Ægypto ac rursus in solitudine montis Sinaï idolis servierat, conversa dein fuit ad veri Dei cultum, ita & ipse Thare parsque illa domus, quæ eum in idolorum cultu secuta fuerit, vel ipsius Abrami opera, vel quovis alio modo ad veri Dei cultum conversi, sic deinceps renuerunt sequi alienos deos Chaldæorum, ut propterea etiam persecutionem ab iis passi fuerint, eaque etiam occasione ex Chaldæa in Haran migraverit Thare una cum tota sua familia, solo excepto Nachore, qui postea tantum se familiæ suæ in Haran junxit. Hic ergo locum habet illud S. Augustini effatum: Distingue tempora, & intelliges Scripturam; quandoquidem isto pacto facile conciliantur Achioris & Josue verba, utpote quæ non idem, sed plane diversum vitæ Tharæ tempus respiciunt; parique modo evanescit, quæ S. Augustini verbis inesse videri potest, manifestissima antilogia.

[51] Quod vero ad Philonis librum de Somniis attinet, [uti alio loco ipse Philo innuit, & Fla. Josephus] quo is Tharam virtutis cupidum avidumque facit, consequens quidem, si recte Philo scripsit, hinc fit, ut, quo tempore Thare cum Abram in Charan venit, eo etiam veri Dei cognitione imbutus virtutisque vere avidus fuerit; at minime consectarium est, ut nullo ante tempore Chaldæorum superstitionibus addictus fuerit, ac neque ex profana eorum opinione mundum ipsum existimaverit Deum, & creaturam sic fecerit creatori similem; quæ duo ipse Philo lib. de Abrahamo, pag. mihi 282, sat perspicue indicat. Quin imo cum laudatus jam scriptor, eo usque ibidem progrediatur, (rectene an secus, infra discutiemus) ut ipsum Abrahamum huic innutritum dogmati & per tempus longum Chaldaico imbutum delirio, dicere non vereatur, vel hisce etiam verbis aperte declarat, eum, a quo nutritus fuit Abramus, videlicet Thare, a Chaldæorum superstitionibus impiisque deliriis aliquandiu non fuisse immunem. Idipsum de Thara insinuat Fl. Josephus, lib. I Antiq. Judaic. cap. 8 Abrami prudentiam veramque fidem ita, quantum ad substantiam, sed Græce, commendans: Virtute prudentiæ major aliis fuit, & opinionem (falsam illam supra memoratam) quam de Deo tunc cuncti (Chaldæi) habebant, innovare & immutare prævaluit. Primus itaque præsumpsit pronuntiare, Deum creatorem unum esse cunctorum; reliqua vero ad felicitatem tendentia per præceptum præbentis singula quæque dari, & non propria virtute subsistere, confessus est. Hactenus Josehus, ex quo etiam colligere licet, quam non immerito Thare solidis sui Filii rationibus de Chaldæi dogmatis impietate probe instructus & ad veri Dei fidem ejus opera conversus fuisse dicatur.

[52] [variique SS. Patres affirmant.] Imo, si habenda fides sit iis, quæ S. Ephræm Syrus in Genesim pag. 156 & 157, tom. I Operum, Romæ anno 1737 excusorum, ex sui temporis fama tradidit, non tantum idola aliquando coluit Thare, sed & eorum cultui tam vehementer addictus fuit, ut salutaribus Abrami monitis, quibus a superstitione illa avocabatur, aurem minime benignam initio præbuerit. Quid? Quod S. Epiphanius lib. I Panarii, seu adversus 80 hæreses cap. 6, editionis a Petavio adornatæ pag. 8, ipsum Tharam simulacrorum artificem faciat, ac propterea quod figlina arte Deum, velut æmulo quodam opposito, provocare cœpisset, dignam factis suis mercedem reportasse, tradat, quando nimirum etiam ipse filii sui (Arani) jactura vicissim quodammodo provocatus est. Consentit hisce S. Joannes Chrysostomus serm. 9 in Genesim pag. 695, tom. 4 edit. Paris. anno 1721, more suo ita diserte de Abrami parentibus, deque eo ipso loquens: Parentes Abrahæ num justi fuerunt? Num placuerunt Deo? … An non impii erant & idololatræ & plusquam barbari? Scio & ego, ac propterea laudo Justum (Abramum) quod tales parentes habens, talis ipse factus sit. Etenim valde rarum & admirabile est, ex agresti radice dulcem fructum produci. Et post nonnulla ita concludit: Hæc autem dixi, ut ne turberis, dilecte, cum audis, Abraham impium patrem habuisse. Similia cum Theodoreto, Cyrensi episcopo, in Quæstionibus in Jesum filium Nave pag. 73 edit. Coloniensis anni 1573, auctores alii doctrina & sanctitate illustres scribunt, quorum verba hic recitare superfluum existimo.

[53] [Non tamen ipse Abram idololatra unquam fuit,] Verum, inquies, quemadmodum Chrysostomus Tharam, Abrami patrem, ἀσεβῆ seu impium vocat, ita & S. Paulus ad Romanos cap. 4, ℣. 5 ipsum pariter Abramum ἀσεβῆ seu impium compellare videtur, dum credidisse in eum, qui justificat impium, cit. ℣. affirmat. Nonne igitur & ipse Abramus aliquando idolis serviisse dicendus erit? Respondeo, tametsi pro opinione, quæ id affirmat, ac deprompto ex his Pauli verbis argumento nititur, non pauci a Bonfrerio in cap. 12 Genes. pag. 183 scriptores laudentur, ut Hebræi Rabbini, Philo lib. de Abraham, Augustinus lib. X de Civit. Dei cap. ultimo, Cyrillus tom. 3 contra Julianum lib. 3 in fine, Genebrardus in Chronographia, Andreas Masius & Serarius in Josue, imo rursus e SS. Patribus Clemens Recognitionum lib. 1, & Ephræm Syrus serm. 2 De Pœnitentia, quos ipse Bonfrerius forte verius sentire, existimat; nihilominus tamen non sat firma seu ex divinis Codicibus, seu ex antiquis scriptoribus produci testimonia, ut Abraham, omnium credentium pater, aliquo tempore Chaldæorum impia superstitione inquinatus fuisse probabilius dici debeat, aut etiam possit. Et pro hac quidem nostra sententia nonnulli etiam militant scriptores, ut Abulensis, Pererius, Delrio, Carthusianus, Cornelius a Lapide aliique; eamque in Annal. Eccles. Veteris Testamenti tom. 1 a pag. 388 propugnat Jacobus Salianus, laudans & ipse pro se Josephum, Suidam, Augustinum, Chrysostomum & ipsum pariter ab adversariis citatum Genebrardum.

[54] Sed, quibus sacris testimoniis Abramum idolis serviisse, [neque hoc ex verbis Josue] adversarii contendant, nunc audire & examinare, erit operæ pretium. Ac præ ceteris quidem eadem illa verba Josue, quibus nos Tharam idololatram aliquando fuisse, probavimus, in medium ipsi producunt, ut ex iis Abramum pariter idololatram quandoque fuisse, probent. Quam vero evincens etiam circa Tharæ Filium hoc sibi testimonium videatur, aperte ostendit Andreas Masius in suo Commentario in caput ultimum Josue pag. 332 ita loquens: Nominatim (inter majores Israëlitarum, quitrans flumen coluerunt deos alienigenas) ponitur ante oculos Thara & ejus duo filii Abraham atque Nahor, quia ex his universa Israëlis stirps est prognata. Nam a Nahore maternum genus ducitur per Rebeccam, Lyam, Rahaëlem. Neque enim eos audire possum, qui magno conatu Abrahamum ab hoc turpissimo scelere vindicare, nescio, quibus argutiis, student. Quasi vero non tanto illustrior sit Dei gratia, qua illum est complexus, quanto ipse fuit sceleratior, minusque tanto dignus favore. Ita ille. At salva, quæ hominis eruditi manibus debetur, reverentia, sciscitari liceat, an non potius ipse, nescio, quibus argutiis Abrahamo hoc turpissimum scelus affricare ex præconcepta opinione conatus fuerit. Etenim, si hæc sacræ Scripturæ verba: Trans fluvium habitaverunt patres vestri ab initio, Thare pater Abraham, & Nachor: servieruntque diis alienis sensu obvio accipiantur, non profecto Abramum, sed patrem ejus Tharam, & Nachorem alienis diis serviisse, denotant; atque adeo hic erit, adhibita Latina terminatione, verborum sensus: Trans fluvium habitaverunt patres vestri ab initio Thara pater Abrahami, & Nachorus: servieruntque diis alienis; quæ sane diversissima sunt ab his: Thara, Abrahamus, & Nachorus; quorum tamen omnium nomina in recto casu efferre debuisset Josue, si non modo Tharam & Nachorem, sed etiam Abramum idololatram declarare voluisset. Jam vero tantum abest, ut nomen Abraham in recto casu protulerit, ut contra tam Nachoris, quam Abrahami nomen ex Hebraico ac Græco textu genitivo casu ipse Masius pag. 110 & 111 efferat; tametsi, quantum ad Nachorem spectat, minus recte, ne alias haud satis proprie plurali numero usus fuisse Josue dicatur.

[55] [adversarii evincunt,] Ex præmissis itaque verbis, quibus Thara, Abrami pater, & Nachor, ejusdem scilicet Abrami frater, alienis diis in Chaldæa serviisse asseruntur, non magis de idololatria convincitur Abram, quam ex historica Librorum Regum narratione, qua Josiæmajores, puta Achaz, Manasses & ipse Amon, Josiæ pater, idololatria infecti fuisse asseruntur, necesse sit consequi, ut patris sui majorumque exemplo ipse etiam Josias idolis sacrificarit. Neque vero verba Josue ejusve mens eo spectant, ut deorum alienorum cultoribus Abramum adnumeret; sed id unum Josue intendit, ut inter Israëlitarum parentes nonnullos exstitisse idololatras, ostendat, e quorum numero ne ipsum quidem Abrami patrem fratremque excludit, at contra nominatim ac præ ceteris, veluti exempli gratia, designat, quod ex Tharæ filio Abrahamo paternum genus, ex Nachore vero per Rebeccam ejus neptem, & Liam ac Rachaëlem proneptes, maternum genus Israëlitæ duxerint. Non ergo Abramus sui causa, sed propter patrem fratremque suum cit. ℣. obiter commemoratur, ideoque non in recto, uti laudatus Salianus tom. 1, pag. 389 etiam observat, sed in obliquo, sicut ille Simon, pater Alexandri & Rufi, (Marci 15, ℣. 21) quos ridiculum, inquit, esset dicere etiam ipsos tulisse crucem post Jesum. Quod autem Josue cit. ℣. plurali numero usus sit, inquiens: SERVIERUNT diis alienis, id fecit, non propter Abramum, sed ob Tharam, & Nachorem, hujus filium, qui (vide Augustinum lib. 16 de Civit. Dei cap. 13) superstitioni Chaldæorum aliquando adhæsit, ac propterea, uti ex Genes. cap. XI ℣. 31 & Lib. Judith cap. 5 ℣. 9 eruitur, una cum Thara & Abramo in Haran non secessit.

[56] [sed nec ex dictis Apostoli,] Aliud nunc adversariorum argumentum in examen vocemus. S. Paulus, inquiunt, Epistola ad Romanos cap. 4 de Abrami justificatione gratuita agens, ℣. 5 fidem facit, illum credidisse in eum, qui justificat impium (Græce ἀσέβῆ) eique reputatam fidem ad justitiam secundum propositum gratiæ Dei: cum igitur impietas sit idolorum servitus, sicut pietas in Deum est verus ejus cultus; Abramum idololatram prius fuisse, quam a Deo vocaretur, satis aperte innuit S. Paulus. Accedit, inquiunt, sic tanto majorem apparere Dei bonitatem & misericordiam, atque gratuitam magni Patriarchæ vocationem tanto elucere clarius, si ex idololatria ad veram fidem, divina adjuvante gratia, pervenerit. Ita illi: quibus cum Saliano pag. 389 respondeo, argumentum hoc vim magnam non habere: nam si ex verbis illis Apostoli elici possit, Abramum ante vocationem fuisse impium idololatram, pari jure ac modo eliciam ego ex sequentibus Apostoli verbis, fuisse eum tunc mortuum, imo plane nihil fuisse, cum ℣. 17 etiam dicatur credidisse ei, qui vivificat mortuos & vocat ea, quæ non sunt, tamquam ea, quæ sunt. Deinde, inquit Salianus, satis patet, quam inepta sit consecutio; Abraham credidit ei, qui justificat impios; ergo fuit impius. Sic enim probabitur, eum fuisse angelum; credidit enim in eum, qui glorificat angelos. Denique τὸ impius non solum idololatram significat, sed quemcumque etiam peccatorem; & opponitur justo & innocenti, uti profecto manifestum est ex Genes. cap. 18, ℣. 23 & 25, Psalm. 1 & 50, & sæpe alibi in Scripturis. Neque vero, cum Abramum ab idololatria vendicamus, propterea minorem facimus divinam in eum misericordiam, minusve gratuitam ejus vocationem; quandoquidem non minor dici debet divina in eum bonitas, quod in medio nationis pravæ, atque ex patre, aliquando idololatra, natus, nullo suo merito præelectus, speciali divinæ gratiæ lumine a tenera ætate illustratus conservatusque sine crimine dein fuerit, quam si in idololatriæ, scelerumque, quæ ab illa invehuntur, voraginem prolapsus, ab eaque divina miseratione traductus fuisset.

[57] En modo argumentum aliud, quo adversarii Abrami idololatriam evincere nituntur. [neque ex verbis Isaiæ,] Isaias cap. 43 ℣. 26 & 27 Deum Israëlitico populo ita loquentem inducit: Reduc me in memoriam, & judicemur simul; narra si quid habes, ut justificeris. Pater tuus primus peccavit, & interpretes tui prævaricati sunt in me. Cum igitur, inquiunt illi, citatis verbis Pater tuus primus peccavit non designetur Adamus, utpote non Israëlitarum dumtaxat, sed & totius humani generis parens, consequens fit, ut verba illa ad Abramum, Israëlitici populi parentem, referenda sint; qui, cum in sententia nostra, uti infra etiam ostendetur, nullo modo peccarit, dum Genes. cap. 15 a Domino exquisivit, unde scire posset, se possessurum terram Chanaan; sed neque peccarit, dum Genes. cap. 12 & 20 Saram uxorem suam esse tacuit; consectarium esse, censent, ut hæc Isaiæ verba de Abrami idololatria intelligenda sint, vel ut is alio quovis peccato deliquisse ostendatur. Verum enimvero sciscitari liceat, quonam ex capite adversarii non alium, quam Patriarcham nostrum, citatis verbis intelligi posse, tam confidenter adstruant. Sane, si versionem 70 Interpretum consulamus, si subsequentia Isaiæ verba cum jam citatis connectamus, manifestum erit, non de Abramo, sed de impiis Israëlitarum principibus, regibusve scelestis Prophetam loqui. Ita enim citata versio habet: Οἱ πατέρες ὑμῶν πρῶτοι, καὶ οἱ ἄρχοντες ὑμῶν ἠνόμησαν εἰς ἐμέ, καὶ ἐμίαναν οἱ ἄρχοντες τὰ ἃγιὰ μοῦ. Patres vestri primi et principes vestri inique egerunt in me, & contaminaverunt principes sancta mea; quæ profecto in Abramum, Fidelium patrem, non cadunt, uti & ex subsequenti ℣. satis patet, ubi hæc leguntur: Et contaminavi principes sanctos (seu Sanctuarii,) dedi ad internecionem Jacob, & Israël in blasphemiam; hæc enim certo certius Abramum non spectant, utpote cujus causa Deus nuspiam minatus est, perditurum se Jacob & Israël.

[58] At erunt fortassis, qui Vulgatæ verbis, ut alibi nos facimus, [etiam, ut exstant in Vulgata, id probari potest.] ita etiam hic insistendum, velint. Agedum insistamus, & pressissime quidem. Ast an propterea quod Isaias, ad gentem suam Dei nomine loquens, patrem primum peccasse dicit, Abramum continuo designasse & idololatram fecisse dici potest? Mihi quidem consideranti ejusdem prophetæ verba, quibus cap. 41 ℣. 8 Abrahamum vocat amicum Dei, & cap. 51 ℣. 2, quibus gentem suam attendere jubet ad Abraham patrem suum, quia (Deus) unum vocavit eum, & benedixit ei, & multiplicavit eum, dubium non videtur, quin Propheta omnino alium ab Abrahamo Israëliticæ gentis patrem peccati reum designaverit. Ita existimo, quod Isaias Patriarcham nostrum proprio ubique nomine nec sine elogio compellare soleat, quodque nullum plane indicium cit. cap. 43 præbeat, unde verba illa pater tuus primus peccavit, ad Abramum potius, quam ad Adamum, etiam Israëliticæ gentis patrem, & vere primum, referripossint, ut contra, si hæc verba cum ℣. 28 connectantur, de Abramo, ut præc. num. monui, intelligi nequaquam possint. Videamus nunc, an, qui ab adversariis laudantur, antiqui scriptores vel tantæ auctoritatis sint, vel id genus testimonia ediderint, ut ex iis majori jure, quam ex objectis supra Scripturæ locis, Abrami, de qua hic controvertitur, idololatria affirmari queat.

§ IV. An Philonis & Rabbinorum Judæorum, ac denique non paucorum SS. Patrum auctoritate Abrami idololatria solide probetur?

[Philonis de Abrami idololatria opinio] Qui Abramum aliquandiu idololatram fuisse, contendunt, non modo ad illa, quæ jam refutavimus, argumenta, sed ad Philonem, scriptorem Judæum, Apostolis coævum, atque ad Rabbinos mox provocant, horumque testimonio, utpote hac in re sibi minime suspecto, non immerito standum censent. Fatendum sane, tum Philonem, tum Rabbinos illos, quos citant adversarii, in ea fuisse sententia, quæ Abramum Chaldæorum delirio aliquando, imo non brevi temporis spatio imbutum fuisse, atque adeo & idololatram exstitisse, adstruit. Verum, uti dicenda aperient, fatendum minime, tanti momenti hic esse eorum judicium, ut fidem extorqueat, ac sancti Patriarchæ idololatriam sat certam reddat. Priusquam hoc ostendam, juverit Philonis & Rabbinorum testimonia indicasse. Ita ille lib. de Abrahamo, quem & Vitam Sapientis per doctrinam perfecti, seu de Legibus non scriptis nuncupavit, pag. 282 editionis Sigismundi Gelenii, qua utor: Dictæ migrationes (Abræ ex Chaldæa in Haran, & inde in Chanaan) juxta seriem Scripturæ, viri sapientis fuerunt: sed juxta leges allegoriæ, animæ virtutis studiosæ verum Deum quærentis. Nam Chaldæi cum primis exercitati siderali scientia, omnia tribuentes stellarum motibus, a quibus credebant dispensari mundi potentias, quæ constant ex numeris eorumque proportionibus, venerabantur istas res visibiles, non percipientes invisibilia & intelligibilia, scrutantes illarum tantum ordinem: atque ita e solis, lunæ, stellarum erraticarum fixarumque circuitibus & anni in quatuor tempora distincti vicibus, consensuque rerum cælestium ac terrestrium, mundum ipsum existimabant Deum, profana opinione creaturam facientes creatori similem.

[60] [& Rabbinorum quorumdam consensus] Huic innutritus dogmati et per tempus longum Chaldaico imbutus delirio, tamquam post altum somnum aperto mentis oculo, postquam puram lucem pro densis tenebris cœpit intueri, secutus ejus splendorem, animadvertit quod prius non viderat, præesse mundo quendam aurigam gubernatoremque, qui operis sui saluti provideat. Hactenus Philo, qui hisce affinia seqq. pagg. subdit; quibus & consentiunt Rabbini in Talmud, ubi de Avoda Zarah disserunt, &, Abramum stellas adorasse, ait Rambam lib. 1 Halacah 4, cap. 1 & lib. 3 Halacah, 1, cap. 8, & Rabbi Godolias in Schalscheleth fol. 8. Verum enimvero, cum Philo, quam est in rimandis rerum quarumlibet mysticis significationibus assiduus, quamque verbis copiosus moralibusque sententiis locuples, non tam sit in scrutando explanandoque litterali Scripturæ sensu diligens, nedum in recensendis historicis factis æque accuratus, ut contra, teste Photio, non raro peccarit ideis transmutandis, cæterisque etiam a Judaica secta alienis describendis, imo & alias in rebus historicis falsa scripserit non pauca, uti Stiltingus noster in Commentario in Vitam S. Moysis Prophetæ tom. 2 Septembris pag. 7 advertit, variisque locis demonstrat; nequaquam in hac quæstione historica maximeque controversa tanti ponderis esse possunt ejus toto illo libro parænetice potius ac symbolice, quam historice aperteque disserentis verba, ut non tantum circa veri Dei notitiam aliquando Abramus errasse, sed & religioso cultu sidera aut idola adorasse, sat tuto dici queat.

[61] His binæ accedunt rationes, ob quas Philonis de hac controversia sententiæ adhærendum minus sit: [non satis probant, Abramum fuisse idololatram,] altera, quod Philo talia tradens nulla ex sacris Litteris profanisve antiquis libris testimonia in medium producat; altera, quod Josephus, in recensendis Hebræorum gestis Philone accuratior, aliique Historici infra laudandi, vel omnino siluerint de prætensa illa Abrami idololatria, vel ejusmodi etiam testimonia scriptis mandarint, ex quibus majore jure colligas, Abramum, etiam cum in Chaldæa degeret, fuisse semper justi verique tenacem, nec umquam aut solem aut lunam aut aliam quampiam universi partem pro Deo coluisse, uti Eusebius lib. 1 Demonstrationis Euangelicæ cap. 5 diserte tradit. Quod vero ad Rabbinorum, Philoni consentientium, auctoritatem attinet, ea hic nos morari non debet; cum nemo ignoret, quam fabulosa ac ridicula passim effutierint insulsi illi in suum Talmud commentatores, quamque adeo nulla ejusmodi scriptorum habenda sit ratio, præsertim, dum, uti hic fit, nullis fidei satis probatæ monumentis nituntur.

[62] Hisce ergo missis, convertamur ad Sanctos Ecclesiæ Patres, [neque id docuit S. Ephræm Syrus, cum verba, ab adversariis] quorum auctoritate, Abramum aliquando idololatram fuisse, evincere nituntur adversarii. Ac inter hos quidem luculentum hujus rei testem esse volunt S. Ephræmum Syrum, seculi IV pium eruditumque scriptorem, citantque secundum ejus Sermonem de Pœnitentia, cujus initium ipsis est Discamus, o peccatores, in quo, prout, curante Gerardo Vossio, Coloniæ Agrippinæ anno 1603 editus fuit, pag. 149 hæc verba leguntur: Quod si non audieris vel intellexeris de improbis actionibus & intumescentibus malis eorum, qui postea ad Christum conversi sunt, illos ego tibi enarrabo: ut & illos, quos ab errore dæmonum curavit Deus, imitari discas. Abraham primum GENTILIS erat & Chaldæus. Latro quoque de se ipso operibus suis perhibet testimonium. Quin & magnus Moyses cædem quoque patravit. Paulus antea homo persecutor & hostis fuit. Igitur, inquiunt illi, judice Ephræm Syro, non magis Abram a gentilium & Chaldæorum erroribus immunis aliquando fuit, quam ab aliis criminibus ceteri, qui ab eo dein, ut pœnitentiæ exempla efficacissima, proponuntur. Verum pro responso sit, cum in accuratissima Græco-Latina editione Operum S. Ephræm, Romæ peracta anno 1746 quæ cura & studio eruditissimi Assemani ad Mss. codices Vaticanos aliosque castigata & aucta quidem fuit, memorata verba a Sermone illo secundo de Pœnitentia prorsus absint, uti videre est pag. 81 tomi tertii, Græce & Latine impressi; non immerito vel hinc dubium oriri, an illa Ephræmi genuina verba sint.

[63] [ipsi tributa, revera illius non esse ostendantur,] Imo vero, si, quæ de Moyse, tamquam homicidii crimine reo, in illo Sermone exstant, cum iis, quæ S. Ephræm in Exodum tom. 1 Syriace & Latine edito pag. 199 de Moyse ait, attente conferantur, vix supererit dubium, quin præfata Sermonis verba re vera ipsius non sint. Qui enim, nisi Ephræmum sibi turpiter contradixisse statuamus, Moysen homicidii reum agere, deque eo pœnitentiam hunc egisse, pronuntiare potuit, qui Moysen legitima regis potestate etiam supra Ægyptios præfectos constitutum fuisse principem, ac sontes ultimo etiam supplicio afficere potuisse, in suo in Exodum Commentario eadem pag. 199 affirmat, subdens item, eum non antea in crudelissimum hominem Ægyptium, manus intulisse, quam is, a se sæpe monitus increpitusque, sapere numquam didicerat. Quibus sane verbis nequaquam Moysen injusti homicidii reum facit, nec proin pœnitentiam de eo agere debuisse, significat; ut adeo Ephræmi verba dici merito non possint, quæ in præfati Sermonis Vossiana editione non minus Abramum gentilem, quam Moysen stricte dictum homicidam, deque tam gravi crimine utrumque pœnitentem statuunt.

[64] [S. Cyrillus quoque neutiquam idololatriæ] Expendamus nunc, an, uti adstruunt adversarii, S. Cyrillus Alexandrinus lib. 3 contra Julianum sub finem, Abramum idololatram fecerit. Verba, quibus id contendi posset, non alia ego inveni, quam hæc tom. 6 Operum ejus edit. Parisiensis anni 1638 pag. 110: Itaque etiam e medio errantium ereptus (Abram) & ad veræ Dei cognitionis lucem vocatus est; & illa, quibus paulo post Abrahamum vocatum dixit a multitudinis deorum errore ad ejus, qui re est & veritate, Dei notitiam. Verumenimvero, si S. Cyrilli, quæ hisce præmittuntur, quæque etiam subduntur, verba expendamus, manifestum fiet, eum nihil aliud citatis verbis indicasse, quam Abramum singulari Dei beneficio præservatum ab idololatria, deindeque e medio errantium, quibus nunquam consenserat, evocatum in terram Chanaan fuisse, ubi manifestiori, quam ante, veri Dei cognitione illustratus fuit. Etenim, postquam Cyrillus ex communi fama retulisset, Belum, elati supercilii hominem, exstitisse primum, qui divinitatis nomen sibi ab obnoxiis cepit, eique ab Assyriis vicinisque gentibus sacra fieri cœpta, ac continuata sub Nino, Beli filio, quo terræ Assyriorum regnum obtinente, vixit divinus Abraham; mox de hoc subdit: Assyriorum autem fœdus abominabatur & Dei lædi gloriam ægro animo ferebat. Ac deinde, cum, in cuncta regione Assyriorum fuisse idolorum cultores, dixisset, de Abramo, alludens ad verba Oseæ cap. 9 sic loquitur: Sed, ut jam dixi, in solitudine uva, & ut in ficu scopus præcox, divinus Abraham raptus est, ne scilicet idololatrarum malitia aliquando mutaret intellectum ejus, aut ne fictio deciperet animam illius, prout tum ultimis hisce verbis, tum alibi satis perspicue S. Cyrillus indicat.

[65] [eum arguit,] Ut autem pateat, quam immerito ab adversariis citetur laudatus S. Alexandrinus præsul, subdo ejusdem consona jam nunc a me dictis verba; quæ lib. 1 contra Julianum pag. 10 exstant: Nino igitur Assyriorum regnum tenente, Europo Sicyoniorum, natum aiunt beatum Abraham, virum omnium rerum scientem ac peritum, idque omni studio maxime prævertendum insinuantem, oportere veritatem nosse, & quisnam sit universi opifex atque dominus; rejiciebat itaque quam longissime & missas faciebat Assyriorum circa deorum multitudinem errantium opiniones, cognitionemque veritatis sibi ad omnem felicitatem abunde suffecturam ratus, Deo acceptissimus fuit; ac rursus pag. 18, nullo uspiam facto indicio, quo, se quovis alio tempore aliter sensisse, innuat, de Abrahamo ita pergit: Deum igitur unum, uti modo (ibid. pag. 17) docebam, certo sciebat existentem divinus Abraham eique soli purum ac sincerum cultum exhibebat. Ubi vero progressu temporis exeruit sese animus ad profectum eorum, quæ recte jam apud se conceperat, tunc certe multo efficacius de divinitate loqui adortus est. Nihil igitur ex S. Cyrilli libris contra Julianum adversarii habent, unde Abramum idololatriæ aliquando reum faciant.

[66] Neque id evincunt verba auctoris libri XI in Genesim, [nedum id probat liber quidam sub S. Cyrilli nomine editus.] qui Parisiis anno 1572 sub nomine S. Cyrilli editus fuit; nam quiscumque demum illius auctor sit, non propterea, quod pag. 58 Abrahamum moribus institutisque gentilium educatum asserat, idololatram continuo facit; cum, uti ex adjunctis patet, de moribus politicis civilibusque gentilium institutis, non vero de idololatrarum impiis superstitionibus agat; si enim hasce secutus fuisset Abramus, quo pacto potuisset auctor ille asserere, eum suæ, cum in præputio adhuc esset ac moribus institutisque gentilium educaretur, veræ in Deum fidei signum & sigillum, circumcisionem deinde accepisse? Postremo, tametsi Abramum superstitiosis gentilium moribus institutisque educatum asseruisset, quod tamen ejus verba minime declarant, tanta non est incerti hujus scriptoris auctoritas, nullo præsertim seu sacræ Scripturæ, seu antiquioris & fide digni auctoris testimonio fulta, ut Abramum idolis aliquando litasse, sat certam fidem faciat.

[67] Laudatur & ab adversariis S. Augustinus, lib. X de Civitate Dei cap. 32 de Patriarcha nostro ita loquens: [Nec S. Augustinus Abramum idololatram] Qui fuit quidem gente Chaldæus, sed ut talia promissa reciperet (nempe in Semine tuo benedicentur omnes gentes) & ex illo propagaretur semen dispositum per angelos in manu Mediatoris (Christi) in quo esset ista liberandæ animæ universalis via, hoc est, omnibus gentibus data, jussus est discedere de terra sua & de cognatione sua & de domo patris sui. Tunc ipse primitus a Chaldæorum superstitionibus liberatus, unum verum Deum sequendo coluit, cui hæc promittenti fideliter credidit. Ex quibus verbis sic argui ab adversariis solet: Si tunc primitus a Chaldæorum superstitionibus liberatus fuerit Abram, unumque verum Deum sequendo coluit, quando memorata promissio divina ipsi facta est; consequens fit, ut, saltem ad usque annum vitæ 75, Chaldæorum superstitionibus seu idololatria irretitus fuerit Abramus, utque adeo & idololatra aliquando fuerit. At respondeo, S. Augustinum cit. cap. ex professo, ut aiunt, non agere quæstionem illam, fueritne Abramus aliquando idololatra, necne; sed unice demonstrare velle, liberandæ animæ seu æternum salvandæ universalem viam esse Mediatoris gratiam, divinumque de ea oraculum Abrahæ quoque innotuisse, ac tantam in eo invenisse fidem, ut is divinæ voci, qua de terra sua, ubi Chaldæorum superstitiones prævaluerant, & & de cognatione sua ac de domo patris sui in terram, sibi monstrandam, evocabatur, sine mora obsecutus sit, atque ita sese a Chaldæis superstitiosis loco & habitatione segregando, vocantemque Deum sequendo, singulari plane exemplo eximioque modo verum Deum coluerit.

[68] [fecisse dici potest;] Cum ergo Augustinus, tunc eum primitus a Chaldæorum superstitionibus liberatum, verumque Deum sequendo coluisse, scripsit, non eum prius Chaldaïca idololatria infectum, significare intendit, sed ex adverso, eum tunc primitus a Chaldæorum, popularium suorum, superstitionibus, ne iis infici aliquando contingeret, aliave de causa divino jussu longe avocatum fuisse, egregiumque religiosi animi specimen tunc edidisse, asserit, cum nempe promittenti Deo Abramus fideliter credidit, seque, quo vellet Deus, e patria sua abduci, subjectissime sivit. Et sane, nisi hoc modo, de quo etiam adi infra num. 91 & 92, recitata verba exponantur, ut ab idololatria immunis semper statuatur Abramus, non facile intellectu erit, qua ratione in domo Thare, de quo natus est Abraham, unius veri Dei cultum remansisse, lib. 16 de Civit. Dei cap. 12 affirmare S. Doctor quiverit. Qui enim in illa remansisse dici posset, si non Thare modo, sed & nobilissima ejus familiæ pars, Abramus, idolis aliquando servisset? Ac rursus, qui in domo Tharæ dici posset custodita fuisse plantatio civitatis Dei, atque in ipso Abraham manifeste patuisse procursus civitatis Dei, uti S. Augustinus cit. cap. 12 affirmat, si, ut adversarii volunt, Augustinus Abramum idololatram cit. lib. X facere voluerit. Denique cum sanctus Doctor Pelagio, Abramum inter eos, qui non modo NON PECCASSE, verum etiam juste vixisse referuntur, nominatim commemoranti, eumque Abeli, Henocho, aliisque sanctis, de idololatria minime suspectis, parem statuenti, non aliud responsum det lib. de Natura & Gratia num. 42 & seqq., quam quod Abeli, Henocho aliisque ibi enumeratis Sanctis omnino convenit, hoc ipso, quod Abrahamum de eorum numero non excipiat, non minus hunc, quam illos, idololatria immunem fecisse, censeri debet.

[69] [neque ex Libro Recognitionum,] Nunc de antiquo scriptore libri 1 Recognitionum, cujus auctoritate adversarii Abramum idololatriæ arguunt, nonnulla disseramus. Non esse libros Recognitionum, sub S. Clementis nomine editos, genuinum hujus sancti Pontificis opus, sed viri cujusdam, philologi magis, quam theologi, & in excogitandis connectendisque confictis narrationibus plane rudis, fœtum esse, ex Cotelerio tom. 1 SS. Patrum, qui Apostolicis temporibus floruerunt, pag. 484 abunde constat. Vixerit autem iste, quod controvertere nolo, seculo Christiano secundo, fueritque etiam vir satis disertus; non propterea tamen, quod Abramum arte Astrologum aut in ignorantia aliquando versatum fuisse, dixerit, habenda ei fides erit, si verbis istis idololatram facere intenderit. At vehementer dubito, num vel hæc scribentis talia mens fuerit, quandoquidem subdit, eum ejusmodi fuisse astrologum, qui ab initio, ceteris omnibus errantibus, … ex ratione & ordine stellarum agnoscere potuit conditorem ejusque providentia intellexit cuncta moderari, uti cit. tom. pag. 495 legere est. Dum autem mox addit; Unde & angelus adsistens ei (Abramo) per visionem plenius eum de his, quæ sentire cœpit, edocuit, insinuat quidem, fuisse antea tempus aliquod, quo Abramus rerum divinarum scientia minus imbutus erat, & quo in ignorantia versatus fuisse, certo modo dici potuit; at talem fuisse ejus ignorantiam, ut ne verum quidem Deum agnoverit, aut pro eo adorarit idola, tantum abest, ut scriptor ille affirmet, ut potius oppositum tradidisse videatur.

[70] Atque ita quidem adversariis, apud Bonfrerium citatis, [aut ex verbis S. Gregorii Nysseni,] qui pro tuenda sua opinione ad Ephræmum, Cyrillum, Augustinum & auctorem libri Recognitionum, tamquam ad fidos testes, provocant, nihil subsidii ex his sibi suppetere, abunde ostensum reor. Sed quoniam alii quidam ejusdem opinionis patroni eam quoque SS. Gregrorii Nysseni, Chrysostomi & Ambrosii auctoritate fulcire nituntur, visum est, ea itidem, quæ ipsi adducunt, testimonia expendere, quo sic manifestius pateat, non fuisse olim communem Ecclesiæ sanctorumque Patrum sententiam, quæ Ambramum idololatram aliquando exstitisse, affirmat. Nyssenum igitur, quem in Oratione de S. Basilio suæ sententiæ patrocinatum esse, adversarii volunt, ante alios consulamus. Is in cit. Oratione, tom. 2 Operum, Parisiis anno 1615 editorum, pag. 913, commendans divinam Providentiam, quæ curationis expertem non sinit esse mortalium morbum, quæque diversis temporibus diversos mundo largitur eximiæ virtutis viros, hos inter, veluti illustria ejusdem Providentiæ documenta, nominatim recenset Abrahamum, Samuëlem, Heliam, Joannem Baptistam, Paulum, ipsumque fratrem suum, Basilium Magnum; tum de Abrahamo inter alia hæc ad rem, quam agimus, verba profert, quæ adversarii avide sibi arripiunt: Quasi via fidei, quæ est in eum, qui revera Deus est, posteris extitit, cum ipse, relicto patrio errore,… dux ad eam fidem fuisset. Ex quibus ipsi, Abramum, antequam patrium errorem reliquisset, idolatram fuisse, consectarium censent.

[71] Verum, si adducta Nysseni verba cum antecedentibus, [quorum expositio datur,] uti infra fiet, connectantur, nec tam Græcæ Latinæque vocis strictissima grammaticalis significatio, quam tota Sermonis series sensusque spectetur, Abramum non idololatriam, qua imbutus aliquando fuisset, reliquisse, sed potius errorem philosophicum, suis popularibus communem, invicto animo contempsisse ac declinasse, ex eodem illo Sermone consequens erit. Nam alludens, ut videtur, Nyssenus ad Apostoli verba ad Rom. 1 ℣. 20, Invisibilia enim ipsius (Dei) a creatura mundi per ea, quæ facta sunt, intellecta conspiciuntur, sic eum contemplandis siderum motibus animum applicuisse, dicit, ut quasi scala usus ejusmodi disciplina (astronomica) investigarit illum, qui per res, quæ videntur, intelligitur, ac quasi via fidei, quæ est in eum, qui revera Deus est, posteris extiterit, cum ipse, relicto (seu ut sensus verborum innuit, declinato seu spreto) patrio errore, atque ea, quæ sensuum instrumentis esse dicitur cum ea, quæ apparet in astris, creatura, cognatione, dux ad eam fidem fuisset. Quæ quidem non video satis apte a Nysseno dici potuisse, si is Abramum credidisset hujus aliquando fuisse sententiæ, quæ supremam aliquam virtutem sideribus præsidere negabat, mundumque ipsum pro Deo habebat ac superstitioso cultu venerabatur.

[72] Venio nunc ad Chrysostomum, cujus auctoritate Abramum idololatram facere adversarii nituntur, hæc Homiliæ sextæ de Pœnitentia, [sed nec ex Homilia quadam, S. Chrysostomo] quam eidem Chrysostomo adscribunt, verba adducentes: Infidelitate peccavit Abraham. At ponamus tantisper, quod tamen falsum esse, infra ostendemus, Homiliam hanc, quæ ita incipit: Ecce nobis hodie, genuinum Constantinopolitani Antistitis Opus esse, ne sic quidem consectarium erit, ut Abramus idolis aliquando servisse dicendus sit; cum præter idololatriam aliæ etiam sint, ut nemo theologus ignorat, infidelitatis species; ut adeo a genere infidelitatis ad determinatam hujus speciem, idololatriam nempe, nulla sit, quam adversarii quidam eliciunt, philosophica consecutio. Porro Homiliam hanc, quam videsis tom. 5 edit. Basileënsis pag. 870, S. Chrysostomo adscribi non posse, ac proin cujuslibet infidelitatis notam perperam Abramo inuri, patet vel ex ipsa assertionis, cui citata verba inseruntur, absurditate, quæ in peritissimum illum sacræ Scripturæ interpretem minime quadrat. Etenim, dum Genes. cap. 15 fideli jam procul dubio justoque Abrahæ Deus prædicit, peregrinum fore semen ejus in terra non sua, affligendumque quadringentis annis, ac reversurum in terram Chanaan generatione quarta, non aliam tantæ dilationis causam, quam istanc, commemorat, quod necdum completæ essent iniquitates Amorrhæorum; contra vero citatæ Homiliæ auctor causam hanc, diversam plane Deique verbis oppositam, comminiscitur, quod infidelitate sanctus peccasset Abraham & propterea pœnam non effugerit a Deo, ut serviret semen ejus annis quadringentis. Quæ ratio quam sit contraria illi, quam S. Chrysostomus, insistens suo more Scripturæ verbis, Homilia sua 37 in cap. 15 Genesis suppeditat, nemini non manifestum fiet, qui oculos in hanc conjecerit.

[73] [perperam tributa, Abramus idololatriæ argui potest,] Quid? Quod sanctus Doctor locis plurimis, &, ut unum pro multis exemplum adducam, Homilia 32 in cap. 12 Genes. num. 4 Abrami, etiam in Chaldæa existentis, fidem commendet, eumque, quasi luminare quoddam latens & absconditum in Chaldæorum terra, illinc a Deo evocatum asserit, ut eos, qui in tenebris errorum sedebant, puta Palæstinos passim & Ægyptios, ad veritatis viam introduceret; ut adeo, nisi S. Chrysostomum sibi turpiter contradixisse statuas, illius non sit Homilia, sed potius scioli cujusdam Græculi, qui Abrahamum infidelitate peccasse, ac proin semen ejus quadringentis annis dira servitute afflictum fuisse, somniavit. Postremo in accuratissima Operum S. Chrysostomi editione Parisiensi anni 1718 Homilia illa sexta de Pœnitentia, quam adversarii laudant, inter genuinas S. Chrysostomi Homilias de Pœnitentia locum prorsus nullum habet, sed alia plane ab illa discrepans reperitur; quod non alia de causa factum fuit, quam quod Homilia Ecce nobis ut minimum suspecta, imo potius aperte spuria habenda sit.

[74] [neque id satis evincit S. Ambrosii auctoritas.] Quod vero ad S. Ambrosium attinet, fateor, eum in Psalmum 118 sermone 17, num. 6, aliisque etiam locis eum in modum disseruisse, ut dubium vix sit, quin nonnullis Chaldæorum erroribus Abramum aliquando implicitum fuisse, censuerit. Verum enimvero, tametsi S. Ambrosius, ductus auctoritate Philonis Judæi, quem & in sectanda rerum fere omnium mystica seu allegorica significatione passim sequitur, Abramum Chaldæorum impietate aliquando pollutum fuisse, existimasset; non tamen in hac re historica illius majus, quam Philonis ducis sui, auctoritas pondus habet, ac vel idcirco etiam, quod nulla quoque, quibus suam stabiliret opinionem, testimonia ex sacris Litteris adduxerit, nec ullum laudarit antiquum scriptorem, qui Abrami gesta ex historiæ criticesve legibus recensens, eum aliquando idololatram fecerit. Denique etiamsi præter Philonem & S. Ambrosium unus alterve insuper e sanctis Patribus Ambrosio consensisse ostenderetur; non propterea tamen solo eorum judicio sat firme adversariorum opinio stabiliretur, neque idcirco communis sanctorum Patrum sententia dici ullo modo posset. Nunc discussis nubilis, quibus nostræ sententiæ veritas obscurari poterat, eam in aprico statuamus.

§ V. Abramum idololatriæ purum semper fuisse, variis argumentis testimoniisque ostenditur.

[Ex altissimo sacræ Scripturæ] Est id librorum tum veteris tum novæ legis scriptoribus familiare, imo, ut ita dicam, perpetuum, ut virorum pietate illustrium, quos memorant, non virtutes modo præclaraque eorum gesta ob oculos ponant, sed & eorum, si qui fuerunt, graviores casus vel peccata publice commissa, veluti ex professo diserte enarrent. Ita in Novi Testamenti libris, ut alia mittam exempla, Pauli probra, Thomæ incredulitatem, sancti latronis scelera, Petri trinam negationem, Matthæi peccata; & in veteris legis codicibus Davidis cum Bethsabee adulterium, secutumque Uriæ homicidium, Moysis ad Aquam contradictionis diffidentiam, Aaronis nimiam in conficiendo vitulo aureo obsequentiam, quorumdam filiorum Jacob peccatum, idololatriam Tharæ, ebrietatem Noë aliorumque delicta, neutiquam in sacris voluminibus dissimulari cernimus. Cujus rei hanc Bellarminus de Officio principis in Vita S. Joseph Patriarchæ aptissimam rationem reddit, quod veridica & liberrima Spiritus sancti vox sit, quodque Spiritus sanctus in Scripturis suis neque aduletur improbis, neque justis peccantibus parcat, & ubique tam bona, quam mala opera detegat, ut S. Gregorius in principio libri 2 Moralium docet. Atque hinc, cum Scriptura peccata filiorum Jacob in medium protulerit, ut incestum Ruben, crudelitatem Simeonis & Levi, fornicationem Judæ, & odium filiorum Jacob adversus innocentem fratrem Joseph, nec tamen grave aliquod delictum a Joseph admissum narret, rectissime laudatus Bellarminus colligit, eique omnino consentit Benedictus XIV PP. tom. 3 de Canoniz. Sanctorum cap. 39 num. 4, ab eo (Patriarcha Joseph) non fuisse ullum peccatum (grave nempe) commissum, quandoquidem sacra Scriptura nullum ejus peccatum commemorat.

[76] Sed quorsum ista, inquies, quave ratione hæc ad argumentum, [de prætensa Abrami idololatriæ silentio,] quod hic tractatur, attinet? Respondeo, hæc ideo a me in antecessum disputata atque ob oculos posita fuisse, ut pari modo, numquam ab Abramo, idololatriæ crimen admissum fuisse, evincam. Etenim, cum Scriptura sacra, uti supra num. 54 ostensum fuit, inter idololatras Israëlitici populi majores non recenseat Abramum, nec eum paterni erroris participem statuat; non minus hic gravissimo idololatriæ crimine immunis haberi debet, quam ipse Joseph a fornicationis alteriusve fraterni delicti suspicione vindicandus sit. Quin imo quod ex sacrorum codicum de Abrami idololatria silentio conficitur, argumentum non uno ex capite pro illius potius, quam pro Josephi innocentia militat. Etenim, præterquam quod in illis longissime frequentior sit Abrahami, quam Josephi, mentio, atque adeo magis mirum videri debeat eorum de illius idololatria quam de hujus fornicatione similive crimine, si uterque reus fuisset, altissimum silentium; occurrunt tum in Veteris tum in Novi Testamenti libris loci complures, quibus, si revera in idololatriam aliquando prolapsus, indeque divina gratia retractus postea fuisset Abramus, tam memorabilis facti mentio non omitti potuisse videatur.

[77] [ex silentio item Prophetarum, Judæorum idololatriam corripientium,] Ac primo quidem omnino mirum videri debet, cur ex tot prophetis, qui Israëlitas, in idololatriam frequenter lapsos, ad veri Dei cultum delictique detestationem propositis tam multis variisque rationibus adducere conati sunt, nemo unus reperiatur, qui ipsis ante oculos posuerit communis sui omnium patris exemplum, adhortatusque eos sit, ut, qui deos alienos vel militiam cœli adorando, secuti fuerant Abramum errantem, sequerentur etiam & pœnitentem, verique Dei cultui dein constantissime devotum: quod iis sane, qui patre Abrahamo tantopere gloriabantur, non potuisset non esse potentissimum ad detestandas impias superstitiones incitamentum, exemplumque non minus efficax, quo ad constantem perpetuumque supremi Numinis cultum deinceps impellerentur. Adhæc, quamquam in Israëlitica gente non defuerint homines, ingenio ad excusandas, ut Scriptura loquitur, excusationes in peccatis versatili & perarguto pollentes; nusquam tamen ipsi, cum ob præstitum aliquandiu alienis diis cultum seu a prophetis seu ab aliis viris piis acerrime objurgarentur, culpam suam communis Parentis sui exemplo excusare, illove se vel tantillum tueri, in animum induxisse leguntur.

[78] [ac Judæorum, confitentium peccata majorum suorum,] His adde, quod in Actis fœderis, Esdræ & Nehemiæ opera a Judæorum principibus, sacerdotibus & Levitis cum Deo icti & obsignati, quo ii, uti legere est Esdræ lib. 2 cap. 9 ℣. 2, confitebantur peccata sua & iniquitates patrum suorum, & ita quidem singillatim, ut patrum suorum in deserto superbiam, & idololatriam, aliaque dein in ipsa terra Chanaan admissa flagitia prætermittant, nulla tamen de Abrami in idololatriam lapsu mentio fiat; ut contra, cum ℣. 7 Abramum a Deo electum, eductumque de igne, de quo infra agetur, Chaldæorum, ac ℣. 8 cor ejus fuisse coram Deo inventum fidele, asserant, non obscure eum ab omni idololatriæ suspicione vindicent. Quæ sane, ut alia mittam ex Veteri Testamento exempla, non leve indicium præbent, non fuisse unquam Sanctum fidelium Patrem turpissimo idololatriæ crimine pollutum, uti etiam Pererius in cap. XI Genesis disp. 17, pag. mihi 430, adductis ex Novo pariter Testamento exemplis, in hunc modum contendit: Et vero, inquit, si aliquando fuisset Abraham impia falsorum deorum superstitione obstrictus & contaminatus, & fuisset ex ea per Dei gratiam extractus; ejus rei tam memorabilis & tam insignis ad commendationem divinæ misericordiæ erga peccatores exemplum & documentum non fuisset tacitum in sacris litteris.

[79] Usus in primis fuisset eo exemplo Paulus in Epistola ad Romanos, cum illud disputat: “Omnes peccaverunt & egent gloria Dei: justificati gratis per gratiam ipsius.” [imo & S. Pauli de Abrahamo disserentis,] Et quemadmodum exemplo Abrahæ argumentatur Paulus, hominem non haberi justum apud Deum ex propriis ipsius operibus, sed per gratiam Dei gratuito condonantis peccata, hominemque in suam gratiam & amicitiam recipientis, ita ejusdem Abrahæ usus esset exemplo ad demonstrandam inarrabilem Dei benignitatem, qui ex impio faciat justum, ex hoste amicum, ex mancipio diaboli filium Dei. Et, cum paulo post disputet: “Ubi autem abundavit delictum, superabundavit gratia,” ad id vel comprobandum vel illustrandum, hujusmodi exemplum Abrahæ mirifice accommodatum fuisset. Denique, sicut ipse fatetur ingenue & præ se fert, se contumeliosum, blasphemum & persecutorem ecclesiæ Christi fuisse, sed misericordiam esse consecutum a Deo, ut per ipsum Deus inæstimabiles bonitatis & clementiæ suæ erga peccatores divitias ostenderet: ita quoque tam illustri exemplo Abrahæ id ipsum confirmasset.

[80] Hactenus laudatus Pererius; cujus argumentis, nescio, [atque ex verbis Christi Abramus idololatriæ purus statui debet:] an non & aliud ex Euangelii Joannis capite 8 adjungi merito queat. In eo enim Christus adhortans Judæos, ut se verum Dei filium crederent, agnoscerent veritatem, patremque communem Abraham, quo verbis tantopere gloriabantur, factis suis imitarentur, ita ℣. 39 eos alloquitur: Si filii Abrahæ sitis, opera Abrahæ facite, qui nempe, ut ℣. 56 subditur, exultavit, ut videret diem Christi, ac vidit & gavisus est: quæ quidem tam absolute ac sine ulla inter Abrahæ opera distinctione dicta non videntur ulla ratione cum illa sententia cohærere, quæ Judæorum patrem sat longo temporis spatio non modo non agnovisse, quod super omnes homines signatum est, lumen vultus Domini, sed &, sectando impium idolorum cultum, gravia non secus, ac quæ ipsi tum Judæi meditabantur, crimina perpetrasse, contendit. Neque vero ex solo sacrorum Codicum de Abrami in impias superstitiones lapsu constanti silentio eum idololatriæ criminis purum statuimus, sed & non paucis aliis Scripturæ sacræ veterumque scriptorum testimoniis sententia hæc nostra stabiliri potest.

[81] Ac primo quidem auctorem libri Sapientiæ, quem divinitus afflatum fuisse, [idque auctoris Libri] nemo Catholicus negat, in rem nostram disserentem audiamus. Hic auctor sacer, propheta simul & doctor, ostensurus cap. X primorum Patriarcharum exemplis, divinam Sapientiam in servandis tuendisque hominibus elucere, ab Adamo, quem divina sapientia a delicto suo eductum fuisse, ℣. 2 testatur, progreditur ad Noë, virum justum, quem, cum aqua diluvii deleret terram, eadem divina Sapientia servatum, ℣. 4 affirmat, ac mox, priusquam justi Lot, a pereuntium Pentapolitarum excidio liberati, ℣. 6 exemplum proponat, in hunc modum ℣. 5 de eadem Sapientia loquitur: Hæc & in consensu nequitiæ cum se nationes contulissent, scivit Justum & conservavit sine querela Deo, & in filii misericordia fortem custodivit: quæ verba non de alio Justo, quam de Abrahamo, intelligenda esse, tam sacri scriptoris scopus, ordoque, quem in enumerandis patriarchis servat, tum Abrahami, tot tantisque præ ceteris divinæ Sapientiæ Bonitatisque documentis illustrati, præstantia, tum denique ipse sacer contextus demonstrat, ac tam perspicue quidem, ut ipsemet Calmetus in hunc locum, tametsi alibi Abramum idololatram aliquando fuisse, contendat, de eo tamen cit. cap. Sapientiæ sermonem esse, non inficiatus sit, rectissime nimirum censens, postremis versus ejusdem verbis nimis perspicue mirandam Abrahami fortitudinem ad immolandum filium suum designatam fuisse, quam ut negari possit.

[82] [Sapientiæ testimonio,] Igitur, cum Scriptura ex eorum numero, qui in consensu nequitiæ se contulerunt, seu post tentatam turris Babel exstructionem in idololatriam aliaque peccata prolapsi sunt, manifestissime excipiat Abramum, utpote quem divina Sapientia scivit, seu, ut Græca habent, quem invenit justum & conservavit sine querela Deo; quid est, quo minus, invalescente idololatria, hujus nequitiæ immunem illum & semper veri Dei cultorem fuisse, credamus, præsertim cum auctor libri Sapientiæ, qui paulo ante Adamum a delicto suo eductum fuisse, retulerat, simile nihil de Abramo narret, at contra sine ulla temporis distinctione eum, ut mox dixi, justum & sine querela, deficientibus passim aliis, inventum a Deo conservatumque, diserte scribat. Nec video, cur, ut contendit Calmetus, generalia hæc Scripturæ verba ad illud vitæ Abrami spatium, quo evocatus a Deo fuit de terra & de cognatione sua, restringenda sint; nam, cum sacer scriptor Abramum pari modo justum ac sine querela Deo conservatum vocet, quo S. Lucas Joannis Baptistæ parentes cap. 1 ℣. 6 Justos & incedentes … sine querela vocat, consequens fit, ut Abramus æque, ac ipsi, sine ulla temporis exceptione Justus & sine querela Deo conservatus fuisse statuatur, utque adeo verus Dei cultor, nihilque minus, quam insanus idololatra aliquando fuerit.

[83] [quod & ex S. Paulo firmatur,] Atque ita quidem memoratum capitis X Sapientiæ versum intelligendum esse, erudite ostendit Laurentius de A Ponte tom. 2 Commentt. in Sapientiam Salomonis a pag. 140, adductis etiam variis rationibus, ut Abramum nullo modo in idololatriam lapsum, sed sine ulla querela Deo conservatum fuisse, evincat, quarum unam huc transcripsisse non pigebit. Quia, inquit, cum ipse sit pater fidei & credentium juxta Apostolum ad Rom. cap. IV, ℣. XII; credentium, inquam, non solum Judæorum sed gentilium; “Ut sit pater,” inquit Apostolus, “omnium credentium per præputium: ut reputetur & illis ad justitiam, & sit pater circumcisionis, non iis tantum, qui sunt ex circumcisione: sed & iis, qui sectantur vestigia fidei;” ac si diceret, inquit sanctus pater Remigius hic, aliis verbis: “Non illis tantum Judæis est Abraham pater, vel reputatur fides Abraham ad justificationem, qui descenderunt a progenie illius, postquam Circumcisionem accepit; sed & iis gentibus, qui imitantur exempla fidei, quæ est in præputio patris nostri Abrahæ.” Ergo quomodo idololatra, qui pater fidei etiam dicitur gentilium? Dissonum quippe a ratione videtur, ut pater futurus veræ fidei omnium gentilium, ipse infidelis prius ac cum illis gentilis [fuerit:] rationabilius ergo dicetur, nunquam sanctum Parentem a vera fide descivisse semperque verum Dei tenuisse cultum.

[84] [& auctoris Libri Ecclesiastici,] Id ipsum etiam innuit Jesus, filius Sirach, dum Ecclesiastici cap. 44 viros gloriosos parentesque suos virtute insignes laudans, Abramum Henocho & Noë observatione legis Excelsi parem, imo superiorem in gloria facit, eumque, haud secus atque ipsos, placuisse Deo, justumque inventum fuisse, scribit. Hæc enim de priori vitæ ejus spatio, quo necdum is in carne sua stare fecerat testamentum, intelligi oportere, non obscure Ecclesiasticus indicat, ita loquens ℣. 20 & 21: Abraham magnus pater multitudinis gentium, & non est inventus similis illi in gloria: qui conservavit legem Excelsi, & fuit in testamento cum illo. In carne ejus stare fecit testamentum & in tentatione inventus est fidelis. Quibus sane verbis non minus ab Abramo, quam a Noë & Henoch, perpetuis Dei cultoribus, turpissimum idololatriæ scelus removisse sacer Scriptor dicendus est, ac vel idcirco etiam, quod eum e falsorum deorum superstitionibus divina gratia extractum aliquando fuisse, nuspiam dicat, id alioquin, uti ex cap. 47, ℣. 13 colligere est, aperte commemoraturus, si, quemadmodum aliquando David, ita etiam Abramus in grave aliquod crimen prolapsus fuisset, atque, uti Davidis, ita pariter Abrami, peccata Dominus purgasset. Hisce bina nunc subdo non minus certe dilucida testimonia, quæ, quamvis deprompta non sint ex libris, quos sacra Tridentina synodus pro canonicis habuit, non exigui tamen in hac re historica ponderis esse debent, utpote profecta ab auctoribus admodum antiquis, quos nonnulli e sanctis Patribus, etiam velut sacros, laudarunt; ut proin parem certe, ac quilibet antiquus rerumque Judaïcarum peritus scriptor, imo etiam multo majorem fidem mereantur.

[85] Exordior ab insigni illa Manassæ, regis Juda, [tum & Oratione Manassis regis] Babylone in vinculis detenti, ac peccatorum suorum veniam deprecantis, Oratione, quam vetustissimus auctor, eidem regi forte coævus, scriptis mandavit. In hac ita Deum alloquitur pœnitens rex: Tu igitur, Domine Deus justorum, non posuisti pœnitentiam justis, Abraham & Isaac & Jacob, iis, qui tibi non Peccaverunt: sed posuisti pœnitentiam propter me peccatorem, quoniam peccavi super numerum arenæ maris, videlicet adorando omnem militiam cœli & colendo idola, uti lib. 4 Regum cap. 21 narratur. Cum ergo Oratione illa non inducatur Manasses idololatriam, a se exercitam, exemplo Abrami, aliquando etiam idololatræ, excusans, ut contra inter justos, qui numquam pœnitentia eguerunt, Abramus præ ceteris illic commendetur; nemo est, qui non videat, ab Orationis illius auctore ac verisimilius a tota cum eo antiqua Judæorum synagoga Abramum habitum fuisse, ut idololatriæ crimine omni vitæ suæ spatio immunem, tantaque divino munere præditum justitia, ut de admisso graviori aliquo peccato pœnitentiam agere necesse non habuerit.

[86] Alterum nunc habe ejusmodi testimonium ex lib. 4 Esdræ cap. 3. [& verbis Libri 4 Esdræ,] In eo Esdras, relato Adæ lapsu, ex quo in eum posterosque omnes inducta mors fuit, ℣. 8 & XI asserit, eo ipso tempore, quo gentes omnes ambulabant in voluntate sua Deique præcepta spernebant, derelictum unum ex his fuisse (Noë scilicet cum domo sua) & ex eo prodiisse justos omnes, qui post diluvium exstiterunt; ac dein a ℣. 12 subdit, sic itidem eo ipso tempore, quo gentes cœpissent iterato impietatem facere coram Deo, electum ex his fuisse Abramum, quem dilexit Deus, cui & voluntatem suam demonstravit & testamentum disposuit æternum. Itaque, cum hic auctor Abramum, ingravescente inter gentes impietate, a Deo electum dilectumque eodem modo fuisse asserat, quo modo Noë ante diluvium derelictus seu inventus fuerat justus; consectarium ex hoc testimonio fit, ut non magis post diluvium Abramus, quam ante illud Noë, gravi aliquo crimine, nedum idololatria pollutus fuerit. Atque ita quoque vel ipsi, quos Eusebius lib. 9 Præparationis Euangelicæ a cap. 16 laudat, antiquissimi gentilium scriptores de Abramo sensisse videntur, dum eum non modo a siderum ac idolorum cultu alienum, sed & ut virum summa sapientia, morum integritate ac singulari pietatis studio constanter præditum, passim depingunt, eumque suis virtutibus divinam gratiam seu amicitiam sibi conciliasse, narrant.

[87] [ac denique veterum scriptorum, quorum verba] At nonnulla quoque eorum testimonia, quo scriptorum, quos laudant adversarii, auctoritati auctoritas, eaque melioris notæ, opponatur, huc ex parte transcribamus. Laudatus a Flavio Josepho lib. 1 Antiq. Judaïcarum cap. 8 Berosus de Abramo his verbis apud eum loquitur: Post diluvium autem decima ætate (nempe secundum chronologiam illam, quam etiam 70 Interpretes secuti sunt) apud Chaldæos ERAT QUIDAM JUSTITIÆ CULTOR, vir magnus, & sideralis scientiæ peritus. Ex Eupolemo vero Polyhistor Alexander, apud Eusebium cit. lib. cap. 17 laudatus, in hunc modum de Abramo scribit: Idem (Eupolemus) ætate decima Camarinæ, quæ Babiloniæ civitas est, quamque Urien (alias Ur Chaldæorum) nonnulli vocant, Græci Chaldæopolim interpretantur, Abraamum natum esse tradit, qui cum nobilitate ac SAPIENTIA OMNIBUS ANTEIVERIT, tum vero astrologiam pariter & Chaldaïcam (nempe rerum cælestium scientiam) invenerit, & SINGULARI STUDIO PIETATIS DIVINAM SIBI GRATIAM CONCILIARIT. Hunc porro divino jussu, collocato rerum suarum in Phœnicia domicilio, solis lunæque conversiones ac reliqua id genus omnia Phœnices docuisse; quæ res summe gratiosum eum apud regem effecerit.

[88] [hic recensentur,] Melo quoque, tametsi adversus Judæos Opus integrum ediderit, Abramum tamen sapientiæ laude insignem fuisse, apud Eusebium cit. lib. cap. 19 testatur, nullo prorsus addito indicio, ex quo, Sapientem illum eo unquam insaniæ devenisse, ut creaturis pro Creatore divinos honores impenderet, conjicere queas. Quid? Quod illis omnibus etiam antiquior Orpheus, ab Eusebio lib. 13 Præparationis Euangelicæ pag. mihi 665 laudatus, non obscure omnem idololatriæ labem ab Abramo removeat, dum ab eo, ex solis siderumque motu, genitorem rectoremque orbis Deum agnitum fuisse, scribit, ita inter cætera, ex Latina Francisci Vigeri versione, canens:

Ergo age, carpe viam; solum, interituque carentem
Suspiciens Genitorem orbis. Quem talibus ecce
Prisca virum nobis olim monimenta loquuntur.
Unus, & ex sese Deus est, idem omnia condit,
Ac mundi late partes se fundit in omnes.
Mortales fugit ille oculos, animoque videtur…
Unus eum imperio mortalia fata regentem
Nosse aliquis potuit Chaldæo a sanguine cretus:
Norat enim, qua magnus iter sol flectat in orbem &c.

[89] [ac singillatim Flavii Josephi auctoritate consirmatur,] Audiamus modo, quid de Israëliticæ gentis Patre Flavius Josephus lib. 1 Antiq. Judaïcarum cap. 8 memoriæ prodiderit. Cum (Abramus) jam esset annorum LXXV, monitus oraculo (veri Dei) Chaldæam terram mutavit Chananæa, quam & ipse habitavit & posteris reliquit: vir sapiens ex æquo & eloquens & in conjectando sagax. Cumque ob virtutem eximiam (inter Chaldæos etiamnum degens) sapiens esset præ cæteris habitus, ausus est vulgo receptam de Deo persuasionem convellere, & in melius vertere. Ergo primus omnium clara voce prædicavit, unum esse Deum rerum universitatis conditorem; de cætero, si quid ad felicitatem conferat, non nostris nobis viribus, sed illius voluntate contingere; … quapropter huic uni (Deo) honorem deberi, huic gratias agi oportere. Quam ob rem cum Chaldæi Mesopotamitæque cæteri contra se insurgerent, consilium migrandi cepit, & voluntate ac favore Dei fretus terram Chananæam tenuit: ubi sedibus positis Deo struxit aram & hostias mactavit. Teste igitur Josepho, tantum abest, ut Abramus aliquando alienis diis litarit, ut contra simul ac per ætatem ac sapientiam licuit, receptam vulgo idololatriam convellere, indigenisque unius veri Dei fidem religiosumque cultum suadere fidentissime cœperit; quæ, nescio, an aggredi ausus fuisset, si ipse æque, ac contribules sui, idolorum cultui fuisset addictus.

[90] Nec præfatos modo auctores gentiles, Rerumque Judaïcarum scriptorem Josephum, [consentientibus Eusebio, lib. Præparationis Euangelicæ] sed &, præter sanctos ecclesiæ Patres, quos § IV nobis, si Ambrosium excipias, non adversari, at potius favere ostendimus, alios quoque ætate & eruditione præstantes viros huic sententiæ adstipulantes habemus, quorum, ne longior sim, tria dumtaxat subjiciam testimonia. Et Eusebius in primis, enumerans lib. 7 Præparationis Euangelicæ cap. 8 viros illos, quos Deus præcipuo amore, ob summam eorum pietatem morumque integritatem, complexus est, postquam de Enos, Henocho, Noë & Melchisedecho verba fecerat, de Abrahamo ita pag. 309 prosequitur: Atque hoc in numero (nempe eorum, qui unius a natura inditæ rationis legumque scripto nullo comprehensarum ductu & rectam virtutis viam feliciter tenuerunt & … ad vitam singulari cum sapientia tum religione cultuque divino transvolarunt) Abraamus etiam ille, quem generis (Israëlitici) principem universi prædicant, jure a nobis meritoque censeatur. Hujus enim justitia divinorum quoque oraculorum testimonio commendatur … & tanta ejus profecto, si cujusquam alterius, integritas atque religio, eadem qua superiorum illorum (Enos nempe ceterorumque) prædicatione celebratur. Quibus sane verbis dilucide Eusebius testatur, Abramum non minus, quam Enos, Henochum & Noë, fuisse omni vitæ suæ spatio veri Dei cultorem, tantamque ejus, quantam priorum illorum patriarcharum, semper fuisse integritatem atque religionem, ac pari prædicatione celebrandam.

[91] Id ipsum, uti ante innui, disertissimis verbis alibi confirmat laudatus Eusebius, [& rursus Libro Demonstrationis Euangelicæ,] nimirum lib. 1 Demonstrationis Euangelicæ cap. 5, pag. 9, ubi de ratione novi Testamenti disputans, quam recte ait ita oportuisse institui, ut omnibus gentibus ad vitam prodesse posset, ut ne prorsus ullo modo, ullave ratione, qui hoc vitæ institutum ingredi vellent, impedirentur; neque aut regionis, aut generis, aut loci, aut alterius cujuspiam rei omnino causa, possent excusari, mox ad rem nostram hæc subdit: Talis porro & lex & vita plane exstitit ea, quæ a Salvatore nostro Jesu Christo instituta est, qua prisca illa & ipso Mose antiquior instauratur religio, ad cujus normam & Abraham & ejus majores (puta Heber, Sale, Sem, Noë, atque antediluviani patriarchæ) vixisse, facile demonstrantur. Quod si velis Christianorum vivendi rationem, atque eam, quam Christus per omnes gentes disseminavit, religionem, cum eo & religionis & justitiæ instituto comparare, & contendere, quo & Abraham & Abrahæ similes usos, divinæ Litteræ prædicant, facile unum atque idem agnosces. Siquidem illi a multorum deorum cultu, atque errore recedentes, & ab ea, quæ simulacris addicta erat, superstitione avertentes seipsos, mentis oculos supra omnem, quæcumque oculis cerni possit, naturam substulerunt: neque vero illi aut solem aut lunam aut aliam quampiam universi partem pro Deo unquam coluere: sed ad unum supremum, ipsum utique altissimum cæli & terræ opificem se ipsos attollere non dubitarunt.

[92] [S. Joanne Chrysostomo] Hactenus Eusebius postremo hoc loquendi modo perspicue demonstrans, quo sensu intelligenda sint, tum quæ ipse alibi, tum quæ sancti Patres num. 64 & seqq. de Abramo scripserint verba, quibus eum a simulacrorum cultu recessisse indeque evocatum a Deo fuisse, tradunt; videlicet, non quod ex idololatria, cui prius addictus fuisset, retractus ad veri Dei cultum fuerit, sed quod supremi Numinis gratia & naturali lumine illustratus, dum plerique sui temporis homines creaturam pro Deo habebant, ipse verum Deum agnoverit colueritque, atque ita a simulacrorum cultu recesserit, patriumque reliquerit errorem, seu, ut Augustinus loquitur, a Chaldæorum superstitionibus liberatus fuerit. Recensitis supra Eusebii verbis consona tradit S. Joannes Chrysostomus Homil. 36 in caput 14 Genes. tom. 4 editionis Parisiens. col. 362 & seq. ita de Abramo disserens: Attendite itaque, obsecro, quomodo AB INITIO postquam indole sua & insita naturæ nostræ scientia bene usus est, nullum externum sortitus doctorem, sed & ab infidelibus parentibus educatus divina apparitione potitus est. Nam, QUIA PRIMA ÆTATE non SEQUUTUS EST ERROREM PATERNUM, sed pietatem erga Numen exhibuit, ideo supernam visitationem statim obtinuit, cum adhuc in Chaldæa esset.

[93] [& Suida in Historicis.] Denique his affinia tradit Suidas in Historicis, seu in Lexico, verbo Abraam, ubi & dictorum suorum vadem facit Philonem libro, qui ΒΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ seu Vita viri civilis inscribitur. Fatendum tamen, in omnibus, quas quidem vidi, hujus libri editionibus, nullum prorsus verbum huc spectans repertum a me fuisse. Verum, sive Suidas interpolatum Philonis Opus præ oculis habuerit; sive revera Philo, quæ de Abrami idololatria ante scripserat, postmodum retractarit, eaque lucubratio demum exciderit; equidem eo saltem conducit Suidæ testimonium, ut manifeste pateat, quam sit scriptorum pene omnium ætatum judicio probata ac stabilita nostra sententia, quamque adeo probabilior opposita dicenda sit. En modo ipsa Suidæ verba ex editione anni 1619 pag. 24: Hoc autem, inquit, quod ego dico, & Philo Hebraicus philosophus in Viri civilis Vita suo testimonio confirmabit… Testabitur autem, imaginum (imo idolorum, ut vox Græca sonat) cultum cœpisse a Serucho, & viguisse usque ad tempora Tharæ, patris Abrahami, qui Abrahamus natus quatuordecim annos, et Dei cognitione decoratus ac illustratus, suum patrem admonuit his verbis: Quid seducis homines, ob lucrum perniciosum, hoc est ob imagines? (imo idola.) Non est alius Deus, nisi ille, qui in cælis est & regnat, qui etiam universum mundum fabricavit. Quibus & alia adjungit Suidas, unde Abramum nullo unquam tempore idolis serviisse, at contra acerrimum, quantum in se erat, iis indixisse bellum, testatur.

§ VI. Abramus uxorem ducit, quæ vera ejus soror fuisse non probatur.

[Abramus uxorem ducit,] Cum jam id ætatis esset pius veri Dei Famulus, ut pro recepto tunc more liberis operam daret, suadente, aut certe consentiente patre Thara, uxorem duxit decennio se juniorem virginem, sibi consanguineam, egregiaque forma conspicuam, quæ divini Numinis jussu postmodum vocata est Sara. Hæc partim sacræ Litteræ Genes. cap. XI ℣. 29 & cap. 17 ℣. 15 & 17 diserte tradunt, partimque suadent solita Abrami in Deum pietas & digna tam sancto Filio in patrem reverentia. At magna rursus inter sacræ Scripturæ interpretes de hoc Abrami conjugio controversia est, aliis, Saram fuisse filiam Tharæ stricte dictam, seu ab eo proxime, ex diversa tamen ab Abræ matre, uxore genitam; aliis contra, non nisi per Aranem ex Thare ortam, seu non Tharæ filiam, sed neptem fuisse, contendentibus. Imo sunt, qui Saram nec Tharæ, nec Aranis, nec Nachoris, sed, nescio, cujus Abrami fratris filiam fuisse, volunt; alii vero, qui, quidquid sit de proprio ac naturali patre ejusdem Saræ, eam filiam Tharæ adoptivam, atque ita Abræ sororem faciunt. Verum cum utraque postrema opinio obscuris incertisque conjecturis tantummodo nitatur, visum est in utraque confutanda operam non perdere; at potius studiosius, atque, quod id ad veram aliquot Scripturæ sacræ locorum, scriptorumque veterum intelligentiam conducit, penitius examinare, utra ex duabus prioribus probabilior, atque adeo amplectenda videatur sententia, illane, quæ Abramum sui patris filiam, ex alia tamen matre natam, uxorem duxisse, adstruit; num potius ea, quæ eum, non nisi sui fratris Aranis filiam, seu neptem, ut vulgo vocant, duxisse uxorem, contendit.

[95] Priorem ex his cum Clerico, Calmeto aliisque aliquot recentioribus tuetur jam sæpe laudatus Wilhelmus Smitius in suo Prolegomeno Geneseos, [quæ ejus soror, stricte dicta, fuisse,] citatque num. 119 Clementem Alexandrinum lib. 2 Stromatum sub finem, S. Hieronymum lib. Quæstionum Hebraïcarum in caput 20 Geneseos ac denique Lippomanum in Catena, Cajetanum ad Genes. XI & 20, nec non Dominicum Sotum lib. 2 de Just. & Jure; ac mox num. 120 opinionem, quæ Saram a Thara proxime progenitam adstruit, altera probabiliorem reddere hocce ratiocinio conatur. Videntur, inquit, id verba Gen. XX, 12: Alias autem et vere soror mea est, filia patris mei, et non filia matris meæ, aperte innuere; neque clarioribus uti poterat Abraham, ut illum consanguinitatis gradum se inter & Saram designaret. Hinc S. Hieronymus in locum cit. in QQ. alteram rejiciens sententiam, “Magis sonat,” inquit, “quod Sara soror Abrahæ fuerit,” atque addit: “In excusationem ejus dicimus, necdum illo tempore tales nuptias Lege prohibitas.” Se loqui vere, nude, aperte, sine ambage, absque æquivoco ullo, protestatur Abraham, dum eam sororem ac filiam patris asserit. Quid rei est, ut nos istud per ambages explicemus; nec simpliciter, ut sonant, Viri sancti verbis assentiamur? Hactenus Smitius mox ex eodem Calmeto, quem potissimum hic ducem sequitur, hæc subdens: Hujusmodi connubia eo tempore apud Hebræos vetita fuisse aut irrita, nulla lege docemur.

[96] [ex verbis Abrami Genes. cap. 20] Atque hæc sunt Achillea, quibus hæc opinio propugnari solet, arma; quæ tamen an non occulto aliquo vitio laborent, aut saltem an non soliditate armis adversantium cedant, dijudicandum æquis arbitris relinquo. Et vero, dum sacræ Scripturæ verba ejusmodi occurrunt, ut geminos, imo plures etiam sensus litterales diversos pati videantur, tunc nulla ex parte melius certiusque, quam vel ex divini scriptoris scopo, vel ex illius, quem loquentem sistit, proposito, rerumque ac temporum adjunctis, genuinum eorum sensum erui posse, non inficiabitur, arbitror, quisquis est in sacrarum Litterarum studio vel mediocriter versatus. Dispiciamus igitur, in quo rerum statu, quove ex fine verba illa Alias autem & vere soror mea est protulerit Abrahamus, de uxore sua sermonem cum Abimelecho habens. Scriptura teste, Vir Sanctus uxori suæ persuaserat, ut in omni loco, ad quem simul ingrederentur, diceret ea se ejus sororem; reque ipsa Sara Geraram, Abimelechi regiam urbem, ingressa, maritum suum vocaverat fratrem, ipse vero eam vicissim compellarat sororem: factum inde, ut captus Saræ pulchritudine Abimelech eam sibi uxorem tolli juberet, propter Abrahami & Saræ verba minime suspicatus, eam, quæ illius soror dicebatur, eidem simul uxorem esse posse. At rei veritatem edoctus in somnis, nec levi plaga ob sublatam Abrahamo uxorem affectus, nihil prius habuit, quam ut cum eo, veluti de aperto mendacio, expostularet. Itaque, cum vicissim nihil prius haberet sanctus Vir, quam ut hanc labem a se removeret, ostenderetque, se, dum Saram sororem dixit, nequaquam fuisse mentitum, expostulanti regi ita cap. 20 ℣. 12 respondet: Alias autem & vere soror mea est; quæ verba in eo rerum statu ita sonant, ac si diceret: Alias autem & absque mendacio affirmare potui, eam mihi sororem esse, cum nimirum illa non remotiori consanguinitatis gradu me attingat, quam ipse Lot, quem recepto more & ex usu gentis nostræ fratrem quoque vere, seu absque mendacio, compello.

[97] [non satis prebatur;] Et hic quidem solus videtur fuisse Abrahami regi respondentis scopus, ac proin adverbium vere ab eo adhibitum potius fuit, ut suorum ante Saræ raptum dictorum veritatem manifestam redderet, quam ut significatum eo vellet, se vere, nude, aperte, sine ambage, & absque æquivoco ullo protestari, uxorem suam immediate, ut aiunt, ex Thara patre suo, licet non ex eadem matre, fuisse progenitam. Neque vero expositioni huic obstant subsequentia hæc de uxore verba: Filia patris mei & non filia matris meæ; quippe, uti in Glossis litteralibus in Genesim cap. 20 recte advertit Martinus Delrio, vocum harum sensus est, esse illam sibi sanguine paterno, non materno junctam, ab eodem Thare, ut se filium, sic illam filiam vocatam: & vicissim a Sara patrem Abrahæ, patrem, sed matrem Abrahæ non vocatam matrem. Q. D. Est patruelis mea, non matruelis. Ac mox laudatus auctor assertionem suam in hunc modum probat: Tum, quia Hebræis receptum, ut nomine Ben & Bath pro omnibus descendentibus in recta linea uterentur, sicut & Germani Belgæ & Galli vocant avos, Magnos aut Bonos patres, Grand pere, Groote vel Beste vader; tum quia cap. XI ℣. 31 Sara vocatur nurus Tharæ; tum denique, quia licita erant conjugia in secundo gradu collateralium, non vero in primo, ne ex altero quidem parente. Ita ille, Augustinum testem laudans lib. 22 contra Faustum cap. 35. Cum igitur, uti ex jam dictis facile est colligere, particulæ Et vere non sint cum sequenti vocabulo soror connectendæ, at contra cum præcedentibus Abrahami verbis, ut sensus sit: Et vere dixi, seu Et minime mentitus sum; non, uti prima facie videri potest, tantum revera ponderis habet laudati Smitii argumentum, num. 95 recitatum, ut communiore historicorum veterum Sanctorumque Patrum sententia, quæ Saram Arani filiam & Abrahami patruelem statuit, opinionem ejus probabiliorem reddat.

[98] Videamus nunc, an, qui a Smitio laudantur suæ opinionis patroni, [neque id evincitur ex Clemente Alexandrino,] vel sola sua auctoritate, vel adductis a se rationibus plus virium eidem opinioni tribuant. Ac primo quidem laudatus a Smitio Clemens Alexandrinus, tametsi sub finem libri 2 Stromatum Abrahamum ita de Sara loquentem inducat: Mihi soror est ex patre, sed non ex matre, fuit autem mihi quoque in uxorem; nequaquam tamen verbis istis Saram ex ipso Thare genitam affirmare intendit, sed id unum hoc loco agit, ut in contrahendis nuptiis consanguinitatis rationem habendam esse, præclaro aliquo exemplo comprobet, utque cognationem antiquissimum esse conjugii impedimentum, ostendat; atque hinc Abramum numquam cum Sara initurum nuptias fuisse, asserit, si illa ex eadem, qua Abramus, fuisset matre progenita. Porro, licet citato loco ex Abrahæ facto verbisque id unum contendat, eas, quæ ex EADEM MATRE natæ sunt, non esse ducendas uxores; alibi tamen, nempe lib. 6 Stromatum editionis anni 1616 pag. 478 non obscure indicat, eam pariter, quæ ex eodem patre nata est, non esse ducendam uxorem, dum conjugem illam, quæ, susceptis prius liberis, conjugali jure cum marito abstinere decrevit, ei judicari, seu habendam esse, affirmat, tamquam quæ sit EODEM PATRE nata, utpote cum qua itidem nulla est habenda carnalis conjunctio. Et paulo post pag. 479 Saram quidem ab Abrahamo aliquando sororem fuisse nominatam, scribit, sed non ex eadem matre & nec quidem ex eodem patre genitam, uti hæc ejus verba: ἀλλ᾽ οὔτε ὁμομητρίαν οὐδέπω καὶ ὁμοπατρίαν aperte testantur. Igitur ex Clemente Alexandrino, ut qui lib. 2 Stromatum non satis dilucide pleneque de Abrami cum Sara consanguinitatis gradu loquitur, non nisi tenue, imo contra, cum alio loco utrique diversos parentes assignet, nullum prorsus subsidium adversariis suppetit.

[99] Neque vero meliori jure S. Hieronymum, Genes. caput 20 ℣. 12 commentantem, [nedum ex S. Hieronymo,] suæ opinionis patronum adversarii probant. Quippe, cum eo ipso loco, quo adversariis favere videtur, diserte etiam dicat, Saram fuisse filiam Aranis, qui Abrahæ frater erat, ac rursus, commentans versum 29 capitis XI Geneseos, asseveranter tradat, Aranem, filium Thare, fratrem Abraham & Nachor, duas filias genuisse, Melcham & Sarai, cognomento Jescan, δυώνυμον; e quibus Melcham accepit uxorem Nachor, & Sarai Abraham; vel ex his consequens fit, ut saltem ambiguum sit S. Hieronymi, in Genesim scribentis, de hac quæstione judicium. Ex adverso autem, cum, de perpetua B. Mariæ virginitate contra Helvidium disputans, disertissime tom. 4, part. 2, col. 140 testetur, Saram fuisse fratris Abrahami, seu Aranis filiam, addatque, non commissurum unquam fuisse Virum justum, ut sui patris filiam uxorem sumeret, propterea quod ejusmodi conjugium, propagato jam humano genere, pro opprobrio ac peccato habendum videatur; consectarium hinc fit, ut vel perperam hic Helvidium redarguerit S. Hieronymus, vel diversis locis sibi contradixerit, vel, si neutrum admittere liceat, ut ejus, in caput 20 Genes. scribentis, posteriora verba, quibus tantopere adversarii nituntur, hypothetice potius, quam absolute exponi debeant, talisque adeo sit verborum illorum sensus, ac cum præcedentibus verbis nexus, ac si S. Doctor ita dissereret: Si eo loco Geneseos Hebraïci textus sono magis, quam jam bis a me ante exposito sensui, & Abrahami loquentis scopo, inhærendum esse, quis velit, atque ita Abrahamum sororem suam duxisse uxorem contendat, nos, ad alias Geneseos difficultates explanandas properantes, contentiosum funem cum eo non trahemus, ast huic in Abrahami excusationem respondebimus, necdum illo tempore, si, quod contenditur, verum esset, tales nuptias lege, scripta nempe, prohibitas fuisse, cum illicitis nuptiis Virum justum operam dedisse, nefas sit suspicari.

[100] [neque adductis tum a Lippomano,] Quod autem ad recentiorum Scripturæ sacræ interpretum Theologorumque auctoritatem attinet, eam non majoris in re historica ponderis esse, quam quidem sint allatæ ab ipsis rationes, notius est, quam ut probari debeat. Illas ergo examinemus. Lippomano judice fol. 240 verso Catenæ in Genesim, Nisi dixerimus, fuisse Saram vere sororem Abrahæ, multas difficultates inextricabiles incidemus, in quibus tam Judæi, quam nostri, laborant plurimum & multa confingere coguntur non admodum verisimilia. At bona verba, quæso. Quænam illæ tandem sunt inextricabiles difficultates, aut quænam illa vero absimilia, quæ oppositæ sententiæ patroni confingere coguntur? Horum saltem unum producere debuisset Lippomanus, quo fidem dictis suis faceret; quod tamen nec ipsum, nec eorum quemquam, qui ipsi consentiunt, præstitisse, video; imo contra vix ipsi utcumque plausibilem rationem fingere valent, cur Abimelech, si fratres sororibus non uterinis matrimonio tum jungi potuerint, audito, Saram Abrahæ sororem esse, illico judicaverit, eam uxorem ejus esse non posse; aut, si Abrahæ verba, quibus adversarii nituntur, de stricte dicta sorore, ut ut non uterina, intellexerit, quamobrem idem rex non statim ei hæc aut his similia responderit: Enimvero singularis tu homo es, Abraham, qui timorem Dei in hoc loco, seu apud nos non esse, existimasti, qui ducendo sororem conjugem, facere veritus non es, quæ nos attentare, nefas ducimus.

[101] Neque vero, quod laudatus num. 95 Cajetanus ex verbis Thamar, [tum a Cajetano,] filiæ Davidis, 2 Reg. 13, ℣. 12 contendit, nimirum, non modo ante legem Mosaïcam, quin & ipsa lege obtineri potuisse, ut frater sororem non uterinam duceret, id probari ullo modo potest, quandoquidem Liber Leviticus cap. 20 ℣. 17, ubi ejusmodi conjugia ex se detestanda mortisque supplicio digna declarantur, contrarium omnino ostendit. Et sane ex hisce Thamaris, ab Amnone fratre opprimi formidantis, verbis: Noli, frater mi, … facere stultitiam hanc; … quin potius loquere ad regem, & non negabit me tibi, aliud nihil elici potest, quam hanc, vel inopinata facinoris immanitate perturbatam, nesciisse, quæ diceret; vel si regem, ut vulgo aiunt, omnia posse, nec Levitici lege teneri censuerit, egregie falsam in eo fuisse; vel denique, si promptiore, præ mulierum vulgo, animi præsentia prædita fuerit, non alia mente verba illa protulisse, quam ut imminens sibi probrum amoveret, dum ille, spe falsa ductus, effrænatæ cupiditatis impetum tantisper cohiberet, aditurus regem, a quo ex legis, ejusmodi connubium prohibentis, præscripto repulsam accepturum esse, noverat. Nequaquam igitur hæc juvant, ut ipsis Abrahæ temporibus licitas fuisse fratrem inter & sororem nuptias, demonstretur, nedum ut Abraham reipsa sororem suam sibi connubio junxisse, ostendatur; quod tamen Lippomanus & Cajetanus propugnant.

[102] Porro cum præcipuum ultimi hujus scriptoris adversus nos ratiocinium a laudati supra Smitii argumento quantum ad substantiam non differat, [etiam in Genesim scribente, tum a Dominico Soto rationibus,] illud hic loci repetere ac refutare necesse non est, ne jam ante num. 97 actum agam. Addit quidem laudatus Cajetanus pag. 87 in cap. 20 Genes.: Sicut MATRIS nomine (Abraham Abimelecho loquens) utitur proprie, ita & PATRIS; verum haud satis ego video, qua ratione suam hanc assertionem probet, aut cur potius Genes. cap. 20 ℣. 12, quam cap. 2 Lucæ ℣. 48 nomen matris & patris proprie & eodem omnino sensu adhibitum fuisse, dicendum sit. Si potuit Maria S. Josephum ex recepto usu Jesu patrem vocare, quidni & Abraham ex recepto usu Tharam uxoris suæ patrem dicere potuit, qui tamen re vera ejus avus erat? Adhæc quonam argumento probabitur, Hebraïcam vocem Bath, Latine filiam, de qua hic unice quæstio esse debet, non sumi alio prorsus modo, ubi Abraham Saram sui patris filiam dicit, quam ubi matris suæ filiam esse negat? Et vero Abrahamum hac voce Bath diverso modo cit. ℣. usum fuisse, huncque etiam diversum modum ab Abimelech satis intellectum fuisse, ex iis, quæ supra num. 100 diximus, pronum est eruere. Cajetanum hic sequens Dominicus Soto, volensque de suo etiam penu argumentum depromere, quo sanctum Patriarcham nostrum sorori suæ, ut ut non uterinæ, conjugio junctum fuisse, probabilius ostendat, mirum in modum hallucinatur, ita loquens lib. 1 de Just. & Jure quæst. 3, art. 8, fol. 42 verso: FILIA enim PATRIS durum est pro eo usurpare quod NEPTIS AVI MEI.

[103] Quasi vero eorum, qui per τὸ filia patris mei cit. ℣. 12 ab Abrahamo sui patris neptem designatam fuisse, [quarum postrema vim prorsus nullam habet.] contendunt, vel unus aliquis tam imperitus fuisset, ut Seniorem Nachorem, Abrami avum, cum ejus patre Thara confuderit, ac Saram non proxime ex Arane, sed ex eodem Nachore, hujusve filio, progenitam fuisse, asseruerit. Si autem Dominico Soto durum videtur, orbatam suo patre puellam, avi sui, qui ei loco patris est, filiam aliquando dictam apud Hebræos fuisse, non poterit non ei esse durissimum, non raro in Scripturis sacris sub patris aut matris nomine commemorari, qui tamen eorum, quorum patres aut matres vocantur, avi vel aviæ dumtaxat, imo e majoribus tantum exstiterunt. Durissimum ergo ei sit, Jesum Christum filium Abraham, ac filium David, & hunc utrumque Christi patrem vocari; durissimum rursus ei sit, Elizabetham dici de filiabus Aaron; atque, ut e veteri quoque Testamento exempla aliquot producam, durissimum ei sit, Jairem Numerorum cap. 32 ℣. 41 filium Manasse dici, qui hujus abnepos ex matre, teste lib. 1 Paralip. cap. 2 ℣. 21, dumtaxat fuit, tum & Baltassarem Danielis cap. 5 Nabuchodonosoris filium vocari, qui hujus nepos solum erat, tum denique, Maacham, quæ regis Asa avia fuerat, quæque hunc matris loco educaverat, ut Thare patris loco Saram, hanc, inquam, lib. 3 Reg. cap. 15 plus semel matrem Asæ compellari. Quod si hæc ei dura non videantur, eccur, quæso, adeo ei durum erit, filiam Tharæ vocari eam, quæ ejus neptis, seu filii ejus proles erat?

[104] [Imo, licet dissentiat Smitius, connubia fratrum] Reliquum nunc est, ut num ea, quæ Smitius cit. Prolegomeno pag. 485 sub finem producit, ut fratris cum sorore non uterina matrimonium nec vetitum nec irritum fuisse, atque adeo ab Abramo iniri potuisse, demonstret, re ipsa subsistant, singillatim, ut rei gravitas exigit, examinemus. Verba ejus hæc sunt: Hujusmodi enim connubia eo tempore apud Hebræos vetita fuisse aut irrita, nulla lege docemur; e contra liquet, antiquitus apud alios populos, recte institutos, ea licita fuisse & permissa. Id de Atheniensibus refert Philo lib. De specialibus legibus. “Atheniensis Solon” inquit “permisit ex eodem patre sorores ducere, ex eadem matre vetuit.” Eumdem morem Phœnicibus tribuit Archilles (imo Achilles) Tatius lib. 1. “Egyptiis statutum esse, ut præter communem aliorum hominum morem cum sororibus matrimonium ineatur,” testis est Diodorus lib. 1. De Jove sic loquitur Lucianus lib. de Sacrificiis: “Junonem sororem duxit, idque juxta Assyriorum & Persarum mores.” Plura apud Clericum, Calmetum & alios. Ita Smitius. Rem modo aggrediamur.

[105] [cum sororibus lege naturæ extra summam necessitatem vetita,] Ac primo quidem non diffiteor, vivente Abramo, necdum illam legem scripto latam fuisse, qua, uti Levitici cap. 20 ℣. 17 fit, fratris cum sorore sua conjugium, sive hæc dumtaxat ejusdem patris, diversæ vero matris, sive ejusdem matris, diversi vero patris filia sit, nefarium, iniquum & publico mortis supplicio dignum declaratur, severissimeque a Deo prohibetur. At vero, tametsi lex illa corporeis tabulis commissa non exstaret, nihilominus tamen exstabat hominum mentibus inscripta naturalis verecundiæ lex, indecoram omnem vitæ rationem vetans, prohibensque adeo extra inevitabilem propagandi humani generis necessitatem, qualis quidem mundi exordio, at Abrami tempore non erat, ne quis ei, quacum tam propinquo strictoque nexu in alterutro saltem parente unitus est, ut quasi idem reputetur, connubiali insuper connectatur vinculo. Si enim, inquit Augustinus lib. 15 de Civit. Dei cap. 16, iniquum est, aviditate possidendi transgredi limitem agrorum, quanto est iniquius, libidine concumbendi subvertere limitem morum? Quem nempe ipsa verecundiæ naturalis lex gentiumque recte institutarum consuetudo tam aperte ante oculos statuit, ut etiam impii deorum multorum falsorumque cultores eum agnoscant, &, cum sorores accipere in matrimonium primis humani generis temporibus omnino licuerit, sic illud aversentur, quasi numquam licere potuerit. Ita fere ibidem S. Doctor, multo plura erudite disputans, ut ante latam Levitici cap. 18 & 20 divinam legem fraterna quælibet conjugia illicita, seu nefaria fuisse, probet. Qua de re consulat etiam curiosus lector S. Chrysostomum Homil. 34 in Epist. 1 ad Corinth. tom. X novæ editionis pag. 315, S. Thomam in Supplem. q. 54, a. 3, in Conclusione, & Grotium de Jure belli & pacis lib. 2, cap. 5, num. 13.

[106] Quod attinet ad citatos supra a Smitio auctores, [ab antiquis sapientibusque scriptoribus, & nominatim a Philone,] quorum testimonio apud populos recte institutos id genus conjugia licita fuisse, contendit, lectorem præmonitum velim, eos ad unum omnes, si forte Achilles Tatius, mihi non visus, in obscœnissimo, teste Photio in Biblioth. col. 206, abominandoque suo Opere excipiatur, vel eo ipso loco, ubi de istiusmodi nuptiis agunt, vel certe in sui Operis decursu eas manifeste improbasse, ac sic comparatos animo fuisse, ut vel eas gentes, apud quas hoc genus conjugia in usu erant, pro corruptis depravatisque in hac re haberent, vel leges, quibus hæc tolerabantur, perversas vocarent, vel denique ea ipsa conjugia, veluti illicita & a republica bene constituta maxime aliena, improbarent. Ut id manifestum cuilibet fiat, Philonis libro de Specialibus Legibus, quem primo loco Smitius pro se laudat, integrum textum primo etiam loco, Latine scilicet versum, ob oculos pono. Ita ille, pag. mihi 601 & 602: Deinceps præcipitur, ne sororem quidem esse ducendam; honestum sane præceptum & aptum continentiæ; quamvis Atheniensis Solon hoc observat in uterinis tantum germanis, eodem patre prognatis relinquit liberum; contra Lacedæmoniorum legislator uterinis non interdicit connubio, sed solis eodem patre genitis; cujusmodi tamen conjugia, uti mox patebit, etiam Philo improbat. Sed cetera prosequentem audiamus.

[107] At Ægyptius, inquit, ridens utriusque (Solonis & Lycurgi) simplicitatem & semiperfecta placita, [cujus verba recitantur, improbata,] laxavit libidinem, & auxit in corporibus animisque insanabile malum intemperantiæ, permissa licentia ducendi sorores, sive per alterutrum parentem, sive per utrumque cognatas, majores pariter & minores æqualesve, ne gemellis quidem exceptis, quas natura ipso natali sejunxit, intemperantia vero societate copulavit insociabili & male comparata junctura. Tum mox subdit Philo, quæ huc maxime faciunt. Quas leges (Atheniensium, Lacedæmoniorum & Ægyptiorum) abominatus Moyses sanctissimus (imo ipse Deus Moysi legem dictans) UT ALIENISSIMAS A BENE CONSTITUTA REPUBLICA, & INCITANTES AD OMNEM TURPITUDINEM, modis omnibus prohibuit congressum cum sororibus, sive utrumque sive alterum dumtaxat parentem communem habentibus. Quid enim opus est deturpare pudoris pulchritudinem, & virgines, ne crubescant, assuefacere? Quorsum autem attinet obstare, quo minus affinitates jungantur cum aliis, & intra domesticorum parietum angustias rem honestissimam concludere? Hactenus Philo, qui & alias adducit rationes, unde fraterna conjugia a recta ratione beneque constituta republica aliena esse, perspicias.

[108] [a Diodoro Siculo pro perversis habita,] Ita quoque censuit Diodorus Siculus, vel ipso, quem laudat Smitius, loco. Nam, etsi Ægyptiis usitatum cum sororibus matrimonium fuisse, scribat, addit tamen pag. 23, id fieri præter communem aliorum hominum morem, nec magis ejusmodi conjugia rectæ rationi beneque constitutæ reipublicæ consona esse tradit, quam quidem Isidis Osiridisque, unde hæc ortum duxerunt, nefandas nuptias, earumque occasione exortum apud Ægyptios perversum morem, quo plus potestatis & honoris sit penes reginam, quam regem, quoque in tabulis dotalitiis inter privatos imperium feminæ in virum assignetur, hi vero uxoribus per omnia se obtemperaturos esse, profiteri teneantur, uti mox verbotenus fere idem auctor subdit. Ut hisce unum pro pluribus exemplum etiam addam, non magis auctor ille fraterna conjugia sanæ rationi beneque ordinatæ civitati congrua judicat, quam occasione Isidis Osiridisque natum apud Ægyptios morem adorandi bruta animalia, puta feles, canes, lupos, aliasque etiam res, quarum nomina prodere pudor vetat. Videat, cui ad id animus est, Diodori narrationem eod. lib. 1, pag. 74, 76 ac 78 & in editione Stephani a pag. 52, & hinc dijudicet, an inter gentes honestis moribus imbutas censeri tunc debuerint Ægyptii, atque an ex eorum prava consuetudine & detestata sapientibus licentia fraternas nuptias rectæ rationi conformes, jureque naturæ extra necessitatem licitas esse, sat solide probari queat.

[109] [ab ipso Luciano, velut ridicula & impia, rejecta, nec apud Persas] Quod vero ad Lucianum, a Smitio quoque laudatum, spectat, scribit quidem ille auctor Sermone de Sacrificiis, fol. mihi 56 verso, a Jove complures uxores fuisse ductas, ac postremo loco Junonem germanam, idque juxta Persarum & Assyriorum institutum; at vel hoc ipsum Lucianus improbat, idque toto illo Sermone agit, ut, qui de Jove aliisque diis similia credunt, eos non nisi impia ridiculaque de iis credere, luce clarius demonstret. Hunc porro Persarum morem, imo vero abusum, multis seculis Abramo juniorem esse, neque ulla seu naturali seu positiva lege fuisse tunc permissum, testis luculentus minimeque hic suspectus est Herodotus in Thalia lib. 3, num. 31 pag. mihi 173, ubi sic loquitur: Quum antehac Persæ sorores in matrimonium accipere nequaquam consuevissent, Cambyses unius sororum amore captus, cupidusque deinde ducendi illam uxorem, quum propter rei insolentiam laboraret efficere, accersit eos, qui regii judices nominantur: sunt autem delecti e Persis viri, suntque perpetui, nisi delicti alicujus comperti fuerint. Isti apud Persas jus dicunt, & legum patriarum sunt interpretes, & ad eos omnia referuntur. Hos Cambyses percontatur, num qua lex sit, quæ sinat volentem cum sorore contrahere matrimonium. Judices & juste & ingenue respondentes, NEGANT ULLAM SE INVENIRE LEGEM, QUÆ SINAT FRATRI NUBERE SOROREM; quamdam tamen invenire legem, qua liceat regi Persarum facere, quidquid libeat. Ita nec legem abrogarunt metu Cambysis: & NE LEGEM TUENTES, ipsi perirent, aliam invenerunt adjutricem ejus, qui sororem in matrimonium ducere vellet.

[110] Profecto si antiquitus ac vel a temporibus Abrami apud Persas, [antiquitus usitata,] aliasve Orientales gentes honestis moribus imbutas, usitata aliquando fuissent ejusmodi fratres inter & sorores conjugia, id certe scivissent Persarum sapientissimi, nec prætermisissent, antiquum Orientalium morem, pro lege, quæ tales nuptias sinit, obtendere, quo sic & regi placerent, mortisque discrimen a se amoverent longius. Tantum igitur abest, ut ex auctorum, quos laudat Smitius, testimonio id, quod contendit, manifestum fiat, ut contra ii ipsimet auctores, quibus addi possent Plutarchus, veteres Romani, aliique bene morati populi, ejusmodi nuptias pro illicitis, ac recte constitutæ hominum societati consuetudinique contrariis, imo & pro impiis Deoque invisis habuerint, uti apud Grotium de Jure belli & pacis lib. 2, cap. 5, num. 13, cujus verba inferius partim transcribam, omnino videre est. Adhæc tametsi, multis post Abrami cum Sara conjugium transactis seculis, apud Orientales gentes in usum deductæ fuissent fratrum cum sororibus non uterinis nuptiæ, nihil hinc tamen pro temporibus Abrami evinci posset. Etenim, si tunc in usu, ut ut rarissimo, Ægyptiis, Chananæis aliisve Orientalibus id genus conjugia fuissent, cur pius prudensque Vir, ut Saram uxorem celet, hocque pacto vitam suam in tuto collocet, eam sororem vocavit? An forte Pharaonem, Ægypti regem, & Abimelech, regem Geraræ, tam simplices aut tam obesæ naris homines credidit, ut, quod apud se Chaldæosque usitatum aliquando, nossent, id de se peregrino & advena suspicari non auderent, aut ne olfacere quidem possent?

[111] Imo vero an non ex adverso, si tum temporis licita credebantur, [neque respectu Abrahæ verisimilia esse, probantur;] aut usitata quandoque erant fratrum cum sororibus qualibuscumque connubia, omnino anceps & sibi prorsus periculosum tutandæ vitæ consilium inisset Abraham, vocando Saram Sororem, quæ ex usu gentis una uxor esse potuisset, quamque adeo, cum ejus amoribus accensos principes, minime rudes in conjiciendis investigandisque ejusmodi rebus fore, animo præsumeret, vel ipso adventus sui die primo daturam captui suæque neci occasionem esse, ignorare minime poterat? Quid? Quod, tantisper dato, jam tum vivente Abramo apud Orientales initas quandoque fuisse inter fratrem & sororem non uterinam nuptias, non propterea tamen consequens fieret, ut Abramus, vir sanctissimus, ejusmodi nuptias etiam contraxerit, quæ post propagatum genus humanum, non tunc primum, cum Levitici cap. 20 lex data est, illicitæ factæ sunt, sed generatim extra humani generis propagandi extremam necessitatem illicitæ, imo nefariæ & iniquæ eadem lege declarantur, uti & Levitici cap. 18, ubi a ℣. 25 tum hujuscemodi conjugia, ℣. 9 & XI memorata, tum alii incesti istiusmodi concubitus inter scelera, abominationes & execrationes a Deo recensentur.

[112] Audiri ea de re meretur laudatus supra Hugo Grotius, [ipseque Grotius, quem pro se Smitius, sed abs re, laudavit,] ac vel idcirco etiam, ut dispiciat lector, an eum Smitius cit. num. 120 suæ sententiæ patronum jure merito fecerit. Ita loquitur Vir eruditissimus cit. lib. 2 de Jure belli & pacis cap. 5, num. 13, pag. mihi 133: Hebræi veteres, non spernendi hac in parte juris divini interpretes, &, qui omnia eorum legit summoque judicio digessit, Moses Maimonides, aiunt, earum legum, quæ capite Levitici XVIII de matrimoniis (adi in rem nostram ℣. 9 & ℣. XI) sunt proditæ, causas esse duas: priorem naturalem quamdam verecundiam, quæ non sinat ortus auctores cum sua sobole, aut in se ipsis, aut etiam per personas sanguine aut nuptiali sanguinis commixtione proxime cohærentes misceri: alteram vero ne quarumdam personarum convictus, nimis quotidianus atque inobservatus, stupris & adulteriis occasionem daret, si amores tales nuptiis possent conglutinari. Atqui has duas causas nemo non videt etiam inter fratrem & sororem non uterinam quammaxime locum habere; consectarium itaque fit, ut vel Abramus non duxerit sororem stricte dictam, vel, si duxerit, ut contra naturæ legem egerit, quod nullus certe aut Christianus aut Judæus admittet.

[113] [sententiæ nostræ, adductis variis argumentis,] Sed Grotium erudite disserentem prosequamur: Has autem leges (de quibus proxime egerat) & NE FRATRES SORORIBUS MISCERENTUR, censent datas Hebræi simul cum lege de Deo colendo, jure dicendo, non fundendo sanguine, non colendis diis falsis, non rapienda re aliena: sed ita ut leges conjugales vim suam non exsererent, nisi post multiplicatum jam satis humanum genus, quod ipso initio sine fratrum & sororum nuptiis contingere nequivit. Neque referre putant, quod id a Mose suo loco narratum non sit: quia satis habuit, hoc in lege ipsa tacite indicasse, cum gentes extraneas eo nomine damnat. Dein paulo post hæc Michaëlis Ephesii ad quintum Nicomachiorum de fratrum sororumque connubio verba transcribit: Fratrem cum sorore concumbere, ab initio res media erat: at, (cessante nimirum necessitate) lege adversus tales concubitus posita, jam multum refert, observetur lex, necne. Tum ita pergit Grotius: Diodorus Siculus (idem ille, de quo num. 108 egimus) vocat κοινὸν ἔθος τῶν ἀνθρώπων COMMUNEM HOMINUM MOREM, ne fratres sororibus jungantur, a quo Ægyptios eximit, Dion Prusæensis barbaros. Seneca scripserat: “Matrimonia deorum jungimus & NE PIE QUIDEM, fratrum scilicet & sororum.” Plato de Legibus octavo talia conjugia vocat μηδαμῶς ὅσια, καὶ θεομισῆ MINIME PIA, SED DEO INVISA.

[114] [quamplurimum patrocinatus est.] Quæ omnia, inquit, ostendunt veterem famam de lege divina adversus id genus conjugia, unde & vocem NEFAS de talibus usurpari videmus. OMNES autem FRATRES & SORORES comprehendi lex ipsa indicat, tam AGNATOS quam COGNATOS ejus gradus, sive foris sive domi natos atque educatos comprehendens. Hactenus Grotius, qui cum veterum Hebræorum sententiam approbet, non tantum quorumcumque fratrum cum quibuscumque sororibus conjugia naturali verecundiæ lege ac recta ratione prohibita, sed & antediluviano tempore, non urgente amplius propagandi humani generis necessitate, ac postdiluviano item Levitici cap. 18 divina lege vetita, seu potius, illicita solenni ritu declarata, censuisse, dicendus est, contra tamen ac Smitius cit. Proleg. sui num. 20 contendit. Atque hæc jam disputata sufficiant, tum ut ne Abramus sui patris filiam stricte dictam, seu veram sororem sibi conjugem sumpsisse, certo credatur, tum ut id genus conjugia, etiam Abrami temporibus, pro illicitis habita fuisse, manifestum fiat.

§ VII. Abrami uxor probabilius fratris ejus, Arani nempe, filia fuit. Inquiritur, an Abramus cum Arano a Chaldæis in ignem conjectus, indeque prodigiose eductus fuerit.

[Abrami uxorem fuisse filiam fratris ejus,] Tametsi, ut jam ostendimus, eo tempore, quo Abramus in vivis erat, imo & multo ante, diversi sexus liberos, iisdem parentibus, aut ex alterutro dumtaxat natos, conjugio necti, non licebat; fratrum tamen aliorumque longinquioris gradus consanguineorum liberos nulla lege, nulla potestate prohibita consuetudo nectebat, prout S. Augustinus lib. 22 contra Faustum Manichæum cap. 35, tom. 8 editionis anni 1694, col. 382 verbotenus fere tradit, omnesque eruditi consentiunt. Potuit ergo Abramus sine ulla noxa sui fratris filiam, vel aliam quamcumque ejusdem gradus feminam uxorem ducere. Ast num revera Sarai, quam Abramus sibi uxorem adscivit, sui fratris, & Arani quidem, filia fuerit, haud parum, ut ante monui, inter eruditos controvertitur. Probabilior tamen mihi videtur sententia affirmans, utpote quæ Scripturæ sacræ conformior est & veterum scriptorum testimoniis firmius stabilita. Ac primo quidem, licet Moyses cap. XI Genes. diserte non edixerit, Sancti nostri uxorem ejus fratris filiam fuisse; id tamen nuspiam negat, neque quidquam suppeditat, unde hæc fratris Abrami proles fuisse merito negetur. Imo potius, dum cit. cap. ℣. 29 Abramum & Nachorem uxores duxisse, narrat, moxque, Nachorem sui fratris Arani filiam sumpsisse, subdit, Abramum quoque, cujus conjugium illic commemorat, sui fratris filiam itidem duxisse, insinuare videtur. Verba sacra, quæ huc spectant, audi ex Genes. cap. XI, ℣. 27: Thare genuit Abram, Nachor, & Aran. Porro Aran genuit Lot. Et ℣. 29: Duxerunt autem Abram & Nachor uxores: nomen uxoris Abram Sarai: & nomen uxoris Nachor, Melcha, filia Aran, patris Melchæ & patris Jeschæ.

[116] Adhæc cum Sarai procul omni dubio Mariti sui consanguinea fuerit, [nomine Arani, innuit Moyses,] ac talis quidem, ut ex recepto tunc more Sororis nomine compellari posset, consectarium fit, ut, cum ex dictis vera ejus soror non fuerit, vel alterutrius Abrami fratris, vel ignoti cujuspiam consanguinei ejus proles fuisse, adstruatur. Itaque, cum postremum hoc veri speciem non habeat, ac ne levissima quidem auctoritate nitatur, residuum nihil est, quam ut Sarai vel Nachoris, vel Arani filia dicatur; ac proin, cum itidem verisimile non sit, uxorem Abræ fuisse Nachoris, Abrami fratris, filiam, nihil demum restat, quam ut alterius ejus fratris, Aranis nempe, filia statuatur. Et vero, cum Moyses Genes. cap. XI, ℣. 29 ita loquatur: Duxerunt autem Abram & Nachor uxores, haud abs re hinc colligitur, non prius Nachorem, quam Abramum, fuisse conjugio nexum, ac proin Sanctum nostrum Nachoris filiam uxorem ducere nequiisse. Contra vero, dum non tantum ℣. 27 ex Arano, Abrami fratre, Lotum fuisse antea genitum, sed & ℣. 29 duas filias itidem progenitas scribit, quarum una, nomine Melcha, Nachori nupsit; nihil sane obest, quo minus Abrami uxor etiam proles Arani fuerit, ut contra nihil non suadeat, tam hanc Arani filiam suo patruo Abramo, quam alteram, nomine Melcham, suo patruo Nachori, connubio fuisse junctam.

[117] [affirmat Fl. Josephus,] Ut autem liqueat, quam antiqua, quamque recepta istæc sit sententia, nonnulla veterum testimonia in medium producere visum est. Ac primo quidem Fl. Josephus, plus semel supra laudatus, qui sine gravi in contrarium ratione, nec ignorantiæ, nec fictionis, nec mendacii arguendus est, lib. 1 Antiquitatum suæ gentis cap. 7 sub finem in hunc modum scribit: Abrahamus autem fratres habuit Nachorem & Aranem. Ex his Aranes, relicto filio Loto, & filiabus Sara & Melcha, in regione Chaldæorum est mortuus in urbe, quæ Ura Chaldæorum vocatur, & sepulchrum ejus nunc usque ostenditur: neptes vero ex fratre duxerunt conjuges, Melcham Nachores, Saram Abrahamus; & cap. 8: Abrahamus vero Lotum, Aranis fratris sui filium, Saræ conjugis suæ fratrem, adoptavit, quod germano careret; ac denique cap. 12 de Abrahæ facto, cap. 20 Genes. relato, mentionem faciens, ita habet: Hæc locuto (Abimelecho) Abrahamus nec omnino fictam consanguinitatem aiebat: esse enim (Saram) fratris filiam, nimirum Aranis, ut supra cap. 7 aperte edixit.

[118] [tradit S. Augustinus,] Josepho consentit S. Augustinus lib. 16 de Civitate Dei cap. 19 ita scribens: Deinde, ædificato ibi (in Sichem) altari, & invocato Deo, Abraham profectus est inde, & habitavit in eremo, atque inde ire in Ægyptum famis necessitate compulsus est. Ubi uxorem suam dixit SOROREM, nihil mentitus. Erat enim & hoc, quia propinqua erat sanguine: sicut etiam Lot EADEM PROPINQUITATE, cum fratris ejus esset filius, frater ejus est dictus. Censuit itaque sanctus Doctor, quemadmodum Lot frater Abrahæ dictus fuit, cum Abraham ejus esset patruus, ita & Saram Abrahæ sororem dictam fuisse, cum pariter ejus patruus esset sanctus Patriarcha, eaque illius dumtaxat propinqua, seu fratris filia esset. Ex quibus, quod hic obiter monuisse juverit, cuilibet haud difficile erit intelligere, in quam alienum a mente S. Augustini sensum Calmetus in Genesim pag. 449 quædam verba ejus detorserit, quibus nempe sanctus Doctor contra Faustum disputans ait, justum esse, ut in ea re, quam noverat Abraham, nos autem non novimus, Patriarchæ potius credamus loquenti, quod scit, nempe Saram sibi ex patre consanguineam, seu more Hebraïco sororem esse, quam Manichæo criminanti, quod nescit, ac contendenti, Saram non fuisse Abrahamo consanguineam, ac proin hunc fuisse mentitum. Ubi sane, ut verba ejus cit. tomo 8 col. 382 expendenti patebit, ne verbo uno indicat, se credere, fuisse Saram Abrami sororem stricte dictam, idque ab Abramo aperte significatum fuisse.

[119] [insinuatque S. Chrysostomus;] Neque S. Augustinus tantum, sed &, tametsi aliter quidam existimant, in nostram sententiam pariter ivit S. Chrysostomus Hom. 45 in Genes., dum exponens illa verba Soror mea est ex patre &c ita scribit tom. 4 novæ edit. pag. 462: Quia (Sara) eumdem patrem vocat, inquit (Abraham) quem & ego, ideo & Sororem ipsam vocavi, ne igitur condemnetis me; nimirum non quia Sara naturalis filia Tharæ erat, sed quia eum Hebraïco more, mortuo præsertim patre Arano, nomine patris compellabat, ideo & suæ gentis more Abramus ipsam vocavit sororem; neque sic mendacium ab eo dictum fuit, nec adeo mendacii condemnandus Abraham. Quæ Chrysostomi opinio recensitæ S. Augustini sententiæ omnino congruit. Nec est sane, cur propterea, quod Moyses de Sarai, jam Abramo nupta, loquens, hanc non appellarit filiam Aranis, sed tantum nurum Thare, uxoremque Abrahæ dixerit, hanc idcirco Aranis filiam fuisse, negemus; nam, si quid roboris hoc argumentum habet, id certe contra adversarios nostros potius, quam contra nos habere debet; cum simili ratione adversus eos reponi a nobis possit, Saram non fuisse filiam Tharæ, quandoquidem, si talis fuisset, propter majorem, quæ avum inter & neptem, quam inter socerum & nurum, intercedit necessitudo sanguinisque connexio, Saram potius filiam aut neptem Tharæ, quam ejus nurum appellasset. Sed de hoc satis.

[120] Dispiciamus modo, an non & alia ratione Abrami uxorem Arani filiam probabilius fuisse, [imo, cum communius credatur Sara diversa non esse a Jescha,] ostendi queat. Si Jescha, teste Moyse Genes. cap. XI, ℣. 29, Arani filia, binominis fuerit, eademque, quæ Sarai; necesse omnino fiet, ut Abrami conjux ex Arano genita fuerit. Cum ergo non modo Hebræorum in Seder-Olam, S. Ephræm Syri in Genesim tom. 1 Operum pag. 156, S. Hieronymi lib. Quæst. Hebraïcarum in cap. XI Genes., S. Augustini de Civitate Dei lib. 16, cap. 12, aliorumque eruditorum auctoritate, sed solidis etiam rationibus probabilius omnino sit, memoratam Jescham binominem eamdemque cum Sarai fuisse; consequens est, ut & Abrami conjugem Aranis filiam fuisse, probabilius quoque fiat. Audi pro ceteris S. Hieronymum & S. Augustinum, quorum ille cit. loco ita loquitur: Aran filius Thare, frater Abraham & Nachor, duas filias genuit, Melcham, & Sarai cognomento Jescan, δυώνυμον; e quibus Melcham accepit uxorem Nachor, & Sarai Abraham; Augustinus vero citato pariter loco in hunc modum: Iste Aran pater Melchæ fuit & pater Jescæ, quæ Jesca creditur ipsa esse etiam Sara, uxor Abrahæ. Et sane non abs re creditam fuisse eamdem, nonnullæ rationes suadent. Quorsum enim Moyses, qui vel virorum, ex quibus linea recta originem non traxit Hebraïcus populus, genealogiam ipsumque eorum nomen silentio præterire solet, tam disertam, uti cit. ℣. 29 facit, hujus mulieris mentionem in ejusdem populi genealogica descriptione ingessisset, nisi ex illa Israëliticus populus maternam traxisset originem? Proinde cum Jescha hæc nec Tharæ, nec Nachoris, nedum Aranis uxor fuerit, uti omnes fatentur, consequens fit, ut, si ad maternam, uti vix dubitari potest, Israëlitici populi genealogiam spectet, Abramo, qui ex tribus Tharæ liberis solus superest, matrimonio juncta fuerit, atque adeo, cum Aran duas dumtaxat filias unumque filium habuisse legatur, ut Jescha illa eadem sit cum Sarai, Abrami uxore.

[121] Adhæc, si tantisper ponamus, diversam a Sarai esse Jescham, [Arani filia, uti etiam Moyses innuisse ostenditur,] quid, quæso, causæ excogitabimus, cur Moyses potius Jeschæ, ignotæ cæteroqui mulieris, nihilque ex adversariorum sententia ad sui populi stirpem attinentis, genus proavosque sollicite descripserit, quam uno saltem verbo indicarit stirpem genusve Saræ, personæ longe dignioris, quæ non minus, quam Abraham, Israëlitici populi vera parens erat? Quodsi ex adverso Jescham illam eamdem cum Sara faciamus, evanescit ultro difficultas illa, proditque se statim ratio, cur Moyses Jeschæ avum, patrem, patruosque tam sollicite recensuerit, ac denique cur non minori diligentia diversa, quæ diverso tempore Sara gesserit, nomina posterorum memoriæ commendarit, nimirum quod id dignitas matris electi a Deo populi exigeret, quodque non parum Israëliticæ gentis interesset, tam matris suæ, quam Patris sui hujusque nepotis Jacob diversa nomina comperta habere. Quapropter eam Moyses primo sub Jeschæ nomine Genes. cap. XI, ℣. 29 designarit, quod a tenera ætate pulchritudine fuisset conspicua, uti Hebræi Jeschæ etymon exponunt, & Genes. cap. 12 ℣. XI, 12 & 14 consonat; ac dein ejus, jam Abramo nuptæ, nomen Sarai, Latine princeps mea ℣. 30 expresserit, quod ipsa domus Abræ mater-familias esset; tum denique inditum ei Dei jussu nomen Sara seu absolute princeps, quod nempe omnium gentium futura princeps esset, cap. 17 ℣. 15 ac sæpe alibi celebraverit. Ut ut hæc habeant, equidem si Hebraïcum Jeschæ etymon spectetur, hocque nomen Hebræorum more ex ipsa re puellæ inditum credatur, nulli ex Tharæ posteris mulieri aptius, quam Saræ, speciosissimæ feminæ, attribui potest.

[122] [probabilior saltem haberi debet sententia nostra, quam quidem opposita.] Ex his dijudicet æquus lector, an sententia nostra, quæ Abramum sui fratris Arani filiam, usitato tunc, uti ex Nachoris cum Melcha conjugio patet, apud Hebræos more, uxorem duxisse, atque adeo eamdem cum Sarai Jescham esse, statuit, non sit adversariorum, Saram Abrami veram sororem facientium, opinione probabilior, quodque ex his consectarium est, an non etiam ex hoc capite multo verisimilius fiat, Abramum non fuisse filiorum Tharæ primogenitum, nec anno patris sui septuagesimo natum, quandoquidem, si Aran eo junior statuatur, necesse fit, ut idem ille Aran, nondum decennis puer, filiam suam, utpote Abramo decennio tantum juniorem, genuisse itidem statuatur; quod nemo sane sibi in animum inducet. Sed de Abrami in Chaldæa natalibus conjugioque jam nunc dicta superiusque disputata sufficiant. Reliquum nunc est, ut, priusquam Virum sanctum e terra sua in alienam Dei jussu proficiscentem prosequimur, quæstionem quoque illam tractemus, quæ ex Genes. cap. XI, ℣. 28, ubi tamen expressa Abrami mentio non fit, suam traxit originem.

[123] [Abramum cum Arano fratre igni traditum a Chaldæis] In eo scilicet controversiæ totius cardo vertitur, num Abramus cum Arano, quod ignem more Chaldæorum adorare noluerit, conjectus abs illis fuerit in ignem, indeque salvus & incolumis divino beneficio ereptus. Prodigii hujus adstruendi ansam præbuit diversa citati mox versus lectio, cum pro eo, quod legitur in Vulgata: Mortuusque est Aran ante Thare patrem suum in terra nativitatis suæ in Ur Chaldæorum, in Hebræo habeatur: In Ur Chesdim, quod per τὸ In igne seu In incendio Chaldæorum, uti Hieronymus Lib. Quæst. Hebraïc. in Genes. col. 517 scribit, verti etiam potest. Accessit orta ex hujusce lectionis occasione Hebræorum traditio, eodem Hieronymo teste col. 518, ita ferens, ut egressus sit Thara cum filiis suis de igne Chaldæorum, & … Abram Babylonio vallatus incendio, quia illud adorare nolebat, Dei sit auxilio liberatus, cum tamen Aran, Abrami frater, ignem pariter nolens adorare, igne consumptus sit, uti col. 517 ex Hebræorum narratione, quam S. Hieronymus non improbasse dici posset, verbotenus ferme refertur. Hisce alia a nonnulla nullis, ut narrationi huic fides concilietur, argumenta adjiciuntur, quæ suum inferius locum invenient.

[124] Verumtamen ea mihi sedet sententia, Hebraïcam illam relationem, [solumque inde divinitus liberatum fuisse,] ut ut prima fronte vario firmata præsidio videatur, neutiquam pro vera admittendam esse. Etenim, uti Salianus in Annalibus Eccles. veteris Testamenti ad annum mundi 2086 num. 3 bene advertit, minime probabile est, in utroque fratre (Abramo nempe & Arane) tantum fuisse fidei & charitatis in Deum, ut pro ipso ambo in ignem se mitti permitterent, & tamen eorum alterum (ut illa narratio adstruit) Deus in igne perire pateretur in gravissimum piorum atque impiorum scandalum. Adhæc, cum, uti laudatus auctor ibidem etiam observat, Rerum Judaïcarum scriptor Josephus, nimirum lib. 1 Antiquit. cap. 7, Aranem in urbe, quæ Ura Chaldæorum vocatur, mortuum esse, ejusque sepulcrum ad suum usque tempus ostensum fuisse, testetur, nec quidquam tamen memoret, unde eum incendio exustum, aut violento modo occisum fuisse, conjicias, ut contra naturali morte ante patrem suum obiisse, insinuet; quis non videt, illam Hebræorum narrationem, si tamen jam tunc sparsa fuit, eruditis receptam non fuisse, nec majori in pretio fuisse habitam, quam populares quaslibet narratiunculas, quas eruditi historiographi ne levi quidem mentione dignantur.

[125] Nec est, cur factum illud a Moyse cap. XI Genes. ℣. 28 aut ℣. 31 indicatum satis fuisse, [haud satis ostenditur ex cap. XI Genes.;] dicatur, ac proin ejus testimonio satis esse stabilitum; quippe, licet hæ voces Hebraïcæ Ur Chesdim, si seorsum spectentur, tam Ignem Chaldæorum, quam Uram, Chaldæorum urbem, denotare ex sese queant; tamen in eis, de quibus agitur, Geneseos versibus tam manifeste proprium Chaldæorum urbis nomen, quam vox subsequens Chanaan regionem Syriæ, & vox Haran, Mesopotamiæ urbem, designat. Et vero nisi quis vocem Chanaan appellative, ut vocant, exponere per negotiatorem aut humilem, vocemque Haran seu Charran per foramina vel iram, uti appellative sumpta apud Hebræos sonant, interpretari itidem hoc loco malit; quod profecto perquam esset ridiculum, necesse is habet, ut tam Ur Chesdim, quam Chanaan, & Haran propria locorum nomina esse, fateatur. Adhæc, si Ur Chesdim seu Ur Chaldæorum, contra ac Josue cap. 24, septuaginta Interpretes, Josephus aliique hoc exponunt, citato Genes. ℣. 31, non pro Chaldææ, aut Mesopotamiæ, latiori sensu acceptæ, loco, sed pro igne aut incendio, uti adversarii volunt, accipiendum sit, eccur, obsecro, Abramo in Chaldæorum ignem aut incendium projecto, non binos addunt comites, Lotum nempe & Sarai, quos æque ac Abramum, de Ur Chesdim Thara eduxisse eodem ℣. 31 legitur?

[126] Quod si nec Lot, nec Sarai, eorum judicio, in Chaldæorum ignem injecti fuerint, [cum illic per Ur Chaldæorum non ignis supplicium, sed regio designetur,] cur ex eo versu Abramum in Chaldæorum ignem injectum adstruunt? Dicamus potius, quod res est. Cum Moyses cit. ℣. ita loquitur: Tulit itaque Thare Abram filium suum, & Lot filium Aran, filium filii sui, & Sarai nurum suam, uxorem Abram filii sui, & eduxit eos de Ur Chaldæorum (Hebraïce Ur Chesdim) ut irent in terram Chanaan, veneruntque usque Haran & habitaverunt ibi, tantum abest, ut singulare aliquod Dei omnipotentis prodigium strenuumve Famuli Dei pro fide certamen enarrare voluerit, ut ex adverso solos assignaverit terminos, unde & quo sese Thara cum familiæ suæ parte longe maxima contulerit, quod ad intelligendam vocationis Abrami historiam scitu necessarium erat. Argumento huic alia quoque, quæ in rem nostram Pererius in Genesim lib. 16, Disput. 15 scite congessit, hoc loco adjungere vel idcirco non abs re erit, quod ratiocinationis, a nobis supra adhibitæ, eo major vis sit, quo plures adducuntur scriptores, qui, si revera Abram conjectus religionis causa in ignem, indeque divinitus extractus fuisset, illud opportuno loco, ubi nempe de præstantia fidei Abrahæ agunt, commemorare non neglexissent, cum tamen, uti jam mox patebit, altissimum ubique de eo servarint silentium.

[127] [ac de prætenso prodigio siluerint sacri scriptores,] Ita igitur citata Disputatione Pererius: Auctor quoque libri Ecclesiastici cap. 45 laudes Abrahæ prædicans, hoc factum ejus (de quo hic quæstio est) summa dignum prædicatione, non prætermisisset. Nec vero B. Paulus id reticuisset in Epistola ad Hebræos cap. XI, ubi magnis laudibus effert magnitudinem & devotionem fidei Abrahæ, quod divinis jussis obtemperans, derelicto natali solo, in extraneam sibi atque ignotam venisset terram Chanaan: quod contra spem in spem credens ex sterili uxore præter omnem naturæ cursum & ordinem filium procreasset: quod denique, Deo filii cædem imperante, immolare eum paratissimus fuerit. Cum igitur, si Abram propter unius veri Dei confessionem & prædicationem vivus flammis uri non recusasset, in hoc maxime ejus præstantia fidei enituisset, non id profecto Paulus in præteritis dereliquisset, sed, ut maxima dignum admiratione & commendatione, ante omnia celebrasset. Quid? Quod Josephus in primo libro Antiquitatum, quæ insignia erant ad laudem Abrahæ, non tantum ex sacris, verum etiam profanis scriptoribus carpens & colligens, nullum de hoc Abrahæ facto verbum fecit. Nam neque vir rerum Judaïcarum peritissimus istud ignorasse credendus est; nec, si non ignoravit, (cum esset in primis memorandum) prætermittere voluisse. Philo quoque nullam hujus rei mentionem fecit, qui tamen duos libros de Abraham edidit, virtutes & facta ejus diligenter exponens.

[128] [ipseque, contra ac contendunt adversarii, liber 2 Esdræ,] At erit forte, qui reponat, insigne illud, quo de hic agitur, prodigium indicatum satis ab Esdra fuisse Lib. 2, cap. 9, ubi Levitas quosdam ita Deum orantes ℣. 7 inducit: Tu ipse, Domine Deus, qui elegisti Abram & eduxisti eum de igne Chaldæorum &c. Verum respondeo, cum in cit. ℣. 7 primævo textu legatur Ur Chesdim, quod S. Stephanus, Spiritu Sancto plenus, Act. 7 non de Chaldæorum igne, sed de terra Chaldæorum interpretatus est, quodque 70 Interpretes de regione Chaldæorum, Græce ἐκ τῆς χώρας τῶν Χαλδαίων, Josephus vero lib. 1 Antiq. cap. 7 de urbe Chaldæorum, nomine Ur, intellexerunt, horum potius versioni, quam Levitarum illorum opinioni (si tamen hæc opinio adscribi eis possit) inhærendum esse, quandoquidem illorum multo major, quam quorumdam Levitarum, auctoritas est. Dixi jam nunc: Si tamen hæc opinio adscribi eis possit, propterea quod, dato etiam, τὸ Ur Chesdim appellative, ut aiunt, adhibitum ab illis fuisse, quod tamen neutiquam admittendum videtur, non idcirco magis hinc consectarium fieret, ut Levitæ illi Abramum in ignem conjectum, indeque singulari prodigio salvum & incolumem eductum fuisse, crediderint.

[129] Nam, ut laudatus Pererius in cap. XI Genes. pag. mihi 423 bene advertit, [cujus verba aliter, quam de ignis supplicio, exponi possunt.] persæpe in sacris Litteris Ignis, ponitur pro tribulatione ut in Psalmis: Igne me examinasti, & non est inventa in me iniquitas: & alio loco: Transivimus per ignem & aquam, & eduxisti nos in refrigerium; & apud Hieremiam in Lamentationibus cap. 1: De excelso misit ignem suum in ossibus meis & erudivit me. Hoc ergo sensu Abramus, ob veri Dei cultum a Chaldæis gravem passus persecutionem, eamque ob causam divinitus e Chaldæa evocatus, de Igne Chaldæorum eductus fuisse dici a Levitis illis vere potuit, tametsi a Chaldæis in ardentem rogum non fuerit conjectus indeque extractus, non sine summo prodigio, uti adversarii contendunt. Atque hæc quidem jam data orationis Levitarum expositio & pugnantes in speciem Vulgatæ nostræ textus conciliat, & iis, quæ Josephus lib. 1 Antiq. cap. 7, ac S. Augustinus lib. 16 de Civit. Dei cap. 13 de illata a Chaldæis domui Tharæ persecutione perhibuerunt, non modo non contraria est, ut potius iis lucem non exiguam superaddat. Deinde ita etiam illa Levitarum verba, appellative, ut volunt, sumpta, exponi possunt, ut per Ignem Chaldæorum, unde eductus fuerit Abramus, ipsa Chaldæorum idololatria (ab iis enim ignis pro Deo colebatur) designata fuerit, sitque adeo eorum sensus, fuisse Abramum, Deo duce, e medio idololatriæ Chaldæorum in terram aliam, ei aliquando concedendam, eductum, quod inter singularia Dei beneficia, suis patribus collata, merito recensere Levitæ potuerunt.

[130] Nunc argumentum aliud, quod ex hisce verbis: [Neque jactatum illud prodigium cap. 15 Gen.] Ego Dominus, qui eduxi te de Ur Chaldæorum, adversarii nostri deducant, in examen vocemus. Præfatis hisce Genes. cap. 15 ℣. 7 divinis ad Abramum verbis voluit Deus, inquiunt illi, significare, translationem illam Abræ ex Ur Chaldæorum fuisse in primis mirabilem, ac summi beneficii loco habendam: cum vero, aiunt iidem, eduxisse illum ex terra Chaldæorum in terram Chanaan, non admodum mirabile nec adeo insigne beneficium sit; consequens esse, arguunt, ut verbis illis non aliud beneficium singulare, quam quo divinitus ex incendio Chaldæorum eductus fuerit, significatum a Deo sit. Verum, uti Pererius supra laudatus rectissime rursus advertit cit. Disput. 15, num. 239, pag. 423 alia profecto est, quam quidem adversarii volunt, verborum Dei sententia. Nam, inquit, ut excitaret atque firmaret Deus in animo Abrahæ fidem fiduciamque ejus promissionis, quam tunc ei dabat de innumerabili multiplicatione posteritatis ejus, & de possessione terræ Chanaan, in qua tunc Abraham versabatur, renovare voluit in eo memoriam ejus promissionis, cum jussit proficisci eum ex Mesopotamia in terram Chanaan. Sic enim ei locutus est, ut narrat Moses cap. 12: “Egredere de terra tua & de cognatione tua & de domo patris tui, & veni in terram, quam monstravero tibi: faciamque te in gentem magnam, & benedicam tibi, & magnificabo nomen tuum, erisque benedictus: Benedicam benedicentibus tibi: & maledicam maledicentibus tibi, atque in te benedicentur universæ cognationes terræ.” Hæc Deus tunc dixit, & promisit Abrahæ.

[131] Hujus igitur primæ Dei promissionis commemoratione voluit ipse firmare animum Abrahæ, ut sine ulla dubitatione fore crederet ac speraret quod ei promittebat. Ergo sententia illorum Dei verborum hæc est: Ego, qui nunc tibi promitto possessionem terræ Chanaan & multiplicationem posteritatis, [indicatum fuit, prout recitato. Pererii argumento] sum ille ipse Deus, qui te ex Mesopotamia (nempe latius dicta) transmigrare jussi in terram Chanaan, & hæc tibi tam magnifica promissa tunc primum dedi, ut omnino certus esse debeas de hujusmodi promissis sæpius a me datis atque confirmatis. Neve hæc Pererii expositio aut omnino nova gratisve excogitata dici queat, lubet S. Joannem Chrysostomum Homilia 37 in Genesim tom. 4 Operum col. 373 de iisdem Dei verbis disserentem sistere. Vide, inquit, quomodo Deus (dicens ad Abram: Ego sum Deus, qui eduxi te &c) se humanæ infirmitati attemperet, quomodo fidem illius corroborare velit, eique persuadere, ut de iis, quæ promissa fuerant, minime dubitet: quasi diceret: Memor esto, me a domo tua te evocavisse. Certe, quæ a Domino dicuntur; consona sunt beati Stephani dictis, qui & de domo & de Chaldæa Domini præcepto evocatum eum dicit, non vero, ut volunt adversarii, eductum divinitus de igne, in quem conjectus fuisset.

[132] [& auctoritate S. Joannis Chrysostomi ostenditur;] Et post pauca ita pergit sanctus Chrysostomus: Itaque in mentem ei revocat (Deus) hoc loco, quantam ab initio ejus curam gesserit, declarans ei, se, ut eum ad magna proveheret, & tot illi bona polliceretur & impleret, tantum itineris conficere jussisse. “Ego sum Deus, qui eduxi te de regione Chaldæorum, ut darem tibi terram hanc, ut in hereditatem possideres eam.” Num te absque causa illinc evocavi? Num frustra & in vanum te illinc eduxi? Propterea ego præcepi, ut te in Palæstinam conferres & relicta paterna domo venires in terram hanc, ut in hereditatem eam possideres. Cogitans igitur quanta fruaris mea providentia, ex eo tempore, quo Chaldæam reliquisti, … & quomodo clarus sis ac per meum subsidium & curam quotidie clarior evadas, dictis meis confide. Hactenus S. Chrysostomus, qui dum eo præsertim tempore, quo Chaldæam Abramus jam reliquerat, supremi Numinis providam curam in eo eluxisse asserit, nulla prorsus de ignis supplicio, unde antea divinitus ereptus fuisset, ingesta mentione, vel sic etiam perspicue indicat, factum illud ab Hebræis aliquot jactatum, sibi alienum a vero videri, nec alium verborum Dei cap. 15 Genes. sensum esse, quam qui supra a nobis ex Pererio relatus fuit.

[133] [nec denique ex dato Abrahæ Martyris titulo,] Nec favet adversariis Chrysostomus Oratione 8 adversus Judæos tom. 1 Operum novæ editionis pag. 686, ubi Abramum appellat Martyrem; quippe hunc non alio sensu, quam quo Noë, Isaac & Jacob martyres vocat, Patriarcham nostrum martyrem facit, nimirum, non quod pro divini Numinis nomine aut honore morti traditus fuerit, aut ea passus tormenta, quæ ex se mortem inferre nata erant, sed quod sic adhæserit Deo, ut potius optaret mortem cum pietate, quam cum ulla impietate conservationem vitæ. Denique, tametsi adversariis omnino daremus, non eo modo ac sensu, quo Pererius vult, sed recensione eximii alicujus beneficii voluisse Deum Genes. cap. 15 Abrami animum firmare, ut divinis promissis plenissimam fidem adjungeret, eique propterea in memoriam revocasse translationem ex Ur Chaldæorum divinitus factam; non propterea consectarium foret, ut Abramus a Chaldæis conjectus in ignem, indeque singulari prodigio ereptus a Deo fuerit, quandoquidem absque hoc prodigio singulare satis beneficium ei erat, eductum fuisse de medio iniquitatum & de Chaldæorum idololatria, ut hereditate terram Chanaan possidendam acciperet; sed nec translatio illa, quæ Dei, Abramo apparentis, speciali mandato facta fuerat, propterea minus divinitus facta esse dicenda foret, quod Abramus igneo Chaldæorum supplicio non fuisset a Deo ereptus.

[134] Restat modo, ut in S. Hieronymi verba, quibus memoratam Hebræorum narrationem veram esse, [neque ex verbis S. Hieronymi satis solide probatur.] tradit, nonnulla observemus. Et inter alia quidem, notandum est, S. Hieronymum Quæstiones suas Hebraïcas in Genesim tunc temporis scripsisse, cum necdum esset in Sacris litteris ex omni parte exercitatus, ac non modo sexdecim post annis cum librum Geneseos Latine verteret, priorem suam in Quæstionibus Hebraïcis opinionem non probasse, at contra tam ℣. 28 cap. XI Genes., quam ℣. 31 Ur Chesdim interpretatum fuisse per Ur Chaldæorum, in qua terra nativitatis suæ mortuum Aranem scribit, cujus sepulcrum suo etiam tempore ostensum fuisse, Josephus lib. 1 Antiq. scribit, & ex eo ipsemet Hieronymus Lib. de Situ & Nominibus locorum Hebræorum tom. 2 novæ edit. Operum col. 491. Adhæc si Hieronymus illam Hebræorum traditionem, quam prius, nempe col. 517, ut fabulam, aut certe ut narratiunculam vulgo sparsam habuerat, paulo post, nimirum col. 518, in iisdem Quæstionibus Hebraïcis pro vera haberi posse, adstruxit, non nisi admodum invitus, timidusque tale suffragium tulit, paratus ceteroquin opinionem mutare, si quæstionis, quam tum tractabat, solvendæ alia eaque aptior via se aperiret. Nimirum, cum sanctus Scriptor Abramum anno patris sui septuagesimo natum fuisse, tunc existimaret, legeretque tamen Genes. 14 ℣. 4 Septuaginta quinque annorum fuisse Abram, cum egrederetur de Haran; necesse habuit, epocham aliquam, a natali Abrahæ diversam, unde illi 75 anni computari possent, alicunde quærere; cumque alia ei in hac de Abrami natali anno opinione non superesset explanandæ difficultatis via, quam illa, qua annos illos ab insigni aliquo Abrami facto computare posset, difficultate pressus, narrationem illam, quæ istiusmodi factum suppeditabat, tantisper arripuit, addens tamen, per se licere, ut, qui aliam afferret difficultatis solutionem, hæc a se dicta improbaret; sicque sat dilucide indicavit, talem sibi visam non esse eam Hebræorum narrationem, ut ei sat tuto haberi fides posset.

§ VIII. Prima Abrami vocatio divinitus facta in Chaldæa: Abrami exitus ex Ur Chaldæorum: varia huc spectantia.

[Abramus divinitus evocatur ex Ur Chaldæorum,] Jam attigerat Abramus septuagesimum, ut plerisque placet, suæ vitæ annum, modo prosperis, modo adversis rebus, ut se passim habent humana, exercitatus, uxorem nempe nactus in primis speciosam, seque moribus ac pietate dignam, at quæ sterilitatis suæ certiora indies documenta dabat; ex alia item parte jam tum retracto, ut ex verbis Achioris Lib. Judith cap. 5 ℣. 7 verisimilius est, ad veri Dei cultum patre suo non mediocriter lætatus, ob immaturam vero fratris sui Arani mortem dolore confectus; denique, ut alia mittam, popularibus suis idololatris ob veri Dei cultum odiosus, supremo vero Numini probisque familiaribus eamdem ob rem summopere dilectus. In tali ergo rerum statu versabatur in Chaldæa Abramus, cum Deus, seu Dei locum tenens angelus, in ea gloria ac majestate, quæ gravi denunciatione percellendum confirmare posset, se ei conspicuum præbuit hactenusque inaudito præcepto injunxit, ut terram suam, Ur nempe Chaldæorum, quæ Mesopotamiæ, latiori sensu acceptæ, urbs erat, idololatrasque, qui se seu consanguinitate seu affinitate contingerent, fratremque, ac patrem ipsum, si manere hi in Chaldæa vellent, desereret; si secum abire inde mallent, viæ comites non respueret, veniretque in terram, sibi pro divino beneplacito indicandam.

[136] [& cum Thæra patre suo, uxore sua, & Loto proficiscitur in Haran,] Ita fere rem totam concipere possumus ex iis, quæ Moyses Genes. cap. XI sub finem, & S. Stephanus Act. cap. 7 de divina Abrami vocatione deque ejus e Chaldæa exitu memoriæ prodiderunt, hic nempe, dum in celebri illa ad Judaïcum populum oratione profectionis Abræ causam exponens, in hunc modum a ℣. 2 disserit: Viri fratres & patres audite: Deus gloriæ apparuit patri nostro Abrahæ, cum esset in Mesopotamia, priusquam moraretur in Charan, & dixit ad illum: Exi de terra tua & de cognatione tua, & veni in terram, quam monstravero tibi; ille vero, dum ejusdem profectionis modum enarrans, ita Genes. cap. XI ℣. 31 loquitur: Tulit itaque Thare (ut qui totius familiæ pater & caput erat) Abram filium suum, & Lot filium Aran, filium filii sui, & Sarai nurum suam, uxorem Abram, filii sui, & eduxit eos de Ur Chaldæorum, ut irent in terram Chanaan. Vocanti Deo statim paruisse Abramum, dubitare nos non sinit S. Stephanus, mox post relatum Dei præceptum adjiciens, Tunc eum exiisse de terra Chaldæorum, & habitasse in Charan, eadem scilicet illa Mesopotamiæ, stricte dictæ, urbe, quam Moyses cit. cap. XI Haran vocat, dum, Abramum non incomitatum e Chaldæa exisse, referens, de Thara, ipsoque Abramo, itemque Lot & Sarai hæc subdit: Venerunt usque Haran & habitaverunt ibi.

[137] Hanc porro Abrami habitationem in Haran durasse usque ad annum ætatis ejus septuagesimum quintum, [ubi usque ad mortem patris sui habitat.] quo demum is post patris sui obitum cum Sarai uxore, & Lot, sui fratris filio, inde egressus est versus terram Chanaan, ex Moysis & Stephani narratione dilucide intelligitur. Verba prioris Genes. cap. 12 ℣. 4 & 5 audi: Septuaginta quinque annorum erat Abram, cum egrederetur de Haran. Tulitque Sarai uxorem suam, & Lot filium fratris sui, universamque substantiam, quam possederant, & animas, quas fecerant in Haran: & egressi sunt, ut irent in terram Chanaan. Audi & S. Stephani verba Act. cap. 7, ℣. 4: Et inde, (nempe ex Charan seu Haran) postquam mortuus est pater ejus, transtulit illum (Dominus Abramum) in terram istam, in qua nunc vos habitatis. Verum, priusquam huc ex Haran proficiscentem Abramum longius prosequamur, subsistere nos tantisper cogunt nonnulla, quæ circa divinam ejus vocationem exitumque e Chaldæa in controversiam adduci possunt & ampliori indigent commentatione.

[138] Et ante alia quidem, cum Moyses, divinam hanc vocationem referens, [Vocatio illa per Dei angelum, sub visibili specie,] Deum, seu Dei vicarium angelum, Abramo tunc apparuisse, nuspiam testetur, non abs re institui quæstio potest, an sola interiore voce, qua ejus mens afficiebatur, Abramus a Deo vocatus fuerit jussusque e Chaldæa excedere; an contra sub visibili spectabilique forma Deus, seu Dei locum tenens angelus (hunc enim Dei nomine hic intelligimus) Abramo apparuerit, externaque etiam voce præceptum de relinquenda Chaldæa ei manifestarit. Si apparitionum, sub visibili seu spectabili forma in veteri Testamento factarum, chronologicam seriem, quam lib. 3 de Servorum Dei beatificatione &c cap. 50 num. 2 eruditissimus Cardinalis de Lambertinis texuit, attentius consideremus, necesse erit fateri, vel laudatum jam nunc scriptorem in recensendis chronologico ordine ejusmodi apparitionibus hallucinatum fuisse, vel Dei angelum sub visibili specie non apparuisse Abramo, nisi tunc primum, cum jam viginti quatuor annis habitasset in terra Chanaan. Si enim, ut scribit eminentissimus auctor, apparitionum hujusmodi ordine prima sit, quæ primis nostris parentibus: secunda, quæ Caïn; tertia, quæ Noë; quarta quæ Agari Genes. cap. 16 facta est; quinta vero, quæ Abrahamo; consectarium hinc omnino fit, ut tunc tantum se Deus Abræ conspicuum dederit, cum hic esset centenarius, jussusque fuerit nomen Abram in Abraham mutare, uti Genes. cap. 27 narratur.

[139] Verum, quidquid sit de eruditissimi scriptoris ea de re assertione, [ut ut refragari videatur Em. de Lambertinis, ei apparentem,] existimo, ex hisce S. Stephani verbis: Deus gloriæ apparuit patri nostro Abrahæ, cum esset in Mesopotamia, & dixit ad illum &c. Sat dilucide hæc duo confici: alterum; visibili quadam in gloria ac majestate Deum Abræ illic apparuisse: alterum; non interiori tantum voce ejus mentem, sed & corporis aures externa voce perculisse, qua eum de terra sua exire jussit. Ita, præter alios, S. Chrysostomus Hom. 31 in Genes. tom. 4 pag. 308 Deum, cum imperavit Abræ, ut ex Chaldæorum terra migraret, illi visum fuisse, scribit, eique simul externa voce locutum insinuat, quod postremum laudatus eminentissimus Cardinalis num. 2 aperte fatetur. Nec, quia Moyses Genes. cap. XI ad alia properans, tam hæc, quam cetera hujus apparitionis adjuncta, non enarrarit, propterea S. Stephani perspicua narratio minorem fidem meretur, aut verba ejus alio, quam quem præ se ferunt, accipienda sensu sunt, ac certissime quidem nequaquam illo, quo non Deum, seu Dei vicarium angelum, sed patriarcham Sem Abræ se conspicuum dedisse & Dei jussu locutum fuisse, sectarius quidam contendit.

[140] [facta fuit, non in Mesopotamia stricte dicta,] Est & de regione, in qua hæc apparitio facta est, non una Scripturæ sacræ interpretum sententia; fuitque inter eos, qui terram, unde Deus Abramum exire primum jussit, non Chaldæam, seu Ur, hujus regionis urbem, sed civitatem Haran esse, atque in hac postrema urbe eum natum atque educatum contenderet. Verum, cum sit certo certius, Abramum natum esse in Chaldæa, indeque venisse primum in Haran, hinc vero profectum esse in Chanaan, refutandæ huic opinioni, quam & ipse auctor postea deseruit, insistere, operæ pretium non est. Diversam quoque ab ea, quam hujus § initio secuti sumus, opinionem tuetur S. Augustinus lib. 16 de Civit. Dei cap. 15 asseritque, non in Chaldæa, sed in Mesopotamia strictius dicta, Deum Abræ apparuisse ac locutum esse, nimirum cum jam una cum patre exiisset a Chaldæis, necdum tamen pervenisset in Haran. Quia vero adversus hanc sententiam opponi poterant hæc Dei ad Abramum verba: Exi de terra tua &c, in hunc modum cit. capite de iis disserit: Quod autem jam in Mesopotamia constituto, hoc est jam egresso de terra Chaldæorum, dicit Deus, “Exi de terra tua & de cognatione tua & de domo patris tui,” non ut corpus inde ejiceret, quod jam fecerat, sed ut animum avelleret, dicitur. Non enim exierat inde animo, si spe redeundi & desiderio tenebatur, quæ spes & desiderium, Deo jubente ac juvante, & illo obediente, fuerat amputandum.

[141] [sed in Chaldæa, seu Mesopotamia latiori sensu accepta,] Verum, quod salva sancti Doctoris reverentia dictum sit, haud satis recte verborum S. Stephani, quibus sententiam suam superstruit, genuinum sensum percepit. Nec enim sanctus Levita utens Act. cap. 7 ℣. 2 Mesopotamiæ vocabulo, Mesopotamiam illam, quæ diversa a Chaldæa regio est, designare voluit, sed totum illum terrarum tractum, Tigrim inter & Euphratem situm, qui Mesopotamiam Syriæ, Hebraïce Paddan Aram, Chaldæam aliasque minores regiones complectebatur, idque ex ipsis S. Stephani verbis dilucide eruitur. Etenim, cum retulisset, Deum apparuisse Abræ, cum esset in Mesopotamia, eique præcepisse, ut exiret de terra sua, mox, ut hoc præceptum ab eo impletum fuisse, ostendat, hæc subdit: Tunc exiit (Abram) de terra Chaldæorum; quod sane verum non esset, nisi Mesopotamiæ vocabulo terram Chaldæorum, natale solum Abræ, S. Stephanus comprehendisset; quemadmodum & Josephus lib. I Antiq. cap. 8 aliique cum eo illam comprehendunt. Hoc igitur, utpote genuino, S. Stephani sensu admisso, evanescit omnis eum inter & Moysem apparens repugnantia, idque etiam commodi inde exoritur, ut ad duram illam, nec satis probabilem, interpretationem necesse non sit confugere, qua istæc Geneseos verba: Exi de terra tua &c, non de corporali egressu, ut tamen littera sonat, sed de spirituali quodam, haud satis Abræ honorifico exitu, apud Augustinum exponuntur. Fixum itaque certumque maneat, quod ante diximus, Abramo, in ipsa adhuc Chaldæa existenti, apparuisse Deum, eique præcepisse, ut inde exiret veniretque in terram, quam ei monstraret Deus, quemadmodum & S. Stephanus eodem Act. cap. enarrat.

[142] At alia rursus ex verbis Moysis & Stephani una collatis exoritur difficultas; [unde versus terram Chanaan,] nimirum, cum Moyses Genes. cap. XI ℣. 31 dicat, Thare, Abramum, Lot, & Sarai exivisse de Ur Chaldæorum, ut irent in terram Chanaan; Stephanus vero dumtaxat referat, evocatum fuisse Abram in terram, sibi divinitus dein monstrandam, non immerito quis ambigat, an Abræ, in Chaldæa adhuc existenti, terram Chanaan, in quam eundum illi esset, nominatim expresserit Deus, an contra, nullo instituendi itineris termino nominatim designato, solummodo e Chaldæa excedere jusserit. Torniellus in Annalibus sacris ad annum mundi 2113 num. 3 pag. 279 probabilius esse censet, jam ante, quam exirent de Ur Chaldæorum, revelasse Deum ipsi Abramo & Abram patri suo Thare, ut irent in terram Chanaan. Ita etiam cum eo existimant eruditi quidam Scripturæ sacræ interpretes, tum quod non videantur iter suum in terram Chanaan, uti cap. XI Moyses scribit, directuri fuisse, nisi hic viæ terminus a Deo fuisset indicatus; tum etiam quod Abram, nisi regionis, ad quam sibi eundum erat, nomen situmque a Deo intellexisset, incertus fuisset, sibine versus Orientem aliasve mundi plagas potius, quam versus Occidentem proficiscendum esset.

[143] Nihilominus tamen cum Pererio tom. 3 in Genes., [necdum tamen nominatim sibi indicatam,] Comment. in cap. 12 num. 7, pag. mihi 5, aliisque pluribus existimo, Deum, cum hoc mandatum dedit Abræ, ei nomen terræ Chanaan non indicasse. Ut ita sentiam, facit Apostolus Paulus cap. XI ad Hebræos ℣. 8 his verbis Abrami fidem cæcamque commendans divinæ voci obedientiam: Fide, qui vocatur Abraham obedivit in locum exire, quem accepturus erat in hereditatem: & exiit, nesciens quo iret. Atqui, si jam tum Deus, cum ei primum apparuit, terram Chanaan nominatim expressisset, certissime scivisset Abram locum, quo iret; nec esset, cur ex hoc capite cæca Abræ obedientia tantopere ab Apostolo commendaretur; consectarium igitur fit, ut terra Chanaan, ad quam Dei ductu venturus aliquando erat, ei ex Chaldæa secedere festinanti nondum designata a Deo fuerit, eoque titulo Viri sancti fides promptaque ad quælibet Dei mandata exequenda animi alacritas evaserit illustrior, magisque adeo digna, quæ posteris imitanda proponeretur. Adhæc, si Deus, Abramo primum apparens, ei dixisset: Veni in terram Chanaan, uti dixisse volunt adversarii, cur id, utpote & brevius & expressius & ad historicæ narrationis naturam accomodatius, S. Stephanus non expressit; imo contra vagam illam longioremque simul phrasim adhibuit: Veni in terram, quam monstravero tibi?

[144] Ego quidem non aliam ob causam postremo modo locutum fuisse arbitror, [non sine valde singularis obedientiæ documento seressit,] quam quod Deus, Viri justi obedientiam ab initio exercere volens, non illico regionem certam, ad quam ei eundum esset, designarit, quemadmodum & S. Chrysostomus suo more erudite diserteque asserit cit. Homil. 31 in Genesim pag. 308 ita inter alia scribens: Considera, quomodo ab initio exercetur Justus, (Abram) ut præligat non apparentia præ apparentibus, & futura præ iis, quæ in manibus sunt. Neque enim vulgare & parvum aliquid erat id, quod ei, ut faceret, præcipiebat Deus: nempe ut terram relinqueret, quam inhabitarat tanto tempore, & omnem cognationem & totam patris domum, IRETQUE NESCIENS ET IGNORANS QUORSUM. Non enim dixit ei, in quam regionem transferre eum vellet, sed mandato indefinito pium Patriarcham exercuit. VENI enim, inquit, IN TERRAM, QUAM MONSTRAVERO TIBI. Et post pauca pag. 309 subdit: Quem non turbarent verba ista? Neque locum, neque regionem certam ei designat, sed indefinito præcepto mentem explorat Justi. Nam si quis alius, & e vulgo fuisset is, qui mandatum accepit, dixisset utique: Esto, præcipis, ut relinquam terram, quam inhabito, cognationem, domum paternam: quare non etiam locum declaras, in quem me proficisci jubes, ut certiorem me reddas, quantum sit iter agendum… At Justus nihil horum vel dixit, vel cogitavit: sed respiciens ad magnitudinem eorum, quæ imperata erant, iis, quæ in manibus habebat, incerta præferebat.

[145] [tametsi nonnulla argumenta, quibus hic satis fit,] Quod autem scribat Moyses Genes. XI, exivisse ex Ur Chaldæorum Abramum & Thare, ut irent in terram Chanaan, id profecto sententiæ nostræ non multum officit; cum voces illæ per anticipationem a sacro Scriptore adhibitæ videantur, ut sensus earum sit, eos in terram, quæ, uti postea revelatum a Deo est, reipsa erat terra Chanaan, suum iter direxisse, tametsi tamen eam sub particulari seu determinata terræ Chanaan notione necdum animo conceptam haberent. Illis igitur verbis voluerit tantummodo Moyses indicare itineris eorum terminum, seu finem æ Deo intentum, nondum tamen ipsis viatoribus, cum primum migrarent, nominetenus exploratum. Nec mirum videri debet, Moysen hoc loco anticipatione usum fuisse, cum hæc ad majorem narrationis ejus brevitatem perspicuitatemque multum conduceret, eoque pacto non cogeretur uti longiori illa vocum phrasi, qua eos ivisse diceret in terram, quam se Deus Abræ monstraturum promiserat, quæ, ut postea patuit, non fuit alia, quam ipsa terra Chanaan. At, inquies, si Abram, se itineri accingens, nomen loci, quo evocabatur, nescivit, cur potius versus Chanaan, quam versus Orientales Septemtrionalesve plagas iter ingressus fuit?

[146] [jam tum ti terram Chanaan indicatam fuisse, suadere videantur,] Respondeo, factum id fuisse vel ex eo, quod Deus eum evocans in terram, postmodum expresse indicandam, solam ei viam, cui insistendum erat, aperte tunc manifestarit; vel ex eo, quod insolito quodam interiori instinctu, aliove divino indicio motus fuerit Abram, ut viæ, ad Occidentem ducenti potius, quam oppositis quibuscumque viis, sese committeret, divinæque circa se voluntati subserviret. Proximum nunc est, ut reliqua hujus peregrinationis adjuncta non nihil illustremus, ac vel idcirco etiam, quod nonnulla etiam ex iis sint, quæ sua difficultate non carent. Ac primo, quandoquidem Abram a Deo jussus fuit non modo exire de terra sua, sed & de cognatione sua & de domo patris sui, sciscitabitur quispiam, qua ratione dici possit hoc Dei præceptum implevisse, qui una cum patre & sui fratris filio Lot, ipsoque, ut videtur, paternæ domus famulitio in Haran venit, indeque, uti Moyses cap. 12 Genes. scribit, non discessit, nisi mortuo Thara, natus ipse annis 75, ut adeo quinquennium ferme illic cum patre transegerit.

[147] Ad hæc pro responso sit, Abramum, divino lumine illustratum, præcipientis Dei voluntatem [&, licet etiam patrem suum habuerit itineris comitem,] apprime cognitam habuisse; cum autem probe intelligeret, non injunctum sibi divinitus fuisse, ut consanguineos, qui secum ex idololatrarum consortio recedere cuperent, seu verbis seu factis a se arceret, at eo vim præcepti divini spectare, ut nullius rei desiderio, nec amore patriæ, cognationis paternæque domus se ab instituendo itinere impediri aut retardari sineret, vel ex hoc ipso, quod sic etiam comparatus fuerit animo, reque ipsa de Ur Chaldæorum exiverit, præceptum Dei re vera numerisque omnibus implevisse, dicendus est, nec propterea minus integra perfectaque ejus obedientia censeri potest, quod Thare ac Lot cum suo famulitio ei e Chaldæa abeunti sese viæ comites junxerint, ipseque dein, jam extra Chaldæam constitutus, una cum eis in Haran, teste S. Stephano, habitarit. Ut enim id faceret, justissimæ aderant rationes, tum ut fesso de via patri respirandi otium daret, tum ut ducentenario seni solatio foret ac præsidio, ac denique ut mortuo justa persolveret; quæ sane omnia ingenui piissimique in parentem amoris testimonia neutiquam sibi a Deo vetita esse, cognoscebat. Neque vero hæc Abrami in Haran mora eum tarditatis aut cunctationis in exsequendo primo præcepto utcumque arguit, sed promptissimam potius, uti Salianus loco supra cit. num. 3 advertit, obedientiam ejus probat, utpote qui jussus exire e Chaldæa, exiit; subsistere in Haran, substitit; proficisci in Chanaan, profectus est, prout ex jam dictis ac porro dicendis manifestius patebit.

[148] At alia rursus ex supra dictis exoritur difficultas, [a Moyse non immerito veluti profectionis ducem, memoratum;] cur nempe Moyses, si Abram divino præcepto impulsus hujus itineris auctor fuerit, sibique adhærere volentem patrem viæ socium admiserit, non ipsi Abramo, sed Tharæ, patri ejus, discessum ex Chaldæa adscripserit, ita videlicet Genes. cap. XI ℣. 31 scribens: Tulit itaque Thare Abram filium suum & Lot filium Aran, filium filii sui, & Sarai nurum suam, uxorem Abram filii, sui & eduxit eos de Ur Chaldæorum? Quidquid alii ea de re sentiant, existimo ego, ita Moysen cit. capite locutum esse, propterea quod, cum Abramo filio suo Thara e Chaldæa sponte sua excesserit, vel captus amore filii, cujus consortio solatioque carere nolebat, vel ita animo comparatus, ut, etiamsi Filius e Chaldæa evocatus divinitus non fuisset, eum tamen ipse cum cæteris domesticis inde educeret, tum ut fugeret impietatem & idololatriam Chaldæorum, uti cap. 5 libri Judith Achior, Ammonitarum dux, insinuat, tum ut se familiamque suam subduceret odio & persecutioni Chaldæorum, quemadmodum & ejusdem capitis textus Græcus, narrans Thare & Abram per Chaldæos a facie deorum suorum ejectos fuisse, itidem indicat, & S. Augustinus lib. 16 de Civit. Dei cap. 13 disertissime tradit. At quacumque demum de causa e Chaldæa Thare cum Abramo excessisse dicatur, excessit certe cum eo, ejusque adeo auspiciis & ductui, utpote totius familiæ patris ac principis, Moyses decorum servans egressionem illam non immerito adscripsit, sic tamen, ut divinam Abræ vocationem ejus e Chaldæa profectionis præcipuam causam fuisse, non inficietur, ut contra Abramum ob divinam vocationem ex Chaldæa exivisse, diserte alibi affirmet.

[149] Nunc, explanatis primæ vocationis Abræ ejusque e Chaldæa profectionis adjunctis, [quam Abrami insignem obedientiam Philo] haud abs re erit, coronidis loco adjungere Philonis verba, quibus factum hoc in universum illustrans mirum in modum Abrami alacrem divinæ voci obedientiam commendat. Ita igitur libro, quem de Vita Sapientis per doctrinam perfecti, seu de Abrahamo inscripsit, editionis anni 1613 pag. 281 loquitur: Oraculo perculsus (Abram) quo jubebatur migrare, deserta patria, cognatione, paternaque familia, haud secus, quam si e peregrinatione domum redire jussus esset, iter acceleravit in regionem exteram, rem factam se habere putans, si mandatum exequeretur celeriter. Quis alius putas, tam constans fuisset ac pertinax, * ut non flecteretur affectu cognationis & patriæ, quarum innatum & coalitum est cuique desiderium, magis, aut certe non minus, quam membra corporis. Testes sunt legislatores, qui secundam ab extrema capitali pœna atrocissimorum criminum convictis statuerunt exilium: profecto non secundam, quantum equidem vere judicare possum, sed aliquanto graviorem: si quidem mors calamitatum finis est, exilium vero non finis, sed novorum malorum initium, dum, evitata una sensu carente, innumeræ mortes sentiuntur. Alii negotiationis augendæque rei familiaris causa navigant, alii legationis: nonnulli amore visendi regiones exteras, aut eruditionis parandæ, ad peregrinationem tracti lucri cupidine, aut juvandæ patriæ temporibus difficilibus, aut cognoscendi, quæ prius nesciverant, delectandi & adjuvandi animi gratia. Quantum enim cæci cedunt videntibus, tantum præstant peregrinati numquam egressis patriam.

[150] [mirifice laudavit.] Post quæ sic pergit: Omnes tamen ad patrium solum properabundi, videre id & salutare gestiunt, complecti familiares, frui gentilium & amicorum mutuo conspectu longe jucundissimo: adeo ut aliquoties remorantibus se negotiis, propter quæ reliquerunt domesticos, abrumpant ea, non ferentes gratissimarum necessitudinum desiderium. At hic Noster cum exiguo vel pene nullo comitatu, quam primum jussus est, demigravit, animo prius in novam coloniam profectus, quam corpore, mortalium rerum desiderio cedente amori cœlestium. Seposita igitur cura popularium, tribulium, familiarium, amicorum, cognatorum paterno maternoque sanguine, ad hæc patriæ, morum consuetorum, simul educatorum & vitæ sociorum, quæ singula magnam vim habent ad retrahendum a proposito, libero expeditoque conatu quamprimum potest, demigrat, primum e Chaldæa, regione illo tempore admodum fortunata, in Carrensem agrum: deinde non multo post hinc quoque in locum alium, de quo dicturi sumus. Hactenus Philo, cujus sequentia verba, utpote quæ ad moralem seu allegoricam horum intelligentiam atque ad Abrami ex Haran in Chananitidem discessum pertinent, hoc loco transinitto, & ad alia Abrami gesta progredior, id tamen obiter monito lectore, non tam presse Philonis verbis tum jam transcriptis, tum deinceps transcribendis inhærendum esse, ut, quando in rerum historicarum adjunctis apprime non consonant indubitatæ aut saltem melioris notæ documentis solidisque rationibus, Philoni potius, quam illis, fides adjungatur.

[Annotatum]

* l. immotus

§ IX. Divina Abrami vocatio, Genes. cap. XII relata, diversa est a jam ante memorata: promissio, Abramo eodem cap. XII facta, multis nominibus amplissima fuit: Ejus profectio versus terram Chanaan: hujus epocha.

[Divina vocatio Abrami, cap. 12 Genes. relata, differt a priore,] Haud paucos, arbitror, subibit mirari, eccur præcedenti § divinam Abrami vocationem, in Ur Chaldæorum factam, ejusque præcipua adjuncta singillatim exponens, verborum Dei, quibus Moyses cap. 12 Genes. ℣. 1, 2 & 3 eum evocatum narrat, nullam prorsus mentionem fecerim, cum tamen complures sacræ Scripturæ interpretes verba hæc: Dixit autem Dominus ad Abram: Egredere de terra tua… Faciamque te in gentem magnam &c ad vocationem illam spectare, asserant, imo tam necessario ad illam referenda esse, doceant, ut propterea jam mox citata verba ab obvio suo & communi sensu in alienum transferre, ac verbum dixit per verbum dixerat exponere non formident. Quæ me causa impulit, ut eorum vestigiis non insisterem, at contra postmodum dumtaxat de iis verbis agam, hæc est, quod illa, quam Moyses cit. cap. 12 refert, divina Abrami vocatio, ab ea, quam in Ur Chaldæorum, seu priusquam (Abramus) moraretur in Charan, factam esse, S. Stephanus Act. cap. 7 scribit, omnino diversa esse mihi videatur; quodque non satis urgentem videam rationem, cur istæc Abrami vocatio, quam Moyses post relatam cap. XI Tharæ mortem cit. cap. 12 a ℣. 1 narrare instituit, per hysterologiam ibi posita esse dicenda sit. Quam autem non temere ab illorum sacræ Scripturæ interpretum sententia recedam, palam, ni fallor, facient jam nunc in medium producendæ rationes.

[152] Ac prima quidem hæc est, quod vocatio Abræ, [tum loco, tum tempore, scilicet anno Abrami 75,] a S. Stephano Act. cap. 7 ℣. 2 relata, de qua nos supra egimus, loco differat ab ea, quam Moyses Genes. cap. 12 ℣. 1 & 4 seqq. recenset. Prior enim, teste Stephano, facta est Abræ, priusquam moraretur in Charan, atque adeo, uti § superiore ostensum est, in ipsa urbe Ur Chaldæorum; illa vero, quam refert Moyses cap. 12 Genes. ℣. 1 & 4 seqq., nequaquam in Ur Chaldæorum facta esse, asseritur; ut contra, cum eam Moyses post Tharæ in urbe Haran obitum collocet, ac statim post vocationis hujus narrationem ℣. 4 subdat: Egressus est itaque Abram, sicut præceperat ei Dominus & ivit cum eo Lot, nimirum ex Haran, uti eodem ℣. insinuat his verbis: Septuaginta quinque annorum erat Abram, cum egrederetur de Haran; non obscure hoc loquendi modo indicat idem sacer scriptor, hanc, de qua agit, in ipsa Urbe Haran vocationem Abræ contigisse. Accedit & altera ratio, quod nempe, ut vel ex jam dictis utcumque colligi potest, vocatio Abræ a Stephano relata, tempore etiam differat ab ea, quam citato cap. 12 Genes. Moyses enarrat. Illa enim, utpote facta priusquam Abram moraretur in Charan, contigit, in vivis adhuc existente Thare, quocum nempe, teste Moyse Genes. cap. XI ℣. 31, Abram venit in Haran; illa contra, quam cap. 12 a ℣. 1 Moyses recenset, facta narratur, cum Thare ducentesimo quinto ætatis suæ anno mortuus esset, uti cap. XI ℣. ultimo idem divinus scriptor testatur, ac S. Stephanus satis aperte cap. 7 Act. ℣. 4 prodit his verbis: Et inde (ex Charan) postquam mortuus esset pater ejus (Abræ) transtulit illum (Deus, vocatione nempe & imperio) in terram istam, nimirum Chanaan, in qua Judæi tum habitabant.

[153] [tum itineris, ex vocatione subsecuti, comitibus,] Adhæc, si ad profectionis Abræ, divino mandato, seu, ut verbis Moysis utar, sicut præceperat ei Dominus, institutæ, comites animum advertamus, & hos reperiemus esse diversos. In priore proficiscenti divino jussu ex Ur Chaldæorum Abræ viæ comites adjunguntur Thare, pater ejus, Lot, & Sarai, &, quod notatu dignum est, non tam Abramum, quam ejus patrem Tharam, profectionis hujus auctorem Moyses facit Genes. cap. XI ℣. 31 ita loquens: Tulit itaque Thare Abram … & Lot … & Saraï &c; in altera vero, qua Abram ex Haran in terram Chanaan secedit, sicut præceperat ei Dominus, nuspiam comparet Thare, quodque notari hic pariter meretur, non alium, quam solum Abramum hujus ex divino mandato susceptæ peregrinationis auctorem facit Moyses, ita cap. 12 ℣. 4 & 5 loquens: Septuaginta quinque annorum erat Abram, cum egrederetur de Haran. Tulitque Sarai uxorem suam, & Lot, filium fratris sui, universamque substantiam, quam possederant, & animas, quas fecerant in Haran (id est mancipia, quæ sibi comparaverant, aut forte servos clientesque, quos ad veri Dei cultum convertendo lucrifecerant Deo) & egressi sunt, ut irent in terram Chanaan.

[154] [tum aliis etiam adjunctis,] Adde, quod tam Moyses Genes. cap. XI ℣. 31, quam Stephanus Act. cap. 7,℣. 2 & 3, referentes Abræ ex Ur Chaldæorum discessionem in Haran, ne verbo quidem uno de ulla promissione divina, quæ ei prævie facta fuisset, mentionem ingerant, cum tamen divinæ illi vocationi, quam Moyses post mortem Tharæ in Haran collocat, promissionem divinam, eamque ex omni parte amplissimam, adjunctam fuisse, disertissimis verbis idem divinus scriptor testetur. Denique, cum Moyses eodem cap. 12 Genes. ℣. 4 de Abramo, cum Sarai & Lot ex Haran secedente, conceptis verbis dicat: Egressus est itaque Abram, sicut præceperat ei Dominus &c, oportet, ut exeundi de Haran divinum præceptum ibidem pariter ei datum fuisse statuatur, cum in Ur Chaldæorum nequeat intelligi datum fuisse præceptum egrediendi de Haran, quam urbem fortasse in rerum natura existere, tum temporis ignorabat, aut saltem in quam hactenus pedem non intulerat; ut adeo tam sit altera vocatio ab altera diversa, quam sit profectio ex Ur in Haran diversa ab illa, quæ ex Haran in terram Chananæam facta fuit.

[155] [uti S. Chrysostomus quoque tradit,] Audiatur hic rursus S. Chrysostomus Homilia 36 in Genesim tom. 4, pag. 362 & 363 ita in rem nostram loquens: Quia prima ætate (Abram) non sequutus est errorem paternum, sed pietatem erga Numen exhibuit, ideo supernam visitationem statim obtinuit, cum adhuc in Chaldæa esset: & hoc nobis beatus Stephanus exponit manifestius, sic dicens: “Deus gloriæ visus est patri nostro Abraham, cum adhuc esset in Mesopotamia, priusquam habitaret in Charran.” Vidisti, quomodo eum INDE visio amoverit? Verisimile enim est, eum cum sedula in Deum pietate parentibus quoque reverentiam exhibuisse: tantoque amore patrem sibi conciliavisse, ut inde ad relinquendam amore filii patriam suam & ad inhabitandam alienam motus sit. At diligenter vide, obsecro, quomodo & hæc, quæ a Deo fuit ob priorem virtutem ejus visitatio iterum clariorem ejus virtutem reddiderit. Elegit enim PATERNAM REGIONEM RELINQUERE & alienam inhabitare, ut præceptum Dei perficeret: & paratus erat etiam absque cognatis, ut mihi videtur, peregrinationem suscipere: sed, ut dixi, Viri virtus & insignis erga parentes pietas effecit, ut pater comes fieret itineris. Deinde, cum pervenissent in Charran, illic tabernaculum fixerunt. Et postquam morte functus est Tharra; hoc enim patri ejus nomen erat, iterum præceptum est ei a Deo, ut exiret inde. “Egredere enim,” inquit, “de terra tua & de cognatione tua, & veni in terram, quam monstravero tibi.” Hactenus magnus ille & doctrina non minus, quam sanctitate, illustris Antistes Constantinopolitanus.

[156] Sed enimvero, inquies, relatis cap. 12 ℣. 1 Genesis verbis jubetur Abram egredi de terra sua & de domo patris sui; [neque contrarium indicant verba Genes. cap. 12 ℣. 1,] ac proin, cum urbs Haran non fuerit natale ejus solum, nec dici videatur posse Abram tunc exisse de domo patris sui, utpote jam inde ex nostra sententia in Haran defuncti, necesse fit, ut illa capitis 12 Genes. verba: Dixit autem Dominus ad Abram: Egredere de terra tua &c per hysterologiam illic a Moyse relata dicantur, utque adeo illud verbum dixit per τὸ dixerat exponendum sit. Verum respondeo, tametsi urbs Haran natale solum Abræ non fuerit; nihilominus tamen urbem hanc per voces illas: Egredere de terra tua designatam fuisse, tum ob fixum illic aliquandiu Tharæ, patris Abræ, domicilium, tum ob ipsius Abræ stabilem, cujus Achior lib. Judith cap. 5, ℣. 9, & S. Stephanus Act. cap. 7, ℣. 4 meminere, habitationem, tum ob substantiam, ut Moyses Genes. cap. 12, ℣. 5 loquitur, quam illic pleno jure possidebat, puta agros, pascua, pecora, armenta, servos vernaculos emptitiosque, aliaque ejusmodi bona; ob quæ Abramum urbem Haran pro fixa sede seu terra sua non immerito habere potuisse, nemo non videt.

[157] Et sane, non tunc tantum, cum ante secundam sui vocationem, [cum Abramus urbem Haran pro terra sua] in Haran degeret, sed multo etiam post, quam inde divino jussu exivisset, ita animo comparatum fuisse Abramum, ut urbem illam pro terra sua haberet, luculente patet ex cap. 24 Genes., ubi, dum Eliezerum, œconomum suum, in eam urbem missurus erat, his verbis eum allocutus esse ℣. 4 narratur: sed AD TERRAM ET COGNATIONEM MEAM proficiscaris & inde accipias uxorem filio meo Isaac; atque ita pariter sui Domini sensa intellexit ac dein declaravit Eliezer, dum in sua ad Labanum & Bathuëlem oratione, qua legationis suæ causam exponit, in hunc modum illius mandatum a ℣. 37 recenset: Et adjuravit me Dominus meus, dicens: Non accipies uxorem filio meo de filiabus Chananæorum, in quorum terra habito: sed AD DOMUM PATRIS MEI perges &c. Ex quibus verbis, cum nemo melior, quam ipsemet Abram, sui sensus interpres, ac præter cum, fidelissimus intimusque ejus œconomus haberi queat, perspicuum fit, Abramum hanc urbem pro terra sua, fixamque tunc in ea fratris sui Nachoris familiam pro domo patris sui habuisse, eoque sensu, quo Abram hanc urbem terram suam, familiamque Nachoris domum patris sui intelligebat, intelligenda pariter esse Dei verba, quibus urbem hanc familiamque fratris sui relinquere jussus fuit.

[158] [& pro domo patris sui ipsemet habuerit,] At, repones, num dici potest, Abram exiisse de domo patris, qui jam ante mortem obierat? Sed, quid ni, quæso? An non tunc, cum Abram senex admodum esset, natusque sibi centenario filius Isaac quadraginta annos jam haberet, jam satis diu mortuus erat Thare pater ejus? Imo vero certissime quidem; nihilominus tamen an non cit. cap. 24, ℣. 38, Abramus œconomum suum ad domum patris sui in urbe Nachor seu Haran mittit, ut inde filio suo accipiat uxorem? An non, cum Isaac Rebeccam duceret, jam ante mortua erat Sara mater ejus? Et indubie omnino; audi tamen quid de eo Moyses eodem cap. ℣. 67 narret: Qui (Isaac) introduxit eam in tabernaculum Saræ matris suæ, & accepit eam uxorem, & in tantum dilexit eam, ut dolorem, qui ex morte matris ejus (Isaaci) acciderat, temperaret. An non denique, ut aliarum hujusmodi locutionum exempla mittam, jam pridem ante Juditham mortuus erat Manasses maritus ejus? & indubitate rursum; & tamen lib. Judith cap. 16 ℣. 28 vidua hæc mansisse narratur in domo viri sui annos centum quinque, seu usque ad ætatis suæ annum centesimum quintum, quo ipsa demum obiit. Non est igitur, cur ob illas voces Genes. cap. 12 Egredere de terra tua neganda sit facta esse in Haran divina Abræ vocatio, aut cur ob illas: de domo patris tui, tunc tantum facta statui debeat, cum pater ejus in vivis adhuc esset, vel priusquam Abram exisset de Ur & moraretur in Haran.

[159] [eademque verba, tam in Haran, quam in Ur, divinitus ei dici potuerint:] Nec assertam a nobis secundam hanc Abræ vocationem evertit S. Stephanus Act. cap. 7, ℣. 3, iisdem fere verbis exponens vocationem Abræ, in Ur Chaldæorum factam, quibus eam, quam nos in Haran contigisse, & a priore diversam asserimus, capite 12 Genes. Moyses exponit. Etenim, dum S. Stephanus asserit, Abramo in Ur existenti, seu priusquam moraretur in Charan, dicta a Deo hæc verba fuisse: Exi de terra tua & de cognatione tua, & veni in terram, quam monstravero tibi, nequaquam propterea inficiatur, eadem fere ipsa, quæ Moyses Genes. cap. 12 refert, divina verba, nempe: Egredere de terra tua & de cognatione tua & domo patris tui, & veni in terram, quam monstrabo tibi, tum etiam prolata fuisse, cum Deus Abramum ex Haran evocavit, hicque inde egressus est, sicut præceperat ei Dominus, uti eodem cap. ℣. 4 asseritur. Fateor, si voces tum Hebraïcæ, tum Græcæ, tum Latinæ, quibus in sacris Codicibus hoc Dei mandatum exprimitur, ejusmodi essent, ut dumtaxat natalem terram Abræ designare possent, tunc recitata tum ex Moyse tum ex Stephano verba ad solam in Ur factam divinam vocationem necessario referenda fore; at, cum universim tam terram omnem, quæ quolibet titulo terra Abræ dici poterat, quam natalem ejus, aperte designent; necesse non video, cur propterea, præsertim ubi tam multæ in contrarium rationes militent, Abramum divinitus in Haran vocatum, indeque novo Dei præcepto egressum inficiemur, aut geminam ejus, quam tot argumentis probavimus, vocationem, in unam confundamus.

[160] Maneat itaque in suo obvio ac genuino sensu, [Hujus vocationis occasio,] quæ initio capitis 12 Genes. exstat Moysaïca sententia, sitque adeo verbum dixit sine ulla hysterologia illius narrationis exordium, quam nunc illustrare aggredior, & ex qua, uti infra patebit, rerum, a sancto Patriarcha dein gestarum, ordo seu chronotaxis firmo nexu dependet. Jam ergo patri suo Tharæ, quem, post quinquennalem circiter in urbe Haran habitationem, in fide, spe & charitate venturi Messiæ animam Deo inter piissimi sui Filii manus reddidisse, credibile est, pro recepto tunc more justa pie persolverat Abram, aditaque una cum fratre Nachore, quam in Haran reliquerat pater, amplissima hereditate, ad urbem hanc, cum terram aliam sibi necdum Deus monstrasset, sese a Deo in Ur Chaldæorum vocatum fuisse, non uno titulo sibi inducere poterat in animum; cum ei, propterea tamen ulteriorem divini Numinis circa se suaque voluntatem sedulo exquirere non desinenti, ac sæpenumero fortasse in corde dicenti: Domine, quid me vis facere? vice altera Dominus, seu Dei locum tenens angelus, sese manifestavit, vel in simili gloria ac majestate, qua se in Ur Chaldæorum conspicuum ei dederat, vel eo certe modo, ut, quin reipsa sibi Deus adesset secumque loqueretur, ambigere Abram nequiret.

[161] Quale vero tunc ad eum factum sit verbum Domini, [adjucntaque ei divina promissio, multis nominibus] sacer Scriptor initio capitis 12 Geneseos verbis jam nunc recitandis, eademque opera obiter a nobis illustrandis, in hunc modum enarrat: Dixit autem Dominus ad Abram: Egredere, seu, ut Hebraïce est, vade aut egredere tibi, non jam, ut ante, paterno, sed proprio tui ipsius ductu, de terra tua, seu de stabilita jam in Haran paterna sede, quæ hereditario jure tua est, & de cognatione tua, fratris nempe Nachoris, jam eo advecti, familia, & de domo patris tui, quam inhabitas, & veni in terram, quam monstrabo tibi, cum mihi ita visum fuerit. Hanc autem noveris, fore alacris tuæ minimeque curiosæ obedientiæ mercedem, quam non petenti tibi ultro defero: Faciam…te in gentem magnam, non carnalem tantum, æquandam numero stellis cæli & arenis maris, claritate vero & gloria ceteris omnibus gentibus, sed & spiritualem, adoptandam in Dei populum, cujus adeo & ego Deus ero, quamque ego, magnus Dominus, magnificabo & honorificabo præ ceteris populis; Et benedicam tibi, bonorum omnium tum temporalium tum spiritualium affluentia, ac dignitate, corporis incolumitate & vita longæva, & magnificabo nomen tuum, ea fama & gloria nominisque celebritate, quæ toto terrarum orbe in perpetuum propagetur, qua & fidei tuæ, religionis, pietatis, & obedientiæ præstantia pleno ore ab omnibus laudetur, erisque benedictus, seu, ut in Hebræo est, & sis benedictio, non utcumque tantum & ex parte felix, sed ita cumulatus bonis omnibus, ut ipsa quodammodo benedictio vocari possis.

[162] Neque hic stetit supremi Numinis largitas. Audi ex Moyse promissa etiam ampliora: [amplissima, recensetur,] Benedicam benedicentibus tibi, futurus in tui gratiam amicus ac beneficus amicis tuis; contra vero maledicam maledicentibus tibi, futurus & inimicus eorum, eosque pro meritis mulctaturus, ut adeo iidem mihi, qui tibi, futuri sint amici aut inimici. Postremo, quod est bonorum omnium, quæ tibi nunc promitto, longe summum ac præstantissimum, in te, seu in semine tuo benedicentur universæ cognationes terræ, nimirum, uti ad Ephesios cap. 1, ℣. 3 Apostolus Paulus loquitur, omni benedictione spirituali in cœlestibus, in Christo, per quem in gentibus benedictio Abrahæ fieret…, ut pollicitationem spiritus accipiamus per fidem, quemadmodum & ad Galatas cap. 3 ℣. 14 idem Apostolus exponit. Hæc cum Vir piissimus divinoque lumine illustratus intellexisset, mox alterum sui ad exequenda Dei mandata promptissimi studii documentum dedit, atque, quam primum fieri potuit, omnibus, quæ ad iter opus erant, recte dispositis, egressus est… (ex Haran videlicet, uti Moyses eodem ℣. 4 asserit, latiusque ostensum supra a nobis est) sicut præceperat ei Dominus, ac præter individuam ejus vitæ comitem carissimamque uxorem Sarai, ivit cum eo Lot, cum nempe septuaginta quinque annorum esset Abramus, Sarai vero, ejus uxor, sexaginta quinque, utpote decennio marito suo junior, ac Lot, uti sat verisimile est, annos vitæ numeraret sexaginta sex.

[163] [exponiturque ipsa Abrami profectio versus terram Chanaan.] Ut ut hoc postremum se habeat, Tulit, certe Abram (℣. 5) Sarai uxorem suam, & Lot filium fratris sui, universamque substantiam, quam possederant, puta pecora, armenta, argentum & aurum, aliaque bona mobilia, & animas, quas fecerant in Haran, nempe ancillas, servos vernaculos emptitiosque non exiguo numero, uti ex cap. 14 Genes. ℣. 14 colligitur, vernasque ex illis natos, quos sibi acquisierant Abram & Lot, forte clientes etiam inferiorisque sortis homines, quos ad veri Dei cultum traductos suæ familiæ adstrinxerant, & egressi sunt ut irent in terram Chanaan, non quidem jam tum sibi a Deo monstratam, aut nominetenus expressam, quasi vero jam tunc Abram, itineris dux, hanc illam esse scivisset regionem, quam sibi monstraturum Deus promiserat, quamque a Deo accepturus aliquando erat in hereditatem; sed sic institit viæ, in Chanaan ducenti, ut, quemadmodum Apostolus ad Hebræos cap. XI ℣. 8 fere loquitur, obediret in locum exire, quem quidem accepturus erat in hereditatem, nesciret tamen quo iret, quisve nominatim ille locus esset; quod & Moyses per particulam ut, non quatenus causam & intentionem Abræ, sed quatenus rei eventum denotat, hoc loco adhibitam, verbis supra recitatis expressisse videtur. Sed de divina Abræ in urbe Haran vocatione, amplissimaque ei tum facta promissione jam nunc disputata sufficere arbitror, ut, sitne nostra, an adversariorum, de ea re sententia Scripturæ sacræ rectæque rationi magis consona, dijudicare quilibet facile possit, præsertim, ubi etiam evicero, nihil, quod ad chronotaxim attinet, assertum supra fuisse, quod cum divinis Codicibus aut optime non cohæreat, aut non conciliari cum illis facillime possit.

[164] [Redditur ratio, cur inter vocationem, factam in Ur, & aliam in Haran, anno ejus 75,] Et vero, quamquam nec Moyses, nec Stephanus, nec quisquam alius sacer Scriptor ipsum annum, quo Abrami in Ur Chaldæorum vocatio facta sit, expresse determinarit, ac proin pro indubitato nequeat asseri, eam anno ejus septuagesimo contigisse; nonnulla tamen suppeditant iidem sacri auctores, ex quibus merito colligamus, inter secessionem Abrami ex Charan seu Haran, anno ejus septuagesimo quinto factam, interque ejus in Ur Chaldæorum vocationem non breve temporis intervallum debere medium statui. Ast an propterea quinquennale circiter? Respondeo, cum tam ex Moyse cap. XI Genes. ℣. 31, quam ex S. Stephano Act. cap. 7, ℣. 4, indubitatum sit, Abramum medio illo tempore habitasse in Haran, hoc est, firmum illic domicilium habuisse; ex Moyse autem cap. 12 Genes. ℣. 5 etiam manifestum sit, eum in ipsa urbe Haran non exiguam substantiam acquisivisse, puta pecora, agros, pascua, servos, ancillas, conceptos illic natosque ex iis filios filiasque, seu animas, ut loquitur idem scriptor, quas fecerant in Haran; omnino, uti ante diximus, verisimile fit, Abrami moram in Haran, seu fixam ejus illic habitationem ad quinque circiter annos protractam fuisse; præsertim si simul advertamus animum, urbem Haran ab Abramo pro terra sua & veluti altera patria fuisse habitam, cujus rei aptior non videtur reddi posse ratio, quam quod notabili tempore, quale est advenæ in eadem urbe quinquennalis habitatio, in Haran sedem fixisset, eoque interim temporis spatio & famulitium ejus ceteraque ejus bona non mediocriter accrevissent.

[165] Scio quidem, S. Augustinum lib. 16 de Civit. Dei cap. 16 variosque Scripturæ interpretes uni eidemque anno Abræ septuagesimo quinto ejus primam vocationem, [quinquennium intercessisse, supra dictum sit;] adventum in Haran, indeque discessionem in Chanaan illigasse, eo nempe consilio, ut spatium, quod inter promissionem divinam, Abræ factam, & latam Legem interjectum scribit Apostolus, assignare exacte ipsi possent; verum, cum & in nostra sententia, quæ multo probabilius, non in Ur Chaldæorum, sed in Haran, primam illam promissionem statuit, æque accurate illud temporis spatium, uti infra patebit, assignari queat, nihil causæ invenio, cur a jam stabilita sententia recedam, aut cur etiam contra Achioris Lib. Judith cap. 5 testimonium, quo, ut 70 Interpretes habent, ἡμέρας πολλάς seu multos dies in Haran habitasse Abramum, testatur, mihi inducam in animum, unius anni curriculo, uti adversarii contendunt, vocatum in Ur fuisse Abramum, inde cum patre exisse, venisse in Charan, illic sedem statuisse, multam acquisisse substantiam, a famulis ejus procreatos illic sat multos liberos, Tharam ibi mortuum, ejusque funere expleto, Abramum totam suam familiam, omniaque bona sua mobilia collegisse, & demum in terram Chanaan fuisse ingressum. Cum igitur tantum absit, ut Scriptura sacra ac sana ratio tam varia facta, & quorum non pauca sat amplum temporis spatium ex se requirunt, in unum annum congerere cogant, ut ex adverso hæc annorum aliquot spatio contigisse, suadeant, aliunde autem pro quinquennali tempore, inter Abrami in Ur vocationem ejusque in terram Chanaan adventum medio, non modo Hebræorum, quam Genebrardus refert, communis traditio, sed & eruditorum Scripturæ sacræ interpretum sententia, solidis, uti videtur, rationibus nixa, militet, pluribus assertionem nostram probare supersedeo, & ad aliam quæstionem chronologicam, & multo quidem, quam sit præcedens, majoris momenti, illustrandam, gradum facio.

[166] Eruditis sat multis, iisque non vulgaris famæ, [hanc autem vocationem promissionemque divinam non statui ab Eusebio] hæc sedet sententia, Abrami vocationem, jam nunc memoratam, ejusque exitum ex Haran, non anno ætatis ejus septuagesimo quinto ad finem vergenti, sed anno ejus septuagesimo sexto, paucis mensibus, ut nonnullis placet, sat multis vero mensibus, ut alii volunt, inchoato, innectenda esse, atque adeo verba Moysis, quibus Abramum de Haran egredientem septuaginta quinque annorum fuisse, scribit, intelligenda esse de totidem annis completis, ut Abram, non septuagesimo quinto ætatis suæ anno, sed septuagesimo sexto, jussus sit a Deo exire de Haran, indeque non nisi tunc re ipsa exiverit, sicut præceperat ei Dominus. Opinionis hujus auctorem faciunt Eusebium Salianus in Annal. Eccles. V. T. ad annum mundi 2114, num. 1, &, uti ipse ibidem tradit, Marianus Scotus, Joannes Lucidus, aliique, quos hic recensere non vacat. Verum, quod ad Eusebii Chronicon attinet, vel ego oculis captus sum, vel Eusebiani Chronici editiones, &, quos, præter Vallicellensem olim Ms. codicem insignem, consului, manuscripti codices ad unum omnes mendosi sunt; vel falluntur ipsimet Salianus, ceterique, ab eo laudati, imo & citatus jam sæpe a nobis Wilhelmus Smitius in suo Prolegomeno Exodi pag. XXIX num. 31, dum ad anni Abrahami septuagesimi sexti exordium primum annum repromissionis Dei ad Abraham ab Eusebio signatum asserunt.

[167] [ad annum Abrami, ut quidam volunt, septuagesimum sextum,] Quo certius controversia hæc decidi continuo possit, videat peritus lector sat notam ejusdem Chronici editionem, ab Arnaldo Pontaco, episcopo Vazatensi, ex 28 Mss. Gallicis, Italicis & Hispanicis, octo vetustis editionibus, aliisque documentis adornatam, aut, si hæc ad manum non sit, consulat ejusdem Chronici editionem, cura Josephi Scaligeri anno 1606 Lugduni Batavorum factam, pag. 10 & pag. 60, ipsumque Eusebii Græce editum Chronicon pag. 19 ac pag. 78; &, ubi citatis locis ab hoc auctore ad annum Abrami septuagesimum sextum nihil de eo notatum viderit, contra vero vocationem divinam, de qua quæstio, connecti ab eo conspexerit cum divino adloquio & ea repromissione, quæ, ut proxime Eusebius præmittit, ad eum facta est anno ejus ætatis septuagesimo quinto, a quo usque ad … egressum gentis Hebræorum ex Ægypto supputantur anni CCCCXXX, quorum meminit Paulus … & ipse quoque in Exodo Moyses &c; tunc æquum ferat judicium, num ego fallar, qui sententiam illam Eusebio adjudico, an illi contra jam memorati auctores, qui hanc illi adscribunt. At, inquies, ubique apud Eusebium annus Hebræorum octogesimus quintus signatur ut decimus repromissionis seu ἐπαγγελίας: Ita res habet. At tantum abest, ut, quod vult Salianus, hinc fiat manifestum, anno Abræ septuagesimo sexto illigandum ejus esse exitum de Charan; ut potius contrarium inde eruatur.

[168] [nec id ex alio loco evinci ostenditur;] Ponamus enim, quod ex dicendis infra patebit, Deum Abræ, in Haran existenti, præceptum inde exeundi amplissimasque promissiones supra memoratas declarasse bimestri circiter spatio, antequam compleret Abram ætatis suæ annum septuagesimum quintum; hujus autem facti epocham figamus primam diem mensis Tisri seu septimi, primi postea dicti, qui nostris Septembri & Octobri ex parte respondet; sic annus primus repromissionis, seu ἐπαγγελίας a prima die mensis Tisri in cursu erit usque ad primam diem ejusdem mensis anni sequentis seu septuagesimi sexti, constabitque partim ex undecimo duodecimoque mense anni Abræ septuagesimi quinti & decem primis mensibus anni ejus septuagesimi sexti, & sic deinceps fluent ceteri anni usque ad mensem undecimum anni octogesimi quinti Abræ; ac proin cum mense undecimo anni Abræ octogesimi quinti concurret annus decimus repromissionis, ei in Haran factæ, uti calculos hosce expendenti patescet.

[169] Quam recte hæc mea sententia cum rerum ab Abramo deinde gestarum chronotaxi cohæreat, [imo contra huic nostræ sententiæ narrationem Moysis] lubet ex ipso libro Geneseos jam demonstrare. Teste Moyse Genes. cap. 16 ℣. 16, Octoginta & sex annorum erat Abram, quando PEPERIT ei Agar Ismaëlem; hanc autem ancillam suam non accepit uxorem, nisi post annos decem, quam habitare cœperat in terra Chanaan ibid. ℣. 3. Igitur inter vocationem Abræ, in Haran factam, & inter ortum Ismaëlis, qui contigit, cum octoginta & sex annorum erat Abram, certissime intercesserunt primo menses novem, quibus Ismaël a matre gestatus fuit in utero, secundo integrum decennium habitationis præviæ in Chanaan, tertio unus insuper alterve mensis, qui inter vocationem ejus in Haran & adventum in terram Chanaan probabiliter medius fuit. Exsurgunt igitur anni decem & menses decem undecimve utcumque completi, qui inter vocationem Abræ & Ismaëlis ortum indubie intercesserunt. Retrogrado ordine ab anno Abrami octogesimo sexto, nonnullis minus hebdomadis, completo, hosce deducamus ad ejus annum septuagesimum quintum, uno alterove minus mense completum, exactissimo calculo prodibunt undecim anni completi, quos inter ortum Ismaëlis anno Abræ 86, & hujus vocationem, in Haran anno septuagesimo quinto factam, medios statuere videtur Moyses; eoque pacto necesse non erit, ut, ubi Moyses, & ex eo Eusebius aliique, nascente Ismaële, Abramum 86 annorum faciunt, eum tu jam tunc 87 inchoasse dicas, aut ubi eum, cum egrederetur de Haran, septuaginta quinque annorum fuisse, asserunt, jam ejus septuagesimum sextum annum in cursu fuisse, statuere pariter cogaris.

[170] Et sane, præterquam quod communius dicatur quis septuaginta quinque annorum esse, [variis lotis apprime congruere,] qui totidem annos uno alterove minus mense vixit, quam qui septuaginta quinque annos aliquandiu jam complevit ac sextum supra septuagesimum agit, manifeste ostendit Moyses cap. 17, se, cum aliquem, puta Abramum LXXV annorum fuisse, dicit, annos illos ex omni parte completos non numerare, nec adeo egressum Abræ ex Haran cum ejus anno 76 esse connectendum. Etenim citato capite ℣. 17 agens de circumcisione Abrahæ in hunc modum loquitur ℣. 24: Abraham nonaginta & novem erat annorum, quando circumcidit carnem præputii sui, nimirum mox ut ei hoc a Deo injunctum erat. Si & hos velis, eodem modo, quo ceteros contendis, completos esse, habes tibi contradicentem Moysen eodem cap. ℣. 1, ubi ita loquitur: postquam vero nonaginta & novem annorum esse COEPERAT, apparuit ei Dominus, qui nempe in signum initi cum Abrahamo fœderis circumcisionem præcepit, quam & obedientissimus Abraham illico executioni mandavit. Habes & contradicentem Josephum lib. 1 Antiq. Judaic. cap. XI, ubi Abramum tunc tantum, cum ei Deus apparuit carnemque circumcidi jussit, nonagesimum nonum ætatis annum attigisse, memorat. Ac denique, ut mittam Chronicon Alexandrinum pag. 125, habes contradicentem Eusebium in Chronico, ubi anno Abrahæ 99 Sodomam & Gomorram succensas scribit, quod, uti videre est Genes. cap. 17 & cap. 19, dumtaxat contigit post Abrahami circumcisionem. Si autem illos 99 annos, ne Moysi, Josepho & Eusebio contradicas, non omni sui parte, longe tamen maxima, completos admittis, cur non & alios septuaginta quinque aut octoginta sex supra relatos, quos simili loquendi modo sacer Scriptor expressit, quique, qua parte incompleti sunt, cum excurrente ultra completos annos mensium numero connexi, annos conficiunt solidos?

[171] [nec caput 17 Genes. refragari, probatur.] Nec refert, quod se Abramus centenarium Genes. cap. 17, ℣. 17 vocet; cum & pari receptoque modo septuagenarius aut octogenarius senex dicatur, qui ab initio anni sui septuagesimi aut octogesimi uno tantum alterove mense abest. Ut vero evidentius etiam pateat, Abramum, cum se centenarium vocavit, non egisse annum ætatis nonagesimum nonum jam inde completum, seu tunc necdum inchoasse annum centesimum, audi rursus Moysen Genes. cap. 21 ℣. 5 testantem, tunc esse natum Isaac, cum (pater ejus) centum esset annorum; hac quippe ætate patris natus est Isaac. Cum igitur inter apparitionem divinam, cap. 17 Genes. memoratam, interque ortum Isaaci intercedat primo tempus illud, quo se Abraham circumcidit vulnusque curavit, secundo, quo in Australem plagam profectus, habitavit inter Cades & Sur & peregrinatus est in Geraris; tertio, quo Sara, necdum utique uterum gestans, pro Abrahæ sorore habita est, &, postquam jussu regis sublata fuisset, Viro suo reddita est intacta; ac quarto demum, quo conceptam ex Abraha prolem gestavit in utero, novem nempe vel decem mensibus; necesse omnino fit, ut vel Isaac, contra ac Moyses cit. ℣. 5, & Eusebius in Chron. testatur, centesimo anno patris sui natus non fuerit, vel ut Abraham, cum se centenarium cap. 17 recepto more vocavit, nondum tunc inchoasset centesimum suæ ætatis annum, sed tantum egerit nonagesimum nonum, mensibus decem circiter provectum. Atque hæc de Abrami divina in Haran vocatione, factaque ei promissione, nec non utriusque epocha uberius disputare visum est, ut gressu dein magis firmo & expedito cetera, quæ cum his connexa sunt, prosequi mecum curiosus lector queat.

§ X. De annis CCCCXXX, qui inter divinam promissionem, Abramo factam, exitumque ejus posterorum ex Ægypto intercesserint: tempus horum habitationis in Ægypto definitur: variæ celebris versus cap. 12 Exodi Lectiones.

[Proponitur status duplicis quæstionis difficillimæ,] Vocationem divinam, quæ Abramum ex Ur Chaldæorum excivit, ab ea, quæ ei, in Haran existenti, facta est, quæque adjunctam habuit Euangelici fœderis promissionem, omnino esse diversam, jam satis, arbitror, manifeste ostendi, ut ad celebrem illam quæstionem, ex vocationis ejus Israëlitarumque ex Ægypto egressus epocha ortam, unde tertiæ mundi ætatis initium & finis definiri debet, jam progredi nobis liceat. Rem hanc non parvi momenti esse, perquam sollicite monuit S. Hieronymus lib. 2 Comment. in Epistolam S. Pauli ad Galatas, tom. 4 novissimæ editionis col. 262; quam vero itidem difficilis sit, idem ille sacrarum Litterarum peritissimus interpres mox palam facit, cum ait, a multis esse quæsitam, dubitare tamen se, an ab aliquo inventa sit. Nec immerito sane; quippe, si de tertia illa mundi ætate, seu de temporis spatio, quod inter divinam promissionem, Abræ factam, interque latam in monte Sina Legem effluxit, Apostolum disserentem audiamus, illud ad quadringentos & triginta annos ex dictis ejus contrahi necessario debet. Ita enim in Epistola ad Galatas cap. 3 ℣. 16 & 17 loquitur: Abrahæ dictæ sunt promissiones, & semini ejus… Hoc autem dico, testamentum confirmatum a Deo: quæ post quadringentos & triginta annos facta est Lex, non irritum facit ad evacuandam promissionem.

[173] Quippe, uti Cornelius a Lapide in hunc locum observat, [circa annos 430, quos inter promissionem, Abramo factam,] tantumdem verba Apostoli valent, ac si ita dissereret: Si, ut dixi ℣. 15, hominis testamentum & pactum nemo irritare audet aut potest: multo ergo minus testamentum, id est, pactum Dei cum Abrahamo initum in Christum (ut addunt Græca) id est, de Christo, omnes gentes benedicturo, irritare potuit lex longe posterior, utpote quæ demum post CCCCXXX annos ab hac promissione data est in Sina. Nec longius, quam 430 annorum, spatium inter eamdem promissionem divinam subsecutumque Abrami ex Haran egressum, interque exitum filiorum Israël de Ægypto ipse etiam Moyses statuit, Genes. 15 a ℣. 13 referens, Abramo divinitus fuisse prædictum, fore ut semen ejus (quo nomine Isaac, anno 25 post promissionem, in Haran factam, natus, hujusque posteri intelligi debent) peregrinum esset in terra non sua quadringentis annis, & ex illa post servitutem afflictionemque cum magna substantia reverteretur generatione quarta in terram Chanaan, sibi a Deo concedendam in hereditatem sempiternam.

[174] Verum, dum meridianam firmissimamque lucem nos hic intueri credimus, [& inter Israëlirarum exitum ex Ægypto] idem ille Moyses, quo extendente manum in cœlum, tenebræ factæ sunt horribiles, ac tam densæ, ut palpari possent, (Exodi cap. X ℣. 22) mox nebulam obducere densissimam, lucemque omnem depellere videtur, ita cap. 12 Exodi ℣. 40 scribens: Habitatio autem filiorum Israël, qua manserunt in Ægypto, fuit quadringentorum triginta annorum. Etenim, si, uti Hebræorum codicum, qui S. Hieronymo ad manum fuerunt, & Vulgatæ nostræ ac Chaldaïcæ Paraphrasis verba sonant, quadringentis & triginta annis filii Israël manserint in Ægypto, & quinquagesimo die ab eorum exitu promulgata Lex sit; cum ab ingressu Jacob in eam regionem usque ad factam Abramo promissionem divinam computari etiam debeant anni omnino ducenti quindecim, descensum illum in Ægyptum prægressi, videlicet a promissione jam mox memorata usque ad ortum Isaac anni viginti quinque, Genes. cap. 21 ℣. 5; a nativitate Isaac usque ad ortum Jacob sexaginta, Genes. cap. 25 ℣. 26; a nativitate Jacob usque ad descensum ipsius in Ægyptum cum sua familia anni centum & triginta, Genes. cap. 47 ℣. 9; iidem illi anni 215, juncti annis 430, de quibus Moyses cit. cap. 12 Exodi loquitur, summam conficiunt sexcentorum & quadraginta quinque annorum, atque adeo multo plurium, quam ab Apostolo & ab ipso Moyse alibi designatos vidimus.

[175] [Scriptura sacra medios intercessisse, tradit: ac de priore quæstione] Et hæ quidem densissimæ tenebræ sunt, quas ubi accedente aliunde divini verbi luce discusseris, alia sat obscura nubes subsequitur. Quippe, cum Apostolus cit. cap. 3 ad Galatas non tantum de illa promissione divina, qua in semine Abrahæ benedicendæ erant omnes cognationes terræ, sed & de quodam testamento confirmato a Deo disertam mentionem faciat, nequaquam statim perspicuum facit, an a promissione, Abramo in Haran facta, de qua superiore § actum est, an de alia, ei centenario facta, de qua Genes. cap. 17, an denique de tertia, quæ ei, ut Genes. cap. 22 refertur, post immolatum filii sui Isaaci loco arietem facta est, deducendum sit initium illorum quadringentorum & triginta annorum, quos usque ad Legem datam in monte Sina inde excurrisse, idem Apostolus scribit. Ut hisce lucem afferrent & sacrorum Codicum sartam simul tectamque servarent auctoritatem, mirum est, quam varii sacræ Scripturæ interpretes varios intenderint conatus; quos ego, quia enumerare necesse non est, silentio hic prætereo, missisque cunctis ambagibus, meam de difficili hac quæstione sententiam aperio, aliam lubens amplexurus, si qua melior a quovis prodierit.

[176] [ita statuitur: Licet Moyses cap 12 Exodi ℣. 40 soli Israëlitarum in Ægypto habitationi] Sic igitur statuo: Tametsi verba Exodi cap. 12 ℣. 40, si nude, prout jacent, & in rigore Logico sumuntur, solam filiorum, ac posterorum patriarchæ Jacob habitationem in Ægypto ad usque quadringentos & triginta annos protrahere videantur; non propterea tamen plures, quam totidem annos debere medios poni inter annum Abræ septuagesimum quintum, 215 annis mansionem illam prægressum, interque latam in monte Sina Legem post exitum filiorum Israël de Ægypto: ac rursus: Licet Apostolus ad Galatas cap. 3 ℣. 17 etiam a Testamento confirmato a Deo videri possit computare eosdem illos 430 annos, nihilominus ab eodem illo anno Abræ septuagesimo quinto, seu a prima promissione divina, ipsi in Haran facta, non vero ab hujus postmodum facta confirmatione, desumendum esse eorum, quos memorat, quadringentorum & triginta annorum, seu æræ Abrahami exordium. A stabilienda priore assertione, quod altera multo difficilior sit, quodque ex priore hæc dependeat, initium duco, alteram sequenti §, ne alias hic prolixior esset, suis testimoniis firmaturus, mox ubi de variis celebrem illum versum cum ceteris Scripturæ verbis conciliandi modis pro rei gravitate disputatum fuerit.

[177] [430 annos assignasse videri possit, tamen non plures annos inter factam diu ante] Cum, eodem Spiritu veritatis dictante, conscripta sint tam novi, quam veteris Testamenmenti volumina, fieri nequit, ut horum scriptores re ipsa sibi contrarii sint, aut ut in alterutros vel negligentiæ vel erroris suspicio cadat. Dum ergo a se invicem dissidere videntur, non collidenda inter se, sed concilianda sunt, uti etiam supra num. 6 docui, opposita in speciem testimonia, ea nimirum ratione, ut, dum textus unus pluribus refragari videtur, non hi ad illum, si cetera nempe, ut in scholis loquuntur, sint paria, sed ex adverso unus ille ad plures exigi & per eos exponi debeat, pari fere modo, quo civiles leges, sibi in speciem oppositæ, a juris peritis, & dissona prima fronte probatorum historiographorum dicta ab eruditis criticis in concordiam adduci vel exponi solent. Itaque, cum solus sit capitis 12 Exodi versus supra citatus, qui, si verba magis, ut jacent, quam latentem in iis sensum consideremus, soli filiorum Israël habitationi in Ægypto 430 annos tribuat, quique adeo inter promissionem Abræ divinitus factam, Legisque in monte Sina promulgationem sexcentorum & quadraginta quinque annorum, ut num. 174 ostendi, intervallum ponat; ex adverso autem non tantum Apostolus ad Galatas, sed & ipse Moyses Genes. cap. 15 ac variis locis Libri Exodi, itemque S. Stephanus Act. cap. 7 aut aperte affirment, aut saltem non obscure innuant, inter præfatam promissionem divinam exitumque Israëlitarum de Ægypto, latamque adeo quinquagesimo post die Legem, quatuor dumtaxat secula annosque non certe plures, quam triginta, intercessisse medios; ex jam posita regula, quam & sana ratio dictat & prudens critica fulcit, consectarium omnino fit, ut ad tam multa tamque dilucida testimonia, tamquam ad veram significationis suæ norman, exigendus sit unicus ille libri Exodi textus, cum iisque, meliori, quo fieri poterit, modo adducendus in concordiam.

[178] At, quia varia illa, quæ jam paucis perstrinxi, [Abrami vocationem, interque Israëlitarum de Ægypto exitum, S. Paulus recti computat,] sacræ Scripturæ testimonia quibusdam non adeo decretoria fortassis videbuntur, haud abs re erit, ea utcumque illustrasse, priusquam citatum Exodi versum ad illa, veluti ad genuinam normam, expendere & latentem in eo sensum indicare aut certe investigare aggrediamur. Redeo igitur ad laudatam num. 172 S. Pauli ad Galatas Epistolam. Ac primo quidem fuisse hujus auctorem, etiam antequam ad Christum converteretur, rerum Hebraïcarum peritissimum legisque admodum peritum, extra omnem controversiam est. Adhæc quod caput est, theopneustia, seu Spiritu sancto, afflatum, nihil non in veritate locutum, nulloque quod ineptum vel falsum esset, argumento usum fuisse, vocare nemo in dubium potest. Cum ergo citata Epistola ad Galatas, uti in eam S. Hieronymus col. 262 advertit, docere Apostolus intendat, non posse per Legem, quæ postea data est, repromissiones, quæ ante factæ sunt ad Abraham, destrui, & posteriora prioribus præjudicare; quum repromissiones ad Abraham ante quadringentos triginta annos datæ sint, quod benedicerentur in illo universæ nationes; Legis autem observatio, quod qui fecisset eam, viveret in ea, post quadringentos triginta annos Moysi data sit in monte Sina; consequens fit, ut, si sola mansio filiorum Israël in Ægypto fuerit 430 annorum, atque adeo inter promissionem illam, & Legis promulgationem anni 645 intercesserint, iners, enerve, imo & plane falsum sit illud, quod Apostolus a quadringentis illis & triginta dumtaxat annis desumit, argumentum.

[179] Alio igitur sensu, quam quem citatus capitis 12 versus 40 prima fronte præfert, [nec plures etiam computandi sunt, si cum S. Augustino] necessario intelligendus est. Id quoque omnino persuadet, de qua superius paucis egimus, facta Abrahæ divina promissio. Etenim, uti S. Augustinus Quæst. in Exodum lib. 2, quæst. 47, num. 6, col. 436 observat, cum dicit Deus Abramo Genes. cap. 15 ℣. 13: “Sciendo scias, quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria & in servitutem redigent eos, & nocebunt illis quadringentos annos,” non sic accipiendum est, tamquam in illa durissima servitute quadringentos annos Dei populus fuerit: sed quia scriptum est: “In Isaac vocabitur tibi semen,” ex anno nativitatis Isaac usque ad annum egressionis ex Ægypto computantur anni quadringenti quinque. Cum ergo de quadringentis triginta (annis) detraxeris viginti quinque, qui sunt a promissione usque ad natum Isaac, non mirum est, si quadringentos & quinque annos summa solida quadringentos voluit appellare Scriptura, quæ solet tempora ita nuncupare, ut, quod de summa perfectioris numeri paululum excrescit, aut infra est, non computetur.

[180] [verborum Moysis verus sensus,] Non itaque quod ait: “In servitutem redigent eos & nocebunt illis” (seu, uti Vulgata nostra habet: Subjicient eos servituti & affligent) ad quadringentos annos referendum est, tamquam per tot annos eos habuerint in servitute: sed referendi sunt quadringenti anni ad id, quod dictum est: “Peregrinum erit semen tuum in terra non propria” (seu non sua) quia sive in terra Chanaan, sive in Ægypto, peregrinum erat illud semen, antequam hereditatem sumerent terram ex promissione Dei, quod factum est postea quam ex Ægypto liberati sunt: ut hyperbaton hic intelligatur, & ordo verborum sit, “Sciendo scias, quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria quadringentis annis;” illud autem interpositum intelligatur: “Et in servitutem redigent eos & nocebunt illis,” ita ut ad quadringentos annos ista interpositio non pertineat. In extrema enim parte annorum summæ hujus, hoc est, post mortem Joseph, factum est, ut in Ægypto populus Dei duram perageret servitutem. Hactenus S. Augustinus, & apposite prorsus ad sensum narrationis Mosaïcæ, qua descensus Jacob, nepotis Abrahæ, in Ægyptum, posterorum ejus illic servitus & ex eadem regione exitus recensentur.

[181] [& spatium servitutis Israëlitarum in Ægypto,] Quippe, uti loco citato num. 3 sanctus Doctor etiam advertit, anni servitutis Isra litarum in Ægypto computari dumtaxat possunt a morte Joseph, illo enim vivo, non solum ibi non servierunt, verum etiam regnaverunt Israëlitæ. Cum igitur ab eo tempore, quo, teste Moyse cap. 1 Exodi ℣. 8, Surrexit … rex novus super Ægyptum, qui ignorabat Joseph usque ad exitum filiorum Israël de Ægypto vix centum anni, ut Bonfrerius in caput 1 Exodi ostendit, imo vix nonaginta, uti ex cap. 7 Act. ℣. 20 intelligere datur, medii intercesserint; consequens omnino fit, ut prædicti quadringinti anni, de quibus hic quæstio, non ad solam seminis Abrahæ servitutem Ægyptiacam, sed maxima ex parte ad peregrinationem Isaaci & Jacobi, eorumque posterorum in terra non sua habitationem referendi sint, sitque adeo prædictionis divinæ, cap. 15 Genes. relatæ, verus ac genuinus sensus, quem Augustinus supra recensuit, quique Apostoli verbis ad Galatas plenissime consonat.

[182] [ac filiorum Israël genealogicæ tabula] Et sane tantum abest, ut a morte Joseph, qui ab anno ætatis suæ trigesimo (vide Genes. cap. 41 ℣. 46) usque ad centesimum decimum (vide Genes. cap. 50 ℣. 25) Ægypti prorex fuit & vix non rerum summa potitus est, usque ad exitum filiorum Israël de Ægypto quadringenti ac triginta anni effluxerint; ut contra ab ipso descensu Jacob in Ægyptum, quem anno ætatis ejus centesimo trigesimo Genes. cap. 47 ℣. 9 Moyses innectit, non plures, quam ducenti quindecim anni elapsi fuerint, nimirum a præfato descensu usque ad mortem Josephi anni 71, inde ad usque nativitatem Moysis anni 64, ac demum a nativitate Moysis usque ad exitum Israëlitarum de Ægypto anni 80, atque adeo universim 215 anni, uti Usserius pag. 171 Chronologiæ sacræ ex Genes. cap. 50 ℣. 22 & Exodi cap. 7 ℣. 7 recte ostendit. Hisce accedunt argumenta non pauca, quæ ex tabulis genealogicis, a Moyse lib. Genesis & Exodi descriptis, desumi possunt, quorum unum tantum, speciminis loco, hic ex laudato Usserio subtexam. Caath, filius Levi, cum avo suo Jacobo descendit in Ægyptum, uti ex Genes. cap. 46 ℣. 11 manifestum est. Hujus vitæ anni fuerunt 133, prout ex cap. 6 Exodi ℣. 18 indubium pariter fit. Amram, filius Caathi, annos vixit 137, teste Moyse cap. 6 Exodi ℣. 20; Moyses, filius Amrami, octoginta erat annorum, quando cum fratre Aaron Pharaonem adiit, ut educeret filios Israël de Ægypto, Exodi cap. 7 ℣. 7.

[183] Hi omnes anni, simul juncti, 350 dumtaxat annorum summam conficiunt, [attento animo expendantur;] ex qua sat multi demendi sunt, ac præ ceteris illi, quos Caath post ortum filii sui Amrami vixit; secundo illi, quos Amram post Moysis ortum egit (nec enim sine antiquo teste credibile est, eos tam provecta ætate genuisse, aut saltem non genuisse, nisi ultimo vitæ suæ anno;) tertio demendi pariter sunt anni, quos Caath numerabat descendens in Ægyptum, ne alias iidem anni bis numerentur. Statuamus modo, hosce omnes annos summam conficere centum triginta quinque; nimirum viginti quinque jam transactæ ætatis Caathi, dum in Ægyptum una cum suo patre Levi & avo Jacobo descendit; nonaginta circiter, quibus Caath, anno ætatis suæ quadragesimo tertio mascula prole auctus, partim cum Amram filio suo, partim cum Moyse, nepote suo, vixerit; & viginti circiter, quibus post Caathi mortem Amram solus cum suo filio Moyse in vivis fuerit; prior illa trecentorum & quinquaginta annorum summa contrahenda ex dictis erit ad ducentos dumtaxat & quindecim annos, eritque adeo constans mansio Jacobi & filiorum ac nepotum ejus in Ægypto, non annorum quadringentorum triginta, sed ducentorum ac quindecim; servitus vero & afflictio eorum, utpote non inchoata nisi sat diu, uti ostendit Bonfrerius in caput 1 Exodi, post centesimum decimum annum Josephi, proregis Ægypti, vix integrum seculum tenuerit, nedum 430 annos.

[184] Cetera hujusmodi argumenta, quæ genealogicæ series, [neque etiam plures annos Act. cap. 7 S. Stephanus medios statuit;] libris Genesis & Exodi expressæ, suppeditant, videat curiosus lector apud Usserium in Chronologia Sacra a pag. 124 & apud Sanctium in caput 7 Act. Apost. a pag. 145, adeatque etiam laudatum Bonfrerium in caput 1 Exodi pag. 344 erudite de persecutionis Ægyptiacæ duratione disputantem. Reliquum nunc est, ut & S. Stephani verba Act. 7 nonnihil dilucidemus. Sanctissimus ille & Spiritu divino plenus orator cit. cap. 7 de Seminis Abrahæ tum peregrinatione tum servitute ex instituto agens, ac propterea in computum non deducens illud 25 annorum spatium, quod Isaaci, filii Abrahæ ortum præcessit, pari modo, quo Deus Genes. cap. 15 futuræ peregrinationi ac servituti seminis Abrahæ quadringentos annos numero rotundo assignat, ipse quoque totidem, ut fidelissimus verbi Dei interpres, utrique simul adscribit, ac vix non iisdem, quibus Moyses cit. cap. 15 Genes., verbis & apicibus utitur. Verba audi Act. 7 a ℣. 6: Locutus est autem ei (Abramo) Deus: Quia erit semen ejus accola in terra aliena, & servituti eos subjicient, & male tractabunt eos annis quadringentis: Et gentem cui servierint, judicabo ego, dixit Dominus. Et post hæc exibunt & servient mihi in loco isto, videlicet in terra Chanaan, Abramo divinitus promissa.

[185] [ut adeo celebris versus 40 capitis 12 Exodi,] Cum igitur verba hæc (adi S. Augustinum num. 179 & 180) non secus ac illa capitis 15 Geneseos, ita intelligi debeant, ut non majus, quam quadringentorum ac quinque annorum intervallum, inter vaticinium illud & exitum de servitute Ægyptiaca patiantur, evidens fit, a descensu Jacob in Ægyptum usque ad jam mox memoratum exitum non posse medios statui annos quadringentos & triginta, ac multo minus totidem annos posse adscribi soli Israëlitarum servituti & afflictioni Ægyptiacæ, quos tamen huic adscribere coguntur ii, qui verba sacra ad Grammaticæ ac Dialecticæ potius præscripta, quam ad receptum sacris scriptoribus usum eorumdemque intentum finem, exigere atque expendere volunt. Pluribus supersedeo, quæ tum ex Veteri, tum ex Novo Testamento hic congeri & urgeri possent, argumentis, quæque inter factam Abramo ante ortum Isaaci promissionem divinam, interque latam in monte Sina Legem, non longius, quam quadringentorum ac triginta annorum spatium effluxisse, plenissime persuadeant, simulque adeo evincant, sensu alio, quam, quem primo aspectu præ se fert, celebrem illum cap. 12 Exodi versum 40 exponi oportere, quo cum recitatis jam testimoniis adduci in concordiam queat. Id priusquam sequenti § tentemus, non abs re erit, de varia ejusdem versus in sacris Codicibus lectione nonnulla præmisisse.

[186] [cujus variæ lectiones interpretationesque] Cum Hebræi casibus careant, atque adeo pronomen Hebraïcum, respondens Latino relativo qui, ambiguæ sit relationis; hinc versus ille non uno ab omnibus modo Latine redditus fuit. In Vulgata hodierna ita, ut ante monuimus, habet: Habitatio autem filiorum Israël, QUA manserunt in Ægypto, fuit quadringentorum triginta annorum; contra vero Hebraïcum textum ita vertit S. Hieronymus tom. 1 Operum edit. anni 1693, col. 76: Habitatio autem filiorum Israël, QUI manserunt in Ægypto, fuit quadringentorum triginta annorum; atque ita etiam Biblia Polyglotta, Antverpiensia regia, & Jayana Parisiensia legunt: quo postremo sensu, qui & apta est Hebræi textus interpretatio, non determinatur chronographia, qua soli Israëlitarum in Ægypto habitationi 430 anni tribuantur, sed tantum exprimitur prosopographia seu descriptio illius populi, Israëlitici nempe, cujus universa παροικήσις, seu peregrinatio usque ad 430 annos pervenit. Septuaginta vero Interpretes, uti liquet ex antiquissimo illo codice Ms., ad quem Sixtina editio exacta fuit, memoratum versum ita verterunt, ut non tam verbum e verbo, quam sensum e sensu expresserint, addentes claritatis ergo has voces: καὶ ἐν γῃ Ξάνααν; ut adeo ex versione Græca ita citatus Exodi versus sonet: Habitatio autem filiorum Israël, quam habitaverunt in terra Ægypto & in terra Chanaan, anni quadringenti triginta.

[187] [hic recensentur, expositione indigeat, ut cum aliis testimoniis sacris concilietur.] Multo plura superaddit Samaritanus textus, & ea quidem, quæ, si S. Hieronymi, Orientalium idiomatum peritissimi doctoris, tempore, multoque prius pro genuinis verbis Moysis recepta, aut in Samaritanis Hebræisve codicibus alicujus notæ exarata fuissent, nullam plane, aut certe exiguam de illo textu disputandi materiem liquissent; quandoquidem, admisso semel, uti ab Hieronymo aliisque fit, hasce Apostoli voces Testamentum confirmatum a Deo aliud non significare, quam pactum a Deo primum initum cum Abramo de benedicendis in ejus semine omnibus cognationibus terræ, ne umbra quidem difficultatis ex ea parte supererit, ut Samaritanus textus cum reliquis supra adductis testimoniis concilietur, uti ex dictis dicendisque manifestum est. Ipsum nunc audi Samaritanum textum, seu potius primigenii textus Hebraïci glossema, ita ad literam Latine sonans: Commoratio autem filiorum Israël et patrum eorum, quam habitaverunt in terra Chanaan & in terra Ægypti, fuit quadringentorum & triginta annorum. Sed de variantibus hujus textus lectionibus jam satis. Ad ipsum modo investigandum Hebraïci, uti Hieronymi temporibus multoque ante legebatur, textus Vulgatæque nostræ sensum progredior, quo cum jam sæpe citatis sacrorum Codicum testimoniis concilietur, ac salva interim incolumisque maneat tum Hebræi textus, tum Vulgatæ nostræ auctoritas, quam recentiores quidam hocce loco mendi seu erroris arguentes temere nimis, meo quidem judicio, convellere ausi sunt.

§ XI. Celebris de Patriarchæ posteris versus libri Exodi, etiam in eo non admisso mendo, exponitur. Testamenti, a S. Paulo memorati, epocha anno Abrami 75 innectitur.

[In celebri illo versu idiotismus quidam,] Inter varios modos, quibus famosus ille versus cum cæteris divinorum Codicum testimoniis, salva sacri Scriptoris sinceritate, conciliari posse videtur, primus se mihi offert magisque arridet ille, quo Hebraïcus quidam idiotismus citato loco cubare statuitur, cujus idiotismi ea natura seu energia est, ut plus indicet, quam verba ipsa primo auditu sonent, ita ut, dum nominatim posteris facta quædam adscribit, horum tamen majores, qui in hisce partem habuere aliquam, hinc neutiquam excludendos significet. Atque ita, dum Moyses cit. ℣. habitationem filiorum Israël in Ægypto quadringentorum triginta annorum fuisse, narrat, habitationem patrum eorum, & Abrahami præsertim, hinc minime excludere voluisse, nec re ipsa verbis suis exclusisse, censendus erit. Ne autem idiotismus ille a me gratis excogitatus fictitiusque dici queat, visum est, per varios Libros sacros paulo latius excurrere, quo duo hæc manifesta fiant: alterum; non modo vaticinia seu promissiones, sed & ipsa facta historica idiotismo simili proavis adscribi, in quibus tamen ipsi posteri partem habuere aliquam, imo & subinde potissimam; alterum; eadem seu promissa seu facta vice versa adscribi posteris, in quibus tamen hi per se ipsi, seu in sua persona, ut vulgo aiunt, partem habuere nullam, sed tantum in uno e majoribus suis vel in suæ gentis capite, cui vel facta est promissio, vel a quo res aliqua incepta magnaque ex parte continuata fuit.

[189] Factumne id sit ob arctissimum necessitudinis vinculum, [cujus exempla] quod majores inter & posteros intercedit, an ob aliam quamcumque specialem causam, ipsis sacris Scriptoribus notam, non opus est hic inquirere. Satis ad rem nostram est, utriusque idiotismi exempla produxisse. Ut a priori incipiam, ita plus semel in libro Genesis, narratur Deus Abrahæ, Isaaco & Jacobo dixisse: Tibi dabo terram hanc, Chanaan nempe, in hereditatem perpetuam, seu, uti David Psalmo 104, ℣. XI narrat, Tibi dabo terram Chanaan, funiculum hereditatis vestræ; cum tamen Patriarchæ illi peregrini & accolæ semper fuerint in terra ista, tantumque in eorum posteris completa fuerit promissio divina, uti Libro Josue videre est. Sic rursus Genes. cap. 12, ℣. 3 dicit Deus Abramo: In TE benedicentur universæ cognationes terræ; quæ tamen promissio, uti satis patet, in Christo, filio Abrahæ intelligenda est completa re ipsa fuisse. Mitto plures ejusmodi idiotismos, quod pauci illi ad firmandam priorem assertionem abunde sufficiant. Ad alteram progredior, quæ propius ad rem, quam agimus, attinet.

[190] [complura, quæque huc maxime faciunt,] Ac primo quidem Deuteronomii cap. 26 jubetur populus Israëliticus in perpetuum coram sacerdote, qui fuerit in diebus illis, profiteri, sibique ipsi ea facta adscribere, quæ majoribus suis in Ægypto contigerunt: verba habe: Et loqueris in conspectu Domini… Afflixerunt NOS Ægyptii & persecuti sunt imponentes onera gravissima: & CLAMAVIMUS ad Dominum Deum… Et eduxit NOS de Ægypto in manu forti… Et tradidit NOBIS terram lacte & melle fluentem. Et idcirco NUNC offero primitias frugum terræ, quam Dominus dedit MIHI. Ita quoque auctor Libri Judicum cap. X, ℣. XI & 12 Deum inducit sic Israëlitis loquentem, ut præsentibus tribuat facta illa, in quibus eorum dumtaxat majores partem habuerunt. Verba sacra audi: Quibus locutus est Dominus: Numquid non Ægyptii & Amorrhæi, filiique Ammon & Philistiim, Sidonii quoque & Amalec & Chanaan oppresserunt vos, & CLAMASTIS ad me, & erui vos de manu eorum? Et iterum lib. 1 Reg. cap. 12 ℣. XI Samuël in sua ad populum Israel gravissima adhortatione, qua & suam in reipublicæ Hebraïcæ administratione integritatem probat, ita loquitur: Et misit Dominus Jerobaal, & Badan, & Jephte, & Samuël, & eruit vos de manu inimicorum VESTRORUM per circuitum, & HABITASTIS confidenter; quæ profecto non in solis Israëlitis, quos Samuel alloquebatur, sed & in eorum majoribus locum habuerunt.

[191] [ex S. Scriptura proponuntur,] Sic itidem propheta Osee cap. 12, ℣. 4 Sermonem, quem angelus cum patriarcha Jacob habuit in Bethel (vide Genes. cap. 28) sibi suisque popularibus tribuit, ita loquens: In Bethel invenit eum, & ibi locutus est NOBISCUM. Ita rursus propheta Amos cap. 5, ℣. 25 Israëlitis secum viventibus ea adscribit, in quibus hi nullam, patres vero eorum, octingentis circiter annis prius defuncti, partem habuerunt omnem. Verba ejus hæc sunt: Numquid hostias & sacrificium OBTULISTIS mihi in deserto quadraginta annis, domus Israël? Denique Achior, Ammonitarum dux, Holofernem edocens, quis ille esset populus, qui adversus eum montana obsideret, affirmat cap. 5 Libri Judith, EOS noluisse sequi deos patrum suorum; secundo EOS unum Deum cæli coluisse, qui & præcepit EIS, ut exirent inde, e Chaldæa nempe; tertio EOS, urgente fame, in Ægyptum descendisse; cum tamen in his omnibus Israëlitæ, qui adversus Holofernem montium concluserant itinera, nullam omnino partem haberent, nisi in solo suæ gentis capite & patriarcha Abraham, deindeque in Jacob.

[192] Quæ cum ita sint, quidni pariter citatum Exodi versum 40 per ejusmodi idiotismum, seu per familiarem satis Hebræis scriptoribus loquendi formulam, [cubare ostenditur, atque ita cum aliis versus ille conciliatur;] num. 188 indicatam, explicemus, sic ut per filios Israël, quorum habitatio seu peregrinatio in Ægypto 430 annorum fuisse asseritur, non soli Jacobi posteri, seu in terra Chanaan, seu in Ægypto nati, illic designati a Moyse fuerint, sed eorum etiam majores, Jacob nempe, Isaac & Abraham, quorum hic eodem, uti videtur, anno, quo venerat in Chanaan, descendit in Ægyptum, ut peregrinaretur ibi, Genes. cap. 12, ℣. X; ubi & Isaac, nisi aliter jussisset Deus, peregrinari etiam statuerat, Genes. cap. 26, ℣. 2; & quo denique ipse Jacob exortæ in Chanaan famis causa sese cum tota sua familia contulit, ubi hæc in immensum crevit usque ad annum a memorato Jacobi descensu, ducentesimum decimum quintum. Et sane ipsemet ille famosus Exodi versus speciale fundamentum præbet, ut sub nomine filiorum Israël etiam majores eorum designati intelligantur, quandoquidem, uti nemo diffiteri potest, excludi ab illo nomine citato ℣. neutiquam potest ipse Jacob, utpote qui hujus in Ægyptum profectionis princeps & dux fuit. Quod si hic excludi nequeat, cur excludendus Abramus, totius populi caput, qui & ipse in Ægyptum, teste Moyse Genes. cap. 12 ℣. X, descendit, ut ibi peregrinaretur, & quem Isaïas cap. 52 ℣. 4 sub totius populi nomine designasse videtur, ita loquens: In Ægyptum descendit populus meus in principio, ut colonus esset ibi?

[193] Adversus omnem hujuscemodi, licet petitam ex ipsa textus natura multisque sacræ Scripturæ idiotismis stabilitam explanationem, [licet qualemcumque hujus versus expositionem argumento] vehementer exsurgunt Houbigantius, & qui eum hic sequitur, laudatus supra Smitius, asserentes ambo, sub nomine filiorum Israël intelligi hic non posse patriarchas seu illorum majores. Houbigantium de hac re apud laudatum Smitium num. 45 Prolegomeni Exodi pag. XXXVIII ita fere loquentem audi: In ea interpretatione, inquit, quæ qualicumque modo sub nomine filiorum Israël patriarchas seu majores eorum comprehendit, inest cum aperta ludificatione argumentatio falsa & fere puerilis. Enimvero sat multa uno jactu tela! Si impulsu primo hæc fiant, quis, nisi ista imbellia sint, reliquos impetus sustinere poterit? Sed non est, cur animus contrabatur. Videamus, quam graviter, seu, ut rectius loquar, quam nullo modo & in speciem tantum Houbigantii tela adversarios feriant. Quippe, inquit cit. loco, norunt omnes, in omni propositione affirmante subjectum & attributum esse ejusdem, ut aiunt, comprehensionis, nec latius patere subjectum, quam ipsum attributum. (Audiant hæc Dialectici, & sublimem in modum de sacrarum Litterarum idiotismis ac de genuino sensu disserere hinc discant!) Cum igitur (verba ejusdem sunt) hujus propositionis: “Filii Israël in Ægypto habitaverunt,” subjectum sit “Filii Israël,” attributum “In Ægypto habitaverunt,” liquet, non alios filios Israël, nempe cit. ℣. 40, intelligi, quam eos ipsos, qui in Ægypto habitavere: & quomodo ab Ægypto excluditur Chanaan, ita etiam ab illis filiis Israël, qui in Ægypto habitaverunt, excludi eorum filiorum parentes, qui in Chanaan peregrinati fuerant.

[194] Hactenus ille: cui ego, si Dialecticorum more contendere luberet, [quodam, sed vitioso,] mox reponerem, bellam illam argutationem falso, ut aiunt, niti supposito, idque ipsum, quod præcipue in controversia est, Houbigantium non probare, sed quasi jam ante probatum satis esset, temere ac gratis assumere: unde consequens fit, ut tota corruat. Ostendat ergo prius Houbigantius, hasce voces Filii Israël tam stricte atque in eo Dialecticæ rigore a sacro historiographo Moyse adhibitas fuisse ad designandos solos Jacobi seu Israëlis posteros, ut ne ipse quidem Jacob seu Israël comprehendi illis possit. Cum autem ex dictis ipsemet eorum, qui in Ægyptum descenderunt, dux & antesignanus Jacob, quique annis 17, velut eorum caput, in Ægypto cum eis habitavit, excludi ab Ægyptiaca habitatione nequeat, fateatur necesse est, nullius roboris esse desumptum ex Dialecticis tricis argumentum.

[195] [& ex quo absurda] Ceterum, quam sit ridiculum & sacrorum Codicum dignitati contrarium, ad contentiosæ Dialecticæ præscripta hagiographorum seu Veteris seu Novi Testamenti verba exigere, ipsis fere Houbigantii verbis simili in re jam nunc ostendo: Norunt omnes (vide supra Houbigantii argumentum) in omni propositione affirmante subjectum & attributum esse ejusdem, ut aiunt, comprehensionis, nec latius patere subjectum, quam ipsum prædicatum. Cum igitur hujus propositionis, libro Judith prolatæ: Hebræi, qui præpararunt se ad resistendum Holoferni, noluerunt sequi deos patrum suorum, qui erant in terra Chaldæorum, & jussi sunt inde exire, cum, inquam, hujus propositionis subjectum sit Hebræi, qui præpararunt se ad resistendum Holoferni; attributum vero: Noluerunt sequi deos patrum suorum, qui erant in terra Chaldæorum, & jussi sunt inde exire &c, liquet, non alios Hebræos Libro Judith intelligi, quam eos ipsos, qui noluerunt servire diis alienis in Chaldæa, quique jussi fuerunt inde exire; &, quomodo a Chaldæa excluditur Chanaan & urbs Bethulia, ita etiam ab illis Hebræis, qui præpararunt se ad resistendum Holoferni, excludi debent eorum parentes. Igitur, si Houbigantii ratiocinatio subsistat, sensus assertionis, libro Judith memoratæ, erit, Hebræos illos, qui Holoferni resistere conati sunt, ipsissimos illos esse, qui mille & trecentis annis ante in Chaldæa habitarunt & inde exire jussi sunt. Quod cum Houbigantius neutiquam admissurus sit, eccur nos effatum ejus, unde hæc consecutio emanat, pro vero admittamus?

[196] [multa consequuntur, Houbigantius respuat,] Adhæc, si quis in exponendis citatis num. 190 & 191 textibus potius ad Houbigantii principium, quam ad assertum a nobis idiotismum recurrendum velit, fateatur is necesse est, prophetam Osee, cui in diebus Ezechiæ factum est verbum Domini, æqualem fuisse (vide ejus verba num. 191) patriarchæ Jacob, & huic æque, ac Jacobo, locutum in Bethel fuisse angelum, ac rursus Israëlitas, quos alloquebatur Amos cit. cap. 5, ℣. 25, eosdem fuisse, qui octingentis annis ante in deserto 40 annorum spatio degerant; &, ut alia mittam, quæ ex recitatis num. 190 textibus pari forma erui possunt, argumenta, Judæos, qui, vivente Christo, ceterosque, qui deinde usque ad Euangelii promulgationem festo Pentecostes primitias frugum secundum legem Deuteron. cap. 26 obtulerunt, vel ex præcepto divino mentitos fuisse, dum in suæ confessionis formula dixerunt: Afflixerunt NOS Ægyptii … & eduxit NOS (Deus) de Ægypto &c; vel, si mentiti non fuerint, uti certe neutiquam mentiti sunt, eos adeo, nempe ex principiis Houbigantii, ipsissimos illos fuisse, qui bis mille circiter annis, ac multo etiam ante, educti ex Ægypto fuerunt missique in possessionem terræ Chanaan. En quo abducat nimia illa argutia ac singularis illa in exponendis sacris Codicibus subtilitas, qua potior Dialecticæ captiosæ, quam sat communium Scripturæ sacræ idiotismorum ratio habetur.

[197] Dicamus ergo potius, cit. libro Exodi, utpote quo universi populi Hebraïci annales continuantur, [Explicantur nonnulla, quæ adversus expositionem] per τὸ filios Israël integram gentem Hebræam, seu electum Dei populum, tam in capite, quam in membris, designatum a Moyse fuisse, eodem nempe, vel certe pari idiotismo, quo in jam productis textibus designati fuerunt non solum Christi, Osee prophetæ, Moysis aliorumque hagiographorum tempore viventes Israëlitæ, sed & eorum majores, quatenus hi cum illis unam eamdemque constituebant gentem, quorum adeo gesta, utpote ad universum populum spectantia, posteris adscripta fuerint. At enim, inquiet aliquis, cum Abram in Ægyptum famis causa profectus, anno nempe ante exitum posterorum suorum quadringentesimo trigesimo, non dudum illic manserit, sed paulo post reversus sit in terram Chanaan; Isaacus vero in Ægyptum quidem ire meditatus fuerit, re tamen ipsa eo non iverit, ne toti quidem Hebræo populo, seu tam in capite, quam in membris, spectato, habitatio seu peregrinatio 430 annorum in Ægypto adscribi merito potest. Ad hæc respondeo, in rigore quidem Dialectico dici non posse, Hebræum populum totidem annis in Ægypto continue habitasse; at nihilominus a Moyse, qui non ratiocinatorem aut calculatorem scrupulosum, sed historiographum agit, non immerito habitationi, seu peregrinationi Hebræorum in Ægypto, 430 annos tribui.

[198] Ita existimo, tum quia hisce annis initium fecit in Ægypto Abramus, [memorati versus, a nobis datam,] qui, teste Moyse Gen. cap. 12, ℣. X eo descendit, ut ibi peregrinaretur; tum quia etiam Isaac sui Patris exemplo, veluti pro suæ peregrinationis terra Ægyptum aliquando habuit, tum quia non interrupta per 215 annos habitatio Jacobi & posterorum ejus Ægyptiacæ peregrinationi finem imposuit. Adhæc, præterquam quod ex annis peregrinationis trium patriarcharum in terra Chanaan detrahendi sint anni illi, quos Jacob in Mesopotamia apud avunculum suum egit, quibus fit, ut a descensu Abræ in Ægyptum usque ad posterorum exitum multis annis diutius in Ægypto, quam in terra Chanaan, Hebræa gens degerit; aliæ etiam suppetunt rationes, cur Ægypto potius, quam terræ Chanaan, totius peregrinationis tempus adscribi potuerit. Primo quidem, illa patriarcharum in terra Chanaan peregrinatio, in censum etiam adductis eorum servis horumque filiis, præ posterorum in Ægypto degentium peregrinatione, paucissimorum dumtaxat hominum fuit, minusque in oculos incurrit, (de qua vide Psalm. 104, ℣. 12 & 13) cum tamen ex adverso Ægyptiaca mansio innumeram hominum multitudinem complexa atque apud omnes celebratissima fuerit.

[199] Deinde vero, uti Pererius in caput 12 Exodi Disput. 19, num. 116 observat, [opponi possunt;] Ægyptiaca habitatio posterorum Abrahæ, Isaaci & Jacob tribus rebus insignita mirum in modum & nobilitata fuit, nempe Josephi per octoginta annos imperio Ægyptiaco, magnaque eo temporis spatio Hebræorum prosperitate, eo autem sat diu defuncto, perinsigni & admiranda multiplicatione, ut ut interim laboriosissima premerentur servitute; ac denique liberatione eorum atque exitu ex Ægypto, tot tantisque prodigiis in primis memorando. Hisce addamus, moris esse Scripturarum, prout ex cap. ultimo Libri Judith ℣. 28 & ex 70 Interpretum versione cap. XI Genes. ℣. ultimo patet, ut ei loco, ubi annorum numerus aliquis completus fuit, licet tamen transactus ibi totus non fuerit, totus tamen adscribatur. Ex quibus omnibus manifestum fit, Moysen recepto Hebræis more suæ gentis peregrinationi Ægyptiacæ potius, quam Chananææ, illud 430 annorum spatium jure merito attribuisse. Præter jam traditum celebris illius versus cum aliis sacræ Scripturæ testimoniis conciliandi modum, alius quoque suppetit, quo, habita antecedentium Moysis verborum ratione, versus ille cum præfatis testimoniis adduci quoque in concordiam possit, vel in ipsa etiam hypothesi, gratis tantisper admissa, quæ cit. ℣. 40 per has voces Filii Israël non alios, quam Jacobi posteros, designari, tradit.

[200] [assignaturque modus alius,] En illum. Eodem cap. 12 Exodi ℣. 25 Pentateuchi auctor Moyses ex præcepto divino ad Israëlitas ita locutus fuerat: Cumque introïeritis terram, quam Dominus daturus est vobis, UT POLLICITUS EST (Abrahamo nempe Genes. cap. 12 ℣. 7 & dein alias) observabitis ceremonias istas, paulo ante scilicet præscriptas ad esum agni Paschalis ceteraque, redeunte quotannis Paschali tempore, observanda. Quorsum, obsecro, paulo ante, quam Israëlitæ de Ægypto versus terram Chanaan profecturi essent, in memoriam eis Moyses revocat divinas promissiones, illamque adeo maxime celebrem omniumque primam pollicitationem, quam Deus Abramo, jam primum terram Chanaan ingresso, apparens fecerat, Genes. cap. 12, ℣. 7 dicens: Semini tuo dabo terram hanc, nisi ut Israëlitæ divino ductu auxilioque, utpote sibi promisso, multo magis, quam humana opera, se e servitute educendos esse, agnoscerent, suamque in Deo Patrum suorum fiduciam firmissime locarent? Dum ergo eodem cap. 12 Exodi, mox ut dixerat, profectos fuisse filios Israël de Ramesse in Socoth, & ab ipsis Ægyptiis exire compulsos fuisse, ℣. 40 hæc subdit: Habitatio autem filiorum Israël, qua manserunt in Ægypto, fuit quadringentorum triginta annorum; non abs re censeri potest, verbis istis innuere voluisse, jam re ipsa impleri cœptam eo exitu fuisse divinam pollicitationem paulo ante memoratam, quæ aliarum omnium, quarum cap. 3 & 6 Exodi, & persæpe in libro Genes. mentio fit, veluti princeps & antesignana fuit.

[201] [quo versus ille celebris recte exponi queat,] Hujus adeo celeberrimi versus hic sensus erit: habitationem, qua Israëlitæ manserunt in Ægypto, finem seu complementum fuisse illorum 430 annorum, qui secundum factam Abramo cap. 12 & 15 Genesis promissionem divinam, suæque genti celebratissimam, decurrisse prius debuerant, quam ipsius posteri de sua servitute & afflictione egressuri essent versus terram Chanaan, quam stato tempore occuparent in hereditatem perpetuam. Ellipsi ergo in cit. ℣. 40 utitur Moyses, at tali, ut id, quod reticet, cum aliunde satis apertum esset, facile subintelligi seu mente suppleri possit, quæque adeo non magis Moysen ineptum, absurdum aut nugatorium reddere potest, quam frequentes alibi ellipses harum auctores ineptos aut frivolos faciunt. Et huic quidem expositioni, qua Ægyptiaca Israëlitarum habitatio 430 annorum, quos Deus Abramo præsignificarat, veluti finis ac complementum, cit. ℣. designata fuisse, statuitur, suffragantur, quantum ad substantiam, Grotius, Cajetanus, a Lapide, viri sane inprimis eruditi, quos, si lubet, lector adeat.

[202] Quod si quis neutram citati versus expositionem a me datam, [etiam in eo non admisso mendo quodam, contra ac quidam recentiores volunt.] nec aliam quamvis, apud insigniores sacræ Scripturæ interpretes obviam, admittere velit, propterea, quod in eodem illo versu, uti S. Hieronymi tempore, ac multo ante legebatur, mendum cubuisse, pro indubitato habeat; ego contentiosum funem cum eo non traham; ast tunc demum mendum erroremque vetustum in eo ℣. admittam, cum manifeste probatum videro, Samaritanis potius, quam Judæis, concredita a Deo fuisse sacra eloquia, majorem istorum in describendo Pentateucho accurationem, quam sacerdotum Judæorum diligentiam fuisse; nec non Samaritanos codices, tantopere nunc jactatos, re ipsa antiquiores esse Hebræis Samaritanisque codicibus, quos S. Hieronymus consuluit, in quibus nempe prætensus ille primigenius Moysis textus, num. 187 sub finem recitatus, nuspiam ab eo inventus fuit; seu, uti apertius eloquar, tunc demum credam, in cit. ℣. non idiotismum Hebraïcum aut Ellipsim, sed mendum & errorem cubare, cum demonstratum videro, nostri temporis magistros in Israël, qui vel vulgaribus usi sunt præceptoribus, vel qui commodis perdiscendi sacras linguas subsidiis caruerunt, linguarum sacrarum peritia & optimæ notæ codicum usu doctori eruditissimo Hieronymo, peritisque, quos nactus est, magistris, aut palmam eripere, aut saltem hanc eis deferre neutiquam debere.

[203] Venio nunc ad difficultatem aliam, quæ ex ipsis S. Pauli ad Galatas verbis exsurgit. [Testamentum a Deo confirmatum, de quo] Si contra S. Gregorii Magni effatum ad Donati regulas, ad Porphyrianæ Isagogæ placita, vel ad fori contentiosi formulas Apostoli verba, num. 172 transcripta, exigenda forent, consectarium omnino esset, ut 430 anni, quos a Testamento confirmato a Deo usque ad Legem in monte Sina latam excurrisse, scribit, computari ab anno Abrami septuagesimo quinto nequaquam possent, utpote quo primum ei Deus promisit fore, ut in semine ejus benedicerentur omnes cognationes terræ. Verum enimvero in ea, de qua agimus, S. Pauli Epistola Donati regulæ & quæ hisce superstruuntur Porphyrianæ Isagogæ placita ac fori contentiosi formulæ locum neutiquam habent; quippe nihil aliud S. Paulus cap. 3 ℣. 17 per hasce primigenias voces διαθήκην προκεκυρωμένην ἀπὸ τοῦ Θεοῦ exprimere voluit, quam quod, uti advertit S. Hieronymus in hunc locum, Hebræo sermone Berith, Latino pactum vocatur, illud nempe gratuitum, uti Usserius in Chronologia sacra pag. 131 notat, quod cum Abrahamo Deus primum iniit, atque ineundo sancivit, ratumque & authenticum effecit, subsequentibus ejusdem repetitionibus nihil amplioris authoritatis primævæ promissioni adjicientibus.

[204] Neve id gratis assertum videatur, audiamus Cornelium a Lapide, [S. Paulus agit, diversum non est a divino pacto, Gen. cap. 12 memorato,] in eumdem illum versum pag. 454 ex antiquorum sententia ita scribentem: Hic & alibi, inquit, hæc tria, scilicet. Hebræum Berit (seu Berith) Græcum διαθήκη & Latine testamentum idem sunt, significantque quodvis pactum. Hoc enim adæquate in Scriptura significat Hebræum Berit (seu Berith) quod septuaginta vertunt διαθήκη scilicet, ut idem sit, quod συνθήκη. Ita Hieron. Chrysost. Theophyl. OEcumen. Idem ex Aristophane & Demosthene ostendit Budæus. S. Augustinus tamen proprie capit hic Testamentum Dei: “Quia,” inquit, quod mors testatoris valet ad confirmandum testamentum, hoc incommutabilitas promissionis Dei valet ad firmandam suam promissionem. Quæ postrema sententiæ nostræ nihil officiunt. Et sane non de promissionibus seu pactis, Geneseos cap. 13 a ℣. 15, cap. 15 a ℣. 4, & cap. 17 a ℣. 2 memoratis, sese eo loco agere, ipsemet Apostolus satis palam facit, dum præcedenti versu illam diserte indicat promissionem divinam, secundum quam in semine Abrahæ, qui est Christus, benedicendæ erant universæ gentes seu cognationes terræ, de qua nempe eodem capite ℣. 8 & 14 locutus fuerat, quæque adeo omnino diversa est a posterioribus promissis, citato Geneseos cap. 13 a ℣. 15, cap. 15 a ℣. 4, & cap. 17 a ℣. 2, Sancto nostro divinitus factis, utpote in quibus nullum de benedicendis in semine Abrahæ cunctis gentibus reperire verbum est.

[205] [neque illius Testamenti epocha a facto incerti temporis,] Fateor quidem, promissionem, de qua hic sermo est, iteratam a Deo fuisse, statim atque Abram hærentem inter vepres arietem obtulisset holocaustum pro filio suo Isaac, imo vero eam ejusmodi verbis a Moyse descriptam fuisse, ut ad hanc potius, quam ad eam, quæ cap. 12 Genes. refertur, Apostolus respexisse videri posset: ita enim cit. cap. 22 a ℣. 16 angelus Domini loquitur: Per memetipsum juravi, dicit Dominus: quia fecisti hanc rem, & non pepercisti filio tuo unigenito propter me: Benedicam tibi & multiplicabo semen tuum sicut stellas cæli, & velut arenam, quæ est in littore maris: possidebit semen tuum portas inimicorum suorum, Et benedicentur in semine tuo omnes gentes terræ, quia obedisti voci meæ. Verum, tametsi pactum, a Deo cum Abra Genes. cap. 12 initum, revera tunc confirmatum fuerit, ab ea tamen fœderis confirmatione dici nequit Apostolus annos illos 430 dinumerasse; quandoquidem incertum omnino est tempus illud, quo Isaacum, filium suum, immolare Abraham jussus fuit, asserentibus aliis, id factum esse anno Abrahæ centesimo decimo, aliis centesimo decimo quinto, aliis centesimo vigesimo quinto, aliis denique centesimo trigesimo tertio, vel sexto.

[206] [cap. 22 Gen. relato, repeti potest, sed contra] Consectarium igitur fit, ut vel Apostolus ab incerto initio æram exordiens, imperitus in hoc scribendi genere fuisse dici debeat, quod vel suspicari nefas est; vel, ut non tempus plane ignotum, sed contra expresse in Scripturis divinis signatum, omnibusque notissimum, quale est ætatis Abræ annus septuagesimus quintus, prima Dei promissione celeberrimus, pro statutæ a se æræ Abrahamiticæ exordio certo ac fixo adhibuerit; utque adeo ab illo pacto, quod tunc Deus primum cum Abramo iniit de benedicendis in ipso universis cognationibus terræ, quodque ineundo sancivit, annos illos computet, quos inde usque ad latam in monte Sina Legem excurrisse, affirmat. Adhæc, si ab illa fœderis confirmatione, Genes. cap. 22 ℣. 18 memorata, quæ inter annum Abrahæ centesimum decimum quintum & centesimum trigesimum septimum statuenda videtur, usque ad Legem in monte Sina latam designati ab Apostolo quadringenti triginta anni dinumerandi essent; consequens pariter foret, ut semen Abrahæ non modo quadringentis quinque, seu neglecto exiguo numero, quadringentis annis, uti tamen Gen. cap. 15 ℣. 13 asseritur, peregrinum fuerit in terra non sua, sed annis omnino quadringentis & viginti quinque, imo quadringentis & triginta sex annis, si illa fœderis confirmatio anno Abrahæ centesimo & trigesimo sexto facta statuatur. Quid? Quod, computatis ab illa confirmatione 430 annis, necesse omnino fiat, vix non ex omni parte susque deque verti fixam a Moyse ab ortu Abræ usque ad Legem latam Chronotaxim, omnemque intercludi viam, qua adducta a num. 177 sacræ Scripturæ testimonia cum verbis Apostoli ita intellectis conciliari queant.

[207] Recte igitur Josephus lib. 2 Antiq. Judaic. cap. 6 ab ingressu Abræ in terram Chanaan, [ex pacto certi temporis, nempe anno 75 Abrami facto, desumi cum antiquis debet.] atque adeo & a subsecuta mox divina apparitione ac promissione Euangelica 430 annorum, de quibus hic agitur, exordium sumit, ita loquens de Hebræis: Reliquerunt autem Ægyptum mense Xanthico, luna decima quinta, anno quadringentesimo trigesimo, postquam Abraham pater noster in Chananæam venit. Quibus, quod hic obiter notatum velim, minime obesse debet, quod in ejusdem libri cap. 5 librarii mendum cubat, quo scilicet pro numerali nota Græca o, quæ ducentos sonat, irrepsit nota u, quæ quadringentos annos Ægyptiacæ servituti perperam tribuit. Consentit Josepho Eusebius in Chronicorum libro priore pag. mihi X, ita loquens: Quum esset LXXV annorum (Abram) divino dignus habetur alloquio & ea repromissione, quæ ad eum facta est: a quo tempore usque ad regressum gentis Hebræorum ex Ægypto supputantur anni CCCCXXX, quorum meminit Paulus, ita dicens: “Testamentum confirmatum a Domino quæ post quadringentos & triginta annos facta est lex, non infirmat ad evacuandam promissionem.” Hisce consona repetit in Chronicorum lib. posteriore ad primum annum repromissionis Dei ad Abraham, cujus initium, quidquid alii secus contendant, statuit anno ejus septuagesimo quinto, non vero sexto, uti supra num. 167 docuimus. Unum hisce pro reliquis omnibus addo S. Augustini lib. 16 de Civit. Dei cap. 24 num. 3 non minus disertum testimonium, his verbis conceptum: Computantur … ab anno septuagesimo & quinto Abrahæ, quando ad eum facta est prima promissio, usque ad exitum Israël ex Ægypto quadringenti & triginta anni, quorum Apostolus ita meminit: “Hoc autem dico,” inquit, “testamentum confirmatum a Deo quæ post quadringentos & triginta annos facta est lex, non infirmat ad evacuandam promissionem.” Sed de perdifficili illa quæstione ad institutum nostrum jam dicta sufficiant. Ad Abrami gesta modo redeamus.

§ XII. Abrami adventus in terram Chanaan: ejus illic peregrinatio: profectio versus Ægyptum: adhibitum ab eo, ne in Ægypto occidatur, consilium.

[Abramus ex Haran, de cujus situ] Abramum, cum annum ageret septuagesimum quintum bimestri spatio minus circiter completum, ex Haran divino oraculo evocatum fuisse, cumque uxore sua Sarai, & Lot, sui fratris filio, omnique tum suo tum ejus famulitio universaque substantia sese contulisse versus terram Chanaan, ex verbis Moysis Genes. cap. 12 a ℣. 4 & ex dictis § IX a num 162 indubitatum apparet. Eum autem in terram Chanaan etiam pervenire facile potuisse, priusquam idem ille annus ex omni parte elapsus esset, jam nunc dicenda aperient. Si urbs Haran, unde Vir obedientissimus discessit versus Chananitidem, cum S. Hieronymo lib. de Situ locorum Hebraïcorum tom. 2 Oper. col. 427, statuatur esse illa Mesopotamiæ civitas, quæ usque hodie Charra dicitur, ubi Romanus est cæsus exercitus & Crassus dux captus, quæque, uti videre est in mappa geographica a D. d' Anville, regio geographo, ceteris accuratius digesta tom. 2 Orientis Christiani ad col. 669, trecentis circiter milliaribus Romanis, seu septuaginta quinque leucis Belgicis a terra Chanaan distat; potuit Abram, si duas quotidie leucas Belgicas cum media confecerit, unius mensis spatio in Chanaan advenire, atque adeo currente adhuc anno ætatis suæ septuagesimo quinto.

[209] [hic agitur, in terram Chanaan pervenit,] Quod si cum Frederico Spanhemio, quem Cellarius part. 2 Orbis antiqui pag. 445 laudat, Haranem, utpote ex Genes. cap. XI ℣. 31 in itinere, quod e Chaldæa in Chanaan ducit, sitam urbem, in terra magis australi, nempe plus quam quadraginta millibus passuum infra Carras, supra tamen latitudinem Nicephorii urbis, collocare lubet; ut est tanto angustius urbem hanc inter & Chananitidem terrarum intervallum, ita & eo brevius temporis spatium impendere debuit Abram, ut terram Chanaan teneret. Ut ut sit de vero situ urbis Haran, quam tamen nolim cum paucis recentioribus Palmyræ, aut in Cæles Syriæ plane vicino Chananitidi tractu collocare; nihil equidem ex locorum intervallo, uti ex dictis patet, contrarium occurrit, quo minus, currente adhuc anno ætatis suæ septuagesimo quinto sanctus Viator in terram Chanaan advenerit.

[210] [non occupato prius, contra ac Nicolaus] Verum ex alio capite emergit difficultas aliqua, videlicet ex verbis Nicolai Damasceni, antiqui scriptoris, quem Josephus lib. 1 Antiq. Judaïcarum cap. 8 laudat. Ex hoc verba illius audi: Abrahamus regnavit apud Damascum advena, ut qui cum suo exercitu venerat e regione supra Babylonem sita, quæ Chaldæorum dicitur: nec ita multo post hinc quoque migrans cum suo populo, sedem transtulit in terram tunc Chananæam, nunc Judæam nominatam: ejusque posteritas ibi crevit in immensum numerum, quorum res alibi sum narraturus. Abrahami vero nomen (hæc Josephi, Nicolai dicta commentantis, verba esse arbitror) etiam nunc est apud Damascenos celebre, & vicus ostenditur, quem vocant Abrahami domicilium. Cum igitur, ex quo semel Abram ingressus est Chananitidem, inde numquam sedem suam Damascum transtulisse dici queat, necesse fit, ut, si recte scripserit Nicolaus Damascenus, uno saltem alterove mense in ea urbe manserit Abram, dum ex Haran illac in Chananæam profectus est.

[211] [Damascenus tradit, in urbe Damasco] Fateor, cum non satis constet, Abramum eamdem tenuisse viam, dum ex Haran in Chananæam venit, quam postea tenuit Jacob ex avunculi sui domo in Chanaan revertens; dici sat probabiliter posse, illum per Damasci fines ipsamque urbem iter tunc fecisse, illicque uno alterove die etiam fuisse moratum, forte ut de via fessam familiam recrearet; hincque etiam factum, ut apud Damascenos celebre deinceps ejus nomen manserit; adhæc, cum haud ita multo post Abram trecentos decem & octo vernaculos ad bellum expeditos, quibus quatuor regum exercitum victorem fudit, habuisse legatur, non diffiteor, utcumque vera scripsisse Damascenum Nicolaum, dum turbam hanc nomine exercitus donavit; at, cum hujus turbæ dominum ducemque Abramum, aliquandiu Damasci regnasse, asserit, non possum non ab eo hic dissentire. His, ut alias non recenseam, potissimum ducor rationibus. Abhorret a veri specie, hominem advenam seu vi, seu precario regnum illud accepisse, acceptum autem non ita multo post reliquisse, & dein urgente fame, in Ægyptum potius, non sine vitæ suæ periculo præsentissimo, esse profectum, quam repetiisse Damascum, ubi summa rerum potitus esset, & potiri rursus facile potuisset, ubi & non sine aliquo quidem ob exortam in Syria famen incommodo vitam degisset, at procul a suæ vitæ discrimine, aliisque multo majoribus incommodis, quibus se subjicere in Ægyptum tendens cogebatur.

[212] Adhæc, si quando Abram Damasci regnasset, cur facti adeo illustris neque Moyses neque ulli Scriptores sacri meminerunt, [regno, quod dein deseruisset;] cum & regnasse, uti Salianus supra sæpe laudatus ad annum Abræ 76 num. 9 recte advertit, & sponte regnum, obeundæ peregrinationis, divinitus mandatæ, causa reliquisse, magnam veræ commandationis segetem subministret, quam sacri Scriptores, qui minoris momenti res ab eo gestas commemorant, neglecturi fuisse non videntur. Denique, cum Nicolaus ille nimium quantum a temporibus Abrami remotus vixerit, utpote, teste Suida, familiaris Herodis, Judæorum regis, & Augusti Cæsaris, nec se antiquiorem testem aut vadem adducat, tanta non est ejus in re tam singulari auctoritas, ut fidem mereatur, præsertim dum ei Scriptura sacra non modo non favet, sed & non uno ex capite repugnat. Similia quidem etiam tradit Justinus lib. 36 Epitomæ Histor. Pompeii Trogi, pag. mihi 309 & 311 asserens, non Abramum tantum, sed & Israhelem seu Jacobum, ipsumque Moysen, quem Josephi proregis Ægypti filium perperam facit, Damasci reges fuisse; sed omnia hæc commentitia, seu tam vera esse de Abramo, quam de Jacobo & Moyse, imperitus sit, qui dubitet.

[213] Cum jam Viator obedientissimus, necdum plane elapso, [perambulans autem terram Chanaan ex Dei angelo sibi apparente, se ad hanc determinate] ut credibile omnino ex dictis est, anno ætatis suæ septuagesimo quinto, in terram Chanaan pedem primum intulisset, nullo illic loco ad dies multos substitit, sed contra, uti Genes. cap. 12 ℣. 6 narratur, pertransivit terram, seu, uti expressius habent LXX Interpretes, perambulavit terram in longitudinem ipsius, id est, a tractu Septemtrionali, puta ab urbe Emath, aut ab huic vicina, postea dicta Dan, Australem versus, usque ad confinia Sichem, seu usque ad convallem illustrem, qua parte loco Sichem vicina est, quæ regio tunc a Chananæo, hoc est, ab uno ex undecim populis a Chanaan, Noë nepote, oriundis, incolebatur, quemadmodum his verbis Moyses cit. cap. 12, ℣. 6 scribit: Pertransivit Abram terram usque ad locum Sichem, usque ad convallem illustrem: Chananæus autem tunc erat in terra. Illic tum paululum moranti Abramo apparuit Dominus, seu Dei locum tenens angelus, dicens ei: Semini tuo dabo terram hanc Genes. cap. 12 ℣. 7. Ex quibus verbis demum intellexit Vir sanctus, terram Chanaan, in qua jam erat, eam ipsam esse, ad quam ex Ur Chaldæorum ac dein ex Haran evocatus a Deo fuerat, seu quam ei Dominus pro suo beneplacito monstraturum se, pollicitus fuerat.

[214] [divinitus vocatum prius fuisse, intelligit, ejusque possessionem] Igitur in tanti beneficii agnitionem, in acceptatæ possessionis, a posteris ineundæ, indicium, Deoque aliquando consecrandæ regionis monumentum ædificavit ibi altare Domino, qui apparuerat ei, uti partim Genes. cap. 12 ℣. 7 legitur, partimque Salianus noster, hunc locum commentans, ad annum mundi 2114, ætatis vero Abræ septuagesimum sextum, num. 13 rectissime observat. Verba ejus, quæ apparitionem hanc erectique altaris occasionem dilucidant, haud pigebit huc transcribere. Multum, inquit cit. num. pag. 408, jam terrarum erat emensus Abraham, ex quo erat egressus ex Charan, & inter Chananæos peregrinabatur sine lare, sine solo, sine domicilio; cum eum Dominus consolari volens, tertia ipsum apparitione dignatur; prima enim in Chaldæa fuit, ad jubendam migrationem e patria, altera in Mesopotamia ad eandem redintegrandam post mortem patris; (vide a nobis dicta a num. 151) tertia ad eum in suscepta peregrinatione consolandum. Prima nudam habuit jussionem exeundi, ut eam retulit S. Stephanus Act. cap. 7; altera (præter præceptum exeundi de Haran) promissiones multiplices habuit, sed universe atque in genere; tertia particularem habet promissionem terræ hujus, in qua peregrinabatur, de qua, tanquam universæ terræ Dominus, pro arbitrio & potestate disponit; in prima Dominum se Abrahæ demonstrabat, in altera parentem, in tertia posteritatis ejus magnificum muneratorem.

[215] [aliquando ineundam acceptat aramque Deo erigit,] Eam autem regionem Patriarcha sanctissimus nomine posterorum suorum ita acceptat, ut jam tum, quasi in possessionem mitteretur, altare erigat, quod sit insigne monimentum grati in Deum animi, simulque acceptatæ & acquisitæ possessionis indicium, denique consecratæ vero Deo regionis argumentum. Hæc est terra, quam se ei monstraturum promiserat, nunc liberalior factis, quam promissis, spondet, se ejus dominium ipsius posteritati traditurum. Hactenus ille partim secutus S. Chrysostomum Homil. 32 in cap. 12 Genes., partim Pererium nostrum, in idem caput erudite disserentem Disput. 2, num. 71, quos lector curiosus, si lubet, adeat. An autem tunc super erectum a se altare hostias Deo immolarit Abram publicasque preces fuderit, dubitari utcumque posset, quod Moyses cit. ℣. 7 non addat, eum ibi invocasse nomen Domini; verum, si ad versum sequentem, quo de alio altari ab Abra erecto meminit, animum advertamus, non ægre nobis persuadebitur, Abramum, sicut a se erectum secundo loco altare, de quo infra, Dei nomine insignivit, ac super illud nomen Domini invocavit (quod Scripturæ phrasi Deo mactare hostias publicumque cultum exercere est) ita idem illud, dum primam Deo aram in Chananæa posuit, nequaquam prætermittere voluisse; ut adeo quod Moyses ℣. 8 addit de invocato nomine Domini, sit potius prioris versus expositio, qua, quid sit Deo altare ædificare, palam facit, quam omissi prius ab Abramo sacrificii indicium.

[216] [nimirum in convalle illustri] Ceterum, cum non parum intersit lectoris, accuratius scire, quis ille fuerit Chananææ locus, ubi primum aliquandiu substitit Abram, veroque Deo aram exstruxit, mox ubi de tradenda posteris suis terra Chanaan facta ei est promissio; nonnullam & nos hic moram faciemus. Chananitidem ab Aquilonari ad Australem plagam seu in longitudinem trajicientibus medio fere itinere & pari propemodum inter Mare Occidentale & Jordanem fluvium spatio occurrit mons, dictus postea mons Ephraïm, duo habens juga, quorum alteri nomen Garizim, alteri nomen Hebal inditum fuisse, quidam contendunt. Ut ut sit de hisce nominibus, in hoc monte, seu, ut alii volunt, ad radices ejus, ab Hemor Hevæo ædificata urbs fuit, quæ ex nomine filii ejus, de quo vide cap. 34 Genes. ℣. 2, Sichem nuncupata fuit, & cui dein Salem, Sichima, Sichar, nec non Neapolis ac Naploza nomina adhæserunt. Huic loco finitima est convallis illustris, merito sic dicta, uti Bonfrerius in cap. 12 Genes. ℣. 6 observat, propter suam amœnitatem & longitudinem, de qua ita S. Hieronymus lib. de Situ & Nominibus locorum Hebraïcorum tom. 2 col. 394: Aulon (non Græcum, ut quidam putant, sed Hebræum vocabulum est) appellatur … vallis grandis atque campestris, in immensam longitudinem se extendens, quæ circumdatur ex utraque parte montibus, sibi invicem succedentibus ex & cohærentibus, qui incipientes a Libano & ultra usque ad desertum Pharan perveniunt. Suntque in ipso Aulone, id est, Valle Campestri (Hebraïce Elon More vocatur) urbes nobiles, Scythopolis, Tyberias stagnumque propter eam; sed & Jericho, Mare Mortuum & regiones in circuitu, per quas medius Jordanis fluit, oriens de fontibus Paneadis & in Mare Mortuum interiens.

[217] Ad clariorem hujus vocis Elon More notitiam hæc subdit laudatus Bonfrerius pag. 184: [haud procul a Sichem;] Hinc etiam intelligas, cur Hieronymus Deuteronomii cap. XI ℣. 30, cum in Hebræo habeatur juxta Elon more, ipse verterit, “quæ est juxta vallem tendentem & intrantem procul,” hoc est, juxta vallem in longum protensam, quibus verbis non alia, quam Aulon vallis periphrasticῶs indicatur. In ea itaque hujus vallis, latissime protensæ, parte, quæ locum, Sichem postea dictum, attingebat, & prope consitum excelsis quercubus locum, (ita enim Hebraïcum Elon More ex LXX Interpretibus exponi etiam potest) Abramo se conspicuum dedit Dei locum tenens angelus, totamque regionem, a Chanaanis posteris tunc habitatam, in cujus fere meditullio tum versabatur, semini ejus seu posteris concessum iri, pollicitus est. Posteaquam pius Viator locum illum, ubi hæc facta fuerant, erecta supremo Numini ara consecrasset, eximiæque religionis officia cumulate Deo exhibuisset, non dudum illic quievit, uti cit. cap. 12 ℣. 8 Moyses insinuat, & ex eo credit S. Chrysostomus Homil. 32 in cap. 12 Genes.

[218] Inde ergo transgrediens (semper Austrum versus) ad montem, [unde transit versus Bethel, ubi etiam Deo altare erigit,] qui erat contra Orientem Bethel, venit, ac tetendit ibi tabernaculum suum, ab Occidente habens Bethel, & ab Oriente Hai, ubi & alterum a se erectum altare Dei nomine insignivit hostiasque in eo Deo obtulit, uti hisce verbis indicare videtur Moyses: Ædificavit quoque ibi altare Domino & invocavit nomen ejus jam tum, uti S. Chrysostomus cit. Homil. observat, opere complens, quod Apostolus Epist. 1 ad Timotheum cap. 2 ℣. 8 monuit, in omni loco levandas esse puras manus, agendasque de acceptis a Deo beneficiis gratias. Est autem Bethel, teste S. Hieronymo cit. libro de situ locorum Hebraïcorum col. 410, vicus in duodecimo ab Ælia (alias Hierosolyma) lapide, ad dexteram euntibus Neapolim, quæ primum Luza, id est Amygdalon, vocabatur: & cecidit in sortem tribus Benjamin juxta Betham & Gai (alias Hai) quam expugnavit Jesus (alias Josue) rege illius interfecto. Hai vero, seu, uti S. Hieronymus cit. lib. col. 447 etiam scribit, Gai urbs, teste Masio super Josue cap. 7 ℣. 2& cap. 8 ℣. XI, bis mille & quingentis circiter passibus a Bethele abest, parique adeo spatio vicinior, quam Bethel, Jordani est; cum ex adverso Bethel Mediterraneo mari, quod Occidentalem Chananitidis regionem alluit, pari quoque intervallo propior, quam Hai, sit; ut adeo, licet verbis discrepent, sensu tamen omnino conveniant cum Vulgata nostra Hebræi Græcique codices, qui loco hujus: Ab Occidente habens Bethel, ita efferunt: A mari habens Bethel, quæ obiter annotasse, fortasse non paucis proderit.

[219] [& tantisper moratur;] Ad hunc montem, medium, ut diximus, inter Luzam, seu Bethel, & inter Gai, seu Hai, aliquantulo diutius, quam in ceteris Chananææ locis Abramum substitisse, satis probabiliter existimat Salianus supra laudatus, num. 16 pag. 409, hac nempe ductus ratione, quod Genes. cap. 12 ℣. 8 expressa fiat mentio de fixo tabernaculo, cum certum sit, in reliquis quoque locis eum posuisse tentorium, at exiguo dumtaxat temporis spatio, nec proin speciali commemoratione digno. Sunt, qui Virum sanctum hoc loco non modo publico ritu Deum coluisse, sed & incolis verum Deum prædicasse volunt, eoque sensu hæc verba sacra Et invocavit nomen Domini intelligenda ac vertenda etiam esse, existimant. At ego cum Saliano vellem, ut id, quo sat tuto affirmari posset, multo majus solidiusque vel in Hebraïco vel in Græco textu fundamentum haberet. Quod enim S. Chrysostomus Homil. 32 in Genes. num. 4 pag. 321 tom. 4 scribit, providisse Dominum, ut Abram non solum Palæstinam incolentibus esset doctor, sed & iis, qui in Ægypto erant, id certum non reddit, eum verbis æque, atque exemplis verum Deum idololatris prædicasse; quamquam tam illud, quam hoc, utpote pietati ejus omnino consentaneum, a veri specie non abhorreat.

[220] [hinc progreditur versus Ægyptum,] At cur, inquies, diutius illic Abram non substitit, utpote nactus sat amœnum locum & sibi suisque satis commodum? Aut cur, uti ℣. 9 scribit Moyses, Perrexit Abram vadens & ultra progrediens ad Meridiem, vel, uti LXX habent, cur castrametatus est in deserto, puta Maon vel Sin, quod utrumque in Australi Chananææ tractu situm est? Hujus itineris causam non fuisse, quod Torniellus in Annalibus sacris ad annum mundi 2114 num. 6 allegat, divinum aliquod imperium, quo Abram jussus fuisset Surgere & perambulare terram in longitudine & latitudine sua, vel ex eo luculente patet, quod ejusmodi mandatum non ante ei Deus dederit, quam cum jam cessasset fames in Chanaan & ipse eo ex Ægypto jam redux esset, uti caput 13 Genes. perlegenti patescet. Malim igitur credere, Abramum ex loco, inter Bethel & Hai medio, versus Meridiem semper progressum fuisse, partim divino instinctu, partim humano consilio; & divino quidem instinctu, ut alicunde occurrente transmigrandi de loco in locum necessitate, ejus in Deum fides constantiaque in adversis magis indies eluceret, posterique ejus, quod imitarentur, vitæ perfectioris exemplum haberent, ac denique ut tam Australibus, quam Septemtrionalibus Chananææ incolis bene vivendi documenta daret; humano vero ipsius Abræ consilio, ut, cum metuendum esset, ne propter sævientem tunc aëris intemperiem multo parcius solito frumentum aliæque fruges in Chananæa excrescerent, hincque oriretur illic fames, ipse interim ad Austrum magis magisque progrediendo, propior indies fieret Ægypto, a frugum ubertate celebratissimæ regioni, in eamque, si sua suorumque salus id exigeret, sese conferre & a fame tum se, tum suæ peregrinationis comites tueri posset.

[221] Ut ut hæc se habeant, quam prudens Abram prævidere certe potuit, [ut evitet famem in terra Chanaan;] ac re ipsa, uti mihi quidem apparet, prævidit, mox subsecuta est fames in Chanaan, & talis quidem, quæ humanam industriam cum ea colluctantem superaret, orta, si Philoni lib. de Abraham pag. mihi 284 fides est, modo ex insolitis squaloribus, modo ex nimiis imbribus, qui, uti ex ejus verbis colligere est, non anno tantum septuagesimo sexto Abræ jam inchoato, sed & non parum ante, seu anno saltem præcedente, aut sementem in Syria prohibuerant, aut enatas terræ fruges, antequam maturescerent, longe maximam partem consumpserant. Facta est autem, inquit Moyses ℣. x, fames in terra, Chanaan nimirum; quam cum etiam ante mensem Nisan, nostro Martio & Aprili partim respondentem, quo tempore, uti ex Levitici cap. 23 ℣. 5 & X colligere est, fruges nonnullæ in Palæstina alias maturæ esse solent, jam tum experiretur Abram, non sine gravi domesticorum pecorumque suorum detrimento, cerneretque insuper, exiguam rursus aut potius nullam colligendi novos fructus spem superesse, quibus præcedens annonæ caritas utcumque levari posset, in Ægyptum, fertilem admodum regionem, a qua haud multum tunc aberat, proficisci decrevit, sola nempe famis, quæ, teste Moyse ℣. x, prævaluerat, necessitate adactus, non vero eo etiam consilio, contra ac Josephus lib. 1 Antiq. Judaic. cap. 9 perperam contendit, ut sententiam sacerdotum (Ægyptiorum) de divinitate cognosceret, secuturus illorum opinionem, si modo melior esset, aut ipse rectiora eis commonstraturus.

[222] Sed, dum jam maxime ad Ægyptiacam peregrinationem se suosque accingit, non modico mentis angore metuque premitur Justus, [antequam tamen Ægyptum ingrediatur, consilium cum uxore init,] ac tanto quidem vehementius, quanto propius ad Ægyptum accedit, deque Ægyptiorum moribus indies certior redditur. Quippe, cum multo major tunc, quam modo sit, hominum vivacitas ac corporum vigor esset, nec ullum sua uxor Sarai aut puerorum gestatione aut lactatione, liberiorive vivendi licentia nativi succi detrimentum passa esset, erat ea anno ætatis suæ sexagesimo quinto tam vegeto adhuc corpore tamque eleganti venustate prædita, ut Ægyptios, in amorem mulierum projectos, ad sui amorem etiam invita alliceret. Timendum propterea erat Abramo, ne, si Ægyptum adiret, seque Sarai maritum proderet, Ægyptii sibi mortem inferrent, itaque per mortem suam sublato mariti metu, sua conjuge, ut scorto, fæde uterentur. Ex adverso autem prævalens in dies in Chananæa fames ingressum in Ægyptum non tam suadebat, quam extorquebat, ut vel cum sua familia in terra Chandan fame pereundum sibi esset, vel hinc esset abeundum in Ægyptum. In eo rerum discrimine quid Vir sanctus egerit, ex ipso Moyse Genes. cap. 12 a ℣. XI audiamus: Cumque prope esset (Abram) ut ingrederetur Ægyptum, dixit Sarai uxori suæ: Novi, quod pulchra sis mulier: & quod, cum viderint te Ægyptii, dicturi sunt: Uxor ipsius est: & interficient me, & te reservabunt. Dic ergo, obsecro te, quod soror mea sis, ut bene sit mihi propter te, & vivat anima mea, ob gratiam tui.

[223] [quod varii varie reprehenderunt,] Hactenus sacer Scriptor, qui & hoc Abrami consilium rectissime ei successisse; eodem capite subdit. Verum, priusquam eo & nos deveniamus, examinandæ hic sunt variorum de hoc Abrami consilio sententiæ, & diluendæ, quibus eum propterea afficiunt, calumniæ. Sunt, qui Virum sanctum non modo mentiri in ea re statuisse, sed & ad mentiendum uxorem induxisse, volunt. Alii, eo longius progredientes, eum conjugis pudicitiam prodere decrevisse & in ejus contumeliam adulterio serviisse, asserunt. Atque ita quidem non soli Manichæi senserunt, aut certissime eorum propugnator acerrimus Faustus, sed & ipse Origenes. Quid? Quod SS. Chrysostomus & Ambrosius ita de illo facto locuti fuerint, ut, si nuda eorum verba spectentur, dici ambo possent ea in re Manichæis & Origeni consensisse. Nihilominus tamen assero, Abramum, cum se fratrem Sarai vocare decrevit, nec statuisse mentiri; neque, cum ei persuasit, ut se sororem suam diceret, ad mendacium induxisse, nec denique in miseranda illa necessitate quidquam ab eo decretum factumve fuisse, quod, salva Dei lege, decerni fierive non potuerit.

[224] [quodque nihilominus mendacii] Ac primo quidem Abramus nec mentiri voluisse, nec ad mentiendum uxorem suam induxisse, dici merito potest, nisi vel ipse sciens volensque falsum quid protulerit, aut contra mentem quidquam asseruerit, vel nisi, ut tale quid sua uxor faceret, ei auctor fuerit. Cum vero se more patrio fratrem Sarai vocare statuendo, ipsamque, ut se pariter sororem suam vocaret, inducendo, nihil prorsus proferre decreverit, aut ei proferendum suaserit, quod a vero alienum esset, uti in simili casu Genes. cap. 20, ℣. 12 ipse testatur his verbis: Alias autem & vere soror mea est, q. d: Ex patris mei sanguine procreatam vere voco sororem, ubi sane potius credendum est Abramo loquenti, quod scit, quam Manichæis aliisque criminantibus, quod nesciunt; consequens fit, ut a mendacio ex utroque capite immunis dici debeat, non secus atque, dum Lot, pari sanguinis nexu sibi junctum, Genes. cap. 13 ℣. 8 fratrem vocavit; neque est, cur magis ipse ea in re accusandus mendacii sit, quam Tobias cap. 8, ℣. 9, ipsique Euangelistæ, qui consanguinitate conjunctos fratrum aut sororum nomine compellarunt. Fateor, si ex sacris Codicibus aliove indubiæ fidei documento constaret, Abramum ita animo comparatum fuisse, ut interrogatus, nam Sarai uxor sua esset, eam conjugem negaret; aut, si pari auctoritate constaret, eum ab hac exegisse, ut interrogantibus, num uxor ipsius esset, uxorem sese negaret; tum certe a mendacio eum excusandum non fore, utpote qui non mere veritatem occultare, sed falsum proferre, fixum animo habuisset.

[225] [culpa vocate,] At, cum, teste Scriptura, id tantum dicere voluerit ac re ipsa dixerit, quod verum erat, simulque etiam aliud, quod verum erat, justissima de causa reticere decreverit; non fuit in his Abræ verbis veritatis abnegatio aut falsi affirmatio, sed mera veritatis, sibi alias, si panderetur, nocituræ, occultatio, seu mera reticentia, qualis fere ea est, quæ lib. 1 Reg. cap. 16 refertur: ac proin, quandoquidem, uti omnes fatentur, nequaquam mentitus est Samuël, dum se ad immolandum Domino in Bethlehem venisse affirmavit, cum tamen etiam, ac præcipue quidem, eo Dei jussu venisset, ut unum ex filiis Isaï, quem ei Deus monstraret, regem Israël inungeret; pari ratione Abram, id, quod verum erat, partim propalare, partim celare statuendo, mendacii argui non potest, nec magis adeo dici ad mendacium induxisse uxorem, quam Deus ipse ad illud induxerit Samuëlem, cum eum mittens in Bethlehem, alterum, quod verum erat, manifestandum; alterum, quod itidem verum erat, at sine gravi periculo propalari non poterat, reticendum injunxit. Quemadmodum igitur non ad simulationem, sed ad prudentiam pertinuit, Samuëlem sui in Bethlehem adventus causam veram, sed non solam nec præcipuam manifestasse, ita quoque non ad mendacium, sed ad prudentiam pertinere dicendum est, Abramum veram cum Sarai consanguinitatem suam patefecisse, nec tamen omnem, nedum præcipuam, quæ se inter & illam erat, conjunctionem palam esse professum.

[226] At, inquiet alius, quamvis in eo casu nec mentiri decrevisse Abram, [& ab adulterio attentato] nec ad mendacium uxorem induxisse dici possit, quandoquidem veritatem suo tempore & loco tacere, non tantum sine vitio, sed etiam cum laude licitum est; tamen, cum Sarai uxorem suam esse, Ægyptios latere voluerit; dicendus est & voluisse eis ansam dare credendi eam liberam, atque adeo, etiam se invito, abs rege Ægyptiorum uxorem expeti ac duci posse. Igitur Ægyptios fallere intendit, &, quod caput est, si re ipsa, uti timendum ipsi erat, a rege ad nuptias cogeretur, cum hæ fuissent verum adulterium, saltem in uxoris suæ contumeliam adulterio serviisse dicendus erit. Verum respondeo Abrami consilium eo non spectasse, seu eum positive, ut scholæ loquuntur, non intendisse, Ægyptios inducere in errorem, eorumve regem ad ineundas cum Sarai nuptias allicere; sed solum præcavere voluisse, ne ab Ægyptiis ipse occideretur, seque occiso, Sarai ab alienigenis captiva retineretur, aut scorti dein haberetur vice. Justis igitur de causis mere permissive, ut vulgo loquimur, se ad errorem illum habuit, in quem sua Ægyptios inconsiderantia cæcusve animi impetus induceret.

[227] Adhæc non tantum non optavit Abram, ut Ægyptiorum oculis Sarai placeret, [ac lenocinio immune,] sed id ne fieret, vehementissime timuit; tantumque abfuit, ut eam ad ineundas cum Ægyptiis nuptias aut eorum libidini consentiendum induxerit; ut contra uxorem castam, castoque corde sibi cohærentem in servandæ conjugalis fidei proposito, quibus potuit, rationibus confirmasse, divinumque, quo intacta maneret, auxilium præsidiumque implorasse omnino censendus sit, ni alias eum reluctantibus sacris Litteris & maritum socordem hominemque impium, nihilque minus, quam Dei amicum, dicere cogamur. Juverit S. Augustinum lib. 22 contra Faustum Manichæum cap. 33 tom. 8 Operum edit. 1694 col. 381 & seq. de hoc Abrami consilio disputantem audire. Hoc, inquit, Abrahæ factum lenocinio simile videtur, sed non valentibus ex illius æternæ legis lumine a peccatis recte facta discernere: quibus & constantia pertinacia videri potest, & virtus fiduciæ vitium putari audaciæ, & quæcumque similiter objiciuntur quasi non recte agentibus, a non recte cernentibus. Neque enim Abraham flagitio consensit uxoris, ejusque vendidit adulterium; sed sicut illa famulam suam non libidini mariti permisit, sed officio generandi ultro intulit, nequaquam turbato ordine naturali, ubi ejus potestas erat, jubens potius obedienti, quam cedens concupiscenti, sic & ipse conjugem castam, & casto corde sibi cohærentem, de cujus animo, ubi pudicitiæ virtus habitabat, nullo modo dubitabat, tacuit uxorem, dixit sororem, ne, se occiso, ab alienigenis atque impiis captiva possideretur, certus de Deo suo, quod nihil eam turpe ac flagitiosum perpeti sineret. Nec eum fides ac spes fefellit.

[228] [nec non ab avaritiæ labe plane remotum fuisse ostenditur,] Absit ergo, ut ea Abrami verba Dic ergo, obsecro te, quod soror mea sis, ut bene sit mihi propter te, & vivat anima mea ob gratiam tui, ita intelligamus, quasi iis uxori suadere voluerit, ut nuptiis aliis consentiret, aut Ægyptiorum libidini obsecundaret, non modo ut in vivis ipse servaretur, sed & ab Ægyptiis honorificis ditaretur muneribus; cum hujusmodi expositionem nec patiatur litteralis verborum sensus, nec piissimi Viri consilium, id unum satagentis, ne ab Ægyptiis occidatur, seque interfecto pudoris sui damna uxor sentiat. Qui enim, uti narratur Genes. cap. 14 ℣. 23, justissime acquisitis spoliis ditari noluit, nec ex iis a filo subtegminis usque ad corrigiam caligæ quidquam accipere; ille certe, ut ab Ægyptiis donaretur muneribus, charissimæ conjugis pudicitiam prostituere voluisse, nulla veri specie censeri potest. Quæ cum ita sint, nullius plane ponderis esse potest Origenis Homil. 6 in Genesim assertio, nulla plane subnixa ratione, qua, Abrahamum in simili casu, de quo postea, non solum mentitum esse regi, sed & pudicitiam conjugis prodidisse, adstruit. De Fausti vero Manichæi hujusmodi calumniis ab Augustino plenissime obtritis contusisque nihil hic attinet dicere.

[229] [tametsi duo SS. Patres contrarium dixisse videantur,] Sed quid de SS. Chrysostomi & Ambrosii verbis, quibus hic lib. 1 de Abraham cap. 2 Saram mentitam esse germanitatem; ille vero Homil. 32 in Genes. fabulam egisse, Abramum vero mortis metu in adulterium uxoris consensisse & quasi serviisse adulterio in mulieris contumeliam scribit? Respondeo, cum vox Græca δρᾶμα, qua Chrysostomus utitur, non semper mendacium, aut, ut vulgo sumitur, fabulam denotet, sed quandoque rem quamlibet verissimam, arte tamen & industria adornatam; ipsum vero verbum mentiri apud Ambrosium pro verbo prætendere aut obtendere germanitatem adhibitum videatur; ex hisce loquendi modis pro certo confici non potest, eos aut Abramum aut Sarai mendacii arguere voluisse, præsertim, si perpendamus, eos hoc idem factum laudibus pauco post esse prosecutos, quod facturos fuisse, si stricte dicto mendacio obnoxium credidissent, minime veri simile est. Idem plane de altero S. Chrysostomi dicto sentiendum est; ut proin aliud innuere non voluerit, quam id ab Abramo factum fuisse, propter quod quilibet alius, qui de suæ uxoris virtute constantiaque deque affuturo speciali Dei auxilio non tam certus, quam Abram, esset, merito in suspicionem venire posset præstiti in uxoris adulterium consensus, imo & ministerii. Utcumque hæc habeant, potior sane in hac re habenda est S. Augustini auctoritas, nostraque ei consona sententia, utpote Scripturis sacris conformior solidisque munita rationibus.

[230] Reliquum nunc est, ut alteram, quam sanctus Doctor sibi objicit eademque opera expedit difficultatem, [aliique etiam id Abrami factum] ex cit. lib. 22 contra Faustum cap. 36 ob oculos ponamus. Dicet aliquis, inquit col. 383, cur non potius ita de Deo præsumpsit Abraham, ut fateri non timeret uxorem? Neque enim Deus ab illo mortem non poterat repellere, quam timebat, eumque cum conjuge sua ab omni pernicie in illa peregrinatione tutari, ut nec uxor ejus, quamvis esset pulcherrima, appeteretur ab aliquo, nec propter illam ipse necaretur. Poterat sane hoc efficere Deus: quis ita demens sit, ut hoc neget? Sed, si interrogatus Abraham, illam feminam indicaret uxorem, duas res tuendas committeret Deo & suam vitam & conjugis pudicitiam. Pertinet autem ad sanam doctrinam, quando habet, quod faciat homo, non tentare Dominum Deum suum. Et post desumpta ex sacris Litteris varia testimonia exemplaque, quibus assertionem hanc firmissime stabilit, ita concludit: Proinde, cum inter ignotos propter excellentissimam pulchritudinem Saræ & ejus pudicitia & mariti vita esset in dubio, nec utrumque tueri posset Abraham, verumtamen unum horum posset, id est, vitam; ne Deum suum tentaret, fecit, quod potuit: quod autem non potuit (nempe per se impedire, ne Sarai uxorem suam Ægyptii appeterent, & uxorem ducerent) illi (nempe Deo) commisit. Qui ergo se hominem occultare non valuit, maritum se occultavit, ne occideretur; uxorem Deo credidit, ne pollueretur. Hactenus S. Augustinus.

[231] Et sane, si, uti ex S. Hieronymo lib. de Quæstionibus Hebraïcis, [aliunde peccati arguant.] col. 518 satis probabile est, Ægyptiis æque ac Persis, mos fuerit, ut ad regis thalamum nulla introduceretur femina, quæ non prius sex mensibus uncta oleo myrtino totidemque etiam mensibus pigmentis variis usa fuisset, merito confidere poterat Abram, futurum, ut, si fors regio jussu abduceretur Sarai, dein assumenda in Ægypti regis uxorem, labente illo anno opportunum aliquod affulgeret tempus, quo, sin minus humana arte & industria, certe speciali aliquo Dei auxilio uxorem reciperet intactam, uti & eventus ostendit. Facessat igitur Rivetus, dum Exercitatione 73 in cap. 12 Genes. pag. 350 in his quidem rectum fuisse Abrami finem, fatetur, at eum tamen in via aberrasse, contendit, nec posse de diffidentiæ culpa humanaque fragilitate purgari. At, quid ita, quæso? Quia nempe, Riveto pag. 349 judice, cum Abram non metueret vitæ suæ, nisi propter uxorem, a Deo petiisset (id est, petere potius debuisset) ut hominum oculos a pulchritudine Sarai concupiseenda averteret, tum certe, causa sublata, effectus etiam fuisset sublatus. Quasi vero id non fuisset tentare Deum, ut omnium Ægyptiorum, in quorum conspectum veniret Sarai, divinitus occluderet vel offuscaret oculos, corumque desideria refrænaret, ac proin tot patraret miracula, quot forent Ægyptii, quibus eam vel in itinere vel in sua apud Ægyptios mora obviam dari contingeret. Fecit igitur Abram in tanto rerum discrimine, quod fieri & sana ratio & prudentia suadebat, nec est, cur eum vel tantilli peccati in eo reum fuisse, pronunciemus. De his plura qui cupit, adeat Pererium, in caput 12 Genes. Disput. 5, num. 102 & seqq. erudite de facto hoc more suo disputantem.

§ XIII. Sancti ingressus in Ægyptum: uxorem, sibi sublatam, recipit intactam: ejus reditus in terram Chanaan: promittitur ei divinitus terra Chanaan.

[Sanctus, Ægyptum ingressus,] Jam eum in modum sua Abram instruxerat consilia, ut, cum prævalentis in Chananitide famis causa in Ægyptum, ne alias se suosque in manifestum interitum objiceret, descendere cogeretur, ipse sibi ab Ægyptiis uxoris causa imminens vitæ periculum, quantum fieri a se salva Dei lege poterat, provide arceret. Confisus igitur fore, ut humanis, quibus utendum censuerat, adminiculis potens benignumque Numen aspiraret, cum Sarai uxore sua, & Lot, fratris sui filio, universaque familia substantiaque sub initium mensis Nisan Ægyptum ingreditur, ad eam nempe, uti conjicere licet, regionis partem frumenti feracissimam, qua Nilus per ostium Pelusiacum in mare Mediterraneum aquas suas exonerat. Non poterat non ingressus ille, utpote hominum, fors numquam ante conspectorum, genere singularis, & servorum pecorumque multitudine plane insolens, Ægyptiaci vulgi primum moxque regionis præfectorum oculos admirationemque in se convertere, & ea in primis mulier, quæ dignitate & pulchritudine ceteris præcellebat.

[233] [mox uxorem suam sibi tolli videt;] Ab his igitur Ægyptiis rei tam insolitæ fama, quæ & alias majora vero perferre solet, ad principes aulicosque Pharaonis regis, alio nomine Apophis etiam dicti, actutum perducitur; qui, & novitate facti exciti suisque oculis mox ipsi turbam hujusque dominam conspicati, regi omnia deferunt, mulieris pulchritudinem supra modum extollunt, atque, ut de Ægyptiis aulicis, regi adulari, libidini ejus subservire & voluptatibus lenocinari studentibus, sat tuto credi potest, eum impellunt, ut contra omne hospitii jus etiam invitam tolli, inque aulam regiam perduci mulierem jubeat. Sed rursus Scriptorem sacrum de his audiamus. Ita ille cap. 12 Genes. ℣. 14 & seq.: Cum itaque ingressus esset Abram Ægyptum, viderunt Ægyptii mulierem (Sarai) quod esset pulchra nimis. Et nuntiaverunt principes Pharaoni, & laudaverunt eam apud illum: & sublata est mulier in domum Pharaonis. Dum illa in gynæceo regio Ægyptiarum more ad ineundas postmodum cum rege nuptias molliter ac delicate excolitur, nullam non videntur Ægyptii contulisse curam, ut, qui futuræ uxoris regiæ frater habebatur, commodam honorificamque vitam apud se ageret, multisque augeretur bonis; quæ omnia verbis hisce non obscure Moyses indicavit: Abram vero bene usi sunt propter illam: fueruntque ei oves & boves & asini & servi, & famulæ, & asinæ & cameli.

[234] [dumque ipse, licet honorifice exceptus, de ejus raptu dolet,] Verum hæc ipsa, quæ tam Sarai, quam Abramo, ab Ægyptiis præstabantur obsequia, non modo utriusque angorem animi non levabant, sed & contra acerbioribus indies ita accumulabant curis, ut, nisi ambo sibi Deum in tempore affuturum, confidissent, jam tum a regis libidine defendendæ vindicandæque conjugalis pudicitiæ nulla humanitus superesse via videretur. At Deus, qui conjugalis pudicitiæ, quam vir tueri nequit, tutor ac vindex esse solet, quique se prædixerat afflicturum esse eos, qui Abramum affligerent, seu, ut Scripturæ verbis utar, maledicturum se maledicentibus Abræ, utrique conjugi difficillimo illo tempore validissimum attulit auxilium, quo infamiam omneque dedecus ab eis averteret. Flagellavit enim Dominus Pharaonem plagis maximis & domum ejus propter Sarai uxorem Abram, uti Genes. cap. 12, ℣. 17 narratur. Quænam autem nominatim illæ fuerint plagæ, quibus Deus, tum ut injuriam a suis arceret, tum ut nimis in Venerem propensum Ægyptiorum animum castigaret, non Pharaonem tantum, sed & domum ejus afflixit, tacente Moyse, quis reddere indubitatum potest? Alii pestem, alii seditiones, alii in viris molestissimum seminis fluxum gravi mixtum cruciatu, alii in feminis acerbissimos irritosque partus dolores, alii alia cruciatuum genera excogitarunt.

[235] At quæcumque singillatim illæ fuerint, tales mihi plagæ fuisse videntur, [Ægyptiique, ob sublatam ei uxorem, divinitus castigantur,] quibus Deus per eadem, per quæ peccarant Ægyptii, eos torqueret, ita ut amorum voluptatumque obliti & rex ipse & ejus libidini assensi aulici longe diversas jam cogitarent, sed de hoc uno essent solliciti, quo pacto e cruciatibus, quibus afflictabantur, evadere possent. Philoni, ex quo partim hæc desumpta sunt, consentit S. Chrysostomus Homil. jam sæpe citata pag. 326, ubi &, cur non solus Pharao correptus a Deo fuerit, rationem simul suppeditat. Vidistis, inquit, eos (Pharaonis aulicos) lenonum agere officium in regis gratiam, auferendo Justi uxorem? Quapropter non ipse solus, sed & omnes domestici ejus pœnæ fuerunt participes, ut discerent, se non in peregrinum simpliciter furorem suum exercuisse, neque in hominem e medio vulgo, sed in virum carissimum Deo, qui tanta illum cura dignaretur. Et idcirco acerbissima pœna concutiens ejus mentem abduxit a nefario flagitio, coëcuit ab irrationabili impetu, cohibuit incontinentem mentem, alligavit concupiscentiam indomitam, refrænavit furoris insaniam.

[236] Coëcitus hisce plagis Pharao, earumque causam vel a sacerdotibus Ægyptiis, [uxorem recipit intactam,] vel ab ipsa Sarai, vel divinitus in somnis edoctus, certiorque una redditus, eam, quam prius Abræ dumtaxat sororem existimarat, uxorem simul esse; nihil habuit prius, quam ut Maritum ad se accerseret, eamque a stupri contumelia præservatam ei restitueret. Nonnihil tamen animo commotus, ut Abram in conspectum venit, his eum compellavit verbis: Quidnam est hoc, quod fecisti mihi? Quare non indicasti, quod uxor tua esset? Quam ob causam dixisti esse sororem tuam, ut tollerem eam mihi in uxorem? Nunc igitur ecce conjux tua, accipe eam & vade. Quæ sic, judice S. Chrysostomo cit. Homil. pag. 327, intelligenda fere sunt, quasi diceret rex: Quid fecisti mihi Abram? Deum inimicum mihi reddidisti, iram ejus super me induxisti, pœnæ obnoxium me reddidisti, fecisti, ut pœnam lueret tota domus mea eorum, quæ in te admissa sunt. Ego, quam sororem tuam putabam, mihi tolli jussi, accipiendam in thalami consortem; at nunc, quia non sororem dumtaxat, sed & vere conjugem tibi esse, novi, qualem accepi, talem tibi reddo. Accipe ergo illam, nulla a me injuria affectam, & recede cum tuis omnibus ab aula mea procul. His dictis, ut Abram facti sui rationem redderet, faceretque palam, cur Sarai vocasset sororem, uxorem vero tacuisset, rex non tulisse videtur; sed mox Ægyptiis in mandatis dedit, ut ex aula discedenti Dei amico, ac denique ex Ægypto profecturo nemo molestus foret, neve quis ei aut cuiquam e familiaribus ejus vim etiam levissimam inferret.

[237] [& ex regia urbe deductus aliquo tempore in Ægypto subsistit,] Hoc autem regis mandatum ab Ægyptiis continuo executioni mandatum fuisse, sat clare indicat Moyses, dum ℣. 20, postquam dixisset, præcepisse Pharaonem super Abram viris, seu, uti IXX Interpretes habent, præcepisse viris de Abraham, subdit hæc: Et deduxerunt eum & uxorem illius, & omnia, quæ habebat. Atque hinc facile erroris convincitur Artapanus, dum in sua Rerum Judaïcarum Historia, ab Eusebio lib. 9 Præparationis Euangelicæ cap. 18 laudata, Abramum viginti continentes annos ibidem (in Ægypto) egisse, & in Syriam denuo remigrasse, scribit; nec ab errore hic immunis videtur laudatus pariter ab Eusebio cap. 17 Eupolemus, asserens, Abramum apud Heliopolim Ægyptiorum sacerdotum consuetudine plurimum usum fuisse, eoque magistro multa ipsos, nec non Astrologiam, quæque ad illam pertinent, omnia didicisse. Nam, tametsi Pharaonem in illa aut alia ei vicina urbe tunc versatum fuisse, ad eamque Sarai fuisse jussu regis deductam, gratis omnino daretur; non patitur tamen Mosaïca narratio, ut post acceptam conjugem tanto temporis spatio in Ægypto mansisse dicatur Abram, quantum necesse est, ut Astronomiæ homines ignaros scientiam illam edocere potuerit. Id autem tunc ab eo factum fuisse, cum dies noctesque ob raptam, at necdum redditam conjugem, in summa sollicitudine maximisque curis traduceret, verisimile nequaquam est.

[238] [non tamen ad complures annos ut quidam volunt;] Quapropter ne Josepho quidem fides habenda hic est, sine antiquo teste asserenti lib. 1 Rer. Judaic. cap. 9, post redditam Abramo uxorem factam illi abs rege potestatem esse, congrediendi cum præstantissimo quoque Ægyptiorum ac doctissimo, atque tum ob dissertationes, quibus eorum opiniones & ritus vanissimos esse, ostendit, tum etiam ob communicatam eis numerorum & siderum scientiam magno fuisse habitum in pretio. Hæc enim omnia, ut facta dici aliqua veri specie possint, multo etiam longius, quam quo Abram, recepta uxore, in Ægypto versatus est, temporis spatium exigere, cuilibet consideranti facile manifestum fiet. Neque vero hanc Josephi opinionem firmat communis sententia, quæ hujusmodi disciplinas ab Hebræis, qui Chaldæi origine erant, ad Ægyptios fuisse profectas, inde ad Græcos pervenisse, asserit; cum hinc nequaquam consequens fiat, ab Abramo potius, exiguo tantum tempore apud Ægyptios commorato, quam a patriarcha Joseph, quem Pharao alius dominum domus suæ & principem possessionis suæ constituit, ut erudiret principes ejus sicut semet ipsum, disciplinis ejusmodi imbutos fuisse Ægyptios, uti per se quoque patet: quamquam tamen propterea negare nolim, Abramum Ægyptiis æque, ac Palæstinis, pietatis suæ aliarumque virtutum splendore plurimum profuisse, imo &, cum se obtulit occasio, verbis quoque monstrasse viam, qua ex errorum tenebris ad veritatis lumen perducerentur.

[239] At, inquiet aliquis, si verum sit, quod nos ex Mosaïca narratione contendimus, [hinc post unius ferme anni commorationem] Abramum tam exiguo, puta novem aut decem tantum mensium spatio in Ægypto peregrinatum fuisse, consequens fit, ut, cum is de Ægypto, teste Moyse cap. 13 Genes. ℣. 1, ascendit ad Australem Chananitidis plagam, aut præter veri speciem cessaverit jam tum in Chananæa fames, aut is eidem discrimini se suosque imprudens objecerit, ob quod in Ægyptum ante ire compulsus fuit. Verum respondeo, alienum a vero dici non debere, quod non raro temporibus nostris contigisse vidimus, magnæ nimirum frugum inopiæ ex imbrium frequentia aut nimio solis ardore uno anno exortæ, mox vitali aëris temperie succedente, succedere etiam frugum omnium in fertili ex se terra affluentiam; ac proin, cum fortasse vel eodem ipso anno, quo in Ægyptum Abram descendit, non vilis fuerit serotinarum frugum copia, spesque maxima etiam affulserit fore, ut uberrima esset hordei, frumenti ceterorumque terræ fructuum messis, subsequentis anni mense Nisæn, aut paulo post colligenda; leviori tantum, aut vix ulli periculo se suosque pius Viator exposuerit, dum necdum elapso a sua in Ægyptum profectione anno integro in Chananæam remigravit. Adhæc vix, aut ne vix quidem, dubitandum videtur, quin Pharao, quo Abrami Deum sibi iratum placaret, non exiguam ei dari jusserit inter alia munera frumenti aliorumque cibariorum copiam, aut certe non prohibuerit, quo minus is, qui suo jussu ab aula procul, ac dein ex Ægypto emigraturus erat, proprio auro & argento cibaria coëmeret eaque camelis & asinis suis imposita secum in Chananitidem transferret.

[240] Auctior igitur famulitio, cujus pars non infima fuisse videtur Agar, [auctior famulitio & divitiis revertitur in Chananitidem,] infra memoranda ancilla Ægyptia, nec non auro, argento, gregibusque & armentis locupletior factus, ascendit Abram de Ægypto versus Australem Chananææ plagam, uxorem suam Sarai, & omnia, quæ tum in Ægyptum intulerat, tum quæ illic regio favore acquisierat, secum deducens ipsumque etiam fratris sui filium Lot, uti cap. 13 Genes, ℣. 1 & 2 Moyses his verbis enarrat. Ascendit ergo Abram de Ægypto, ipse & uxor ejus, & omnia, quæ habebat, & Lot cum eo, ad Australem plagam. Erat autem dives valde in possessione auri & argenti, seu, uti LXX verterunt, dives valde pecoribus & argento & auro. Et, quamquam Moyses, utpote Hebrææ gentis historiam ex instituto conscribens, nullam hic fecerit de uxore Loti, Moabitarum & Ammonitarum avia, mentionem; credibile tamen omnino est, una cum marito suo Lot mulierem illam in Ægyptum descendisse, indeque, abeunte Abramo, pariter cum eo esse profectam, verisimiliter jam ante una alterave infantula auctam, quæ etiam causa esse potuerit, cur illa, quæ & alias non adeo formosa fuerit, ab Ægyptiorum libidine multo minus, quam Sarai, aut plane nihil timendum sibi haberet. Sed hæc obiter de uxore Loti dicta sufficiant, utpote quæ ad Abrami historiam non tam prope attingit. Missis igitur, quæ de argumento hoc moveri possent, quæstionibus, sancti Viatoris nostri in Chananæa iter ac præclara ejusdem gesta prosequamur.

[241] De eo ita Moyses cit. cap. 13 Genes. ℣. 3 & 4 loquitur: Reversusque est (Abram nempe) per iter, [nimirum ad locum, medium inter Bethel & Hai,] quo venerat, a Meridie in Bethel, usque ad locum, ubi prius fixerat tabernaculum inter Bethel & Hai: in loco altaris, quod fecerat prius, & invocavit ibi nomen Domini, jam multis antea seculis, uti S. Chrysostomus Homil. 33 in Genes. pag. 333 observat, Davidicum illud implens: Elegi abjectus esse in domo Dei mei magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. Porro Abramum eodem illo loco, post exhibita solidæ pietatis suæ documenta, de quibus vide dicta num. 215 & 218, mensibus aliquot substitisse, suadet, quæ a Moyse mox subjicitur, Loti ab Abramo secedentis historia. Etenim non est sat veri simile, statim atque utriusque pastores inter Bethel & Hai tabernacula sua fixerant, suaque singuli pecora armentaque ad pascua deduxerant, exortam inter illos esse contentionem, aut, si nonnullo tempore post, jam pastu minui cæpto, exorta quædam sit, illico ad Abramum & Lot fuisse delatam, aut antequam illa ingravesceret, omnisque spes diuturnioris illic commorationis evanuisset, illatum ab Abramo de sejungenda familia sermonem fuisse, statimque eum fuisse executioni mandatum. Quapropter non prius, quam anno septuagesimo septimo Abræ, jam mensibus aliquot inchoato, alterius ab altera familia sejunctio statuenda videtur, quam cit. cap. 13 ℣. 5 & 7 seqq. sacer Scriptor recenset.

[242] [ubi post menses aliquot a Loto segregatur;] Verba ejus hæc sunt: Sed & Lot, qui erat cum Abram, fuerunt greges ovium, & armenta & tabernacula. Nec poterat eos capere terra, ut habitarent simul: erat quippe substantia eorum multa, & nequibant habitare communiter. Unde & facta est rixa inter pastores gregum Abram & Lot. Eo autem tempore Chananæus & Pherezæus habitabant in terra illa. Dixit autem Abram ad Lot: Ne, quæso, sit jurgium inter me & te, & inter pastores meos & pastores tuos: fratres enim sumus. Ecce universa terra coram te est: Recede a me, obsecro: Si tu ad sinistram ieris, ego dexteram tenebo: si tu dexteram elegeris, ego ad sinistram pergam. Elevatis itaque Lot oculis, vidit omnem circa regionem Jordanis, quæ universa irrigabatur, antequam subverteret Dominus Sodomam & Gomorrham, sicut paradisus Domini, & sicut Ægyptus venientibus in Segor. Elegitque sibi Lot regionem circa Jordanem, & recessit ab Oriente: divisique sunt alterutrum a fratre suo. Abram habitavit in terra Chanaan: Lot vero moratus est in oppidis, quæ erant circa Jordanem, & habitavit in Sodomis.

[243] [in quod factum nonnulla] Hactenus Moyses, in cujus narrationem nonnulla etiam annotasse juverit. Ac primo quidem, cum ait sacer Scriptor, Abramum & Lot nequivisse habitare communiter, non sic illud intelligendum est, quasi vero utrique communia prius fuissent, at tunc diutius esse communia nequiverint pecora ceteraque bona, dut ipsi ne tantillo quidem tempore inter Bethel & Hai una degere potuissent; sed sic illud exponi debet, ut uterque propria sibi habuerit pecora, propriumque famulitium; cumque hæc admodum ampla & copiosa essent, eoque tempore potiorem illius regionis partem occuparent duo populi, ex Chanaan ortundi, Chananæus nempe & Pherezæus, hinc factum fuerit, ut, crescentibus indies gregibus & armentis, quibus latiora pascua opus erant, eaque occasione exorta inter Abræ & Loti pastores rixa, utraque illa tam ampla numerosaque familia, stabilem illic sedem ponere non potuerit, ut proin altera ab altera loco fuerit sejungenda. At sciscitabitur aliquis, quandoquidem Deus, teste S. Stephano Act. cap. 7 ℣. 5, Abramo non dedit hereditatem in terra Chanaan, nec passum pedis, qua ratione dicere is potuit Loto: Elige quamcumque terram inhabitandam, ego diversam tenebo? Respondeo cum Bonfrerio, verborum Abræ sensum esse, ut Lot, non tamquam terræ possessor aut dominus, inhabitandam terræ partem seligeret, (hujus enim dominium penes Chananæum & Pherezæum populum erat) sed tamquam merus conductor; quasi diceret: si tu pascua & agros, ad dexteram tuam sitos, ab indigenis pretio conducere amas, ego ad sinistrum sitos mihi elocandos curabo, ne alias, si ambo arctiori hoc loco consistere pergamus, jurgium tandem etiam inter me & te exoriatur.

[244] Denique, cum Lot sibi elegerit regionem circa Jordanem sitam, [hic observantur.] quæ, teste Moyse, qua parte ex reliqua Chananitide in Segor venitur, & ulterius deinceps ad hujus fluvii ripam proceditur, universa ante Rentapolis interitum irrigabatur sicut paradisus Domini, aut sicut Ægyptus Nilo, in septem alveos & ostia diviso; quæri non immerito potest, quo modo Lot dici possit ℣. XI recessisse ab Oriente? Ad hoc rursus respondet Bonfrerius in hunc modum: Recessit, inquit, ab Oriente, non quod iverit ad partem Occidentaliorem, Pentapolis enim æque vel magis Orientalis erat, quam locus, in quo erat Abraham; sed quod locus, in quo agebat Abraham, magis directe versus Orientem respiciebatur a Palæstina, cum Pentapolis, etsi absolute æque Orientalis, respectu tamen ejusdem Palæstinæ non respiceretur versus Orientem directe, sed ad latus & versus angulum meridiei. At nonne Lot alia etiam ratione dici posset recessisse ab Oriente, licet major pars Pentapoleos ad Orientem protensior, quam medius inter Bethel & Hai locus sit? Mihi quidem id dici omnino posse videtur, si Moyses, uti sat veri simile est, asserens Lotum recessisse ab Oriente, respexerit ad profectionis ejus terminum, qui urbs Sodoma erat, quæque, uti ex accuratiore Chananææ tabula geographica, tomo 2 Operum S. Hieronymi innexa, perspicuum fit, quinque circiter unius horæ milliaribus magis ad Occidentem vergit, quam locus, ubi Abram summa æquitate animi, miranda liberalitate, ac singulari servandæ pacis studio Lotum, sui fratris filium, eligendæ melioris, ut ei videretur, terræ arbitrum constituit.

[245] Ceterum ob tam eximiam sancti Viatoris nostri humilitatem, [Deinde Abramo divinitus promittitur terra Chanaan,] lenitatem egregiam, ceterasque ejus, quæ in ea sejunctione eluxere, virtutes factum esse, non immerito asserit S. Chrysostomus Homil. 34 in Genesim, ut sibi Abram ampliorem cælitus conciliarit benevolentiam, utque a Deo majora assecutus sit præmia, quale est divina apparitio factaque de tradenda copiosæ ejus posteritati terra Chanaan promissio, quæ Genes. cap. 13 a ℣. 14 in hunc modum refertur: Dixitque Dominus ad Abram, postquam divisus est ab eo Lot: Leva oculos tuos, & vide a loco, in quo nunc es, ad Aquilonem & Meridiem, ad Orientem & Occidentem. Omnem terram, quam conspicis, tibi dabo & semini tuo usque in sempiternum. Faciamque semen tuum sicut pulverem terræ: si quis potest hominum numerare pulverem terræ, semen quoque tuum numerare poterit. Surge & perambula terram in longitudine & in latitudine sua: quia tibi daturus sum eam. Ita rursus Pentateuchi auctor. Sed quoniam nonnulla ex his verba quæstionem habent nec levem, nec hoc loco dissimulandam, hic denuo nobis sistendum tantisper est. Etenim non est dubium, quin Deus, cum hac visione & promissis Abramum recreavit, totam, quanta est, terram Chanaan se ejus posteris daturum esse, significare voluerit. Quid ergo, inquies,. sibi volunt hæc verba ℣. 15 Omnem terram, quam conspicis, tibi dabo & semini tuo? Num ex loco, ubi erat tunc Abram, illas etiam, quæ ultra altiores montes & in vallibus sitæ erant, regiones Chananææ conspicere oculis potuit? Aut num in imagine aliqua tota ipsi terra graphice expressa fuit?

[246] [quam tunc integram suis oculis non perspexisse,] Ita quidem nonnulli sentire videntur; at verba sacra nequaquam nos vel ad prodigium vel ad visionem imaginariam recurrere compellunt; cum ad hoc, ut tota terra Chanaan ei promissa dici possit, necessum minime sit, totam illam singulisque ex partibus fuisse tunc corporeis oculis perlustratam, sufficiatque omnino, ut Deus Abræ promiserit eam totam, quam videbat, at non eam solam, sed & undique a quatuor orbis cardinibus ulteriorem, quam, ut suis erat circumscripta limitibus, mente apprehenderet Abramus. At, uti jam supra num. 243 dictum etiam fuit, ne pedis quidem vestigium Abram in ea terra umquam possedit sibi gratis datum. Quid ergo eodem ℣. 15 dicitur: Tibi dabo & semini tuo? Num igitur Deus in exsequendis promissis infidelis? Absit enimvero, absit! Etenim particula Hebraïca vaf eique respondens Latina & hoc loco copulativa non est, ut passim loquimur, sed exegetica, sensusque istorum verborum hic est: Dabo tibi, ID EST, semini tuo, omnem terram, quam conspicis. Si quis tamen præfracte velit, non alio modo, quam copulativo, τὸ & esse exponendum; ne sic quidem consequens fiet, Deum suis promissis non stetisse; quandoquidem præfati commatis sensus erit, promissum Abræ fuisse jus ad rem, quale revera ipse habuit ad terram Chanaan, posteris vero jus in re, quale eos habuisse sub regimine Josue, ac præsertim sub Davide & Salomone, inficiari nemo potest.

[247] [nec per se ipse, sed in suis posteris possedisse, ostenditur, ubi tunc prope Hebron] Denique cum intuitu Abræ posteris ejus promissa concessaque sit Chananæa regio, potuit & ad eum, tamquam ad gentis Israeliticæ caput & originem, imo & potissimam factæ promissionis causam, ea promissio referri, atque adeo etiam ipsi promissa dici, quæ ejus gratia promissa concessaque posteris fuit terræ possessio usque in sempiternum, seu in longissimum tempus, dummodo hi suo fungerentur officio, seque filios Abrahæ non verbis dumtaxat, sed & factis, exhiberent. Postremo & hic quæri potest, qua ratione Abram divinis verbis accuratissime morem semper gessisse dicatur, qui, postquam ℣. 17 ei Deus dixisset: Surge, seu eja age, & perambula terram in longitudine & in latitudine sua, tabernaculum quidem suum inde movit, ubi eum Dominus alloquio dignatus fuerat, at paulo post, uti ℣. seq. narratur, Habitavit juxta convallem Mambre, quæ est in Hebron, ubi & pro more suo altare Domino ædificavit?

[248] [habitare cœpit ac Deo altare ædificavit.] Ad hoc pro responso sit, verba illa Surge & perambula non per modum præcepti seu imperii, sed concessæ facultatis seu invitationis adinstar, divinitus prolata fuisse, ut, si luberet, ex conspectu magnitudinis terræ promissæ magnam animi voluptatem solidumque in sua peregrinatione solatium hauriret, uti consentiunt Tostatus & Pererius, quibus non parum favet S. Chrysostomus Homil. 34 in Genes. tom. 4 Operum col. 345, quem adisis. Ceterum notandum hic, convallem illam Mambre, a viro quodam Amorrhæo ita dictam, atque uti ex versione LXX Interpretum colligitur, quercubus partim consitam, non in ipsa urbe Hebron, utpote monti imposita, sed in hujus urbis vicinia seu territorio sitam esse, & undecim circiter horæ milliaribus Meridiem versus & Africum, uti in supra laudata mappa geographica videre est, distare a loco, inter Bethel & Hai medio, quem eodem ætatis suæ anno septuagesimo septimo ab Abramo relictum credimus.

§ XIV. Abramus cum Mambre hujusque fratribus fœdus init: Lotum a Chodorlahomore, Pentapolitarum victore, captum, suso prius hujus exercitu, incolumem recipit.

Quamquam ex nutu Dei semper pendens S. Viator paratissimus esset, [Abramus, inito cum Mambre hujusque fratribus fœdere,] quocumque evocaretur, eo se vel incomitatum vel cum suis omnibus conferre; tamen, mox ut juxta convallem Mambre advenit, sedem illic solito diuturniorem figere statuisse videtur. Quamobrem, cum more suo aram ibi vero Numini erexisset, divinumque sibi suisque præsidium mactatis victimis efflagitasset, humana non spernens adminicula, fœdus pepigit, uti Genes. cap. 14 ℣. 13 Moyses refert, cum præpotentibus hujus regionis dominis, nempe Mambre, a quo vallis illa nomen gerebat, illiusque fratribus Escol & Aner, viris, uti apparet, a comitate ac probitate non mediocriter commendandis. Illud autem societatis fœdus, quo alter ab alterius familia bonisque injuriam omnem propulsare seque invicem tueri decrevisse videtur, non fuisse inutiliter sancitum, post annos plus minus septem ostendit memorabilis in primis eventus, a Moyse cap. 14 Genes. relatus, in quo, quod hic in antecessum dicere liceat, Abrami in adoriendis exigua manu ingentibus hostium copiis magnitudo animi, in iisdem debellandis fortitudo, in profligandis, nullo suorum damno, summa felicitas & in spoliis juste partis dividendis privatæ utilitatis suæ contemptus admirabilis eluxit, omnium deinceps seculorum prædicatione celebrandæ virtutes. Eventum illum, Moysis exemplo, cujus verba obiter etiam illustrabo, ab exordio recensere lubet.

[250] Pentapoleos reges seu dynastæ, nimirum Bara rex Sodomorum, [&Pentapoleos regibus] Bersa rex Gomorrhæ, Sennaab rex Adamæ, Semeber rex Seboim, & rex Balæ, quæ urbs alio nomine Segor dicitur, duodecim ante annis servierant Chodorlahomori, Elamitarum regi, qui, ut nonnullis placet, vel ipse supremus Assyriorum, tunc late dominantium, monarcha erat, vel, uti mihi præplacet, sub Assyriorum dominatore Ninya vectigalis ipsi princeps erat, regia tamen apud Elamitas suos, ab Elam filio Sem, sic vocatos, dignitate inclytus, reique bellicæ Assyriorum gentibusque subactis summa cum potestate præfectus, cujusmodi reges sub Assyriis quondam exstitisse, ex lib. 4 Reg. cap. 24 & Isaïa cap. X ℣. 9 manifestum est. Cum huic principi Pentapolitæ servitutis suæ anno tertiodecimo vel tributum pendere vel impositum sibi jugum diutius ferre detrectassent, ille refragantes vi redacturus in ordinem, in expeditionis suæ partem evocavit Amraphel regem Sennaar, seu Babylonis, uti Bonfrerius aliique censent, Arioch regem Ponti, fortasse Cappadocii, haud ita procul, uti apud Cellarium tom. 2 orbis Antiqui tab. 1 videre est, ab Euphrate siti, vel, uti in Hebræo est, regem Ellasar, quam regionem quidam Thalassar ad fontem Tigris esse volunt, & Thadal regem Gentium, seu non uni alicui nationi sed variis undique collectis profugis præpositum.

[251] [a Chodorlahomore, vicinarum gentium domitore,] Igitur quartodecimo anno, ex quo Pentapolis in servitutem adducta fuerat, secundo vero ab ejus defectione, Chodorlahomor tresque jam mox memorati reges, confecto sat longo itinere, in terram Chanaan pervenere, percusseruntque Raphaim, giganteæ magnitudinis homines, sibi fors etiam rebelles aut Pentapolitis addictos, qui in Astaroth-Carnaim, ad Orientem stagni Genesareth quinque circiter ab eodem stagno horæ milliaribus dissito loco, habitabant, moxque debellarunt Zusim cum eis, seu, ut quidam volunt, alios gigantes Zomzommim dictos, qui in Cham seu Ham, regione postea Ammonitarum dicta, degebant; tum pari clade affecerunt Emim, similes iis gigantibus, qui erant de stirpe Enacim, quorum sedes erat in Save Cariathaim, in Moabitica dein regione dicta, & fere ex adverso Pentapoleos ad Orientem sita; inde versus Austrum semper progredientes Chorræos in montibus Seir seu post dictæ Idumææ Australis degentes usque ad campestria Pharam, quæ est in solitudine, pariter percusserunt. Hinc, ne quas a tergo aut a latere gentes sibi æque, ac jam devictas, rebelles suspectasve relinquerent, venerunt victores ad locum, cui Fontis Misphat seu Cades nomen postea adhæsit, omnique regioni, quæ Amalecitis aliquando cessit, intulere vastitatem, indeque reversi ipsos demum Amorrhæos, qui habitabant in Asasonthamar, alio nomine Engaddi vocata, juxta Mare Mortuum sita, felicitate simili prostigarunt.

[252] [devictis fugatisque,] Hoc pacto deletis, qui ab Austro & Oriente Pentapolitas cingebant, populis, jam in ipsum fere Pentapoleos meditullium pervaserant, ipsos hujus regionis dynastas, quorum causa præcipue suscepta erat bellica expeditio, non inferiore vi aggressuri; cum rex Sodomorum quatuorque alii fœderati Pentapolis reges, suis demum egressi urbibus, tandem aliquando convenerunt in Vallem Sylvestrem, seu Siddim, quæ nunc est Mare Mortuum, eoque loco adversus aggressores suam direxerunt aciem, freti loco, sperantesque fore, ut hostes, hujus minus gnaros, in bituminis puteos, qui magno illic numero erant, stratagemate aliquo allicerent, itaque, quos virtute superare se posse desperabant, (homines enim Pentapolitæ erant luxuriæ & deliciis magis, quam armis assueti) arte saltem ac dolo vincerent. At cum res ipsis esset cum hostibus, non minus cautis, quam virtute bellica præstantibus, omnino aliter, quam sperarant Pentapolitæ, ipsis prælium cessit. Quippe cum Assyrii opportuno loco in eos unum alterumve impetum fecissent, sensere se homines effeminæti mollesque sustinendo impares, moxque turbata ruptaque acie, reges Sodomæ & Gomorrhæ, ceteri fœderati dynastæ militesque terga verterunt, quique vel hostilem gladium vel bituminis puteos evaserunt, turpisfima fuga ad montana prolapsi sunt.

[253] Prostrata Pentapolitana acie, non diu fugacibus tergis institere Assyrii, [audiens, Lotum a victore exercitu captum fuisse,] at continuo ad prædas conversi sunt, tuleruntque omnem substantiam Sodomorum & Gomorrhæ, & universa, quæ ad cibum pertinent; … nec non & Lot & substantiam ejus, filium fratris Abram, qui habitabat in Sodomis, non quod, ut Josephus lib. 1 Rer. Judaic. cap. X, vult, Sodomitis in auxilium venisset, sed quod in urbe illa sedem fixisset; & abierunt victores Boream versus, dextram, uti videtur, Jordanis ripam legentes. Hæc cum ab uno, ut credibile est, e domesticis Loti, qui cladem evaserat, eodem vel sequenti die nuntiata essent Abramo Hebræo, qui juxta convallem Mambre, decem aut duodecim horæ milliaribus a pugnæ seu cladis loco sitam, habitabat, confestim ille, ut ex hostium manibus insontem Lotum ipsiusque familiam eriperet, trecentos decem & octo de servis vernaculis suis ad certamen magis expeditos selegit; cumque humana media, quæ ad manum erant, non spernenda judicaret, in auxilium sibi adscivit Mambre, Escol & Aner, terræ illius, ubi sedem posuerat, dominos, fœdere jam ante sibi junctos, horumque adeo & ad bellum aptos subditos, quos sat simile vero est eo etiam lubentius se Abramo junxisse, quod etiam suæ gentis homines amicosque & consanguineos, in Asasonthamar ab Assyriis captos, hoc pacto e servitute retrahendi spes major affulgeret.

[254] Ergo, qua fieri potuit, celeritate abeuntes victores secutus Abram cum suis sociorumque bellatoribus, [mox hostiles copias aggreditur, iisque fugatis, Lotum recipit.] eos attigit prope Jordanis fontem illum, cui Dan nomen est, quinta, si Josepho cap. XI credimus, nocte quam ex convalle Mambre profectus erat. Non hic rursus, tametsi firma in Deum fide suarum copiarum defectum supplendum censeret & a Deo exercituum potissimum victoriam exspectaret, bellicam neglexit prudentiam; sed divisis sociis, derepente noctis tempore, cum mersi sopore vel ebrietate gravati hostes essent nec ad resistendum parati, in eos varia ex parte irruit. Cum itaque hostilia castra tam improviso impetu clamoribus, ordinum turbatione cædibusque undique miscerentur, nec, quo modo irrumpentibus resisterent, in promptu sibi esset, nihil prius habuere exteri reges militesque, quam ut, castris partisque antea spoliis relictis, præcipiti fuga saluti suæ consulerent; quod ut Victor sensit, continuo, ut fieri potuit, nonnullis, qui tantisper hostilia castra partaque ac recuperata spolia servarent, subsistere jussis, cum reliquis ipse fugientes persecutus est usque Hoba seu Choba, quæ villa ad lævam Damasci sita est, ac demum, jam sat procul ex Chananitide ejectis hostibus, reversus ad capta castra est, unde reduxit omnem substantiam, nempe pecuniam, aurum, argentum, greges armentaque, & Lot fratrem suum (id est, fratris sui filium) cum substantia illius, mulieres quoque & populum Pentapolitanum, quem in servitutem hostes abduxerant.

[255] Longior sim, si singula, quæ in Moysaïcam hujus belli narrationem partamque tam singulari modo victoriam erudite a variis observata exstant, [Nonnulla in Moysaïcam] vel cursim hic enumerem vel paucissimis verbis ipse retexam. Hæc, qui cupit, apud veteris Testamenti Annalium conditores sacrosque interpretes legat. Non possum tamen, quin pauca quædam, quæ vel ipsum Abramum proxime attingunt, vel difficultatibus obnoxia sunt, non nihil illustrem. Ac primo quidem sciscitari quis potest, cur Moyses, cit. cap. 14 Genes. ℣. 13 referens, Abramo nunciatam fuisse Loti captivitatem, additum præter morem eo loco voluerit Hebræi nomen, ita nimirum loquens: Et ecce unus, qui evaserat (cladem nempe Pentapolitarum) nuntiavit Abram Hebræo; ac rursus, quæ hujus nomimis origo sit. Quod ad priorem attinet quæstionem, respondet Wilhelmus Smitius in suis ad hunc locum notis, id haud dubie a Moyse factum esse, ut nominis istius gentilis, quod Abrahæ posteris semper adhæsit, antiquitatem edoceret. Verum, si conjecturis hic locus sit, an non etiam, imo an non veri similius Hebræi nomen additum a Moyse fuerit, propterea quod, cum Abram inter Amorrhæos sibi fœderatos degeret, necesse, aut saltem ex re esse, crediderit, cautionem aliquam adhibere, ne quis cum Amorrhæis Hebrææ gentis caput, fixam tunc quodammodo sedem inter eos habens, confundere ullo modo posset; seu, quia conveniens censuit, ut, qui tam gloriosæ, quam mox enarrat, expeditionis auctor fuit, non solo nomine proprio, sed & patronymico suo compellaretur, quo tam insignis facti honorem non stirpi Chanaan, sed posteris Sem benedicti a Domino, adscribendum esse, lectores suos edoceret.

[256] [hujus facti adjunctorumque narrationem] Quod vero ad alteram spectat quæstionem, tametsi sat multi, iique eruditione præstantissimi scriptores a voce Hebræa Habar, quæ Latine transivit sonat, Abramum dictum fuisse Hebræum velint, utpote qui e regione, trans fluvium Euphratem sita, in terram Chanaan advenit, cui sententiæ etiam favent LXX Interpretes, dum hoc loco reddunt τῷ περάτῃ, id est, transitori seu trajectori; probabilior tamen mihi videtur Josephi lib. 1 Ant. Jud. cap. 7, Augustini lib. 2 Retractationum cap. 14 & lib. 16 de civit. Dei cap. 3 & XI, aliorumque complurium sententia, asserentium, Abramum dictum esse Hebræum ab Heber, qui quintus a Sem in progenitorum serie reperitur, a quo & Abram recta linea originem ducebat. Nec leve profecto, quo id probetur, videri debet illud argumentum, quo S. Augustinus lib. 16 de Civit. Dei cap. 3, num. 2 utitur. Illic enim dilucidans illa Geneseos cap. X ℣. 21 verba, quibus Sem omnium filiorum Heber pater asseritur, ita ait: Non sane istum Heber genuit Sem: sed ab illo quintus in progenitorum serie reperitur. Sem quippe inter alios filios genuit Arphaxat, Arphaxat genuit Cainan, Cainan genuit Sala, Sala genuit Heber. Non utique frustra ipse primus est nominatus in progenie veniente de Sem & prælatus etiam filiis, cum sit quintus nepos; nisi, quia verum est, quod traditur, ex illo Hebræos esse cognominatos, tamquam Heberæos.

[257] [atque in commemorati illic Hebræi nominis originem,] Dein post pauca, quibus aliam esse posse opinionem dicit, quæ tamen minime probanda est, ita prosequitur: Sed nimirum hoc verum est, quod ex Heber Heberæi appellati sunt, ac deinde, una detracta littera, Hebræi, quo nomine Moyses Abramum cap. 14 ℣. 13 donat. Concludit ex his Pererius Disput. 2 in cap. 14 Genes. num. 31 in hunc modum: Ergo Moses appellans Sem patrem filiorum Heber, dicere quiddam voluit ad laudem Sem, & ad declarandam dignitatis ejus excellentiam perquam insigne; videlicet, quod Sem pater fuerit populi Dei, & tot tantorumque virorum, qui in eo populo claruerunt; qui non solum filii, id est, posteri fuerunt Heber, verum ab ipso etiam nominati sunt Hebræi & eorum lingua Hebræa dicta est. Unde & cum eodem Pererio concludendum ulterius apparet, cum origo & ratio appellationis Hebrææ linguæ, atque gentis eadem fuisse videatur; tam Abramum ejusque posteros, qui ab eo per Jacob genus duxerunt, quam ipsam linguam, ab Heber, in cujus familia istæc permansit, Hebræi nomen accepisse. Adde cum Eugubino & Pererio, Hebraïcum nomen Hibri, quod Latine Hebræum sonat, per Iod Hebraïcum in ultima syllaba proferri, ac proin, utpote habens terminationem, nominibus patronymicis propriam, gentile seu patronymicam potius, quam appellativum censeri debere.

[258] Supersunt binæ, multo majoris, quam præcedentes sint, [uti & in percussum ab Abramo cum Amorrhæis] momenti difficultates, quarum prima in eo versatur, an Abram sanciendo cum Amorrhæis supra nominatis fœdus non graviter in Dei legem impegerit, quandoquidem Exodi cap. 34 ℣. 15 districte a Deo vetitum legimus, ne Hebræi pactum cum Amorrhæis aliisque terræ Chanaan incolis inirent, variisque insuper sacræ Scripturæ locis divinitus reprehenduntur, qui cum idololatris exterisve gentibus societatem sanxerant. Verum, si factum Abræ attentius consideremus, atque ad tempus, quo illa Exodi lex lata est, animum advertamus, ne leviter quidem illa in re peccasse Abram dici poterit. Etenim, præterquam quod nullo ex capite constet, Amorrhæos illos principes idololatria infectos fuisse, cum quadringentis & ultra annis, antequam completæ essent Amorrhæorum ceterorumque Chananæorum iniquitates, non nulli inter eos exstiterint veri Dei cultores, quales Melchisedech, sacerdos Dei altissimi, Abimelech, rex Geraræ, qualesque adeo & ipsi esse potuerint; in hypothesi etiam, gratis tamen admissa, fuisse Mambre ejusque binos fratres a veri Dei cultu alienos, potuit tamen Abram, requirente id sua familiæque suæ incolumitate, licite & ex jure naturæ cum iis mere politicum fœdus inire, quod nempe suæ suorumque religioni damnum aliquod inferre, aut idololatriam propagare minime natum erat.

[259] Imo vero, cum Deus ei quasi necessitatem quamdam imposuisset transmigrandi ab uno in alium Chananitidis locum, [fœdus, quod vetitum ei non fuisse, probatur, hic observantur,] atque adeo modo in his, modo in aliis hujus regionis oppidis vicisve degere Abramus necesse haberet, vix abstinere is potuit, quin Chananæorum societatem politicam aut ipse requireret, aut fœdus ultro requirentibus sese facilem præberet, ut hoc pacto se suosque ab hostibus tueretur, omnemque procul a familia sua injuriam arceret. Neque hoc Abrami factum divina lege, Exodi cap. 34 ℣. 15 promulgata, vetitum fuisse dici potest, utpote quæ non juris naturæ, sed positiva fuit, quæque quadringentis demum & amplius annis post sancitum ab Abramo cum Mambre ejusque fratribus fœdus, ejus posteros dumtaxat adstrinxit, cum nempe jam completæ essent Amorrhæorum iniquitates, ipsique jam Deo exosi divinoque interdicto subjecti essent. Quod autem subinde in Scripturis increpentur Israelitæ ob inita cum infidelibus fœdera, in speciem aut re ipsa mere politica, id factum fuisse post latam cit. cap. Exodi legem, atque etiam ob animi vitium, vel ob perversionis periculum, quod ejusmodi pactis conventis suberat, nemo vocabit in dubium, qui sacra volumina attente pervolverit.

[260] [ostenditurque, Abramo itidem licuisse, victorem exercitum] Venio nunc ad quæstionem alteram, qua, an Abram legitime Chodorlahomori ejusque fœderatis bellum intulerit, non immerito dubitari posse videtur; ac primo quidem idcirco, quod Abram in Chananitide ne vestigium quidem pedis, ut homo privatus, nedum regnum aut civitatem aliquam, ut supremus dominus, possideret; dein quia ipse a regibus illis nullam acceperat injuriam; ac denique quia, tametsi Lotum injuste ab iis abductum statuamus, nihilominus tamen non prius Abram omnia tentavit, quam eos bello lacessiverit. Verum enimvero non obstant ea, quo minus legitime Abram eos hostiliter aggressus esse, imo & de improviso eos oppressisse dicatur. Etenim, uti dubitandum non videtur, tam ipse Abram, quam Mambre hujusque fratres, summam in suos potestatem habebat, atque adeo non minus ei, quam his, sicut ad tuendam plebem sibi creditam, ita ad exercendam jurisdictionem, si vis occurreret, jus competebat belli gerendi, præsertim adversus eos principes, quibus nec ipse nec illi suberant. Adhæc, tametsi tantisper Abram ponatur ea destitutus fuisse auctoritate, quæ, ut quis alteri proprio nomine bellum inferat, requiri jam solet; tamen, cum ab iis, qui in convalle Mambre tunc rerum potiebantur, quique neminem se superiorem agnoscebant, in legitimum societatis fœdus receptus esset, ab iisque etiam, ut princeps Dei, Genes. 23 ℣. 6, seu ut vir summus, agnosceretur; eorum certe nomine, consensu & auxilio exterorum principum vim vi repellere injuriamque propulsare ei omnino licitum fuit.

[261] [armis & quidem etiam de improviso aggredi;] At nullam principes illi exteri injuriam ipsimet Abræ intulerant. Ita est; at fratri ejus, seu fratris filio, ei conjunctissimo, gravissimam, rapiendo omnia bona ejus, eumque in captivitatem abducendo, intulerant; unde hanc propulsare omnia ei jura permittebant, ne alias non repellendo injuriam a socio & a proximo quidem suo consanguineo, cum id penes se esset, tam foret ipse in vitio, quam illi, qui injuriam intulerant. Nec erat hic Abræ expostulandi cum exteris principibus locus, cum nulla spes affulgeret, eo modo injuriam posse resarciri, periculum ex adverso præsens esset, ne, si diutius exspectaretur, periret ablata recuperandi occasio; potuit igitur Abram sine prævia expostulatione bellive denuntiatione violenter erepta repetere, eumque in finem talibus uti mediis, puta improvisa nocturnaque irruptione in eorum castra, aliove stratagemate, quæ tam in bello solemni, quam non solemni, licita esse, nemo sanus diffitetur. Respexerit fortasse etiam Vir pius & a Deo illustratus ad ea, quæ Salomon Proverb. 24 dein in litteras misit ℣. XI & seq.: Erue eos, qui ducuntur ad mortem: & qui trahuntur ad interitum, liberare ne cesses. Si dixeris: Vires non suppetunt: qui inspector est cordis, ipse intelligit, & servatorem animæ tuæ nihil fallit, reddetque homini juxta opera sua; uti & re ipsa factum esse, bellicæ hujus expeditionis, non sine singulari, ut credere licet, divino instinctu ab Abramo susceptæ, felicissimus demonstravit eventus.

[262] [cujus facti epocha utcumque determinatur.] Ceterum, quo anno Abræ hæc facta statui debeant, non una est veterum recentiorumque sententia. Bellum hoc in Chronico Alexandrino sub annum ejus septuagesimum quartum refertur; at omnino perperam, quandoquidem tunc Abram necdum e Chaldæa in Chananæam primum advenisset, uti omnino manifestum est. Alii vel eodem mense vel certe anno, quo divisus est ab Abramo Lotus, hoc ipsum statuunt; sed nimium præpropere, uti plerisque videtur. Epiphanius contra in Panario Hæresi 55 editionis Petavianæ pag. 472 sub Abrami octogesimum octavum vel nonagesimum plus minus ætatis annum, Melchisedechi occursum, de quo infra, atque adeo & bellum ipsum, de quo hic, contigisse vult; verum justo serius; quandoquidem eo ætatis suæ anno Abram jam biennio ante Agarem uxorem duxerat, ex eaque Ismaëlem susceperat, quæ res, uti ex Mosaïcæ narrationis ordine aperte colligitur, non ante illud bellum, sed sat diu post contigit. Sunt, qui Abramum velint, jam tum circumcisum fuisse, cum ei e prælio redeunti Melchisedech occurrit; at id memoriæ lapsu scriptum apparet; quandoquidem circumcisionis præceptum Abramo datum non fuit, nisi anno nonagesimo nono, uti Genes. cap. 17 perspicue traditur. Quo igitur anno, inquies, id tu bellum statuas? Respondeo, istud ex dictis medio illi tempori innecti debere, quod inter Abræ septuagesimum septimum interque octogesimum sextum annum effluxit, ac sat probabiliter anno Abræ ineunti octogesimo quinto; quamquam, ut verum fatear, nihil admodum obstet, quo minus cum Saliano id anno Abræ octogesimo innectatur. Nunc, quæ hocce insigne prælium consecuta sint, sejuncto §, ut rei gravitas exigit, duce Moyse, prosequamur.

§ XV. Sancti ab hostium strage reditus: Melchisedechi, sacerdotis Dei, occursus: datæ huic ab Abramo decimæ: panis & vini oblatio a Melchisedecho facta: varia huc spectantia.

[Redeunti ab hostium strage Abramo Melchisedech sacerdotali ritu benedicit,] Revertenti a strage Chodorlahomoris, & spolia hostium, ac corrasam ab his ex devictis, ante populis prædam opulentam, populumque Pentapolitanum secum ducenti Victori, In valle Save, quæ est vallis regis, quæque ab urbe Salem, seu probabilius, uti infra ostendam, Ierusalem, haud procul abfuisse videtur, gratulabundus obviam venit rex Sodomorum, idem ille, cujus a Chodorlahomore cæsus fuerat exercitus, vel, si reipsa, ut quidam volunt, ibi iste prælio occubuit, (quod tamen vix credo) ejusdem Sodomorum regis filius, hereditario jure paternum regnum adeptus. At non rex Sodomorum dumtaxat cum suis aliquot egressus est in occursum Abrami, sed & Melchisedech, rex Salem seu Ierusalem; cumque is publicus esset Dei altissimi seu veri Dei sacerdos, atque adeo, teste Apostolo ad Hebræos cap. 8 ℣. 3, ad offerendum (Deo nempe) munera & hostias constitutus, non primum usualia quævis alimenta, quibus Abrami sociorumque corpora reficeret, sed, uti verba sacra significant, panem & vinum stricte dictum protulit, Deoque, quem obtentæ victoriæ largitorem agnoscebat, ritu sacerdotali consecravit; tum Victori benedixit, seu bene precatus est, voventis in modum dicens: Benedictus Abram Deo excelso, qui creavit cælum & terram: & benedictus Deus excelsus, quo protegente, hostes in manibus tuis sunt. Quasi diceret: Benedictus sis, o Abram, a Deo excelso, qui creavit cælum & terram, & ab eo bonis omnibus cumuleris: & laudetur idem excelsus Deus, gratiæque solemnes ei agantur, cujus præsidio & ope tam potentes hostes devicisti & profligasti.

[264] [cui Sanctus decimas ex omnibus tribuit,] Litantem vero Numini, sibique altissimi Dei nomine bene precantem sacerdotem, mox pius Victor, ut sacrum veri Dei ministrum, agnovit, utque more suo ipse vicissim debitas Deo pro parta de hostibus victoria gratias exhiberet, simulque se Melchisedecho, a quo religiose juxta ac honorifice exceptus fuerat, gratum probaret, ex iis, quæ hostibus eripuerat, spoliis, & in quæ nec fœderati sui nec Pentapolitæ jus aliquod sibi arrogare poterant, non nulla, vel sacro ejus ministerio Deo pariter consecranda, vel in usum sacerdotalem cessura, munificentissime obtulit, uti ex his verbis Moysis Genes. cap. 14 ℣. 20: Et dedit ei decimas ex omnibus, & ex illis Apostoli ad Hebræos cap. 7 ℣. 1 & 2: Hic enim Melchisedech, rex Salem, sacerdos Dei summi, qui obviavit Abrahæ regresso a cæde regum, & benedixit ei: cui & decimas omnium divisit Abraham, apertissime colligitur. Accedunt LXX Interpretes, apud quos in codice Romano & regio ita expresse legitur: Dedit ei (nempe Melchisedecho) Abram decimam ex omnibus, quibus & consentit Josephus lib. 1 Antiq. Jud. cap. XI, ubi, cum dixisset, Melchisedechum Deo, cujus favore victoria contigerat, debitos hymnos, ut sua pietate dignum erat, cecinisse, mox subdit hæc: Abrahamus contra de manubiis decimas ei dono dedit, Philo quoque lib. de Congressu quærendæ eruditionis gratia pag. mihi 342, Abramum ob victoriam, quam favente Deo assecutus fuerat, gratitudinis ergo Numini supremo, in persona nempe sacri ejus ministri, decimus obtulisse, testatur.

[265] [ac Sodomorum regi receptos ejus subditos, horumque bona] Hanc Victoris magnanimitatem munificentiamque ut vidit Sodomorum rex, spem maximam concepit fore, ut ereptos sibi a Chodorlahomore, at per Abramum e captivitate retractos, subditos suos recuperare precibus posset; quapropter, hos sibi a Victore concedi, enixe postulavit, hisque contentus, ut reliqua, tum sua, tum subditorum bona Abramus retineret, lubentissime consensit, lucro summo apponens, vel hos sibi recuperasse, Da mihi animas, inquiens, id est homines, mihi quondam subditos, cetera tolle tibi. At, qui non lucri aut prædæ cupidine, sed filii fratris sui e servitute injusta retrahendi gratia bellum istud susceperat, ne quidem exiguum quidquam ex omnibus, quæ Sodomitarum fuerant, bonis in usum commodumve suum convertere voluit, idque jure jurando, levata pro recepto tunc more in cœlum manu, diserte professus est, ita loquens: Levo manum meam ad Dominum Deum excelsum possessorem cæli & terræ, quod a filo subtegminis usque ad corrigiam caligæ non accipiam ex omnibus, quæ tua sunt, ne dicas: Ego ditavi Abram. Quæ nec superbe ab Abramo dicta nec abs re jure jurando firmata esse censeri debent; sed eo prolata fine, ut, se non desiderio prædæ victores reges aggressum esse, indicaret, uti Bonfrerius recte advertit; idcirco autem jure jurando asserta, ut se serio ac sincere loqui ostenderet, utque veri Dei, cujus nomen invocabat, summam majestatem declararet, falsorum vero Deorum inanitatem redargueret, prout Pererius num. 85 in caput 14 Genes. scite etiam notavit.

[266] Bina tamen fuerunt ex recuperatis Pentapolitarum bonis, [recuperata, paucis tamen merito exceptis, largitur,] quæ suo jure jurando Abram comprehensa minime voluit, ea scilicet, quæ tum a vernaculis suis, tum a belli sociis Aner, Escol & Mambre horumque subditis in cibum usurpata fuerant; eaque insuper, quorum hi partem sibi exigere belli jure aut recepta consuetudine poterant. Nec enim æquum erat, ut, quæ a militibus, in commodum etiam Pentapolitarum cum hoste congressis, in alimenta absumpta fuerant, ea ab iis resarcirentur; nec æquitati consonum fuisset, ut liberalissimam suam manificentiam fœderatis suis pro lege habendam esse, Abramus præscriberet; imo, uti laudatus Bonfrerius partim advertit, cum hi Abræ non subessent, sed sponte & sola amicitiæ lege eum comitati fuissent, non poterat eos, vel absentes forte, vel invitos, sua spoliorum ex hoste recuperatorum portione, utpote vel stipendii loco aliove justo titulo debita, vel tantilla in re privare, prout consideranti omnino liquet. Hinc, postquam Sodomorum regi, se quidquam ex Pentapolitarum bonis sibi accepturum esse, negasset, mox Abram subdit: Exceptis his, quæ comederunt juvenes, & partibus virorum, qui venerunt mecum, Aner, Escol & Mambre: isti accipient partes suas. Et hisce quidem verbis sacer Scriptor Geneseos caput 14 confectique ab Abramo belli narrationem suam concludit, statimque ad celebrem illam visionem divinitus Abræ oblatam progreditur, qua Deus ei prolem copiosamque posteritatem promisit, quæque huic obventura essent, prænunciavit.

[267] Verum, quia nonnulla, quæ in jam contexta a nobis ipsius partim Moysis verbis narratione occurrunt, [Discutiuntur hujus facti adjuncta, & primo quidem locus,] in controversiam adduci solent, sistendum hic paulisper est, donec illa, ut res feret, vel dilucidata vel stabilita a nobis fuerint. Sunt autem illa præ ceteris tria hæc: situs vallis Save, in qua rex Sodomorum & Melchisedech Abramo de prælio revertenti occurrerunt; ejusdem Melchisedechi regia, & sacerdotalis præsertim, dignitas, solemni sacrificio exercita; ac denique spoliorum divisio, ex iisque facta ab Abramo decimæ partis oblatio. A controversia prima, licet aliis minoris momenti sit, exordium duco, ne Mosaïcæ narrationis ordinem invertam. Bonfrerio teste, existimarunt quidam hanc vallem Save, quæ est vallis regis, diversam non esse a Save Cariathaim, ubi gigantes Emim a Chodorlahomore ejusque asseclis debellatos fuisse, ejusdem capitis 14 ℣. 5 Moyses asserit. Verum opinio hæc debili, ac nullo potius, nititur fundamento. Cum enim cis Jordanem Melchisedech habitarit, nec nec de transmisso ab eo hoc flumine ullibi fiat mentio, ac denique hæc Save Chariathaim, utpote in regione, dein Moabitica dicta, & trans Jordanem sita, Abramo a cæde quatuor regum revertenti in via non occurreret; abhorret prorsus a vero, hic loci a Melchisedecho regeque Sodomorum occursum Abræ fuisse.

[268] S. Hieronymus illam vallem Save, quæ est vallis regis, [nempe vallis Save,] longam illam vallem esse, censet, quæ cis Jordanem jacet, quæque Aulon vocatur, de qua vide dicta num. 216. At cum hæc, uti cit. num. videre est, nimis ampla & in longum protensa sit, hoc solo nomine Aulon locus ille, ubi itum victori obviam est, non sat prope determinatur. Malim igitur ex LXX Interpretum versione, in qua post τὸ in valle Save ita legitur: Hic erat campus regis Melchisedech, vallem hanc versus Boream non procul ab urbe Salem statuere; quam urbem non esse Salim Sichimorum, prope Bethsan seu Scythopolim; sed eamdem esse cum lerosolyma, Jebus & Salem etiam dicta, auctores antique tum sacri, tum profani, ipseque etiam S. Hieronymus, licet contrarium aliquando senserit, magno consensu affirmant, quos, si lubet, vide nominatim laudatos a Bonfrerio in hunc locum pag. 192, col. 2.

[269] [quæ prope Jerusalem sita fuisse, ostenditur;] Nec refert, quod Hieronymus in Epistola Critica ad Euangelum presbyterum tom. 2 Operum col. 573 scribat, in urbe Salim juxta Scythopolim ostensum suo etiam tempore fuisse palatium Melchisedech, seu hujus potius ruinas; cum hanc indigenarum traditionem simpliciter ipse recenseat, non vero approbet, ut contra penes lectorem relinquat de fide testium, quos laudavit, judicium ferre. Adhæc, quandoquidem, uti lib. Judic. cap. 9 legitur, urbs illa funditus subversa fuit, atque ita quidem, ut sal in ea dispergeretur; multo videtur veri similius, parietinas, quæ Hieronymi tempore visebantur, potius palatii, ibi postea ab Jeroboamo exstructi, dein etiam subversi, reliquias fuisse, quam ruinas palatii, quod ibi Melchisedech exstruxisset olim, ut illa fert qualiscumque indigenarum traditio, cui Josephus & plerique erudit nullam fidem jure merito adjungunt. Sed de loco, ubi de cæde regum revertens Abram honorifice a duobus regibus exceptus fuit, hæc disputata sufficiant. Redeo ad Melchisedechum, non ut omnia singulaque, quæ de eo adduci in controversiam solent, aut operose discutiam aut plane dilucidem, (hæc enim ad universi libri Geneseos interpretes aut veteris Testamenti Annalium scriptores spectant) sed ut ea dumtaxat, quæ cum Abrami historia propius connexa sunt, paucisque a me supra indicata fuere, nequaquam vero absona esse, demonstrem.

[270] [dein Melchisedechi dignitas, quæ non regia solum] Non hic igitur lector a me exspectet, ut eorum a capite ad calcem commemorem refellamque deliramenta, qui Melchisedechum fuisse virtutem aliquam cælestem, Christo superiorem, aut ipsum Spiritum Sanctum, aut Filium Dei, aut angelum humana specie spectabilem, aut hominem quidem, sed ab Henocho, vel a Cham, filio Noë, non diversum, somniarunt. Sed neque etiam hujus loci est, multis probare, Melchisedechum, cujus pater & genealogia in Scripturis silentio involvitur, eumdem cum Sem esse non posse, cujus nempe pater & avi proavique nominatim in sacris Voluminibus recensentur. Hæc omnia, inquam, missa facio, fuisseque Melchisedechum verum hominem, & genere quidem Chananæum, divina tamen gratia veri Dei cultorem, pro certo & abunde SS. Patrum auctoritate solidisque rationibus passim obviis probato & explorato habeo. At, num pius ille urbis Salem rex seu dynasta, cujus ipsum nomen Hebraïce regem justitiæ sonat, simul etiam proprie dictus veri Dei sacerdos fuerit, atque supremo Numini, cujus præsidio hostes in manibus Abræ erant, sacrificium panis & vini obtulerit, id enimvero est, quod huc maxime spectat, quodque omnino intactum hic prætermitti nequit.

[271] [sed & sacerdotalis fuisse demonstratur;] Quod ad sacerdotalem Melchisedechi dignitatem attinet, fatendum quidem est, Hebraïcam vocem cohen, qua Moyses Genes. cap. 14, ℣. 18 usus est, non ubique in sacris Litteris ministerium ecclesiasticum, at quandoque universim, seu in genere, insignis alicujus honoris aut dignitatis gradum denotare; quo postremo sensu lib. 2 Reg. cap. 8 ℣. 18 filii Davidis Cohanim vocantur, quos manifestum est, utpote cum non fuerint de tribu Levi, stricte dictos sacerdotes non fuisse. Nihilominus tamen, vel ii ipsi, qui nihil intentatum liquere, ut oblatum a Melchisedecho panis & vini sacrificium inficiari possent, uno ore affirmant, cit. loco Genes. Hebræam vocem Cohen, uti & plerumque alibi, sacerdotem proprie dictum significare, pressi auctoritate non tantum Moysis, sed & Davidis Psalmo 109 ℣. 4 & Apostoli Pauli ad Hebræos cap. 7, ℣. I. Et sane, nisi quis Moysen ineptum battologum cit. Geneseos loco egisse, impiissime dicat, necesse habet fateri, eum, quem statim ante regem vocavit, mox non facturum esse, nescio, qua profana & multo minori quidem, quam regia sit, dignitate spectabilem. Adhæc quid facias huic voci Heljon, seu Dei altissimi, nisi eum vere Dei veri sacerdotem statuas? Et rursus, cur David cit. Psalmo Dominum suum, seu Dei Filium sacerdotem vocasset secundum ordinem Melchisedech, si hic sacerdos non fuisset; aut quo jure quave veri specie dixisset Apostolus cit. loco: Hic enim Melchisedech, rex salem, sacerdos Dei summi, qui obviavit Abrahæ regresso a cæde regum & benedixit ei: cui & decimas omnium divisit Abraham, nisi illum non regia tantum, sed & præcipue sacerdotali dignitate insignitum fuisse, pro indubitato habuisset?

[272] At, inquiunt heterodoxi recentiores, præsertim Calvini asseclæ, [& facta ab eo oblatio, quæ verum sacrificium fuisse,] tametsi Melchisedechum veri Dei sacerdotem fuisse, certissimum foret; continuo tamen ex his verbis Moysis Proferens panem & vinum, erat enim sacerdos Dei altissimi, benedixit ei &c, consequens non fieret, ut panem & vinum Deo sacrificarit in gratiarum actionem de relata ab Abramo ex communi quodammodo Chananæorum hoste victoria. Quid ita? Quia nempe, ut ipsi adstruunt, Hebraïcum verbum hotsi, quod Moyses adhibet, non idem illic significat, quod obtulit seu immolavit, sed quod protulit, eduxit, deprompsit, venire aut prodire fecit. Addunt, pro particula causali enim, quæ in Vulgata legitur, in Hebræo codice legi vau, quæ per τὸ & vel autem subinde recte vertitur: unde, ipsis nempe judicibus, verborum Moysis alius non est sensus, quam, Melchisedechum, qui rex & sacerdos erat, esculenta quædam ac poculenta protulisse, aut potius proferri jussisse, quibus Abramum ejusque vernaculos de prælio revertentes basilice recreavit. Ita fere illi. At vero siccine, qui nullum in Ecclesia Christi Eucharisticum sacrificium superesse volunt, ipsosque veteris Testamenti prophetas totamque Christi Ecclesiam mendacii aut erroris arguere, quam pseudo-doctores suos deserere malunt, ipsum incruenti sacrificii typum figuramque abolere nitantur? Eo quidem jam a primi pseudomagistri sui temporibus nervos omnes intenderunt; at quam misere, quamque infeliciter, jam nunc dicenda aperient.

[273] Equidem non diffitebor, verbum Hebraïcum Hotsi, [adversus quosdam heterodoxos] ipsumque, quod, servato eodem sensu, Vulgata adhibet participium proferens, ex natura sua, seu ex communi vocis potestate, æque profanæ, ac sacræ oblationi aptari posse; at, quod adversarii confidentissime asserunt, nego ego ac pernego, illud Hotsi aliam hoc loco, quam profanæ oblationis, notionem, præ se non ferre. Et vero, cum de alicujus vocis Hebraïcæ significatione agitatur quæstio, id mihi, si ipsi sapiant, largiri debent adversarii, multorum, præsertim, si hi non antiqui tantum, sed & eruditi simul sint & vim etiam latentem peregrini idiomatis per se calluerint, aut ex peritis cognoscere in promptu habuerint, multo potiorem esse debere, quam paucorum recentiorumque, qui iis subsidiis destituti fuerunt, de vera vocis in subjecto versu notione sententiam. Atqui indubitatum est, veteres omnes, quotquot Melchisedechi ejusque sacerdotii meminerunt, illud verbum Hebraïcum Hotsi per Græcum ἐξήνεγκεν & Latinum protulit, vel hisce affinia, prout hæc sacrum sacerdotalemque actum denotant, miro consensu exposuisse, uti ex recitatis longo ordine apud Natalem Alexandum in Hist. V. T. Dissert. 3 de Melchisedecho propositione 4, & apud Smitium tom. 2 parte 1 in Genesim a pag. CLXIII omnino manifeste invicteque demonstratur. Igitur, nisi heterodoxi communem Ecclesiæ sanctorumque Patrum consensum venerandamque antiquitatem omnem convellere, seque antiquis omnibus Hebræi sermonis peritiores atque in sacrorum Codicum eruendo vero sensu magis exercitatos oculatosque mentiri velint, necesse habent fateri, cit. ℣. Geneseos verbum Hotsi oblationis sacræ, quam ex vocis potestate habere indubie potest, hanc re ipsa significationem hoc loco habere, atque adeo non profanam panis & vini, per synecdochen, ut ipsi perperam quoque contendunt, pro quibusvis obsoniis sumpti, sed panis & vini stricte dicti, uti hæc verba sonant, eamque omnino sacram, seu sacerdotalem oblationem designatam a Moyse fuisse.

[274] [argumentis variis,] Adhæc, non ex ipso verbo secundum se spectato, sed cum præmissis ac consequentibus collato, seu ex adjunctorum consideratione veram ejus significationem eruendam definiendamque esse, nemo, qui vel vernaculi sui idiomatis peritus sit, vocare in dubium potest. Atque ita, ut uno alterove exemplo rem nostram illustrem, num verbum Hebraïcum hebi, quod significat venire facere, aut proferri facere, quodque adeo tam profanæ, quam sacræ prolationi aptari ex se potest, Levitici cap. 2 ℣. 8, cap. 4 ℣. 23 & 32 itemque 2 Paralip. cap. 29 ℣. 21 in sacra potius, quam profana, significatione intelligi debeat, num item variis locis Hebraïca verba higgisch, & hikrib, quæ affinis cum hebi & hotsi notionis sunt, sacrificalem potius, quam profanum actum denotent, ex contextus serie decidendum est. Necesse igitur est, ut quicumque sani cerebri est, ex eadem norma verum præfati verbi Hotsi sensum eruendum ac definiendum esse, largiatur. Atqui tota verborum series Genes. cap. 14 ℣. 18 & 2 seqq., omnino exigit; ut de sacra seu sacerdotali prolatione verbum Hotsi intelligatur; consequens igitur est, ut Melchisedech non Abramo necessitatis gratia obsonia quadam profana, quibus hic minime indigebat, sed vero Deo, cujus sacerdos erat, stricte dictum panem & vinum religioso quodam ritu obtulisse dicendus sit.

[275] [& ipsa Scriptura saera petitis,] Et vero nisi ad sacrificium ordinata fuerit illa panis & vini prolatio, aut nisi hæc sacerdotalis fuerit, cur illic expressa sacerdotis Dei altissimi mentio fit? Aut cur particula Hebraïca vau sacerdotio Melchisedechi præmittitur, quæ, nisi eo loco causalis sit ac per enim similemve particulam reddatur, omnino ineptam appositionem constituet, quæque nullo exemplo comprobari queat, quandoquidem accentus Soph pasouk, qui post verba illa sacerdos Dei altissimi ponitur, ac proin pro suo munere sententiam absolvit, omnino vetat, ne τὸ sacerdos cum sola benedictione ℣. sequenti memorata, connectatur, uti venerabilis Dei servus Robertus Cardinalis Bellarminus tom. 3 Controv. Lib. 1 de Missa cap. 6, edit. anni 1601 ab ipso recognitæ col. 951, & cum eo Wilhelmus Smitius scite observat. Præterea, si mere profana, seu laïcalis, ut vocant, hæc Melchisedechi oblatio dicatur, oportet, ut hanc sacerdotio ejus extrinsecam fuisse, atque ad regiam munificentiam, non ad sacerdotale officium pertinuisse, heterodoxi fateantur. Quod si ita est, qua ratione David Psalmo 109 ℣. 4 ab actu mere profano diversum ab Aaronico sacerdotii Melchisedechi ordinem repetere potuit, ita de Christo in persona Æterni Patris loquens: Tu es sacerdos in æternum secundum ordinem Melchisedech?

[276] Etenim, uti omnibus in confesso est, sacerdotium ad oblationem sacram necessario & ex natura sua ordinatur, [probatur] &, Sacrificio specie mutato, ipsum sacerdotium variari, necessum est. Consectarium igitur fit, ut illa panis & vini oblatio, Genes. cap. 14 ℣. 18 relata, in quam David digitum intendit, non profana, sed sacerdotalis fuerit, indeque inter Aaronicum & Melchisedechianum sacerdotium repetendum sit discrimen, quod ille primario sanguinem carnesque mundorum animalium, hic vero primario panem & vinum supremo Numini consecraret. Confirmat assertionem nostram laudatus jam mox Venerabilis Dei Servus cit. lib. col. 950 sequenti hoc ratiocinio: Cum Scriptura, inquit, tot in locis describat nobis sacerdotium Melchisedech, ut distinctum ab Aaronico, & ut simillimum sacerdotio Christi, debuit profecto alicubi tradere, quale fuerit sacrificium Melchisedech. Siquidem ad sacrificium ordinatur sacerdotium, & sacrificio ignorato, necesse est etiam, sacerdotium ignorari. Nusquam autem mentio fit sacrificii, quod obtulerit Melchisedech, nisi hoc loco (Genes. cap. 14 ℣. 18;) oportet igitur per panem & vinum, non profanos cibos, sed sanctificatos & Deo prius oblatos intelligere.

[277] Hisce addere visum est geminas e pluribus, quas Vasquezius in eamdem rem affert, [ipsisque a Vasquezio, quidquid aliqui contradicant, allatis ratiobus] rationibus, ac vel idcirco etiam, ut hinc perspicuum cuilibet fiat, eum in subjecta materie heterodoxis nequaquam consensisse; pateatque adeo & eorum nequitia, qui, ut habeant, in quo Jesuitas quovis titulo traducant, eorum dicta vel misere divellunt vel fœde adulterant. Hanc igitur ille tom. 1 Commentar. in tertiam partem S. Thomæ, Antverpiæ anno 1621 edito, pag. 677 cap. 3 assertionem ponit: In oblatione panis & vini assimilatum fuisse Christi sacrificium sacerdotio Melchisedech, contra hæreticos nostri temporis ostenditur. Ac dein, inter varias rationes, quibus assertionem suam stabiliat, hanc secundo loco producit: Si Melchisedech vellet milites Abrahami, revertentes e prælio, solum reficere, Melchisedech non tantum proferret panem & vinum illis, qui ita onusti spoliis (inter quæ nempe erant universa ad cibum Sodomitarum & Gomorrhæorum ante destinata) atque gloriose admodum e prælio revertebantur, sed alios etiam pretiosiores cibos (addo & alterius generis dona) illis offerret, præsertim cum tam ingens beneficium tota regio ab eis accepisset. Ita vere eruditus Vasquezius.

[278] Tum statim tertio loco, ut ostendat, prolationem illam panis & vini non mere civilem, sed sacram fuisse, [non parum stabilitur,] hanc tradit: Tertio cum introducatur Melchisedech, tamquam propria manu dans panem militibus & eos benedicens, sicut etiam propria manu illos benedixit: dixit enim Scriptura: “Proferens panem & vinum, erat enim sacerdos Dei altissimi, benedixit” &c. Ubi denotatur simul protulisse & proferendo benedixisse, colligi videtur, panem illum & vinum fuisse consecratum in sacrificium, & ita propria manu ab ipso sacerdote fuisse distributum; alioqui cum rex ille esset, non propria manu, sed per famulos illum distribueret. Hactenus ille, contendens nimirum, Melchisedechum non tantum panem & vinum Deo obtulisse, sed & Abramo ejusque vernaculis militibus sanctificatum illum panem præbuisse, ut eo epulo sacro reficerentur, & epularentur coram Domino Deo suo, qualia fere Eucharistica Sacrificia Genes. cap. 31 ℣. 54, Deuteron. cap. 27 ℣. 7 & alibi Hebræis usitata fuisse, legimus. Plura de Melchisedechi sacerdotio Sacrificioque videat curiosus lector apud Bellarminum & Vasquezium citt. locis, apud Natalem Alexandrum Histor. Eccles. veteris Testamenti Dissert. 3 a pag. 206, & apud Wilhelmum Smitium part. 1 tom. 2 in Genesim Dissert. 9, ubi & catalogum Alphabeticum auctorum, qui singulari cura operam suam Melchisedecho litarunt, a pag. LXXXIX exaratum inveniet, quos & si lubet, perlegat.

[279] [ac denique facta spoliorum partitio] Ad tertiam modo progredior difficultatem, quæ circa spoliorum divisionem factamque Melchisedecho ex iis, quæ Abramo obtigerunt, decimæ partis oblationem versatur. Vel enim, inquiet non nemo, bellum illud ex parte Assyriorum, qui Pentapolitas invaserunt, justum erat, vel injustum. Si justum, quo jure potuit eos Abram hostiliter aggredi partisque spoliis privare, imo & ipsis ea, quæ ex sua patria detulerant, bona eripere? Si injustum, ergo spolia illa, injuste Pentapolitis erepta, restituenda prioribus dominis erant, nec penes Abramum erat, ex iis partem decernere fœderatis suis. Ad hanc difficultatem, quam sibi pari fere modo Bonfrerius in Genesim pag. 194 proposuerat, cum eodem respondeo, causam belli esse nobis plane ignotam, bellum tamen potuisse utrimque esse justum, & consequenter Abramum jure societatis & amicitiæ, ac certe auctoritate Amorrhæorum principum potuisse illos persequi, præsertim ut injuste abductum Lotum cum familia e captivitate retraheret, eumque adeo & sibi & sociis spolia aliaque etiam bona acquirere potuisse, quæ jam pleno jure facta erant hostium.

[280] [horumque decimarum oblatio dilucidatur.] Si vero bellum fuit injustum ex parte regum invadentium, non potuit quidem Abram, ipsis Pentapolitanis invitis, suis sociis spolia ex illorum bonis assignare, idque ipsum non fecisse, supra ostendimus; sed potuit tamen, ipsis aut jure suo cedentibus, aut in sumptuum factorum, industriæ, reique in sui favorem bene gestæ compensationem, bonorum suorum parte cedere obligatis, spoliorum partem fœderatis congruam debitamve assignare; aut saltem præscribere eis non debuit, ut ea, quæ stipendii loco aliove justo titulo exigere poterant, Pentapolitis redderent suamque liberalitatem imitarentur. Nec de decima bonorum parte Melchisedecho oblata gravis quæstio esse potest, si perpendamus, ut ante dictum est, Abramum jus habuisse aggrediendi Assyrios, ereptaque propria eorum bona sibi acquisivisse, ac proinde sine alicujus injuria do iis pro arbitrio disponendi potestatem habuisse amplissimam.

§ XVI. Abrami animus divinitus firmatur: promittitur ei merces magna & posteritas numerosa: eximia Abrami fides: fœdus a Deo initum cum Abramo.

[Apparens Abramo angelus Dei metum omnem ei adimit,] Post debellatos igitur quatuor illos reges eo, quo superius ostensum est, modo, partamque plane mirabilem de iisdem victoriam, qua & eorum vinculis ereptus fuit captivus Lot, quamque & honorifica Melchisedechi excepit gratulatio oblatumque Deo panis & vini sacrificium, ac denique post oblatas eidem Melchisedecho ejus sacerdotii intuitu manubiarum decimas spretamque generoso animo, quam Sodomorum rex ultro concesserat, opulentissimam prædam, post hæc, inquam, omnia, seu, uti Moysis cap. 15 Genes. ℣. 1 verbis utar, His itaque transactis, factus est sermo Domini ad Abram per visionem dicens: Noli timere Abram, ego protector tuus sum, & merces tua magna nimis. Enimvero oportet, ut non levis aliquis metus Victoris animum incesserit, quem Dominus seu Dei locum tenens angelus seseque conspiciendum ei præbens, recitatis verbis depellere voluerit. At, inquies, quæ potuit Abramo post tam insignem de hostibus victoriam timendi esse causa? Hanc, fateor, Moyses citato loco non exprimit; verum quid si Abram, ut erat rerum humanarum scientissimus, non securam existimarit victoriam, ubi armatus hostis adhuc supersit facileque vires restaurare queat? Quidsi adeo formidarit, ne reges illi, acceptæ cladis dolore pudoreve commoti, bellum adversus sese majoribus instaurarent copiis? Potuit certe in eum, ut ut alioquin constantem virum, hic metus cadere, &, quin reipsa ceciderit, vix dubium videtur.

[282] Opportune itaque ei cælitus occurrit consolatio, qua se Deus protectorem ejus, [amplamque pollicetur mercedem,] seu ut Hebræa habent, clypeum adversus inimicos esse, deincepsque fore, pollicetur; ut adeo fidentissime jam dicere ipse posset: Dominus protector vitæ meæ, a quo trepidabo? At vero, quia nec serus est ad remunerandum Dominus, ut contra, cum expedit, athletam suum statim & veluti e vestigio sequens beneficiis cumulet, novoque ita vigore roboret, subdit mox Dominus, sese ipsum Abramo pro rebus bene gestis mercedem magnam nimis seu mercede humana, quam repudiarat, longe majorem fore; quæ verba, etsi intelligi etiam eo sensu queant, quasi vero polliceretur Deus, sese ipsum fore Abramo cumulatissimam mercedem, æterna beatitudine in cælis possidendam; alio tamen sensu, seu de obtinenda in terris mercede ab Abramo intellecta fuisse, ipsemet satis indicat, ita ℣. 2 loquens: Domine Deus, quid dabis mihi? Ego vadam absque liberis: & filius procuratoris domus meæ iste Damascus Eliezer. Quasi diceret: De tua quidem, o Domine Deus, protectione securus sum, ut qui non semel eam sim expertus, nec de grandi aliqua mercede, mihi in terris a te concedenda, ambigo, at cum filium, qui eorum, quæ promittis, heres esse possit, non habeam, simque adeo, ut humana omnia ferunt indicia, sine liberis moriturus, liceat mihi, qua decet reverentia animique submissione sciscitari, quid illud nominatim sit, quod amplissimæ hujus mercedis rationem habere queat, ut & tanti boni Damascum Eliezer procuratoris seu œconomi mei filium, domi meæ natum, quem mihi adoptare cogito, heredem scribam, tuaque adeo in ipso compleantur promissa.

[283] [imo & prolem] Hunc autem esse verborum Abræ sensum, non obscure indicat ejusdem capitis versus 3, ita sonans: Addiditque Abram, mihi autem non dedisti semen, & ecce vernaculus meus heres meus erit. Tantum igitur abest, ut hæc Abrami oratio cum lucta aliqua, humanaque infirmitate, ac denique, ut Calvinianus quidam non ineruditus vult, cum diffidentiæ tentatione non satis excusabili, conjuncta fuerit; ut potius transcriptis modo verbis suam Abramus divinæ voluntati obsequentiam insigni documento comprobarit, certus nimirum de implendo aliquando mercedis seminisque benedicti promissione divina, at de modo, quo hæc fieret, num per filium, quem præter omnem spem humanam gigneret, num per aliquem, quem sibi adoptaret, solummodo dubius sollicitusque. Verum enimvero non diu suspensum Abræ animum tenuit Deus, seu Dei locum tenens angelus, statimque, teste Moyse eodem cap. ℣. 5, sermo Domini factus est ad eum, dicens: Non erit hic (nempe Damascus Eliezer) heres tuus: Sed qui egredietur de utero tuo, ipsum habebis heredem. Quibus verbis Dominus, qui per intervalla ac gradatim in majus meliusque promissiones suas augendo, Abrami fidem fiduciamque exerceri augerique cupiebat, anxietatem omnem depulit, promissa illi prole mascula ex lumbis ejus, seu ex ipso procreanda, quam bonorum omnium heredem haberet.

[284] [posteritatemque numerosissimam,] Porro hæc mutua Dei & Abrami colloquia in ipso hujus tabernaculo vel conclavi aliquo fuisse habita, & tunc quidem, cum nox ingrueret, intelligi datur ex sequentibus verbis: Eduxitque eum foras, & ait illi: Suspice cœlum & numera stellas, si potes. Ceterum cum verbis hisce mox subdit Deus Sic erit semen tuum, non modo carnalem ei posteritatem, jam nunc ante promissam, confirmat, sed & tam numerosam ei pollicetur, ut stellarum, tum quæ primo obtutu distincte percipi, tum quæ ob suam parvitatem maximamve a terra distantiam non nisi confuse, quibuslibet etiam adhibitis subsidiis, videri queunt, immensum prope numerum exæquatura ipsa sit; quod & re vera in Abrami posteris non spiritualibus tantum sensuque mystico, sed & in carnalibus sensuque historico ac litterali impletum aliquando fuisse, Deuteron. cap. 1 ℣. X & cap. X ℣. 22 aliisque locis compluribus sacri Codices ostendunt. Ast vero, tametsi tunc, cum hæc facta ei est promissio, parum ipsi verisimile videri posset, se prolem esse generaturum, utpote qui, teste Moyse Genes. cap. 16 ℣. 1, junctus esset uxori septuagenariæ & hactenus sterili; tamen, uti idem sacer Scriptor cit. cap. 15 ℣. 6 tradit, credidit Abram Deo, & hic quoque, ut Apostolus cap. 4 ad Romanos loquitur, contra spem, naturæ scilicet, in spem, seu rem separatam gratiæ credidit, in repromissione etiam Dei non hæsitavit diffidentia, sed confortatus est fide, dans gloriam Deo: plenissime sciens; quia quæcumque promisit, potens est & facere.

[285] Itaque non solum credidit Abram, vera fore Dei promissa sibi data; sed etiam, uti Pererius observat, [cui promissioni fidem Abramus adjungit firmissimam,] innixus est Deo, ac se totum projecit in eum, certissime sperans, adimpleturum eum, quæcumque promiserat, atque adeo confisus, fore, ut & prole numerosissima ditaretur, utque in se, seu in semine suo, benedicerentur universæ cognationes terræ. Tam promptæ alacrisque fidei tamque insignis in Deum observantiæ fiduciæque documentum, divina juvante gratia editum, mirifice Deo placuit & reputatum est illi (Abramo) ad justitiam, qua is, teste Apostolo ad Hebræos cap. XI ℣. 8, jam antea fidelis, justus, Deoque, uti & supra vidimus, gratus, nunc tanto fidei incremento justior gratiorque Deo effectus est. Ut autem hanc sibi acceptissimam Abrami fidem benignus Deus corroboret confirmetque, protinus, uti Chrysostomus Homil. 37 in Genes. pag. 373 & seq. verba sacra exponit, in mentem ei revocat hoc loco, quantam ab initio ejus curam gesserit, declarans ei, se, ut eum ad majora proveheret, & tot illi bona polliceretur & impleret, tantum itineris (ex Ur nempe Chaldæorum in terram Chanaan) conficere jussisse. Ipsamet divina verba audiamus ℣. 7: Dixitque ad eum: Ego Dominus, qui eduxi te de Ur Chaldæorum, ut darem tibi terram istam, & possideres eam, in tuis nempe posteris, ut cap. 12 ℣. 7 dictum erat. Atque hisce quidem verbis non significari, Abramum de Chaldæorum incendio, sed ex quodam Chaldææ loco, Ur nominato, divinitus eductum fuisse, satis, arbitror, § VII ostensum est, ut hujus hic obiter dumtaxat meminisse, sufficiat.

[286] At enimvero videri mirum potest, Abramum, ab eximia in Deum fide tantopere commendatum, [attamen exsequendæ promissionis] mox ut ei Deus suam de tradenda Chananitide promissionem iteravit, hisce verbis fuisse usum: Domine Deus, unde scire possum, quod possessurus sim eam? An fors non cognovit Abram, id sibi Deum promisisse? At id dici vetat divino oraculo commendata ejus fides, quæ sine rei promissæ cognitione elici nequiit. Num dubitavit, an, quæ pollicitus erat Deus, præstare re ipsa posset? At id Apostoli recitatis verbis e diametro repugnat. Num igitur hæsitavit, an sua vellet Deus promissa exsequi? Sed hoc pacto Dei benignitatem veracitatemque in dubium vocasset, quod vel suspicari de Abramo nefas est. Quid itaque dicemus causæ fuisse, cur, si in nullo horum hæsitarit, in hunc tamen modum locutus Deo fuerit Domine Deus, unde scire possum, quod possessurus sim eam? Seu, uti LXX Interpretum versio habet, Dominator Domine Deus, secundum quid sciam, quod hæreditabo eam?

[287] Respondeo, cum Abram de promissione Dei certus quidem esset, [modum, ordinem tempusque edoceri, postulat,] nec tamen modum, ordinem tempusque implendæ promissionis esset edoctus, fecit duplex illa, qua tum de sua tum de posterorum futura sorte afficiebatur, sollicitudo, ut complendæ aliquando pollicitationis divinæ indicium divinitus sibi ante dari postularet, ex quo perspectum fieret, quo pacto quove tempore adeunda esset ipsa terræ Chanaan possessio, sibi ante generatim tantum promissa; ut adeo Abram, qui Deo majora jam proxime pollicito promptissime crediderat, jam nunc minora promittenti ne tantillum quidem diffisus fuerit, at contra hæc sibi dumtaxat manifestari divinitus, postularit, quæ promissi exsecutionem præcessura erant, non absimili modo, quo Petrus, Jacobus, Joannes & Andreas Apostoli, audita Christi prædictione de adventu suo atque Hierosolymitani templi futuro excidio, adimplendi vaticinii indicium tempusque inquisierunt, ut Matthæi cap. 24 & Marci cap. 13 legere est. Audiri hic meretur Theodoretus in Quæstionibus in Genesim pag. mihi 18, ita versum 8 capitis 15 ad rem nostram commentans: Istud IN QUO COGNOSCAM HOC non diffidentis est, sed modum possidendi scire desiderantis. Quum enim videret (Abram nempe) multa hominum millia Palæstinam incolentium, discere volebat, quo pacto dominium illius terræ accepturus esset, num jure belli, an sine armis: & an viventibus illis, an expulsis aut prorsus ejectis.

[288] [nec illicite, uti Theodoretus] Tum in hunc modum pergit: Hac de causa sacrificio (de quo nos infra latius agemus) finito, Deus omnium inquit: “Cognoscens cognosces, quod semen tuum incola erit in terra aliena & non sua: & servituti subjicient eos, & affligent illos atque humiliabunt quadringentos annos. Gentem vero, cui servierint, judicabo ego: postea vero egredientur huc cum sarcinis multis. Tu vero decedes ad patres suos in pace sepultus in senectute bona. Quarta autem generatione revertentur huc. Nondum enim completæ sunt iniquitates Amorrhæorum usque nunc.” Ex responsione divina formam interrogationis, seu verborum Abrami, Deum interrogantis, sensum cognoscere licet, uti laudatus auctor rectissime observat, atque hisce verbis ostendit: Nam postquam dixit: “In quo cognoscam, quod possessurus sim eam;” didicit, quantum temporis incolæ futuri essent, & quam misere tractandi, & quanta tandem providentia Dei excipiendi, tum supplicio sumendo de his, qui illis bellum inferre vellent, tum eorum bonis fruendo; & quod Abraham nulla horum experientia accepta, in pace e vita discessurus esset.

[289] [rectissime ostendit.] Didicit quoque rationem dilationis, ne quis suspicaretur, ob numerosam incolarum multitudinem Dominum Deum non potuisse illis tradere Dominium illius terræ. Dixit autem sic: “Nondum adimpleta sunt peccata Amorrhæorum usque nunc.” Nondum, inquit, exitio digna perpetrarunt. Non decet autem ante peccatum ex præscientia pœnam infligere. Quod autem illis temporibus essent viri pii, constat ex Melchisedec & Abimelech, & his, qui incolebant terram Hebron. Illi enim Patriarcham magnopere venerati sunt. Audiuntur itaque clamantes: “Rex es tu a Deo apud nos. In electis monumentis nostris sepeli mortuum tuum.” Hactenus Theodoretus. Cum igitur Abram, non ut incredulus, sed ut pius pater futuris filiis providens, sensu jam mox indicato hisce ad Deum verbis usus sit Domine Deus, unde scire possum, quod possessurus sim eam; non moratus Dominus, etiam aliquid ultra id, quod optabat animus fidelis, nec petere tamen audebat, sponte obtulit ei, sanciendum nempe cum Abramo fœdus, idque solemni ritu adhibitoque certorum animalium sacrificio, quæ & ipsa futurum posterorum statum conditionemque non obscure indicarent.

[290] [In usum fœderis, a Deo sanciendi, Abramus victimas parat,] Verba sacra rursus audiamus: Et respondens Dominus: Sume, inquit, mihi, id est, tum in usum fœderis, quod tecum solenni ritu pacisci volo, tum ut per ista adumbrem tuis posteris obventura, vaccam triennem, & capram trimam & arietem annorum trium, turturem quoque & columbam. Jubenti Deo morem gerere festi Abram, qui tollens universa hæc, divisit ea per medium, seu a capite ad caudam fidit & utrasque partes contra se altrinsecus posuit, id est, partem alteram alteri obversam posuit, relicto tamen, quo transire facile inter partes utrasque posset, sufficienti intervallo, ex Chaldæorum nempe aliorumque Orientalium more, quibus solenne erat juramenta stabilire transeundo per medias divisiones, quod & Hebræis dein usitatum fuisse, testatur Jeremias cap. 34 ℣. 18. Cur autem aves non itidem diviserit Abram, sed eas integras, prius tamen occisas, fortassis super utramque occisi arietis partem collocarit, id enimvero idcirco factum dici plausibiliter potest, quod hæ non ad fœdus, quod dissectæ victimæ divisione sanciri solebat, sed ad sacrificium spectarent. His itaque peractis, descenderunt, ut Moyses ℣. XI scribit, volucres super cadavera, & abigebat eas Abram, seu, ut LXX Interpretum versio Latine sonat, Descenderunt … volucres super corpora & divisiones eorum: & sedit cum eis Abram, nimirum non cum avibus, sed cum occisorum animalium corporibus, cavens nempe, ne aves carnivoræ more suo ad ea advolarent eaque vel fœdarent aut laniarent.

[291] At modo sciscitabitur forte quisquam, tum an ea ipsa nocte, [non tamen eadem nocte, sed subsequenti die, ante solis occasum,] qua Deus Abramum stellas cæli suspicere jussit, præfata illa animalium divisio, ceteraque hanc subsecuta contigerint, tum præsertim, quo sensu animalia illa rerum Abrami posteris obventurarum symbola dici possint. Quod ad primum attinet, respondeo, ejusdem noctis partem, quæ memoratum supra Abrami cum Deo colloquium excepit, totumque sequentem diem ad usque solis occasum impensum ab eo fuisse, ut ex divino jussu animalia illa adduceret, jugularet, divideret, divisas partes altrinsecus collocaret, iisque inhiantes carnivoras volucres abigeret. Etenim, cum ℣. 12 Moyses subdat, hisce peractis, soporem irruisse super Abram, cum sol occumberet, seu, circa solis occasus, uti LXX Interpretes significant, nequit ulla ratione intelligi, quo pacto ea, quæ ut peragantur, nonnullam temporis moram requirunt, eadem illa nocte ac vel maxime circa solis occasum, peracta fuerint, quæ non nisi post oblatam noctis tempore & lucentibus jam tum stellis divinam visionem subsecutumque colloquium parari Deus jussit. Et huic quidem opinioni omnino quod Moyses soporem, cum sol occumberet, irruisse super Abram, diserte dicat, utpote iis obrepere natum, qui præcedentem noctem ejusve maximam partem pervigilem traduxerunt, totiusque subsequentis diei labore fessi admodum consident.

[292] Quod vero ad alterum quæsitum pertinet, respondeo, [quæ victimæ rerum, ejus posteris obventurarum, symbola fuerunt,] nullum mihi videri verisimiliorem sensum, quo animalia illa rerum, Abrami posteris obventurarum, symbola dici queant, quam illum ipsum, quem in Glossis suis litteralibus in Genes. caput 15 Martinus Del Rio tradit, quemque divina verba ℣. 13 & 13 seqq. non parum stabiliunt. Laudati Del Rio verba habe: Quadrupedia hæc, inquit, parantur pro fœdere & sacrificio: aves pro sacrificio tantum: cuncta vero simul significant statum & conditionem futuram posterorum. Juvenca indomita significat primam generationem, qua Israëlitæ in Ægypto libere & delicate egerunt. Capra secundam generationem, cui jam Ægyptii aliquid servitutis imponebant & sic aliquem ex iis fructum percipiebant. Aries, qui quantus quantus est, domino suo utilis est, denotat tertiæ generationis tempus, quo ibidem duram & iniquam Hebræi servitutem servierunt; Volucres duæ tempus, quo anno quadringentesimo ex Ægypto se proripuerunt; turtur tempus mansionis querulæ in deserto; Columba, sociale animal, tempus, quo in promissionis terra domicilia fixerunt; dissectio quadrupedum afflictiones varias, quas in Ægypto pertulerunt; aves integræ finem harum afflictionum; volucrum volatus ad cadavera Ægyptios & Amalecitas, Israëli proficiscenti molestos; Abram has abigens Dei providentiam suos defendentem.

[293] [auditque ex Dei angelo suæ posteritatis,] Ipsa modo divina verba, huic expositioni consona, ex Vulgata nostra audiamus. Dictumque est ad eum: scito prænoscens, quod peregrinum futurum sit semen tuum in terra non sua, & subjicient eos servituti, & affligent quadringentis annis. Verumtamen gentem, cui servituri sunt, ego judicabo: & post hæc egredientur cum magna substantia. Tu autem ibis ad patres tuos in pace, sepultus in senectute bona. Generatione autem quarta revertentur huc: necdum enim completæ sunt iniquitates Amorrhæorum usque ad præsens tempus. Et hæc quidem verba Abramo dicta fuisse, cum nempe præcedentis noctis subsecutique diei labore fessus sub solis occasum sopori cessit, magnoque horrore ac tenebroso correptus fuit, testis est sacer Scriptor eodem capite ℣. 12 & seqq. Huic autem corporeorum sensuum sopori accessisse ecstasim, in qua Abrami mens, divino afflata spiritu, sibi tunc a Deo dicta plenissime perceperit intellexeritque, præter LXX Interpretum, qui, super eum ecstasim cecidisse, diserte scribunt, gravissimam sane auctoritatem, ipsamet quoque persuadet sana ratio, ne alioquin Dei locum tenens angelus in vacuum ei locutus aëremque verberasse dicatur.

[294] [quadringentorum annorum spatio, futuram sortem,] Mitto hic prolixam illam, quæ de assignatis supra quadringentis annis deque quarta generatione sæpissime agitata est, controversiam a capite ad calcem retexere, quod hæc, qua parte cum Abrami gestis horumve chronotaxi connexa est, jam ante, §§ nempe X & XI, discussa fuerit, reliqua vero ad institutum meum proxime non pertineat. Paucis ergo obiterque monuisse hic sufficiat, quadringentos illos annos numero rotundo, pro 405 ab ortu Isaaci computandis, ℣. 13 signatos esse; ac, ne alioquin bis idem eodem isto sermone a Deo prænunciatum dicatur, per quartam generationem probabilius non quatuor secula, seu numero rotundo 400 annos ab ortu Isaaci elapsuros, sed quaternarium Abrami posterorum, in Ægypto genealogica serie sibi succedentium, numerum designari; ut sensus sit: Cum ab ingressu in terram servitutis quarta computabitur generatio, tunc Abrami posteros inde esse reversuros, ut terram occupent sibi nunc divinitus promissam.

[295] [ac divinum fœdus, secum initum solenni tunc ritu] Cum hæc ceteraque Abrami posteris obventura revelasset ei in ecstasi Deus, jamque interim sol occubuisset, facta est, teste Moyse ℣. 18, caligo tenebrosa, & apparuit clibanus fumans, & lampas ignis transiens inter divisiones illas, seu victimarum partes altrinsecus, ut supra vidimus, collocatus. Fueritne hæc caligo vera & realis, an imaginaria tantum, pro incerto habet Bonfrerius in hunc locum; eo tamen propendet, ut tum caliginem illam, tum subsequentem fumantis clibani lampadisque igneæ visionem in ecstasi tantum mereque in nocturna dormientis imagine repræsentatam fuisse, credat. At ego contra verius existimo, non minus fumantem clibanum lampademque igneam ab Abramo, discusso per clibani fumum ignisque fulgorem somno, corporeis oculis conspecta fuisse, quam ipsis corporeis auribus percepta fuerint illa verba, quibus illo die post solis occasum cum eo Deus fœdus pepigit, dicens: Semini tuo dabo terram hanc a fluvio Ægypti usque ad fluvium magnum Euphraten; nec enim sat simile vero mihi est, tam solenne tantique momenti fœdus sine mutuo utriusque contrahentis solenni itidem simultaneoque inter animalium dissectorum transitu ac sine deliberato Abrami assensu verbisque hunc exprimentibus percussum fuisse. Dicere autem, angelum in figura ignitæ lampadis inter divisiones illas re ipsa transiisse, vereque recitata verba protulisse; Abramum vero tunc alte dormientem sibi tantum transire visum, re ipsa tamen nec pedem movisse loco, nec verbum unum, quo suum fœderi assensum testaretur, protulisse, nescio, an non hariolari sit, idemque, ac deficientibus usitato contrahendi ritu liberoque Abrami assensu, mancum fœdus seu potius nullum adstruere.

[296] [Sacrificioque firmat; de cujus fœderis sensu,] Ceterum, tametsi Moyses, consumptas igne victimas perfectumque adeo sacrificium fuisse, taceat; tamen, cum eo ex natura sua illa tenderent, ac sine sacrificio victimarumque absumptione non censerentur firmari fœdera; quin vel ardente illa face seu lampade, vel ab ipso vigili Abramo apposito igne accensæ absumptæque fuerint illæ victimæ, vix dubitandum est. Nunc, quo sensu divina hujus fœderis verba Semini tuo dabo terram hanc a fluvio Ægypti usque ad flumen magnum Euphraten, ceteraque ℣. 19, 20 & 21 comprehensa, intelligi debeant, sedulo inquiramus. Sunt, qui per fluvium Ægypti, quem Deus terræ promissæ Australem terminum figit, Nilum fluvium, utpote qui antonomastice Ægypti fluvius dici solet, indicatum a Deo censent. Verum, cum Hebræi numquam Ægypti bonam partem, Arabiam item, Madianitidem aliasque regiones, Nilum inter & terram Chanaan sitas, sua sub ditione tenuerint; necesse fit, ut, nisi reluctante sana ratione, Deum in describendis terræ promissæ terminis hyperbolice prorsus locutum esse, dicamus, alius certe a Nilo fluvius designatus hoc loco fuerit. At, quis ille? Respondeo, hunc esse Sichor fluvium, alibi in sacris litteris torrentem Ægypti dictum, qui non derivatus a Nilo, ut quidam volunt, sed haud procul a Mabsara in Idumæa, quæ Gabalene dicitur, ortus, juxta Rhinocoruram urbem Mari Magno seu Mediterraneo influit, atque, uti libro Josue cap. 15 ℣. 4, 3 Reg. cap. 8 ℣. 65 & 2 Paralip. cap. 7 ℣. 8 indicatur, Ægyptii juris ditiones a Chananitide disterminat, quique fors idcirco quoque Ægypti fluvius dictus sit; nisi hoc ei nomen inditum velis, quod solis Ægyptiis utroque suo latere seu utraque sui parte subesset.

[297] Ad Orientalem modo partimque Borealem promissæ terræ limitem progredior, [natura ac complemento] Euphratem nempe, antonomastice Fluvium magnum vel etiam nude Flumen dictum, de quo non levis hic moveri posset quæstio, quam tamen paucis perstringere visum est. In eo igitur difficultatis cardo vertitur, num divina promissio de tradenda Abrami posteris terra Chanaan a fluvio Ægypti supra memorato usque ad Euphratem, dici debeat partim fuisse absoluta, partim conditionata, ideoque quod Hebræi conditione non steterint, numquam ex toto adimpleta; an contra promissio illa simpliciter absoluta suoque tempore exitum effectumque habuisse dicenda sit. Priorem sententiam propugnarunt S. Hieronymus in sua Epistola ad Dardanum tom. 2 edit. anni 1699 col. 609, & in Commentario suo in Ezechielem tom. 3 col. 832, item Andreas Masius in Josue cap. 1, Serarius aliique, argumento non uno minimeque contemnendo nixi, uti citatis locis videre est. Ex adverso posteriorem sententiam amplexi sunt S. Augustinus in suis Quæstionibus in Josue tom. 3 edit. anni 1689 parte 1, col. 589 & seqq., Cajetanus, Pererius aliique magni nominis viri, quorum mihi præferenda videtur sententia, ac vel idcirco, quod Geneseos cap. 15 versus 18, de quo hic sermo est, nullam præ se ferat vocem, quæ tacitam aliquam conditionem innuat, quodque conditio hæc, si tantisper admitteretur, non unicam promissionis partem, at totam illam, quanta est, afficere deberet; ex quo consectarium fieret, ut Abrami fides solido niti fundamento nequierit, nisi Deus, quod tamen fecisse non legitur, eum de posterorum in pietatis studio perseverantia, utpote conditione, sine qua promissio adimplenda non erat, omnino reddidisset certiorem.

[298] [nonnulla hic discutiuntur.] At, inquies, quo tempore, quove modo absoluta illa Dei promissio suum sortita est effectum? Respondeo, id factum esse sub Salomone, cum nempe Abrami posteri non modo terram Chanaan a Dan usque Bersabee, seu ab introitu Emath ad usque Torrentem Ægypti, tamquam hereditatem propriam pacifice inhabitarunt, sed & imperio suo subditas vectigalesque habuerunt regiones, citra Euphratem sitas earumque principes, uti textus Hebraïcus lib. 3 Reg. cap. 4 ℣. 21 his verbis ostendit: Dominabatur itaque Salomon super universa regna a fluvio (Euphrate nempe) usque ad terram Philistiim & ad limitem Ægypti, & ferebant munera serviebantque Salomoni cunctis diebus vitæ ejus; quibus & omnino consonat Lib. 2 Paralip. cap. 9 ℣. 26 de Salomone ita diserte loquens: Exercuit etiam potestatem super cunctos reges a flumine Euphrate usque ad terram Philistinorum & usque ad terminos Ægypti, seu, ut versio LXX Interpretum sonat, Et fuit dux omnium regem a Flumine & usque ad terram alienigenarum & usque ad fines Ægypti. Quid? Quod & eodem lib. 3 Reg. cap. 4 ℣. 24 Salomon omnem regionem a Thaphsa, quæ a Thapsaco, urbe ad Euphratem sita, diversa non videtur, usque ad Gazam obtinuisse asseratur. Quæ sane sufficere videntur, ut Abrami posteri dominationem suam ad Euphratem usque extendisse, ac Cinæos, Cenezæos, Cedmonæos, Hethæos, Pheresæos, Raphaim, Amorrhæos, Chananæos, Gergesæos & Jebusæos, Chananitidis incolas vicinosque aliquot suo subditos imperio habuisse dici possint; ut adeo facta Abræ promissio & absoluta & suo tempore adimpleta fuerit, tametsi illud Hebræorum imperium admodum breve fuerit, uti ex Libris 3 & 4 Regum aliisque divinis Scriptis abunde liquet.

§ XVII. Consilio Sarai, uxoris suæ, Abramus Agarem ancillam sibi uxorem adsciscit secundariam: hanc e domo sua a Sarai deinde dimitti sinit: impactæ Abramo ob conjugium istud calumniæ diluuntur: nascitur ei ex Agare filius Ismaël.

[Suadente Sarai, uxore sua, Abramus] Quemadmodum minime dubitandum videtur, quin Abram de facta sibi jam memorata pollicitatione divina initoque cum Deo fœdere uxorem suam Sarai mox certiorem fecerit, ita credibile omnino est, eam primo in spem venisse, fore, ut amplissimæ clarissimæque gentis tam ipsa genuina mater, quam Abram verus pater fieret. Verum cum aliquandiu post, imo forte, (si nempe promissio illa anno 81 Abrami, ut quidam volunt, innectenda sit) etiam quadriennio abhinc elapso, non minus, quam ante, sterilem sese experiretur, jamque divinæ promissionis effectum, non per se, utpote nominetenus ea non comprehensam, sed per aliam quamdam se multo juniorem vegetamque mulierem, præstandum sibi persuaderet, hanc, sive Dei monitu, uti Josephus asserit, sive ex naturali aliquo in conjugem suum affectu, augendi liberis Viri sui rationem iniit, ut Agarem, ancillam suam, in Ægyptiaca peregrinatione acquisitam, sui loco substitueret uxorem, ea lege, ut, quem ipsa ex Abramo pareret, suus censeretur filius. Et hæc quidem Moyses cap. 16 Gen. non obscure indicat, ita loquens: Igitur Sarai, uxor Abram, non genuerat liberos: sed habens ancillam Ægyptiam nomine Agar, dixit marito suo: Ecce conclusit me Dominus, ne parerem: Ingredere ad ancillam meam, si forte saltem ex illa suscipiam filios.

[300] Hactenus sacer Scriptor orationem Sarai paucis verbis perstringens, [procreandæ prolis causa] quam Philo lib. de Abraham pag. mihi 300 & seq. satis recte exponit, ita loquens: Cum (Sarai) prole careret, quippe sterilis, verita, ne tam chara Deo domus ideo deserta fieret, sic maritum allocuta est: Jamdudum una vivimus in charitate mutua; sed quæ præcipua conjugii nostri causa fuit, propter quam natura virum copulavit mulieri, desunt nobis liberi; imo, ne in posterum quidem spes ulla est reliqua propter ætatem meam jam vergentem: non est æquum, ut te quoque tangant meæ sterilitatis incommoda. Licet tibi salva nostra charitate patrem fieri. Absit enim a me zelotypia, quando a te abest bruta concupiscentia, necessitati naturæ satisfacturo. Quamobrem non differam novam nuptam ornare, quæ, quod mihi deest, suppleat. Quod si res pro voto successerit, tui nativi liberi mei adoptivi erunt; &, ut absit omnis zelotypiæ suspicio, meam, si libet, duc famulam, corpore servam, sed ingenio liberali ac generoso fœminam, jamdudum mihi expertam examinatamque ex quo primum ædes meas intravit, genere quidem Ægyptiam, sed Hebræam religione Est nobis ampla possessio, & opes majores, quam pro præsenti sorte: jam enim ne locupletissimis quidem indigenis cedimus, & adhuc hærede caremus, quamvis parare hunc liceat, modo monitis meis pareas.

[301] [Agarem ancillam sibi sumit uxorem secundariam, eamque dein insolescentem] Talia enixe deprecanti uxori Abramus, tametsi polygamiam, tunc temporis non prohibitam, neutiquam appeteret, acquievit tandem, uti textus sacer mox subdit: Cumque ille acquiesceret deprecanti, tulit (Sarai nempe) Agar Ægyptiam ancillam suam, post annos decem quam habitare cœperant in terra Chanaan: & dedit eam viro suo uxorem, secundariam nempe, seu usurariam, quæ maritum ditaret prole, non quæ pari secum dignitate certaret. Cum hac, non ex libidine, sed ex prolis potiundæ desiderio, congressus Abram, eam haud multo prius fœcundam expertus est, quam sua felicitate plus æquo gloriantem, imo & fastu tumidam ex sua uxore intellexerit. Ita enim ℣. 4 Moyses: At illa (Agar) concepisse se videns, despexit dominam suam, fidens haud dubie, se jam ipsa Sarai gratiorem Abræ fore, ac, vel ea renitente, libertate, nec non ipso matris-familias donandam titulo. Orta hinc primariæ conjugis cum Abramo expostulatio, quam sacer Scriptor hisce verbis refert: Dixitque Sarai ad Abram: inique agis contra me: ego dedi ancillam meam in sinum tuum, quæ videns, quod conceperit, despectui me habet. Judicet Dominus inter me & te, seu, uti in Hebræo est, Injuria mea supra te est, sic, ut non ad me magis, quam ad te ipsum, mihi sanguine conjugioque junctum, hic ille ancillæ contemptus pertineat, quæ non sine insigni beneficio de quasillo ad thalami tui consortium a me traducta, mox ut se gravidam sensit, me, velut promisso semine indignam, contempsit & deridiculo habuit; quod num æquum sit abs te dissimulari, judicandum Deo relinquo, qui delinquentem, aut me, aut te plectet.

[302] [a Sarai e domo sua dimitti sinit.] Quid ad hæc Vir justus æquusque conjux? Ecce, ait, ancilla tua in manu tua est, utere ea, ut libet, seu, ut Hebraïce est, fac illi, quod bonum est in oculis tuis, justoque modo ancillam tuam, nimium insolescentem, pro tua auctoritate coërce. Quæ ad subsecutam Hagaris, a sua domina coërcitæ, ad desertum fugam, agnitique erroris emendationem, ac demum ad angeli de nascituri ex ea filii conditione prædictionem & Agaris in domum Abrami reversionem pertinent, hæc, utpote ad Abrami gesta nihil attinentia, hic non prosequar, ea tantummodo discussurus, quæ circa jam memoratum Viri justi factum in controversiam veniunt. Ac præ ceteris quidem acerbius in Virum sanctum invectus hic est Faustus Manichæus, eumque duplicis criminis reum peragere voluit, insanæ nimirum habendæ prolis cupidinis, ex qua cum pellice volutatus fuerit, & infidelitatis, ex qua, quod jam sibi de Sarai promiserat Deus, sibi obventurum non crediderit. At, quam temere, quantaque calumniandi libidine insanus Faustus ad objiciendum duplex hoc Abramo crimen insiluerit, non minus dilucide quam copiose S. Augustinus lib. 22 Contra Faustum cap. 30 & seqq. tom. 8 edit. anni 1694 a col. 380 ostendit, cujus ratiocinationem integram illic, si vult, consulat studiosus lector.

[303] [Istud autem Abrami conjugium, adductis S. Augustini rationibus] Suffecerit jam ante a me dictis pressiora quædam ejusdem sancti Doctoris argumenta adjungere, quibus impacta Abramo crimina diluantur. Ita igitur lib. 16 de Civit. Dei cap. 25 de Abramo loquitur: Usus est ea (Agare nempe uxore secundaria seu usuraria) ad generandam prolem, non ad explendam libidinem; nee insultans, sed potius obediens conjugi, quæ suæ sterilitatis credidit esse solatium, si fœcundum ancillæ uterum, quoniam natura non poterat, voluntate faceret suum… Nulla est hic cupido lasciviæ, nulla nequitiæ turpitudo. Ab uxore causa prolis ancilla marito traditur, a marito causa prolis accipitur: ab utroque non culpæ luxus, sed naturæ fructus exquiritur. Denique cum ancilla gravida, domina sterili, superbiret, & hoc Sara suspicione muliebri Viro potius imputaret, etiam ibi demonstravit Abraham, non se amatorem servum, sed liberum fuisse genitorem & in Agar Saræ conjugi pudicitiam custodisse; nec voluptatem suam, sed voluntatem illius implevisse; accepisse, nec petiisse; accessisse, nec hæsisse; seminasse, nec amasse. Ait enim: “Ecce ancilla tua in manibus tuis, utere ea, quomodo tibi placuerit.” O virum viriliter utentem feminis, conjuge temperanter, ancilla obtemperanter, nulla intemperanter.

[304] Non insana igitur habendæ prolis libidine flagravit Abram turpiterve cum pellice volutatus est; [a libidinis vitio immune fuisse,] at contra, cum ex se nascituram prolem, divinitus intellexisset, nec tamen ex qua muliere, certo cognosceret, licito tunc, uti infra ostendetur, connubio honeste usus est, ac naturæ ordinem servans, nihil humano concubitu egit, nisi ut, quam sibi ex usuraria conjuge promissam tunc suspicabatur, exoptata proles nasceretur. Quod enim Faustus hanc ei jam tum ex Sarai promissam adstruit, id profecto inane est apertissimeque falsum. Quippe si sacros Codices inspiciamus, non ante promissum Abræ ex Sara filium, videbimus, quam postquam is nonaginta & novem annorum esse cœperat, uti Genes. cap. 17 manifestis verbis asseritur; ac proin, cum circa id, quod demum tredecim post annis sibi revelatum fuit, infidelitate tunc delinquere Abram non potuerit; evidens fit, Faustum Manichæum aut falsum esse imprudenter, aut fefellisse impudenter, uti Augustinus cit. lib. 22 col. 381 rectissime de eo pronuntiat.

[305] Manichæum hunc seculo sexto decimo, quidquid reclament Calvinianæ sectæ scriptores, [& polygamiam, tametsi contradicat Calvinus,] partim secutus est hagiomastix Joannes Calvinus, in suo nempe in Genesim Commentario edit. Genevensis anni 1564, pag. 123, ubi verbis Gallicis ita Abramum carpsit: Quamvis polygamia, id est, plures ducendi uxores licentia tunc satis frequens esset, numquam tamen in libera hominum voluntate positum fuit, legem illam, qua duo mutuo juncti sunt, abolere aut infringere. Nequit ergo Abram in eo excusari, quod insano perversoque uxoris suæ consilio morem gesserit; atque, quemadmodum præcipitantia Sarai vitiosa fuit, ita Abrami facilitas reprehensione digna est. Uterque igitur in fide claudicavit, non quantum ad substantiam, at in medio modoque, quo proles a Deo exspectari debet. Num hæc ex puro fonte ipsisque sacris Scripturis, ut Calviniani jactant, hagiomachus magister hauserit, operæ pretium erit modo investigare, aspersasque Abrami sanctitati labes eluere.

[306] Equidem Calvino lubens concedo, auctorem naturæ Deum, [tunc temporis non prohibitam fuisse,] cum in exordio mundi matrimonium conderet, illud unum inter virum unamque mulierem instituisse; ita ut pro sua libidine legem illam seu conjugii institutum abolere vel infringendo abrogare nequaquam hominibus concessum fuerit; verum, cum idem auctor naturæ Deus non modo quodcumque in polygamia secundario matrimonii fini obest, ipsumque tam peccati quam scandali periculum pro sua Sapientia tollere, sed & usum mariti corporis, quem per priorem contractum una mulier acquisivit, communem alteri per subsequentem contractum fieri, pro suo in res omnes creatas supremo dominio justisque de causis permittere, itaque mariti jus ob ampliorem sobolis propagationem amplificare possit; consequens fit, ut, cum reipsa Deum postdiluviano tempore usque ad Christi tempora hæc fecisse, sacri Codices ostendant, non Faustus dumtaxat, sed & Calvinus quoque vel imprudenter falsus fuerit, aut fefellerit impudenter, dum hoc Abræ factum uxorisque ejus consilium tam atro carbone notavit.

[307] [depromptis ex sacra Scriptura] Et vero polygamiam, seu unius viri cum duabus aut pluribus feminis connubialem nexum tum temporis extra noxam fuisse, seu re ipsa modo supra indicato maritorum jus fuisse ampliatum, ita ex Scripturis demonstro. Cum postdiluviano tempore, quod Mosaïcæ legis promulgationem præcessit, ea omnia, quæ ad conjunctiones contractusque matrimoniales nec non ad disciplinam moralem civilemque attinent, multo magis laxa, soluta liberaque fuerint, quam dein sub ipsa lege Mosaïca, utpote quæ, uti libris Exodi, Levitici, Numerorum & Deuteronomii videre est, eadem illa omnia non una coarctatione restrinxit; consectarium fit, ut, cum post Mosaïcæ legis promulgationem polygamia Hebræis permissa fuerit, ea multo magis ante latam legem Mosaïcam extra noxam fuerit; ac vel idcirco imprimis, quod moventes causæ, ob quas a tempore Moysis ad usque Euangelii promulgationem concessa fuerit, nimirum humani generis ac fidelis præsertim populi incrementum, divinique cultus propagatio, multo plures urgentioresque fuerint vivente Abramo, eoque liberis necdum ditato, quam tunc, cum in immensum fere accreverant Abrami posteri terramque Chanaan suo tenebant imperio, uti Davidis & Salomonis tempore factum legimus.

[308] [argumentis exemplisque] Si igitur sub lege Moysaïca David, qui, teste lib. 3 Reg. cap. 15, fecit rectum in oculis Domini, & non declinavit ab omnibus, quæ præceperat ei, cunctis diebus vitæ suæ, excepto sermone Uriæ Hethæi, si, inquam, Vir ille secundum cor Dei, quique in lege Domini meditabatur die ac nocte, multas simul uxores innocue habuerit, ipsasque Saülis uxores, ut Propheta Nathan lib. 2 Reg. cap. 12. ℣. 8 indicat, Dei permissu ac concessu in sinu suo habere potuerit; ac denique, ut alia mittam exempla, si in ea re carpendus tantum fuerit Salomon, quod paucis uxoribus non contentus, immodice earum multitudinem auxerit etiamque alienigenas adamarit; profecto multo majori jure Abram, qui, Ecclesiastico teste cap. 44 ℣. 20, conservavit legem Excelsi & cui non est similis inventus in gloria, absque peccato ancillam suam ducere uxorem potuit, unice habendæ prolis gratia, uti supra ostensum est; ut proin nec ejus cum Agare conjugium reprehensione dignum, nec Sarai de eo consilium insanum perversumque fuerit, contra ac Calvinus effutiit.

[309] [ipsiusque Moysis in Deuteronomio verbis,] En modo aliud, quod eodem faciat, petitum ex sacris Litteris argumentum. Deuteronomii cap. 21 ℣. 15 & seqq. ita Moyses statuit: Si habuerit homo uxores duas, unam dilectam, & alteram odiosam, genuerintque ex eo liberos (exemplum habes in Lia, Rachele, Bala & Zelpha, uxoribus patriarchæ Jacob) & fuerit filius odiosæ primogenitus, volueritque substantiam inter filios suos dividere, non poterit filium dilectæ facere primogenitum & præferre filio odiosæ, sed filium odiosæ agnoscet primogenitum, dabitque ei de his, quæ habuerit, cuncta duplicia: Iste est enim principium liberorum ejus & huic debentur primogenita. Quibus verbis tantum abest, ut Moyses polygamiam, veluti crimen, juri naturæ absoluto contrarium, damnet, ut contra, velut licitam suoque tempore honestam, recenseat, ac natos ex duabus unius viri uxoribus liberos, ut legitimo susceptos matrimonio, paternorumque bonorum heredes habeat, talesque habendos esse, præcipiat. Nec est profecto, cur quis, sermonem ibi esse dicat de viro, qui successive, ut vocant, seu, mortua priore uxore, alteram duxerit; nam, cum Moyses priori loco recenseat uxorem dilectam ac veluti ante aliam ductam; nequit intelligi, quo pacto filius odiosæ seu minus dilectæ ætate major esse potuerit filio dilectæ, si odiosam vir ille tantum duxisset, priore mortua, relictisque jam tum ex ea liberis. Contra vero hæc intellectu plana sunt, si simul uxores duas illi viro, uti etiam verborum sensus litteralis præ se fert, tribuamus, quarum quæ prima erat, sterilis aliquandiu manserit, dum ex adverso secunda quamprimum maritum suum legitima prole ditarit, quæ proin, ut principium liberorum ejus, primogeniti jure gaudere debeat.

[310] Quid? Quod non laïcis tantum, sed & ipsis sacerdotibus polygamiam sub Mosaïca lege permissam fuisse, [ac communi Judæorum praxi,] S. Hieronymus, rerum Hebraïcarum scientissimus, testetur in sua ad Oceanum Epistola, quam tom. 4 Editionis anni 1706 habes col. 645 & seqq., ubi hæc Apostoli verba unius uxoris virum exponens, ita col. 649 loquitur: Ex Judæis erat Apostolus. Prima Christi ecclesia de Israël reliquiis congregabatur. Sciebat lege concessum, & exemplo patriarcharum ac Moysi; familiare populo noverat in multis uxoribus liberos spargere: ipsis quoque sacerdotibus hujus licentiæ patebat arbitrium. Præcepit ergo, ne eamdem licentiam ecclesiæ sibi vendicent sacerdotes: ne bina pariter & trina conjugia sortiantur; sed ut singulas uno tempore uxores habeant. Licuit igitur a fortiori Hebræorum patriarchæ Abræ, vivente Sarai, ancillam suam ducere uxorem, tum ob allegatam num. 307 rationem, tum quod, uti S. Augustinus observat, si naturam consulas, non lasciviendi, sed gignendi causa id Abram fecerit; si morem, quod illo tempore atque in illis terris id factitaretur; si præceptum, quod nulla lege, saltem scripta aut pro tunc obligante, id prohibitum esset.

[311] Et sane, si illud Abrami cum Agare conjugium pro adulterio damnatisve nuptiis habendum fuisset, [denique ratione non una demonstratur.] haud facile quis mente assequetur, cur nato ex hisce eisdem nuptiis filio Ismaëli se Deus benefacturum promiserit ob eam ipsam rationem, quod ex Agare semen Abrahæ esset; sic enim Genes. cap. 21 ℣. 13 Deus dixit: Sed & filium ancillæ faciam in gentem magnam, quia semen tuum est. Num ergo Deus tam liberali manu Ismaëli propter Abram benefacere voluisset, si is in eo generando sese adulterio aliove contra jus naturæ flagitio obstrinxisset? Id equidem de æquissimo Numine credere fas non est; ac proin non damnato concubitu execratove satu, sed licito tunc conjugio ex Abramo & Agare natum esse Ismaëlem, asserendum omnino est. Denique, quandoquidem Abrami cum Agare conjugium diversæ rationis non fuit ab illo, quod postea patriarcha Jacob cum Bala & Zelpha utriusque conjugis suæ ancillis iniit; consequens fit, ut, cum hoc legitimum fuerit, natique ex ancillis filii pro legitimis Jacobi filiis habiti fuerint, atque adeo hereditario jure partem suam in terra promissa, non secus ac filii Liæ, habuerint, legitimum quoque atque honestum dici debeat Patriarchæ nostri cum Agare conjugium; ut adeo ea in re nihil quidquam ab eo, aut ab uxore Sarai admissum fuerit, quod reprehensione dignum sit, nedum quod ulla veri specie infidelitatis nomine traduci queat.

[312] [Neque conjugium istud ex concubinæ nomine, quo Agar compellatur,] Restat modo, ut, quæ aliunde, quam ex Fausti Manichæi & Calvini criminationibus adversus hoc Abrami factum desumi urgerique possunt, argumenta nonnulla ex ordine proponamus unaque confutemus. Ac primo quidem ita argui contra illud potest: Gen. cap. 25, ℣. 6 tam Agar, quam Cethura, quæ dein, uti infra patebit, Abrahamo juncta fuit, concubina vocatur, illaque, ut talis, cum filio suo Ismaële ab ipso ejecta domo est, uti Gen. cap. 21 a ℣. X narratur. Itaque, cum concubina non sit vera legitimaque uxor, consequens fit, ut Abrami cum ea conjunctio non legitimum fuerit matrimonium, sed verum adulterium. Adde, quod S. Leo Magnus in sua ad Rusticum, Narbonensem episcopum, Epistola tom. 1 Operum ejus Edit. anni 1675, pag. 408, distinguens mulierem liberam ab ancilla, veramque uxorem a concubina, exemplum Saræ & Agaris adhibeat, illius, ut liberæ & uxoris legitimæ; hujus, ut ancillæ & concubinæ. Denique ipse etiam S. Ambrosius, lib. 1 de Abraham cap. 4 de hac Abrami cum Agare conjunctione loquens, adulterii nomine eam compellat. Verum enimvero, quod ad concubinæ vocabulum attinet, respondeo, nullius ponderis esse ductam ex Gen. cap. 25 cit. rationem, cum Agar Gen. cap. 16, ℣. 3 diserte Abrami uxor vocetur, nec minus vera ejus conjux fuerit, quam Bala Jacobi, quæ tamen Gen. cap. 35, ℣. 22 concubina ejus etiam vocatur, quemadmodum & viri Levitæ, cap. 19 Judicum memorati, uxor, cui quoque concubinæ nomen ℣. 24 & 25 inditum legitur.

[313] [utpote quod hic uxorem legitimam, sed secundariam denotat,] Sciendum itaque est, concubinæ vocabulum in citatis Scripturæ locis non designare pellicem mulieremve solutam ac corruptam, quam quis domi suæ vel alibi detinet pro carnali illicitoque commercio consuetudinario, uti Canonistæ loquuntur, sed uxorem veram legitimamque, ritu tamen minus solemni, quam quæ matrona materque familias dici solet, in conjugem acceptam, ac sine ordinariis, quæ matrifamilias aut uxori primariæ competunt, privilegiis favoribusque ductam, ut sunt æqualis cum viro societas in victu & familiæ administratione, jus filiorum ex ea natorum ad æqualem cum filiis matrisfamilias seu uxoris primariæ ineundam hereditatem. Atque id ipsum non obscure indicavit Moyses Genes. cap. 25 ℣. 5 & 6 ita loquens: Deditque Abraham cuncta, quæ possederat, Isaac (utpote uxoris primariæ matrisque familias filio) filiis autem concubinarum (Agaris nempe & Cethuræ, utpote matrisfamilias dignitate privilegiisque non gaudentium) largitus est munera, & separavit eos ab Isaac filio suo, dum adhuc ipse viveret, ad plagam Orientalem. Quod autem Genes. cap. 21 ℣. 12 divino monitu e domo sua Agarem cum Ismaële dimiserit, id profecto non factum alia de causa est, quam quod ita ostendi vellet Deus, non per Ismaëlem, ut ut ab Abramo primo loco legitime genitum, sed per Isaacum, primariæ uxoris filium, etsi Ismaele natu minorem, nomen seminis Abrahæ propagandum esse, ex eoque oriturum Messiam & benedictionem gentium, uti ℣. 12 & 13 indicatur. Qua quidem in re nec Agari, nec Ismaëli ullam ab Abramo factam fuisse injuriam, hic obiter monuisse sufficiet: non Agari, nam, uti nunc Ecclesia justis de causis nonnumquam conjuges a toro contubernioque segregat, ita tunc Abram Dei monitu Agarem, manente conjugii vinculo, quantum ad torum dumtaxat, a se segregavit; non Ismaëli quoque, cum curam filii, quam ejus vice, teste Scriptura Genes. cap. 17 ℣. 20 & cap. 21 ℣. 13 & 18, Deus susceperat, intermittere Abram potuerit. Sed plura de hoc postea.

[314] Redeo ad objecta SS. Leonis & Ambrosii testimonia. [nec ex dictis S. Leonis] Et quidem quod ad prioris dicta pertinet, respondeo, illum nuspiam Abrami cum Agare nexum nefarium dixisse habendumve pro adulterio, tantumque citatæ epistolæ cap. 4 ex professo ostendere velle, non esse novæ legis presbytero vel diacono licitum, filiam suam virginem illi viro in conjugium dare, qui jam habebat conjunctam mulierem, ex qua filios etiam susceperat. Quæ sane ad damnandum Abrami cum Agare conjugium neutiquam vel a longe spectant. Nec refert, quod, ut nuptiarum fœdera inter ingenuum ancillamque ineunda non esse, probet, memoratam supra comparationem adducat. Nam citato responso, aliunde sat obscuro nec satis elaborato, vel id unum probare intendit, illud Agaris conjugium, si ad perfectam ac primævam matrimonii in Paradiso instituti rationem exigatur, esse aliqua sui parte minus perfectum; vel, si alia sit ejus mens sensusque, dicere non vereor, eum exemplo conjugii Agaris ad id, quod volebat, probandum, minime idoneo accommodatoque usum esse, hocque epistolæ ejus caput seu responsum quartum in earum Responsionum habendum esse numero, quæ, uti initio epistolæ S. Leo indicat, modum diligentiæ videbantur excedere, & longa potius tractatione studiosoque se inter & Rusticum episcopum colloquio, quam statim atque unius epistolæ subsidio pro rei gravitate discuti solideque stabiliri potuerunt.

[315] Quod vero S. Ambrosius cit. loco hocce Abrami cum Agare conjugium adulterium vocet, [verbisque S. Ambrosii,] licet tunc nondum interdictum, id omnino diffiteri nequeo; ast observari cum novissimis Operum ejus editoribus cupio, eum adulterii nomine nihil aliud intellexisse, quam polygamiam, eaque usum verbi duritie, ut efficacius catechumenos quosdam, qui ante suam ad fidem conversionem polygami fuerant, absterreret deinceps a pellicatu. Et vero, cum sanctus Doctor mox subdat, Deum in paradiso, licet conjugium laudaverit, non adulterium damnasse, multusque sit in defendendo hocce Abrami facto; necesse fit, ut vel Ambrosium, cum stricti nominis adulterium jure naturæ divinoque cavendum esse, alibi doceat; secum hic pugnasse, statuamus, quod profecto sine gravissima tanti viri injuria fieri nequit, vel ut de eo dumtaxat conjugali nexu locutum fateamur, qui post diluvium ad usque Euangelicum tempus ob generis humani fidelisque præsertim populi raritatem indultus a Deo fuit, uti supra a num. 307 ostensum est, & S. Joannes Chrysostomus Homil. 56 in Genesim diserte etiam hisce verbis pag. 542 confirmat: Tunc enim, quia principia erant, permissum fuit cum duabus vel tribus vel pluribus uxoribus misceri, ut humanum genus propagaretur. Nunc vero, quia per Dei gratiam humanum genus valde multiplicatum est, virtus quoque incrementum accepit: adveniens enim Christus & virtutem in hominibus plantans, angelosque, ut ita dicam, ex hominibus faciens, omnem illam veterem consuetudinem abolevit.

[316] [nedum exemplo antediluvianorum,] At enim adversus assertionem nostram non nemo in hunc modum adhuc arguet: Polygamiam non fuisse primis mundi temporibus licitam, satis argumento esse debet, quod ante Abram nemo proborum ac piorum virorum ea usus fuerit. Accedit, polygamiam, remoto Dei concessu indultuque, seu sine divina, ut nonnulli in scholis loquuntur, dispensatione nequaquam bonam licitamque esse, nec tamen uspiam in sacris Litteris de divina illa concessione indulgentiave ante legem Mosaïcam disertam inveniri mentionem; unde consequens fit, ut Abram, sin minus aperta improbitate, saltem judicii errore non satis excusabili deliquerit, dum, vivente Sarai uxore, alteram in torum suum admisit. Ad hæc pro responso sit primo, nequaquam certo ac liquido, uti Pererius in Genes. cap. 16 observat, ex sacris Litteris vel aliunde cognosci posse, num Seth, Enos aliique usque ad Abramum justi piique viri plures simul uxores habuerint, necne; quandoquidem Moyses non omnia ejus temporis gesta scribenda suscepit, nec tam singillatim ea ipsa, quæ commemorat, prosecutus est, ut, quæ non scripsit, ea non fuisse facta, affirmari queat. Sed esto, inquit Pererius in cap. 16 Gen., non habuerint illi multas uxores: fuit tamen præcipua quædam & justa causa, cur eas habuerit Abram: quippe futurus erat pater populi Dei, in quo uno omnium terræ gentium Veri Dei fides & cultus propagandus erat & usque ad Messiæ adventum custodiendus. Eidem quoque singulariter a Deo innumerabilis multiplicatio posteritatis in multas gentes & reges promissa fuerat.

[317] [utpote satis dubio, exigui que momenti,] Igitur, tametsi verum esset, antediluviano tempore prohibitam fuisse, de qua quæstio est, polygamiam, seu necdum ab auctore naturæ Deo mariti jus fuisse ampliatum, nec aliter humani corporis potestatem alteri a Deo permissam, quam per vinculum indissolubile unius cum una; hinc tamen minime consequeretur, ut postdiluviano tempore, quo summa erat piorum hominum paucitas, eoque præsertim, quo Deus Abramum multarum gentium patrem constituit, permissa a Deo non sit polygamia, at contra ita prohibita semper fuerit, ut Abram, dum, vivente Sarai, Agarem duxit, ex eo pietatis fideique gradu, quo eum passim sacri Codices statuunt, decidisse propterea dicendus sit. Nunc ad subsequens adversariorum argumentum respondeo, polygamiam quidem, remoto Dei concessu indultuque, seu sine divina dispensatione nequaquam bonam licitamque dici posse, imo & non invitus fateor, ex Scripturis certo statui non posse tempus, quo primum Deus polygamiam permiserit, seu pro suo in res creatas supremo dominio mariti jus ita ampliarit, ut hic sui corporis usum pluribus concederet uxoribus, eo, quo supra dictum est, modo.

[318] [nec ex incerto concessæ dispensationis divinæ tempore illicitum fuisse evincitur,] Verum, sive id factum fuerit ante diluvium, sive, ut probabilior fert sententia, statim post diluvium, cum nempe Deus Genes. cap. 9 ℣. 1 benedixit Noë & filiis ejus, & dixit ad eos: Crescite & multiplicamini & replete terram, tuncque simul, vel per exteriorem aliquam revelationem, vel per interiorem solum inspirationem eos docuerit, moderatæ polygamiæ usum, usque ad id temporis nemini fortasse aut paucissimis concessum, deinceps eis posterisque licitum fore; equidem, cum Sarai, prudens certe piaque mulier, polygamiam sine religione & dubitatione aliqua, atque non ut rem novam, sed ut jam pridem usitatam, ac divinæ promissioni omnino consonam, Abramo proposuerit suaseritque, cumque & ipse Abram, vir justus, ac pudicitiæ conjugalis cultor exactissimus, sine ulla, uti apparet, mentis anxietate scrupulove uxoris monitis, licet non statim ob ipsam uxoris reverentiam, parendum judicarit; vix dubitandum videtur, quin ea, quam postdiluvianis patribus, ad fidelis populi divinique cultus propagationem, usitatam videmus, ducendi simul duas pluresve uxores facultas multo altius, quam ab Abrami temporibus, exordium sumpserit, jamque tum pridem polygamia abiisset in consuetudinem, piorum omnium judicio inculpatam, cum Abramus deprecanti uxori acquievit, & Agarem ancillam, a Sarai uxorem sibi datam, intuitu potiundæ prolis sibi divinitus promissæ in suum thalamum admisit, nimirum postquam annos decem habitare cœperat in terra Chanaan, annisque jam plurimis sterilitatem Sarai esset expertus.

[319] Mitto recensere id genus alia, quæ passim apud Theologos & Canonistas adversus polygamiam reperiuntur, [imo contra ratione etiam non una] & in istud, de quo quæstio est, Abrami factum intorqueri possent, argumenta, quandoquidem ea ex jam dictis facile repelli possunt, aut certe hocce sequenti dilemmate omnino infirmari. Vel postdiluvianis patribus, puta Abramo, Jacobo, Davidi ceterisque viris piis lex illa, polygamiam pro suo tempore prohibens, nota fuit, aut ignota. Si nota, ergo contra conscientiam ipsi peccarunt; cumque ad mortem usque polygamiæ status ipsis displicuisse non videatur, aut certe de acta ab iis ob polygamiam pœnitentia non constet, consectarium fit, ut, quos sacri Codices a pietate, justitia bonisque moribus commendant, ii contra infamandi sint, utque etiam sine acta de peccatis gravissimis pœnitentia pateat ad cœlum via, quæ duo sacris Litteris rectæque rationi omnino refragantur, nec ullatenus admitti possunt.

[320] Si contra ignota ipsis fuerit lex illa, eosque adeo non obstrinxerit, [Polygamiam tunc noxa vacasse, ostenditur.] ergo adversus eam delinquere non potuerunt, cum, ubi non est lex obstringens, peccatum non sit. Nam licet opponi possit, talem legem tunc exstitisse, vereque obstrinxisse, at eos hanc ignorasse, id vero conciliari nequaquam potest cum frequenti illa, qua fruebantur, familiaritate Dei, qui certe dilectos suos famulos non sivisset toto vitæ suæ spatio in summa legis tanti momenti ignorantia versari: sed neque credibile est, permissurum fuisse Deum, ut, cum Judæis, teste Josepho Antiq. Histor. lib. 17 cap. 1, mos patrius esset, eodem tempore plures simul uxores habere, hunc morem nec missi ad populum prophetæ, qui ei annuntiarent peccata, nec sacerdotes sancti, qui de levioribus culpis eum objurgarunt, ne uno quidem verbulo improbassent, ut contra perpetuo suo approbasse viderentur silentio, in tanta præsertim sic peccantium, si peccatum tunc fuisset, multitudine & frequentia. Sed de hoc Abrami cum Agare conjugio jam satis, ut ad natum ex eo filium inditumque ab eo nomen, ac denique ad facti hujus epocham nunc progrediar; quæ omnia eodem Gen. cap. 16 ℣. 15 & 16 energice ita Moyses expressit: Peperitque Agar (jam emendata nempe reversaque in Mariti familiam) Abræ filium: qui vocavit nomen ejus Ismaël. Octoginta & sex annorum erat Abram, quando peperit ei Agar Ismaëlem.

[321] [Quædam in ortum Ismaëlis observantur.] Circa hæc tamen observandum est primo, non statim atque e solitudine angelico monitu ad herilem domum regressa est Agar, sed post elapsos menses aliquot, natum ex ea Abramo esse filium, cui is nomen Ismaël, quod auditionem Dei sonat, mox indidit. At enim, inquies, cit. cap. 16 Genes. ℣. XI Angelus Domini non Abræ, sed Agari injunxerat, ut nascituri ex ea filii nomen vocaret Ismaël. Ita omnino est; verum cum apud Hebræos antiqui moris esset, ut pater filio nomen imponeret, quod & ex Euangelio Matthæi cap. 1 ℣. 21 & Lucæ cap. 1 ℣. 62 & 63, confirmari potest, idcirco Abramus quoque pro jure paterno nomen filio suo indidit; cumque haud dubie Agar ipsi nomen, quo ex angeli præcepto vocandus suus esset filius, indicasset, noluit Vir justus divinæque voluntati semper obsequentissimus aliud ei nomen imponere, quam quod indicatum ab angelo fuerat, reique gestæ memoriam servare natum erat. Notandum secundo est, Ismaëlis natalem, quidquid in contrarium nonnulli sentiant, non anno ætatis Abræ octogesimo septimo jam inchoato, sed, ut supra a num. 169 ostendimus, ipsaque Scripturæ verba innuunt, anno ejus octogesimo sexto, ad exitum fere perducto, innectendum esse, cum fieri alias nequeat, ut Ismaël tredecim annos jam implevisset, cum Abram nonaginta & novem annorum esse cœperat, uti Genes. 17 ℣. 1 & 24 narratur latiusque infra exponetur.

§ XVIII. Factæ Abramo promissiones confirmantur: ejus nominis Abram in Abraham mutatio: præcepta ei in fœderis sanciti signum circumcisio: varia ad hanc spectantia discutiuntur.

[Abramo 99 annum agenti apparet Dominus,] Jam annis, uti ex supra dictis num. 241 & 248 colligitur, viginti circiter habitaverat Abram juxta convallem Mambre, quæ est in Hebron, ibique, dum more suo in altari a se erecto eximiæ pietatis suæ officia supremo Numini frequens exhiberet, pro Ismaëlis sui, quem promissi sibi divinitus filii & heredis loco habebat, exoptata incolumitate non raro supplices ad cœlum manus tetenderat; cum ei, jam ætatis suæ annum agenti nonagesimum nonum, seu, ut Genes. cap. 17, ℣. 1 Moyses loquitur, postquam nonaginta & novem annorum esse cœperat, sese Dominus visibili specie rursus conspiciendum præbuit eumque in modum locutus est: Ego Deus omnipotens: ambula coram me & esto perfectus. Ponamque fœdus meum inter me & te, & multiplicabo te vehementer nimis. Q. D: Ego, qui tibi loquor, Deus omnipotens sum, seu, ut Hebraïce el schaddai sonat, Deus fortis sum, mihi sufficiens, nulliusque indigens: Tu vero me semper intuere præsentem, ac virtutum omnium officia omnesque probitatis imple numeros; & ego fœdus, tecum ante initum, ratum habebo atque executioni dabo, sic ut innumerabili posteritate ac veluti in immensum te aucturus aliquando sim.

[323] Nec plura præfatus fuerat Dominus, cum cecidit Abram pronus in faciem, [eique, ex reverentia in faciem procumbenti, factas promissiones iteras] videns nempe, uti Chrysostomus Homil. 39 in Genes. pag. 398 observat, tantam Dei indulgentiam & erga famulum suum curam obstupescens, animoque versans & naturam suam & bonitatem immensamque virtutem Dei; CECIDIT, inquit, IN FACIEM SUAM, gratum animum hoc modo declarans. Non solum enim non tunc fuit arrogantior, neque superbiebat propter favorem Dei, quem experiebatur, sed & multo magis humiliabatur. ET CECIDIT, inquit, IN FACIEM. Itam enim gratus animus, quanto majori fruitur fiducia, tanto majorem Deo reverentiam exhibet. CECIDIT enim, inquit, IN FACIEM SUAM. Et quia post tantam fiduciam Justus seipsum & naturæ suæ imbecillitatem considerans, neque oculos attollere audebat, sed in faciem pronus multam declarabat reverentiam: vide iterum boni Dei ineffabilem benignitatem. Ita Chrysostomus, hunc eumdem capitis 17 versum tertium commentans, cui mox subdit divina verba, quæ eodem Geneseos cap. 17 ℣. 4 ac duobus sequentibus in Vulgata hocce modo leguntur: Dixitque ei Deus: Ego sum, & pactum meum tecum, erisque pater multarum gentium. Nec ultra vocabitur nomen tuum Abram; sed appellaberis Abraham: quia patrem multarum gentium constitui te. Faciamque te crescere vehementissime, & ponam te in gentibus, regesque ex te egredientur.

[324] Hactenus divini hujus ad Abramum sermonis, [ut nomen Abram mutat in Abraham, pactumque init,] promissionisque initium, cujus hic sensus est: Ego idem ille Deus omnipotens sum, qui fœdus tecum initum in præsentia confirmo, efficiamque, ut ex te, tam secundum carnem, quam secundum spiritum, multæ oriantur gentes; quapropter ut rei tam insigni nomen tuum consentiat, non amplius Abram, seu pater excelsus, sed boni ominis causa Abraham, seu pater excelsus, multitudinis vocaberis, quia re ipsa patrem multarum gentium constitui te ego, qui rerum omnium Dominus Deusque omnipotens sum. Te igitur, etsi uno dumtaxat ex Agare filio hactenus auctum, ac, si naturam consideres, alteri generandæ proli imparem, vehementissime tamen crescere faciam, ita ut ex te non gens modo una, sed plures, ut jam nunc promisi, eæque inclytæ orituræ, quin & reges præpotentes ex te egressuri sint. Mox ℣. 7 & 8 reliqua Deus promissa pandit & pacti cum Abrahamo statuendi modum, ceteraque adjuncta prosequitur hisce verbis: Et statuam pactum meum inter me & te, & inter semen tuum post te in generationibus suis fœdere sempiterno: ut sim Deus tuus & seminis tui post te. Daboque tibi & semini tuo terram peregrinationis tuæ, omnem terram Chanaan in possessionem æternam, eroque Deus eorum.

[325] Quæ quidem sic intelligenda sunt, ac si diceret Deus: [non Abrahamum tantum, sed & ejus posteros spectans,] Non itaque pactum illud te solum, o Abraham, spectabit, sed & posteros tuos, nec brevi tantum, sed longissimo temporis spatio, eritque stato tempore secundum omnes sui partes implendum, si modo sim Deus tuus & posterorum tuorum post te ab iisque studiose colar. Et tibi ergo & illis terram, in qua nunc peregrinus degis, omnem, inquam, terram Chanaan possidendam tradam, ita ut tu jus ad illam, ipsi jus in ea, ipsamque terræ possessionem habeant, ac demum tam speciali cura tuos posteros complectar, ut, licet mortalium omnium Deus sim, ob beneficiorum, eis a me conferendorum, magnitudinem frequentiamque speciali titulo Deus eorum passim vocandus sim. Tam multa tamque insignia beneficia pollicitus Abrahamo Deus, mox conditionem, sub qua intelligi promissa hæc debebant, ei exposuit, seu, uti ℣. 9 Moyses scribit, Dixit iterum Deus ad Abraham: Et tu ergo custodies pactum meum, & semen tuum post te in generationibus suis; ut sensus sit, magnifica illa promissa certa dumtaxat lege effectum suum sortitura esse; si nempe tam ipse Abraham, quam posteri hujus, fœderis secum initi memores, divinæ voluntati morem gererent, eaque, quæ sibi divinitus præscripta fuerant, aut deinceps injungerentur, ipsumque adeo designandum initi fœderis signum accurate servarent.

[326] [cujus signum statuit circumcisionem,] Cum autem Vir Deo obsequentissimus ad excipienda servandaque omnia, a quibus fœderis hujus exsecutionem pendere vellet Deus, promptissimum sese exhiberet, diceretque haud dubie in corde suo: Loquere Domine, quia audit servus tuus; continuo Dominus, volens nascituros ex Abraham una cum ipso peculiarem suum populum facere, simulque, uti Chrysostomus cit. Homil. pag. 400 observat, præcavere, ne cum gentibus illis, apud quas olim diversaturi, aut quarum hereditatem occupaturi erant, aliquando commiscerentur, his verbis circumcisionem, signi gratia ac pro constanti pacti initi sigillo, Viro justo præcepit, dicens ℣. X: Hoc est pactum meum (metonymice nempe sumptum pro pacti signo) quod observabitis inter me & vos, & semen tuum post te: circumcidetur ex vobis omne masculinum. Et hæc quidem summa legis est, quæ ℣. subsequenti per partis corporis, in qua circumcisio facienda erat, finisque intenti indicationem apertius explicatur. Et circumcidetis carnem præputii vestri, ut sit in signum fœderis inter me & vos, quo nempe, uti supra insinuatum est, constare possit, vos esse populum mihi fœderatum, segregatum a ceteris gentibus, quæ Deo vero non serviunt, nec eum habent in patrem, a quo hereditatem accipiant, uti Salianus tom. 1 Annal. V. T. pag. 446 observat, subdens, eo spectare divina illa effata: Eritis mihi in peculium de cunctis populis; Populus sanctus es Domino Deo tuo. Te elegit Dominus Deus tuus, ut sis ei populus peculiaris de cunctis populis, qui sunt super terram, aliaque ejusmodi, quæ in sacris Codicibus obvia sunt.

[327] [quod signum Bonfrerius vario ex capite scite explicat.] Consonant in re Saliano eruditissimi sacrarum Litterarum interpretes, atque in primis Bonfrerius, citatum ℣. X partemque versus XI priori versui affinem exponens, quem suis verbis loquentem sistere non abs re erit. Ita igitur ipse: Fuit autem circumcisio non hujus tantummodo fœderis (supra memorati) signum, illud nimirum in memoriam Judæis revocans, sed etiam, quod ex priore consequebatur, signum, quo ab aliis distinguerentur nationibus, ne quando paternam nobilitatem conjugiorum aut morum permixtione macularent. Fuit item signum justitiæ fidei, quam acceperat Abraham in præputio, seu cum adhuc præputiatus esset, ut docet Apostolus ad Rom. IV. Fuit præterea signum peceati originalis contracti, quandoquidem circumcisio in ea parte fieret, in qua maxime cernerentur effectus peccati originalis, hoc est, in qua concupiscentia maxime se exerit. Fuit denique figura & signum allegoricum Baptismi a Christo instituendi, & morale resectionis omnium malarum cupiditatum. Sed hæc de circumcisione, quatenus multimodam apud Theologos signi rationem habet, hic recensuisse, nobis sufficiat, qui critico-historicum in Vitam Abrahæ Commentarium, non Theologicum de Veteris Testamenti Sacramentis Tractatum, scribendum suscepimus.

[328] Ad alia igitur minusve trita, quæque multo proprius, [Circumcisionem autem ab Ægyptiis prius, quam ab Hebræis adhibitam fuisse, perperam] quam scholasticæ quædam disputationes, ad Abrahami historiam faciunt, discutienda progredimur. Ac præ ceteris quidem, priusquam de supra dictæ legis adjunctis, ℣. 12 & seqq. expressis, disseramus, duo hic investiganda sunt: alterum, num circumcisionis ritus, quem Deus Abrahæ præscripsit, tunc omnino in orbe novus anteave inusitatus dici debeat, an contra prius adhibitus Ægyptiis, uti post Celsum Epicureum, qui, teste Origene lib. 1, num. 22: Ægyptiis maluit fidem adjungere, quam Moysi, Joannes Marshamus, Joannes Clericus & novissime nostri temporis impiissimus pseudo-historicus operose contenderunt; alterum vero, cur præter Abrahamum solos masculos, eosque in præputio præ alia corporis parte circumcidi, Deus jusserit. Ad primum quod attinet, favere certe videntur sententiæ Celsi ejusque sequacium nonnulla veterum historicorum gentilium testimonia; at num ea tantæ auctoritatis sint, ut iis merito adjungi fides possit, facile ex jam dicendis lector statuet. A Sanchuniatonis in Phœnicum Theologia dictis, quæ citatus Marshamus primo loco adduxit, exordium ego quoque sumo. Ita apud Eusebium lib. 1 Præparationis Euangelicæ pag. mihi 38, illa se habent: Τὰ αἰδοῖα περιτέμνεται ταυτὸ ποιῆσαι καὶ τοὺς ἃμ᾽ ἀυτῶ συμμάχους καταναγκάσας, id est: Tum sibi ipse (Saturnus nempe, quem Abrahamo multo antiquiorem Marshamus facit) verenda præscindit, sociosque omnes ad simile factum per vim adigit. Non igitur, judice Marshamo, inusitatus erat circumcidendi ritus, cum Abrahamo Deus circumcisionem præscripsit.

[329] Verum enimvero, præterquam quod ipsemet Eusebius traditam a Sanchuniatone Phœnicum Theologiam aversis perpetuo oculis fugiendam edicat ac priscorum insaniam pag. 42 appellet, [ex Sanchuniatonis verbis quidam contendunt,] tantum abest, ut scriptori isti, de quo mox plura, qualemcumque fidem hic haberi posse, asserat; ut contra lib. 7 pag. 309 & seq. oppositum omnino doceat. Verba ejus audi: Abraamus igitur ille … post eos, quibus sacræ Litteræ suffragantur, Numinis divini conspectus, legitimum sub extremam senectutem filium suscepturus, CUM OMNIUM SESE PRIMUS, UTI JUSSUS DIVINA VOCE FUERAT, CIRCUMCIDIT, tum idem posteris ipse suis faciendum præcepit. Et vero, tametsi Sanchuniaton larvatus fucatusque auctor non esset, seu a Porphyrio, ut sacrorum Veteris Testamenti librorum auctoritati invidiam crearet, impudenter suppositus, quod sane non abs re viri eruditissimi contendunt; equidem, cum, si unquam auctor ille exstiterit, multis seculis Abrahamo, ac ipso Moyse recentior statui debeat, variisque locis, quod & diffiteri Marshamus nequit, turpissime ineptiat, quin & Abrahamum cum Jacob seu Israële, ejus ex filio nepote, turpissimo errore confundat; ineptus omnino sit, qui ex tam futili testimonio circumcisionis ritum Abrahamo antiquiorem contendere ausit. Nunc laudata a Marshamo Herodoti testimonia audiamus, si forte hæc melius, quam Sanchuniatoni adscripta verba opinionem ejus exoticam firmare queant.

[330] [neque minus infundate ex Herodoto,] Ita primo citatus Herodotus in sua Euterpe, seu lib. 2 cap. 36, pag. mihi 103, in rem nostram loquitur: Virilia alii talia relinquunt, qualia natura sunt, præter eos, qui ab istis (Ægyptiis nempe) didicerunt: Ægyptii circumcidunt. Et rursus cap. 91, pag. 121: Græcanicis institutis uti recusant (Ægyptii) &, ut semel dicam, nullorum hominum aliorum institutis uti volunt. Denique cap. 104, pag. 127 ex eo probare nititur, Colchos oriundos esse ab Ægyptiis, quod essent circumcisi. Illius ratiocinationem brevitatis causa Latine dumtaxat recito. Nam Colchi, inquit, videntur Ægyptii esse: quod ipse prius notum, quam ex aliis auditum refero. Cujus rei quum mihi cupido incessisset, ut utrosque percontarer, magis Colchi reminiscebantur Ægyptiorum, quam Ægyptii Colchorum. Dicebant autem Ægyptii, se opinari, Colchos e Sesostris esse exercitu. Ipse autem ex hoc conjecturam capiebam, quod atro colore sunt & crispo capillo, (tametsi hoc pro nihilo putari posset, quum & alii sint hujuscemodi) sed quod isti præcipue. Præterea, quod soli omnium hominum Colchi & Ægyptii & Æthiopes ab initio statim pudenda circumcidunt. Nam & Phœnices & Syrii, qui sunt in Palæstina, didicisse id ab Ægyptiis, & ipsi confitentur. Syrii vero, qui fluvium Thermodontem & Parthenium accolunt, & horum contermini Macrones a Colchis se nuper didicisse, aiunt. Hi enim ex hominibus soli sunt, qui circumciduntur: & in hoc faciendo agnoscuntur Ægyptii esse. Ægyptii vero atque Æthiopes, non queo dicere, utri ab utris didicerint; nam videtur esse perantiquum. Sed quod ex Ægypto, quum illic commercium haberent, didicerint, magnum mihi fit hoc testimonium, quod hi Phœnices, qui cum Græcis commercium habent, non amplius circa virilia imitantur Ægyptios, nec eorum, qui nascuntur, virilia circumcidunt.

[331] [utpote qui multo junior Moyse fuit, nec in his rebus satis accuratus,] Hactenus Herodotus, quem olympiadis nonagesimæ primæ anno quarto, seu, uti ex Labbei computo eruitur, anno post obitum Moysis 1057 floruisse, Dupinius in sua Bibliotheca universali Historicorum pag. 105 observat. Neque vero ætate tantum decem & ultra seculis inferior Moyse Herodotus est, sed & fide & auctoritate, etiamsi Moyses, divino certe lumine illustratus, tantisper, ut scriptor mere humanus, consideretur. Etenim, uti Josephus contra Apionem lib. 1, pag. mihi 1034 & seq. scripsit, sicut Ephorus quidem Hellanicum in plurimis ostendit esse mendacem, Ephorum vero Timæus, Timæum, qui post illum fuere; ita Herodotum cuncti; in iis nempe narrationibus, quæ Judæorum gentis historiam utcumque spectant, quod sane de Moyse nemo cordatus aut sanæ mentis homo dixerit. Confirmat hæc idem Fl. Josephus ita pag. 1039 loquens: Manethon, genere vir Ægyptius, Græca disciplina eruditus, … paternæ religionis historiam ex sacris (sicuti ait ipse) interpretatus libris, frequenter arguit Herodotum in Ægyptiacis ignoratione mentitum. Non est adeo, cur miremur, Herodotum adeo parum sibi hic constitisse, ut, postquam cit. cap. 36, Ægyptios aliorum hominum institutis uti numquam voluisse, scripserat, cap. 104 tamen in dubium revocet, an veteres Ægyptii ab Æthiopibus circumcisionem non didicerint, horumque adeo institutis uti non voluerint.

[332] Adhæc, cum Herodotus asserit, solos omnium hominum Colchos & Ægyptios & Æthiopes ab initio statim, [nec sat dilucide locutus fuit,] Græce ἀπ᾽ ἀρχῆς pudenda circumcidere, vel voces illas ἀπ᾽ ἀρχῆς ita intelligit, ut sensus sit, eo, quo ipse scribebat, tempore apud gentes illas pueros statim ab ortu suo circumcisos fuisse; vel circumcisionem a Colchis & Ægyptiis & Æthiopibus, statim atque illi in gentes distinctas coaluerunt, seu statim a gentium illarum ortu fuisse in usum deductam. Si primum Herodotus voluit; nequaquam hinc consequens fit, ut usitatus Herodoti tempore pueros mox ab eorum ortu circumcidendi ritus apud Ægyptios prius, quam apud Hebræos invaluerit, utque hi ab Ægyptiis hunc morem didicisse asserendi sint. Imo vero, si Ægyptios, antiqui moris sui tenaces, aliorum hominum institutis uti noluisse, Herodoto concedamus, at simul tamen in Ægyptiorum mores, quales aliquot ante & post Christum seculis exstiterunt, conjiciamus oculos; evidens fiet, apud eos, non omnes plane masculos, nedum recens natos, sed tantum paulo grandiores pueros, adolescentes, virosque circumcisos fuisse, qui aut Geometriæ, aut Astronomiæ, aut Astrologiæ Geneseosque, qua nihil divinius putabant, secretis, aut sacerdotum, aruspicum vel quorumlibet sacrorum ministerio, hieroglyphicisque litteris destinabantur, iisque operam dare cupiebant, uti ex facto Pythagoræ philosophi, de quo Clemens Alexandrinus lib. 1 Stromatum, pag. mihi 143, & ex Origene in Epistolam ad Roman. tom. 4 edit. anni 1759 pag. 495 conficitur; ut adeo nulla rursus hic adversus altiorem apud Hebræos, quam apud Ægyptios, circumcisionis antiquitatem Herodoti auctoritas sit.

[333] Quod si vero apud Colchos, Ægyptios Æthiopesque, statim atque in gentem coaluerint, invaluisse quoque circumcisionem, [& cui etiam refragantur Moyses aliique] velit, fidem quoque nullam meretur, nisi monumentum antiquum, quod tamen non facit, in medium producat. Cum enim Herodotus a temporibus, quibus Ægyptii specialem populum constituere cœperunt, plus mille & quingentis annis remotus vixerit; quis ei sine antiquo vade aut teste factum adeo antiquum ac singulare asserenti habere fidem prudens possit; præsertim cum non tantum Artapanus ab Eusebio laudatus lib. 9 de Præpar. Euang. cap. 27, pag. 433, Æthiopes circumcisionis ritum a Moyse accepisse, affirmet, sed vel maxime, cum Moyses Herodoto & Artapano multis seculis antiquior, manifeste innuat, eo fine a Deo institutam, atque Abrahæ ejusque posteris præscriptam circumcisionem fuisse, ut hocce signo a ceteris totius orbis, quæ tunc erant, nationibus Abrahamidæ distinguerentur; quod sane frustra fecisset Deus, si jam tum, ut ex Herodoto adversarii contendunt, circumcisio Ægyptiis, Æthiopibus & Colchis communis fuisset. Quo etiam hæc Josephi lib. 1 Antiq. Judaic. cap. XI verba spectant: Προσέταξε δὲ (ὁ Θεὸς) τὸ ἀπ᾽ ἀυτοῦ γενος, βουλόμενος μένειν τοῖς ἄλλοις μὴ συμφερόμενον, περιτέμνεσθαι τὰ αἰδοῖα, καὶ τοῦτο ποιεῖν ὀγδόῃ ἡμέρᾳ μετὰ τὸ γεννηθῆναι. Jussit etiam (Deus) genus ipsius, (Abrahæ) VOLENS ILLUD MANERE CETERIS NATIONIBUS NON PERMIXTUM, pudenda circumcidi, idque octavo die nativitatis.

[334] Denique, ut aliorum veterum testimonia mittam, ipsemet Tacitus, idcirco circumcisionem a Judæis adhibitam fuisse, consentit, ut diversitate noscerentur, ita nempe tom. 3 editionis, a Gabriële Brotier nuper adornatæ, [antiqui scriptores, idem illud adstrui potest,] pag. 299 loquens: Circumcidere genitalia instituere, ut diversitate noscantur; in quæ verba eruditus editor ita recte scribit: Minime sentiebat Tacitus, Judæos circumcisionem ab Ægyptiis accepisse. Quod postea nonnullis eruditis viris placuit; at nempe immerito, ut ex dictis dicendisque patebit. Atque hæc quidem a me nunc disputata, tametsi ceteros errores ab Herodoto ea in re admissos, atque a Natale Alexandro in Histor. eccles. Veteris Testamenti Dissertat. 6 pag. 223 singillatim confutatos, huc in medium non adducam, abunde palam faciunt, quam parum, imo potius quam nihil subsidii ex Herodoti sibi male cohærentibus certeque ad veritatis trutinam non exactis verbis Marshami ejusque sequacium sententiæ accedat. Nec vero, felicius suam citatus Marshamus opinionem isto Diodori Siculi testimonio stabilire nisus est, quo is ex Ægyptiorum relatione lib. 1 Bibliothecæ suæ historicæ, pag. mihi 24, Colchos & Judæos, Arabibus & Syris interjectos, ex Ægypto deductos, seu ex Ægyptiis oriundos esse narrat, ideoque per antiquam traditionem in usu his gentibus esse refert, ut pueros apud se natos ritu ab Ægyptiis derivato circumcidant, quemadmodum & Troglodytæ, de quibus lib. 3 pag. 165 sermonem habet.

[335] [neque id evincit Diodori Siculi auctoritas,] Etenim, præterquam quod hic etiam scriptor ethnicus compluribus seculis recentior Moyse sit, utpote partim Julio Cæsari, partim C. Octavio Augusto imperatori synchronus, testatur ipsemet lib. 1, pag. mihi 26, multa ambitiose magis, quam vere, sibi ipsis Ægyptios tribuere, quæ nec firmis demonstrationum argumentis, nec idoneorum testimoniis auctorum subnitantur, e quorum numero nuspiam excipit altiorem illam Abrahami temporibus, quam ei quidam affingunt, circumcisionis apud Ægyptios antiquitatem. Et vero, licet tantisper gratis demus, Diodorum Siculum circumcisionis ritum apud Ægyptios antiquiorem, quam apud Hebræos, asserere voluisse, quod hi nempe aliquando ex Ægypto deducti fuerint; hinc nihil aliud consectarium fieret, quam ipsum quoque Diodorum Siculum ex eadem auctorum classe esse, qui, uti Josephus lib. 1 contra Apionem, pag. mihi 1051, scribit, vel veritate antiquarum rerum (Hebraïcarum) frustrati fuerunt, vel volentes Ægyptiis gratificari, veritatem corrumpere tentavere, & neque adventum in Ægyptum nostrorum (Hebræorum) progenitorum, sicut contigit, sunt confessi, nec rursus egressum cum veritate dixere. Ut ut de Diodoro hic statuas, potiorem certe fidem hac in re meretur Theodotus, auctor itidem ethnicus, ab Alexandro Polyhistore & Flavio Josepho laudatus, qui & Diodoro Siculo multo antiquior, rebusque, quas memorat, loco vicinior exstitit.

[336] [qua certe potiora hic sunt Theodoti, ipso antiquioris, testimonium] Ipse igitur apud Eusebium lib. 9 de Præparat. Euangel. cap. 22, postquam pag. 427 narrasset, expetitas a Sichemo Dinæ nuptias, priusquam Sichimorum incolæ universi & circumcisionem & ritus Abrahamiticos accepissent, negatas a Jacobo fuisse; mox pag. 428 de circumcisionis origine quatuor versus Græcos pangit, qui ita Latine sonant:

Qui magnum patriis Abraamum eduxit ab oris,
Cælitus hunc tota jussit cum stirpe recurvo
Glande sub extrema præputia demere ferro.
Paruit, atque Dei verbis immotus inhæsit.

Quid plures hic memorem auctores antiquos fideque dignissimos, qui circumcisionis originem non ab Ægyptiis, sed a Deo seu ex divina institutione ab Abrahamo arcessunt, cum ipsemet Christus Dominus, æterna veritas, Joannis cap. 7 ℣. 22 ejus exordium disertissime hisce verbis assignet: Moyses dedit vobis circumcisionem (non quia ex Moyse est, SED EX PATRIBUS) quos inter Ægyptios numerare velle, idem atque insanire est. Quid? Nonne & divinus ille veritatis æternæ præco, magnus Apostolus Paulus, in sua ad Romanos Epistola cap. 4 ℣. 12 Abrahamum disertissime etiam patrem circumcisionis, seu præceptæ a Deo circumcisionis apud homines auctorem atque institutorem vocavit?

[337] Demum nonne & Moyses, Genes. cap. 17 referens divina verba num. 326 recitata, [& depromptum ex Moysaïca narratione argumentum,] manifestum facit, non eo fine Abrahamo ejusque posteris præceptam divinitus fuisse circumcisionem, ut cum aliis gentibus, puta Ægyptiis, Æthiopibus Colchisve communis esset, at contra ut esset signum (sit verbo venia) characteristicum fœderis, quod cum solo Abrahamo solisque posteris Deus pepigerat, exclusis ceteris totius orbis nationibus, quibus nempe tum temporis circumcisionis ritus non tantum non usitatus, sed ne cognitus quidem erat; quod & abunde patet ex ipsis Sichimitis, Palæstinæ incolis, qui tempore dumtaxat Jacobi, Abrahami ex Isaac nepotis, circumcisionem admiserunt, ejusque acerbitatem gravissimaque incommoda prorsus ignorasse videntur, uti ex Genes. cap. 34 pronum est intelligere. Facessat igitur cum suis nullius hic auctoritatis testibus Joannes Marshamus, Celsiani erroris instaurator, ipseque etiam cum futili illa ratiocinatione Joannes Clericus, qua parum credibile quibusdam videri dicit, circumcisionis ritum, adeo incommodum, neque ad bonos mores conferentem, a Deo Opt. Max. fuisse institutum. Nam vel idcirco, quod ritus ille, ex natura sua ad bonos mores nihil conferens, cæteroquin incommodus admodum molestusque esset, nihilque in se haberet, quo Abrahamum, jam annis fere centum natum, humanitus allicere posset; asserendum omnino est, hominem illum vere sapientem Deoque familiarem, non humano aliquo consilio, nedum imbecilli Ægyptiorum æmulatione, ast solo Dei mandato adduci potuisse, ut inusitatum apud Hebræos adeove singularem ritum in se suosque, prout Genes. cap. 17 a ℣. 22 narratur, tam prompto animo susciperet.

[338] Quandonam porro quorumve opera apud Ægyptios circumcisio obtinere cœperit, [ac denique verba Origenis, de Hebræorum aliarumque gentium circumcisione disserentis.] an paucissimus seculis post Abrahami mortem operaque Ismaëlitarum vel Arabum, qui Patriarcham nostrum sui generis auctorem agnoscunt; an vero sub egressum filiorum Israël ex Ægypto, ob opinionem nempe de angelo quodam incircumcisis quibuslibet infesto, quo de vide Origenem lib. 5 contra Celsum pag. 614 & seq., ab Ægyptiis fortasse haud secus ac Hebræis tunc palam receptam, an demum ea Salomonis dumtaxat ætate, aulicorum reginæ Sabæ occasione, imo serius etiam ad Ægyptios profluxerit, quos tamen omnes non obstringebat; hæc omnia aliaque ejusmodi aliis disputanda ac decindenda relinquo, & laudati Origenis verbis, in quæ nonnulla simul observabo, quæstioni huic finem impono. Ita ille tom. 1, lib. 5 contra Celsum num. 47 pag. 613: Ad circumcisionem quod spectat, non eadem ejus usurpandæ causa est apud Judæos, quæ apud Ægyptios & Colchos. Apud Judæos enim ex præscripto legis in omnes solosque masculos octavo die circumcisio exercebatur; apud Ægyptios vero nec ex certæ legis mandato, sed nec in cunctis plane masculis, neque octavo die, ast etiam, uti infra videbimus, in feminis ipsis locum habuit. Ex quo efficitur, non eamdem esse circumcisionem, nedum & originem. Quemadmodum enim ex eo, quod quis eadem ratione sacra facit, non eum sequitur eidem sacra facere, aut eidem offerre preces, qui eadem in precibus postulat; sic, etiamsi quis circumcidatur, minime consequens est, ejus circumcisionem ab alterius circumcisione non discrepare. Diversum enim propositum, diversa lex, diversum circumcidentis consilium faciunt, ut diversa sit circumcisio, non quantum ad solam praxim, sed & ad ipsam institutionem atque originem. Et post pauca ita concludit: Ut igitur Judæi de circumcisione glorientur, certe illam ostendent aliam esse, non solum a Colchorum & Ægyptiorum, sed etiam ab Ismaëlitarum Arabum circumcisione, quamvis Ismaël ab ipsorum patriarcha Abrahamo ortum duxerit & cum illo circumcisus fuerit.

[339] [Cur vero solis masculis injuncta fuerit circumcisio, non ea vera est ratio,] Quod vero ad alterius quæsiti num. 328 priorem partem attinet, fuere quidam, qui, cur non etiam feminis Abrahamiticis, sed solis masculis, injuncta fuerit circumcisio, curiosius scrutati sunt hujusque rei rationem hanc produxerunt, quod in feminis nihil ullo tempore sit, quod circumcidi queat. Ast hæc jam memoratæ exceptionis vera ratio esse nequit. Nam in Orientalibus regionibus innumeras fere mulieres, vel necessitate cogente, vel movente ad id falsa religione, reipsa circumcisas, vel, uti Strabo infra citandus loquitur, excisas olim fuisse, hodieque etiam plurimas circumcidi, testantur auctores multi fide dignissimi, e quibus aliquot saltem, ne ipsemet paradoxa vel falsa loqui videar, in medium producam. Ac primo quidem rei hujus testis luculentus est Strabo, lib. 17 Rerum Geographicarum, pag. mihi 951, de sui temporis Ægyptiis ita loquens: Καὶ τοῦτο δὲ τῶν ζηλουμένων μάλιστα παῤ ἀυτοῖς τὸ πάντα τρέφειν τὰ γεννώμενα παιδία καὶ τὸ περιτέμνειν, καὶ τὰ θήλεα ἐκτέμνειν, id est: Ii id maxime student, ut genitos quosque infantes alant, eosdem etiam circumcidant, FEMINAS VERO EXCIDANT, nempe, κατὰ την κλείτοριδα, uti peritiores anatomici loquuntur. Neque Strabonis tantum ætate, sed & seculo IV etiam mos circumcidendi feminas in Ægypto obtinebat, uti sanctissimus Ecclesiæ doctor Ambrosius Lib. 2 de Abraham cap. XI col. 348 scribit. Denique, inquit, Ægyptii quartodecimo anno circumcidunt mares, & feminæ apud eos eodem anno circumcidi feruntur; quod ab eo videlicet anno incipiat flagrare passio virilis, & feminarum menstrua sumant exordia.

[340] [quam quidam ex structura muliebris corporis repetunt, sed aliæ] Sane præstantes duo illi veteres medici Paulus Ægineta lib. 6 de Re Medica cap. 70 editionis Henrici Stephani col. 581 & Ætius Tetrab. lib. 4, Serm. 4 cap. 103 col. 834 non tantum mulierum, præsertim Orientalium, circumcisionem testantur, sed & modum, quo in iis ἡ κλειτορίς, ipsis ἡ νύμφη dicta, exscindi sine gravi admodum periculo possit & quandoque in nonnullis, cogente natura, præscindi debeat, sat multis verbis dilucideque exponunt, quorum hic ita pergit cit. col. 834: Quapropter Ægyptiis visum est, ut antequam exuberet (ὴ κλειτορίς) amputetur, tunc præcipue cum nubiles virgines sunt elocandæ. Ceterum hanc circumcidendarum mulierum consuetudinem apud Ægyptios, Persas, Cophtos quoque in Æthiopia, licet Christi nomen professos, aliasque Orientales nationes lapsu temporis non excidisse, testantur Bellonius lib. 3 Observ. cap. 28, Leo Africanus lib. 8 & ex Monumentis historicis Benedicti de Maillet, Galliarum regis ad Æthiopum regem legati, abbas Le Mascrier in Descriptione Ægypti, quæ typis prodiit Parisiis anno 1735, Epistola decima pag. 71* referens, anno 1689 Cophtam virginem nuptiis destinatam, a sponso suo viro nobili, repulsam idcirco fuisse, quod necdum subiisset usitatam suo sexui circumcisionem. Igitur cur solis masculis Abrahamiticis circumcisionem Deus præscripserit, alia, quam quæ nonnullis evidens visa est, quærenda est ratio. At quæ tandem? Respondeo ego, uti ad quæsitum istiusmodi Cajetanus respondit, solam Dei libertatem hujus esse rationem sufficientem, posse tamen aliquas non improbabiles assignari; ac primo quidem illas, quas laudatus supra S. Ambrosius, præfatum Genes. versum commentans, cit. col. expressit.

[341] Illas adeo audiamus: Legis autem Lator æternæ (Deus) signaculum circumcisionis earnalis in solis maribus exigit, [prorsus diversæ sunt, quæ hic recensentur.] eo quod ad mixtionis usum vir muliere vehementior sit; & ideo ipsius impetum infringere voluit circumcisionis signaculo. Vel quia viri licito se errare credunt, si solo se abstineant adulterio: meretricios autem usus tamquam legi naturæ suppetere putant; cum præter conjugium nec viro liceat nec feminæ misceri alteri. Hisce non minus plausibiles fortasse videbuntur rationes aliæ, nimirum, quod Deus, quem nihil, quod futurum est, latere potest, prævidens, Abrahami posteros masculos nimium quantum præ feminis pronos fore, ut cum alienigenis commiscerentur, uti ex facto Salomonis & præsertim ex libro 1 Esdræ cap. ultimo colligitur, idcirco masculis tantum circumcisionem præscripserit, ut illis hæc adversus indomitum naturæ corruptæ impetum frænum quoddam esset vivumque simul memoriale, quo, ne umquam cum feminis extraneis nuptias contraherent, perpetuo admonerentur, ut contra, suæ gentis mulieribus contenti, Patriarchæ sui semen impermixtum servarent, quo divina promissa in eis compleri possent. Vel denique, quod, cum viris activum, ut loquuntur, generationis ac propagationis hominum principium insit, atque ex Abrahami stirpe non per feminas, sed per mares, perpetua serie Messiam Deus statuisset aliquando nasci, qui & filius Abrahæ vocari inque suo corpore notam filii Abrahæ gestare non detrectaret, idcirco circumcisionem, quod initi cum Abrahamo fœderis signum esse volebat, solis quoque viris, utpote etiam mulierum familiarumque capitibus præcipuoque electi populi sui sexui, perpetuam pro veteri lege Deus esse sanxerit.

[342] Atque hinc sponte se prodit responsio ad alteram quæstionis partem, [unde etiam intelligitur, cur in virili parte fieri præcepta fuerit.] num. 328 propositam, quam tamen responsionem ipsis Cajetani supra citati verbis recensere lubet. Quare autem, inquit in caput 17 Gen. pag. 76, Deus elegerit hoc signum & IN TALI MEMBRO, sola Dei libertas ratio sufficiens est. Accommodationes tamen multæ afferri possunt. Præcipua tamen ratio est, quod carnaliter Messias ex genere Abrahæ producendus erat: nisi enim hujus mysterii ratio habita fuisset, quilibet character, seu quævis nota in quacumque corporis parte suffecisset ad distinguendum & distinctum servandum Abraham & genus ejus ab aliis nationibus mundi. Ita ille. Fortassis etiam præscripta divinitus Hebræis fuit præfati membri circumcisio in remedium & detestationem turpitudinis & obscænæ idololatriæ, quæ ab Ægyptiis ortum habuit, & deinde per alias gentes prava æmulatione propagata est, qua nempe phallis & ithyphallis, de quibus Hamerus in Genesim fol. 93 adeundus, infamis honor habebatur.

[343] [Demum hujus de circumcisione legis obligatio] Ad ipsa modo legis hujus adjuncta revertamur. Pergit itaque hisce verbis Dominus ℣. 12 & duobus seqq.: Infans octo dierum circumcidetur in vobis, omne masculinum in generationibus vestris: tam vernaculus, quam emptitius circumcidetur, & quicumque non fuerit de stirpe vestra: eritque pactum meum in carne vestra in fœdus æternum. Masculus, cujus præputii caro circumcisa non fuerit, delebitur anima illa de populo suo: quia pactum meum irritum fecit. Ex quibus & circumcisionis infantibus impertiendæ tempus, & hominum, quos circumcisionis lex constringebat, varias conditiones seu qualitates, & intentatas ejus transgressoribus minas definitas habemus. Non igitur, salva hac lege, in nonum ab ortu infantis diem, nedum diutius, sine justa causa, puta sine gravi circumcidendi infantis infirmitate, vel itineris faciendi necessitate, circumcisionem ejus differre aut Abrahamo aut ejus posteris licuit; at nec etiam ob solitam recens natorum debilitatem præfixum a Deo circumcisioni tempus ullo prætextu antevertere ipsis fas fuit, ne quidem imminentis puero mortis causa, cum parvuli ante hunc octavum diem, sicut & feminæ & gentiles, cæremoniis legis naturæ sibi rite applicatis salvari potuerint, uti Pererius pag. 295 & Delrio in cap. 17 Genes. pag. 263 observant.

[344] [Hebræos obstringens, aliaque eo spectantia hic paucis perstringuntur.] Neque vero ingenui dumtaxat Abrahami ejusque posterorum pueri, ad quos hoc fœdus spectabat, sed & servi eorum, tum vernaculi seu domi nati, tum emptitii seu pecunia comparati, ac denique ad unum omnes, qui ex alia, quam stirpe Abrahamitica, nati, puta alienigenæ mercenarii, in ejus aut posterorum familiam adsciscerentur, circumcidi hancque initi fœderis notam in carne sua gestare tenebantur; quod ni facerent, scirent se, ex intentata comminatione divina, de populo suo delendos esse, ut qui, pacti initi conditionem violando, pactum ipsum violaverint, ac proin quoscumque ex eis adultos, ipsosque, cum adolevissent, infantes, mortis pœna, uti interpretes non pauci ex variis Scripturæ locis exponunt, a judice damnandos, certeque non annumerandos populo illi, quem tam magnificæ Abrahamo factæ promissiones spectabant, & quarum adeo participes fieri ipsi nequirent. Plura qui de circumcisionis lege nosse volet, adeat is Bonfrerium in cap. 17 Genes., vel Pererium in idem caput diligenter copioseque disserentem; ego ad institutum a Domino cum Abraham sermonem ad eaque, quæ hunc mox subsecuta sunt, me converto.

§ XIX. Sancto ex Sarai conjuge, quam Saram vocare divinitus jubetur, prænunciatur Isaaci ortus: ejus, audito hoc nuntio, risus: circumcisionis præceptum ab Abrahamo exsecutioni mandatum: hujus epocha.

[Abraham sibi ex Sarai, nunc jussa divinitus vocari Sara, nascituri filii] Constituta in hunc modum circumcisionis lege, non distulit divina Bonitas ad præcepti illius duritiem emolliendam, ingentem gaudii materiem Viro obedientissimo subministrare. Cum enim Scrutator cordium Deus cerneret, nihil Abrahamo accidere in terris jucundius gratiusque posse, quam ut ex Sarai, uxore dilectissima, ex insperato filius tandem nasceretur, in quo magnificæ illæ jam ante factæ promissiones complendæ forent, mox Viro sancto, qui haud dubie, ut suum observandæ circumcisionis legis studium ostenderet, jam sese aliquantulum, ac vel forte etiam in pedes erexerat, in hunc modum locutus est: Sarai uxorem tuam non vocabis Sarai, (id est Dominam meam;) sed Saram, (id est multitudinis dominam) ut nempe insigni, quod ei Deus conferre parabat, beneficio ipsum ejus nomen quoque congrueret. Ut autem Abraham existimare posset, beneficium hoc ad progeniem, ex illa nascituram, referendum esse, ex qua progenie illa uxor sua multitudinis domina seu multarum gentium genuina mater aliquando evaderet, subdit Deus, quæ Moyses eodem cap. 17 Gen. ℣. 16 refert, verba istæc: Et benedicam ei, Saræ nempe, & ex illa dabo tibi filium, cui benedicturus sum, eritque in nationes, & reges populorum orientur ex eo.

[346] Tam inopinata promissione perculsus, rursus cecidit Abraham in faciem suam, [nuntium admirabundus excipit, eumque Isaac vocare jubetur,] &, præ summo gaudio tantique beneficii admiratione, non vero, uti & infra ostendemus, ex vitiosa incredulitate aut diffidentia, risit, dicens in corde suo: Putasne centenario nascetur filius? Et Sara nonagenaria pariet? Quasi diceret: Tantane igitur me manet felicitas, ut mihi centenario ex nonagenaria uxore nascitura sit proles, & talis quidem, qualem jam nunc mihi promitti audivi? Pro Domine Deus! De tua quidem potestate aut de promissionis tuæ veritate minime ambigo; ast an non forte ego fallor, mihique nimis blandior, cum hæc tua verba, quæ forte sensu tantum mystico a me vis intelligi, ego contra litterali nimium sensu intelligo? Ut ut sit, o Domine, mihi summi beneficii loco erit, si meus ille Ismaël vivat coram te, si gratus ille tibi sit seque tuo favore præsidioque non indignum præstet, quod & enixissime exopto; utinam ergo Ismaël vivat coram te! Quid ad hæc tam pia Abrahami sensa votaque responderit Deus, ℣. 19 & duobus seqq. ita Moyses exponit: Et ait Deus ad Abraham: Sara uxor tua pariet tibi filium, vocabisque nomen ejus Isaac, & constituam pactum meum illi in fœdus sempiternum, & semini ejus post eum. Super Ismaël quoque exaudivi te. Ecce, benedicam ei, & augebo & multiplicabo eum valde: duodecim duces generabit, & faciam illum in gentem magnam. Pactum vero meum statuam ad Isaac, quem pariet tibi Sara tempore isto in anno altero.

[347] [eo nimirum modo, qui hic exponitur.] Nunc paucis recitata verba illustremus. Cum ℣. 19 ait Deus ad Abraham: Sara uxor tua pariet tibi filium, seu, ut Hebraice expressius & significantius est; Vere vel profecto, Sara pariet tibi filium, confirmat Deus, quæ ℣. 16 de Sara promiserat, ostenditque Abrahæ, verba hæc: Ex illa tibi dabo filium, non mystice, aut parabolice, sed litterali obvioque sensu intelligenda esse, vereque adeo ex illa, ut ut jam effæta sterilique antea muliere, ex qua, spectato naturæ cursu, minime exspectanda proles erat, sublatis naturæ impedimentis, nasciturum stato tempore esse filium, quem nomine Isaac, quod risum sonat, vocari præcipit, non quod Sara postea riserit, nec quod, uti vult Clericus, promissa Dei Abraham risisset, sed quod ad tam lætum nuntium tantique beneficii novitatem reverenter prostratus in faciem suam, summo cum gaudio hilarique risu divina excepisset promissa. Cum vero mox subdidisset Deus, fore, ut constitueret pactum suum Isaaco in fœdus sempiternum & semini ejus post eum, indeque Abraham, ut amor plena solliciti timoris res est, timere posset, ne Ismaël, translatis ab eo in Isaacum divinis benedictionibus, ex votis suis vel diu non viveret vel non prosperaret, continuo spondet ei Deus, Ismaëlem quoque divini favoris, ut optaverat Abraham, participem fore, habiturumque numerosissimam sobolem, in duodecim tribus populosissimas dividendam, quibus totidem præerunt ex eadem stirpe principes, uti reipsa factum esse in Ismaëlitarum seu Arabum duodecim phylarchiis, testes sunt Strabo aliique scriptores. Verumtamen, quod ad pactum a Deo cum Abrahamo initum spectat, repetit confirmatque Deus, illud non in Ismaële ejusve posteris, sed in Isaaco, quem Sara sequenti anno paritura erat, in ejusque posteris suo esse tempore adimplendum.

[348] [nec sine piis animi sensibus; tametsi quidam] His itaque, quæ Moyses cit. cap. ℣. 1 & seqq. retulit, prolatis a Deo verbis, seu, uti idem sacer Scriptor ℣. 22 ait, cumque finitus esset sermo loquentis cum eo, ascendit Deus ab Abraham, speciesque, sub qua Dei locum tenens angelus latuerat, altiora sensim petens, videri tandem Abrahamo desiit. Quam dulces, quam pii ex tam magnificis promissis tunc Viro sancto exorti fuerint sensus, haud facile quis mente assequetur, nedum verbis exprimet. Ex ipsius tamen mox subsecuto facto intelligimus, ardentissimum Deo parendi desiderium non infimum inter eos locum habuisse, indeque effectum esse, ut, tametsi Deus exsequendo circumcisionis præcepto tempus non præstituerat, ipse tamen illud sine mora implere studuerit reque etiam ipsa statim implerit, quemadmodum ℣. 23 & seqq. refertur. Verum priusquam eo progrediamur, postulat locus, ut datam supra num. 346 fidem liberemus, Virumque justum, dum in corde suo risit ac recensita ℣. 17 verba protulit, ab omni incredulitatis irreverentiæque vitio vindicemus. Qui eum hic ejusmodi defectus reum agere volunt, ita fere, uti Pererius notat, argumentantur: Non credidisse Abrahamum, uti oportebat, divinæ promissioni, aperte videntur ostendere ipsamet versus 17 verba. Id enim, inquiunt, significat illud: Et risit, dicens in corde suo: Putasne centenario nascetur filius? Quasi promissum illud Dei, non modo non esset credibile, verum tamquam joculare quiddam & risu magis, quam fide dignum, accipiendum esset.

[349] Subdunt autem, illud vehementius declarari hisce Abrahami verbis: [illum in hoc facto incredulitatis] Utinam Ismaël vivat coram te; quod ipsorum judicio perinde est, ac si diceret; Satis voto meo superque fuerit, si, quem dedisti mihi Ismaëlem, eum serves fortunesque: nam ex Sara prolem, quia nullo modo sperare possum, nec opto nec peto. Ne autem Abrahami censores videantur temere verba ejus præfato sensu exposuisse, in suæ causæ patrocinium vocant citatam num. 72 Homiliam sextam de Pœnitentia, quam Chrysostomo adjudicant, ubi sub finem ejus auctor ita loquitur: Permisit Deus, viros justos, proprium penes arbitrium humanis erroribus incurvari: non ipse quidem ad peccandum eos impellens, sed arbitrio quemque suo permittens, sinensque secundum proprium nutum ambulare. Sic itaque infidelitate sanctus peccavit Abraham; & propterea pœnam non effugit a Deo, ut serviret ejus semen quadringentis annis. Huic testimonio adjungunt S. Hieronymi verba lib. 3 Dialogi adversus Pelagianos, quæ tom. 4 editionis anni 1706 parte 2, col. 541 ita se habent: Quamvis aliquis patriarcha sit, quamvis propheta, quamvis Apostolus, dicitur eis a Domino Salvatore: “Si vos cum sitis mali, scitis bona dare filiis vestris: quanto magis Pater vester, qui in cœlis est, dabit bona petentibus se?”

[350] Denique & Abraham, cui dictum est: “Esto sine querela & sine macula,” [& irreverentis in Deum risus arguant,] conscientia fragilitatis suæ cecidit pronus in terram. Quumque loquutus esset ei Deus: “Sarai uxor tua non vocabitur ultra Sarai; sed Sara erit nomen ejus: & dabo tibi ex ea filium, & benedicam ei, & erit in gentes, & reges gentium ex ipso erunt,” statim infertur: “Cecidit Abraham in faciem suam, risitque & dixit in mente sua: Si centenario nascetur filius, & si Sara nonaginta annorum pariet? Dixitque Abraham ad Deum: Ismaël vivat in conspectu tuo. Cui respondit Deus: Etiam. Ecce Sara uxor tua pariet tibi filium, & vocabis nomen ejus Isaac” & reliqua. Certe audierat a Deo: “Ego sum Deus tuus, placeto in conspectu meo, & esto sine macula;” quare non credidit quod Deus repromisit, sed risit in corde, putans se celare Deum, & aperte ridere non audens? Denique causas incredulitatis exponens dicit in corde suo; Quomodo potest fieri, ut centenarius de nonagenaria uxore pariat filium? “Vivat” inquit, “Ismaël in conspectu tuo,” quem semel dedisti. Difficilia non quæro, contentus sum beneficio, quod accepi. Quem occulta responsione arguens Deus, ait: “Etiam.” Et est sensus: Fiet, quod existimas non futurum. Sara uxor tua pariet tibi filium: & antequam ista concipiat, prius quam ille nascatur, puero nomen imponam. Ex errore enim tuo, quo risisti tacitus, filius tuus Isaac, risus nomen accipiet. Quo quid clarius, inquiunt illi, dici in subjecta materia potest?

[351] Verumenimvero, cum tam adductæ jam mox ab adversariis verborum Abrahæ interpretationi, [quibus auctoritas Apostoli fidem illius dilucide demonstrans,] quam binis modo recitatis testimoniis disertius S. Pauli testimonium refragetur, quo nempe is in sua ad Romanos Epistola cap. 4 Abrahami in hoc facto egregiam fidem laudat, eumque ℣. 19 & 20 non infirmatum fide fuisse, nec considerasse corpus suum emortuum, … & emortuam vulvam Saræ … nec in repromissione … Dei .., hæsitasse diffidentia, affirmat; profecto consectarium fit, ut, quæ cum hoc S. Pauli oraculo conciliari nequit verborum Abrahæ interpretatio, non secus ac eidem oraculo dissona testimonia omnem illico vim amittant. Nec est, cur quis opponat, divinum hoc fidei Abrahæ elogium non ad hoc, quo de quæstio hic est, factum spectare, sed ad eam fidem, quam is habuit multis ante annis promittenti Deo multiplicationem seminis ejus instar stellarum, de qua & scriptum est illud: Credidit Abram Deo & reputatum est illi ad justitiam: Nam, cum S. Paulus cit. cap. ℣. 19 expresse dicat, Abrahamum tunc fere centum annorum fuisse, cum egregium illud, quod laudat, fidei suæ specimen dedit, aperte ostendit, se de facto Abrahæ, cap. 17 Genes. relato, sermonem habere, ac proin, cum asserat, Abrahamum tunc non fuisse infirmatum fide nec diffidentia hæsitasse, palam quoque facit, risum illum verbaque illa Putasne centenario nascetur filius nequaquam fuisse hominis Deo increduli aut diffidentis, nedum irridentis divina promissa, contra ac adversarii contendunt.

[352] [& ratio non una merito opponitur, contra quas nihil prorsus evincunt] Adhæc, præterquam quod verisimile non sit, Deum tali puero, quocum pactum suum statuere decreverat, a vitiosa patris subsannatione impositurum nomen fuisse, addi cum Pererio potest, non videri, cur, si Abrahæ risus verbaque supra relata ex incredulitate diffidentiave processissent, non ipse, æque ac Sara uxor, increpitus a Deo fuerit, aut cur non itidem reprehensus fuerit, ac Zacharias, qui non credens angelo, generationem filii ex sterili uxore similiter nuncianti, ob id non solum reprehensione correptus, sed & loquelæ usu privatus fuit. Quod autem ad laudata ab adversariis testimonia attinet, respondeo, ut jam ante num. 72 ostendi, primum ex eis non S. Chrysostomo, sed, nescio cui, haud satis perito scriptori tribuendum esse, nec solide quidquam ex eo adversus egregiam Abrahami fidem evinci posse. Tantumdem, salva, quæ S. Hieronymo debetur, reverentia, de secundo testimonio pronunciare non vereor, cum ipsemet lib. 1 Dialogi adversus Pelagianos col. 505 de Abrahamo & Sara ita locutus sit: Non ex eo, quod risere, diffidentiæ condemnantur, sed ex eo quod postea crediderunt, justitiæ palmam acceperunt, ut adeo, quæ S. Hieronymus lib. 3 ejusdem Dialogi adversus promptam Abrahæ fidem retulit, ut disputantis potius, quam asserentis, verba spectari queant.

[353] [adducta ab adversariis testimonia, utpote etiam S. Ambrosii] At vero demus, S. Hieronymum de hoc Abrahami facto sequius existimasse, nec quidquam in eo, unde ejus fidem extolleret, invenisse sibi visum esse; profecto non hinc consequens fieret, ut illius potius, quam S. Pauli verbis multorumque Sanctorum Patrum testimoniis hic nobis standum esset; ex quibus pauca hæc pro multis sunto; & primo quidem illud S. Ambrosii, lib. 1 de Abraham cap. 4 col. 294 ita de hoc facto loquentis: Quod autem promisso ex ea (Sara) filio, risit Abraham, non incredulitatis, sed exultationis indicium fuit. Denique procidit in faciem, qui adoravit & credidit, & adjecit: “Si mihi centum annorum nascetur filius, & si Sara nonaginta annorum pariet. Et dixit: Ismaël hic vivat in conspectu tuo.” Non est incredulus in promissis, nec avarus in votis. Hoc est, non dubito, quod facias, ut & centum annorum seni dones filium, & naturæ auctor naturæ metas relaxes. Audi & Augustinum, in Quæstionibus in Genesim tom. 3, parte 1 col. 388, in Geneseos cap. 18 ℣. 13, quo Sara risisse narratur, disserentem: Quæritur, inquit, quare istam (Saram) redarguat Dominus, cum & Abraham riserit, nisi quia illius risus admirationis & lætitiæ fuit, Saræ autem dubitationis; & ab illo hoc dijudicari potuit, qui corda hominum novit.

[354] Et rursus tom. 7 lib. 16 de Civit. Dei cap. 26 col. 439: [& S. Augustini auctoritati contraria; nedum obsunt jam ante a nobis dicta.] Risus Abrahæ exsultatio est gratulantis, non irrisio diffidentis. Verba quoque ejus illa in animo suo, “Si mihi centum annos habenti nascetur filius, & si Sarra annorum nonaginta pariet,” non sunt dubitantis, sed admirantis. Ast, inquies, nos ipsi num. 346 nonnullam in Abrahamo hæsitationem diffidentiamque admisimus, cum eum ita loquentem stitimus: Ast an non forte ego fallor &c., quæ videsis. Verum respondeo, nos hisce verbis positivam aliquam in eo hæsitationem adstruere non voluisse, nedum talem, quæ sufficientem verborum Dei promittentis declarationem aut subsecuta aut comitata est, quæque adeo fidei contraria fuisset, sed obortam cum summa lætitia & admiratione curiositatem, sollicitudinemve aliquam, an nempe intentus a Deo verborum promissionis sensus re ipsa talis esset, qualem esse, Abraham optabat sibique blandiebatur; quæ sane prævia curiositas, seu sollicitudo, perfectioni subsequentis actus fidei de objecto, tunc solum sufficienter revelato, nequaquam officit, neque Abrahamum aliquandiu imbecillem fide aut erga Deum irreverentem fuisse, vel tantillum arguit.

[355] Hisce modo expeditis, ad insigne obedientiæ Abrahami documentum progredior, [Præceptam sibi suisque circumcisionem Abrahamus] quod verbis his ℣. 23 & seqq. sacer Scriptor enarrat: Tulit autem Abraham Ismaël filium suum, & omnes vernaculos domus suæ: universosque, quos emerat, cunctos mares ex omnibus viris domus suæ: & circumcidit carnem præputii eorum statim in ipsa die, sicut præceperat ei Deus. Abraham nonaginta & novem erat annorum, quando circumcidit carnem præputii sui. Et Ismaël filius tredecim annos impleverat tempore circumcisionis suæ. Eodem die circumcisus est Abraham & Ismaël filius ejus. Et omnes viri domus illius, tam vernaculi, quam emptitii & alienigenæ, pariter circumcisi sunt. Hactenus Moyses, verbis illis caput decimum septimum Geneseos concludens, circa quæ nonnulla hic discutienda supersunt.

[356] Et de die quidem, quo suos omnes masculini sexus domesticos seque ipse Abraham circumciderit, [eodem die ex nostrate computandi dies more] moveri hæc quæstio potest, an etiam ex nostræ patriæ computandi more eadem die seu luce, an vero eodem dumtaxat die, Hebraico more, seu ab una ad alteram vesperam computato, divina illa apparitio & subsecuta circumcisio statuenda sit. Posteriorem hanc sententiam tuetur Joannes Clericus, ac per hæc verba Moysis in ipsa die diem posterum ex nostro dies computandi more intelligi debere, contendit; verum mihi multo verisimilius est, divinam apparitionem inter & circumcisionis initium non integram noctem, imo nec notabilem noctis partem fluxisse mediam, ac proin non postridie apparitionis, sed eadem die seu luce tam apparitionem, quam circumcisionem peractam fuisse. Etenim, cum Moyses non tantum in ipsa die apparitionis universos Abrahæ domesticos circumcisos affirmet, sed & statim in ipsa die id effectum ab Abrahamo, diserte narret; hocce loquendi modo, noctem integram ac vel notabilem ejus partem, quam Clericus citatus mediam statuit, omnino excludere se voluisse, ostendit, ac vel ex eo etiam, quod sub vesperam vel noctis tempore apparitionem divinam subsecutumque cum Abrahamo sermonem contigisse, nullo plane indicio innuat.

[357] [exsecutioni mandat,] Ego igitur, ita rem totam sese habuisse, opinor: Cum Abraham haud dubie pro more suo ad Dominum Deum suum de luce vigilaret, ac jam forte matutinum in erecto a se altari sacrificium Deo obtulisset, ecce Angelus Domini se ei, nihil tale opinanti, conspiciendum præbet, & in eo, de quo sat fuse supra egimus, sermone circumcisionem, tamquam perpetuum initi cum eo fœderis signum stabilemque conditionem, tam ei, quam domesticis masculis, posterisque omnibus præscribit. Hanc Vir sanctus legem conditionemque ultro lubensque accipit, nec mora; mox ut ex oculis suis Dei locum tenens angelus evanuit, Ismaëlem filium domesticosque omnes in unum locum cogit, legem sibi a Deo traditam initique pacti conditionem omnibus promulgat; cumque eos ad unum omnes, non secus atque ipse erat, ad Dei nutum intentissimos experiretur, nihil prius habet, quam ut divina jussa in eis necnon in se ipso e vestigio exequatur, seu, uti Moyses fere loquitur, carnem præputii eorum statim in ipsa die, sicut præceperat ei Deus, circumcidat, idemque in suo corpore exsequatur. Quæ omnia an non multo majorem veri speciem, quam Clerici narratio, præ se ferant, lectori judicandum relinquo.

[358] [& propria quidem, uti videtur, manu,] Num autem Abrahamus Ismaëlem, domesticos omnes seque ipse propria sua manu, an vero suo tantum imperio ac per designatos ad id a se ministros peritiores circumciderit, pari nempe fere modo, quo Josue (de quo videsis librum Josue cap. 5 ℣. 3) filios Israël in colle Præputiorum circumcidisse videtur, non omnes consentiunt eruditi interpretes; cum tamen, si rem totam mature expendamus, nihil obstare videatur, quo minus hæc Vir sanctus eadem die seu luce per se ipse exsequi potuerit, solamque vulneris obducendi curam ministris aliquot reliquerit, nihil causæ video, cur Vulgatæ nostræ, quibus & textus Hebraïcus & septuaginta Interpretum versio & Chaldaïca Paraphrasis consonant, expressa ℣. 23 & 24 verba alio, quam prorsus litterali obvioque sensu, intelligi debeant, unusque adeo Abraham circumcisionis, a Deo sibi suisque præscriptæ, minister exstitisse statuatur.

[359] [non anno, ut vult Salianus, centesimo vitæ suæ,] Redit jam suo loco, quæ ante obiter ex occasione mota fuit, controversia de ætate Abrahæ, seu determinato ætatis anno, quo suscepta ab eo est circumcisio. Salianus supra sæpe laudatus, ut alios multos ei consentientes præteream, hanc anno Abrahæ centesimo illigat, suamque hisce verbis sententiam ad annum mundi 2138 num. 2 stabilire nititur. Videmur, inquit, repugnare Scripturæ dicenti, hæc contigisse, “Postquam Abraham nonaginta & novem annorum esse cœperat.” Verum hac Phrasi nihil nobis repugnat Scriptura, nisi velimus eam secum pugnare, quæ mox Abrahamum centenarium vocat, quod proprie & exacte loquendo, non nisi illi convenit, qui nonaginta novem annos expleverit, & centesimum sit ingressus; exacte autem hic loqui Scripturam in numeris patet, cum non rotundos, ut vocant, numeros per decades persequatur, sed fractos per unitates infra decades; id est, non articulos solum numerorum, sed digitos etiam subtilius recenseat; hinc est, quod paulo ante octoginta sex annos retulit, & hoc loco nonaginta novem; & infra tredecim.

[360] Ita ille, contendens nempe, hæc sacri Scriptoris verba: [sed nonagesimo nono] Postquam Abraham nonaginta & novem annorum esse cœperat, de totidem Abrahami annis, omni sui parte expletis, imo ad dies aliquot anni ejus centesimi excretis, necessario intelligenda esse. Verum enimvero quam exiguo, imo nullo fundamento id Salianus ejusque sequaces adstruant, in hunc modum ostendo. Dum Scriptura sacra Genes. cap. 7 ℣. 6 de Noë ita loquitur: Eratque SEXCENTORUM ANNORUM, quando diluvii aquæ inundaverunt super terram, ac rursus, ut alia mittam exempla, dum de puero Joas lib. 4 Reg. cap. XI ℣. 21 ita refert: SEPTEMQUE ANNORUM ERAT JOAS, cum regnare cœpisset, tantum abest, ut annos Noë sexcentos, septemque annos regis Joas tunc ex omni sui parte completos, seu diebus aliquot anni sexcentesimi primi vitæ Noë, aut anni octavi Joas ampliatos fuisse, indicet; ut contra Gen. cap. 7 ℣. XI currente adhuc anno sexcentesimo vitæ Noë ruptos omnes fontes abyssi magnæ & cataractas cæli apertas, ac cit. lib. 4 Reg. cap. XI ℣. 4 in cursu quoque existente anno septimo Joas, eum per Joïda constitutum regem fuisse, diserte tradat. Quæ cum inficiari nequeant adversarii, fateantur quoque necesse est, per hæc sacræ Scripturæ verba Postquam (Abraham) NONAGINTA ET NOVEM ANNORUM ESSE CÆPERAT, apparuit ei Dominus &c, non annos Abrahæ nonaginta novem completos, nedum centesimum ejus annum jam inchoatum designari.

[361] Et vero, nisi adversarii, Moysen dedita opera, [adhuc currente, quidquid hic] ut obscurus esset, a communi receptoque loquendi more in designandis factorum epochis recessisse, dicant, haud satis ego capio, qua ratione ipsi per hæc ejus verba Postquam nonaginta & novem annorum ESSE CÆPERAT, non currentem Abrahæ annum nonagesimum nonum, sed centesimum inchoatum, a Moyse designatum fuisse, contendere queant. Quod autem hæc Abrahami verba Putasne centenario nascetur filius? Et Sara nonagenaria pariet? nequaquam pugnent cum statuta a nobis epocha, anno nempe Abrahæ nonagesimo nono, necdum omni ex parte completo, vel hinc, quidquid obstrepant adversarii, sat luculente patet, quod, dato tantisper, voluisse Abrahamum in suo cum Dei angelo sermone chronographum agere scrupulosum, (quod tamen veri simile prorsus non est) nondum tamen ex citatis ejus verbis consequens fieret, ut divina illa apparitio paulo post anni ejus centesimi initium figi deberet, quandoquidem illa Abrahæ verba, durante apparitione divina prolata, non ad tempus promissionis sibi factæ, &, quod amplius est, non ad promissi filii in materno utero conceptum, sed ad subsecuturum post novem a conceptu menses ejusdem filii ortum, seu Saræ partum respiciunt, quæ in nostra quoque sententia, &, uti Moyses cap. 21 ℣. 5 narrat, revera contigerunt, cum (Patriarcha noster) centum esset annorum.

[362] Sed cetera modo Saliani ejusque sequacium argumenta audiamus. [idem Salianus contradicat,] Dicitur, inquit cit. loco, circumcisus Ismaël, cum tredecim annos implevisset; atqui non potuit implesse tredecim annos, nisi pater nonaginta novem implevisset, cum primus illius concurrat cum octogesimo septimo patris sui, ut supra diximus. Deinde, qui aliter sentiunt, non videntur animadvertere, magnum esse discrimen inter INCIPERE NONAGINTA NOVEM ANNOS, & INCIPERE ESSE NONAGINTA NOVEM ANNORUM, prior enim phrasis ultimum annum inchoatum, posterior absolutum ponit. Denique nullam vim facere voluit divus Hieronymus in verbo CÆPERAT, cum in Hebræo tantum habeatur: “Et fuit Abraham filius nonaginta annorum & novem annorum,” sive, ut habet Tigurina apud Vatablum, “cum Abraham natus jam esset annos nonaginta novem:” Cui Græca & Chaldæa consentiunt. Postremo, si Isaac anno nonagesimo nono patris sui genitus est, ergo centesimus Abrahæ erit primus Isaaci, & centesimus primus patris erit secundus filii & ita deinceps, quod est contra communem Chronologorum dispositionem. Tandem post pauca ita fere concludit: Cum Scriptura eo ipso loco, quo promittitur Isaacus, eum sequenti anno nasciturum dicat; ergo natus est Isaac anno patris centesimo primo circiter inchoante; atque ita centesimus primus Abrahæ est primus Isaaci.

[363] [cujus argumentis] Sed & hæc quoque expendamus. Quod ad Ismaëlis, dum circumcisus est, annum tertium decimum attinet, respondeo, hunc annum non minus in nostra, quam in adversariorum sententia posse completum ostendi, ex eo nimirum, quod, uti supra ostendimus, natus ille sit anno patris sui octogesimo sexto, decem vel undecim mensibus provecto, circumcisio autem facta sit, cum annus Abrahæ nonagesimus nonus in cursu quidem adhuc esset, at tamen ad finem vergeret, minusque, quam gemino, aut uno mense integro, ab exitu abesset. Quæ hisce Salianus subdit, leviora sunt, quam ut multis confutentur. Suffecerit ergo reposuisse, allegatum ab eo duarum phrasium discrimen inter dialecticas cavillationes locum habere posse, at non inter historicas phrases usitatosque in Scriptura sacra loquendi modos, quæ, ut exemplo uno dicta confirmem, multo majore jure censenda esset, annum regis Joas septimum adhuc currentem indicasse, si dixisset: Postquam Joas septem annorum ESSE CÆPERAT, quam dum simpliciter ita loquitur: SEPTEMQUE ANNORUM ERAT, Joas cum regnare cœpisset.

[364] [hic omnino fit satis.] Nec est, cur dicat Salianus, S. Hieronymum vim nullam facere voluisse in verbo cœperat, cum in Hebræo tantum habeatur: Et fuit Abraham filius nonaginta annorum & novem annorum; nam, si quid hic valeat hæc ejus ratio, valebit etiam in eo, quod ipse de Ismaëlis ætate conficit, argumento, qui similiter filius tredecim annorum in Hebræo vocatur, ex qua phrasi, si sibi Salianus constet, consectarium facere non potest, ut tredecim Ismaëlis anni pro omnino completis haberi debeant. Vel utroque igitur Vulgatæ loco hic standum est, vel solida assignanda est ratio, cur potius de Ismaële τὸ impleverat cap. 17 ℣. 25, quam de Abrahamo τὸ cœperat ℣. 1, in sensu obvio intelligendum sit. Denique, quod ad Saliani conclusionem spectat, respondeo, hanc, ut vulgo loquuntur, falso niti supposito, nec nos Isaacum anno patris sui nonagesimo nono natum statuere, ast contra tunc mere ab angelo promissum, nec certe antea natum, quam Abraham centesimum vitæ suæ annum jam octo circiter aut pluribus mensibus inchoasset. Quæ quidem ordinandæ chronotaxis ratio Scripturæ verbis, & Eusebii aliorumque Chronicis, quæ Isaaci ortum anno patris centesimo illigant, multo conformior, quam illa est, quæ inchoato jam Abrahæ anno centesimo primo uxoris ejus partum filiive Isaaci ortum innectit.

§ XX. Abrahamus tres angelos sub viatorum forma latentes hospitio excipit: ab uno ex his de nascituro sibi intra annum filio, ac de instanti Pentapolis pernicie certior fit: hanc deprecari nititur.

[Abraham tres viatores, quos angelos esse, tunc ignorabat,] Jam ab inditæ sibi circumcisionis vulnere convaluerat Abraham atque in ostio tabernaculi sui, quod jam pridem in convalle Mambre fixerat, meridiano sedebat tempore, viatorum explorans adventum solliciteque prospiciens, ne qui illac transirent, erga quos non prius hospitalitatis exercuisset officium; cum ecce Dominus, non ipse filius Dei, contra ac quidam contenderunt, sed Dei locum tenens angelus sese ei subito conspiciendum dedit, sic tamen, ut non statim aut ipsum, viatoris specie velatum, aut binos comites sub eadem forma latentes angelos Abrahamus ut tales agnoverit. Hos ergo ut primum vidit Vir sanctus, ratus, peregrinos juvenes esse, festinat illis occurrere, & inflexo ad terram corpore, comiter eos salutat, mox illum, qui præ aliis honoratior videbatur, impense rogat, ut, si qua sibi apud eum est gratia, ne suum sic tentorium prætereat, jussurum se afferri aquam, qua lassitudinis refocillandæ pulverisque abstergendi gratia eorum omnium pedes laventur, dum sub vicinæ arboris umbra quiescunt, sine mora paratum iri prandium, quo refecti, iter suum prosequantur; haud dubie ita singulari Dei providentia factum esse dictitans, ut ea hora iter illac haberent, qua hospitalitatis suæ participes effici suaque vicissim præsentia suum hospitem beare possent. Illi, comitate hominis adeo benevoli se lubenter usuros, respondent, ac sub arbore, tentorio vicina, conquiescunt.

[366] Tam conspicuorum hospitum obsequentia lætus Abraham, [hospitio convivioque] dum hi sibi sinunt lavari pedes, ipse in tabernaculum ad Saram convolat, eique, ut ex farinæ selectissimæ satis, seu mensuris tribus, ad hospitum prandium, vel etiam, si cuperent, ad eorum viaticum, subcinericios panes, in obtecta nempe chytropode subjectis ac superjectis prunis calidisque cineribus, deproperet, sollicite injungit. Ipse interea temporis citato gressu ad proximum armentum se confert, vitulum inde tenerrimum optimumque desumpturus, quem peritissimus e suis famulus eoquat. Paratam, quam potuit fieri citissime, vitulinam, addito butyro & lacte, hospitibus apponit, stans ipse prandii eorum tempore humanitatis & officii gratia, imo quasi eorum famulus, summoque sibi honori ducens, quod præsentibus, quos tamen necdum Dei angelos norat, vice servi ministraret ac solaretur itineris eorum laborem, uti fere S. Chrysostomus Homil. 41 in Genesim pag. 420 loquitur. Sed ipsa, ut æquum est, sacri Historiographi verba modo etiam audiamus.

[367] [in Valle Mambre excipit,] Ita igitur Moyses Genes. cap. 18 ℣. 1 & 7 seqq.: Apparuit autem ei (Abrahamo nempe) Dominus in convalle Mambre sedenti in ostio tabernaculi sui in ipso fervore diei. Cumque elevasset oculos, apparuerunt ei tres viri stantes prope eum: quos cum vidisset, cucurrit in occursum eorum de ostio tabernaculi, & adoravit in terram (civili nempe adoratione seu honore eos prosequens.) Et dixit: Domine, si inveni gratiam in oculis tuis, ne transeas servum tuum: sed afferam pauxillum aquæ, & lavate pedes vestros, & requiescite sub arbore. Ponamque buccellam panis, & confortate cor vestrum, postea transibitis: idcirco enim declinastis ad servum vestrum. Qui dixerunt: Fac, ut locutus es. Festinavit Abraham in tabernaculum ad Saram, dixitque ei: Accelera, tria sata similæ commisce & fac subcinericios panes. Ipse vero ad armentum cucurrit, & tulit inde vitulum tenerrimum & optimum, deditque puero: qui festinavit & coxit illum. Tulit quoque butyrum & lac, & vitulum, quem coxerat (suo nimirum imperio servique opera,) & posuit coram eis: ipse vero stabat juxta eos sub arbore. Hactenus sacer Scriptor.

[368] Illi igitur, finito prandio, non quo revera cibos in assumpti corporis substantiam converterant, [& de nascituro ex Sara intra annum filio] sed tantum comedisse visi erant, jam vicem sui Hospitis benignitati relaturi, officioso verbo vultuque hilari, abs illo, ubi Sara uxor sit, sciscitantur. Respondenti Abrahamo, eam prope in tabernaculo adesse, mox angelus, qui ceteris spectabilior erat, se intra annum hoc ipso tempore ad eum reversurum spondet, tuncque Saram habituram esse filium. Nil poterat Viro sancto ejusque conjugi gratius blandiusque promitti; at illa, tum quod forte de postrema suo Viro facta promissione necdum esset reddita certior, tum maxime quod suos hospites pro urbanis festivisque hominibus, minime vero pro divinis nuntiis haberet, occulto risu hæc angeli verba excepit, apud se dicens: Egone, modo tam vetula, quæ jam pridem maritali complexu abstinui, nunc rursus cum viro adeo grandævo voluptati operam dabo? Et credam, ex hac nostra conjunctione nasciturum ex me filium, postquam tam diu mihi menstrua fluere desierunt? Hæc profecto risu potius quam prudenti fide digna sunt.

[369] [occultoque Saræ risu, ob quem illa reprehenditur,] Jurasset Sara, hæc sui animi sensa occultumque risum suis hospitibus prorsus latere, at errorem mox dedocta fuit, cum angelum, qui primarias Dei vices agere videbatur, ita marito suo loquentem audivit: Quare risit Sara, seque intra annum parituram non credit? Num quidquam est, quod divinam superet potentiam? Tu rectius, o Abraham, dictis fidem habere perge, & ego sancte polliceor confirmoque, reversurum me ad te hoc eodem tempore ex condicto esse, tuncque Saram habituram esse filium. Hæc audiens Sara seque deprehensam videns, non potuit non verecundia & timore affici, præsertim cum, uti videtur, a marito suo evocata, in hospitum conspectum venisset, & quamdam supra humanam vultus majestatem in iis intueri sibi visa esset; turbata igitur animo, negavit se risisse, rata se ita tegere id posse, cujus jam eam pudebat; at hoc illius mendaciunculum paucis redarguit angelus, seque ejus intima penetrasse & occulta novisse, non obscure ostendit. Denique, confirmata, uti credibile est, in fide Sara, de mensa surgit cum binis sociis, actisque de exhibito hospitalitatis officio gratiis, Sodomam versus cum suis iter convertit.

[370] Habe rursus, quæ huc spectant, ipsamet Moysis verba a ℣. 9 usque ad 16: [divinitus redditur certior,] Cumque comedissent (divini nuncii,) dixerunt ad eum: Ubi est SAra uxor tua? Ille respondit: Ecce, in tabernaculo est. Cui dixit: Revertens veniam ad te tempore isto, vita comite, & habebit filium Sara uxor tua. Quo audito, Sara risit post ostium tabernaculi. Erant autem ambo senes provectæque ætatis, & desierant Saræ fieri muliebria. Quæ risit occulte dicens: Postquam consenui, & dominus meus vetulus est, voluptati operam dabo? Dixit autem Dominus ad Abraham: Quare risit Sara, dicens: Num vere paritura sum anus? Numquid Deo quidquam est difficile? Juxta condictum revertar ad te hoc eodem tempore, vita comite, & habebit Sara filium. Negavit Sara, dicens: Non risi: timore perterrita. Dominus autem: Non est, inquit, ita: sed risisti. Cum ergo surrexissent inde viri, direxerunt oculos suos contra Sodomam: & Abraham simul gradiebatur, deducens eos.

[371] Crediderim, non tam ex mera urbanitate abeuntes hospites comitatum fuisse, [dein abeuntes hospites aliquandiu comitatus] quam debiti eis, quos angelos humana specie velatos jam norat, persolvendi honoris studio, imo & ex iis quidquam, quod vel sibi vel posteris suis utile foret, discendi desiderio. Ut ut sit, equidem rei jam mox referendæ series satis dilucide ostendit, non sine Dei, omnia provide disponentis, nutu contigisse, ut se iis Abraham aliquantulum adjunxerit comitem. Etenim non multos admodum passus jam simul processerant, cum idem ille angelus, qui primarias Dei vices agere videbatur, haud dubium audiente Viro sancto, ac forte non ad solos angelos viæ comites, sed & ad ipsum dirigens sermonem suum, ita loqui cœpit: Num celare potero Abraham, quæ gesturus sum: cum futurus sit in gentem magnam ac robustissimam, & benedicendæ sint in illo omnes nationes terræ? Scio enim, quod præcepturus sit filiis suis & domui suæ post se, ut custodiant viam Domini & faciant judicium & justitiam: ut adducat Dominus propter Abraham omnia, quæ locutus est ad eum.

[372] Quæ perinde se habent, acsi diceret angelus: Num æquum est, [ex uno horum intelligit Pentapolitarum nequitiam] ut singulari amico Dei, jam inde multo altiorum Dei consiliorum conscio, non aperiam ego illud, quod exsecuturus modo sum? Num, inquam, fas est, ut notandum Dei judicium in Abrahami vicinia exerceam clam ipso, qui destinatus a Deo est, ut sit numerosissimæ potentissimæque gentis pater, ex quo Messias, omnis benedictionis auctor & origo, stato tempore ortum ducet? Num denique illud non indicabo homini, quem novi non solum eximie pium religiosumque erga Deum esse, sed & summam bene instituendæ familiæ curam gerere solliciteque daturum operam, ut & domestici & posteri veræ justitiæ officia in Deum proximumque exerceant, quo sic impleantur quæcumque ei divinitus promissa fuerunt? Audiat ergo & intelligat Abraham, quæ & suis narret, ut supremum Numen semper timere discant: Clamor Sodomorum & Gomorrhæ multiplicatus est, & peccatum eorum aggravatum est nimis. Descendam, & videbo, utrum clamorem, qui venit ad me, opere compleverint, an non est ita, ut sciam.

[373] Et hac quidem antropopathia indicavit angelus, summam fuisse Sodomæorum & Gomorrhæorum præ ceteris Pentapolitis infamiam, talemque, ut, si huic par esset nequitia, dissimulari hæc diutius a Deo nequiret, [hisque imminens excidium,] nec diutius protelari vindicta; quapropter in campestrem Pentapoleos regionem descensurum se mox esse, ut, an nequitiæ eorum gravitas eo usque, uti fama ferebat, processerit, reque vera ad cumulum pervenerit, dispicere per se ipse queat; atque adeo, si ita est, justissima in eos animadversione utatur. Non ambigendum videtur, quin Abraham, Dei angelum, qui cordis intima se nosse ostenderat, publica Pentapolitarum notissimaque crimina satis quoque perspecta habuisse, probe intellexerit, eumque adeo eo fine de Sodomæorum ac Gomorrhæorum nequitia quasi dubitantis in modum & mutuatis a judicum mortalium more dictionibus locutum sibi fuisse, quam ut faceret palam, quam tardo sæpe gradu divina ira ad peccatorum vindictam procedat, ac quam terribili contra supplicii gravitate diuturnam compenset patientiam. Cum ergo Vir pius, hoc audito Dei consilio, binos cerneret angelos Sodomam versus se convertere, nec dubitaret, eos divini judicii, ni ipse supplicium deprecari posset, exsecutores fore, propius ad eum, quem ex signis primarium Dei ministrum norat, venerabundus accessit, utque in Loti, sui fratris filii, & aliorum aliquot, quos ibidem degere putabat, justorum gratiam, multitudini parceret, impense rogitare orsus est.

[374] [quod propositis reverenter] Sed hæc rursus ipsamque primam Abrahami orationem ex ipso Moyse intelligamus. Ita ille eod. cap. 18: Converteruntque se inde (duo angeli) & abierunt Sodomam: Abraham vero adhuc stabat coram Domino. Et appropinquans ait: Numquid perdes justum cum impio? Si fuerint quinquaginta justi in civitate, peribunt simul? Et non parces loco illi propter quinquaginta justos, si fuerint in eo? Absit a te, ut rem hanc facias, & occidas justum cum impio, fiatque justus sicut impius, non est hoc tuum: qui judicas omnem terram, nequaquam facies judicium hoc. Insinuat igitur Abraham, credere se, divinum de perdendis Sodomæis decretum absolutum non esse, eosque inter posse viros aliquot justos præter Lot ejusque familiares inveniri, in quorum gratiam justitiæ rigorem moderari Deus adhuc vellet; hinc de divina justitia & æquitate, quæ pios æque ac impios non plectit, in bonitate sentiens, submisse sciscitatur, an non Deus, si quinquaginta justi intra civitatem existerent, toti loco parciturus esset. Quid ad hanc Viri sancti postulationem responderit Dominus seu Dei locum tenens angelus, his verbis Moyses enarrat: Dixitque Dominus ad eum: Si invenero Sodomis quinquaginta justos in medio civitatis, dimittam omni loco propter eos.

[375] [divinæ clementiæ documentis] Tum Abraham, qui jam deprecatoris officio fungi cœperat, veniam porro agendæ Sodomæorum causæ supplex petiit, &, uti S. Chrysostomus Hom. 42 in Genesim pag. 429 exponit, arrepta fiducia & agnita clementia Dei, iterum aliam petitionem attulit, ita ℣. 27 & 28 loquens: Quia semel cœpi, loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis & cinis. Quid si minus quinquaginta justis, quinque fuerint? Delebis propter quadraginta quinque universam urbem? Hoc est, judice eodem Chrysostomo, ac si Abraham diceret: Ne putes, Domine, me ignorare me ipsum, & transgredi mensuram & tanta uti fiducia. Scio enim, me terram esse & cinerem: sed, sicut hoc scio, & manifeste scio, ita neque illud ignoro, copiosam esse tuæ clementiæ magnitudinem, & te divitem esse bonitate velleque omnes homines salvos fieri. Nam quos ex nihilo produxisti, quomodo factos perderes, nisi magna esset peccatorum copia? idcirco iterum oro & precor: “Si pauciores quinquaginta inventi fuerint, & quadraginta quinque fuerint in civitate justi, num salvabis civitatem?” Ad quæ mox Dominus cit. ℣. 28 respondit: Non delebo, si invenero ibi quadraginta quinque, justos nempe, indicans simul tamen, non tot in Sodomis repertum iri.

[376] Hac Dei familiaritate allectus Abraham, ac velut audacior factus, [modisque omnibus] rursus a proposito prius numero quinquagenario descendit, speransque fore, ut saltem quadraginta justi in Sodomis inveniri possent; iterum hocce modo ℣. 29 sciscitatus est: Sin autem quadraginta ibi inventi fuerint, quid facies? At, cum angelus, se urbem propter quadraginta justos non percussurum, responderet, rursusque, ne tot quidem illic inveniri, indicaret, haud dubium videtur, quin hocce tristi nuncio graviter perculsus afflictusque Abraham fuerit; verumtamen, cum pari semper vicinos suos ab interitu eripiendi desiderio ferretur, & copiosam divinæ clementiæ magnitudinem ob oculos habere pergeret, ausus est e quadragenario numero decadem integram resecare, atque in triginta justorum gratiam totius loci conservationem postulare, præmissa tamen oratione, qua iram Dei deprecari suæque importunitatis veniam obtinere posset. Ne, quæso, inquit, indigneris, Domine, si loquar: Quid si ibi inventi fuerint triginta? Respondente angelo, se propter triginta justos urbi parciturum, mox Abraham alteram decadem detraxit, atque in gratiam viginti justorum urbis incolumitatem postulavit, pari semper animi demissione, parique fiducia. Quia semel, ait, cœpi, loquar ad Dominum meum. Quid si ibi inventi fuerint viginti?

[377] Cum rursus hisce precibus annueret angelus, seque propter viginti justos non interfecturum Sodomæos esse, [deprecari conatus,] polliceretur, miratus Abraham tantam Dei indulgentiam clementiamque, at aliunde veritus, ne tandem Dei in se iram moveret, si pertinacius pro perditissima urbe deprecari pergeret, modum quæsivit invenitque, quo sine angeli offensa postremum pro Sodomæis supplex fieret. Obsecro, inquit, ne irascaris, Domine, si loquar adhuc semel: Quid si inventi fuerint ibi decem? Ad quæ angelus, in decem justorum gratiam non perituram esse urbem, reposuit, ita ℣. 32 loquens: Non delebo propter decem, at simul tantam esse loci corruptionem, ostendit, ut ex tot incolarum millibus ne decem quidem inveniri possent, qui boni justique essent. Hoc igitur dato responso decretorio, ex Abrahæ oculis evanuit Dei angelus, ipse vero ad tentorium rediit, seu, ut Moyses ℣. ultimo ait, abiitque Dominus, postquam cessavit loqui ad Abraham: & ille reversus est in locum suum, haud dubie summam Dei clementiam, quæ quinque urbium totque hominum scelera decem dumtaxat inculpatis pensare satis habuisset, admirans, at simul non mediocriter dolens, tot inter homines ne decem quidem justos posse inveniri, ac propterea de jamjam secuturo Pentapoleos excidio, nequaquam dubitans.

[378] Nec vero Abrahami metum fefellit eventus. Nam cum eodem die vespertino tempore duo ex illis, [postero die exsecutioni mandari,] quos hospitio exceperat, angeli ingressi Sodomam, nocte apud Lotum divertissent, postridieque summo mane benignum hospitem suum cum conjuge binisque filiabus inde eduxissent, mox, teste Moyse cap. 19 Genes. ℣. 24 & 25, Dominus pluit super Sodomam & Gomorrham sulphur & ignem a Domino de cœlo, seu, uti Hebraïce sonat, a se ipso, id est, vi propria nullis intervenientibus causis naturalibus, & subvertit civitates has, nimirum una cum urbibus Adama & Seboïm, uti ex Deuteron. cap. 29 ℣. 23 aliisque sacræ Scripturæ locis constat, & omnem circa regionem, excepta tamen urbe Segor, cui in gratiam Loti parcitum fuit, nec non universos habitatores urbium & cuncta terræ virentia consumpsit. Atque hujus quidem extremi supplicii testis quoque oculatus fuit Abraham, cum mane ad locum, ubi pridie steterat cum Domino, progressus, teste rursus sacro Scriptore ℣. 28, intuitus est Sodomam & Gomorrham, & universam terram regionis illius: viditque ascendentem favillam de terra, quasi fornacis fumum.

[379] [ex superiori quodam loco suis oculis cernit.] Neque huic narrationi obstat, quod, teste Adrichomio, convallis Mambre, ubi Abraham tentorium fixerat, septem circiter leucarum horariarum spatio ab Asphaltite lacu absit; quippe non ex ipsa convalle Mambre, sed ex loco, ubi steterat prius cum Domino, qui locus, uti ex angeli verbo descendam ℣. 21 capitis 18 constat, elatior Pentapoli eique vicinior erat, Sodomam & Gomorrham ascendentemque de terra favillam intuitus fuisse, a Moyse asseritur. Qua in re ego nihil video intellectu difficile esse, præsertim, si, non in ipso loco, ubi nunc Mare mortuum, seu lacus Asphaltites est, sed ad hujus ripam Occidentalem, convalli Mambre propiorem, infames illæ urbes exstiterint, uti ex S. Hieronymo lib. de situ & nominibus locorum Hebraïcorum & ex adductis a Calmeto testimoniis ad cap. 19 Gen. pag. 428, aliisque recentioribus non obscure ostenditur. Paulo majorem prima fronte difficultatem præ se fert versus 29 capitis 19, quo Moyses, cum mox ante de Abrahamo dixisset Intuitus est Sodomam … viditque ascendentem favillam de terra, ita continuo loquitur: Cum ENIM subverteret Deus civitates regionis illius, recordatus Abrahæ, liberavit Lot de subversione urbium, in quibus habitaverat. At, si Bonfrerium hic audiamus disserentem, protinus illa evanescet difficultas.

[380] [id tamen suis precibus consecutus, ut Lot] Ita igitur ille pag. 216: In Hebræo, inquit, est, quomodo & septuaginta & Chaldæus reddiderunt, ET FACTUM EST IN SUBVERTENDO, vel CUM SUBVERTERET, &c. Ex quo satis patet, illud ENIM in nostro textu non habere vim causalem, sed idem valere, quod PORRO vel AUTEM, ut alias sæpe; neque reddi hic rationem immediate præcedentium, sed ad summum remotiorum, quid scilicet Deum moverit ad liberandum Lot. Etsi enim Lot etiam ob justitiam liberatus sit, nihil tamen vetat, etiam alteram hanc fuisse causam, & utramque a Deo fuisse intentam, quamquam alterutra per se fuerit sufficiens, etsi forte nec tanta fuerit justitia Lot, ut mereretur liberari, nisi accessissent Abrahæ merita, ut indicat Augustinus Quæst. in Genesim q. 45: nam & multa indicant in hac historia, Lot non admodum fuisse perfectum. Addo etiam, satis patere, illud CUM SUBVERTERET non capi hic secundum propriam illius temporis significationem, sed cum ampliatione aliqua: Lot enim prius fuit liberatus, quam subversio ista contingeret. Itaque CUM SUBVERTERET significat vel CUM JAMJAM SUBVERSURUS ESSET, sive SUB TEMPUS SUBVERSIONIS, vel CUM DECREVISSET SUBVERTERE.

[381] Hactenus Bonfrerius, rectissime laudans S. Augustinum, [e Pentapolis incendio eductus cum suis fuerit,] qui loco cit. ita loquitur: Commendat Scriptura (nempe eodem ℣. 29) meritis magis Abrahæ liberatum esse Loth, ut intelligamus, justum Loth dictum secundum quemdam modum, maxime quod unum verum Deum colebat, & propter comparationem scelerum Sodomorum, inter quos vivens ad vitam similem non potuit inclinari. Vellem tamen, ut & Bonfrerius aliique, qui hunc locum commentati sunt, S. Joannis Chrysostomi verba Homil. 44 in Gen. huc quoque adduxissent, ut, quam in Loti e Sodomorum incendio liberatione partem habuerit Abraham, evidentius pateret. Illa igitur in medium profero: Operæ pretium, inquit pag. 448, nunc fuerit, intermissæ seriei insistere, & pauca vestræ caritati loqui, ut iterum videatis caritatem & commiserationem Patriarchæ, & Dei in illum benevolentiam. Nam ubi orto sole justus Lot in Segor servatus est, qui autem Sodomis erant, pœnam luerunt; Patriarcha simul & illorum interitum miserans, quem propter suum peccatum sustinuerunt, & de justo valde sollicitus, mane veniens spectabat, quæ ibi facta fuerant.

[382] Tum, adductis ex versione 70 Interpretum versibus 27 & 28, [uti S. Chrysostomus etiam tradit,] ita pergit: In eo, inquit, loco, in quo colloquutus est cum Domino, & pro Sodomitis rogavit, videbat terribilis illius pœnæ vestigia, & de justo (Lot nempe) discere aliquid volebat. Is enim Sanctorum mos est, ut plurimum affectu moveantur & compatiantur. Et, ut doceat nos divina Scriptura, Spiritus gratiam statim ipsi hujus rei notitiam concessisse, & Justum (Abrahamum nimirum) cura, quam pro Lot gerebat, liberasse, inquit: “Cum contereret Dominus civitates regionis illius, recordatus est Deus Abrahæ, & emisit Lot e media subversione.” Quid est, “Recordatus est Deus Abrahæ?” Hoc est petitionis, quam fecit, dicens: “Ne simul perdas justum cum impio.” Cur igitur, dixerit aliquis, propter orationem Patriarchæ justus servatus est, & non propter justitiam? Ita certe, etiam propter orationem Patriarchæ: quando enim, quod ex nobis est, simul afferimus, ipsa etiam intercessio Sanctorum plurimum nobis confert. Quod si & ipsi negligentes fuerimus & spem in illis solis nostræ salutis collocaverimus, nihil amplius nobis prodest, non quod minus valeant justi, sed quia propter nostram desidiam nos ipsos prodimus. Ita S. Chrysostomus, indicans ad Loti e Sodomis liberationem plurimum contulisse non solum Abrahami merita, sed vel maxime, quam pro ejus incolumitate fudit, pia sollicitudine plenam ferventissimamque orationem.

[383] At, inquies, nuspiam Moyses tradit, Abrahamum pro Loti liberatione Deo supplicasse. [tametsi Moyses hoc diserte non commemorarit.] Quo ergo fundamento hæc ejus precibus adscribitur? Respondeo, etsi Moyses, cap. 18 Genes. referens Abrahami ad Deum supplicationem, expressam Loti mentionem non fecerit, eum tamen citatis verbis Numquid perdes justum cum impio, & illis item Recordatus Abrahæ liberavit Lot, non obscure indicare, partem sane non minimam in sui patrui precibus Lotum habuisse, iisque partim acceptum referre debuisse, quod angelorum opera e subvertenda urbe salvus & incolumis deductus fuerit. Cur autem Moyses in referenda Abrahami oratione disertam non fecerit Loti mentionem, non improbabilis hæc partim ex Pererio reddi ratio potest, nimirum, quod non putarit Moyses, visum iri ita magnum & memorabile, Abrahamum supplicasse Deo nominatim pro Lot, homine scilicet magna secum necessitudine conjuncto, sibique propter longinquæ peregrinationis societatem diuturnumque contubernium carissimo, quam pro innumeris fere illis, qui Pentapolim inhabitabant, maximopere fuisse sollicitum, nihilque in sua ad Deum oratione prætermisisse, quo eorum perniciem deprecari posset; quod ut est altero multo majus præstantiusque, ita & ad commendationem pietatis & caritatis Abrahæ, & ad eruditionem atque imitationem posterorum, hoc præ altero, singillatim diserteque memoriæ ac litteris mandare sacer Scriptor voluerit. Cetera, quæ ad Pentapolis excidium, Lotique ac uxoris ejus filiarumque historiam spectant, utpote ab instituto meo aliena, hic prorsus missa facio, & ad Geneseos caput 20, quod Abrahami e convalle Mambre in Gerara peregrinationem gestaque hanc mox consecuta complectitur, jam gradum facio.

§ XXI. Abrahamus peregrinatur in Geraris: hujus itineris occasio & epocha discutitur. Abrahamus Saram conjugem, jussu Abimelechi sublatam, recipit intactam, eumque suis precibus morbo liberat.

[In urbem Gerariticam, cujus situs hic exponitur,] De urbe Gerara, in quam Abrahamus, teste Moyse cap. 20 Gen. ℣. 1, cum uxore Sara post Pentapoleos excidium secessit, ita Cellarius tom. 2 Notitiæ Orbis antiqui pag. 359 erudite scripsit: Circa Bersaben etiam Gerar fuit sive Gerara. Genes. cap. X, ℣. XIX terminus Chananææ una cum Gaza Meridianus statuitur: quod clare LXX Interpretes expresserunt. Sita erat inter Cades & Sur, notas solitudines, quarum illa Ægyptum spectat, hæc Arabiam Petræam, Genes. XX, ℣. 1. Hieronymus cum Eusebio suo præclare: “Gerara, ex cujus nomine nunc Geraritica vocatur regio trans Daromam, procul ab Eleutheropoli viginti millibus & quinque ad Meridiem. Erat autem olim terminus Chananæorum ad Australem plagam, & Civitas metropolis Palæstinæ” [id est, Philistææ.] “Scriptura commemorat, fuisse eam inter Cades & Sur, hoc est, inter duas solitudines, quarum una Ægypto jungitur, ad quam populus trans fretum Rubri maris pervenit: altera vero Cades usque ad Saracenorum eremum extenditur.” Metropolim dixit, quia Abimelecho Philistæo regiam sedem præbuit: quamvis & extra Philstæam videatur sita fuisse, quia inter Sur & Cades solitudines: tunc vero in Philistæorum potestate. Posteriori tempore videtur regis Æthiopum, id est, Australium Arabum fuisse, quia Asa, rex Judæ, victo illo rege, omnia circa Geraram vastasse dicitur 2 Paralip. XIV, ℣. 14. Samaritanus interpres Genes. XX ℣. 2, cap. XXVI, I & VI vertit Ascalonem; & Targum Hierosolymitanum Genes. XX, ℣. 2 Arad: quarum neutra convenit cum situ inter Sur & Cades.

[385] Et de situ quidem Geraræ urbis cognominisque regionis satis consentiunt eruditi, [Abrahamus ex convalle Mambre secedit, non ob rationes] nec eum plane intactum reliquit Moyses, dum Gen. cap. 20 ℣. 1 ita retulit: Profectus inde (ex convalle Mambre & vicinia Hebron) Abraham in terram australem, habitavit inter Cades & Sur, & peregrinatus est in Geraris, seu, uti ex LXX Interpretum versione Latine est, & movit Abraam illinc ad Austrum; & habitavit inter Cades & inter Sur & habitavit in Geraris; at non item de susceptæ peregrinationis illius causa occasioneve inter auctores convenit; imo sunt, qui Abrahæ ex convalle Mambre in regionem Gerariticam profectionem non post Pentapolis excidium, nedum ulla hujus occasione, sed multis ante annis contigisse volunt; de quibus ordine suo jam disseremus. Quod ad auctorum de mutatæ ab Abrahamo sedis causa occasioneve varias attinet sententias; ea quidem mihi omnino frigida, ne quid pejus dicam, videtur, quæ Virum sanctum ideo ex convalle Mambre discessisse tradit, quod, subversa jam regione Sodomitica, hospitalitatis exercendæ, cujus avidissimus erat, omnis ei defutura jam videretur occasio. Quasi vero ex regionibus, quæ tribubus Juda, Simeonis, Benjamin, Dan aliisque postea cesserunt, non æque post Pentapolis subversionem, atque ante illam, per montana Hebron ac convallem Mambre iter facere quam plurimi potuerint, quos Abraham haud secus atque alios antea, hospitio excipere quivisset?

[386] Haud ita aliena a vero est Benedicti Pererii, sæpius laudati, [a quibusdam recentioribus allegatas,] opinio, quæ famem aliquam, in convalle Mambre vicinaque regione ortam, Abrahamo causam inde abeundi dedisse adstruit, ac versum 1 capitis 26 Geneseos, quo de sterilitate in diebus Abrahæ mentio fit, sic exponit, ut sterilitas hæc ab ea fame, quæ Virum sanctum in Ægyptum ire compulit, diversa dici possit. At, cum Pererius sterilitatis illius, cap. 26 memoratæ, a fame cap. 12 ℣. X relata differentiam non satis probet; nec ullo evincat argumento, Isaacum, orta dein fame, ad regem Palæstinorum in Gerara non alia de causa profectum esse, quam quod id simili de causa Abrahamus ante fecisset, quæ tamen, ut suam stabiliret opinionem, sat solide probanda ipsi erant; ego eam opinionem, in medio relinquo & eruditi lectoris judicio committo. Ab his plane diversam tuetur Salianus in Annal Eccles. Vet. Testamenti, ita ad annum mundi 2138 num. 85, pag. 465 loquens: Ego sane crediderim, non aliam illi (Abrahamo) migrationis causam fuisse e loco, in quo & gloria & divitiis & benevolentia ac fœdere incolarum florebat, quam divinam jussionem, quæ illius virtutem exercere & peregre vitam ducere volebat, quod non obscure significat Chrysostomus, cum nempe, ut ipse quidem putat, ita ait: “Eum aliquando in Bethel figere tabernacula, aliquando autem apud quercum Mambre, aliquando in Ægyptum descendere, nunc autem in Geraris tabernacula collocare, & omnia facile sustinere, ut gratitudinem erga benefactorem, & obedientiam erga Dominum suum per omnia manifeste declaret.”

[387] Cum ergo, inquit rursus Salianus, tota Patriarchæ peregrinatio ab exitu de Ur Chaldæorum usque ad mortem ex Dei nutu & directione pependerit, [utpote quæ non satis solidæ videntur,] etiam hanc oportet illi adscribere, qui primum illi dixit: “Exi de terra tua.” Præsertim cum hæc commoratio in Geraris diuturnior futura esset; volebat autem Dominus non solum merita ejus augere, sed diversis populis sancti Viri virtutem & pietatem in veri Dei cultu in exemplum proponere. Verum enimvero, etsi quidem non sine Dei nutu ac dispositione e convalle Mambre in Gerariticam regionem Abrahamus migrarit, seque lubens divinæ Providentiæ quibuscumque in rebus submiserit, quod & nos ultro fatemur & propugnamus; consectarium tamen inde non fit, ut mere ob divinam jussionem, uti Salianus adstruit, non vero ob naturalem aliquam causam, a divina Providentia in eumdem finem directam, e convalle Mambre in Gerariticam regionem profectus fuerit; quandoquidem nulla prorsus de speciali illa jussione divina in sacris Litteris mentio exstat, nec sine sacri auctoris testimonio aut gravissima ratione hæc adstrui debet.

[388] [sed probabilius ob infectum tunc in Pentapolis vicinia aërem.] Malim igitur ego credere, Abrahamum, Deo sic omnia sine novo prodigio ordinante, idcirco procul a Pentapoleos vicinia cum suis secessisse, quod hominibus æque ac pecoribus noxius fœtor pestilensque halitus, partim ex sulphureo igneoque imbre, partim ex combustis Pentapolis ædificiis, arboribus, plantis, incensisque bituminis puteis exortus, longe lateque, ac per ipsam convallem Mambre sese diffuderit, & circumjacentes plagas non paucis diebus inficere perrexerit. Etenim, cum, teste Adrichomio pag. 53, Lacus Asphaltites etiamnum, ut ipse de suo tempore loquitur, in camini infernalis modum perpetuis exæstuet vaporibus, eorumque halitu littora & montes utrimque ad quinque milliaria sterilia squaleant; non dubitandum est, quin, ardente jam Pentapoli diuque post fumante, multo latius sese pestilens ille halitus per aëra diffuderit ac convallis Mambre agros prataque, quibus Abrahami familia gregesque ad victum indigebant, suo contagio vitiarit; ut adeo donec lapsu temporis pristino aëri in convalle illa salubritas redderetur, alio secedendum Abrahamo fuerit, quæ sane opinio nihil habet genuinis Chrysostomi verbis contrarium, utpote quæ a supra recitatis non uno loco discrepant, prout Homiliam ejus 45 in Genes. pag. 457 legenti manifestum fiet.

[389] [Illam autem Abrahami Gerariticam peregrinationem] Pergo nunc ad alteram, quæ circa hujus profectionis epocham versatur, disceptationem, cujus nempe cardo in eo vertitur, an Abraham, uti citatus supra Joannes Clericus in suo in Genesim Commentario pag. 143 cum nonnullis censet, non aliquanto post, quam ex Ægypto redux esset, e tractu Hebroni vicino in Gerara abierit, puta anno ætatis suæ plus minus septuagesimo octavo; an contra, ut communis fert sententia, Patriarchæ nostri peregrinatio Geraritica suo ordine a Moyse narrata fuerit, seu an tunc demum Vir sanctus in Australem illam Palæstinæ regionem profectus sit, cum jam deleta esset, si urbeculam Segor excipias, universa Pentapolis, ipseque annum ætatis nonagesimum nonum completurus esset, aut jam a diebus aliquot inchoasset centesimum. Rationes, quibus suam Clericus opinionem stabilire nititur, ex ipsomet audiamus. Cum in sua Paraphrasi pag. 142, Abrahamum diu ante habitum cum angelo de Dei justitia sermonem & Loti e Sodomis liberationem, ex facto Abimelechi regis Geraræ Supremi Numinis æquitatem cognoscere potuisse, affirmasset, seq. pagina ad ℣. 2 capitis 20 de abducta ab eodem rege Sara ita loqui pergit: Videtur hoc evenisse, postquam Abrahamus ex Ægypto redierat, quamquam annus indicari nequit.

[390] Ac mox ita pergit: Interea cavendum, ne credamus, [paulo post ejus reditum ex Ægypto contigisse, contendit quidem] hæc suo ordine narrari: nam postquam Deus Isaacum Saræ promisit cap. 18, intercessit dumtaxat annus ab eo promisso ad ejus partum, quo non potuit Sara in regiam Abimelech duci, & sat diu ibi commorari, ut ostendimus ad vers. XVII, quin gravidam eam esse, agnoscerent. Nec credibile etiam est, Saram gravidam dicturam fuisse, Abrahamum fratrem suum esse, aut celaturam, se viro esse conjunctam; ne jam dicam, nonagenariam mulierem tantas formæ præteritæ, ut juvenes amore incenderet, vix potuisse servare reliquias. Hactenus ille. At vero haud satis ego perspicio, adeo urgentes has esse rationes, ut factum hoc ad juniorem Saræ ætatem retrahi debeat, utque Moyses narrationis suæ ordinem omnino intervertisse, eaque, quæ ex temporum serie capiti 13 vel 14 Geneseos subjicienda erant, facileque etiam locis illis narrari poterant, vel ex supina negligentia, vel, nescio, quo præpostero consilio, alieno prorsus loco retulisse dicendus sit, uti ex Clerici sententia, si nempe vera sit, omnino fit consequens. At bene habet, quod hæc infirmis admodum nitatur argumentis.

[391] Quod enim asserit scriptor ille, annum dumtaxat unum inter promissionem nascituri Isaaci ejusque ortum intercessisse medium, [Joannes Clericus, sed non satis rationibus] id & nos cum S. Scriptura ultro fatemur; at, quod idem adstruit, non potuisse Saram eo tempore in regiam Abimelechi duci, nec ibi, donec regis ejusque uxoris atque ancillarum morbi causa innotesceret, commorari, quin gravida ipsa agnosceretur, id vero est, quod plane inficiamur. Ponamus enim cum Procopio, Saram, decurso trium mensium post promissam sobolem spatio, Isaacum concepisse, natumque adeo hunc esse, dum Abraham paucis diebus a complendo ætatis suæ anno centesimo aberat, seu, ut Moyses cap. 21 ℣. 5 loquitur, cum centum esset annorum, nempe vix non completorum, uti sane omnia hæc Scripturæ verbis cohærent; profecto facile intellectu erit, quo pacto Sara, exeunte anno mariti nonagesimo nono, vel etiam, si velis, ad dies aliquot inchoato centesimo, ex convalle Mambre quatriduo circiter post nascituri intra annum filii promissionem cum Marito suo proficisci cœperit, ac paucis post diebus in Gerariticam regionem, quatuordecim tantum horarum itinere, teste Adrichomio, a convalle Mambre distantem, una cum familia pervenerit; ac denique qui jussu regis mox in aulam abducta bimestri etiam spatio illic versari sub specioso sororis Abrahæ nomine potuerit, quin tamen maritata esse ullo indicio agnosceretur.

[392] Nec est profecto, cur longius bimestri spatium admittatur, [& argumentis suis] ut Abimelech se connubiali commercio inhabilem sentiret, uxorque ejus atque ancillæ aut coeundi, aut, quæ partui vicinæ erant, pariendi difficultate acerbissima constrictas sese experirentur; cum malum hoc, uti rem consideranti patebit, vel unius alteriusve hebdomadæ decursu dignosci facile quiverit. Quod ergo ait J. Clericus: Nec credibile etiam est, Saram gravidam dicturam fuisse, Abrahamum fratrem suum esse, aut celaturam, se viro esse conjunctam, id ego lubens admitto, si Sara tum reipsa gravida fuisset, ac vel maxime, si jam ei ex fœtu venter intumescere cœpisset; at utrumque hoc pari facilitate multoque majori jure ego nego, quam quo Clericus adstruit, addoque, ne tunc quidem potuisse Saram Isaacum concepisse, nisi, quod gratis admitti nequit, ultra novem decemve menses eum gestasset in utero. Quid? Quod iterum Moyses ℣. 1 cap. 21 tunc tantum Saram a Domino visitatam & ex Abrahamo concepisse, dicat, cum ab Abimelecho ei reddita fuisset intacta.

[393] [id evincit,] At, inquit adversarius, difficile creditu est, nonagenariam mulierem tantas formæ præteritæ, ut juvenes amore incenderet, servare potuisse reliquias. Respondeo, si nostris temporibus, quibus passim mulierum decor vigorque ultra quadraginta quinque annos non extenditur, antiqua illa tempora metiamur, id creditu difficile fore, præsertim si id sine scriptoris gravissimi testimonio adstrueretur; at, si mulieres postdiluviano illo tempore & eo diutius fere centum & triginta annos vixisse, advertamus, non inviti gravissimo divinoque Scriptori credemus, eum Saræ nonagenariæ fuisse oris vigorem, eum carnium habitum, eamque lineamentorum pulchritudinem, ut virum jam ætate firmatum (nam juvenem tunc fuisse Abimelechum, neutiquam apparet) in sui amorem allicere etiamnum posset. Profecto miror, hæc abs Clerico adversus communiorem sententiam serio prolata fuisse, postquam ipsemet, in caput 12 Geneseos scribens, eamdem sibi difficultatem objecit, moxque pag. 100 solvit.

[394] [quorum unum ipsemet alibi] Ipsum audi Clericum: Cum Abrahamus eo tempore, quo Chananitidem ingressus est, LXXV annos natus,… Sara autem … decennio tantum junior esset; quando in Ægyptum ivere, minimum LXV annos nata erat, qua ætate non solent mulieres forma ita excellere, ut virorum libidinem excitare queant. Verum, ut diutius eo tempore vivebant, ætate provectis non modo vires constabant, sed etiam vigor ille oris & carnium habitus, in quibus præter lineamenta sita est pulchritudo, integri erant. Propterea etiam Græcorum poëtæ, qui norant, primis sæculis longiorem fuisse hominum vitam, suam Helenam, quam rapuerat Theseus, tertia post generatione infausta forma bellum Græcis & Troianis creasse, fingunt. Sunt quoque mulieres, inquit ibi laudatus scriptor, aliis diutius formosæ, quales, quæ non multos peperere liberos, & delicatius vixere; Sara autem nondum pepererat, nec dubium, quin hominis divitis & uxoris amantis conjux studiose semper cuticulam curasset. Itaque mirum non est, si inter eas fuit Sara, ut utar verbis Platonis de Colophonia Archæanassa:

Ὡν καὶ ἐπὶ ῥυτίδων ἕζετο δριμὺς ἔρὼς

Quarum etiam in rugis sedit acerbus amor.

[395] [at non satis modeste,] Ita Clericus, quamvis pro rei gravitate jocosius, quam decebat, locutus, tamen difficultati, quam dein pag. 143 proponit, ipsemet facit satis. Quid? Quod ipse etiam nostri seculi impiissimus pseudo-philosophohistoricus aperte fassus sit, haud ita pridem inventam in Galliis esse famosam mulierculam, quæ, ut ut ante duxisset vitam multarum libidinum maculis infamem, ea tamen, cum sexagenaria jam esset, venustate fuerit, ut non vulgarium virorum amores in se converteret; de qua vide Supplementum ad Philosophiam Historiæ, anno 1769 Gallice editum, pag. 190. Cur igitur (parcat lector, quod veri demonstrandi gratia tam profanum exemplum cum sacro componam) cur igitur, inquam, id ipsum aut Clericus aut citatus pseudohistoriographus de Sara nonagenaria neget, quæ tum temporis quadraginta circiter annis a supremo suo die aberat, quæque, præterquam quod frugalem libidinumque expertem vitam egisset, tentata morbis fuisse non legitur, nec aut infantum lactationibus vel partus doloribus vexata fuerat, nec ea experta mulierum incommoda, quæ venustati earum summopere officiunt.

[396] Sed Clerico tantisper demus, non adeo formosam fuisse Saram nonagenariam, [modestius autem, & alio modo, Salianus solvit.] ut eam solius pulchritudinis causa uxorem habere rex Geraræ voluerit: nondum hinc consequens fieret, ut Abrahami cum Sara in Gerariticam regionem profectio, hujusque in aulam regiam sublatio annis plus minus viginti duobus ante Sodomæ excidium statui deberet; cum alias etiam ob causas hanc sibi rex uxorem desiderare potuerit, uti Salianus ad annum mundi 2138 num. 90 his verbis docet: Solent enim principes ambire matrimonia, quibus potentiores fiant, cum alioqui non desint eis mulieres, pulchritudine præstantes in regnis suis. Itaque nulla hoc loco fit mentio pulchritudinis Saræ, quæ tamen in Ægyptiaca illa peregrinatione celebratur. Optavit Saram Abimelech, ut matronam venerabilem, ut regendæ familiæ peritam, quam credidit utique viduam: eam enim ætas suspicionem merito dare potuit; denique ut forma præditam, quæ præteritam pulchritudinem (magna tamen etiamnum sui parte, uti ego arbitror, superstitem) facile testaretur: sed, quod caput erat, Abrahæ sororem optavit, ut Abrahamum haberet fratrem, id est, commilitonem in bello, si res tulisset, eximium bellatorem; in pace consiliarium, antiqua probitate & prudentia virum; in rerum penuria cognatum, cujus essent opes minime contemnendæ; denique qui in prosperis & adversis rebus præsidio esset & ornamento.

[397] Quid plura? Nonne Moyses per hæc capitis 20 verba: [In hac peregrinatione, quæ sub annum 100 Abrahami statuenda esse ostenditur,] Profectus INDE Abraham, eum ex vicino Hebroni tractu seu convalle Mambre, postrema Abrahami sede a se designata, tunc in Gerara abivisse, satis manifeste indicavit? Et indubie quidem, fatente ipsomet Clerico in Paraphrasi sua ad ℣. 1, pag. 142. Igitur vel Abrahamum in convalle Mambre bis tabernaculum jam tum fixisse, illudque itidem bis alio illinc movisse, probare Clericus debet, vel, cum, salva Scripturæ narratione, id probare nequeat; fateatur necesse est, Virum sanctum ex convalle Mambre, ubi certissime, cum nonaginta novem annorum esse cœperat, etiamnum habitavit, non ante profectum esse in Gerara, quam in eadem convalle angelos, excidendæ Pentapolis nuncios, jam excepisset hospitio, posteroque die vidisset ascendentem favillam de terra Pentapolis, quasi fornacis fumum, uti Moyses cap. ℣. 1 & seqq. & cap. 19 ℣. 28 narrat; ut proin non extra ordinem, uti Clericus contendit, sed proprio suo nativoque loco, hæc, quam nunc illustrare aggredior, historia abs Moyse narrata fuerit, sitque adeo magna sui parte ineunti Abrahæ anno centesimo innectenda.

[398] Hac itaque ætate ac probabilius ob rationem num. 388 prolatam, [Vir sanctus Saram quam sororem suam rursus vocarat, sibi tolli] relicta Abraham convalle Mambre, ad Gerariticam regionem post dies paucos cum sua familia accessit, ibique, qua parte terra hæc inter solitudines Cades & Sur media est, habitare seu peregrinari animo destinavit; cumque non abs re dubitaret Vir sanctus, tum an timor Dei, seu veri Numinis legumque divinarum reverentia in loco isto vigeret, tum an non Geraritæ sibi homini peregrino mortem, quo sic uxore sua, præstantissima muliere, potirentur, serius ocius machinaturi essent, idem illud, quod sibi quondam in Ægypto optime successerat, consilium cum illa iniit, ut hæc a se soror, ipse vero ab ea frater illic vocaretur, nec ulla de contractis a se nuptiis injiceretur mentio. Bona igitur, ut Salianus pag. 365 ad cit. annum mundi num. 88 censet, regis Geraræ venia cum suis omnibus Gerariticos fines penetravit, moxque vel ab ipso rege vel saltem ab aulicis, quid ad eum præclara illa mulier, sui intineris comes, attineret, interrogatus sororem suam profiteri necesse habuit, seu, ut ipsis verbis Moysis utar, Dixitque de Sara uxore sua: Soror mea est. Cum autem hanc Abimelech aut propriis oculis curiosius contemplatus esset, aut saltem facta sibi abs aulicis formæ ejus dotumque descriptione mirifice fuisset delectatus, nihil prius habuit, quam ut quosdam de suis optimates mitteret, qui laudatam Abrahæ sororem in regiam suam abducerent, sibi aliquando ex more patrio ducendam uxorem. Misit ergo Abimelech rex Geraræ, ut Moyses ℣. 2 ait, & tulit eam.

[399] [videt, jussu nempe Abimelechi, a quo dein in somnis monito] At, priusquam hanc in regium thalamum adsciscendi tempus adventaret, suam Deus, uti S. Chrysostomus Hom. 45 in Genes. pag. 460 fere loquitur, declaravit providentiam, qua & Justum illustriorem reddidit & Saram ab injuria, regem vero a peccato liberavit. Etenim, præterquam quod Abimelech, uxor ejus ancillæque, uti ex eodem cap., ℣. 17 intelligi datur, insolito quodam morbo genitalia sua præpediri, mox senserint, Venit… Deus, teste eodem sacro Scriptore ℣. 3, ad Abimelech per somnium nocte, & ait illi: En mulierem, quam tulisti: habet enim virum. Agnovit protinus sui suarumque incommodi causam Abimelech, & quamquam ex disertissimo Moysis testimonio non tetigerat eam, non exiguo tamen ob intentatam sibi divinitus illius gratia præmaturam mortem correptus metu est, hincque, ut vir erat minime malus, & factum suum excusare & imminens sibi exitium deprecari hisce orsus est verbis: Domine, num gentem ignorantem & justam interficies? Nonne ipse (Abraham nempe) dixit mihi: Soror mea est: & ipsa ait: Frater meus est? In simplicitate cordis mei, & munditia manuum mearum feci hoc.

[400] [divinitusque correpto] Atque hæc quidem verba, interprete S. Chrysostomo in cit. Homilia pag. 460, perinde se habent, ac si diceret: Numquid sciens,… uxorem ejus esse, hoc feci? Numquid injuria peregrinum afficere volens? Numquid ut uxorem ejus auferens? Ut sororem eam accepturus hoc egi, ratus hoc nomine & hunc & illam honorari… Mene justi officio functum perdes? … Nonne… & ipse (Abraham) hoc mihi dixit (nempe Soror mea est) & ipsa adstipulata est dictis ejus?… Non ut iniquam rem facturus, sed ut legitimam & licitam irreprehensibilemque feci, ut Sara mihi uxor aliquando obtingeret. Quid ad hæc Dominus responderit, his verbis ℣. 6 exponit Moyses: Dixitque ad eum Deus: Et ego scio, quod simplici corde feceris: & ideo custodivi te ne peccares in me, & non dimisi ut tangeres eam. Id est, scio quidem, etsi Saram, id non libenter patientem, & auctoritate tua potius, quam voluntario consensu tractam, in aulam tuam abduxeris, noluisse tamen te hoc pacto uxorem viro eripere, atque ideo, ne inscius committeres rem in se non justam, te eo, quod sentis, malo præpedivi, fecique, ut ne imprudens violati alieni tori reus evaderes; sed nunc monitus, age, redde viro suo uxorem, quia propheta est, mihique in primis carus & familiaris: & orabit pro te, & vives, pristinamque consequeris valetudinem: Si autem nolueris reddere, scito, quod morte morieris tu, & omnia, quæ tua sunt, seu, uti laudatus jam sæpe S. Chrysostomus pag. 461 hæc exponit, non solum tu inobedientiæ pœnam lues, sed & omnia tua propter te mors perdet.

[401] Habito igitur terrifico hocce somnio, quo, quid a se fieri vellet Deus, [accersitus in aulam Abrahamus,] perspicue rex intellexit, quam fieri potuit citissime, atque, ut Moyses ℣. 8 tradit, Statim … de nocte consurgens Abimelech, vocavit omnes servos suos (liberæ sortis aulicos etiam intellige:) & locutus est universa verba hæc in auribus eorum, timueruntque omnes viri valde, utpote quos audita per quietem intentatæque minæ etiam spectabant, deque rerum summa, ni rex divinis jussis obtemperaret, merito anxios tenebant. Quid cum servis seu optimatibus suis rex statuerit, hoc loco non edixit Moyses, at ex consequenti narrationis ejus serie intelligi datur, decretum ab iis fuisse, ut quamprimum in aulam arcesseretur Abraham, eique non solum restitueretur uxor, sed &, si se raptu conjugis offensum ostenderet, ei funditus fieret satis, atque ita quidem, ut gratiam ab eo inirent, haberentque eum apud Deum patronum & omnis tam irrogatæ quam irrogandæ pœnæ efficacissimum deprecatorem. Judicavit tamen Abimelech, nonnulla se expostulatione cum Abrahamo prius uti posse, qua nimirum ipsi significaret, dissimulatione Saræ uxoris tantum non factum fuisse, ut adulterii pœnas immeriti luerent.

[402] Verba regis ex cit. Genes. capite rursus audi: [habitisque ultro,] Vocavit autem Abimelech etiam Abraham, & dixit ei: Quid fecisti nobis? Quid peccavimus in te, quia induxisti super me & super regnum meum peccatum grande? Hoc videlicet nomine adulterium designans, quod, etsi materiale tantum, ut vocant, fuisset, parum aberat, ut a se committeretur, ac se totumque populum exposuisset supplicio. Profecto quæ non debuisti facere, fecisti nobis. Rursumque expostulans, ait: Quid vidisti, ut hoc faceres? Hoc est, quid causæ habuisti, quæ te ad id faciendum induxerit? Ad quæ Abraham sui consilii rationem seu dissimulandæ uxoris causam redditurus, ita reverenter Abimelecho respondit ℣. XI, 12 & 13: Cogitavi mecum, dicens: Forsitan non est timor Dei in loco isto: & interficient me propter uxorem meam: alias autem & vere soror mea est, filia patris mei, & non filia matris meæ, & duxi eam in uxorem. Postquam autem eduxit me Deus de domo patris mei, dixi ad eam: Hanc misericordiam facies mecum: in omni loco, ad quem ingrediemur, dices, quod frater tuus sim.

[403] Quasi diceret: cum essem incertus, an saltem plerique hujus loci homines ita supremum Numen revererentur, [citroque verbis,] ut nec viris uxores rapere, nec sacrosanctum conjugii jus violare, nec speciosæ mulieris causa peregrino homini mortem machinari auderent, hac justissima usus sum cautione, ut, ne propter Saram occiderer, eam mihi uxorem esse, nemini vestrum indicarem; dum autem veritatem hanc vobis occului, & Saram dumtaxat sororem vocavi, in eo neutiquam mentitum me esse, scitote, quandoquidem vere dixi, sororem meam esse, quæ per Aranem, fratrem meum, mei patris Thare filia (Hebraïce bath) est, licet non filia meæ matris sit; atque hoc titulo non minus vere sororem antea vocavi, quam nunc eam uxorem profiteor. Id autem non a paucis diebus, (adi § XII) sed jam pridem ex quo Chaldæam reliqui, me inter & illam convenit, ut, ubicumque nobis compertum non esset, posse me tuto maritum ejus dici, illa me fratris, ego illam sororis nomine compellarem; qua in re, uti satis perspicitis, nihil omnino, quod veritati atque prudentiæ humanæ consonum non sit, decretum a me patratumque fuit.

[404] [intactam recipit, una cum muneribus] His Abrahami rationibus nihil habens Abimelech quod reponeret, cupiensque ejus gratiam patrociniumque demereri, quo hic & Dei minas averteret & grave illud, quo tum ipse, tum suæ aulæ mulieres laborabant, malum protinus depelleret, tulit… oves & boves, & servos & ancillas, & dedit Abraham: reddiditque illi Saram uxorem suam intactam nempe, ut ℣. 4 dictum est; Et ait: Terra coram vobis est, ubicumque tibi placuerit, habita. Inde conversa ad Saram oratione, adjecta non sine sale ironia, ita loqui perrexit: Ecce mille argenteos dedi fratri tuo, seu, quem tu fratrem vocasti, marito tuo, hoc erit tibi in velamen oculorum ad omnes, qui tecum sunt, & quocumque perrexeris: mementoque te deprehensam. Hactenus Abimelechi apud Moysen ℣. 15 & seq. oratio, circa quam nonnulla prius investiganda sunt, quam ad redditam ei ejusque aulæ mulieribus pristinam sanitatem progrediamur. Ac primo quidem hic quæri potest, an, quos Abimelech ℣. 16 memorat, mille argenteos, hos velut prædictorum munerum æstimationem ac pretium, uti Cajetanus pag. 87 vult, an contra ovibus & bobus servisque & ancillis supra memoratis mille adjecerit argenteos, ut Martinus Delrio, Benedictus Pererius aliique censent.

[405] [aliquot, de quibus,] Respondeo, posteriorem hanc opinionem mihi præplacere, non tantum quod versioni LXX Interpretum, in qua χίλια δίδραχμα seu mille didrachmæ, Alexandrinæ nempe, diserte accesentur, conformior sit, sed & quod in Hebræo codice non sit inusitatum, ut, quod præcedente loco singillatim expressum non est, id subsequente loco, quo ejusdem facti mentio occurrit, diserte adjiciatur, quemadmodum ex ipsius capitis vigesimi versu 2 cum. ℣. 5, & ex versu 3 cum ℣. 17 collatis evidens fit. Adde, quod Mosaïca narratio, etiam, ut in Vulgata exstat, memorata supra animalia Abrahamo in proprium commodum, argenteos vero mille in usum Saræ ei ab Abimelecho donatos fuisse, non obscure insinuet. At, quinam hi argentei fuere, quisve horum valor? Ad hæc pro responso sit, argenteorum nomine hic, haud secus ac Geneseos cap. 37 ℣. 28, & lib. 2 Paral. 1 ℣. 17, siclos intelligi argenteos; horum autem valorem florenis Brabanticis 1679, seu Hollandicæ pecuniæ, pro æstimatione purissimi argenti, fere æquiparari quingentis, ut vocant, ducatonibus. Plura de his qui volet, adeat laudatos Delrio, Salianum, Bonfrerium, Clericum aliosque hunc Geneseos capitis 20 locum commentantes, ac varios in primis, quos hi adducunt, auctores antiquos recentioresque, qui materiam hanc laboriosissime prosecuti sunt.

[406] Nunc ad Abimelechi ℣. 16 verborum sensum veniamus. Eorum, prout Bonfrerius recte advertit, ut mira ubique est obscuritas, ita & ingens interpretationum varietas est. [uti & de verborum Abimelechi sensu,] Cum tamen ex omnibus nulla plausibilior appareat, quam quæ ab eo ipso pag. 219 Commentarii sui in Genes. tradita est, hanc propriis ejus verbis hic recito. Omnibus igitur, inquit, consideratis, hic mihi videtur totius sententiæ esse sensus: Hos argenteos tibi dono, ut habeas, unde velamen emas, si desit, & memineris vultum & oculos tuos velare apud eos, qui tecum familiarius versantur, ne adspectu tuo moveantur, neque apud hos tantum, sed & apud quoslibet quocumque terrarum perrexeris, mementoque te in simulatione deprehensam, ut semper vera sine ambage loquaris, nec eum fratrem tuum dicas, qui maritus sit, ne quis hac occasione adulterium meditetur. Huc spectant, quæ Pineda in Salomonis Prov. lib. 5, cap. 3, num. X tradit, nimirum solitas Hebræas virgines nudo esse capite (qui mos hodieque a degentibus Pragæ aliisque in urbibus innuptis Judæis servari asseritur) at nuptas vel desponsatas seu matrimonio destinatas velis ac theristris usas; hinc reprehendi hic Saram, quod suo more incedendi simulaverit se necdum nuptam, atque adeo multis & erroris & adulterii occasionem præbere potuisset; quod non improbabile esse, Bonfrerius existimat.

[407] Ut ut hæc se habeant, finito Abimelechi sermone, [ac de morbi genere, quo Abrahami precibus liberatus fuit, hic disseritur.] quo non exasperare sui deprecatoris animum, sed suam ab adulterio alienam voluntatem modis omnibus demonstrare nitebatur, oravit pro eo Deum Abrahamus, statimque Dominus volens Justum per omnia reddere illustriorem, uti jam sæpe laudatus Chrysostomus pag. 464 notat, precibus Patriarchæ salutem regis & omnium, quæ in domo illius erant, donavit; ut jam Abimelech, qua parte vir erat, se curatum, uxorque ejus ac ancillæ matricis angustiis doloribusque liberatas, ac congressui, imo & partui, quæcumque huic vicinæ erant, sese habiles denuo evadere, non sine admiratione sentirent. Atque hunc esse arbitror genuinum sensum verborum Moysis, quibus caput 20 Geneseos in hunc modum concludit: Orante autem Abraham, sanavit Deus Abimelech & uxorem, ancillasque ejus, & pepererunt: concluserat enim Dominus omnem vulvam domus Abimelech propter Saram uxorem Abrahæ. Nam, etsi evidens sit, muliebrem pœnam Abimelecho non convenire, consequens tamen hinc non fit, ut is alio nullo, qua parte vir erat, morbo incommodove affectus fuerit, quo demum, uti Moyses ℣. 17 asserit, Abrahami precibus liberatus ac sanatus fuerit. Esset hic Viri sancti ab impactis ei a debacchante Calvino variis calumniis vindicandi locus; verum cum ea omnia, quæ hoc loco hagiomastix ille adversus eum Saramque effutiit, ejusdem furfuris sint cum illis, quæ § XII, num. 231 circa medium, & § XVII, num. 305 & 306 discussimus ac confutavimus; eo curiosum lectorem, ne ceteroqui prolixior hic sim, remittendum duxi, ut eo ocius ad inusitatam in domo Abrahæ multisque expetitam votis lætitiam progrediar.

§ XXII. Abraham natum sibi ex Sara filium vocat Isaac eumque circumcidit: Agarem cum Ismaële e domo sua dimittit: fœdus init cum Abimelech.

[Abrahamus filium, sibi ex Sara natum,] Cum jam Abrahamus, reddita sibi ab Abimelech uxore sua intacta, aptissimum commorationi locum ex facta sibi abs rege facultate in Geraritica terra elegisset, unaque cum suis divinam erga se benevolentiam celebraret; adfuit protinus exspectatus mirabilium Dei operum dies, quo Sara, ut ut nonagenaria, ex Viro sancto, jam anni sui centesimi mensem secundum circiter explente, prolem, tamdiu tantopereque exoptatam, natura stupente, utero concepit, eam post menses novem, seu, elabente ab angelica prædictione anno primo editura in lucem. Hæc nos Moyses docet, in hunc modum cap. 21 Gen. ℣. 1 & 2 loquens: Visitavit autem Dominus Saram, sicut promiserat, & implevit, quæ locutus est. Concepitque & peperit filium in senectute sua, tempore, quo prædixerat ei Deus, dum nempe Abraham angelos tres, ut supra ostendimus, in convalle Mambre etiamnum degens, hospitio exceperat. An autem hæc Moysis verba Visitavit autem Dominus Saram ita intelligenda sint, ut non tantum Dominus ei præter omnem naturæ cursum largiendo fœcunditatem speciali modo benedixerit, sed & insuper eodem, quo ipsa ex Abraham prolem jam conceperat, aut conceptura erat, tempore, Dei angelus illam inviserit filiique conceptionem annunciarit, id ego aliis operose disputandum relinquo. Utrumvis de Sara statuatur, illud saltem vix non indubitatum videtur, eumdem Dei angelum, qui præcedente anno, se hoc eodem tempore ad Abrahamum, cum prole auctus foret, reversurum spoponderat, reipsa ei, tametsi hoc Moyses cap. 21 diserte non edicat, etiam sub corporea specie se præbuisse conspiciendum, ac fors de nato ei filio, ut amici amicis solent, fuisse gratulatum.

[409] [nomine Isaac donat eumque circumcidit,] Quam multis variisque tunc Patriarcha incesserit lætitiis, facilius intellectu quam dictu est. At, quantumcumque tum ipsius, tum & Saræ totiusque familiæ gaudium fuisse statuatur, non minor eo fuit Patriarchæ alacritas, ut, quæ sibi Deus circa hunc benedictionis filium præceperat, ad amussim ipse expleret. Igitur ex divino præcepto, cap. 17 Gen. ℣. 19 memorato, vocavit… Abraham nomen filii sui, quem genuit ei Sara, Isaac, quod risum significare & collati a Deo beneficii rerumque ante gestarum conservandæ memoriæ aptissimum ex se fuisse, superius quoque observavimus; quia vero Deus eodem cap. 17, ℣. X, masculos omnes ex semine Abrahæ circumcidi, idque die a nativitate eorum octavo, ut ibidem ℣. 12 traditur, fieri jusserat, aliud rursus perfectissimæ suæ obedientiæ documentum Vir sanctus dedit, &, teste Moyse cit. cap. 21 ℣. 4, circumcidit eum (Isaacum) octavo die, sicut præceperat ei Deus. Ne autem dubitandi nobis ansam relinqueret sacer Scriptor, quo ætatis Abrahæ anno & natus & a patre circumcisus sit Isaac, mox ℣. 5 conceptis verbis utrumque contigisse affirmat, cum (Abraham) centum esset annorum, vix non, ut plus semel jam diximus, completorum; hac quippe ætate patris, ut subdit, natus est Isaac; non igitur, ut Saliano aliisque placet, anno patris ejus centesimo primo, seu cum is annorum centum præcise completorum esse desierat.

[410] Quid porro sancti Patriarchæ conjux, nato Isaaco, [lætante plurimum de filii ortu grandæva matre] egerit, æquum est, ut non intactum prætereamus. Hæc ergo præter communes naturæ leges se tam provecta ætate felicem cernens matrem benedicti a Deo filii, in rerum omnium auctoris naturæque Domini laudes erupit, suavissimoque animi sensu exclamavit: Risum fecit mihi Deus: quicumque audierit, corridebit mihi: & rursum: Quis auditurum crederet Abraham, quod Sara lactaret filium, quem peperit ei jam seni? Hoc est: Ridendi ac vel exsultandi materiam amplissimam mihi præbuit Deus, cum me, vetulam mulierem, prole ditavit; hoc prodigium quicumque audierit, obstupescet, nec quisquam, qui me non oderit, de tam insigni in me Domini beneficentia non mihi gratulari, non sua meis gaudia sociare poterit. Nec abs re sane, cum tam singulare illud sit Dei beneficium, ut nemo unus sibi in mentem induxerit, fore, ut aliquando hujusmodi nuncius Abrahamo vere deferretur, nonagenariam Saram non modo Viro suo, jam centenario seni, peperisse filium, sed & tanta lactis copia divinitus donatam, ut propriis eum uberibus nutriat.

[411] At sciscitabitur aliquis, cum Abraham deinde, [& merito mirante, natum esse filium ex Abrahamo,] & quidem cum esset centenario multo major, plures, uti ex cap. 25 Geneseos constat, ex Cetura filios procrearit, quid causæ habuerit Sara, ut sibi nonagenariæ anteaque sterili natum esse filium, admirans, senectutis Abrahæ simul meminerit, quasi mirum quoque fuisset, eum jam centenarium procreandis liberis aptum exstitisse, qui diu etiam post idoneus permansit. Ad hæc respondeo, Saram prorsus ignorasse, ac ne scire quidem potuisse, fore ut post suum obitum aliam Vir suus uxorem duceret, ex eaque filios procrearet: imo vero, tametsi hoc certo certius eventurum novisset, an, quia hoc vehementer mirandum fuisset, idcirco mirum ei videri nequiit, ex Abrahamo, qui certe ab annis tredecim nullam ex Agare prolem suscitarat, jam totidem annis provectiore, filium sese genuisse, præsertim cum, teste Apostolo ad Romanos cap. 4, ℣. 19, non sibi tantum, sed & Marito suo emortuum corpus paulo ante fuisse, compertum haberet. Qua quidem in re Patriarchæ uxori, & S. Pauli, uti ad litteram sonat, testimonio, quam aliorum, respectivam tantum, ut loquuntur, Abrahami ex Sara generandi impotentiam admittentium, expositioni adhærere malim.

[412] Quidquid ergo secus sentiant primarii quidam sacrarum Litterarum interpretes, [utpote cujus corpus, uti ex Apostolo, ex S. Chrysostomo,] existimo tamen, etiam ex parte Abrahæ mirabilem exstitisse Isaaci procreationem, eique etiam singulari Dei beneficio usque adeo innovatam fuisse juventutem redditumque vieto corpori vigorem, ut rursus procreandis filiis par evaderet. Atque ita quidem citata Apostoli ad Rom. verba præter alios intellexerunt SS. Joannes Chrysostomus & Thomas Aquinas, in hunc locum scribentes, dum nempe ille tom. 9, pag. 504 recensens singillatim impedimenta naturæ, quæ divinæ promissionis exsecutioni obstare videbantur, inter illa diserte computat emortuum Abrahami corpus, quod secundum fuisse impedimentum dicit, ac dein seorsum ab illo, emortuam vulvam Saræ, quod tertium quartumque impedimentum statuit; S. Thomas vero, dum caput 4 Epistolæ ad Romanos commentans, ita, pag. mihi 19, disputat: Ponit (Apostolus) difficultates, ex quibus ostenditur fides ejus (Abrahami) non fuisse infirma. Et primo quidem ex parte ipsius Abrahæ, cum dicit, NON CONSIDERAVIT scilicet ad discredendum promissionem, CORPUS SUUM EMORTUUM, scilicet, quia jam mortificata erat in eo vis generativa propter senectutem.

[413] [& ex S. Thoma probatur, generationi impar antea fuerat.] Atque hæc mox sanctus Doctor hisce verbis confirmat: Dicunt ergo quidam, quod mortua erat in eo vis generativa quantum ad hoc, quod ex muliere antiqua generaret, non quantum ad hoc, quod generaret filium ex juvencula… Sed melius dicendum videtur, quod Abrahæ miraculose restituta erat vis generandi, & quantum ad Saram, & quantum ad omnes mulieres. Neque vero abs re ita sensit S. Thomas, cum τὸ emortuum Mariti corpus plus certe aliquid denotet, quam respectivam uxoris impotentiam sterilitatemve, quod tamen adversarii contendunt. Quid enim? Dicemusne, corpus juvenis aut viri, ceteroqui generando ex sese apti, emortuum esse, propterea quod vetulæ sterilive feminæ connubio junctus sit? Ergo, nisi Apostolum quam maxime improprie locutum eo loco fuisse, adversarii admittant, necesse habent fateri, non modo ex parte Saræ, sed & ex Abrahami, mirabilem prorsus fuisse Isaaci ortum. Haud diffiteor tamen, hunc respectu Saræ non uno ex capite fuisse mirabiliorem, tum quod ipsa, ut Pererius in hoc Gen. caput pag. 429 scite notat, quodammodo senior Viro suo & morti propior erat, tum quod sterilis semper, & sanguine menstruo jam pridem destituta fuerat. Dixi autem cum eodem Pererio Quodammodo senior, propterea quod, etsi tunc illa nonagenaria, & Abraham centenarius esset, in sexu tamen muliebri ætas illa, quantum ad generationem attinet, provectior videatur, quam quidem in virili sexu centenaria. Sed de hoc satis. Ad Abrahami gesta redeamus.

[414] [Postea Abrahamus, depulso a lacte Isaaco,] Haud dubium, quin, crescente Isaaco, simul creverit Abrahami gaudium paternaque itidem cura, ut una cum materno lacte virtutum semina puer hauriret; quod quidem postremum nemo mirabitur, qui antiquorum Hebræorum pueros non ante aliquem rationis usum, seu non ante annum ætatis quintum a matris vel nutricis lacte depelli solitos fuisse, norit. Cum ergo jam quintus Isaaci volveretur annus, fecit Abraham pro usitato tunc more grande convivium, quo & communi lætitia pueri incrementum & comedendi solidioris cibi potestatem una cum amicis celebravit. At Patris lætitiam non parum minuit subsecutus Ismaëlis cum Isaaco ludus, adeo videlicet insolens ac protervus, ut eum Apostolus Paulus ad Galatas cap. 4, ℣. 29 persecutionem vocare non dubitarit. Unde factum, ut Sara, quæ Isaacum suum identidem ab ancillæ filio contemptim ac malitiose tractari, aut, quantum ad Patris hereditatem aliquando adeundam attinebat, contumeliose ab eodem postponi, ægerrime ferebat, Maritum suum convenerit, & Ismaëlem hujusque matrem e familia domoque sua expelli postularit, his scilicet, teste Moyse Gen. cap. 21, ℣. X, verbis usa, Ejice ancillam hanc & filium ejus: non enim erit heres filius ancillæ cum filio meo Isaac.

[415] Non poterat non id grave & onerosum Patriarchæ accidere, tum quod Agarem & Ismaëlem diligebat non mediocriter, [rogatu Saræ Agarem cum Ismaële] ac vel idcirco etiam, quod prima fronte alienum a paterna charitate videbatur, naturalem legitimumque filium, quem, uti Pererius fere notat, & alere & educare debuisset, paterna domo expellere, paternaque cura, institutione atque gubernatione abdicare; tum denique, quod Agarem, veram conjugem, toro suoque privare contubernio, &, quam sustentare tuerique debuisset, in qualecumque perdendæ pudicitiæ aut vitæ discrimen objicere, ingens flagitium videri poterat. Verumtamen, ubi postulata Saræ, non ex inconsulta muliebri iracundia, sed ex singulari rerum omnium Domini instinctu profecta fuisse, in somnis didicit, nec quidquam malorum, quæ alias timenda fuissent, aut Ismaëli aut Agari obventurum esse, at contra ancillæ filium in gentem magnam divinitus conservatum iri, intellexit, mox sua iteranti postulata Saræ morem gerere decrevit, & maritalem paternumque superans affectum, Agarem, quam justis de causis tantisper a Viri sui contubernio sejungi Deus volebat, una cum Ismaële filio, futuro aliquando numerosæ gentis patre, ab Isaaco, per quem solum sui seminis nomen propagandum intellexerat, segregare instituit, suam omnem de reliquo projiciens in Deum sollicitudinem, cujus nempe infinitæ bonitatis documenta expertus ante fuerat tum multa, tum maxime singularia. Tradidit ergo Agari panem & utrem aquæ imposuitque scapulæ ejus, filiumque Ismaëlem, plus certe annis sexdecim natum, ejusdem curæ commisit.

[416] Sed de his, quæ jam nunc binis superioribus numeris utcumque illustravimus, [e domo sua dimittit, uti Moyses refert,] ipsum rursus Scriptorem sacrum Gen. cap. 21 a ℣. 8 loquentem audiamus: Crevit igitur puer (inquit Moyses de Isaaco) & ablactatus est, fecitque Abraham grande convivium in die ablactationis ejus. Cumque vidisset Sara filium Agar Ægyptiæ ludentem cum Isaac filio suo, dixit ad Abraham: Ejice ancillam hanc, & filium ejus: non enim erit heres filius ancillæ cum filio meo Isaac. Dure accepit hoc Abraham pro filio suo. Cui (Abrahamo nempe) dixit Deus: Non tibi videatur asperum super puero, & super ancilla tua: omnia, quæ dixerit tibi Sara, audi vocem ejus: quia in Isaac vocabitur tibi semen, sed & filium ancillæ faciam in gentem magnam, quia semen tuum est. Surrexit itaque Abraham mane, & tollens panem & utrem aquæ, imposuit scapulæ ejus, tradiditque puerum, & dimisit eam. Hactenus narratio Moysaïca, quæ, etsi ob jam ante a nobis dicta quibusdam satis plana dilucidaque videri possit, aliis tamen, eam penitius introspicientibus, non abs re satis ardua obscuraque videbitur, ut hujus explanandæ dilucidandæve gratia tantisper hic moram faciamus.

[417] Et primo quidem, cum, teste S. Stephano Act. 7 ℣. 5 Abrahamo Deus nihil hereditatis, [cujus narratio vario] nec passum quidem pedis in Chananitide dederit, ut contra Vir sanctus, teste Apostolo ad Hebræos cap. XI ℣. 9, demoratus sit in terra repromissionis, tamquam in aliena, in casulis habitando cum Isaac; non de nihilo quæri potest, quænam illa sit Abrahami hereditas, quam ante Isaaci ortum Ismaëli filio pius Parens integram destinarat, quamque nunc Sara a solo Isaaco stato tempore adiri voluit. Ad hæc pro responso sit, Abrahamum quidem bona nulla stabilia, non urbes aut pagos, uti Pererius Disp. 1 in caput 21 Gen. fere scribit, non agros aut prædia, non silvas aut nemora, non palatia aut domos in terra Chanaan a Deo hereditario jure accepisse; eum tamen, etiam tunc, cum in Chananitide, tamquam in aliena terra moraretur habitaretque in tabernaculis, auro, argento, multiplici pretiosaque supellectili, gregum armentorumque copia, ingenti servorum, ancillarum operariorumque multitudine egregie instructum fuisse, deque postremis hisce bonis, aliisque Marito suo dein obventuris, quæ jure merito Abrahami hereditas vocari possunt, cit. cap. 21 ℣. X egisse Saram, cum diceret Viro suo: Ejice ancillam hanc (Agarem) & filium ejus (Ismaëlem:) non enim erit HERES filius ancillæ cum filio meo Isaac.

[418] [ex capite] Est & alia in jam recitata Moysaïca narratione difficultas, in eo nimirum, uti S. Augustinus in Quæstionibus in Genesim, quæstione 51, tom. 3 novæ edit. part. 1, col. 390 observat, posita, eccur, dicente suo Sara Conjugi Ejice ancillam & filium ejus &c, contristatus fuerit Abraham, & postulata uxoris dure, uti Vulgata nostra loquitur, acceperit, cum ista Saræ postulatio prophetia fuerit, quam utique magis debuit nosse ipse, quam Sara? Sed intelligendum est, (verba S. Augustini sunt) vel ex revelatione hoc dixisse Saram, quia prius illi fuerat revelatum; illum vero, quem de hac postea Dominus instruit, paterno affectu pro filio fuisse commotum; vel ambos prius nescisse, quidnam illud esset, & per Saram nescientem hoc prophetice (vide Apostolum ad Galatas cap. 4 a ℣. 24) dictum esse, cum illa mota esset muliebri animo propter ancillæ superbiam. Huic S. Augustini responso aliud laudatus Pererius pag. 435 addit, nimirum, non semper ipsis Prophetis præsto esse spiritum prophetiæ, ut vel ipsi quotiescumque volunt prophetare, vel aliorum dicta, sint prophetiæ necne, certo nosse ac dijudicare possint, uti Scripturæ sacræ interpretes Theologique passim tradunt. Adhæc dici non immerito potest, Abrahamum tunc minime censuisse, factis jam ante de Isaaco promissionibus contrarium fore, si cum Agare Ismaël domi suæ maneret, salvo utriusque jure; quæ certe existimatio, priusquam, quid facto opus esset, revelarat Deus, omni culpa vacavit.

[419] [hic explanatur,] Tertia denique circa viaticum, abituræ Agari ab Abrahamo datum, versatur, de qua Tostatum inter & Cajetanum minime convenit. Censuit nimirum iste, folio mihi 278, Abrahamum nihil aliud dedisse recedenti Agari, quam panem & aquæ utrem, uti Gen. cap. 21 ℣. 14 expressum est, idque factum fuisse, ut compleret voluntatem Saræ, propterea quod ei dixisset Deus: Omnia quæ dixerit tibi Sara, audi vocem ejus: Sara autem, judice Tostato, noluit quidquam aliud præter panem & aquam tunc Agari concedi. Sed postea, inquit idem scriptor, Abraham dedit Ismaheli multa bona, ut patet Genes. cap. 25, ℣. 6, & non solum tunc, sed etiam immediate postquam recessit Agar a domo Abrahæ, quia satis propinqui erant, cum habitaret Ismahel in solitudine Pharan, & Abraham tunc apud terminum terræ promissionis in latere Australi. Cajetanus contra, appellatione panis & vini cit. ℣. 14, omnia ad victum spectantia intelligenda esse, ac de his, imo & de jumentis famulisque copiose prudenterque ab Abrahamo provisum Agari fuisse, non una ratione plausibili evincere nititur. Ast utri potius opinioni assentiendum? Mihi quidem, ut verum fatear, posterior non improbabilis videtur, præplacet tamen prior, quæ Tostati est, propterea quod hæc & litterali verborum sensui conformior, & antiquitate, utpote etiam a Theodoreto propugnata, præstantior sit, quodque, dummodo recte intelligitur, nihil complectatur, unde Abrahamum nimiæ parcitatis aut duritiæ merito arguas; nec enim præscire potuit Abrahamus, Agarem aberraturam a via, aut defecturam ei esse aquam, priusquam ad destinatum perveniret locum, ubi ipsi de omnibus ad vitam necessariis utilibusque prospectum iri, norat. Sed de hoc Abrahami facto, a ℣. X usque ad 14 relato, jam nunc dicta sufficiant.

[420] Quæ autem sacer Scriptor eodem cap. 21 a ℣. 15 usque ad ℣. 21 commemorat, [Sanctus ab Abimelech convenitur] hic missa propterea facio, quod ad Ismaëlis ejusque matris, non vero ad Abrahami historiam proxime spectant. Itaque ad ejusdem capitis versum 22 & sequentes transeo, ubi Moyses in hunc modum loquitur: Eodem tempore dixit Abimelech, & Phicol, princeps exercitus ejus ad Abraham: Deus tecum est in universis, quæ agis. Jura ergo per Deum, ne noceas mihi & posteris meis, stirpique meæ, (seu, ut Hebraïce est, ne noceas mihi, & filio meo & nepoti meo:) sed juxta misericordiam, quam feci tibi, facies mihi, & terræ, in qua versatus es advena. Dixitque Abraham: ego jurabo. Nimirum non uno didicerat experimento memoratus jam nunc Gerarensis princeps, quantæ essent Abrahami opes, quanta felicitas, quam præstans ejus esset sapientia & virtus, quantique adeo sua interesset, veram cum eo amicitiam fœdusque stabilire. Ergo stipatus sui exercitus duce, nomine Phicol, Abrahamum amice convenit, atque ita fere adventus sui causam consiliaque sua ei aperit: Ex quo tempore in regno meo versaris, o Abraham, cœpta tua omnia a Deo prosperari, comperi; ad te propterea hoc die accessi percussurus, si lubet, fœdus, postuloque, ut, quemadmodum ego te benigne intra ditionis meæ fines excepi, tibique, ubicumque velles, morari ac greges tuos pascere permisi, nulla in re tibi unquam adversatus, ita & tu, invocato veri Dei nomine, mihi promittas fore, ut mihi, posterisque meis stirpique meæ, seu mihi, uti Hebraïce est, filioque meo ac nepoti minime noceas, si quando illis superstes vixeris, sicque a te mecum meisque agatur, uti tecum a nobis actum jam fuit.

[421] Quid ad hæc similiave Vir sanctus & æquitatis ac pacis amantissimus? [ejusque rogatu fœdus cum eo init] Paratum quidem ineundo fœderi se esse juraturumque respondit, at prius non posse se illatam sibi suisque injuriam dissimulare, non vindictæ expetendæ, sed offensionis perpetuum præcavendæ causa. Ac mox putei, quem ipse fodi curarat, usum sibi suisque ab Abimelechi servis vi ereptum fuisse, conquestus est. Quo audito, cum Gerarensis princeps, id, se minime conscio, gestum, atque e vestigio facturum se conquerenti satis esse, dixisset, illico tulit Abraham oves & boves aliquot, regique honoris causa, aut in promissionis suæ tesseram donavit, ac fœdus, prout postularat Abimelech, cum eo percussit. Hæc nos divinus Scriptor cit. cap. a ℣. 25 docet, ita loquens: Et increpavit (Abrahamus scilicet) Abimelech propter puteum aquæ, quem vi abstulerant servi ejus. Responditque Abimelech: Nescivi, quis fecerit hanc rem: Sed & tu non indicasti mihi, & ego non audivi præter hodie. Tulit itaque Abraham oves & boves, & dedit Abimelech: percusseruntque ambo fœdus, servatis haud dubie solennitatibus in publico quolibet fœdere antiquitus adhiberi solitis, nimirum ut occiderentur aliqua animalia, fors jam nunc memorata eoque fine ab Abrahamo adducta, utque inter divisiones transiretur utrimque, prout § XVI num. 290 a nobis jam dictum est.

[422] [de non offendendo alterutro,] Ceterum ut quorumdam pseudo-criticorum argutiolis occurratur, duo hic observanda sunt. Alterum est, memoratüm jam nunc fœdus, etiamsi Abimelech, quod tamen ex dictis minime vero simile est, a supremi Numinis cultu alienus tunc statueretur, licite tamen ab Abrahamo initum fuisse, quandoquidem mera stipulatio fuit de non offendendo alterutro, quæ a nemine postulanti suo proximo, cujuscumque is Religionis sit, denegari debet. Atque id quoque probavit laudatus ante Grotius, lib. 2 de Jure belli & pacis cap. 15, quod De federibus ac sponsionibus inscripsit, num. 8 & 9 in hunc modum loquens: De federibus frequens est quæstio, licitene ineantur cum his, qui a vera religione alieni sunt: quæ res in jure naturæ dubitationem non habet. Nam id jus ita omnibus hominibus commune est, ut Religionis discrimen non admittat. Sed de jure divino quæritur, ex quo hanc quæstionem tractant non Theologi tantum (puta S. Thomas, S. Antoninus, Cajetanus, Toletus, Molina, Malderus,) sed & jurisconsultorum nonnulli, inter quos Oldradus & Decianus. Ac mox de jure divino disputans, ita statuit: Fedus non nocendi causa cum alienis a Religione contrahere ante Mosis legem licuit. Exemplum est in federe Jacobi cum Labane: ut jam de Abimelecho nihil dicam, quando non satis constat, cum fuisse idololatram. Neque id lex per Mosem data mutavit. Exemplo sint Ægyptii, haud dubie tunc idololatræ. Hos tamen aversari vetantur Hebræi. Excipiendi sunt populi septem, divina sententia damnati, cujus sententiæ exsecutores erant delegati Israëlitæ. Nam his in idololatria perstantibus & imperium detrectantibus parcere vetantur.

[423] [quo fœdere tamen obstricti non fuerunt Abrahami posteri,] Alterum vero est, præfatum fœdus, tametsi Joannes Clericus in sua Paraphrasi cap. 21 Genesis etiam Abrahami posteros generatim spectasse asserat, re tamen vera eos omnes minime obstrinxisse, ac multo minus eos, qui terram Chanaan, sibi a Deo datam, postea occuparunt. Quippe, si ipsa fœderis verba, prout exstant in Vulgata, considerentur, non pactus est Abraham pro suis posteris, sed de suo tantum facto cavit, ne aut Abimelecho, aut posteris ejus, aut stirpi ejus noceret. Imo vero, cum sciret Vir sanctus, suos aliquando posteros etiam Geraritica regione potituros esse, pacisci pro suis posteris cum Abimelecho nequaquam potuit. Si autem ejusdem fœderis verba, uti in Hebræo textu exstant, considerentur, in quo nempe ita Abimelechus loquitur Jura ergo per Deum, ne noceas mihi, & filio meo, & nepoti meo, pactum illud ne ipsum quidem Abrahamum obstrinxisset, si is Abimelechi nepoti superstes vixisset; ac proin multo minus obstringere potuit ejus posteros, qui mortuis jam dudum etiam tertiis Abimelechi successoribus, Geraritica terra potiti sunt. Procul igitur ab Abrahamo ejusque remotis nepotibus perjurii labes in regionis illius occupatione fuit.

[424] [deindeque cum eo paciscitur de aquarum puteo,] A memorato jam nunc pacto, quo, ne quis alteri noceret, conventum erat, transit Patriarcha ad pactionem aliam, quæ aquarum puteum, suo jussu effossum, sibique ab Abimelechi servis vi ablatum, singillatim spectabat; qua de re eodem cap. 21 a ℣. 28 ita meminit sacer Scriptor: Et statuit Abraham septem agnas gregis seorsum. Cui dixit Abimelech: Quid sibi volunt septem agnæ istæ, quas stare fecisti seorsum? At ille: Septem, inquit, agnas accipies de manu meo: ut sint mihi in testimonium, quoniam ego fodi puteum istum. Idcirco vocatus est locus ille Bersabee: quia ibi uterque juravit. Et inierunt fœdus pro puteo juramenti. Hactenus Moyses. Ast, sciscitaberis, tantine ergo momenti erat aquarum puteus, ut Abrahamus propterea cum Abimelecho pactionem iniret, eamque jure jurando utrimque firmari postularit, aut certe permiserit? Imo vero, ut erat puteus ille in regione ex se perquam arida & siticulosa, summi prorsus momenti erat, cum alias non sine labore plurimo incommodisque maximis Abrahami greges, armenta, ipsique horum custodes adaquari potuissent. Non abs re igitur Patriarcha Abimelecho septem agnas obtulit, ut eas rex de manu ejus acceptando, hocce ritu, veluti documento publico, agnosceret, jureque jurando profiteretur, fossum hunc ab eo fuisse puteum, liberumque adeo ei hujus fore usum minimeque in posterum controversi juris.

[425] Cum ergo pactionem illam ipse pariter jure jurando firmasset Abraham, [quibus peractis, in Gerarensi regione,] Abimelech, jam re confecta, inde surrexit cum Phicol, exercitus sui duce, reversusque cum eo ac suo satellitio est in Geraram, regionis Philistinorum urbem, ubi regiam sedem tenebat; Abrahamus vero, cum jam sibi ex pactis conventis liberum tutumque esset in Gerarensi regione & in Bersabee, seu prope juramenti puteum tabernacula, quam diu vellet, figere, nemus illic plantavit, in eoque, vel saltem non procul ab eo, erecta pro sua pietate ara, nomen Domini Dei æterni solenni ritu invocavit, multoque tempore, veluti peregrinus semper & advena, moratus ibidem est. Sed de his rursus audiatur Moyses cit. cap. 21 ℣. 33 & 34: Surrexit autem Abimelech, & Phicol, princeps excercitus ejus reversique sunt in terram Palæstinorum. Abraham vero plantavit nemus in Bersabee, & invocavit ibi nomen Domini Dei æterni. Et fuit colonus terræ Palæstinorum diebus multis, seu, ut Septuaginta verterunt, Et plantavit Abraam agrum super puteum juramenti: & invocavit ibi nomen Domini, Deus æternus. Habitavit autem Abraam in terra Philistiim dies multos.

[426] Porro, tametsi paulo diversa hæc a Vulgata nostra sit septuaginta Interpretum versio, [ubi & nemus sine ullo peccato] minime tamen hæc impedit, quo minus Abraham grandiores arbores in luci modum, seu nemus plantasse asseratur, eo nimirum fine, ut tentorium juxta figeret, uti antea illud ad arbores tetendisse cap. 18 Genes. ℣. 4 & 8 legitur, vel etiam, uti Pererius pag. 440 fere censet, non commodioris solum amœniorisque habitationis gratia, sed & ut esset locus divino cultui sacratus: quo ipse ad sacrificandum Deo, & ut divinis laudibus celebrandis, rebusque divinis meditandis quieto atque intento animo assidue operam dare posset, frequenter secederet; seu, uti Cajetanus exponit, ut esset quasi oratorium & templum, ad colendum Deum, tam ipsi Abrahæ, quam domesticis ejus aliisque sociis verum Deum colentibus. Favet sane huic expositioni Hebræorum veterum traditio, nihilque non admodum probabile complectitur. Vellem tamen, ut quam pie hæc ab Hebræis tradita & in Targo Hierosolymitano asserta sunt, tam essent venerandæ antiquitatis auctoritatisque testimoniis comprobata, quo scilicet major tutiorque fides iis adjungeretur.

[427] [plantasse ostenditur,] At, inquies, cum vix quidquam severius a Deo prohibitum fuerit Israëlitis, quam ne lucos arboresve quaslibet plantarent prope altare Domini Dei sui, verine speciem habet, id factum a piissimo Patriarcha fuisse, quod ejus posteris divinitus vetitum fuit? Respondeo, cum plantare nemus, in eoque rerum omnium Conditorem adorare, neutiquam jure naturæ prohibitum sit, ut contra ex natura sua admodum sit laudabile, id sane ab Abrahamo sine ulla noxa, imo summa cum laude, fieri potuisse, tum quod necdum tunc lata esset lex Deuteronomii cap. 16 ℣. 21, Israëlitis illud prohibens, tum quod ratio nulla, ob quam Deuteron. cap. 16 lex illa lata fuerit, respectu Abrahami locum habuerit. Quippe alienus prorsus ab idololatria omnique superstitione erat sanctus Patriarcha, & sub umbriferis arboribus, non alium, nisi verum æternumque Deum, tametsi ab aliis oppositum vidisset fieri, adorare unquam voluisset. Adhæc timendum minime erat, ne ipse aliquam nemoribus lucisve divinitatem idololatrarum exemplo affingeret, cum eorum umbra tantummodo uteretur, ut se suosque sub dio versantes adversus solis ardores defenderet, commodiusque, imo & decentius, dum necdum erecta Deo essent templa, vacare sacris posset. Ex adverso autem proni erant in idololatriam gentiliumque superstitionem Israëlitæ sub Moyse viventes; proni itidem erant, ut ex idololatrarum opinione ipsis lucis nemoribusque divinitatem tribuerent, horumque more ipsas arbores diis falsis dicatas una cum idolis religioso cultu afficerent; quæ in causa fuerunt, cur Deus positivo, ut vocant Theologi, præcepto Israëlitis per Moysen caverit prohibueritque, ne deinceps lucos consererent, eosque contra eo dumtaxat loco solennibus sacris vacare jusserit, qui Moysi divinitus designatus fuerat.

[428] [annis sat multis degit.] Ceterum, dum Moyses cit. ℣. 34 ait, Abrahamum fuisse colonum terræ Philistinorum diebus multis, id non ita intelligi oportet, ac si dumtaxat hebdomadis aliquot paucisque annis illic Patriarcha degisset; sed, uti idiotismus Hebraïcus ipsaque gestorum Abrahæ chronotaxis ostendit, sat longum tempus recitatis vocibus indicatum a Moyse fuit. Si enim divinus Scriptor etiam tempus illud, quo Sanctus ante Isaaci ortum in Geraritica regione moratus est, atque adeo & illud, quod inter ejus ortum, & memoratum cum Abimelecho fœdus intercessit, citato ℣. 34 etiam comprehenderit, prout re ipsa comprehendisse videtur, vel sic designati a Moyse dies multi ad sex circiter annos protrahere necesse erit. Ut ut tamen id se habeat, equidem procul omni dubio in censum venire debent anni illi, quibus ad id ætatis pervenit Isaac, ut, cum ad Montem Visionis Deo immolandus a Patre duceretur, ligna holocausti facile portare quiverit; ac denique computandum erit hoc temporis spatium, quod a Monte Visionis reversus in Bersabee Abrahamus ibidem transegit, uti ex infra dicendis latius patebit. Nunc ad factum Patriarchæ nostri omnibus seculis perquam maxime admirandum cum Pentatcuchi auctore progredior.

§ XXIII. Abraham, divinitus jussus filium suum Isaacum Deo immolare, mandatum exsequi parat: at perficere divinitus prohibetur. Hujus facti præstantia contra pseudo-criticos ostenditur.

[Abraham, divina voce e cælo vocatus,] Cum post ea, quæ § superiori in Geraritica regione facta vidimus, Isaacus sub sollicita piaque Abrahami & Saræ cura usque adeo bonis moribus, virtutibus annisque crevisset, ut inquilinis domesticisque pietatis exemplum, grandævis parentibus delicium ac solatium, ex divinis vero promissis spes gentis Abrahamiticæ certa optimaque esset, placuit Deo, rerum omnium domino, ad gloriam suam suique Amici virtutem omnibus gentibus manifestandam, eximiam Patriarchæ fidem atque obedientiam, ejusdem Isaaci occasione, mandato exercere omnium sane gravissimo difficillimoque; de quo Moyses cap. 22 Genes. ℣. 1 ita loqui orditur. Quæ (nempe jam supra memorata) postquam gesta sunt, ac potissimum quidem, posteaquam Abraham in Isaac sibi vocandum esse semen, in eoque suam esse constituendam familiam, divinitus intellexisset, tentavit Deus Abraham, non, ut fidei obedientiæque ejus excellentiam cognosceret, (hanc enim omnituens Deus ab æterno perspectam habuerat) sed ut Amici virtutem acueret, perficeret, coronaret. Nomine igitur proprio, & ingeminato quidem, eum Deus, seu Dei vicarius angelus compellavit, seu, uti divinus Historiographus narrat, Dixit ad eum: Abraham, Abraham. Agnovit illico Vir sanctus divinam vocem, statimque vocanti Deo respondit adsum, nimirum excipiendis exsequendisque supremi Numinis imperiis usquequaque paratissimus.

[430] Tum Dei angelus, teste Moyse ℣. 2, sic jussa divina ei denunciavit: [jussusque Isaacum,] Tolle filium tuum unigenitum, quem diligis, Isaac, & vade in terram visionis: atque ibi offeres eum in holocaustum super unum montium, quem monstravero tibi. Enimvero quot hic profert Dei angelus verba, tot fere infert paterno pectori vulnera, ac totidem ponit exsequendo præcepto obstacula longe gravissima. Ac primum quidem eorum, uti Pererius in cap. 22 Genes. Disp. 4 recte advertit, illud est: Filium tuum; hujus enim commemoratio ex se nata ab ejusmodi mandato adimplendo vel omnino revocare aut certe vehementer retardare paternum Abrahami animum, quandoquidem filii recordatio arctissimum necessitudinis vinculum & flagrantissimum amoris incendium parentibus esse solet, quo fit, ut præoptent patres, mori se potius, quam filios, & se filiis superstites esse, acerbissime doleant. Alterum est illud: Unigenitum: nimirum matris suæ Saræ, & quantum ad promissiones divinas, quæ in solo Isaaco, quasi in unico Abrahami filio, implendæ erant, ex his videlicet divinis verbis Genes. cap. 21, ℣. 12, In Isaac vocabitur tibi semen. Tertium est illud: Quem diligis, seu, uti Hebraïce est, quem dilexisti, perpetuo scilicet amore, ac multis sane de causis, quod esset is ingenio & moribus optimis & suavissimis; quod parentum esset reverentissimus; quod genitus in provecta eorum senectute, nec sine ingenti potentiæ Dei & singularis benevolentiæ perillustri testimonio; quodque per illum numerosissima clarissimaque promissa a Deo esset posteritas.

[431] [dilectissimum suum filium,] Quartum vero est illud: Isaac. Etenim singularem quamdam & vehementem excitat amoris flagrantiam audire proprium nomen ejus, qui eximie uniceque diligitur, eoque adeo acerbior est ejus amittendi metus, amissique dolor, quo ardentior in eum amor est. Nomen sane Isaac risum gaudiumque significabat; ast hoc Dei præcepto omnia Parentis gaudia, & præterita, & præsentia, & deinde speranda, obrui ac penitus deleri videbantur, uti laudatus Pererius ibidem notat. Sed quoniam hic audiri præ ceteris meretur Origenes, ejus Homiliæ in Genesim octavæ verba ex tomo 2 edit. Operum Parisiensis anni 1733 pag. 81 huc transcribo: Non suffecerat, inquit, dixisse FILIUM, sed adjicitur & CHARISSIMUM. Esto & hoc; quid adhuc additur & QUEM DILIGIS? Sed vide tentationis pondus. Charis & dulcibus appellationibus iterum ac sæpe repetitis, paterni suscitantur affectus, ut, amoris evigilante memoria, ad immolandum filium paterna dextera retardaretur, & adversus fidem animi tota carnis militia repugnaret, additur tentationis tempore: “Accipe,” inquit, ergo “filium tuum charissimum, quem diligis Isaac.” Esto Domine, quia commemoras de filio patrem, addis & CHARISSIMUM, quem præcipis jugulari. Sufficiat hoc ad supplicium patris. Addis rursum, & QUEM DILIGIS. Sint & in hoc Parenti triplicata supplicia. Quid opus est adhuc, ut commemores & ISSAC? … Ut recordaretur Abraham, quia dixeras ad eum, quod “in ISAAC vocabitur tibi semen,” quod in ISAAC erunt tibi repromissiones. Fit & commemoratio nominis, ut & promissionum, quæ sub hoc nomine factæ sunt, desperatio subeat. Sed hæc omnia, quia tentabat Deus Abraham, modo scilicet eo, quem num. 429 assignavimus.

[432] [in monte aliquo, sibi ostendendo,] Nunc quintum cum eodem Origene expendamus: sic ille ibidem: Quid post hæc? “Vade,” inquit, “in terram excelsam in unum ex montibus, quem tibi ostendero, & ibi eum offeres holocaustum.” Intuemini per singula, quomodo fiunt tentationis augmenta. “Vade in terram excelsam.” Numquid non potuerat duci prius Abraham cum puero ad illam terram excelsam, & imponi prius in montem, quemcumque delegerat Dominus, & ibi ad eum dici, ut offerret filium? Sed prius ei dicitur, quia offerre debeat filium suum, & tunc jubetur ire in terram excelsam, & ascendere in montem. Quo hoc spectat? Ut, dum ambulat, dum iter agit, per totam viam cogitationibus discerpatur, ut, hinc perurgente præcepto, hinc vero unici affectu obluctante, crucietur. Propterea ergo etiam via injungitur, etiam montis ascensio, ut in his omnibus spatium certaminis accipiat affectus & fides, amor Dei & amor carnis, præsentium gratia & exspectatio futurorum. Mittitur ergo in terram excelsam, & non sufficit Patriarchæ tantum opus Domino peracturo terra excelsa, sed & montem jubetur ascendere, scilicet ut fide elatus terrena derelinquat, & ad superna conscendat. Hactenus Origenes. Reliqua modo, quæ ad ostendendam divini hujus præcepti difficultatem conferunt, ex Pererio jam sæpe laudato recenseamus.

[433] Ex memoratis supra obstaculis quintum ei, [in holocaustum manu propria immolare,] mihi vero sextum est illud: Offeres, de quo ita ipse scribit: Non dixit (Deus nempe, seu Dei angelus:) Dabis eum aliis immolandum, sed tu ipse duces eum ad immolandum: tu immolationis ejus testis & spectator eris: tu manibus tuis eum trucidabis & cremabis. Quod autem jam laudato scriptori sextum est, hoc ego, utpote a Moyse cit. versu non expressum, hic prætermitto, atque ad septimum transeo, nimirum ad illud: in holocaustum. Quippe istiusmodi sacrificium singulari quodam atque incredibili dolore Abrahami animum perurere debuit, uti recte vir eruditus illic observat. Cujus quidem doloris ratio mihi hæc videtur fuisse præcipua, quod nulla sacrificii species sit, in qua hostia oblata tot modis conficeretur, utpote quæ primo jugulanda, dein scindenda in partes, ac tandem igne consumenda esset. Et quamquam ad supremum Creatoris omnium dominium contestandum id ab Abrahamo fieri Deus vellet, non poterat tamen non accidere ei durissimum, ut post cruentatum sanguine gladium, tam dilecti filii corpus propriis Pater manibus imponeret rogo, atque eo usque igne absumeret, ut præter paucum vilemque cinerem ex charissimo illo Isaaco nihil maneret reliqui.

[434] Quid ergo ad tam ardui, tam gravis, tamque singularis præcepti denunciationem Patriarcha noster? [illico divino mandato] Non deliberat, inquit Origenes cit. Homilia, non detrectat, non communicat cum ullo homine consilium, imo in tam luctuoso negotio ne hiscit quidem, non turbatur animo, uti S. Chrysostomus Homil. 47 pag. 474 observat, non confunditur mente, non destituitur consilio ad tam stupendum præceptum, non cogitat, non ratiocinatur secum, quo pacto fieri possit, ut, occiso Isaaco, impleantur divinæ promissiones, radice exsecta, rami pullulent, succisa arbore, fructus proveniant, arefacto fonte, scaturiant fluvii; at totus in celerem præcepti exsecutionem fertur; de nocte consurgit tacitus, sternit asinum suum, juvenes e domesticis suis duos, charissimumque Isaacum suum vocat, itinerisque illico instituendi comites esse jubet, ligna ad holocaustum adhibenda concidit, nec mora, ad eum properat locum, quem ei præceperat, seu designarat Deus. Ne hæc, quam sint singularia, tam videantur cuipiam esse incredibilia, ipsummet divinum Scriptorem loquentem sisto. Igitur Abraham (verba Moysis sunt ℣. 3 cap. 22 Genes.) de nocte consurgens, stravit asinum suum: ducens secum duos juvenes, & Isaac filium suum: cumque concidisset ligna in holocaustum, abiit ad locum, quem præceperat ei Deus.

[435] Neque vero hæc Abrahami in exsequendo Dei mandato celeritas, [sibi satis perspecto parere studet,] sedulitas alacritasque vel tantillum imprudentiæ admistum habuit. Etenim, cum probe sciret Vir sanctus, penes Deum esse supremum absolutissimumque in vitam mortemque hominum dominium, nec ei esse difficile, mortem ipsam, etiamsi a se præcepta non fuisset, in multo amplius optabiliusque bonum ejus, qui moritur, momento unico convertere; vel hoc ipso, quod præceptum illud re ipsa a Deo profectum fuisse, liquido cognorit, atque adeo de præcepti æquitate sibi fuerit persuasum, non imprudenter, at contra prudentissime egit, dum æquissimi Numinis voluntati obtemperavit, divinumque mandatum, qua fieri poterat, alacritate explere studuit. Nec enim dubitandum allo modo est, quin, cum Dei angelus vigilanti Abrahæ conspicuum se dedit, Divinaque jussa denunciavit, tanta Deus ejus animum luminis copia perfuderit illustraritque, tantaque sui oraculi evidentia confirmarit, ut de neutro dubitare utcumque posset, imo certius compertum haberet, illud Dei esse oraculum præceptumque, quam Saræ uxoris aut Isaaci filii verba esse, quæ ex utriusque ore proferri suis auribus audiret. Solet quippe Deus, uti apud Theologos omnes in confesso est, eorum, quibus mysteria sua patefacit, sic mentem illustrare, sic voluntatem afficere, sic eos de fide & veritate suæ revelationis certiores facere, ut, ipsum esse ejus revelationis auctorem, agnoscant, firmissime judicent & sine ulla dubitatione credant, uti laudatus jam sæpissime Pererius Disp. 5 in cap. 22 Genesis num. 26 scitissime observat. Nunc Abrahamum iter suum ad montem Visionis prosequentem videamus.

[436] [suisque servis die tertio subsistere jussis, se cum Isaaco] Aberat Geraritica regio, ubi tunc versabatur Vir sanctus, a terra Visionis, ad quam properabat, trium dierum itinere, seu, uti videre est in mappa geographica tom. 2 Operum S. Hieronymi columnæ 505 præfixa, distabat urbs Gerara a monte Moria, seu Hierosolymitani dein ædificati templi sede, ac propinquo ei Calvariæ monte, milliaribus unius horæ, quidquid contrarium asserat Tostatus, omnino viginti tribus, Bersabee autem milliaribus unius horæ omnino quindecim; cum igitur die tertio jam iter ageret Patriarcha, vidit procul terram, Hebraïce Moria, Græce καταφανην, seu lucidam, vel, ut Symmachus vertit, τῆς ὀπτασίας, seu Visionis dictam, hancque interiori monitu divinoque indicatu, cujus exemplum habes I Reg. cap. 9 ℣. 17, protinus cognovit esse locum illum, immolando Isaaco destinatum. Igitur binos e domesticis suis juvenes, quos itineris comites assumpserat, consistere, nec eo, ubi tunc erant, abire loco jubet, se cum Isaaco suo ad conspectum eminus locum properaturum, postque exhibitam hic supremo Numini adorationem ad suos se reversurum, promittens. De his ita Moyses ℣. 4 & 5 loquitur: Die autem tertio, elevatis oculis, vidit (Abraham) locum procul: Dixitque ad pueros suos: exspectate hic cum asino: ego & puer illuc usque properantes, postquam adoraverimus, revertemur ad vos.

[437] [reversurum esse, sine ullo mendacio spondet,] Porro cum notatu etiam dignissima sint, quæ de hisce Abrahami verbis laudatus Origenes cit. Homilia scripsit, illa quoque huc de verbo ad verbum transfero. Ita iste pag. 82, Patriarcham nostrum alloquens: Dic mihi, Abraham, verum dicis ad pueros, quod adores, & redeas cum infante (seu filio Isaac,) an fallis? Si verum dicis, ergo non facies eum holocaustum. Si fallis, tantum Patriarcham non decet fallere. Quid enim animi in te indicat sermo hic? Verum, inquit, dico, & holocaustum offero puerum. Idcirco enim ligna mecum porto, & cum ipso redeo ad vos. Credo enim, & fides mea hæc est, “quod & a mortuis suscitare eum potens est Deus.” Non igitur illi, quibus Melchior Canus lib. 2 de locis Theologicis cap. 4 se vehementer assentiri scribit, sat recte censuerunt, Abrahamum ea ratione fuisse mentitum, quod contra mentem dissimulandi causa locutus est, prophetasse autem, quia dixit verum, quod tunc scilicet ignorabat. Quasi vero non modo idem, quod postea Caïphæ, Abrahamo hic accidisset, sed & pejus aliquid; cum Caïphas (vide Euangelium Joannis cap. XI ℣. 50) contra mentem minime locutus fuerit, quod tamen factum a sanctissimo Patriarcha esse, innuere non veretur Canus. Facessat igitur temeraria istæc opinio, cum non ea dumtaxat ratione, quam Origenes suggerit, sed & aliis modis, quos apud Pererium Disp. sexta in caput 22 Genes. videsis, de mendacio hic excusari Abrahamus possit, imo & debeat. Itaque narrationem Mosaïcam recensere pergo.

[438] Posteaquam igitur, uti num. 436 ex ℣. 5 cap. 22 Genes. retulimus, [ac mox ligna holocausti Isaaco deferenda tradit, cum eoque] Abrahamus binos famulos suos eo loci subsistere tantisper jussisset, tulit, teste Moyse a ℣. 6, ligna holocausti, & imposuit, super Isaac filium suum: ipse vero portabat in manibus ignem & gladium. Cumque duo pergerent simul, dixit Isaac patri suo: Pater mi. At ille respondit: Quid vis, fili? Ecce, inquit: ignis & ligna: ubi est victima holocausti? Dixit autem Abraham: Deus providebit sibi victimam holocausti, fili mi. Pergebant ergo pariter. Sunt in hac Moysis narratione institutoque Patrem inter & filium dialogismo quamplurima sane, quæ ad fortitudinem constantiamque Patriarchæ nostri commendandam maximopere faciunt. Quis enim pater, nisi piissimus Abraham, sine gemitu, sine lacrymis, sed ore vultuque sereno, intrepido corpore, invicto animo, sui filii humeris imposuisset ligna, ad holocaustum ipsius bajuli præparata? Quis filium consumptionis propriæ instrumentis onustum sine singultibus intueri quivisset? Quis pater propriis manibus gladium ignemque arripere, arreptumque sat procul deferre siccis oculis sustinuisset? Hæc tamen fecit magnus ille Patriarcha, & vel in ea re majus aliquid illustriusque gessit, quam quod antiquitas & profana philosophia unquam finxerit.

[439] Quod si quis ad memoratum jam nunc dialogismum mentem advertat, [in via collecutus non sine mira animi fortitudine,] is certe non poterit non cum Chrysostomo Hom. 47 in Gen. cap. 22 quam maxime mirari, quo modo Abrahamus recitata jam nunc sui filii verba auribus ferre, quo modo ei ad hæc respondere potuerit, quo pacto non fuerit confusus mente, qua fortitudine id, quod futurum erat, occultare filio quiverit, ac tam generoso spiritu sciscitanti de holocausti victima filio responderit, Deus providebit sibi victimam holocausti, fili mi. Quippe, uti S. Ambrosius lib. 1 de Abraham cap. 8, col. mihi 306, in hanc rem notat, Pulsatur pietatis vocabulis patrius affectus, & fluctibus quibusdam hinc atque hinc tunditur. Filius vocat PATREM: Pater dicit, FILI; ut ipso verborum sono se recognoscat pater… Hæc nomina vitæ solent operari gratiam, non ministerium necis: hæc vocabula incitare ad pietatem, non ad mortem solent. Et post pauca incredibilem Abrahami animi magnitudinem constantiamque ex hisce ejus verbis Deus providebit sibi victimam holocausti, fili mi, hoc modo commendat: Inflexibilis a studio devotionis minister vocare filium frequenter non timet; ita erat intentionis soliditate fundatus: & hoc se meliorem patrem putabat, hoc sibi in perenne mansurum judicabat filium, si eum immolaret Deo. Plura de his qui cupit, consulat is SS. Patres obviosque sacræ Scripturæ interpretes, hunc locum egregie illustrantes; ego a remoto holocausti apparatu ad proximum, atque ad ipsum holocaustum cum Moyse progredior.

[440] [jam consistens in ipso sacrificii loco præceptum Dei ei exponit,] Nunc tandem tertio itineris sui die Pater filiusque pariter, uti Moyses loquitur, eo usque processerant, ut locum ipsum, Abrahamo a Deo ostensum, ambo tenerent, essetque nunc manus admovenda operi. Ergo intrepidus sibique semper constans Pater ex cespite saxisque aliquot, alicunde in monte coacervatis, altare ædificat, lignaque, quibus imponenda erat dilectissima victima, componit, vel ipsa fortassis ad id Isaaci utens opera, qui hactenus, uti conjicere licet, quænam holocausto destinata esset hostia, omnino nescierat. Ast vero id diutius filium suum celare Patriarcha nequivit. Itaque, priusquam Isaacum ligaret, eumque in altare super lignorum struem poneret, necesse habuit, divinum oraculum præceptumque ei manifestare, &, si Flavio Josepho lib. 1 Antiquit. Jud. cap. 14 fides sit, sic illum est affatus: Fili, mille votis te expetitum, postquam in hanc vitam venisti, summa cura ac sollicitudine educavi, nihil beatius existimans, quam si te virum videre daretur, & tandem heredem meæ ditionis (seu bonorum omnium) relinquere. Sed quoniam Deo visum est, ut te susciperem, ac nunc rursum, ut te amittam, fer generose hoc sacrificium. Cedo enim Deo, qui a nobis hunc honorem reposcit pro perpetuo favore, quo nos belli ac pacis tempore est prosecutus. Nunc lege naturæ natus cum sis ut moriaris, non vulgarem habebis vitæ exitum, sed a proprio patre Patri universorum Deo sacrifico ritu oblatus, ipso, ut credere par est, indignum te censente, qui aut morbo, aut bello, aut alia quapiam humana calamitate de vita decedas.

[441] [eum consentientem ponit super altare] Hactenus Josephus, ex quo cetera, quæ Abrahamo tribuit, verba, non transcribo, quod nonnulla eorum haud satis Apostoli testimonio ad Hebræos cap. XI ℣. 19 congruere videantur. Verum enimvero, ut ut sit de illo sermone, quem sancto Patriarchæ Josephus adscribit, equidem omnino credibile est, extremum illum actum, quo Isaacus a Patre ligandus, altari imponendus, Deoque immolandus erat, non sine mutua sermocinatione, cohortatione & consolatione peractum fuisse. Neque adeo abhorret animus, ut credam laudato Josepho, Isaacum, haud quaquam a tanto parente degenerem, libenter hæc verba accepisse, professumque se minime dignum, qui unquam natus esset, si tam Dei, quam Patris decreto reluctans, non alacriter se præberet utriusque placitis. Manus itaque pedesque Isaac charissimo Parenti suo alligandos ex ritu sacrificii ultro præbet, seque, ut lethalem ictum super altare recipiat, volens lubensque componit, de veritate oraculi nihil dubitans, idque unum sui Patris exemplo satagens, ut divinæ obsequeretur voluntati. Hæc nos Moyses partim expresse docet, partim non obscure nobis insinuat, ita ℣. 9 loquens: Et venerunt (Abraham scilicet & Isaac) ad locum, quem ostenderat ei (Abrahamo nempe) Deus, in quo ædificavit (Patriarcha noster) altare, & desuper ligna composuit: cumque alligasset Isaac filium suum, posuit eum in altare super struem lignorum.

[442] Jam nunc religiosus Parens suique ipsius ac naturæ victor manum extenderat arripueratque gladium, quo dilectissimum filium suum supremo Numini immolaret; cum ecce ex insperato eadem divina vox, cui jam pridem ipse assuetus erat, [atque immolare parat, at sistere divinitus jubetur.] ingeminato Abrahæ nomine, eum a filii cæde omnique damno abstinere jubet, satis esse prædicans, tam arduum ingensque insignis in Deum fidei obedientiæque documentum ab eo editum esse, ut ex divino jussu ne quidem carissimo Isaaco parciturus fuisset, si opus perfici voluisset Deus. Sed hæc ipsummet rursus Moysen a ℣. XI enarrantem audiamus: Extenditque (Abraham) manum & arripuit gladium, ut immolaret filium suum. Et ecce Angelus Domini de cœlo clamavit, dicens: Abraham, Abraham. Qui respondit: Adsum. Dixitque ei: Non extendas manum tuam super puerum, neque facias illi quidquam: nunc cognovi, quod times Deum, & non pepercisti unigenito filio tuo propter me. Quæ verba, judice S. Chrysostomo Homil. 47 in Genes., pag. mihi 477, ita sonant, ac si Angelus nomine Dei diceret: Non hoc præcepi, ut opus perficiatur, neque volo, ut occidatur filius tuus: sed ut obedientia tua manifesta sit omnibus. Igitur ne feceris ei quidquam. Contentus sum voluntate tua, & ex hac te corono & prædico. Nunc enim cognovi, quia times Deum tu.

[443] Porro in postremis hisce verbis nunc cognovi &c antropopatheiam esse, [Abrahami in hoc facto fides ac fortitudo manifestata, divinitusque commendata,] nec adeo quidquam aliud hæc significare, quam illam ipsam Abrahami fidem obedientiamque, infinita Dei scientia ab æterno cognitam, nunc externo insignique documento manifestatam ab eo esse, docent passim Theologi, sacræ Scripturæ interpretes sanctique Patres, quorum unum pro multis hic loquentem sisto. Vide, inquit in hunc locum laudatus Chrysostomus, quomodo humiliter se nostræ infirmitati hoc verbo (Deus) attemperat. Quid igitur? Ignorabatne ante hoc Justi virtutem, & nunc cognovit omnium Dominus? Non hoc, inquit, significat, quod nunc ipse cognoverit. Sed quid dicere vult? Nunc, inquit, omnibus declarasti, quomodo sincero timore Deum colas. Nam ego noveram famulum meum: quæ autem nunc a te facta sunt, doctrinæ materia sunt, tam præsentibus, quam futuris. Notum enim fecisti nunc omnibus, te timere Deum, & curare, ut mandata ejus opere impleas: “Et non pepercisti filio tuo dilecto propter me.” Illi, qui tam dilectus est, quem tam ardenter amas, non pepercisti propter me, propter mandatum & jussum meum: sed prætulisti mandatum meum filio tuo; proinde & filium tuum accipe. Propter hoc enim pollicitus sum fore, ut semen tuum extenderetur: redimitus ergo obedientiæ tuæ corona, abi. Ego enim voluntatem coronare soleo & propter mentem præmia largiri.

[444] Atque hæc quidem fuit feralis istius apparatus sacrificiique, [sua præstantia, quidquid aliqui reluctentur, omnia prorsus] jamjam in filio a Patre peragendi, lætissima catastrophe, remunerante Deo, uti Philo Lib. de Abrahamo etiam advertit, Patriarchæ pietatem, & certante cum Amico mutuis officiis, de quibus sequenti § plura dicemus, ubi hic adversus antiquos recentioresque hujus facti calumniatores non pauca ex eodem Philone retulero, quibus ejusdem præstantia luce clarius demonstretur. Facinus hoc, inquit, pag. mihi 293, quamvis effectu caruit, nihilominus pro integro absolutoque, non modo in sacris refertur voluminibus, sed & in lectorum insculptum est mentibus. Verum malitiosis calumniatoribus nostra damnare potius, quam laudare solitis (id de nostri temporis pseudophilosophis quoque dictum puta) hoc imperatum opus (seu illud Abrahæ factum) non videbitur tam magnum & mirificum, quam nobis videtur. Aiunt enim, & alios multos suis affectibus devinctos & amantes liberorum, immolandos exhibuisse filios, vel pro incolumitate patriæ, vel ut averterent bella, siccitates, inundationes, pestilentias; alios item domesticæ, quantumvis falsæ, religionis gratia. Græcorum certe clarissimos, non solum privatos cives, sed & reges, non magna ratione ex se natorum habita, his mactatis maximas delevisse hostium copias primo impetu, sociorum vero servasse maximos exercitus.

[445] [in eo genere facta, a profanis celebrata, superat,] Barbaras quoque gentes, aiunt iidem, per multas ætates litasse mactatis filiis, cujus sceleris etiam sacrosanctum Mosen meminisse, dum accusans eos, ut pollutos, ait: Filios & filias diis suis adolent. Indorum quoque Gymnosophistas & hodie (de Philonis tempore hoc intellige) sub initium senectutis, morbi longi & incurabilis, prius, quam invalescat, accenso rogo, se ipsos exurere, quamvis possent ad tempus fortasse diuturnum resistere. Imo & mulierculas eorum, defunctis maritis, in rogos eorum cum gaudio se mittere, atque ita vivas concremari cum adamatis cadaveribus. Harum, inquiunt, merito mireris audaciam, quæ mortem contemnunt tantopere, ut ad eam, tamquam ad immortalitatem, cursu contendant. Istum vero (Abrahamum) laudare quorsum attinet, quasi novum aliquod facinus aggressum, quod non semel fando auditum est de privatis civibus, de regibus, de integris gentibus. Hactenus, ex invidorum ac facti hujus calumniatorum mente loquens Judæus Philo, cujus ad hanc eorum insectationem, atque ad alia id genus argumenta, ex profanis historiis Poëtarumque figmentis adversus hujus facti Abrahami excellentiam hausta, non minus elegans, quam solida responsio hic sane in primis locum meretur.

[446] [uti ratione non una] Qui liberos mactant, inquit ibidem pag. 294, partim ex more id faciunt, ut fertur de nonnullis barbaris, partim quia magna mala & adversus humanam opem contumacia a suis civitatibus aliter arcere nequeunt. Ex his quidam inviti suos exhibent, coacti a potentioribus. Alii compulsi metu hominum, alii cupidine gloriæ famæque, in præsens gloriæ, famæ vero ad posteros. Ergo qui ex more mactant, nihil magnum videntur facere. Nam inveterata consuetudo plerumque tantum potest, quantum natura, ita ut gravissima quæque reddat toleratu facilia, omni terrore semoto. Qui vero cedunt timori, laudem nullam merentur. Laudantur enim facta voluntaria, involuntaria referuntur ad necessitatem rerum, aut casuum, aut temporum. Quod si quis amore gloriæ vel filium prodit vel filiam, vituperio magis, quam laude dignus est, morte charissimorum parans sibi honorem, quem etiamsi antea habuisset, pro incolumitate filiorum abjicere debuerat. Proinde considerandum est, an ille aliqua modo dicta necessitate coactus sit mactare filium, vel more, vel honore, vel timore. At vero, uti ibidem Philo, de Abrahamo loquens, subdit, mos certe immolandi liberos, nec Babylone, nec in Mesopotamia, nec a Chaldæis receptus est, apud quos educatus, magnam vitæ partem cum eis exegit, ne quis putet præ assuetudine leviorem visam mali ejus imaginationem.

[447] Sed neque metus ullus imminebat ab hominibus, [a Philone adducta & hic recensita] neque oraculi jussum quisquam norat alius. Nulla publica premebat calamitas, cui morte probatissimi filii remedium quæreret. At laudis apud vulgum parandæ cupidine ad hoc facinus concitatus est. At quæ laus captabatur in solitudine, ubi nemo erat applausurus, data opera longe a tergo relictis etiam duobus famulis, ne se coram testibus ostentare videretur. Quapropter obturato infreni ore moderentur accusatores suam invidiam, nec lacerent honesta vita defunctos, quos potius prædicare deberent cum aliis. Siquidem apud omnes, qui recte sapiant, nihil honestius habetur, nihil optabilius, quam Deo parere; quod hic (Abraham) in primis studuit, ita ut nullum umquam mandatum negligeret, quantumvis refertum molestiis & ignominiis, atque etiam laboribus & doloribus. Quamobrem & id, quod oraculo jussus est de filio, fortiter constanterque pertulit. Deinde, cum nulla consuetudo esset in ea regione, sicut fortasse apud quosdam, immolandi liberos, ipse primus auctor futurus erat novi & inusitati exempli, quod mihi videtur nemo laturus fuisse, etiamsi ferreum aut adamantinum haberet animum. Cum natura enim, ut quidam ait, pugnare est difficile. Pater uerat factus unici hujus (ex Sara nempe) legitimi filii, quem mox singulari amore prosequebatur supra modum vulgaris benevolentiæ, imo etiam fama celebratæ.

[448] Aderat & aliud vehemens amoris incitamentum, quod in senecta ei puer natus fuerat. [dilucide ostenditur] Nam sero natos impotentius parentes adamant, vel quia diu desideratos, vel quia nullam prolem sperant postea, natura jam effæta, quippe quæ extremum attigit terminum. Siquidem e numerosa sobole unum quempiam offerre Deo, tamquam liberorum primitias, nihil mirandum fuerit, cum præsto sit e superstitibus haud mediocre solatium & doloris ob mactatum concepti remedium. Cum vero unicus dilectus offertur, res est sermone nullo explicabilis, nullum respectum habens consuetudinis domesticæ, sed tota prona ad pietatis officium, eximia sane & vix cuiquam alteri tentata. Nam alii, tametsi pro salute patriarum aut exercituum concedunt suos mactandos, tamen aut domi manent interea, aut procul absistunt ab altaribus, aut, si contingat, eos sacris interesse, avertunt oculos, ne spectare quidem sustinentes vel alienum necis ministerium. Hic vero (Abraham) tamquam sacerdos, ipse pater amantissimus, aggreditur mactationem egregii filii, quem fortassis etiam sacrifico ritu membratim concisurus erat adolendum altaris ignibus. Adeo caverat, ne pietate erga filium distraheretur a pietate Deo debita, & totum, quantus erat, animum sanctitati devoverat, parum curans cognatum sanguinem. Quid horum, quæ diximus, cum ceteris commune est? Quid non eximium, quod nulla possit æquari facundia? Hactenus Philo. Plura in hanc rem videat curiosus lector studiose collecta digestaque a Natale Alexandro in Histor. Eccles. Veteris Testamenti Dissert. 8 de Abrahami sacrificio, qua adversus Marshamum erudite probat, hoc Patriarchæ nostri factum nullo prævio Ægyptiorum vel gentium aliarum exemplo obscurari posse. Ego modo ad ea, quæ vel proxime insigne hoc Abrahami factum subsecuta sunt, vel cum eo connexionem habent, sequenti § accedo.

§ XXIV. Abrahamus loco filii sui Isaaci arietem Deo immolat: amplissimæ promissiones divinæ ei illustri modo confirmantur: reversus in Bersabee redditur certior de natis suo fratri liberis.

[Cum Abrahamus arietem,] Jam Abrahamus, Isaaco parcere angelico jussus oraculo, ab incepto destiterat, atque haud dubie exutum protinus vinculis tenerrimo illum osculo complexus fuerat, cum eum non levis cura incessit, quo pacto scilicet, subtracta jam sibi victima, rerum omnium Domino holocaustum, uti animo statuerat, oblaturus in eo monte esset. Ast sollicitudinem illam exemit ei Benignissimus Deus. Quippe inventus est post tergum religiosi Viri sejunctus a grege aries, inter vepres cornibus hærens, sicque iis implicatus, ut effugere nequaquam valeret; quem conspicatus Abraham, haud dubitavit eum in eodem illo altari, in quo Isaacum suum, ni aliter Deus jussisset, immolaturus fuerat, supremo Numini holocaustum offerre. Non poterat non tam singulare divinæ Providentiæ documentum religiosam Patriarchæ mentem suavissimo gratissimoque sensu afficere; quapropter, uti alias divinæ erga se benignitatis memoriam, indito ipsis locis, ubi hanc expertus fuerat, congruenti nomine, immortalem apud posteros reddere assuetus erat, ita monti illi, ex re divinitus peracta nomen imposuit novum, nimirum Hebraice Jehova-jireh, quod Latine secundum Vulgatam est, Dominus videt, vel, ut verti etiam potest, Dominus providebit.

[450] [in monte Visionis repertum,] De his rursus ipsummet Scriptorem sacrum loquentem sisto, nonnulla in ejus narrationem, quo hæc manifestior planiorque fiat, mox subjecturus. Sic ille cit. cap. 22 Genes. ℣. 13 & 14: Levavit Abraham oculos suos, viditque post tergum arietem inter vepres hærentem cornibus, quem assumens obtulit holocaustum pro filio. Appellavitque nomen loci illius: Dominus videt. Unde usque hodie dicitur: In monte Dominus videbit. Ac primo quidem mihi dubitandum non videtur, quin Abrahamus oblatum sibi in deserto loco arietem, velut de manu Dei, cujus sunt omnia, acceperit, quemadmodum & postea Elias lib. 3 Reg. 17 ℣. 4 & 6 allatas sibi a corvo in deserto carnes accepit, non inquirens, unde essent allatæ. Aut, si quis, eum de privato legitimoque arietis domino cogitasse, ac nihilominus illum Deo obtulisse, velit; huic ego respondere non vereor, nihil ea in re peccatum a Viro sancto fuisse, cum re deperdita sic ad holocaustum usus sit, ut paratus ceteroqui esset, legitimo ejus domino, si fors compareret, etiam melioris notæ arietem reddere, omneque damnum, si quod ei intulisset, abunde resarcire. Ut ut sit, equidem ambigendum minime est, quin Vir sanctus peculiari instinctu divino ea in re motus fuerit, & ne quidem ad transversum, ut diunt, unguem, a recta conscientia discesserit.

[451] Adhæc notari cum Pererio meretur, illud pro filio sensu triplici, eoque ad rem plane apposito, exponi posse, nimirum primo: Abrahamus arietem obtulit holocaustum, quemadmodum ipse filium suum immolare voluerat, [loco filii sui Isaaci Deo immolasset,] scilicet quantum ad affectum effectumque. Deinde pro filio, id est, in locum filii, quem Deus antea immolari jusserat, quemque immolasset ipse, nisi postea id fieri Deus vetuisset. Adhæc pro filio, id est, pro liberatione filii: agens nempe gratias Deo, quod filium morte liberasset, ejus vice arietem substituendo, simulque Deum orans, ut ejus arietis immolationem perinde acciperet, quasi ei filium suum immolasset. Ita fere Pererius. Denique observant hic Ambrosius & Joannes Chrysostomus, variique alii SS. Patres, hæc omnia, quæ jam ex Moyse relata sunt, figuram fuisse mysterii redemptionis humanæ, eoque etiam spectare hæc Christi ad Judæos verba apud Joannem cap. 8 ℣. 56 Abraham, pater vester, exultavit, ut videret diem meum: vidit & gavisus est. Nempe, uti S. Chrysostomus hom. 47 in Genes. pag. 478 scribit, vidit per figuram, per umbram. Sicut enim hic ovis oblata est pro Isaac, ita & rationalis agnus oblatus est pro mundo. Et paulo post, ut mysterium redemptionis humanæ in illo Abrahami facto præfiguratum fuisse, ostendat, ita loqui pergit: Unigenitus illic, & unigenitus hic: dilectus illic & germanus, dilectus & hic ac germanus … a Patre ille in holocaustum offerebatur, & hunc Pater tradidit. Imo vero non per figuram dumtaxat & umbram, sed & per expressam revelationem divinam, demonstratam Viro sancto fuisse humani generis per venturam Messiam redemptionem, ipsemet Christus Dominus cit. ℣. 56 non obscure indicat, disertissimeque affirmat Ambrosius lib. 1 de Abraham cap. 8, quem, si lubet, consule.

[452] Mitto hic, quæ de varia citati versus 14 lectione aut interpretatione Latina, [amplissimæ divinitus ei fiunt promissiones] deque exorto ex hisce Abrahami verbis apud Hebræos adagio erudite a variis disputata sunt, quandoquidem hæc ad Patriarchæ nostri historiam, quam illustrandam suscepimus, non ita prope attinent. Pergo igitur ex Moyse recensere, quæ vel durante, vel peracto jam mox arietis holocausto, divinitus ei dicta fuerunt. Teste Moyse a ℣. 15, ad 19, vocavit autem Angelus Domini Abraham secundo de cœlo, dicens: Per memetipsum juravi, dicit Dominus: Quia fecisti hanc rem, & non pepercisti filio tuo unigenito propter me: Benedicam tibi, & multiplicabo semen tuum sicut stellas cœli, & velut arenam, quæ est in littore maris: possidebit semen tuum portas inimicorum suorum, Et benedicentur in semine tuo omnes gentes terræ, quia obedisti voci meæ. Hactenus Mosaïca narratio, quam cum Apostolus Paulus in sua ad Hebræos Epistola cap. 6 a ℣. 13 mirifice illustret, facere non possum, quin hujus verba huc transferam. Abrahæ, inquit, promittens Deus, quoniam neminem habuit, per quem juraret, majorem, juravit per semetipsum, dicens: Nisi benedicens benedicam te, & multiplicans multiplicabo te. Et sic longanimiter ferens (Abraham) adeptus est repromissionem. Homines enim per majorem sui jurant: & omnis controversiæ eorum finis, ad confirmationem, est juramentum. In quo abundantius volens Deus ostendere pollicitationis hæredibus immobilitatem consilii sui, interposuit jusjurandum: ut per duas res immobiles, quibus impossibile est mentiri Deum, fortissimum solatium habeamus, qui confugimus ad tenendam propositam spem.

[453] Atque ex his quidem Apostoli verbis & formulam jurisjurandi, [& jurejurando confirmantur,] a Moyse subintellectam, nimirum hanc Nisi benedicens benedicam &c, (de qua vide Cornelium a Lapide in hunc locum) & rationem adjecti promisso divino jurisjurandi diserte expressam habemus. Juverit nunc claritatis ergo S. Joannem Chrysostomum recitata num. 452 verba exponentem audisse. Sic ille Homil. 47 in Genes., pag. mihi 479: Considera obsecro, inquit, clementiam Domini. “Non pepercisti filio tuo dilecto propter me.” Attamen vivum ipsum reducit. Non eventum respicias, dilecte, sed voluntatem & mentem disce, qua sine ullo ratiocinio mandata implebat. Quantum enim ad voluntatem attinet, cruentaverat dextram Patriarcha, & per cervicem pueri immiserat gladium, perfectumque obtulerat sacrificium: idcirco Dominus, quasi sacrificio re ipsa consummato, laudat Justum & dicit: “Non pepercisti filio tuo dilecto propter me.” Tu quidem non pepercisti propter meum mandatum, ego autem peperci propter tuam obedientiam. Propter hanc tuam obedientiam te remunerans “Benedicam te & multiplicans multiplicabo te.” Vide cumulatam benedictionem: hoc est, amplius multiplicabo semen tuum. Hic enim, qui per voluntatem tuam occisus est, in tantam multitudinem propagabit semen tuum, ut stellis & arenæ adæquandum sit, “& omnes gentes in semine tuo benedicendæ sint, eo quod audisti vocem meam.” Hæc omnia, inquit, tibi in obedientiæ tantæ mercedem aderunt.

[454] [quarum præcipuam de congruo meruisse dici potest.] Sed quoniam inter promissa divina, Abrahamo jurejurando confirmata, longe summum præstantissimumque illud est de nascituro ex ejus semine Messia, seu, prout S. Zacharias Lucæ cap. 1 ℣. 73 loquitur, jusjurandum illud, quod juravit (Deus nempe) ad Abraham patrem nostrum, daturum se nobis, non abs re erit, paucis hic investigasse, an istud alacri sua obedientia, non sine divinæ gratiæ auxilio præstita, piissimus Patriarcha meruisse dici possit. Negant heterodoxi illi, qui piis justorum operibus, etiam cum divina gratia peractis, omnem meriti rationem abjudicant. Verumenimvero affirmare ego non vereor, Abrahamum per egregium illud factum suum de congruo, ut Theologi loquuntur, meruisse, ut divino jurejurando confirmata fuerit præstantissima illa promissio, a Moyse cit. ℣. 18, a S. Paulo ad Galatas cap. 3 ℣. 16, & alibi in Scripturis sacris memorata, qua in semine Abrahæ, seu in Christo, benedicendæ erant omnes gentes terræ. Et sane, si quis mente non præoccupata considerarit cit. ℣. 16 Hebraïcam particulam causalem ki, Latine quia, & ℣. 18 Hebraïcum illud ekeb ascher, quod Latine sonat eo quod, vertique etiam sic potest In mercedem ejus, scilicet obedientiæ; næ ille, nisi genuinum vocum omnium sensum in alienum pro cujuslibet libidine detorqueri posse, fateatur, ambigere non poterit, quin propter Patriarchæ nostri obedientiam, tamquam causam meritoriam dispositivam, divino jurejurando firmata, imo & ante ex hujus prævisione facta fuerit promissio illa, qua Dei Filius, humanam carnem prorsus gratuito sumpturus, non ex alia, quam ex Abrahami stirpe, eam assumpturus esset. De his qui plura cupit, adeat Theologos Polemicosque de supernaturali merito disputantes; ego ad binas alias quæstiones, ad huncce Commentarium critico-historicum attinentes, progredior.

[455] Earum prima in eo versatur, an quatuor promissa divina, [Promissiones autem illas, quantum ad substantiam, non novas,] cit. cap. 22 Genes. ℣. 17 & 18 commemorata, quantum ad substantiam antiqua, sed confirmata, an contra omnino nova, seu jam primum Abrahæ facta esse dicenda sint. Quod ad primam illam spectat promissionem Benedicam tibi ℣. 17; indubitatum est, eam Abrahamo jam dudum ante factam fuisse, uti cap. 12 Geneseos ℣. 2 & § IX videre est. Ad secundam quod attinet Multiplicabo semen tuum sicut stellas cæli & velut arenam, quæ est in littore maris, eodem ℣. 17; hanc itidem jam ante Abrahamo factam legimus Genes. cap. 13 ℣. 16, ubi ita Deus illum alloquitur: Faciamque semen tuum sicut pulverem terræ: si quis potest hominum numerare pulverem terræ, semen quoque tuum numerare poterit; & cap. 15 ℣. 5 Suspice cælum & numera stellas, si potes… Sic erit semen tuum, ac demum cap. 17 ℣. 6 Faciamque te crescere vehementissime, & ponam te in gentibus regesque ex te egredientur, quod & cap. 18 ℣. 18 repetitum legitur. Idem omnino de tertia hac promissione cit. ℣. 17 cap. 22 Genes. relata, Possidebit semen tuum portas inimicorum suorum dicendum est, quandoquidem Genes. cap. 13 ℣. 14 & 15 ita Deus Abrahamo locutus fuerat: Vide a loco, in quo nunc es, ad Aquilonem & Meridiem, ad Orientem & Occidentem. Omnem terram, quam conspicis, tibi dabo & semini tuo, & rursus cap. 15 a ℣. 18 Semini tuo dabo terram hanc a fluvio Ægypti usque ad fluvium magnum Euphraten, Cinæos, & Cenezæos, Cedmonæos &c.

[456] Verum quod ad quartam eamque præstantissimam attinet promissionem Et benedicentur in semine tuo omnes gentes terræ; [licet quidam oppositum pugnacissime tueatur,] hanc Paulus Burgensis in Additione quinta super caput 22 Genes. omnino novam, seu numquam ante Abrahamo factam fuisse, pugnacissime tuetur: ast, uti jam patebit, haud satis feliciter. Etenim jam ante pollicitus fuerat Abrahamo Deus, in ejus sentine benedicendas esse omnes gentes terræ, nimirum Gen. cap. 12 ℣. 3 ita loquens: In te benedicentur universæ cognationes terræ, & cap. 18 ℣. 17 & 18 sic inquiens: Num celare potero Abraham, quæ gesturus sum: Cum futurus sit in gentem magnam, ac robustissimam, & benedicendæ sint in illo omnes nationes terræ. Quippe, cum in postremis hisce textibus idem omnimo significet τὸ in te & τὸ in illo, quod in semine tuo, vel in semine ejus, uti ex cap. 13 Genes. ℣. 15, & ex eo etiam colligitur, quod alias falsa esset prolata Geneseos cap. 12 ℣. 3 & cap. 18 ℣. 18 divina sententia; vel hinc liquido satis patet, factam Abrahamo cap. 22 Genes. ℣. 18 promissionem omnino novam dici non posse. Quod autem Burgensis adstruit, hanc unam jurejurando confirmatam promissionem a S. Paulo ad Galatas cap. 3 indicatam fuisse; in eo, ut supra § XI num. 206 ostendimus, atque uti ex adjecta annorum computatione liquet, hallucinatus fuit auctor ille, uti &, dum aliud verbum Hebraïcum Genes. cap. 12 ℣.3, aliud cap. 22 ℣. 18 adhibitum a Moyse, adstruit, cum tamen utrobique verbum Hebraïcum Barach, quod benedicere sonat, reperiatur, sola discrepans Hebraïca conjugatione, ut Grammatici loquuntur.

[457] Neque vero, divinam promissionem cit. cap. 22 Genes. 18 omnino novam esse, ex eo capite Burgensis recte contendit, [sed tantum novo illustrique modo confirmatas fuisse, ostenditur,] quod hæc sola, ut ipsi placet, divino jurejurando confirmata fuerit, aliæ non item. Nam, uti cuilibet in recitatam num. 452 Mosaïcam narrationem ordinemque divinorum verborum oculos conjicienti mox manifestum fiet, jusjurandum Dei non postremam hanc solam, sed & tres alias promissiones divinas, supra memoratas, antecedit, easque ad unam omnes complectitur; ut adeo non sola promissio de benedictione omnium gentium in semine Abrahæ, sed etiam tres aliæ divino jurejurando firmatæ fuerint. Ex quibus omnibus consectarium fit, renovatas seu iteratas cit. cap. 22 Genes. fuisse promissiones divinas, jam ante Abrahamo factas, non vero una alterave auctas. At enim, inquies, si promissa divina, Abrahamo post exhibitam summam animi fortitudinem singularemque obedientiam facta, nihil amplius præstantiusve quantum ad substantiam contineant, quam quæ jam ante ei fuerant facta, ecquid ergo plus prœmii jam ei datur? Respondeo, in eo amplioris prœmii rationem consistere, quod factæ antea promissiones nunc novo modo eoque illustriore dentur, quodque Deus interposito juramento (vide Apostoli verba num. 452) abundantius Abrahamo ejusque heredibus immobilitatem sui consilii ostenderit, ut tam ipse, quam hi in sua peregrinatione fortissimum haberent solatium; ac denique, quod hic manifestissime declaret Dei angelus, ob meritum fidei & obedientiæ Abrahami divino jurejurando firmatum id esse, quod antea promissione simplici, &, quantum ad causam dispositivam, num. 454 memoratam, attinet, non explicata, nude prænunciatum fuerat.

[458] [hujus vero facti epocha] Nunc ad alteram e binis quæstionibus, num. 454 indicatis, accedo. Hæc circa annum Abrahæ, cui memorabile illud holocaustum innecti debeat, versatur, indeque ortum duxit, quod nec Moyses cit. cap. 22 Geneseos, nec S. Paulus ad Hebræos cap. XI de Abrahamo scribens, nec quisquam alius sacer auctor aut Patris, filium immolaturi, aut victimæ immolandæ ætatem diserte expresserit. Hinc factum est, ut alii, quemadmodum jam ante num. 205 dixi, anno Abrahæ centesimo decimo, alii centesimo decimo quinto, alii centesimo vigesimo quinto, alii alio ejus anno id contigisse, adstruxerint. Id certum in hac re est, Isaacum, qui, ut § XXII ostendimus, anno Patris sui centesimo natus est, jam id ætatis tunc fuisse, ut non mediocrem lignorum fascem concremandæ victimæ necessarium suis humeris in montem excelsum ferre potuerit. Unde colligere datur, Isaacum tunc decennem aut duodennem puerum non fuisse. Adhæc si ad narrationis Mosaïcæ, Abrahami reditum in Bersabee ejusdemque illic habitationem ante obitum Saræ referentis, seriem advertamus animum, vix non indubitatum fiet, egregium illud facinus contigisse, viva etiam Sara; atque adeo, cum hæc nonagenaria pepererit Isaacum, mortuaque sit anno ætatis suæ, ut infra dicetur, centesimo vigesimo septimo, non posse hujus facti epocham ultra, annum Isaaci trigesimum septimum differri.

[459] [non anno Isaaci duodecimo,] Scio quidem, Hebræos aliquot, eosque non vulgaris notæ, Isaaco tunc temporis haud plures, quam duodecim, annos tribuisse, atque adeo factum illud anno Abrahæ centesimo duodecimo illigasse, his nempe ductos rationibus, quod Isaacus Genes. cap. 22 ℣. 5 puer vocetur, quodque sibi vincula ad necem injecta passurus non fuisset, si ad resistendum vires suppetiissent, ni alias, si se sponte obtulerit, Abrahamum meritis superasse, dicatur; quod ipsis absurdum videtur. At enim vero nihil prorsus rationes illæ evincunt. Nam & Benjamin Genes. cap. 43 ℣. 8 & 9 puer vocatur, qui haud dubie annum ætatis vigesimum attigerat, & lib. 2 Reg. cap. 2 ℣. 14 milites, robore præstantes, vocantur pueri, ac denique, ut alia mittam exempla, eodem lib. cap. 18 ℣. 5 & 12 Absalom puer appellatur, qui tamen cap. 14 ℣. 25 vir dicitur, quique jam ante, quam insurgeret contra Davidem patrem suum, tres filios unamque filiam genuerat, uti ibidem ℣. 27 legere est. Cum igitur in sacris Litteris nomen pueri in universum opponatur seni, comprehendatque etiam adolescentiam & juventutem, nihil prorsus subsidii Hebræis illis ad demonstrandam juniorem Isaaci ætatem illud confert. Dein, ut ad alteram Hebræorum rationem respondeam, iis ego lubentissime do, imo & ipse propugno, Isaacum se sponte vinciri permisisse; ast unde constat, sic eum plus, quam Patrem suum, meruisse apud Deum, majoremque filii, quam Patris, fuisse in Deum fidem obedientiamque?

[460] Imo vero, uti Pererius jam sæpe laudatus, disput. 15 in caput 22 Gen. pluribus ostendit, [tametsi Hebræi aliquot variis rationibus id contendant,] Abrahami factum circa illam filii immolationem majoris virtutis, amplioris meriti ac laudis fuit. Nam primo Abraham plus diligebat vitam filii sui Isaac, quam suam, & quam ipse Isaac propriam vitam diligeret, idcirco nempe, quod esset unigenitus ex dilectissima uxore, quod sui amantissimus maximeque reverens, quod in senectute non sine miraculo genitus, quod moribus innocentissimus sanctissimusque esset, quodque in ejus unius vita omnes Dei promissiones sibi datæ niterentur. Deinde Abrahamus acerbitatem illius casus melius ponderavit, quam Isaac: totum enim triduum cogitatione atrocissimi casus cruciatus fuit. Adhæc habuisse creditur maximas circa fidem tentationes. Præterea horrendum magis Abrahæ fuit, & ab eo paternus affectus sensusque vehementius refugit, filium necare propriis manibus, quam Isaaco futurum erat, occidi. Is enim uno ictu jugulatus, quasi puncto temporis mortem hausisset: Abraham vero triplicato dolore, lenteque discruciatus esset, primo filium jugulando, tum sacrifico ritu membratim concidendo, ac demum igne eum concremando, nullis tam dilecti filii reliquiis præter exiguum cinerem remanentibus. Ita fere ille; unde sat manifeste patet, nullius quoque ponderis esse recitatam supra Hebræorum istorum rationem, ex qua Isaacum decennem aut duodennem dumtaxat tunc temporis fuisse, adstruunt.

[461] An ergo, inquies, amplectenda potius est opposita Judæorum aliquot in suo Chronico Majore, [nec anno ejus 36, sed anno circiter 25 statuenda videtur.] seu in Seder-Olam Rabba, sententia, quæ Isaacum, quando ligatus est super altare, egisse annum XXXVI, ac proin id anno Abrahæ centesimo trigesimo sexto contigisse, affirmat? Respondeo, tametsi sententia hæc narrationi Moysaïcæ dictisque num. 458 tam directe non repugnet, quin conciliari utcumque queat; eam tamen haud satis probabilem videri, tum quod auctoritas citati Chronici, præsertim, ut jam mox videbimus, repugnante Flavio Josepho, per se sola sufficiens non sit, ut fidem sat certam tutamve faciat; tum quod Moyses, Abrahamum, cum Isaaco reversum in Bersabee, ibi habitasse, deindeque nuncium a Nachore fratre suo accepisse, a ℣. 19 enarrans, indeque eum in Hebron migrasse, cap. 23 subdens, multo longius, quam unius anni, spatium inter celebre illud holocaustum interque mortem Saræ, quæ anno Abrahæ centesimo trigesimo septimo, & Isaaci trigesimo septimo contigit, designasse videatur. Malim igitur mediam inter extremas sententiam sequi, illam nempe, quæ factum illud plane singulare anno Isaaci vigesimo quinto, ac Patris ejus centesimo vigesimo quinto innectit; tum quod in ea nihil occurrat, quod Moysaïcæ narrationi vel tantillum refragetur, tum quod peritissimus Rerum Judaïcarum scriptor Josephus lib. 1 cap. 14 pag. mihi 23 disertissimis verbis illud contigisse affirmet, cum Isaacus vigesimum quintum annum agebat. Fatendum tamen, ne hanc quidem sententiam, etsi aliis probabiliorem, pro certa haberi posse; ac proin, uti supra num. 206 dictum fuit, ab eo anno deductum ab Apostolo non fuisse æræ Abrahamiticæ, seu 430 annorum peregrinationis Hebræorum exordium. His, ut fieri licuit, expeditis, ad Moysen redeo.

[462] [Peracto sacrificio, Abraham reversus domum, natos esse suo fratri liberos,] Sic igitur ille, quæ post lætissimam holocausti catastrophen facta sunt, cit. cap. 22 a ℣. 19 usque ad capitis ejusdem finem enarrat: Reversus est Abraham ad pueros suos, abieruntque Bersabee simul, & habitavit ibi. His ita gestis, nuntiatum est Abrahæ, quod Melcha quoque genuisset filios Nachor fratri suo, Hus primogenitum, & Buz fratrem ejus, & Camuel patrem Syrorum, & Cased, & Azau, Pheldas quoque & Jedlaph, ac Bathuel, de quo nata est Rebecca: Octo istos genuit Melcha Nachor fratri Abrahæ. Concubina vero illius, nomine Roma (Hebraïce Reuma, ejus nempe secundaria uxor) peperit Tabee, & Gaham, & Tahas, & Maacha. Quæ ne quis frustra a Moyse hic commemorata esse, arbitretur, nonnihil modo illustrabo. Ac primo quidem non abs re subdidit sacer Scriptor, Abrahamum, postquam ad famulos suos, quos procul a monte Visionis, uti num. 436 dictum est, consistere jusserat, reversus esset, una cum iis ac suo cum Isaaco profectum esse in Bersabee, unde venerat, ut ne locus, ubi Patriarcha ante eximium istud factum degerat, & ubi dein aliquandiu, Deo, ut Josephus eodem cap. 14 scribit, omnes ejus conatus prosperante, habitare perrexit, incertus posteris foret. Idcirco autem recensuit Moyses progenitas a Nachore ex Melcha proles, ut ne genus futuræ Isaaci uxoris, atque adeo & maternum Israëlitarum genus incognitum esset.

[463] [intelligit, ea verisimiliter occasione, quæ hic refertur,] Reliquum nunc est, ut, qua occasione Abrahamus de genitis fratri suo Nachori filiis per nuncium redditus sit certior, ex probabili saltem conjectura, hic exponamus. Censet Rupertus in caput 22 Gen., nuntiatum de Nachoris liberis fuisse sanctissimo Patriarchæ, nolenti accipere filio suo Isaaco uxorem de filiabus Chananæorum, inter quos habitabat, & sollicito, unde sibi nurus esset speranda, digna filio suo; atque hanc sollicitudinem seu occasionem idoneam esse existimat, cur id illi nunciatum esse, hoc loco sancta narret Scriptura. Ast unde hæc Nachori, in Mesopotamiæ urbe Haran degenti, tunc temporis innotuerunt? Existimat Salianus ad annum mundi 2164, Abrahæ vero 126, num. 1, pag. 488 Abrahamum post liberatum a morte Isaacum, & spes suas divinitus, etiam jurejurando firmatas, lætitia exsultantem, consanguineos, qui erant in Mesopotamia, gaudii sui participes facere voluisse, & ad eos primum certos nuncios misisse sub anni ætatis ejus 125 finem; sub anni autem ejus 126 initia Nachorem vice versa nuncios de rebus suis, atque adeo & de nata ex uno filiorum suorum prole, Rebecca nomine, ad fratrem suum Abrahamum misisse, idem auctor censet, sed, pro sua modestia, ex conjectura tantum; quæ tamen an non ceteris omnibus, quæ ea de re fieri possunt, probabilior sit, dijudicandum lectori relinquo.

[464] Ceterum coronidis loco cum Torniello & Saliano jam laudato hic observatum velim, [unde & confirmatur assertus superius natalis annus Abrahæ.] ex Mosaïca narratione, num. 462 recitata, non parum confirmari nostram de anno natali Abrahæ deque emortuali Tharæ patris ejus tempore sententiam. Etenim ex verbis Moysis manifeste coligitur, Abrahamo, ex quo discesserat ex Haran, nimirum ante quinquaginta circiter annos, nullum cum Nachore ejusque familia fuisse commercium. Atqui credibile non est, Abrahamum, si, vivo etiam patre, ex Haran discessisset, 50 circiter annorum spatio nulla exhibiturum fuisse specialia amoris reverentiæque specimina grandævo seni charissimoque parenti, qui & Filii auxilio non parum indigere poterat, quique & ejus incitatus amore, terram patriam reliquerat, ac longam susceperat peregrinationem. Consectarium igitur fit, ut jam ante, quam discederet Sanctus noster ex Haran, nempe anno ætatis suæ septuagesimo quinto, mortem illic obiisset Thare. Nec enim alias concipi potest, eccur eo aliquoties non commigrasset Abraham, aut quo pacto is ignorasset, quid sui fratris familiæ incrementi accessisset, si eam, quanta quanta erat, dum suum patrem inviseret, plus semel coram intuitus fuisset.

§ XXV. Sanctus defunctam in Hebron uxorem Saram plangit: eam sepelit in spelunca duplici, quam ab Ephron emerat probata pecunia: varia de hac sepulcri emptione.

[Abrahamus uxorem Saram, in Hebron defunctam,] Abrahamus, peracto, de quo supra egimus, in monte Moria sacrificio, cum charissimo Isaaco binisque itineris comitibus incolumis reversus ad Saram erat, atque ab eo tempore, uti ex Flavio Josepho libro 1 Antiquitatum Judaïc. cap. 14 intelligi potest, beatam admodum tranquillamque vitam Patriarcha noster in Bersabee cum suis degerat, Deo scilicet sanctæ hujus familiæ conatus omnes mirum in modum prosperante, cum visum illi est, incertum, qua de causa, quove determinato post istud sacrificium anno, e terra Palæstinorum, ubi, teste Moyse Genes. cap. 21 ℣. 34 diebus multis, seu annis non paucis colonus fuerat, sua in civitatem Arbee, quæ est Hebron, tabernacula totamque transferre familiam. Ast illum hic loci anno ætatis suæ centesimo trigesimo septimo acerbus admodum excepit casus. Hic quippe vivendi finem fecit dilectissima conjux Sara, anno ætatis suæ centesimo vigesimo septimo, seu anno trigesimo septimo, ex quo Maritum suum exoptata tamdiu prole mascula ditasset, prout Moyses partim citatis jam ante locis, partim cap. 23 Geneseos testatus ℣. 1 & 2 ita loquens: Vixit autem Sara centum viginti septem annis. Et mortua est in civitate Arbee, quæ est Hebron, in terra Chanaan, seu in ea Chananitidis parte, quam Hethæi tunc incolebant.

[466] Atque hæc satis plana quidem: sed quid sibi vult eodem ℣. 2 divinus Scriptor, in hunc modum pergens: [ritu funebri plangit,] Venitque Abraham, ut plangeret, & fleret eam? Verumne igitur est, quod quidam Hebræi dixerunt, Abrahamum ab immolatione venisse, & in reditu reperisse mortuam Saram, exanimatam nuncio immolationis? Minime vero, tum quod Abrahamum, peracto in terra Visionis holocausto, reversum esse in Bersabee ibique habitasse, cit. supra cap. 22 Genes. ℣. 19 diserte testetur Moyses, tum quod eo tempore Sara non in civitate Arbee, sed in Bersabee, habitaret; tum denique quod haud satis simile veri sit, ei quidpiam eorum, quæ in monte Moria divino jussu gerenda erant, patefactum fuisse. Num igitur Abrahami uxor eum e Bersabee in Hebronem ire meditantem diebus aliquot eo præcesserit, illucque pervenire nequierit Patriarcha, nisi postquam Saram ex contracto in itinere morbo morte sublatam intellexit? Id quidem a vero non abhorret; ast simul veterum testimonio destitutum est. Mihi similius vero est, Abrahamum venisse e proprio suo tabernaculo, jam in Hebron fixo, progressumque funebri ritu, tunc temporis usitato, ad aliud tabernaculum, ubi mortuæ uxoris corpus depositum jacebat, ut hic oratione lugubri planctuque solenni nec non virtutum defunctæ publica prædicatione justa persolveret uxori, de quibus plura videat curiosus lector apud Pererium in caput 23 Genesis a num. X, & apud Salianum in Annal. ad annum mundi 2175 a num. 3, uti & apud Wilhelmum Smitium in idem cap. Geneseos scribentem.

[467] [non sine æquo justoque mœrore,] At forsitan subibit animum mirari, ecquid illud sit, quod idem iste Patriarcha, qui suum immolaturus unigenitum, sua sibi vita cariorem, nullas fudit lacrimas, gemitum nullum edidit, nec ulla ex corde tam gravi vulnere saucio traxit suspiria, totusque immolationi filii intentus fuit, nunc contra ob uxoris mortem ita tenero mollique animo fuerit, ut in lacrymas resolutus & in planctum effusus sit, jamque in alium virum mutatus videatur. Unde, sciscitaberis, tanta ejusdem hominis, tam diverse affecto animo, diversitas? Nimirum, uti Pererius in caput 23 Genes. num. 9 scite respondet, illic respectus & contemplatio divinæ majestatis & voluntatis, summumque studium obtemperandi cælestibus præceptis omnes exclusit lacrymas, coëcuit gemitus, cohibuit suspiria, omnemque paterni vel animi vel doloris sensum oppressit. At vero hic conjugalis caritatis respectus & amissio uxoris, cum qua diutissime & concordissime vixerat, & quam sui amantissimam ac reverentissimam semper expertus fuerat, justum sane mœrorem, doloremquein animo ejus excitavit. Nempe homo erat, nec, quod humanum est, a se alienum putavit. Tristitia namque & dolor luctusque ob conjunctissimarum & carissimarum personarum interitum humani sunt & naturales affectus: quos, si ratio eis moderetur, nemo jure culpare possit; quod etiam ex sacris verbis Ecclesiastici cap. 38 ℣. 16 & ex Historia profana verbis Antonini Pii imperatoris erudite idem auctor ostendit.

[468] [cupiensque eam loco honorifico sepelire, ab Hethæis] Expleto hocce funeris officio, volens piissimus Patriarcha demortuæ uxoris corpus loco apto honorificoque sepelire, cum apud Hethæos nihildum agri aut fundi possideret, convenit filios Heth, seu Hethæum populum, eo consilio, ut ab Ephron Hethæo, filio Seor, speluncam duplicem, quam is in extrema parte agri sui possidebat, legitimo emptionis contractu sibi comparet, in eaque defunctam conjugem recondere pro suo jure possit. Principio tamen non totam consilii sui seriem Hethæorum primoribus aperit, sed singulari modestia animique demissione, advenam se & peregrinum apud eos esse, præfatus, enixe rogat, ut jus sepulchri, seu locum aliquem, in quo uxorem suam sepeliat, sibi non denegent. Illi, ut erant admodum humani, & Abrahamo, quem, ut Dei principem virumque summum, venerabantur, in primis addicti, postulantis votis protinus assentiuntur ultroque offerunt sepulchra sua, etiam selectissima honorificentissimaque, ut in quolibet eorum ipse pro arbitrio suo demortuam uxorem recondat. Hæc nos Moyses non obscure docet cit. cap. 23 ℣. 3 & tribus seqq. ita loquens: Cumque surrexisset (Abraham nempe) ab officio funeris, locutus est ad filios Heth, dicens: Advena sum & peregrinus apud vos: date mihi jus sepulchri vobiscum, ut sepeliam mortuum meum. Responderunt filii Heth, dicentes: Audi nos, domine, princeps Dei es apud nos: in electis sepulchris nostris sepeli mortuum tuum: nullusque te prohibere poterit, quin in monumento ejus sepelias mortuum tuum.

[469] Audito tam humano responso, Vir sanctus acturus Hethæis gratias, [ac nominatim ab Ephrone speluncam duplicem] de loco, quo sederat, surgit, inflexoque corpore Hethæorum primores populumque salutat, moxque desiderium suum apertius eis pandit, nimirum non tam se cupere, ut in quolibet eorum sepulchro mortuam uxorem sepelire ex mera eorum benevolentia sibi liceat, quam ut speluncam duplicem, ab Ephrone, filio Seor, in extrema agri sui parte pleno dominio possessam, obtinere, persoluto ipsi justo pretio, queat, utque in ejus possessionem ad sepulchralem usum legitimo mittatur ritu; proin demisse se ipsis supplicare, adjutores sibi esse velint in exorando Ephrone, ut speluncam duplicem justo solitoque pretio sibi publice vendat. Is Ephron opportune, uti nonnullis placet, inter populares sedebat, at non agnitus haud dubie ab Abrahamo. Ergo hic coram omnibus, qui in Hethæi populi conventu secum erant, seu ad portam civitatis, ubi jus dici solebat, de more convenerant, Abrahamo, quem beneficio sibi obstringere cupiebat, apertis, sed humanis admodum verbis edicit, se ejus pecunia non indigere, ac non tantum ei speluncam, cui uxoris cadaver inferre possit, sed & agrum integrum lubentissime donare. Contra vero Vir sanctus, salutatis iterum Hethæis, reponit, ea se conditione admissurum oblata, ut de manu sua justum agri speluncæque pretium Ephron admittat.

[470] Ad quæ rursus Ephron, postulatam terram quadringentis siclis argenti valere, [oblato pretio postulat obtinetque, uti Moyses] inquit, nec tamen sibi tanti id esse, ut magni fieret munus; sed, cum liquido perspiceret, ratum fixumque Abrahamo esse, oblatum agrum ac speluncam non admittere, nisi tradito prius justo utriusque pretio, id se, quo ei gratificaretur, accepturum esse. Hæc cum audisset pius Patriarcha, cui nihil magis cordi erat, quam neminem suo fraudare, nullius impendio ditescere, at contra æquitatem exactissimam in contractibus servare, actutum profert quadringentos siclos argenti probatæ monetæ publicæ, atque in eodem ipso Hethæorum conventu Ephroni appendit persolvitque; itaque agrum arboribus circumdatum ac speluncam duplicem sibi comparat, testantibus Hethæorum primoribus, ceterisque, qui portam civitatis illius intrabant publicoque assistebant consessui. Quo peracto, demortuam uxorem usitato ritu funebri in spelunca illa Vir sanctus sepelit, haud dubie funus comitantibus Hethæis, a quibus & confirmatus & stabili jure ita firmatus est initus Abrahamum inter & Ephronem emptionis-venditionis contractus, ut nulla subsecuturo tempore moveri de eo posset controversia. Ipsa nunc, quibus factum hoc Genes. cap. 23 narratur, Mosaïca verba subjicio, nonnullas de iis disquisitiones mox subditurus. Sic igitur Moyses cit. cap. a ℣. 7 loquitur: Surrexit Abraham & adoravit populum terræ, filios videlicet Heth: Dixitque ad eos: Si placet animæ vestræ, ut sepeliam mortuum meum, audite me, & intercedite pro me apud Ephron filium Seor: Ut det mihi speluncam duplicem, quam habet in extrema parte agri sui: pecunia digna tradat eam mihi coram vobis in possessionem sepulchri. Habitabat autem Ephron in medio filiorum Heth.

[471] [verbis his recitatis narrat;] Responditque Ephron ad Abraham, cunctis audientibus, qui ingrediebantur portam civitatis illius, dicens: Nequaquam ita fiat, Domine mi, sed tu magis ausculta quod loquor: Agrum trado tibi, & speluncam, quæ in eo est, præsentibus filiis populi mei, sepeli mortuum tuum. Adoravit Abraham coram populo terræ. Et locutus est ad Ephron, circumstante plebe: Quæso, ut audias me: Dabo pecuniam pro agro: suscipe eam, & sic sepeliam mortuum meum in eo. Responditque Ephron: Domine mi, audi me: Terra, quam postulas, quadringentis siclis argenti valet: istud est pretium inter me & te: Sed quantum est hoc? Sepeli mortuum tuum. Quod cum audisset Abraham, appendit pecuniam, quam Ephron postulaverat, audientibus filiis Heth, quadringentos siclos argenti probatæ monetæ publicæ. Confirmatusque est ager quondam Ephronis, in quo erat spelunca duplex, respiciens Mambre, tam ipse, quam spelunca, & omnes arbores ejus in cunctis terminis ejus per circuitum, Abrahæ in possessionem, videntibus filiis Heth, & cunctis, qui intrabant portam civitatis illius. Atque ita sepelivit Abraham Saram uxorem suam in spelunca agri duplici, quæ respiciebat Mambre, hæc est Hebron in terra Chanaan. Et confirmatus est ager, & antrum, quod erat in eo, Abrahæ in possessionem monumenti a filiis Heth.

[472] [in qua sepulchri emptione ab Abrahamo] Hactenus narratio Mosaïca, circa quam moveri primo hæc controversia potest, licitumne fuerit Abrahæ jus sepulturæ ab Ephrone emere, imo & eum quodammodo compellere, ut pecuniam pro sepulchrali loco seu spelunca duplici ipsoque, in quo hæc sita erat, agro acciperet. Si enim, uti S. Hieronymus lib. Quæstion. Hebraïc. col. 527 vult, occulte reprehensus fuerit Ephron idcirco, quod memorias vendiderit mortuorum, quodque sepulchri pretium, licet invitus, susceperit; qua ratione omni culpa hic absolvi poterit Abraham, qui ultro & gratis oblatum sepulchri locum admittere noluit, nihilque non egit, ut Ephron integrum ejusdem pretium de manu sua acciperet, itaque verum emptionis-venditionis contractum de jure sepulturæ secum iniret. Sin autem ea in re excusandus omnino sit Abraham, qua ratione reprehendi ullatenus meritus est Ephron? Ad hæc varii varias adferunt responsiones, quibus, ne prolixior sim, hic supersedeo, sicque de hac controversia statuo: cum nullo ex capite constet, imo nec probabile sit, apud Hethæos sepulchra fuisse vere sacra, aut agrum illum ad sepulturam mortuorum rite consecratum fuisse, nedum ob consecrationem pluris emptum venditumve; non minus omni culpa simoniæ immunis fuit Ephron, vendendo speluncam duplicem, quam ipse Abraham, eam emendo; ac proin summa cum reverentia ab eorum recedo opinione, qui Ephronem ea in re reprehensione dignum fuisse, existimarunt.

[473] Et vero quonam ex capite adstrui posset, locum illum fuisse sacrum? [nihil peccatum fuisse, demonstratur,] An quod in eo sepultus fuerit omnium mortalium parens Adam? Ast id ex capite 14 libri Josue minime probatur; quin imo Adamum in monte Calvariæ sepultum fuisse, longe communior SS. Patrum sententia tenet. Adhæc, semotis legibus positivis Ecclesiæ & Ecclesiastica sepulchrorum consecratione, quæ sane temporibus Abrahami non viguerunt, non magis sacer est homo mortuus, quam vivus, nec magis sacra domus est, quam homo etiam justus incolit, quam sepulcrum, quo reconditur defunctus. Præterea, si idolorum templum juste emere vendereque quilibet possit, quia idolum nihil est, teste S. Paulo Epist. 1 ad Corinth. cap. 8, ℣. 4, nec vere sacri sunt idololatrarum ritus, quidni & Abraham emere sepulchrum potuerit, spretis ejuscemodi ritibus? Quod si ille emere hoc titulo potuit, eccur non & Ephron ei vendere? Ac denique, etiamsi locus ille vere sacer fuisse tantisper statuatur, ne sic quidem aut Ephron, aut Abraham simoniæ argui posset, nisi aut ille ultra justum agri pretium religionis causa quidquam exegisse, aut hic concessisse probetur; quod cum probari nequeat, evidens fit, quandoquidem leges positivæ, quæ locum sacrum per se & directe vendi prohibent, tunc necdum latæ erant, nec Ephronem nec Abrahamum merito reprehendi posse, dum nempe, postquam humanitate & comitate inter se certassent, alter rei suæ, quam alienabat, pretium admisit, alter, ut rem emptam legitime possideret, quadringentos siclos argenti probatæ monetæ publicæ appendit, itaque justum mercis pretium persolvit.

[474] Transeo nunc ad quæstionem alteram, quæ circa ipsum venditi agri ac speluncæ duplicis pretium a nonnullis eruditis movetur, [uti etiam, expensos ab eo ad illam emptionem 400 siclos] asserentibus scilicet, Hebraïca hæc Moysis verba ℣. 16: Secel (seu Schekel) ceseph ghober lesocher minus commode ab Hieronymo versa fuisse per Latina hæc Siclos argenti probatæ monetæ publicæ, prout & in Vulgata nostra leguntur, cum re ipsa, ut ipsi quidem contendunt, aliud nihil significent, quam siclos argenti transeuntis ad mercatorem, seu laminas, ut iidem volunt, argenteas, sicli pondere appensas, non tamen charactere ullo, qui monetæ publicæ index esset, insignitas; atque hinc affirmare non verentur, S. Hieronymum juxta ævi sui usum, quo nempe nulla erat pecunia commerciis apta, quæ non publicæ auctoritatis indice signata esset, rem veterem, seu Abrahami tempore usitatam, minus accurate interpretatum fuisse. Rationes autem, ob quas Hieronymi versionem hic reprehendant, aut saltem minus probent, trinas hasce apud illos expressas invenio; quod Hebraïca vox Schekel primario cujusdam ponderis nomen sit, cum radix illius Schakal nulla alia, quam appendendi, librandi, ponderandi, aut quæ huic omnino affinis est, notione gaudeat; deinde quod consuetudo Hebræorum appendendi argentum in statera etiam usque ad captivitatem Babylonicam perdararit, ac denique, quod, si Abrahami ætate argenti signati usus invaluisset, id minime latere potuisset vicinas gentes, unde statim praxis ea, in commerciis facillima, per totum terrarum orbem fuisset propagata; nec certe Romani & Græci nummis procusis tam diu caruissent. Ita fere illi.

[475] [non genus ponderis, sed nummos proprie dictos fuisse,] Ast ego, salva, quæ ipsis debetur, reverentia, rationes hasce haud satis validas urgentesque existimo, ut ab Hieronymi sententia seu Vulgatæ nostræ lectione, quæ monetam publica auctoritate percussam probatamque indicat, vel tantillum etiam recedam. Ac primo quidem cum J. B. Villalpando S. J. tom. 3 Apparatus urbis ac templi Hierosolymitani parte 2, lib. 2, disp. 4, cap. 24 pag. 386 observandum est, tametsi siclus pondus fuerit, & primæva sui institutione ponderum norma & ratio, nihil tamen prohibere, quo minus illud idem pondus aliquando cuderetur, atque in nummi formam redactum, sicut rerum omnium, quæ pondere expendebantur, communis erat mensura, sic etiam tum earumdem, tum etiam reliquarum & æstimator esset & pretium. Et id quidem in vetustis siclis, quos laudatus Villalpandus pag. 380, & Erasmus Frœlich S. J. ad calcem Annalium regum & rerum Syriæ tab. 18 exhibet, ac certe Machabæorum ætate locum habuisse, nemo, arbitror, vocabit in dubium. At enim non tunc dumtaxat, sed & multo ante exstitisse siclos, qui nummi genus erant, auctor est Flavius Josephus lib. 3 Antiquit. Judaïc. cap. 9, pag. mihi 88, ubi, cum testatus esset, Moysen, absoluto tabernaculo, Aaroni fratri suo Dei jussu sacerdotis munus contulisse, ita loqui de eo pergit: Post hæc convocato populo imperavit, ut rursum contribuerent viritim dimidium siclum. Ac mox, ne dubium esse possit, an de solo argenti rudis pondere, an contra de argenteo nummo signato intelligenda hæc sint, mox subdit, siclum esse NUMMI genus apud Hebræos.

[476] [ut ut contrarium quidam ex vocis etymo] Neque vero Fl. Josephi, siclos nummi genus Mosaïca ætate adstruentis, auctoritatem fidemque evertit allegata vocis Schekel Hebraïca radix, aut ipsa Hebræorum consuetudo appendendi in statera argentum, de quibus laudatus plus semel Wilhelmus Smitius in suo Prolegomeno Pentateuchi § 2, num. 415 & seqq. disserit. Etenim, si in re nostra ex solo vocis etymo Hebraïco legitimum formari possit argumentum, pari modo ex Latinarum vocum, non dico, etymo, sed vel apertissima significatione demonstraverim ego, florentissimis reipublicæ Romanæ primorumque imperatorum temporibus nullum exstitisse argentum cusum, nullum, seu aureum, seu argenteum, nummum signatum, quandoquidem tunc usitatæ voces tributum pendere, vectigalia pensitare, expensa, impendia, libripendes, aliæque ejusmodi voces appendendi, librandi & ponderandi notione gaudent. Imo ex Latinis hisce suscipere æs alienum, æs alienum facere, in ære meo esse aliisque id genus phrasibus pari ratione probaverim, aliud nullum metallum, quam merum æs, quod Regulare & Coronarium Plinius vocat, publica auctoritate signatum unquam sub Romanis fuisse, proindeque aurifices ac monetales peritissimos mirum in modum suis oculis deludi, dum dureos argenteosve nummos & Cæsarum effigie signatos se videre credunt, qui tamen, si nempe allata ab adversariis ratio aliquid roboris habeat, nihil, nisi laminæ & meri ponderis genus ac rude æs Regulare, vel Coronarium esse possunt.

[477] Quod autem ad Hebræorum consuetudinem appendendi nummos attinet, [& ex Hebræorum consuetudine appendendæ pecuniæ] quam laudatus Smitius cit. §, pag. 286 ad captivitatem Babylonicam usque perdurasse, contendit, lubens ego ei largior, Hebræos in agitandis commerciis nummos ponderare solitos passim fuisse. At num hinc consequens fit, nullum sub priscis illis Hebræis exstitisse nummum signatum, nullamque pecuniam probatæ monetæ publicæ? Profecto, si istiusmodi consecutio valeat, pari ratione evincetur, hodiernos nummos aureos, quos quadruplos, Albertinos, Guineos, ducatos vulgo appellant, meri ponderis genus esse, nec ullo insignitos charactere publico, quandoquidem hos appendere in statera solent mercatores aliique, qui sua strenue negotia curant. Adhæc, si quadringenti sicli, ab Abrahamo Ephroni Hethæo dati, aliique, de quibus frequens est in Scripturis mentio, nihil aliud fuerint, quam laminæ argenteæ, nullo monetæ aut nummi charactere insignitæ, sed solo sicli pondere appensæ, cur laminas illas non pondera, sed nummos passim adversarii vocant? Aut cur laudatus Smitius recitata Moysis verba ita Belgice vertit vier hondert sikelen zilvers, GEKEURDE GANGBAERE MUNTE? Cur item recentior interpres aliquis Gallus, quem fors Smitius hic secutus est, sic itidem vertit quatre cent sicles d' argent en BONNE MONNOYE & recue de tout le monde? Enimvero, si energicas hasce & rei nummariæ quam maxime proprias voces adhibere ad designandum meri ponderis genus ipsis liceat, quibus tandem utentur vocibus, ut nummos hujusce seculi, puta dictos vulgo Coronas Francicas, veram pecuniam esse, significent?

[478] Demum, ut manifeste pateat, apud Hebræos ante captivitatem Babylonicam in usu fuisse nummos, [evincere nitantur, quorum argumentis] qui non ad pondus, sed ad numerum, quod pecuniæ signatæ proprium est, expendebantur, quique certam sui valoris notam præ se ferebant, visum est, pauca pro multis testimonia e sacris Codicibus huc adferre. Lib. IV Reg. cap. 12 ℣. X ita legitur: Cumque viderent (nempe Hebræi sacerdotes sub Joiada pontifice & rege Joas viventes) nimiam pecuniam esse in Gazophylacio, ascendebat scriba regis & pontifex, (hic illum, ut inspectorem, sibi adesse, volebat, ne qua suspicione aspergeretur) effundebantque & NUMERABANT PECUNIAM, quæ inveniebatur in domo Domini, & ℣. seq.: Et dabant eam JUXTA NUMERUM atque mensuram in manu eorum, qui præerant cæmentariis & c. Rursus eodem lib. cap. 22 ℣. 7 legitur Josias rex præcepisse, ut tignariis & cæmentariis, ad instaurandum templum Domini adhibitis, necessaria ad id pecunia suppeditaretur, quam ipsi in potestate & fide haberent, expresse tamen edicit, ut non supputetur eis argentum. Ut quid, obsecro, Josias rex fidelibus famulis supputari argentum vetat, si alias pricis temporibus non supputari, sed dumtaxat in statera appendi solitum fuisset? Ut quid etiam scriba regis Joas Pontifexque Joiada numerarunt pecuniam, eamque juxta numerum dederunt operariis, si signata pecunia non fuerit, sed, uti adversarii volunt, merum ponderis genus, quod propterea appendendum prius in statera fuisset? Plura, quæ huc spectant, eaque etiam jam memoratis antiquiora testimonia, atque ex ipso Hebraïco Græcove textu hausta confirmataque videat curiosus lector in Dissertatione critica de Numismatibus Hebraïcis, quam R. P. Souciet S. J. anno 1715 Parisiis edidit.

[479] [hic satis fit.] Et his quidem nequaquam officiunt recitatæ sub num. 474 finem rationes. Etenim, quibus tandem, quod adversarii volunt, conficietur tabulis, argenti signati seu pecuniæ usum Madianitas Ismaëlitasque, Hebræorum utique vicinos, omnino latuisse, atque adeo non argenteos, nummos scilicet, sed rudes argenti laminas, seu, ut aliqui definire amant, exacta ad sicli pondus frusta argenti fuisse, quibus tamen, uti Gen. cap. 37 videre est, tamquam vera pecunia, a suis mercibus plane distincta, patriarcham Joseph a fratribus hujus emerunt? Hanc autem praxim, in commerciis facillimam, per totum terrarum orbem propagatam statim non fuisse, mirum non est, cum primitus nulla ab Hebræis vicinisque gentibus cum Europæis agitata fuerint commercia, nec alteri ad alteros commearint. Et vero praxis illa ante regum Israël tempora propagari ad Romanos nullo modo poterat, utpote qui in rerum natura non fuerunt ante annum Oziæ, regis Juda quinquagesimum primum, quo certe tempore jam pridem apud Hebræos pecunia numerari & juxta numerum distribui cœperat, ut adeo ex hac parte invalidum omnino sit adversariorum argumentum. Nihilo vehementius urget illud, quod a numismatum usu apud Græcos deducunt. Nam tantum abest, ut Græci diu admodum procusis nummis caruerint, ut contra jam ab ipsis temporibus Moysis excusa numismata habuerint, quandoquidem Erichtonius, teste Eusebio in Chronico, Aaroni coævus, Atheniensibus & Lyciis numismata excudit, ut refert Julius Pollux in suo Onomastico lib 9, cap. 6. Quæ cum ita sint, quidni apud Hebræos, utpote a quibus bonæ artes scientiæque ad Ægyptios, diendeque ad Græcos penetrarunt, multo ante Machabæorum, imo & ante Moysis tempora excusos nummos invaluisse, ac denique, uti S. Epiphanius lib. de Mensuris & Ponderibus pag. 183 tradit, Abrahamum argentei nummi figuram in Chananæam importasse, hujusque adeo usum Abrahami ætate illic viguisse, credamus?

[480] [Recitatæ Moysis narrationi] Reliquum est, ut agitatissimam quæstionem, ex recitatis supra verbis Moysis Gen. cap. 23 dictisque S. Stephani Act. cap. 7 ℣. 16 exortam, quantum scilicet ad nostrum institutum spectat, nunc itidem discutiamus. Si Moysaïcæ narrationi presse, uti omnino decet, inhæreamus, dubium non est, quin Abraham ab Ephrone, filio Seor, speluncam duplicem, respicientem Mambre, quadringentis siclis emerit, testante idipsum nepote ejus Jacobo hisce ad filios suos verbis Gen. cap. 49 ℣. 29 & 30: Sepelite me cum patribus meis in spelunca duplici, quæ est in agro Ephron Hethæi, contra Mambre, … quam emit Abraham cum agro ab Ephron Hethæo in possessionem sepulchri. Idem illud confirmat rursus Moyses Gen. cap. 50, ℣. 12 & 13 ita de filiis patriarchæ Jacob scribens: Fecerunt ergo filii Jacob, sicut præceperat eis: & portantes eum in terram Chanaan sepelierunt eum in spelunca duplici, quam emerat Abraham cum agro in possessionem sepulchri ab Ephron Hethæo contra faciem Mambre. Contra vero, si S. Stephanum Act. 7, ℣. 16 ad Judæorum primores verba facientem audiamus, Abrahamus pretio argenti a filiis Hemor, filii Sichem, sepulchrum emit, nempe prope Sichem urbem, ubi duodecim patriarchæ sepulti fuerunt. Rursus autem Gen. cap. 33, ℣. 18 & 19 non Abrahamus, sed Jacob partem agri, in Sichimis siti, a filiis Hemor, patris Sichem, centum agnis emisse narratur.

[481] An ergo S. Stephanus ita, ut jam audivimus, loquens, [non contradicit oratio S. Stephani Act. cap. 7,] memoria lapsus fuit, aut non tam ex sua sententia fideque historica, quam ex falsa vulgi opinione disseruit? Aut nonne potius in Vulgata nostra admittendum hic loci mendum est? Ita quidem nonnulli, qui ubivis solvendis nodis facilem sibi cuneum adesse voluerunt, pronuntiare & quasi de tripode definire veriti non sunt; ast (uti ante in re simili ostendi) haud satis reverenter nec fundamento utcumque solido. Ergone, ut Stephanus cum Moyse adducatur in concordiam, reducere oportebit Mambren in Sichem, unaque Ephronem, filium Seor, confundere cum uno ex filiis Hemor filii Sichem? At neque hæc solvendi nodi satis apta est ratio. Num itaque cum Gaspare Sanctio, caput 7 Act. ℣. 16 commentante pag. 152, sub memorato illic nomine Abraham intelligendus erit Jacob, Abrahami nepos, sic ut τὸ Abraham cit. ℣. 16 Act. in obliquo casu positum sit ac patronymice sumptum, vel etiam, ut sit quidem in recto casu adhibitum, patronymici tamen vim habeat? Ita auctor ille statuit, contenditque adeo, hujusce expositionis adminiculo sine offensione currere cetera, quæ S. Stephanus cit. ℣. 16 de sepulchri emptione narrat, cum, uti pag. 157 subdit, S. Stephanus dumtaxat dixerit τοῦ Σιχὲμ, cui subaudiri potest tam filius, quam pater. Ast num hæc omnia satis feliciter adstruxerit Sanctius, tu, lector, judica.

[482] Sed enim operæ pretium erit inquirere, an non & modo alio, [cum non sit certum, camdem sepulchri emptionem a S. Stephano indicatam fuisse,] eoque magis simplici, dissolvi ille nodus queat. Scriptores fere omnes, qui ℣. 16 capitis 7 Act. commentati sunt, veluti certum indubitatumque sibi sumpsisse videntur, S. Stephanum non aliam indicare voluisse sepulchri emptionem, quam quæ Geneseos cap. 23 descripta a Moyse fuit. Verum enimvero probatum demonstratumve a nullo eorum est, eum reapse in hanc emptionem digitum intendisse; neque profecto satis perspicio, quibus rationibus id, si voluissent, evincere ipsi potuissent. Etenim nuspiam pollicetur sanctus Orator, nihil se dicturum, quod non diserte expressum narratumque in Pentateucho aliisve sacris Codicibus sit. Et sane, quæ nuspiam in Pentateucho aliisve sacris Voluminibus reperiuntur, ipsa nempe divina verba, quibus Abram, priusquam moraretur in Charan, evocatus a Deo est, hæc ipse in sua ad Judæos celebri oratione recensuit, uti superius §§ VIII & IX ostendimus. Si igitur Stephanus alia divinæ vocationis Abræ adjuncta, quam quæ diserte exposita a Moyse fuerant, in sua ista Oratione commemoravit, quidni diversam quoque sepulchri emptionem, ab Abrahamo aliquando factam, nec tamen uspiam diserte a Moyse expressam, cit. ℣. 16 indicasse dici queat; hanc scilicet divina revelatione vel ex monumentis fide dignis, aut certe pari modo edoctus, quo divina ad Abramum in Ur Chaldæorum verba explorata habuit?

[483] Imo vero, si tam Stephani, quam Moysis verba, [ut contra, si diversa emptionis adjuncta considerentur, diversam] uti in Vulgata exstant, sensu obvio & litterali sumantur, quod in quibusvis libris historicis, nisi gravissima obstet ratio, fieri semper debet; consectarium erit, ut sepulchri emptio, memorata a S. Stephano, diversa prorsus statui debeat ab illa, quam Moyses scriptis mandavit. Quippe in hac emptione sepulchri, seu speluncæ duplicis & agri, occurrit venditor Ephron Hethæus, filius Seor; in emptione autem a S. Stephano memorata, non unus, sed plures occurrunt venditores, iique non filii Seor, sed filii Hemor, filii Sichem, qui certe a Sichem Hevæo, qui Dinam Jacobi filiam rapuit, omnino diversus est. Adhæc sepulcrum, cujus emptio a Moyse cit. cap. 23 refertur, situm fuit prope Hebron; illud autem, de quo S. Stephanus, situm erat in Sichimis, qui locus ab altero quindecim circiter horæ milliaribus distat. Denique si utriusque venditionis emptionisque adjuncta omnia, servato obvio ac litterali verborum sensu, accurate expendantur, tam altera ab altera emptio diversa videbitur, quam sit Abrahamitica emptio speluncæ duplicis omnino alia ab emptione partis agri in Sichimis, ubi Jacob sua fixerat tabernacula, quamque agri partem a filiis Hemor centum agnis, uti Gen. cap. 33 a ℣. 18 videre est, sibi comparavit.

[484] [diversi sepulchri emptionem designasse S. Stephanus videatur,] In hac igitur sententia nostra emit Abrahamus ab Ephrone Hethæo, filio Seor, speluncam duplicem vicinumque agrum, respicientem Mambre, quadringentis siclis probatæ monetæ publicæ, uti disertissime testatur Moyses Gen. cap. 23; &, præter speluncam duplicem agrumque, emit quoque sepulchrum in Sichimis a filiis Hemor, filii Sichem, illius nempe, qui non gente Hevæus, qualis, teste Moyse Gen. cap. 34 ℣. 2, Sichem, Dinæ raptor, erat, sed gente Chananæus fuit, prout nempe vox illa peculiarem populum, a Chanaan oriundum & a ceteris aliis populis Chananiticis distinctum, significat, de quo vide Bonfrerium, in caput 12 Gen. ℣. 6 erudite scribentem. Postea vero quam Abrahamus, uti S. Stephanus narrat, a filiis Hemor ac nepotibus Sichemi Senioris, seu Chananæi, sepulchrum in Sichem emisset, reversus ex Mesopotamia patriarcha Jacob, teste Moyse cap. 33 Gen. ℣. 18 & seqq., partem agri Sichimitici, in qua fixerat aliquandiu tabernacula, a filiis Hemor Hevæi, patris Sichemi Junioris, centum agnis emit; atque ita quidem Abrahamum imitatus ex parte est, dum, sicut hic in Hebron sepulchrali loco vicinum agrum adjunxit, ita ipse sepulchro, jam ante ab eodem Abraha in Sichimis empto, vicinum adjunxit agrum, seu agri partem, legitimo emptionis contractu sibi comparatam.

[485] [tametsi emptionis a S. Stephano memoratæ epocha incerta sit.] At, sciscitaberis, quandonam Abrahamus sepulchrum illud in Sichem emit, in quo, uti S. Stephanus narrat, duodecim patriarchæ, filii Jacob, post mortem positi tandem fuerunt? Respondeo, cum Moyses hujus sepulchri emptionem tacitam prætermiserit, nec S. Stephanus in celebri sua ad Judæos Oratione chronographum egerit, hujus emptionis epocham assignari exactissime non posse, imo neque eam, ut rei gestæ fides adjungatur, ita assignari debere. Enimvero nonne & alia facta, in Novi Testamenti libris memorata, indubitata prorsus certissimaque haberi debent, tametsi accurate eorum epocha assignari nequeat? Et indubie quidem, qualia sunt, ut pluribus superdeam, quæ in Epistola Catholica B. Judæ Thaddæi ℣. 9 de altercatione ob Moysis corpus orta, ac ℣. 14 de prophetia Enoch, & Epist. 2 B. Petri cap. 2, ℣. 5 de Justitiæ prædicatione a Noë facta, ac denique, quæ in Epistola Pauli ad Hebræos cap. XI ℣. 34 & seqq. de quibusdam viris virtute fidei inclytis enarrantur. Cum igitur facta illa, ut ut suis epochis diserte non signata, imo & magna ex parte in Veteris Testamenti libris non expressa, fidem tamen plenissimam idcirco mereantur, quod a viris Spiritu sancto plenis tradita fuerint; quidni pariter S. Stephano credamus, disertis verbis asserenti, emptum ab Abrahamo fuisse sepulchrum in Sichem, hujusque venditores fuisse filios Hemor filii Sichem, tametsi nullo ex capite liqueat, an emptio illa facta sit, dum Abraham, ingressus terram Chanaan, prope Sichem ædificavit altare Domino, ibique aliquandiu moratus est; an vero multo post, seu sub vitæ suæ finem; qua de re disputare supervacaneum foret.

§ XXVI. Abraham Isaaco suo provisurus de uxore, suæ domus œconomum jurejurando prius obstrictum, ut de cognatione herili uxorem ei quærat, in Mesopotamiam mittit. Hujus legationis felix successus.

[Abrahamus, degens rursus in terra Australi] Tametsi Abraham apud Hethæos, Hebronis incolas, summa in existimatione esset, ab iisque, ut supra vidimus, velut princeps Dei haberetur; haud multis tamen annis, postquam demortuæ uxori justa persolvisset, hic loci substitit. Certe, cum triennio post Saræ obitum Isaacus uxorem duceret, in terra Australi, seu in Bersabee, uti ex Gen. cap. 24, ℣. 62 colligitur, Abrahami tentoria fixa erant, atque illic quoque, nisi vehementer fallar, ea contigerunt, quæ Moyses cit. cap. 24 Genes. ℣. 1 & octo seqq. Isaaci nuptias enarraturus, singillatim de Sancto nostro præmittenda censuit. Hisce ex instituto nostro præ rebus ceteris, quæ ipsas Isaaci nuptias attinent, paulo uberius inhærere, æquum erit. Itaque Scriptorem sacrum ante alios cit. cap. loquentem audiamus: Erat autem Abraham, inquit, senex, dierumque multorum: & Dominus in cunctis benedixerat ei. Dixitque ad servum seniorem domus suæ, qui præerat omnibus, quæ habebat: Pone manum tuam subter femur meum, ut adjurem te per Dominum Deum cæli & terræ, ut non accipias uxorem filio meo de filiabus Chananæorum, inter quos habito: sed ad terram & cognationem meam proficiscaris, & inde accipias uxorem filio meo Isaac. Hactenus Moysaïcæ narrationis exordium, de quo nonnulla discutienda veniunt.

[487] Ac primo quidem, cum Moyses, Abrahamum tunc fuisse senem multorumque dierum, [triennio post mortem Saræ] ℣. 1 solummodo edicat, ipsum vero annum, quo sanctus Patriarcha de danda Isaaco suo uxore serio cogitavit egitque, diserte ibidem non signet, non una de hujus facti epocha eruditorum est opinio. Hos inter Lippomanus censuit, Abrahamum tunc fuisse annorum centum & triginta septem, ac sui filii conjugio supervixisse triginta octo annos: unde omnino consequens foret, ut, quæ cit. cap. 24 Gen. narrantur, mox ab obitu Saræ contigisse dicenda essent. Verum cum cap. 25 Gen. ℣. 20 diserte affirmet Moyses, Isaacum, cum QUADRAGINTA ESSET ANNORUM, duxisse uxorem Rebeccam, filiam Bathuëlis Syri de Mesopotamia, sororem Laban; dubium esse non potest, quin inter obitum Saræ, qui ætatis ejus anno centesimo vigesimo septimo, seu Isaaci trigesimo septimo, Abrahami vero centesimo trigesimo septimo ex jam ante dictis certo contigit, interque Isaaci conjugium tres fere anni intercesserint; ut adeo non 38 annos, uti Lippomanus vult, sed solum 35 Abrahamus sui filii conjugio supervixisse potuerit, utque illius cum œconomo suo de accipienda Isaaco suo uxore, sermo, & œconomi ejusdem in Mesopotamiam legatio, ac demum ejus e Mesopotamia in Chananitidem cum Isaaci sponsa reditus eidem anno Abrahæ centesimo quadragesimo, seu quadragesimo Isaaci, innectenda etiam sint, nisi quis præter omnem veri speciem, ad istiusmodi negotia, quæ bimestri spatio perfici facile poterant, integrum fere triennium impensum fuisse, adstruere malit.

[488] [suo filio provisurus de uxore,] Neque vero adversus sententiam nostram quidquam facit, quod grandævus Abraham haud dubie nihil magis expetierit, quam ut ex Isaaco, filio suo, quam cito fieri posset, nepotes cerneret: nam, si quid hæc ratio contra nos evincit, evincet itidem, Isaaci conjugium diu ante Saræ mortem, seu multo ante annum Isaaci trigesimum septimum statuendum fore; quod profecto, salva sacrorum Codicum auctoritate, nemo unus admittet. Fateor quidem cum Saliano in Annal. Eccles. V. T. ad annum mundi 2178 num. 2, hujus conjugii tarditatem, saltem prima fronte, admiratione non carere; at cum eodem etiam crediderim, Patriarcham ea in re divinam exspectasse monitionem, ut promissum divinitus semen peculiari Dei providentia & administratione dispensaretur, nec antea Virum sanctum, ut suo filio de uxore prospiceret, divinitus fuisse monitum, quam cum jam nubilis esset ea, quam illi destinarat Deus. Ut ut id sit, equidem cum Abrahamo ratum fixumque esset, nullam ex filiabus Chanaan, ob indicandas infra rationes, uxorem filio dare, velletque adeo ex puellis sibi consanguineis in Mesopotamia degentibus unam aliquam ipsi adsciscere, necesse habuit Isaaci nuptias tam diu differre, donec Bathuëlis hujusve fratrum filiæ, ac nominatim Rebecca, de cujus ortu ac ætate post reductum e terra Visionis Isaacum certior fuerat redditus, jam satis adolevissent, ut collocari in matrimonium sine vitæ aut valetudinis discrimine possent. Denique, sive rationes jam nunc allegatæ, sive quævis aliæ Abrahamum moverint, ut ad usque annum Isaaci quadragesimum nuptias ejus differret, verissimum semper ex Moysis testimonio erit, Isaacum eo dumtaxat anno uxorem duxisse, minimeque recedendum esse a fixa sub numeri 487 calcem chronotaxi nostra.

[489] [domus suæ œconomum in Mesopotamiam mittere parat,] At quæres, eccur Abrahamus conciliandis suo filio nuptiis ministrum adhibuerit eumque seniorem suæ domus famulum, ac dein, quorsum ab eo jusjurandum, & ritu quidem adeo singulari præstandum, exegerit, ut ne scilicet ex Chananæis virginibus uxorem Isaaco acciperet, sed contra ex familia Nachoris, in Mesopotamia tunc etiam degente, ei accerseret uxorem. Ad primum horum pro responso sit, Abrahamum ipsum vel ob solam vergentem ætatem, ut alias non recenseam rationes, in Mesopotamiam ire nec potuisse, nec, etiamsi commode illuc ire potuisset, id eo consilio facere, ipsius dignitati fuisse consentaneum. Cum autem neque ex re esset, dilectissimum Isaacum viarum periculis propterea committere, ejusque quotidiana privari consuetudine; nihil profecto in eo rerum statu convenientius fuit, quam ut Abrahamus suo nomine legatum aliquem in Mesopotamiam mitteret, qui Isaaco, haud dubie ea de re prius a suo Patre consulto, atque consentienti, desideratam conjugem adduceret. Quoniam vero ad tanti momenti negotium perficiendum nemo aptior videri poterat, quam suæ domus œconomus, cujus nempe fides, prudentia, industria diligentiaque longissimi temporis usu spectatæ exploratæque erant, idcirco hunc præ ceteris sapienti plane consilio Patriarcha delegit, ut ex consanguineis in Mesopotamia degentibus destinatam Isaaco conjugem acciperet, salvamque & incolumem perduceret in Chananæam.

[490] Sed enim, si servi illius fides, prudentia, industria diligentiaque perspectæ omnino Abrahæ fuerint, [prius tamen jusjurandum ab eo exigit, omnino licite,] nonne in vanum Patriarcha eum adjuravit per Dominum, Deum cæli & terræ, seu jusjurandum ab eo exegit? Minime vero. Etenim, cum gravissimum multis nominibus esset negotium, quod sanctus Pater-familias suo œconomo committebat, atque adeo cum sua plurimum interesset, illud ex sua voluntate ad amussim exsecutioni mandari, potuit sane, utpote legitimam in servum suum potestatem habens, & causa impulsus gravissima, per Dominum Deum cæli & terræ, quem & ipse famulus agnoscebat adorabatque, eum adjurare, seu jusjurandum invocato Dei nomine ab eo exigere, ut is eo adstrictus religionis vinculo nihil imprudens attentaret, nec per incuriam humanam culpabilemve ignorantiam quidquam omitteret, quod æquissimis sanctisque votis suis perfectissime non conveniret. Quod ergo nonnulli ex Origene insinuant indecens esse, ut viri perfecti jusjurandum ab aliis exigant, id contra illos tantum intorqueri potest, quibus in eos ipsos, a quibus jusjurandum postulant, legitima ac veluti suprema potestas non est, quandoquidem, ubi hæc adest, justaque intercedit ratio, tam ad divini Nominis honorem cedit jusjurandum exigere, quam illud præstare, uti exemplis sat multis, ac nominatim iis, quæ lib. 4 Regum cap. XI de Joiada, Lib. 1 Esdræ cap. X de ipso Esdra, & lib. 2 Esdræ cap. ultimo de Nehemia referuntur, satis superque liquet.

[491] Quo autem proposito Abrahamus ritum adeo singularem adhiberi, [& quidem ritu valde singulari,] seu œconomum suum, dum juraturus esset, manum femori suo supponere jusserit, variant plurimum eruditorum sententiæ, quarum præcipuas laudatus jam sæpe Pererius recensuit Disput. 1 in Caput 24 Genes. pag. 540 & seqq., quas illic, si vult, curiosus lector videat. Mihi ex hisce omnibus, imo & ex ceteris, quas apud recentiores videre licuit, probabilissima videtur ea, quæ, uti citatus Pererius fere scribit, memorato ritu seu jurisjurandi cæremonia adumbratum ac significatum a Viro sancto fuisse asserit mysterium generationis Messiæ, ex femore, id est, ex stirpe & genere Abrahæ propagandi, ipsumque Abrahamum eo signo profiteri & contestari voluisse firmissimam fidem, quam habebat de Messia generando ex semine suo, secundum illam sibi a Deo datam promissionem Benedicentur in semine tuo omnes gentes terræ; sic ut intellexerit piissimus Patriarcha, tale semen, in quo benedicendæ & beatificandæ essent omnes gentes, non solum fore hominem, sed simul etiam Deum, jusseritque, quo id significaret, servum suum supponere manum femori suo, designans carnem, quam ex ipso sumpturus erat Messias, simulque ipse adjurarit eum per Dominum cæli & terræ, indicans, ita eum fore hominem, ut simul etiam esset vere Deus.

[492] Ipsa nunc Sanctorum Patrum testimonia, quibus ea nititur opinio, audisse ex re erit. Et Hieronymus quidem citatum Geneseos locum commentans, [quo nempe mysterium nascituri ex sua stirpe Messiæ,] lib. Quæst. Hebraïc. col. 527 ita scribit: Tradunt Hebræi, quod (Abraham nempe) in sanctificatione ejus, hoc est, in circumcisione juraverit. Nos autem dicimus, jurasse eum in semine Abrahæ, hoc est in Christo, qui ex illo nasciturus erat juxta Euangelistam Matthæum loquentem: “Liber generationis Jesu Christi filii David, filii Abraam.” Et rursus tom. 4 lib. 1 contra Jovinianum col. 153: Abraham adjurat servum in femore suo, hoc est, in Christo, qui de ejus erat semine nasciturus, ut filio suo Isaac alienigenam non adducat uxorem. Et iterum tom. 2, in Epistola sua ad Principiam virginem col. 685 & seq. ita inquit: Quod autem femur significet opera nuptiarum, his breviter exemplis doceberis. Abraham mittens ad uxorem quærendam filio suo Isaac, dicit majori domus suæ: “Pone manum tuam super femore meo” (lege sub femore meo,) “ & adjurabo te per Dominum Deum cæli.” Non dubium, quin per eum, qui de ejus semine erat nasciturus. Hisce consona audi ex S. Ambrosio Lib. 1 de Abraham cap. 9 col. mihi 309: Inventus est de servulis senior, tamen qui ad uxorem providendam domino juniori eligeretur, & constrictus ut juraret, mitteret manum sub femur Domini sui. Per femur generationem intelligimus: generatio autem Abrahæ Christus est. Unde Apostolus ait: “Abrahæ dictæ sunt promissiones & semini ejus. Non dicit, Et seminibus, quasi in multis: sed sicut in uno, Et semine tuo, quod est Christus;” ostendens per ipsum nobis sanctum sacramentum, per ipsum tutum auxilium fore.

[493] [uti SS. Patre communiter docent, adumbraret ac profiteretur,] Atque ita quoque censuit S. Augustinus in suis Quæstionibus in Genes. tom. 3 parte 1, col. 393, in hunc modum loquens: Quod Abraham jubet puero suo, ut manum suam ponat sub ejus femore, & sic eum adjurat per Dominum Deum cæli, & Dominum terræ, solet imperitos movere: non adtendentes, magnam istam de Christo extitisse prophetiam, quod ipse Dominus Deus cæli & Dominus terræ in ea carne venturus esset, quæ de illo femore propagata est. Et lib. 16 de Civit Dei cap. 33 postquam dixisset, Isaacum, cum quadraginta esset annorum, Rebeccam duxisse uxorem, centesimo scilicet & quadragesimo anno vitæ patris sui, triennio post mortem matris suæ, prout & nos num. 487 ostendimus, ita pergit: Ut autem (Isaacus) illam duceret, quando ab ejus patre in Mesopotamiam servus missus est, quid aliud demonstratum est, cum eidem servo dixit Abraham, “Pone manum tuam sub femore meo, & adjurabo te per Dominum Deum cæli & Dominum terræ, ut non sumas filio meo Isaac uxorem de filiabus Chananæorum,” nisi Dominum Deum cæli & Dominum terræ in carne, quæ ex illo femore trahebatur, fuisse venturum? Numquid hæc parva sunt prænunciatæ indicia veritatis, quam compleri videmus in Christo? Mitto cetera SS. Patrum testimonia, cum jam recensita instar plurimorum, imo omnium, esse queant.

[494] [non autem ex communi tum consuetudine,] Equidem non diffiteor, communi huic SS. Patrum sententiæ minime suffragari S. Chrysostomum, dum Homil. 48 in Genes. pag. 483, ritum hunc potius ex recepto tunc antiquiorum more, quam designandi arcani Mysterii causa, adhibitum ab Abrahamo fuisse, indicat, nixus haud dubie narratione quadam Flavii Josephi, qui libro 1 Antiquitatum Judaïcarum cap. 16 de hoc facto agens, modum, quo Hebræi sese invicem juramento obstringere solerent, ita describit: Subditis alter alteri manibus sub femora, Deum ita testem invocant eorum, quæ destinaverant. Verumenimvero liceat, salva utriusque scriptoris auctoritate, nonnulla in hanc assertionem observare. Si mos, seu ritus supra indicatus, veteribus re vera receptus fuerit, atque idcirco solum Abrahamus servum suum manum femori supponere jusserit, eccur nec Abimelech, rex Geraræ, dum fœdus & amicitiam cum Abrahamo jurejurando firmaret, uti supra num. 424 retulimus, manum femori Abrahæ supposuisse, neque hic idem Abimelecho fecisse legitur? Cur neque Genes. cap. 26 ritus ille ab Isaaco & Abimelecho, aut saltem ab alterutro observatus fuit, cum juraverunt sibi mutuo? Cur nec a Jacob, Abrahami nepote, servatus fuit, dum Genes. cap. 31 ℣. 53, per timorem patris sui Isaac juravit, non nociturum se socero suo Labano? Ac denique cur citatis ad numeri 490 calcem variis scripturæ locis ne levissima quidem hujuscemodi ritus ingeritur mentio? Hæc cum ita sint, quidni plerisque SS. Patribus assentiamur, ritum hunc Abrahamo primum peculiarem fuisse, adhibitumque in hoc negotio ab illo esse ea intentione, ut fidem suam de nascituro ex suo semine per Isaacum Messia, Deo vero ac vero homine, solenni modo profiteretur?

[495] Porro, tametsi grande illud mysterium generationis Messiæ arcanum maxime, [ab eodem œconomo, licet mysterii ignaro, præstandum,] omnibusque id temporis, præter admodum paucos Dei vates, Deoque carissimos & familiarissimos viros, opertum esset, atque adeo verisimiliter Sancti nostri œconomum lateret; tamen, uti laudatus Pererius cit. Disp. 1 in caput 24 Genes. num. 16 fere loquitur, nihil prorsus aut absurdi aut inepti aut incongrui hic factum ab Abrahamo est, dum adjuraturus servum suum, eum manum femori supponere jussit ipseque eo ritu arcanum illud mysterium adumbrare intendit. Satis enim erat, inquit idem auctor, servum nosse, & credere, & colere id, per quod adjurabatur, Deum dico cæli & terræ Dominum: de intellectu autem interiori & abdito illius cæremoniæ ponendi manum sub femore, nequaquam curiose ac sollicite requirendum ab eo erat, persuasum nempe certumque habenti, nihil a Domino suo non sapienter ac religiose fieri. Nam multa præcipi a Deo religiose observanda iis, qui earum rerum mysticas significationes ignorant, clarissimum nobis argumentum certamque fidem facit lex Mosis, secundum quam multa Hebræis præscripta sunt colenda & observanda, quæ Christi Domini & Ecclesiæ ejus umbram & figuram gerebant, & ad ea præfigurandum principaliter instituta erant: quorum tamen mysteriorum cognitio & paucissimis illius populi, nec, nisi per singularem quamdam Dei revelationem, contigit.

[496] Ita ille, de præfati ritus substantia intentoque ab Abrahamo fine pro more suo erudite disputans. [modo scilicet, uti hic exponitur, minime indecenti,] Quibus, ne quid disquisitioni huic desit, adjungi merentur, quæ de ejusdem ritus modo Salianus in Annalibus Ecclesiasticis Veteris Testamenti ad annum mundi 2178, num. 6 scite observavit, ita scribens: Sicut autem, inquit, in nominatione fœmoris modesta locutio est, qualis illa, “Non auferetur sceptrum de Juda & dux de fœmore ejus,” &, “Omnes animæ eorum, qui egressi sunt de fœmore Jacob, septuaginta,” ita modestam fuisse actionem, par est credere, quicquid salaces Judæi comminiscantur; neque sedisse Abrahamum arbitror super famuli manum, sed ea potius stanti, aut sedenti Abrahæ fœmur, & quidem veste contectum, leviter attigisse, aut eam etiam admovisse duntaxat; sicut qui honoris causa manum admovent ori proprio vel alterius genibus, aut jurando pectori, neque os plane tangunt, neque pectus aut genua, sed admovent tantum manum ad eas corporis partes & tactum significant potius, quam faciunt.

[497] [eique sollicite prohibet, ne Isaaco accipiat uxorem de filiabus Chanaan,] Superest, ut quamobrem sanctus Patriarcha tam sollicite caverit, ne ex filiabus Chanaan Isaaco suo uxor daretur, nunc itidem inquiramus. Alii hujus rei causam esse contendunt vigentem tunc idololatriam impietatemque Chananæorum; ast, uti ex jam ante dictis satis apparet, id malum omnium eo tempore non fuit; nec puto, adeo difficile futurum fuisse, inter Abimelechi regis Geraræ aut Ephronis Hethæi consanguineas subditasve virginem aliquam invenire, quæ & verum Deum coleret & honestis moribus imbuta esset, aut certe, quæ in divinum cultum non consensisset, si prius educationis vitio aliove defectu ab eo fuisset aliena. Alii legem divinam adstruunt, qua scilicet inhibita Hebræis fuisseno cum Chananæis connubia; ast frustra; cum ejusmodi lex quatuor ferme seculis post id temporis lata sit per Moysen, qua proinde obstringi Abraham & Isaac neutiquam potuerunt. Alii denique alias allegant rationes, alias aliis probabiliores; ast mihi devitati ab Abrahamo Chananæarum cum Isaaco conjugii veriores imo & præcipuæ rationes fuisse videntur hæ, tum quod earum genus ob Chami in patrem suum Noë nimium irreverentis maledictionem vilius ignobiliusque censuerit, quam ut cum genere suo, toties divinitus benedicto, per Isaaci nuptias indeque orituros liberos in gentem unam amplissimam nobilissimamque aliquando coalesceret; tum quod Vir prudens committendum non existimarit, ut Isaacus affinitates cum illis contraheret, quos ejus posterorum opera ex interdicto divino expellendos exterminandosque esse, jam pridem didicerat.

[498] [sed contra ex cognatione sua, quod œconomus se facturum esse, jurat,] Cum autem hæ aliæque ejusmodi rationes nullum in Nachoris posteritate locum haberent, ut quæ ex adverso etiam consecuta fuerat in communi suo parente Sem benedictionem divinam, quæque & bene morata & veri Dei cognitione, uti ex eodem cap. ℣. 18 & 3 seqq., ℣. 31 & seqq. & ℣. 50 aliisque colligitur, imbuta erat, meritissimo jure Abrahamus suæ domus œconomum sacramenti religione obstringere voluit, ne de filiabus Chanaan Isaaco uxorem acciperet, ut contra ad terram & cognationem suam in Haran proficisceretur, deducturus inde Isaaco suo destinatam uxorem, quemadmodum cit. cap. Gen. ℣. 3 & 4 Moyses enarrat. Quid ad circumscriptum adeo Patriarchæ mandatum exactamque sacramenti religionem fidelis prudensque œconomus responderit, & quo tandem pacto ad exsequenda Heri sui jussa præstito jurejurando, suam addixerit operam, ex ipso rursus Moyse intellexisse juverit. Sic ergo ille ℣. 5 & 4 seqq. suam prosequitur narrationem: Respondit servus: si noluerit mulier venire mecum in terram hanc, numquid reducere debeo filium tuum ad locum, de quo tu egressus es? Dixitque Abraham: Cave nequando reducas filium meum illuc. Dominus Deus cæli, qui tulit me de domo patris mei & de terra nativitatis meæ, qui locutus est mihi, & juravit mihi, dicens: Semini tuo dabo terram hanc: ipse mittet angelum suum coram te, & accipies inde uxorem filio meo: sin autem mulier noluerit sequi te, non teneberis juramento: filium meum tantum ne reducas illuc. Posuit ergo servus manum sub femore Abraham domini sui, & juravit illi super sermone hoc.

[499] Huc usque Mosaica narratio, quam ipsis Chrysostomi verbis illustratam recensuisse non pigebit. [uti S. Chrysostomus verba Moysis commentans] Sic igitur ille Homil. 48 in Genesim pag. 483: Videamus autem nunc, inquit, & servi (cui nempe Abrahamus mandatum illud dedit) probitatem, quomodo Heri pietatem imitatus sit. Nam postquam vidit, tam serio Justum sibi præcipere, dicit ei: “Si non voluerit mulier venire mecum, vis filium tuum in terram, unde existi, inducam?” Ut ne, inquit, si difficultas aliqua incidat, transgrediar mandata tua, rogo, quid oportebit me observare: & num placet tibi, ut illuc abeat Isaac &, accepta sponsa, redeat, si non voluerit, ut mandasti, venire mecum? Quid igitur Justus? Denegat hoc, & dicit: “Attende tibi: ne educas filium meum illuc.” Non erit tibi hac re opus. Qui enim mihi hoc pollicitus est, & promisit semen ita multiplicandum, etiam curabit, hoc ut prospere succedat. “Ne” igitur “abducas illuc filium meum.” Ac mox in hæc Patriarchæ verba Dominus Deus cæli & Deus terræ, ita observat: Vide, quomodo superius servum adjurans, ipsum de omnium Conditore instituit: & nunc precaturus iterum, eadem verba dicit: per omnia servum docens, ut fiducia in eum plenus iter arripiat, & de bono rei exitu bene speret. Docet enim, quantam olim ab initio benevolentiam Dei invenerit, & eum, qui a domo paterna se evocaverit, & usque ad hoc tempus ita gubernaverit, jamque in tam provecta senecta Isaac dederit, prospera etiam, quæ adhuc restabant, facturum esse.

[500] Tum recitatis ceteris Patriarchæ verbis, quæ eodem capite Geneseos ℣. 7 exstant, [pluribus ostendit.] mox ita Abrahamum loquentem inducit: Ille (Deus nempe) qui tantam erga me declaravit benignitatem & curam, “Ipse mittet angelum suum ante te, & inde accipies filio meo uxorem.” Confidens … abi: certus enim sum, eum, qui tantis me beneficiis hactenus prosequutus est, prioribus etiam illud additurum & missurum angelum suum ante te. Ipse … viam tibi præparabit in omnibus, uxoremque tibi notam faciet, ut, accepta ea, huc redeas. Quod si contingat, quod absit, ut reluctetur uxor venire huc, alienus eris a maledictione juramenti. Tantum filium meum illuc ne abducas. Nullum enim mihi dubium est, quin Dominus secunda tibi faciat omnia. Declarans, quantum divinæ potentiæ fidat, prohibet servum, ne filium illo inducat. Cum ergo in hunc modum, uti S. Chrysostomus notat, sua Abrahamus consilia jussaque fideli famulo aperuisset, eique hoc pacto omnem perjurii scrupulum anxiamque sollicitudinem exemisset, mox eum sibi obsequentem expertus est, seu, uti Moyses ℣. 9 ait, Posuit … servus manum sub femore Abraham domini sui, & juravit illi super sermone hoc, nimirum, ut Isaaco non acciperet uxorem, nisi ex Heri sui cognatione in Mesopotamia, & ut ne, si illa hinc in Chanaan venire nollet, eo ipse reducere Isaacum quovis tempore conaretur, aut hunc eo iturum, sponderet.

[501] [Isaaci, quem Pater in Mesopotamiam reduci vetuerat, nuptias conciliaturus] At, inquies, cum Isaac in terra Chanaan natus sit, nec inde unquam pedem extulisse legatur, qua ratione quove sensu Abrahamus eum reduci in Mesopotamiam vetuit? Respondet jam sæpe laudatus Smitius tom. 2 parte 1 in Genesim pag. 268, fuisse ibidem (in Mesopotamia nempe) Isaacum in lumbis parentum, ac statim ita loqui pergit: Quia familiæ interdum instar viri unius habentur, cui, quæ singulis evenerunt, tribuuntur, Isaac REDUCTUS diceretur, unde Abraham venerat. Nimirum censuit hoc loco vir eruditus, id ipsum, quod nos § XI num. 188 & seqq. de idiotismo Hebraïco contendimus, neutiquam alienum a vero esse, atque adeo in Libris sacris, etiam historicis, nonnumquam aliquid nominatim posteris adscribi, in quo tamen hi partem nullam, nisi in suis majoribus, habuere. Itaque, si potuisset Isaac in Mesopotamiam reductus dici, quod illic antea in lumbis Patris fuisset, quidni & Israëlitæ 430 annis in Ægypto commorati fuisse dici possent, qui totidem ante annis in Abrahæ lumbis illic versati, atque ipsimet postea diu admodum peregrinati fuerant? Sed hæc ex oblata occasione breviter perstricta sunto. Nunc ad ipsam præcepti supra memorati exsecutionem progredior, non quod hæc, tota, quanta est, historia ad res gestas Abrahami proxime spectat, sed ut hinc manifestum fiat, quam non vana fuerit Viri sancti fiducia, liqueatque adeo, quousque benignus Deus ejus precibus annuerit omniaque ita disposuerit, uti fieri tum ipse, tum servus ejus optarat.

[502] [fidus œconomus ex Domini sui mandato abit in Mesopotamiam,] En adeo genuinam rei totius ipsisque verbis Moysis a ℣. X contextam narrationem: Tulitque (Abrahami servus) decem camelos de grege domini sui, & abiit, ex omnibus bonis ejus portans secum, profectusque perrexit in Mesopotamiam ad urbem Nachor. Cumque camelos fecisset accumbere extra oppidum juxta puteum aquæ vespere, tempore quo solent mulieres egredi ad hauriendam aquam, dixit: Domine Deus domini mei Abraham, occurre, obsecro, mihi hodie, & fac misericordiam cum domino meo Abraham. Ecce ego sto prope fontem aquæ, & filiæ habitatorum hujus civitatis egredientur ad hauriendam aquam. Igitur puella, cui ego dixero: Inclina hydriam tuam, ut bibam: & illa responderit: Bibe, quin & camelis tuis dabo potum: ipsa est, quam præparasti servo tuo Isaac: & per hoc intelligam, quod feceris misericordiam cum domino meo. Necdum intra se verba compleverat, & ecce Rebecca egrediebatur, filia Bathuël, filii Melchæ uxoris Nachor fratris Abraham, habens hydriam in scapula sua: puella decora nimis, virgoque pulcherrima & incognita viro: descenderat autem ad fontem, & impleverat hydriam, ac revertebatur. Occurritque ei servus, & ait: Pauxillum aquæ mihi ad bibendum præbe de hydria tua. Quæ respondit: Bibe domine mi, celeriterque deposuit hydriam super ulnam suam, & dedit ei potum. Cumque ille bibisset, adjecit: Quin & camelis tuis hauriam aquam, donec cuncti bibant. Effundensque hydriam in canalibus, recurrit ad puteum ut hauriret aquam, & haustam omnibus camelis dedit.

[503] [& singulari modo, nec sine actis Deo gratiis reperit] Ipse autem contemplabatur eam tacitus, scire volens, utrum prosperum iter suum fecisset Dominus, an non. Postquam autem biberunt cameli, protulit vir inaures aureas, appendentes siclos duos, & armillas totidem pondo siclorum decem. Dixitque ad eam: Cujus es filia? Indica mihi: est in domo patris tui locus ad manendum? Quæ respondit: Filia sum Bathuëlis, filii Melchæ, quem peperit ipsi Nachor. Et addidit dicens: Palearum quoque & fœni plurimum est apud nos, & locus spatiosus ad manendum. Inclinavit se homo, & adoravit Dominum, dicens: Benedictus Dominus Deus domini mei Abraham, qui non abstulit misericordiam & veritatem suam a domino meo, & recto itinere me perduxit in domum fratris domini mei. Cucurrit itaque puella, & nunciavit in domum matris suæ omnia, quæ audierat. Habebat autem Rebecca fratrem nomine Laban, qui festinus egressus est ad hominem, ubi erat fons. Cumque vidisset inaures & armillas in manibus sororis suæ & audisset cuncta verba referentis: Hæc locutus est mihi homo: venit ad virum, qui stabat juxta camelos, & prope fontem aquæ: Dixitque ad eum: Ingredere, benedicte Domini: Cur foris stas? Præparavi domum & locum camelis. Et introduxit eum in hospitium: ac destravit camelos, deditque paleas & fœnum, & aquam ad lavandos pedes ejus, & virorum, qui venerant cum eo.

[504] Et appositus est in conspectu ejus panis. Qui ait: [destinatam Isaaco sponsam, eamque] Non comedam, donec loquar sermones meos. Respondit ei: Loquere. At ille: Servus, inquit, Abraham sum: Et Dominus benedixit domino meo valde, magnificatusque est: & dedit ei oves & boves, argentum & aurum, servos & ancillas, camelos & asinos. Et peperit Sara, uxor domini mei, filium domino meo in senectute sua, deditque illi omnia, quæ habuerat (id est, omnium facultatum heredem scripsit.) Et adjuravit me dominus meus, dicens: Non accipies uxorem filio meo de filiabus Chananæorum; in quorum terra habito: sed ad domum patris mei perges, & de cognatione mea accipies uxorem filio meo: Ego vero respondi domino meo: Quid si noluerit venire mecum mulier? Dominus, ait, in cujus conspectu ambulo, mittet angelum suum tecum, & diriget viam tuam: accipiesque uxorem filio meo de cognatione mea, & de domo patris mei. Innocens eris a maledictione mea, cum veneris ad propinquos meos, & non dederint tibi.

[505] Veni ergo hodie ad fontem aquæ, & dixi: [a fratribus & matre pro Isaaco] Domine Deus domini mei Abraham, si direxisti viam meam, in qua nunc ambulo, Ecce sto juxta puteum aquæ, & virgo, quæ egredietur ad hauriendam aquam, audierit a me: Da mihi pauxillum aquæ ad bibendum ex hydria tua: Et dixerit mihi: Et tu bibe, & camelis tuis hauriam: Ipsa est mulier, quam præparavit Dominus filio domini mei. Dumque hæc tacitus mecum volverem, apparuit Rebecca veniens cum hydria, quam portabat in scapula: descenditque ad fontem, & hausit aquam. Et aio ad eam: Da mihi paululum bibere. Quæ festinans deposuit hydriam de humero, & dixit mihi: Et tu bibe, & camelis tuis tribuam potum. Bibi, & adaquavit camelos. Interrogavique eam, & dixi: Cujus es filia? Quæ respondit: Filia Bathuëlis sum, filii Nachor, quem peperit ei Melcha. Suspendi itaque inaures ad ornandam faciem ejus, & armillas posui in manibus ejus. Pronusque adoravi Dominum, benedicens Domino Deo domini mei Abraham, qui perduxit me recto itinere, ut sumerem filiam fratris domini mei filio ejus. Quamobrem si facitis misericordiam & veritatem cum domino meo, indicate mihi: sin autem aliud placet, & hoc dicite mihi, ut vadam ad dextram, sive ad sinistram.

[506] [obtinet atque in terram Chanaan] Responderuntque Laban & Bathuël: A Domino egressus est sermo: non possumus extra placitum ejus quidquam aliud loqui tecum. En Rebecca coram te est, tolle eam, & proficiscere, & sit uxor filii domini tui, sicut locutus est Dominus. Quod cum audisset puer Abraham, procidens adoravit in terram Dominum. Prolatisque vasis argenteis, & aureis, ac vestibus, dedit ea. Rebeccæ pro munere, fratribus quoque ejus, & matri dona obtulit. Inito convivio, vescentes pariter & bibentes manserunt ibi. Surgens autem mane, locutus est puer: Dimittite me, ut vadam ad dominum meum. Responderuntque fratres ejus & materæ Maneat puella saltem decem dies apud nos, & postea proficiscetur. Nolite, ait, me retinere, quia Dominus direxit viam meam: dimittite me, ut pergam ad dominum meum. Et dixerunt: Vocemus puellam, & quæramus ipsius voluntatem. Cumque vocata venisset, sciscitati sunt: Vis ire cum homine isto? Quæ ait: Vadam.

[507] [sospitem eidem adducit.] Dimiserunt ergo eam & nutricem illius, servumque Abraham & comites ejus, imprecantes prospera sorori suæ, atque dicentes: Soror nostra es: crescas in mille millia, & possideat semen tuum portas inimicorum suorum. Igitur Rebecca, & puellæ illius ascensis camelis secutæ sunt virum: qui festinus revertebatur ad dominum suum. Eo autem tempore deambulabat Isaac per viam, quæ ducit ad puteum, cujus nomen est Viventis & Videntis: habitabat enim in terra Australi: Et egressus fuerat ad meditandum in agro, inclinata jam die: cumque elevasset oculos, vidit camelos venientes procul. Rebecca quoque, conspecto Isaac, descendit de camelo, & ait ad puerum: Quis est ille homo, qui venit per agrum in occursum nobis? Dixitque ei: Ipse est dominus meus. At illa tollens cito pallium, operuit se. Servus autem cuncta, quæ gesserat, narravit Isaac. Qui introduxit eam in tabernaculum Saræ matris suæ, & accepit eam uxorem, & in tantum dilexit eam, ut dolorem, qui ex morte matris ejus acciderat, temperaret. Atque hic quidem fuit votorum Abrahæ successus paternæque ejus curæ ac firmæ in Deum fiduciæ lætissimus fructus, de quo summas divino Numini gratias eum mox egisse, tametsi Moyses recitatis jam nunc verbis non subdat, dubitare tamen nos minime sinit antiqua Patriarchæ pietas, & grati animi de acceptis beneficiis Deo semper exhibendi ferventissima constantissimaque voluntas.

§ XXVII. Abraham Ceturam ducit uxorem: hujus conjugii adjuncta discutiuntur: nati ex eo filii: hos, uti & Ismaëlem, muneribus donatos Abrahamus separat ab Isaaco, jam duobus filiis aucto: Sancti obitus & sepultura.

[Abraham duxit uxorem secundariam, defuncta jam Sara,] Effluxerat a morte Saræ, prout ex jam dictis infraque dicendis videre est, triennium circiter, a nuptiis vero Isaaci cum Rebecca trimestre plus minus spatium, cum Patriarcha noster, qui, tametsi defunctæ uxoris domicilium suppellectilemque omnem Isaaci sponsæ, utpote novæ, seu in Saræ locum suffectæ matri-familias, tradidisset, aliam tamen conjugem sibi adsciscendi animum non mutaverat, re ipsa uxorem duxit, nomine Ceturam, non quidem quæ ejusdem ordinis ac dignitatis cum defuncta jam uxore Sara esset, sed quæ legitimæ conjugis nomine & re gaudens Virum suum liberis, si sic placitum Deo esset, augeret, senectutis ejus singularem haberet rationem, familiæque curam susciperet. Hæc nos Moyses non obscure docet, partim, dum relatis Isaaci nuptiis proxime subnectit conjugii Abrahami cum Cetura narrationem, ita cap. 25 Genes. ℣. 1 loquens: Abraham vero aliam duxit uxorem nomine Ceturam, sicque illud brevi temporis intervallo memoratis jam mox ante Isaaci nuptiis successisse, significans; partim, dum eodem cap. ℣. 6 tam Ceturæ, quam Agaris progeniem filios concubinarum, id est, non conjugis alicujus primariæ, sed uxorum usurariarum filios, legitimos tamen, compellat, eo ceteroquin nomine illos non appellaturus, si Abrahamus Ceturam magis, quam Agarem, tamquam dominam matremque familiæ, connubiali vinculo sibi adjunxisset.

[509] Sed quoniam nunc a me dicta non uni dubitationi, [tametsi, nonnulli quorum rationes hic recitantur,] sive rei gestæ asserta epocha, sive res ipsa cum adjunctis suis consideretur, obnoxia sunt, haud alienum ab instituto meo fore arbitror, si difficultates omnes variasque nobis hic adversantium rationes expendero eademque opera iis fecero satis. Ab epocha memorati conjugii exordium duco. Laudatus jam sæpe Smitius, postquam in suo Prolegomeno Genes. pag. 492 & pag. 496 hocce Abrahami conjugium paulo post Isaaci nuptias fixisset, atque in suis ad caput 25 Genesis Notis ita primum fuisset locutus, Si narrationis ordinem hic sequamur, consequens est, Abrahamum has nuptias iniisse, Isaaco jam Rebeccæ conjuncto, dum esset annorum CXL, mox in hunc modum eodem tom. 2 Genes. parte 2, pag. 282 loqui pergit: Credunt tamen nonnulli, Moysen hic, ut alias sæpe, hysterologia usum, atque hoc cum Cetura connubium dudum ante, & vivente adhuc Sara, initum; ut sensus sit: “Abraham vero aliam duxerat” &c. Et, ut videas, eum a postrema istac opinione minime fuisse alienum, diligenter satis ac nervose adducit rationes omnes, quibus hæc stabiliri sententia possit. Illum rursus audi: Sic sane, inquit, non multiplicantur miracula. Appellatur etiam Cetura Abrahæ concubina lib. 1 Paral. I ℣. XXXII. Viventi igitur Saræ videtur addita. Imo statim infra ℣. VI de concubinis ejusdem numero plurali sermo est: quasi eodem tempore cum Agar & Cetura vixerit; aut potius quasi Ceturam duxerit, postquam dimisit Agar. Tandem filios concubinarum, quod ibidem dicitur, jam dudum ante separatos fuisse, non obscure indicat Eliëzer cap. præced. ℣. XXXVI. Sed neque omnia sua dedisset Abraham Isaaco, si adhuc alias ineundi nuptias intentionis fuisset.

[510] [& singillatim consutantur,] Verumenimvero nequaquam ego perspicio, adductas hasce a Smitio rationes satis esse urgentes, ut Abrahami cum Cetura connubium dudum ante Isaaci nuptias &, vivente adhuc Sara, initum fuisse asseratur. Etenim, cum Abrahamo jam fere centenario renovata divinitus fuisset, velut aquilæ, juventus sua, redditusque corpori vigor; eccur multiplicanda hic forent miracula, ut Abraham triginta quinque plus minus ante mortem suam annis ex juvencula uxore liberos aliquot procreare valuisset? Profecto, si hodiernis temporibus, quibus vita höminum robustiorum septuaginta aut octoginta annis circumscribitur, viri senes uno alterove ante obitum anno ex vegeta junioreque femina prolem quandoque procreent ac certissime quidem absque ullo prorsus miraculo, quidni id fieri itidem ab Abrahamo potuit, cum triginta a suo e vivis excessu abesset annis? Neque vero ex concubinæ nomine, quo Cetura appellatur, extundi quidquam in adversantium nobis præsidium potest, quandoquidem manifestum est, vocem illam in sacris Veteris Testamenti libris, ac nominatim designatis modo locis, solummodo significare uxorem, legitime quidem, sive vivente, sive defuncta primaria, ductam, at quæ ordinariis, quæ matrifamilias seu uxori primariæ competunt, privilegiis favoribusque non gaudet, uti supra num. 313 ostendiums, satisque ex libro Judicum cap. 19 intelligi datur, quo scilicet Levitæ uxor concubina vocatur, tametsi hæc ab illo, altera vivente conjuge primaria, ducta fuisse nuspiam memoretur.

[511] [id ante Saræ mortem contigisse, contendant,] At, concubinarum Abrahami filios ante Isaaci nuptias sejunctos ab Isaaco fuisse, Eliëzer cit. cap. ℣. 36 indicat. Quid ita? Obsecro. An quia is cit. versu Abrahamum omnia, quæ habuerat, Isaaco dedisse, retulit? Sed si hæc ejus verba ita intelligas, ac si jam tum Patriarcha se bonorum omnium dominio, usufructu ac possessione exuisset, quid tandem servabis ei reliqui, quod dein, seu Genes. cap. 25 ℣. 5 Isaaco ejusque ex Agare & Cetura fratribus dare quiverit, cum tamen Moyses diserte illic ita loquatur: Dedit Abraham cuncta, quæ POSSEDERAT, Isaac: filiis autem concubinarum largitus est munera,… dum adhuc ipse viveret, seu dum sensibus quidem & mente etiamnum integris uteretur, at parum a vitæ suæ termino abesset, uti sacer Scriptor sequenti ℣. 7 & 8 insinuat. Quæ cum ita sint, aliud nihil ex verbis Eliëzer cit. cap. 24 ℣. 36 erui posse videtur, quam Isaacum, priusquam uxorem duceret, constitutum ab Abrahamo fuisse ejuscemodi bonorum, quæ tunc hereditaria censebantur, legitimum a patris sui obitu dominum, seu heredem, attamen permanente interim penes testatorem, dum viveret, bonorum omnium dominio ac possessione. Ex quibus profecto consequi non potest, ut jam dudum ante Isaaci nuptias Abrahamus Ceturam duxerit, imo & jam grandævos ex ea habuerit filios, quos nonnullis ditatos muneribus ab Isaaco suo separasset. Atque hinc quoque fluit ad recensitas a Smitio ad numeri 509 calcem rationes responsio, facileque intelligitur, quo pacto Abrahamus iterum uxorem ducere, sed secundariam dumtaxat, eamque ac communes liberos honeste alere ac deinde congruenti singulorum collocationi post mortem suam ex perceptis ante bonorum suorum fructibus abunde prospicere quiverit.

[512] En modo quæ nobis argumento sunt, ut Patriarchæ nostri cum Cetura conjugium post Saræ mortem initum fuisse, [quorum opinioni refragari non una] cum laudato jam sæpe Pererio existimemus. Si Abraham, vivente etiamnum Sara, Ceturam uxorem duxerit, vel id sua sponte, vel suasu & impulsu Saræ fecit. Atqui non est credibile, eumdem illum Abraham, qui, cum nullam prorsus haberet prolem, essetque 50 annis junior, impellendus, imo quasi cogendus a Sara fuit, ut Agarem uxorem duceret usurariam, generatis jam duobus filiis Isaaco & Ismaële, ducturum sua sponte viva Sara fuisse uxorem secundariam, præsertim cum jam exemplo Agaris (de quo vide § XVII & § XXII) edoctus esset, nonnulla sibi incommoda offendiculaque ex geminata conjuge timenda fore; sed neque simile vero est, eamdem illam Saram, quæ ne conjugium quidem cum Agare Viro suo suasisset, nisi quia ipsa tum temporis omni prole & spe generandæ prolis destituta erat, quæque illam postea e mariti sui domo bis expelli curavit, non est, inquam, simile vero, eamdem illam Saram inducturam Virum suum fuisse, ut alteram deinde sumeret uxorem usurariam. Igitur censendus est Abraham Ceturam non duxisse uxorem, nisi postquam jam defuncta esset Sara, nihilque prorsus incommodi offendiculique ex hoc tertio ejus conjugio metuendum esset.

[513] Adhæc huic nostræ sententiæ omnino patrocinatur ordo narrationis Mosaïcæ, [ratio, nostræ autem sententiæ patrocinari ostenditur.] quæ conjugium illud non nisi post mortem Saræ & Isaaci nuptias memorat: esse autem eum ordinem rectum, & cum ordine rei gestæ congruentem, existimare convenit, dum nihil est, quod nos contra sentire cogat, seu, uti laudatus jam sæpe Pererius etiam notat, existimandum semper est, Historiographos sacros res gestas recto ordine narrare, nisi cum manifesta ratio contrariam sententiam nobis persuadet. Atqui, quemadmodum jam supra ostendimus, nulla prorsus affertur manifesta ratio, ob quam Abrahami cum Cetura conjugium ante Saræ mortem initum fuisse, dicendum sit. Consectarium ergo fit, ut illud post Saræ mortem & Isaaci nuptias, seu eo ordine, quo a sacro Historiographo refertur, re ipsa contigisse, statuatur. Adstipulatur vetustiorum Patrum, qui de hujus conjugii epocha egerunt, nota satis receptaque passim sententia, a qua sane sine gravi in contrarium ratione minime recedendum recentioribus est, ac præsertim quidem, dum sic ab eorum auctoritate, eoque recederetur consilio, ut divinus aliquis Historiographus hysterologiæ argui, seu res gestas præpostero ordine enarrasse, dici posset.

[514] Atque hæc de hujus conjugii tempore. De re autem ipsa duo præsertim examinanda veniunt; [Hujus ineundi conjugii rationes mysticæ,] alterum, quæ causa hujus connubii; alterum, quæ fuerit Abrahami sponsa. Quod ad primum attinet, de eo S. Augustinus Quæstione 70 in Genes. tom. 3 Operum parte 1 col. 395 ita disserit: Hoc factum Abrahæ quod post mortem Saræ de Cethura filios procreavit, non sic accipiendum est, quasi humana consuetudine & cogitatione tantummodo substituendæ numerosioris prolis hoc factum sit. Sic enim possent accipere homines etiam quod de Agar factum est, nisi Apostolus admoneret, illa facta fuisse prophetice, ut in utrisque personis mulierum earumque filiorum duo testamenta ad futurorum prænuntiationem allegorica significatio figuraret. Unde in isto quoque Abrahæ facto aliquid tale quærendum est. Hisce consona tradit lib. 16 de Civit. Dei cap. 34 sic loquens: Quid autem sibi vult, quod Abraham post mortem Sarræ Cethuram duxit uxorem? Ubi absit, ut incontinentiam suspicemur, præsertim in illa jam ætate, & in illa fidei sanctitate. An adhuc procreandi filii quærebantur, cum jam Deo promittente tanta multiplicatio filiorum ex Isaac per stellas cæli & arenam terræ fide probatissima teneretur? Sed profecto, si Agar & Ismaël, doctore Apostolo, significaverunt carnales veteris Testamenti, cur non etiam Cethura & filii ejus significent carnales, qui se ad Testamentum novum existimant pertinere?

[515] [seu allegoricæ, nec non quædam naturales seu historicæ,] Dein post nonnulla, quibus suam hanc assertionem seu sensus mystici allegoricique expositionem stabilire nititur, sic pergit: Neque enim video, cur etiam Cethura post uxoris (nempe Saræ) mortem ducta, nisi propter hoc mysterium, dicta sit concubina. Sed quisquis hæc non vult in istis significationibus accipere, non calumnietur Abrahæ. Quid si enim & hoc provisum est contra hæreticos, futuros secundarum adversarios nuptiarum, ut in ipso Patre multarum gentium post obitum conjugis iterum conjugari demonstraretur non esse peccatum? Censet igitur Augustinus, potissimam initi ea ætate ab Abrahamo conjugii causam fuisse magnum quoddam mysterium, eo conjugio præfigurandum, ac propterea divino instinctu motum fuisse Patriarcham, ut post Saræ mortem Ceturam uxorem duceret. Verumenimvero, etsi negare non ausim, mysticam illam & allegoricam causam ineundi cum Cetura conjugii præcipuam fuisse, eamque etiam esse, quam Spiritus sanctus nos potissimum scrutari & considerare voluerit, haud scio tamen, an non & plausibiles illius causæ naturales seu historicæ assignari queant. Quidsi ergo Abraham, non æstu libidinis, quod de sanctissimo Sene suspicari nefas est, sed amore prolis numerosioris & habendi senectutis suæ subsidii desiderio Ceturam duxerit, quo sic nempe non modo etiam extra Dei populum, Chananitidis heredem, ex suo semine multiplicarentur populi, factaque sibi Genes. cap. 17 ℣. 6 promissio de gentibus regibusque ex se orituris cumulatius impleretur, sed & quo ipse, dum in vivis esset, haberet individuam vitæ sociam, quæ familiam suam administraret fideliter, seque grandævum senem foveret, & quibus posset, omnibus sublevaret modis?

[516] At quænam qualisque nova hæc ejus uxor fuit? [item novæ Abrahami uxoris nomen,] Si auctori Quæstionum Hebraïcarum in Libros Paralipomenon, quem quidam, S. Hieronymum esse, perperam putarunt, in hacce materia credendum sit, Cetura minime diversa est ab Agare, ancilla Ægyptia, de qua superius actum est. Si autem ipsum Hieronymum lib. Quæstionum in Genesim col. 529 audiamus, incertum est, an Cetura, mutato nomine, eadem cum Agare, num ab hac diversa sit. Cetura, inquit, Hebræo sermone COPULATA interpretatur, aut JUNCTA. Quam ob caussam suspicantur Hebræi, mutato nomine eamdem esse Agar, quæ, Sara mortua, de concubina transierit in uxorem. Et videtur decrepiti jam Abrahæ excusari ætas: ne Senex post mortem uxoris suæ vetulæ novis arguatur nuptiis lascivisse. Nos, quod incertum est, relinquentes, hoc dicimus: quod de Cetura nati filii Abraam … occupaverint Τρωγλοδύτιν & Arabiam. Verum, cum adducta jam nunc ratio haud satis solide subsistat, quandoquidem novum illud conjugium non lasciviam arguit, sed potius Abrahami solitam divino instinctui obedientiam senilemque prudentiam ostendit, cumque etiam aliunde rationes minime contemnendæ obstent, quo minus Cetura eadem cum Agare fuisse dicatur, eccur, quæso, a communi sententia, quæ alteram ab altera diversam statuit, hic recedamus?

[517] Et vero, dum Hebraïcus textus ita ad verbum loquitur: [ejus diversitas ab Agare,] Et ADDIDIT Abraham & accepit uxorem, cujus nomen erat Cetura, indicat satis tam emphatica dictione, non vetus aliquod matrimonium innovatum, sed novum prorsus conjugium prioribus additum fuisse. Adhæc, uti Cajetanus in hunc locum pag. 99 observat, citato versu explicatur non cognomen, sed nomen mulieris Cetura; & hoc eodem capite nominatur Agar suo nomine Agar, atque, quod amplius est, clare subjungitur, Abraham habuisse non unam tantum, sed multas concubinas. Ita fere ille. Quamquam autem in Vulgata non legatur τὸ Et addidit, attamen, cum in ea dicatur Abraham duxisse aliam uxorem, nomine Ceturam, vel ex ipsa Vulgata conficitur, ductam ab Abrahamo post Saræ obitum uxorem diversam a prioribus esse, nec minus adeo diversas esse feminas Saram, Agarem, & Ceturam, quam ipsa earum diversa sint nomina. Ceterum, cum Agar, Abrahamo certe ante anni ejus octogesimi sexti exitum nubens, probabilius viginti saltem annos nata esset, consequens fit, ut, si anno ætatis Abrahæ centesimo quadragesimo in ejus thalamum recepta sit, tunc ipsa fere octogenaria fuerit; ut adeo hæc citra prodigium sex filios ea ætate gignere non valuerit, utque proinde alia prorsus a Cetura, tot filiorum matre, statuenda sit, quæ postrema haud dubie, cum Patriarchæ nostro nuberet, integra vegetaque ætate etiamnum florebat.

[518] Porro hanc gente Chananæam fuisse, existimant nonnulli, [ejusdem genus, probabiliter non Chananæum,] nihil omnino hac ratione deterriti, quod Abraham usque adeo abhorruerit a conjugiis mulierum Chananæarum, ut uxorem ex filiabus Chanaan suo filio adscisci severissime caverit. Respondent enim, postremum hoc factum esse propter electionem populi Dei, ut totus descenderet de stirpe Abrahæ, nec misceretur cum gentibus idololatris; quoniam vero totus Dei populus propagandus erat per Isaac, si is uxorem duxisset ex gente Chananæa, populus utique Dei, eorum judicio, idololatris Chananæis naturali cognatione arctaque necessitudine devinctus & permixtus fuisset. At vero, inquiunt, Abrahamus ducendo uxorem Ceturam, non intendebat augere populum Dei; sciebat enim promissiones & benedictiones Dei, ad semen suum pertinentes, in solo Isaac & posteris ejus complendas esse; atque adeo, cum alii omnes filii Abrahæ, præter unum Isaac, extra populum Dei & electum illud semen Abrahæ censerentur, nihil plane referebat, an uxorem acciperet Abraham ex Chananæis, an ex qualibet alia gente. Ita fere illi. Sed, cum Scriptura sacra Ceturam gente Chananæam fuisse, nuspiam insinuet, malim ego credere, fuisse filiam aut neptem ancillæ cujusdam, e Chaldæa vel Mesopotamia ab Abrahamo quondam adductæ, eamque ob naturæ gratiæque dotes præ ceteris electam fuisse uxorem, ut recte Abrahæ senectutem fovere, ejus familiam administrare, & in ea Dei cultum, uti Salianus ad annum mundi 2179 num. 6 scribit, conservare atque amplificare studeret, simulque Virum augeret liberis, ex quibus gentes & reges aliquando essent orituri.

[519] [filii illius horumque natale tempus,] Nunc, quotnam Abrahamus liberos quantoque temporis spatio ex hac tertia sua conjuge susceperit, ex verbis Moysis definire aggredior. Ac primo quidem, ut fidem facit sacer Historiographus Genes. cap. 25 ℣. 2, indubitatum est, Ceturam peperisse Abrahæ sex filios, nimirum Zamran & Jecsan, & Madan & Madian, & Jesboc & Sue, quorum posteros recensere, mei instituti non est. Quod autem ad istorum natale tempus attinet, mihi vero saltem proximum videtur, sex illos Abrahæ & Ceturæ filios inter annum Patris sui centesimum quadragesimum, interque annum centesimum quinquagesimum quintum mundo editos fuisse. Ut ita censeam, movet me Moyses ℣. 6, dum haud secus de filiis Ceturæ, quam de filio Agaris, in hunc modum scribit: Filiis autem concubinarum, seu quæ primariæ uxoris dignitate affectæ non fuerant, largitus est (Abraham nempe) munera & separavit eos ab Isaac filio suo, dum adhuc ipse viveret, ad plagam Orientalem. Etenim, cum sat credibile non sit, eorum quempiam, priusquam jam grandior esset ac per se ipse res suas gerere posset, ab æquissimo amantissimoque Patre longe sejunctum a fraterno paternoque habitaculo fuisse, consectarium est, ut, quandoquidem hoc ex jam dictis non serius, quam anno Abrahæ centesimo septuagesimo quinto statui potest, nemo unus eorum serius, quam anno Patris sui centesimo quinquagesimo quinto natus fuerit, ne alioqui Abrahamus filiorum suorum curam & institutionem ante ætatis eorum annum vigesimum abjecisse contra omnem veri speciem dicendus sit.

[520] [ac denique epocha, qua Abraham post natam Isaaco geminam prolem] Ex his autem jam nunc disputatis simulque ex ℣. 26, ubi Isaac, cum ei primo unicoque Rebeccæ partu duo nascerentur parvuli, sexagenarius fuisse narratur, manifeste colligitur, Abrahami de felici Ceturæ partu sat frequens gaudium doloris non nihil admistum habuisse, ex eo videlicet capite, quod Isaaco suo, ex quo numerosam progeniem exspectabat, ne unam quidem exoriri prolem cerneret, dum interim mirum in modum multiplicarentur ancillæ filii. Nihilominus tamen cum Saliano ad annum mundi 2189 existimo, non sic pium Patriarcham suæ nurus sterilitatem doluisse, quin simul fideliter constanterque speraret, non visurum se mortem, donec videret progeniem Isaaci, per quem divinæ promissiones a se transfunderentur in posteros Chananitidis possessores. Et vero spem non fefellit eventus. Quippe, cum Isaacus jam annis circiter novemdecim deprecatus esset Dominum pro uxore sua, eo quod esset sterilis, uti ℣. 21 sacer Scriptor fere loquitur, enixissimas ejus preces exaudivit Dominus, ipsaque Patriarchæ nostri excessit vota, concessa nimirum Isaaco ætatis ejus anno sexagesimo, ipsius vero Abrahæ anno centesimo sexagesimo, gemina prole mascula, de cujus utriusque ortu & moribus adeat lector, si cupit, citatum caput 25 Genes. ℣. 22 & sequentibus.

[521] Neque vero jam nunc dictis obesse debet, quod Flavius Josephus lib. 1 Antiquitatum Judaïcarum cap. 18, defuncto Abrahamo, uxorem Isaci gessisse uterum, scribat; cum evidens sit, parachronismum hic loci cubare, [concubinarum filios ab Isaaco,] quandoquidem ipsemet cap. 17, Abrahamum annos CLXXV vixisse, asserit; atque adeo, cum Isaacus centum dumtaxat annis suo patre junior fuerit, annoque ætatis suæ sexagesimo, teste Moyse cap. 25 Genes. ℣. 26, gemina prole auctus ex Rebecca sit, consectarium omnino fit, ut, vivente etiamnum Abrahamo, imo annis quindecim ante hujus obitum statuenda sint, quæ citatus auctor initio ejusdem capitis 18 de Isaaci filiis enarrat. Quandonam autem, seu, quo determinato anno Patriarcha noster uxorum secundariarum filiis largitus sit munera, eosque ab Isaaco sejunctos ablegarit versus Orientem; seu ad regiones magis, quam Chananæa, ad solis ortum vergentes, edici pro certo nequit. Salianus hæc ad annum Abrahæ centesimum sexagesimum tertium collocat, non adeo confidenter tamen, quin ad annum alium hæc referri posse, insinuet. Mihi multo veri similius est, senos Ceturæ filios una cum Ismaële non antea muneribus, unde honeste vivere possent, donatos ab Abrahamo & longe ab Isaaci domicilio sejunctos fuisse, quam dum grandævus Patriarcha suæ finem peregrinationis appropinquare & ultimæ voluntatis suæ declarandæ atque exsequendæ tempus adesse, cognovisset, quod quidem ineunti anno ejus centesimo septuagesimo quinto, qui & ei emortualis fuit, innectendum videtur.

[522] At quamobrem, inquies, Abrahamus tunc Isaaco dedit cuncta, [in paternæ hereditatis possessionem prius misso,] quæ POSSEDERAT, ipsumque in bonorum omnium, quorum jam pridem heredem eum constituerat, possessionem misit? Ac rursus qua de causa reliquos suos filios ex terra Chanaan amovit, puta in eas ipsas regiones, quibus postea Madianitidis, Idumææ, & Arabiæ Felicis nomina adhæserunt? Ad primum quod attinet, respondeo, voluisse prudentissimum Patrem-familias omnem invidiæ, turbarum rixarumque occasionem præscindere, ac sedulo prospicere, ut ne quis e concubinarum filiis post obitum suum cum Isaaco de concessa huic hereditate amplissima contendere auderet, utpote quæ ab ipso, vivo etiam patre, imo & eodem ita statuente, solenni ritu fuisset adita legitimeque vindicata. Quod ad quæsitum alterum spectat, respondeo, præter recensitas a Saliano rationes, aliam etiam adferri posse, nimirum, cum ex divinis promissionibus Abrahamus certo sciret, post quadringentos circiter ab ortu Isaaci annos Chananitidem ab ejusdem Isaaci posteris occupandam esse, necesse habuit reliquos suos filios in illas regiones haud dubie tunc vacuas amandare, ut hoc pacto præcaveret, ne eorum posteri una cum electo Dei populo Chananitidem, huic divinitus promissam, tenerent, quod sane contra ordinationem divinam fuisset, aut ne alias una cum Chananæis, si inter hos illi sedes fixissent, exterminandi forent, quod profecto inhumanum & atrox nimium futurum erat. Voluit autem Abraham prudentissimum hoc consilium suum, se etiam vivo, exsecutioni mandari, quo sic de omnium filiorum sorte & incolumitate securus, quandocumque Deo visum esset, e vivis excederet.

[523] Restat, ut de adita ab Isaaco hereditate deque muneribus ab Abrahamo ceteris suis filiis concessis nonnula partim cum Saliano hic observemus. [separaverit muneribusque satis largis donarit, hic indicantur.] Cum Abraham Genes. cap. 25 ℣. 5 & 6 dicitur Isaaco dedisse cuncta, quæ possederat, filiis vero concubinarum largitus esse munera, hæc ita intelligenda sunt, ut dilectissimo Saræ, primariæ uxoris, filio cesserint bona omnia immobilia, ut sepulchrum in Hebron cum circumposito agro, puteus Bersabee cum nemore, sepulchrum item in Sichimis, de quo vide dicta a num. 480; deinde vero bonorum mobilium, auri, argenti, ovium, boum, camelorum, asinorum, servorum & ancillarum amplissima pars, quæque saltem æqualis illi esset, quam possidebat Patriarcha, dum Isaacum heredem suum primo constitueret; contra vero ut Ismaëli & sex Ceturæ filiis dumtaxat cesserint præsentes pecuniæ, aurum, argentum, vestes, tabernacula, & pecora nonnulla, quæ a tempore addictæ Isaaco hereditatis divina benignitate acquisierat, & unde hi honestissime commodissimeque se suosque sustentarent. Profecto, tametsi bona hæc cit. ℣. 6 sub solo munerum nomine veniant, dubitandum tamen neutiquam videtur, quin tam opulento Patriarcha & amantissimo filiorum patre minime indigna fuerint, atque ampla satis, ut ab alio quovis concessa parente hereditatis nomen fuissent meritura. Nunc tandem ad peregrinationis Abrahæ finem cum sacro Pentateuchi auctore progredior.

[524] [Abrahamus in pace & senectute bona defunctus] Sic igitur ille cit. cap. 25 ℣. 7 & 8: Fuerunt autem dies vitæ Abrahæ centum septuaginta quinque anni. Et deficiens mortuus est in senectute bona, provectæque ætatis, & plenus dierum: congregatusque est ad populum suum. Ita nempe impletum est illud, quod Genes. cap. 15 ℣. 15 ante annos fere nonaginta Abrahamo prædixerat Deus his verbis: Tu autem ibis ad patres tuos in pace, sepultus in senectute bona. Vere enim senectus bona fuit, quæ annos vitæ centum septuaginta quinque sine malis senectutis ordinariis complexa est, quæque, uti Pererius in hunc Genes. cap. 25 locum fere scribit, perfectam quamdam in sermonibus, sententiis, consiliis, moribus, studiis & actionibus maturitatem habuit, & propter existimationem virtutis, prudentiæ doctrinæque honorabilis & veneranda, maximam apud omnes fidem auctoritatemque promerita est. Juverit, Torniellum recitata Moysis verba nervose juxta ac dilucide commentantem audire pag. 325 & 326 Annal. sacr.: Anno vitæ suæ inquit, centesimo septuagesimo quinto prope expleto, ut colligitur Genesis cap. XXV, vers. VII & sequentibus, Abraham plenus dierum, quos sane non otiose, neque incassum, sed plurimis sanctissimisque operibus atque exemplis refertos traduxerat: in ætate non præpropera, sed matura & provecta: in senectute non sibi suisque molesta ac morosa, sed pacata, quieta, ac venerabili: non ulla doloris morbive violentia, sed per naturalem resolutionem sensim ac leniter, ne dicam quodammodo jucunde deficiens, mortuus est.

[525] [anno vitæ 175, secundum animam ad cœtum Sanctorum patrum transit,] Porro notandum hic adversus pseudophilosophos nostri temporis est, hæc Moysis verba congregatusque est ad populum suum non de Patriarchæ nostri corpore (hoc enim non in suorum patrum aut popularium, sed in empto a se quondam sepulchro conditum fuit) verum de ejus anima intelligi debere, ita nimirum ut hæc corpore egressa sit & aggregata cœtui sui similium, puta Adæ, Abelis, Seth, Enos, Noë aliorumque justorum, qui ante ipsum in Dei gratia decesserant atque in Sanctorum limbo Redemptorem mundi exspectabant, a quo ad cælestia regna, devicta morte, aliquando perducerentur. Denique quo fixa jam ante a nobis gestorum Abrahæ manifestior firmiorque evadat, hic observatum velim, ipsummet Salianum ejusque sequaces, qui Moysis verba Genes. cap. 12 ℣. 4, cap. 17 ℣. 1, cap. 21 ℣. 5 de annis prorsus completis, imo & ad dies aut hebdomadas aliquot excretis, exponenda esse, omnino volunt, nihilominus nobiscum admittere, emortualem Abrahæ annum non centesimum septuagesimum sextum ætatis ejus jam inchoatum, sed etiamnum currentem ætatis ejus septuagesimum quintum supra centesimum esse, uti idem Salianus pag. 509 diserte in hunc modum scribit: Adest centesimus Abrahamiticæ peregrinationis & divinæ promissionis annus & ejusdem vitæ centesimus septuagesimus quintus, & ultimus. Si ergo, consentiente cum suis laudato auctore, hæc Moysis verba Fuerunt autem dies vitæ Abrahæ centum septuaginta quinque anni totidem annos ex omni sui parte completos non designent, eccur alia ejusdem Moysis verba, puta hæc: Septuaginta quinque annorum erat Abraham, cum egrederetur de Haran de annis omnino solidis, absolutis & completis intelligenda forent?

[526] Reliquum est, ut, quæ cit. cap. 25 ℣. 9 & X de Abrahami sepultura narrantur, [secumdum corpus sepelitur in Hebron ab Isaaco & Ismaële.] hic pariter recenseamus: Et sepelierunt eum (Abrahamum nempe, prope Bersabee, ubi degere perrexerat, defunctum) Isaac & Ismaël filii sui in spelunca duplici, quæ sita est in agro Ephron, filii Seor Hethæi, e regione Mambre, quem emerat a filiis Heth: ibi sepultus est ipse, & Sara uxor ejus. Itaque quam de uxore sua susceperat Abrahamus curam, eamdem de eo filii ejus Isaac & Ismaël susceperunt; nec dubitandum, quin hi Parenti optimo justa cumulatissime persolverint. Etsi enim aliquando non bene inter eos convenisset, nihilominus vix aut ne vix quidem ambigi potest, quin sollicitus Pater saltem aliquandiu ante obitum suum alteri alterum conciliarit, ut jam ancillæ filius non invideret filio liberæ, & summa tranquillitas ac concordia in Abrahami domo familiaque vigeret, cum ipse spiritum Creatori suo reddidit & congregatus est ad populum suum. Num autem etiam Ceturæ filii morienti Patri adstiterint ejusque funus curarint, uti Salianus ad annum mundi 2213 num. 13 existimat; an contra hi, in remotiores terras, vivo etiam patre, profecti, nec tempestive in Bersabee reverti, nec Patris funus, cum in Hebronis viciniam inde deferretur, comitari potuerint, disputandum aliis relinquo, quandoquidem controversia hæc, ob Moysis aliorumque æqualis fidei auctorum silentium ac militantes in utramque partem rationes definiri citra omne dubium nequit.

[527] Atque hæc de ortu, gestis & obitu S. Abrahæ disputata, [Cur quædam narratiunculæ de Abrahamo sparsæ hic neglectæ sint.] ac, prout res tulit, e divinis scriptoribus, antiquis historiographis, sanctis Patribus, eruditisque sacrarum Litterarum interpretibus eruta, sufficere arbitror, ut ad singularem ejusdem sancti Patriarchæ memoriam ac venerationem progrediamur, neglectis nimirum, uti omnino merentur, innumeris fere narratiunculis, quæ de conscriptis, si Superis placet, ab eo Libris, ut Apocalypsi quadam, Tractatu de idololatria, Psalmis, Precibus Matutinis, libro vel Tractatu de Somniis &c, de Hebraïcæ item linguæ ejusque literarum nec non Syriorum Chaldæorumque characterum inventione, de erectis ab eo instauratisve templis, patratisque ad comprobandam humanorum corporum resurrectionem miraculis, aliisque ejuscemodi factis vel Rabbinorum vel Musulmanorum aut quorumvis imperitorum opera in chartas conjectæ fuerunt, nullamque hodie apud cordatos homines inventuræ sunt fidem. De his, cui ad id animus est, adeundi sunt Petrus Lambecius in Prodromo Historiæ Literariæ lib. 1 cap. 6, Scïpio Sgambatus libro 2 Archivorum veteris Testamenti tit. 2 a pag. 190 & Augustinus Calmet in Dictionario Biblico, verbo Abraham, editionis Latinæ, Augustæ Vindelicorum anno 1738 adornatæ, pag. 16 & sequentibus.

§ XXVIII. Antiqua Sancti memoria & veneratio: ejus corporis sec. XII per Canonicos Regulares inventio: Reliquiæ sub ejus nomine asservatæ.

[Sancti memoria celebris fuit ante legem Euangelicam,] Memoriam sancti Patriarchæ nostri non mediocriter commendavit Jesus, filius Sirach, dum cap. 44 Ecclesiastici enumerans viros gloriosos suæque gentis majores, virtute inclytos, prudentia insignes, quorum nomen viveret in generationem & generationem, quorum sapientiam narrarent populi & laudem nunciaret ecclesia, hos inter in primis, nec vulgari elogio, ℣. 20 & seqq. Patriarcham nostrum recenset: Abraham, inquit, magnus pater multitudinis gentium, & non est inventus similis illi in gloria: qui conservavit legem Excelsi, & fuit in testamento cum illo. In carne ejus stare fecit testamentum, & in tentatione inventus est fidelis. Ideo jurejurando dedit illi gloriam in gente sua, crescere illum quasi terræ cumulum, & ut stellas exaltare semen ejus, & hæreditare illos a mari usque ad mare, & a flumine usque ad terminos terræ. Et in Isaac eodem modo fecit propter Abraham patrem ejus. Egregiæ autem Hebræorum in suum Patrem venerationi parem fuisse fiduciam, hæ similesque Deum precandi formulæ, antiquis Hebræis usitatæ, Recordare, Domine, servi tui Abraham, Deus Abraham, miserere, ac denique, ut multis aliis supersedeam, ipsa hæc Judæorum sensa apud Matthæum cap. 3 ℣. 9 patrem habemus Abraham manifeste demonstrant.

[529] [in ipsis legis Euangelicæ primordiis,] Neque vero minus honorifica in ipsa Euangelicæ legis prædicatione Fidelium Patris memoria exstitit, uti ex crebra ejus in Euangeliis mentione, atque ex parabola, seu potius parabolicis adjunctis contexta historia, quam Lucæ cap. 16 a ℣. 19 de mendico in sinum Abrahæ deportato, deque homine divite, Abrahami præsidium auxiliumque postulante, Christus Dominus retulit, abunde colligitur. Existimationem Patriarchæ nostri conceptamque venerationem non parum auxit ac propagavit Apostolus gentium, dum ad Romanos, ad Galatas & Hebræos scribens, singularem ejus fidem, obedientiam ac sanctitatem summopere extulit; ut mirum esse non debeat, tantæ virtutis Virum & ab Hebræis scriptoribus, & ab exteris quoque, tum gentilibus, tum fidelibus, ac præsertim a summis Ecclesiæ Christianæ patribus quasi certatim ingenti laudum præconio celebratum fuisse. Quid? Quod ipse imperator Alexander Severus vel ex matris suæ, Christianæ Religionis mysteriis initiatæ, vel ex Judæorum aut Christianorum relatione compertam Abrahami gloriam admiratus, inter divos lararii sui illum haud secus, ac Christum collocarit, prout Ælius Lampridius in Alexandro Severo, pag. mihi 930, ex auctore coævo refert. Quod an imperator ille Christianorum Abrahamum venerantium æmulatione, num sua sponte, ac ritu superstitioso fecerit, definire non ausim.

[530] Ut ut postremum hoc se habeat, equidem ex Sozomeno lib. 2 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 4 discimus, [tempore item imp. Constantini Magni, qui in loco,] antiquitus, ac certe usque ad annum Christi circiter 326 in more positum fuisse, ut ad Convallem Mambre, seu ad locum, Terebinthum postea dictum, ubi Abraham Dei angelos exceperat, æstivo tempore quotannis convenirent ex Palæstina, Phœnice & Arabia Judæi simul & Christiani ac Gentiles, partim commercii, partim religionis causa, utque singuli suo more festivitatem celebrarent. Verum, cum Constantinus Magnus, locum illum sanctissimum & Abrahami memoria celeberrimum a Gentilibus ac superstitiosis hominibus vario ritu impio inquinari, audisset, mox scripta ad Macarium, Hierosolymorum episcopum aliosque antistites epistola præcepit, ut Gentilium ara, quæ prius illic steterat, eversa, statuisque, quas cultu divino perperam Gentiles affecerant, incendio consumptis, ecclesiam ibidem designarent, vetustati loci & sanctitati convenientem, darentque operam, ut in posterum locus ille a libamentis & sacrificiis (nempe Gentilium) vacuus esset; adeo ut nihil aliud, quam veri Dei cultus juxta Ecclesiæ leges ibi celebraretur. Quibus sane verbis aperte satis designat Sozomenus, non interdictum a Constantino Magno fuisse pium illum religiosumque morem, quo secundum Ecclesiæ leges Christiani Deum in Sanctis suis colere & ob beneficia impetranda a Deo per Jesum Christum Redemptorem mundi, ad Amicorum ejus orationes, opem auxiliumque confugere solerent.

[531] Meminit porro erectæ hujus ecclesiæ, præter Eusebium lib. 3 de vita Constantini, [Abrahami memoria venerando, ecclesiam exstrui curavit,] Nicephorus Callistus Eccles. Histor. lib. 8, pag. 597 & 598, ubi de annua illa celebritate, populorumque ad Convallem Mambre conventu, dispari tamen proposito nec æque religioso ritu, hæc tradit: Et conventus celebritasque ea grata fuerat omnibus: Judæis quidem, quod patriarcham generisque sui principem jactarent Abrahamum: Gentilibus vero, propter angelorum in eum locum adventum: Christianis porro, quod Deo dilecto illi (Abrahamo) id prædictum fuerat, quod multis postea sæculis de virgine futurum fuerat. Qua re Constantinus cognita, nimirum quosdam, uti ante idem Nicephorus narrarat, eo loci veteres ethnicæ superstitionis aras construxisse, ethnicis sacrificiis istic operatos esse, vinum libasse &c, Episcopis Palæstinis vitio vertebat, … quod sic tam Sanctum locum despexissent. Itaque episcopis Phœniciæ mandavit, ut ex ipsis fundamentis aræ everterentur, simulachra igne comburerentur, ac templum ibi tantæ antiquitatis nomini conveniens extrueretur, in quo divinum Numen ecclesiæ recepto ritu coleretur, locusque de cetero a contaminatione omni liber esset… Atque imperata hæc ad rem collata legitimum consequuta sunt exitum, haud dubie una cum erecta Divino Numini ecclesia permanente legitimo Amici Dei & sanctissimi Patriarchæ cultu.

[532] Quandonam autem huic ab Helena Constantini Magni matre, [cui postea accessit monasterium.] sed hortatu filii, erectæ ecclesiæ accesserit monasterium, a Quaresmio tom. 2 Elucidationis Terræ sanctæ pag. 773 memoratum, nuspiam memoriæ proditum inveni. At satis antiquum illud esse, vel hinc conjicio, quod ejus exordia Bonifacium Stephanium, Stagni Raccusini episcopum, laudatumque Quaresmium, ambos sacrarum Terræ sanctæ ædium indagatores diligentissimos, fugerint. Postremum hunc cit. pag. loquentem audi: In loco hujus speluncæ (duplicis nempe, ubi Abraham & Sara, deindeque Isaac & Rebecca, ac denique Jacob & Lia sepulti fuerunt) reddita Ecclesiæ paee, fuit ab Helena, Magni Constantini pia matre, ecclesia ædificata ad honorem insignium illorum virorum & mulierum, juxta quam erat monasterium pro illius cultoribus, inquit Bonifacius… Totius ædificii structura mirabilis est, ex maximis quadratis dolatisque marmoribus constructa. Ecclesia pulchra & sufficientis magnitudinis: in ejus dextera ingressus parte tres sunt capellæ, sub quibus esse sepulchra Abrahæ, Saræ, Isaaci & Rebeccæ, Jacobi & Liæ, asseritur. Ingressus in ecclesiam Christianis communiter est interdictus, ad sepulchra vero etiam ipsis Mauris… Ecclesia ista, etsi, facta sit spelunca latronum, immundorum videlicet Turcarum habitatio; ab eisdem tamen ob sanctorum Patriarcharum memoriam & honorem in magna veneratione habetur; ad quam ex diversis partibus ideo veniunt, & ob illam Hebron est unum ex præcipuis Turcarum sanctuariis, sive memorabilibus locis, ad quæ ipsi pietatis ergo peregrinantur: & plures ducunt filios ad circumcidendum.

[533] [In Hebronensis ecclesiæ, quæ ab auctore fide digno] Ne quid vero lector desideret, quo sepulchralis sancti Patriarchæ locus exhibitaque ei antiquitus veneratio illustrari magis magisque possit, ex Tractatu quodam Ms., anno 1671 Papebrochio nostro ex bibliotheca cœnobii S. Martini Tornacensis submisso, & hactenus, quod sciam, inedito, nonnulla huc transcribere visum est. Tractatus ille De inventione sanctorum Patriarcharum Abraham, Isaac & Jacob inscriptus, quique nihilominus prolixam satis narrationem de inventione corporis Josephi, Ægypti proregis, complectitur, auctorem habet Canonicum, uti apparet, Regularem Hebronensis ecclesiæ, qui, quæ de Abrahamo, Isaac & Jacob refert, ab Arnulpho & Odone Canonicis Regularibus, corporis S. Abrahæ seculo XII inventoribus, sese didicisse, affirmat, atque adeo fide dignus censeri potest. Sic igitur ille, priusquam inventionem corporum SS. Abrahæ, Isaac & Jacob enarrare incipiat, impositam eorum sepulchro ecclesiam pag. 2 apographi nostri describit: Venerandus ille locus, in quo Sanctorum (supra dictorum) corpora requiescunt, quantæ auctoritatis quantæque reverentiæ & excellentiæ apud veteres fuerit, ipsius ædificii fabrica testatur. Circumcludit enim eum murus altus & fortis aspectuque mirabilis ex magnis quadratis atque impolitis lapidibus, miro modo compositus. Hujus * intrinsecus XVIII cubitos altitudinis, XLIX latitudinis; pavimentum etiam cernitur, intus scilicet, ex magnis quadratis lapidibus pulchre & laudabiliter constructum, adeo solidum & forte, ut quælibet magna fabrica super illud fundari queat.

[534] [hic describitur, subterraneo loco,] Durities vero lapidum utriusque edificii omne genus marmoris excedit; totum autem opus ita compaginatum & in se connexum est, ut minimus, qui interest, lapis sine laboriosa gravedine tolli non possit. Continentur preterea intus sex pyramides, in honore SS. Patriarcharum Abraham, Isaac & Jacob & uxorum eorum fabricatæ, sibique alternatim oppositæ, id est, pyramides virorum contra pyramides feminarum uniuscujusque contra comparem suam scilicet. Quæ sub nomine S. Abrahæ & beatæ Saræ dicuntur, in medio sunt; quæ S. Isaac & Rebeccæ, ad plagam Orientalem; illæ quidem, quæ Jacob & Liæ nomine vocantur, ad Occidentalem. Spelunca vero duplex sub pyramide sancti. Abrahæ in profundum sita est, a pavimento habens cubitos ferme quatuordecim. Hujus tam mirandi operis constructores, quidam Esaü & Jacob autumant, sed periculosum est valde affirmare, quod ex veritate nescitur. Hoc unum profecto scimus, quod ob reverentiam Sanctorum factum fuerit. Hactenus Hebronensis Canonicus Regularis, qui tandem post prolixam narrationem, quæ ad rem nostram nihil facit, SS. Patriarcharum Abrahæ, Isaaci & Jacobi in descripto jam nunc loco inventionem pag. 9 stilo minime fucoso enarrare instituit.

[535] Anno igitur, inquit, XXI regni Francorum, inchoati nempe mense Julio anni 1099, [anno 21 regni Francorum Hierosolymitani, seu anno Christi 1119,] quo Hierosolyma per Francos capta fuit, preerat Cariatharbe, seu Hebronensi ecclesiæ, quidam piæ memoriæ, nomine Raynerus, Prior Latinorum primus, virtute venerabilis & per cuncta laudabilis, & propter Deum tantum despectus, ut, quamvis super alios fungi prelatione putaretur, sibi tamen subditorum minister esse videbatur, pium scilicet imitatus Magistrum, qui dixit: Non veni ministrari, sed ministrare. Nonnulli itaque confluebant ad eum, sub ejus magisterio Domino servire cupientes, inter quos erant Odo & Arnulphus, Domini sacerdotes, quorum narratione didici, quod narro. Hii tres predicti, videlicet Prior & duo prenominati viri orationibus nocturnisque vigiliis præ ceteris insistebant & lachrymosis suspiriis sese jugiter affligentes exorabant Dominum omnipotentem, quatinus eis concederet, quod retro tot & tantis gemitibus negaverat. Tandem exaudivit eos Deus, &, quod ab eo postulaverant, dedit.

[536] Tum post breve parergon ita pergit laudatus auctor: [satis singulari casu detegi cæpto,] Quadam vero die in mense Junio, sicut mos est Regularium Canonicis post meridiem in lectulis suis quiescentibus, quidam ejusdem ecclesiæ frater, arte scriba, estivum devitans calorem intravit ecclesiam, & juxta pyramidem, quæ sancti Isaac nomine dicitur, super pavimentum accubuit. Ibi autem inter duos lapides pavimenti quædam rimula erat, de qua tenuis ventus & suavis, frigidus tamen, per subterraneum meatum egrediebatur; ideoque ille in loco illo accubuerat, ut a vento refrigeraretur. Dum ergo ibi esset & auram de subtus procedentem aperto sinu exciperet, cœpit per rimulam illam intus minutos lapides quasi ludens jacere, quos audiens in profundum cadere, ibi cisternam vel antrum aliquod esse, arbitratus est, & assumens virgulam quamdam ligavit in summitate ejus filum longum & forte, & in capite fili plumbatam parvam, & intromittens mensus est cubitos undecim in profundum. Prior tunc forte aberat, quibusdam enim negotiis impeditus ierat Jerosolymam. Expergefactis a somno fratribus & Hora Nona decantata, narravit frater ille quod invenerat; quod illi audientes, duplicis speluncæ introitum esse suspicati sunt. Exspectantibus * duobus aut tribus diebus Deumque assidue orantes, ut laborem suum in bonum dirigeret, interim, quæ necessaria ad secandos lapides erant, ferramenta paraverunt; duri quippe erant & fere omni ferro invincibiles.

[537] [& post multas preces,] Evoluto itaque bidui aut tridui spatio, communi omnium fratrum consilio & Tribuni assensu, qui eodem tempore ibidem principabatur, nomine Baldoini (is fortasse Baldoinus de Rames fuit, de quo mentio fit apud Willermum Tyrensem archiepiscopum ad annum Christi 1120, lib. 12 Historiæ cap. 13) illud laboriosum opus in nomine sanctæ Trinitatis, satis tamen timide arripuerunt. Timebant enim, ne propter peccata sua nollet eos cælorum Dominus & orbis juvare. Ideoque magis ac magis sese affligebant, sacerdotes Missarum solemnia celebrando, alii clerici Psalteria legendo, laïci quoque nichilo minus universæ creaturæ Dominatorem orando, ut iniquitatibus suis propitiaretur, & eorum supplicationibus placatus, quod inceperant, secundum preces suas ad effectum perducere dignaretur. Sed, qui secabant, dum in secando per plures dies intima fatigatione gravarentur, tandem sectis sublatisque lapidibus, apparuit os speluncæ & introitus. Quo aperto, ut erant omnes ardenti desiderio, intrare unanimiter volebant. Sed quia locus ille simul omnes capere non posset, voluerunt, ut jam memoratus Odo, qui senior omnibus videbatur, & prior post Priorem ejusdem loci canonicus fuerat, primus omnium introiret, dignum judicantes, ut, si sors attulisset, ab antiquiore & eorum secundum ætatem patre multarum gentium Patres invenirentur.

[538] [post varios labores] Quod ille gratanter suscipiens ab eis cum fune submissus est, qui pervium, quo ulterius posset ingredi, iter non inveniens, ut eum foras traherent, clamavit. Illo vero abstracto, sequenti die Arnulphum submiserunt, &, dato ei lumine (caliginosus quippe erat locus) cœpit intus se mirari, quid hoc esse potuisset. Videbat enim utrumque parietem ita unitum, ut de uno lapide factum putares, & totum illud opus muro superiori consimile. Jam, quid ageret, nesciebat, & animi dolore incredibili vexabatur, præsertim cum ei nullus pateret aditus. Tandem resumpto animo, ut erat vir gnarus, accepto martello ferreo utrumque percutere, si vacuum aliquid audiret. Percutiens autem illum, qui ad Occidentem respicit, parietem, audivit sonum quasi concavum deintus resonantem. Tunc aliquantulum spe recuperata, jussit submitti, qui lapidem magnum, quo subterraneum iter claudebatur, tollerent, quibus submissis, vix per quatuor dierum spatium potuerunt eum movere. Sublato demum lapide, apparuit quasi conductus aquæ magnus, siccus tamen. Hujus altitudinis * cubitos XI, & XVII longitudinis, & unum latitudinis. Quem intrantes & diligentius intuentes, sed nichil prorsus invenientes, mirabantur opus & gravi dolore afficiebantur. Mira res, uterque murus a dextra & leva parte ex quadratis politisque lapidibus est compositus & superiori æquipollens.

[539] [multosque conatus] Igitur, qui presentes aderant, plus animi languore, quam corporis dolore deficiebant. Sed Arnulphus, cujus mens Sanctorum reliquias inveniendi jam quasi conscia erat, accepto, ut supra, martello, cœpit huc illucque percutere, si forte audiret, quod superius audierat. Trans se sono concavitatis audito, hortatus est qui secum erant, quatinus ibi laborare deberent, alium, quem tollerent, lapidem ostendens. Cumque, ut eum quoque amoverent, per alios quatuor dies desudarent, aspicientes per foramen, quod fecerant, viderunt domunculam in modum basilicæ opere admirabili & rotundo fabricatam, homines ferme triginta capientem, quod desuper unus lapis continuus claudit. Qua visa, præ nimia lætitia flentes Deo gloriam dederunt; sed intrare minime presumpserunt. Putabant enim, ibi Sanctorum esse reliquias; ideoque donec a Jerosolymis prælatus eorum rediret, exspectaverunt. Quo regresso, ei, quæ facta fuerant, intimaverunt. O quanta cordis exultatione repletus est, audito, quod volebat, sed, quia principio rei gestæ non interfuerat, se miserum clamabat.

[540] Eadem itaque die accersito fratrum consilio statuerunt, [feliciter tandem aperto,] ut ipsa die, omnibus a somno post Nonam excitatis, ingrederentur illuc, & diligenter inquisito, si quid ibi esset, scirent quid postea facere deberent, & factum est ita. Statuta namque hora venientes ad locum, amotoque ab ostio inventæ basilicæ lapide, intraverunt; sed, quod putabant, minime repererunt. Unde quam plurimum stupefacti mansiunculam illam mirabantur. Miranda quippe est, cum aliqua talis aut vix aut numquam, presertim sub terra, possit inveniri. Illi vero, qui cum Priore illic * ingressi fuerant, sed & ipse Prior dum consideraret, si alicubi duplicis speluncæ aditum possent agnoscere, reversus Arnulphus ad ostium basilicæ, & studiosius intuens, in ipsius aditu non magnum lapidem animadvertit in saxo nativo in modum cunei insertum, quem amoveri jussit; quo amoto, speluncæ tam desideratæ ingressus apparuit. Tunc omnes cum lachrymis gratias Deo egerunt ipsum deprecantes, ut eis, quod intus erat, revelare dignaretur, similes facti mulieri sapienti, quæ, perdita dragma, accendit lucernam, domum everrit, & quærit diligenter, donec inveniat illam…

[541] Aperta igitur spelunca, septimo Kallend. Julii Prior sub nomine obedientiæ & primo Arnulpho injunxit, [inventum fuit una cum Reliquiis patriarcharum Jacob] ut ipse, qui plus laboraverat, intraret, sicque laborem suum ad finem usque perduceret. Nec mora, acceptis ille cereis in manibus, signo sanctæ Crucis se muniens altissima voce Kyrie eleyson cantando, non tamen sine timore, ingressus est, & secum cogitans, ne forte Baldoinus, ejusdem loci defensor, illic thesaurum auri aut argenti esse, suspicaretur, hortatus est Priorem, ut eum commoneret secum illuc intrare, & deprecatus est eum, cujus precibus ille acquiescens intravit, sed timore correptus statim exiit. Arnulphus vero quærens circuibat speluncam, si ossa Sanctorum inveniret, & in illa hora nichil invenit, nisi terram, quasi sanguine aspersam, & reversus renuntiavit his, qui eum foris exspectabant. Quod illi audientes omnes exierunt foras tristitia magna repleti. Sequenti autem die Prior Arnulphum admonuit, ut iterum speluncam ingrederetur, & cum summa diligentia terram fodiens circumquaque inquireret. Ille vero magistri sui jussa exequens, assumpto in manu baculo, introivit, cumque cum baculo terram foderet, ossa sancti Jacob invenit, & nesciens adhuc, cujus essent, ea in unum conglobavit.

[542] Dein ultra progrediens & diligentius intuens vidit ad caput sancti Jacob speluncæ alterius ostium, [& Isaac corpus S. Abrahæ,] in qua beatorum Abraham & Ysaac ossa erant, sed tamen clausum, quod cum aperuisset, intuitus caveam & ingressus in eam repperit in ejusdem fundo corpus sancti Abrahæ patriarchæ signatum, & ad pedes ejus ossa beati Ysaac filii sui. Non enim, sicut nonnulli autumant, omnes in una spelunca conditi fuerunt, sed in interiore Abraham & Ysaac, in exteriore vero Jacob. Arnulphus vero, qui hunc summum & incomparabilem thesaurum reppererat, egressus de spelunca nuntiavit Priori & fratribus, se horum Patriarcharum reliquias invenisse. At illi, quod tamdiu cum summo desiderio exspectaverant, audientes in ymnis & canticis laudantes glorificaverunt Deum. Accipiens autem Arnulphus aquam & vinum lavit sacrarum reliquiarum ossa, posuitque unicujusque Patris reliquias singillatim super singulas tabulas ligneas. Tunc Prior, omnibus egressis, diligenter introitum signavit, ne aliquis sine sui licentia ingrederetur…

[543] [idque simul cum illis solenniter fidelibus Hebronensis Prior ostendit.] His ita gestis, profectus est Prior Jerusalem, inventionem Sanctorum sanctæ recordationis Guarmundo patriarchæ, qui tunc temporis (uti etiam videre est tomo 3 Orientis Christiani col. 1248) illic preerat, manifestaturus, eumque ut ad sublimanda Patriarcharum corpora Cariatarbe veniret, deprecaturus. Quid multa? Se venturum, benigno animo promisit, sed non bono usus consilio, eum, cui se venturum promiserat, fefellit. Videns itaque Prior, se a Patriarcha esse delusum, presente magna multitudine populi, qui de Jerusalem & de vicinis civitatibus ad solempnitatem Sanctorum convenerat, pridie Nonas Octobris, clericis vocibus altisonis modulantibus, & Te Deum laudamus decantantibus, cum decenti honorificentia pretiosas sanctorum Patriarcharum reliquias protulit, claustroque pompatice lustrato, desiderantibus populis ad videndum ostendit. Benedictus Domine Deus, qui abscondisti hæc a sapientibus & prudentibus, & revelasti ea parvulis! O quanta fuit omnium exultatio, quantus præ nimia letitia fletus, dum illa beata ossa, quod numquam genti alii licuit, deoscularentur. Omnibus igitur rite peractis, omnes se Beatorum Patriarcharum patrociniis commendantes, ad propria cum gaudio remearunt.

[544] [Circa hujus facti epocham] Huic Canonici Hebronensis narrationi consonat quantum ad substantiam Mahumetanus scriptor Ben-Schohnah, cognomento princeps doctorum ac magister Musulmanorum dictus, qui, uti eruditus dominus D' Herbelot de Molainville in sua Bibliotheca Orientali verbo Schohnah indicat, satis accuratam rerum in Palæstina vicinisque regionibus gestarum Historiam ab Hegiræ anno 1 usque ad annum 806, seu usque ad annum Christi 1403 perductam, conscripsit. Hic ergo Mahumetanus auctor apud laudatum D' Herbelot pag. 16, ad Hegiræ annum 513, seu Jesu Christi annum 1119, sub Calipha Mosterasched, decimo nono ex familia Abassidarum principe, Abrahami sepulchralem locum, nempe speluncam duplicem, ubi prædicti Patriarchæ & Isaaci ac Jacobi corpora sepulta fuerant, apertum fuisse, memoriæ prodit, ac mox, eorumdem Sanctorum corpora inventa fuisse admodum integra, nec non repertos ibi complures lychnos aureos argenteosque, ac demum singula hæc ab ingenti hominum numero conspecta fuisse, affirmat. Quæ postrema si auctor ille ex vero tradidit, haud scio, an non hæc sacra donaria multis ante seculis, ac fors vel ante subactam a Persis anno Christi 614 Palæstinam ingentemque Christianorum stragem, in sacrum illum locum illata a Catholicis fuerint, ut vel divini favoris, S. Abrahami patrocinio sibi impensi, mnemosyna, vel suæ in Sanctum illum pietatis perpetua documenta forent.

[545] Ut ut hæc se habeant, equidem ex Hebronensis Canonici Regularis & jam laudati Ben-Schohnadi narratione consectarium fit, [assertumque ab anonymo Hebronensi aliud adjunctum,] ut Usuardinum codicis Florentini auctarium, quod ad diem VI Octobris SS. Abrahæ, Isaaci & Jacobi corpora anno Christi 1120 inventa a Canonicis Hebronensibus fuisse, adstruit, anno uno a vera hujus facti epocha aberrarit; quod sane quilibet ultro crediturus est, qui codicis illius ætatem seculo XV superiorem non videri, asserenti Sollerio nostro crediderit. Adhæc ex recitatis num. 543 Canonici Hebronensis verbis non obscure eruitur, Hebronensi ecclesiæ, cum in ea S. Abrahæ reliquiæ inventæ sunt, necdum præfuisse episcopum, sed tantum Canonici Ordinis Priorem; quod & ex verbis Willermi Tyrensis archiepiscopi lib. 20 Historiæ num. 3, & ex Jacobo de Vitriaco S. R. Ecclesiæ Cardinali, cap. 57 Historiæ Orientalis satis superque demonstratur. Scriptorem primum loquentem audi ad annum Christi 1167: Eodem anno nihil pene memoria dignum in regno accidit, nisi quod circa quadragesimale tempus duæ ecclesiæ in regno susceptis episcopis ordinatæ sunt: quarum altera ab ingressu Latinorum in terram Promissionis Latinum non habuerat Pontificem, videlicet Petracensis; … altera vero, Ebronensis videlicet, ut dicitur, numquam; sed tempore Græcorum Prioratus fuerat. Sed … intuitu servorum Dei, quorum memoria in benedictione est, Abraham videlicet, Isaac & Jacob eadem tunc dignitate (episcopali nempe) primum meruit insigniri. Audi & Scriptorem secundum: Similiter Ebronensis ecclesia, quæ prius fuerat Prioratus, propter loci dignitatem … & propter reverentiam Servorum Dei (Abrahæ nempe, Isaac & Jacob) ad episcopalem sublimata est dignitatem; cui dominum Rainaldum, Fulcherii, piæ recordationis patriarchæ Hierosolymitani, nepotem, de quo vide tom. 3 Orientis Christiani col. 1269, præfectum fuisse, laudatus supra Tyrius testatur.

[546] Denique ex recitatis num. 534 & 542 testimoniis manifestum fit, servatas in Europa sub Abrahami Patriarchæ nomine Reliquias hocce solo titulo, [ac denique circa Reliquias, sub Abrahæ Patriarchæ nomine] quod viginti circiter ante Messiæ adventum seculis Abrahamus e vivis excesserit, nequaquam pro spuriis fictitiisque habendas esse; cum ex adverso, quandoquidem de ejus sepulchri corporisque inventione constat, ut genuinæ Fidelium Patris Reliquiæ, jure merito servari solitisque Ecclesiæ Catholicæ honoribus affici possint, si eas ex sepulchrali Abrahæ loco, jam supra descripto, per Hebronensis ecclesiæ antistites aliosve prælatos extractas rite fuisse, instrumenta authentica fideque digna testentur. Num autem ejusmodi testimoniis munitæ fuerint omnes singulæque Reliquiæ, quæ jam pridem variis in locis, puta Romæ in ecclesia S. Mariæ supra Minervam, Salerni in ecclesia Metropolitana, in Cephalædensi Siciliæ ecclesia, Pragæ in Cathedrali, Aquisgrani in cœnobio sanctimonialium Cisterciensium Porceto dicto, Antverpiæ item ac Mechliniæ alibique sub S. Abrahæ Patriarchæ nomine asservatæ fuerunt, id enimvero iis solis tutum est definire, quibus primæva authenticaque harum Reliquiarum testimonia videre & pervolvere licuit.

[547] Interim edicere non vereor, omnino suspectas, ne quid pejus dicam, mihi esse eas, ut nonnulli volunt, [in Europa asservatas nonnulla hic observantur.] Abrahami reliquias, quæ una cum arietis, quem pius Patriarcha Isaaci loco holocaustum Deo obtulit, supposititiis exuviis, aut cum particula lapidis, in quo immolare Isaacum voluit, in Europam allatæ illicque asservatæ olim a quibusdam fuerunt; cum certum sit, oblatum holocausti ritu arietem omnino consumptum igne fuisse, nec ullo modo sit veri simile, aut arietis illius, etiamsi is absumptus igne non fuisse tantisper ponatur, particulas aliquas, aut prædicti lapidis fragmenta quædam ab Abrahamo in Bersabee delata fuisse ab eoque transmissa ad posteros, a quibus tandem, singulari prorsus casu post triginta circiter secula peregrinis quibusdam Europæis tradita fuissent, cum hi e Syria remearent in patriam. Si qui hodieque, quod minime arbitror, aut arietis illius exuviis aut hujuscemodi Abrahæ monumentis glorientur, iis ego auctor sum, ut venerabilis Guiberti abbatis librum tertium, de pigneribus Sanctorum inscriptum; pervolvant; & fallar sane plurimum, nisi se justæ credulitatis æquitatem ea in re excessisse, assensuri sint. Reliqua modo, quæ ad S. Abrahæ venerationem faciunt, commemorare aggredior.

[Annotata]

* supple: mensura æquat vel simile quid.

* lege exspectantes

* supple: mensura æquabat vel simile quid.

* lege illuc

§ XXIX. Sancti Patriarchæ in sacris Fastis annuntiatio: legitimus ejus cultus in Ecclesia etiam Latina: Officium proprium & Missa.

[S. Abraham annuntiatur non modo in sacris Fastis Orientalibus, ut Græcis,] Præter Græcorum Menologium Sirletianum, quod S. Patriarcham Abrahamum die IX Octobris una cum Loth annuntiat, eum Magna Græcorum Menæa excusa eodem die itidem cum Loth, ac dein die XIII Decembris, seu potius die Dominica Adventus secunda vel tertia seorsum a Loth, conjunctim vero cum Isaaco & Jacobo celebrant, addita hocce postremo loco singulari satis observatione, quam, utpote ad illustrandum Sancti cultum non mediocriter conducentem, ex Ms. Raderi versione Menæorum Latina hic recensere visum est. Ita hæc habet: Hunc (Abrahamum nempe) tamquam Christi progenitorem divini Patres nostri & doctores memoria dignum rati, nobis quoque hanc tradiderunt, non longo multorum dierum intervallo a Natali Domini Jesu Christi peragendam, & hoc fortasse ex S. Spiritus instinctu, non imprudenter sane statuerunt, & quodammodo signatum reliquerunt. Nam, cum clementissimus noster & salutis nostræ amantissimus Servator ex singulari gratia ipsum (& ex ipso natos) progenitorem suum habere dignatus sit, æquum existimarunt, ut non procul ab ipsius, qui se nobis in humanitate hominem ostendit & exhibuit, Natali folennes memoriæ ferias Abrahami, velut auctoris & progenitoris ipsius Christi, die Dominica celebraremus.

[549] [Copticis, Habessinis aliisque,] Alio prorsus die, nempe XXVIII mensis Baune, qui nostri mensis Junii diei XXII respondet, Fasti Coptici & Habessini Sanctum Credentium Patrem, Isaacum, filium ejus, ac nepotem Jacobum annuntiant, eorumque Sanctorum cultum quolibet mense eodem die XXVIII solemnissimum apud Æthiopes esse, fidem faciunt. Memoratur quoque S. Abraham patriarcha die IX mensis Tuba, seu IV Januarii inter festa Christianorum Ægyptiorum, a Calcasendio Mahumetano posteritati transmissa, quæ Seldenus lib. de Synedriis veterum Hebræorum a pag. 348 recenset, ac rursus die XXVIII mensis Musre, seu XXI Augusti S. Abrahæ & Isaaci festum indicatur. Denique apud eumdem Seldenum pag. 394 ad diem XI Februarii ejusdem S. Patriarchæ memoria ac festum occurrit. Laudatis initio numeri 548 Græcorum Menæis ac Menologio, quantum ad diem cultus e Fastis Orientalibus solum consentire reperi Kalendarium festorum propriorum ecclesiæ Hierosolymitanæ, quod Waddingus in Annalibus Minorum ad annum Christi 1342 num. 48 exhibet, quodque Patriarchæ nostri festum die IX Octobris ritu Latinorum duplici jam tum celebrari illic solitum fuisse, indicat, uti ex hisce ejusdem Kalendarii verbis patet: Octobris … IX S. Abrahæ Patriarchæ Confessoris duplex.

[550] In celebranda S. Patriarchæ nostri memoria non segniores Orientalibus fuere Christiani Occidentales, [sed & in Occidentalibus, ut Mrl. Romano parvo aliisque vetustis,] uti ex jam nunc dicendis manifestum fiet. Ac primo quidem Abrahæ patriarchæ meminit ad diem IX Octobris Vetus Romanum Martyrologium & genuinus Usuardus, in quem Sollerius ita pag. 588 scribit: Antiquorum veteris Testamenti Patriarcharum fœcundiorem segetem subministrat auctor Romani Parvi, ex quo hoc die Abraham, sequenti a pluribus Loth; aliis diebus alii accepti sunt. Ado illius verba descripsit, & ex ipso eadem habent Usuardus & Notkerus. Adhæc de Abrahamo nostro ita Wandelbertus ad hunc diem cecinit:

Exemplum fidei, parendi & norma salubris,
Excelsi patris primum cognomine dictus,
Gentibus inde pater cælesti sorte vocatus
Septenas Abraham sancit retinetque beatus.

Consonant Veteri Romano aliisque vetustis Martyrologiis, quantum ad diem IX Octobris, Adoniani Martyrologii tres codices sat bonæ notæ a Dominico Georgio pag. 521 laudati, hoc solo a ceteris discrepantes, quod hocce die Abrahami obitum signent, hoc scilicet modo: Obitus Abrahæ patriarchæ.

[551] Denique Martyrologium Romanum hodiernum eodem die IX Octobris ita Patriarchæ nostri meminit: [tum & in Romano hodierno cum annotatione Baronii,] Eodem die memoria S. Abrahæ Patriarchæ & omnium credentium patris. In quæ ita adnotavit Baronius: Agunt de eodem hoc die, uti jam nunc ostendimus, tum Latini, tum Græci, qui addunt & Loth. De Abraham, qui merito dictus est Pater credentium, præter ea, quæ locupletissime de eo scribuntur in divinis Scripturis, agunt Josephus de Antiq., Philo Judæus, & alii Hebræorum, Latinorum & Græcorum, quos omnes singillatim recensere & longum & molestum est. De locis Abrahæ memoriis nobilibus ædificiorum illustratis, ut de quercu Mambre, cellula Saræ, incunabulis Isaac & loco sacrificii, ubi eumdem Isaac filium voluit immolare, agunt Sozom. Hist. lib. 2, cap. III; Hieron. in Epitaphio Paulæ Epist. XXVII, & Beda de Locis sanctis; quos, ubi ad institutum nostrum faciebant, supra citatos inveniet lector, aut ceteroqui hic prætermissos, facile, si vult, alibi consulere poterit. Mitto quoque nostri Florarii Ms. ad hunc eumdem diem annuntiationem subjunctumque elogium, tum ne prolixior in Martyrologiis recensendis sim, tum quod elogium illud, utpote haud satis veritati consonum, hic nemo desideraturus sit.

[552] [invocaturque in antiquis aliquot Canonibus Missæ, in Litaniis pro moribundis,] Non possum tamen, quin etiam Fastorum Ecclesiæ Latinæ annuntiationibus aliqua saltem adjungam exhibiti in ea jam pridem S. Abrahamo cultus testimonia, ac vel idcirco etiam, ut sic redarguantur heterodoxi quidam, qui Sanctos veteris Testamenti in Ecclesia Catholica, ac præsertim in Occidentali, invocari negant. Vetustissimus codex bibliothecæ Fuldensis, cujus nempe initium, uti Wicelius in suis Exercitamentis synceræ pietatis anno 1555 editis, testatur, præ vetustate legi non potuit, inter varia, ad Ecclesiæ Catholicæ liturgiam pertinentia, antiquum exhibet Missæ Canonem, in quo post commemorationem: Memento etiam Domine eorum, qui nos præcesserunt cum signo fidei, hæc verba sequuntur: Cum omnibus in toto mundo offerentibus sacrificium spiritale Deo Patri & Filio & Spiritui Sancto sanctis ac venerabilibus sacerdotibus … & pro rememorando gradu athletico venerabilium Patriarcharum, Prophetarum, ut pro nobis Dominum Deum nostrum exorare dignentur, Abelis, Seth, Enos, Enoch, Noë, Melchisedech, Abrahæ &c. Adhæc S. Cyrillus Hierosolymitanus, describens sacram synaxim Catechesi mystagogica quinta, affirmat pag. 539, sacerdotem memoriam in ea facere, primum SS. Patriarcharum, quos inter insignem certe omnium fidelium Pater locum tenet, deinde Prophetarum, Apostolorum & Martyrum, ut Deus orationibus illorum & deprecationibus suscipiat preces nostras. Quid? Quod & Abrahami patrocinium nominatim imploretur in Missa seu Canone universali Æthiopum, hac nempe formula: O Domine libera populum tuum … custodi eos in recta fide … per preces patrum nostrorum SS. Patriarcharum Abraham, Isaac & Jacob, uti videre est tom. 6 Biblioth. Patrum edita Parisiis anno 1610 col. 65. Denique, ut aliis supersedeam, in Litaniis illis, quibus anima corpore egressura Creatori suo commendatur, nominatim quoque invocatur S. Abraham, prout omnibus notissimum est.

[553] [imo & quibusdam locis Officii & Missæ cultu jam pridem honoratus fuit,] Quamquam autem ob rationes, a Benedicto PP. XIV libro 4 de Servorum Dei Beatificatione & beatorum Canonizatione parte 2 cap. 29 allegatas, Veteris Testamenti Sancti non soleant in Ecclesia Occidentali universim affici speciali cultu Officii & Missæ, non obfuit tamen hæc consuetudo quo minus Sanctus Patriarcha particulari Officio in locis sat multis honoratus fuerit, uti constat, tum ex Breviario & Missali Ordinis Fratrum B. Mariæ de monte Carmelo, jam nunc infra partim describendis, tum ex antiquis Missalibus Ordinis S. Joannis Hierosol., Ultrajectinæ in Belgio ac Moguntinæ in Germania ecclesiæ, tum & ex Cæremoniali Fontisebraldi, quod anno 1461, auctoritate Guilielmi, Parisiensis episcopi, delegati a Pio PP. II ad visitandum, & reformandum dictum monasterium & ordinem, confectum fuit, & in quo Officium S. Abrahæ Patriarchæ reperitur. Id ipsum quoque manifestum fit ex Breviario Congregationis Oratorii Domini Jesu, quod vigore facultatis obtentæ a Paulo PP. V per Cardinalem de Berulle, ac prævio tantæ rei examine in comitiis generalibus, nec non de expressa Ordinariorum licentia digestum ordinatumque fuit, & in quo Officium cum Missa de S. Abrahamo Patriarcha ad diem XII Octobris, aliis vero diebus alia de Sanctis Veteris Testamenti Officia recitanda præscribuntur. De his adeat curiosus lector laudatum Benedictum PP. XIV. cit. loco, num. 13 & nostri Operis tomum 7 Maji pag. 668.

[554] En modo, tametsi ex omni parte haud satis accuratum sit, [prout vetus Breviarium RR. PP. Carmelitarum, ex quo Capitulum,] SS. patriarcharum Abraham, Isaac & Jacob IX Lectionum Officium, quemadmodum exstat in veteri Breviario RR. Patrum Carmelitarum, anno Christi 1480 typis edito, & in eorumdem Patrum bibliotheca Antverpiæ servato.

Ad Vesperas Capitulum.

Scriptum est enim: Quoniam Abraham duos filios habuit, unum de ancilla, & unum de libera: qui autem de ancilla, secundum carnem natus est: qui vero de libera, secundum repromissionem, quæ sunt per allegoriam dicta.

℞. Dum staret Abraham ad radicem Mambre, vidit tres pueros descendentes:

Tres vidit & unum adoravit.

℣. Tunc quippe vidit Abraham diem Domini, cum in figura summæ Trinitatis tres angelos hospitio suscepit.

Tres vidit.

Hymnus.

[555]

Annue, Christe, seculorum domine,
Nobis per hujus tibi cara merita, [Hymnus ad Vesperas,]
Ut, qui te coram graviter deliquimus,
Hujus solvamur gloriosis precibus.
Salva, Redemptor, plasma tuum nobile,
Signatum sancto vultus tui lumine,
Ne lacerari sinas fraude demonum,
Propter quos mortis exsolvisti precium.
Dole, captivos esse tuos famulos,
Absolve reos, compeditos erige,
Et quos cruore redemisti proprio,
Rex bone, tecum fac gaudere perpetim.
Sit tibi, Jhesu, benedicte Domine,
Gloria, virtus, honor & imperium
Una cum Patre sanctoque paraclito,
Cum quibus regnas Deus ante secula. Amen.

[556] ℣. Letamini in Domino & exultate justi.

[Versiculus, Antiphona, Oratio,] ℞. Et gloriamini omnes recti corde.

Ad Magnificat.

Antiph. Fulgebunt justi, ut in communi tunc Officio plurimorum Confessorum.

Oratio.

Deus qui nos voluisti exemplis Patriarcharum tuorum Abraham, Ysaac & Jacob erudiri; da nobis, ipsis intercedentibus, eorum documenta in omnibus sequi; quatenus illorum meritis mereamur pervenire, quo illi gratia tua se pervenisse letantur. Per Dominum.

Ad Matutinum Invitatorium.

[557] Regem Patriarcharum Dominum venite adoremus. [nec non Hymnus ad Matutinum,]

Hymnus.

Ecclesiarum principes,
Belli triumphales duces,
Celestis aule milites,
Et vera mundi lumina,
Devota Sanctorum fides,
Invicta spes credentium,
Perfecta Christi charitas,
Mundi triumphat principem.
In his paterna gloria,
In his voluntas Spiritus,
Exultat in his Filius,
Celum replevit gaudiis.
Te nunc, Redemptor, quesumus,
Ut ipsorum consortio
Jungas precantes servulos
In sempiterna secula. Amen.

In primo Nocturno.

[558] [primi Nocturni Antiphonæ, Lectio prima ac Responsorium,] Antiph. Secus decursus aquarum &c., ut de Martyribus. Psalm. Beatus vir &c.

Antiph. Tamquam aurum &c. Psalm. Quare fremuerunt &c.

Antiph. Sapientiam Sanctorum narrant populi & laudem eorum pronunciat Ecclesia Sanctorum. Psalm. Domine, quid multiplicati &c.

℣. Letamini &c.

Lectio prima.

Hee sunt generationes Thare. Thare genuit Abraham, Nachor & Aram. Porro Aram genuit Loth, mortuusque est Aram ante Thare patrem suum in terra nativitatis sue, in Hur Caldeorum. Duxerunt autem Abraham & Nachor uxores. Nomen uxoris Abraham Saray, & nomen uxoris Nachor dicta est Melcha, filia Aram, patris Melchæ & patris Jeschæ. Tu autem &c.

Responsorium.

Locutus est Dominus ad Abraham dicens: Egredere de terra & de cognatione tua, & veni in terram, quam monstravero tibi. Et faciam te crescere in gentem magnam. ℣. Benedicens benedicam tibi & multiplicabo te. Et

Lectio secunda.

[559] [item secunda cum Responsorio] Erat autem Saray sterilis, nec habebat liberos. Tulit itaque Thare Abraham filium suum, & Loth, filium Aram filii sui, & Saray, nurum suam, uxorem Abraham filii sui, & eduxit eos de Hur Caldæorum, ut irent in terram Chanaan. Venerunt itaque usque Aran, & habitaverunt ibi. Et facti sunt dies Thare ducentorum quinque annorum, & mortuus est in Aran. Tu autem &c.

Resp. Dum staret Abraham ad radicem Mambre, vidit tres pueros descendentes per viam. Tres vidit, & unum adoravit. ℣. Tunc quippe vidit Abraham diem Domini, cum in figura summe trinitatis tres angelos hospitio suscepit. Tres &c.

Lectio tertia.

[560] [ac tertia eum Responsorio,] Dixit Dominus ad Abraham: Egredere de terra tua, & de cognatione tua, & de domo patris tui, & veni in terram, quam monstravero tibi: faciamque te crescere in gentem magnam. Benedicens benedicam tibi, & magnificabo nomen tuum, erisque benedictus. Benedicam benedicentibus tibi, & maledicam maledicentibus tibi; atque in te benedicentur universe cognationes terre. Egressus est itaque Abraham, sicut preceperat ei Deus, & ivit cum eo Loth. Tu autem &c.

Resp. Temptavit Deus Abraham, & dixit ad eum: Tolle filium tuum, quem diligis, Ysaac, & offeres illum ibi in holocaustum Super unum montium, quem monstravero tibi. ℣. Immola Deo Sacrificium laudis & redde Altissimo vota tua. Super &c.

In secundo Nocturno.

[561] [secundi quoque Nocturni Antiphonæ ac Lectio quarta cum Responsorio,] Antiph. Dabo Sanctis meis locum nominatum in regno patris mei, dicit Dominus. Psalm. Domine, quis habitabit &c.

Antiph. Sanctis, qui in terra sunt ejus, mirificavit omnes voluntates meas inter illos. Ps. Conserva me, Domine.

Antiph. Sancti, qui sperant in Domino, mutabunt fortitudinem, assument pennas ut aquile, volabunt & non deficient. Psalm. Domini est terra. ℣. Exultent Justi &c.

Lectio quarta.

Septuaginta quinque annorum erat Abraham, cum egrederetur de Aran. Tulitque Saray uxorem suam, & Loth filium fratris sui, universamque substantiam, quam possederat, & animas, quas fecerat in Aran, & egressi sunt ut irent in terram Chanaan. Cumque venissent in eam, pertransiit Abraham terram usque ad locum Sychem, & usque ad convallem illustrem. Chananæus autem tunc erat in terra. Tu autem &c.

Resp. Angelus Domini vocavit Abraham dicens: Ne extendas manum tuam super puerum, eo quod timeas Dominum. ℣. Cumque extendisset manum, ut immolaret filium, ecce angelus Domini de celo clamavit dicens: Ne.

Lectio quinta.

[562] [quinta itidem] Temptavit Deus Abraham, & dixit ad eum: Abraham, Abraham. At ille respondit: Assum. Tolle filium tuum unigenitum, quem diligis, Ysaac, & vade in terram visionis, atque ibi offeres eum in holocaustum super unum montium, quem monstravero tibi. Igitur Abraham de nocte consurgens stravit asinum suum ducens secum duos juvenes & Ysaac filium suum. Tu autem &c.

Resp. Deus Domini mei Abraham, Dirige vias meas, ut cum salute revertar in domum Domini mei. ℣. Deus, in cujus conspectu ambulaverunt patres mei, Deus, qui pascis me a juventute mea. Dirige.

Lectio sexta.

[563] [ac sexta,] Cumque concidisset ligna in holocaustum, abiit ad locum, quem præceperat ei Deus. Die autem tertio elevatis oculis vidit locum procul, dixitque ad pueros suos: Exspectate hic cum asino; ego & puer illuc usque properantes, postquam adoraverimus, revertemur ad vos. Tulitque ligna holocausti, & imposuit super Ysaac filium suum. Ipse vero portabat in manibus ignem & gladium. Tu autem &c.

Resp. Veni hodie ad fontem aque & oravi Dominum, dicens: Domine Deus Abraham, tu prosperum fecisti desiderium meum. ℣. Igitur puella, cui dixero: Da michi aquam de ydria tua ut bibam, at illa dixerit: Bibe Domine, nam & camelis tuis potum tribuam, ipsa est enim, quam præparavit Dominus filio domini mei. Domine &c.

In tertio Nocturno.

[564] [nec non tertii Nocturni Antiphonæ cum Lectione Euangelica,] Antiph. Letamini in Domino, & exultate justi & gloriamini omnes recti corde. Psalm. Beati, quorum &c.

Antiph. Justi autem in perpetuum vivent, & apud Dominum est merces eorum. Psalm. Exultate justi.

Antiph. Principes populorum congregati sunt cum Deo Abraham. Psalm. Omnes gentes. Versic. Justi autem.

Euangelium. Cum introisset Jhesus Capharnaum &c.

Resp. Dum exiret Jacob de terra sua, vidit gloriam Dei & ait: Terribilis est locus iste, non est hic aliud nisi domus Dei & porta celi. ℣. Vere Dominus est in loco isto, & ego nesciebam.

Lectio octava.

[565] [octava] Cumque duo pergerent simul, dixit Ysaac patri suo. Pater mi. At ille respondit: Quid vis fili? Ecce, inquit, ignis & ligna, ubi est victima holocausti? Dixit autem Abraham: Deus providebit sibi victimam holocausti, fili mi. Pergebant ergo pariter, veneruntque ad locum, quem ostenderat ei Deus, in quo edificavit altare, & desuper ligna composuit. Tu autem &c.

Resp. Oravit Jacob & dixit: Domine, qui dixisti michi: Revertere in terram nativitatis tue, Erue me de manu fratris mei, quia valde eum timeo. ℣. Deus, in cujus conspectu ambulaverunt patres mei, Domine, qui pascis me a juventute mea. Erue.

Lectio nona.

[566] [& nonæ,] Cumque colligasset Ysaac filium suum, posuit eum in altare super struem lignorum, extenditque manum & arripuit gladium, ut immolaret filium suum. Et ecce angelus Domini de celo clamavit dicens: Abraham Abraham. Qui respondit Assum. Dixitque ei: Non extendas manum tuam super puerum, neque facies illi quidquam. Nunc cognovi, quod timeas Dominum & non pepercisti unigenito filio tuo propter me. Levavit Abraham oculos suos, viditque post tergum arietem, inter vepres herentem cornibus, quem assumens obtulit holocaustum pro filio, appellavitque nomen loci illius: Dominus videt. Unde usque hodie dicitur: In monte Dominus videbit.

Resp. Concede nobis Domine, quesumus, veniam delictorum, & intercedentibus Sanctis, quorum hodie solempnia celebramus, Talem nobis tribue devotionem, ut ad eorum pervenire mereamur societatem. ℣. Adjuvent nos eorum merita, quos propria impediunt scelera; excuset intercessio, accusat quos actio, & qui eis tribuisti celestis palmam triumphi, nobis veniam non deneges peccati. Talem &c.

Te Deum laudamus &c.

℣. Exultabunt Sancti.

In Laudibus.

[567] [uti & Antiphonæ & Hymnus ad Laudes,] Antiph. Justorum anime. Psalm. Dominus regnavit.

Antiph. Cum Palma.

Antiph. Corpora Sanctorum. Antiph. Spiritus & anime.

Antiph. Exultabunt Sancti.

Capitulum Scriptum est.

Hymnus.

Vos, seculi justi judices,
Et vera mundi lumina,
Votis precamur cordium,
Audite preces supplicum.
Qui celum verbo clauditis,
Serasque ejus solvitis,
Nos a peccatis omnibus
Solvite jussu, quesumus.
Quorum precepto subditur
Salus & languor omnium,
Sanate egros moribus,
Nos reddentes virtutibus.
Ut, cum Judex advenerit
Christus in fine seculi,
Nos sempiterni gaudii
Faciat esse compotes.
Deo Patri sit gloria.

Versic. Mirabilis Deus &c.

Ad Benedictus.

[568] Antiph. Abraham, pater vester, exultavit, ut videret diem meum, [aliæque Officii partes hic exhibentur, manifeste ostendit,] vidit & gavisus est.

Oratio, ut supra.

Ad Horas Antiphone de Laudibus. Capitulum, Responsoria, Versiculi, ut plurimorum Confessorum, cum Oratione, ut supra.

Ad Vesperas.

Antiph. Justorum autem anime. Psalm. Dixit Dominus &c,

Capitulum Fulgebunt Justi.

Hymnus.

Exultet celum laudibus
Resultet terra gaudiis,
Patriarcharum gloria *
Sacra canunt solempnia.
Vos secli justi judices &c, ut supra.

Vers. Letamini in Domino.

Ad Magnificat.

Antiph. Pater Abraham, miserere mei, & mitte Lazarum, ut intinguat * extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret linguam meam.

Oratio, ut supra.

[569] Ecclesiastico huic de SS. Abraham, Isaac & Jacob Officio, [ac luculente etiam demonstrat antiquum Missale eorumdem Patrum,] a R. P. Bonifacio a S. Antonio, Bibliothecæ RR. Patrum Carmelitarum Conventus Antverpiensis præfecto, summa humanitate mihi communicato, haud abs re erit unam pro ceteris subnectere Missam propriam, a Religiosis ejusdem Ordinis quotannis olim festo die horum Patriarcharum celebrari solitam, quemadmodum ea exstat in insigni prædictæ bibliothecæ codice manu scripto pergameno, artificiosissime in Anglia elaborato circa seculum XIV, cui, si ortographiæ in nonnullis vocibus & pauca exigui momenti discrimina demas, omnino consonat excusum Venetiis anno 1509 servatumque in eadem bibliotheca Ordinale Missarum (ita enim liber hic inscribitur) Fratrum sacri Ordinis gloriosissime Dei Genitricis semperque Virginis Marie de Monte Carmelo extractum & excerptum de approbato usu Dominici sepulchri sancte Hierosolymitane ecclesie. Sic autem Missa illa habet:

Introitus.

Gaudeamus omnes in Domino, diem festum celebrantes sub honore Patriarcharum, de quorum solempnitate gaudent angeli, & collaudant filium Dei. Psalm. Exultate justi in Domino: rectos decet collaudatio. ℣. Gloria.

Gloria in Excelsis.

Oratio.

Deus, qui nos voluisti exemplis Patriarcharum tuorum Abraham, Ysaac & Jacob erudiri: da nobis, ipsis intercedentibus, eorum documenta in omnibus sequi: quatinus illorum meritis mereamur pervenire, quo illi gratia tua se pervenisse letantur. Per Dominum.

Lectio Libri Sapientiæ.

[570] [ex quo Missa Patriarcharum Abrahæ,] Abraham magnus pater multitudinis gentium, & non est inventus similis illi in gloria; &c., ut Ecclesiastici cap. 44 usque ad finem ejusdem capitis.

Graduale.

Timete Dominum omnes Sancti ejus, quoniam nichil deest timentibus eum. ℣. Inquirentes autem Dominum non deficient omni bono. Alleluia. Alleluia. ℣. Judicabunt Sancti nationes, & dominabuntur populis, & regnabit illorum rex in perpetuum. Alleluia.

Euangelium secundum Matthæum

In illo tempore: Cum introisset Jesus Capharnaum, &c ut Matth. cap. 8 usque ad ℣. 14.

Offertorium.

[571] [Isaac & Jacob hic recensetur.] Precatus est Moyses in conspectu Dei sui & dixit: Precatus est Moyses in conspectu Dei sui & dixit: Quare, Domine, irasceris in populo tuo? Parce ire animi tui: memento Abraham, Ysaac & Jacob, quibus jurasti dare terram fluentem lac & mel, & placatus factus est Dominus de malignitate, quam dixit facere populo suo.

Secreta.

Sanctificationis omnium sanctificator Deus oblata & offerentes Sacrificium ob merita Sanctorum Patriarcharum tuorum, Abraham, Ysaac & Jacob sanctifica; offerentibusque concede sic oblata sumere sanctificata, ut per hanc perceptionem sint tibi accepta. Per Dominum.

Communio.

Justorum anime in manu Dei sunt, & non tanget illos tormentum malitie: visi sunt oculis insipientium mori, illi autem sunt in pace.

Postcommunio.

Perceptio Corporis & Sanguinis Domini nostri Jesu Christi commemoratione sanctorum Patriarcharum Abraham, Ysaac & Jacob optineat, ut sit sumentibus ad remissionem peccatorum, & ad consequendam celestis vite perpetuitatem. Per eumdem Dominum.

[Annotata]

* gloriam

* intingat

DE S. DIONYSIO AREOPAGITA, EPISCOPO MARTYRE, ATHENIS IN GRÆCIA.

Verosimilius sub Adriano imperatore.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Dionysius Areopagita episc. M. Athenis in Græcia (S.)

BHL Number: 2172, 2182, 2183

AUCTORE C. B.

§ I. Qua occasione & quando Hilduinus Areopagitica, in quibus S. Dionysium Areopagitam cum Parisiensi confudit, adornarit; qua fide id præstiterit, & quæ Acta antiquiora sibi prælucentia habuerit.

Ut ab ipso statim Commentarii hujus initio, quam merito S. Dionysium Areopagitam, Atheniensem episcopum ac martyrem, qui in Martyrologio Romano hodierno aliisque nonnullis Fastis sacris cum Rustico & Eleutherio, [Hilduiniana Dionysii Acta, quæ primo loco hic discutienda,] veluti suis in martyrio sociis, hodie conjungitur, abs hisce hic sejungam, unicuique pateret, sane perquam libenter, sanctum illum antistitem a S. Dionysio, Parisiensi episcopo ac martyre, qui Rusticum & Eleutherium in martyrio socios habuit, diversum esse seu distinctum, jam nunc ostenderem. Verum quo id infra commodius juxta ac validius præstem, expedire arbitror, ut Acta Dionysiana omnia aut eorumdem saltem præcipua, quæ S. Dionysium Areopagitam cum Parisiensi confundunt eove conducunt, prius recenseam ac potissimum, quo quæque in pretio habenda sint, lectorem edoceam. At vero, cum illa, seu Græce seu Latine conscripta, multiplicia sint ac varia, a quibusnam potius exordiar? Haud esse, quæ Hilduinus, Sandionysianus in Francia seculo nono abbas, concinnavit, reliquis omnibus antiquiora, ex infra dicendis evadet perspicuum. Verum, etsi id ita sit, ac proin ab Actis, quæ contextis ab Hilduino præierint, initium, spectato ordine chronico, foret ducendum, abs hisce tamen postremis facere id lubet, quod, cum e lucubrationibus omnibus, quæ utrumque dictum Dionysium confundunt, aliæ equidem contexta ab Hilduino recentiores sint, aliæ vero tales saltem aut videantur, aut videri non nemini queant, commodissime simul atque ordinate a Dionysianis Hilduini Actis ad quæcumque alia, in quibus, uti in hisce, ambo Dionysii confunduntur, discutienda sermo possit deduci.

[2] Ad rem ipsam veniamus. Annus agebatur seculi noni quartus supra trigesimum, [Ludovico Pio imperatore per epistolam,] cum Ludovicus imperator, cognomento Pius, qui anno proxime antecedenti, Lothario, Pipino & Ludovico filiis rebellantibus, exauctoratus fuerat, Lothario natu majori, qui eum detinebat captivum, a duobus aliis, Pipino scilicet & Ludovico, modo indigno, quo a Lothario habebatur pater, tandem ad arma commotis, fugam arripere compulso, in libertatem pristinamque etiam auctoritatem, uti annalistæ aliique rerum Francicarum scriptores memoriæ passim produnt, fuit assertus. Porro imperator felicem illam rerum suarum conversionem, quæ ei, dum in Sandionysiano Franciæ monasterio, mutatis subinde captivitatis locis, custodiebatur, obvenerat S. Dionysio, singulari illius asceterii patrono, nominatim referebat acceptam, hincque illius Sospitatoris sui gloriam promovere desiderans Hilduino, Sandionysiano tunc abbati, in mandatis dedit, ut quæcumque de S. Dionysio, Parisiensi antistite, quem ipse, non secus ac Hilduinus, cum S. Dionysio Areopagita unum atque eumdem faciebat, studio impigro seu e libris, abs hoc, ut putabat, conscriptis, seu ex aliis vel Græce vel Latine exaratis codicibus monumentisve haberet comperta, undequaque colligeret, compendioseque, quo, sublevato lectionis tædio, facile ab omnibus cum utilitate ac fructu legi noscique possent, stylo uniformi atque æquali exponeret. Ita ex ipsa ad Hilduinum Ludovici imperatoris, ea id præcipientis, docemur epistola, quæ apud Surium, Coloniæ Agrippinæ anno 1618 (hac legendarii seu hagiologi hujus editione, quod lectori hic studiose annotatum velim, in Commentarii hujus decursu semper utor) typis recusum, Hilduini ad imperatorem Ludovicum rescripto, subjectisque & huic & ejusdem Hilduini ad cunctos ecclesiæ Catholicæ filios epistolæ Dionysianis Actis hodie præfigitur. Audi, qui is princeps in monumento illo num. 3 Hilduinum alloquatur.

[3] [cujus pars hic recitatur,] Sed & nos, inquit, multis ac frequentibus largitionibus beneficia ejus (S. Dionysii) sumus experti, præcipue tamen in humanæ varietatis eventu, quo Dei, ut semper fatendum est, justo judicio in virga eruditionis suæ visitati & baculo speciosæ misericordiæ ejus ante præscriptum altare per merita & solatium domini ac piissimi patris nostri Dionysii virtute divina reerecti & restituti sumus, cingulumque militare judicio atque authoritate episcopali resumpsimus, & usque ad præsens ipsius gratioso adjutorio sustentamur. Idcirco, venerabilis custos ac cultor ipsius provisoris & adjutoris nostri domini Dionysii, monere te volumus, ut, quicquid de ejus notitia ex Græcorum historiis per interpretationem sumptum vel quod ex libris ab eo patrio sermone conscriptis, & authoritatis nostræ jussione ac tuo sagaci studio interpretumque sudore in nostram linguam explicatis, huic negotio inseri fuerit congruum, quodque etiam in Latinis codicibus jam inde habes inventum, adjunctis eis, quæ in libello ejus Passionis continentur, nec non & illis, quæ in tomis vel chartis vetustissimis armarii Parisiacæ ecclesiæ, sacræ videlicet sedis suæ, prolatis inveneras, & obtutibus nostræ serenitatis ostenderas, secundum quod rerum, causarum etiam & temporum convenientiam noveris, in corpus unum redigas, atque uniformem textum exinde componas, quatenus devotis compendiosius valeant innotesci & fastidiosis minusve capacibus, vel studiosis lectionis possit tædium sublevari, pariterque omnibus ædificationis utilitas provideri.

[4] Ita hactenus Ludovicus imperator; hoc autem illius seu monito seu præcepto Hilduinus, [imperante, anno 835 fuere conscripta,] qui insuper, ut Dionysii gesta laudesque prosequeretur, stimulo haud indigebat, impulsus operi illico manum admovit, sanctique illius martyris diversis e monumentis Acta collegit; compendioseque, ac sat prolixe tamen, a se exposita ad eumdem imperatorem transmisit, addito etiam, quod supra memoravi, rescripto seu responsoria ad illum epistola. Porro Ludovici epistola, Hilduini ad hanc rescriptum alteraque item, quam eodem circiter, quo id, tempore scriptam puto, ejusdem Hilduini ad cunctos sanctæ catholicæ matris Ecclesiæ filios epistola una cum lucubratione, qua, quod sibi jussum ab imperatore fuerat, scriptor is fecit, recepto loquendi modo Areopagitica vocantur, eodemque ordine; quo hic modo recensita a me sunt, hodie apud Surium exstant vulgata. At vero, sciscitabere, quo anno circiter Hilduinus tria dicta Scripta ac nominatim lucubrationem, qua Dionysii martyrium ac gesta est complexus, concinnavit? Epistola, qua, ut sancti illius martyris Acta litteris commendaret, Ludovicus imperator præcepit, certe ante annum, uti ex supra dictis liquet, 834 scripta non est; imo vero, cum princeps ille, sese a restituta sibi, quod, ut dictum, anno 834 evenit, auctoritate pristina ad illud usque tempus, quo jussit Dionysii Acta conscribi, gratioso sancti hujus martyris adjutorio sustentatum fuisse, in dicta epistola (adi, quæ proxime recitavi, hujus verba) asseveret, itaque, temporis aliquod spatium inter restitutam sibi auctoritatem, scriptamque eamdem epistolam intercessisse, innuat, fuerit ea fortassis haud ante annum 835 conscripta. Quæ cum ita sint, statimque Hilduinus, uti ipsemet in dicto Rescripto num. 2 satis indicat, a delata ista ad se epistola Dionysii Acta collegerit ac descripserit, lucubrationem, qua id fecit, certe non ante annum 834, verosimillimeque anno, proxime hunc secuto, adornarit; ut certe, cum nihil etiam, vel illam, vel binas supra dictas, quarum alteram ad Ludovicum imperatorem, alteram ad cunctos Ecclesiæ catholicæ filios Hilduinus dedit, epistolas anno 836 exaratas nondum fuisse, suadeat, scriptoris hujus Areopagitica nec citius quam anno 834, nec serius quam anno 836, ac proin anno circiter 835 fuerint conscripta.

[5] Atque ita tempus, quo concinnari ea contigerit, sat prope determinatum habemus; [ac quamvis adeo, spectata, qua exarata sunt, ætate, magni pretii non sint,] nunc quo in pretio ex auctoris seu ætate, seu sinceritate ac fide sint habenda, inquirendum. Ac primo quidem cum is, utpote seculi noni, ut jam declaratum, scriptor, a rebus, quas de Dionysio memoriæ in iis prodit, quingentis amplius annis, etsi etiam sanctum hunc non citius quam seculi quarti initio martyrium subiisse statuerimus, remotus vixerit, cui illas, quæso, sola sua auctoritate certas atque indubitatas efficiat? Quod autem ad sinceritatem, qua usus sit, spectat, malæ in antiquis tum monumentis, tum auctoribus citandis fidei a Launoyo in variis, quæ contra Areopagitica contexuit, Opusculis insimulatur. Verum, etsi quidem nec Hilduino apologiam scribere, nec opinionem, qua is Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem facit, amplecti sit animus, hic tamen, an merito a Launoyo abbatis illius candor seu sinceritas labefactetur, discutiendum censeo, quod ab hac partim dependeant tum alia non pauca, tum maxime, quæ de Passionis Dionysianæ ab Hilduino conscriptæ genesi seu fontibus, e quibus præcipue lucubratio isthæc promanarit, hic in antecessum disserere constitui; quo scilicet, quam fidem singuli atque adeo, hisce etiam spectatis, præfata Passio, hujusque auctor mereantur, patescat. Launoyus, quem & alii sunt secuti, in suo de Hilduini Areopagiticis Judicio capita diversa quinque, ex auctoribus seu monumentis adhuc exstantibus repetita, adducit; in quibus cum falsitas seu mala Hilduini fides apertissime, ut contendit, se prodat, scriptoris hujus in aliis pariter, quæ ex auctoribus seu monumentis non exstantibus repetuntur, vacillare sinceritatem seu fidem, concludit, cum mendaci nec vera dicenti credatur. Ut ordinem, quo a Launoyo proponuntur, observem, abs illo, quod primum apud hunc est, duco initium.

[6] [eorum tamen auctor in Luca seu Apostolorum] Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 3 sic habet: Genere siquidem eum (S. Dionysium nempe) nobilissimum, & Philosophiæ magisterio insignem apud Athenas claruisse, & aliarum historiarum, & Actuum Apostolorum testimonio secula prisca seu instantia cognoverunt: Lucæ autem, Actuum Apostolorum auctori, egregie ab Hilduino hic imponi, Launoyus in suo de scriptoris hujus Areopagiticis Judicio num. 5 contendit. Ita animo comparatus est, quod in Actibus Apostolorum Lucas de Dionysii nec genere generisve nobilitate, nec Philosophiæ magisterio loquatur, imo nihil omnino tradat, ex quo vel alterutrum, vel utrumque legitime colligatur. Et vero in Actibus Apostolorum hæc dumtaxat, quæ ad Dionysium spectant, cap. 17 leguntur: Quidam vero viri ei (Paulo) adhærentes crediderunt, in quibus & Dionysius Areopagita, & mulier nomine Damaris, & alii cum eis; ubi certe disertis seu expressis verbis Dionysii nec genus generisve nobilitas, nec Philosophiæ magisterium commemoratur. Verum nihilne etiam in sacro illo textu cubat, unde saltem Hilduinus, Dionysii & generis nobilitatem & Philosophiæ magisterium priscis seculis ex Actibus Apostolorum innotuisse, colligere seu merito opinari potuerit? Id sane ego cum Launoyo asseverare non ausim. Quid si enim ex Areopagitæ seu dignitate seu titulo, qui in dicto textu a Luca Dionysio tribuitur, priscis seculis & nobile hujus genus & Philosophiæ magisterium fuisse compertum, Hilduinus existimarit?

[7] [Actibus,] Certe, cum apud Athenienses, uti ex Isocrate in Oratione Areopagitica, S. Maximo in Præfatione ad S. Dionysium, Budæo in Pandectas, Sigonio de Republica Atheniensium aliisque non paucis scriptoribus palam est, in Areopagitarum seu Areopagi judicum numerum non nisi, qui simul & generis nobilitate & Sapientiæ seu Philosophiæ laude essent illustres, adsciscerentur, ita haud infundate existimare potuit, reque etiam ipsa existimasse videtur. Ea etiam quantum ad hoc postremum sedet sententia, quod Hilduinus alioquin iis, qui, quod nullo negotio, passim intra manus exstantibus Apostolorum Actibus, fieri potuisset, mendacii eum ac imposturæ, uti postea Launoyus fecit, ex iisdem Actibus accusassent, os occludere nequiisset, rationeque nulla, virum honoratum ac prudentem, qualis Hilduinus fuit, periculo adeo manifesto famam suam fuisse objecturum, verosimile appareat. Atque ita primum intentatæ Hilduino a Launoyo accusationis caput evanescit; ad bina alia, quæ id proxime excipiunt, jam progredior. Mulierem, nomine Damarim, a S. Paulo Apostolo, uti in Actibus Apostolorum cap. 17 refertur, cum Dionysio Areopagita Athenis conversam, Hilduinus hujus uxorem in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 3 appellat; cum autem pro opinione, ex qua id facit, Actus Apostolorum ac S. Ambrosium citet, Launoyus perperam id abs illo fieri contendit, hincque secundum ac tertium suæ contra eumdem accusationis caput repetit. Verum, etsi quidem cum Dionysio Areopagita Damarim connubio fuisse conjunctam, Actus Apostolorum nuspiam aperte edicant, Hilduino tamen ratio omnis haud defuit, cur in hisce illud, uti etiam omnem seu totam, quod Launoyus pariter carpit, Dionysii domum fuisse conversam, sat clare indicari, existimaret. Liquido id patescet ex iis, quæ, dum infra de Dionysii Areopagitæ genere ac conditione tractabo, in medium adducam.

[8] Quod modo ad Ambrosium, ab Hilduino pariter in causa jam dicta citatum, [S. Ambrosio,] pertinet, Damarim quidem abs hoc Dionysii Areopagitæ uxorem, contra ac Hilduinus ait, in epistola ad Vercellenses non vocari, Launoyus affirmat, addens etiam, epistolam illam suspectæ fidei a pluribus haberi. Verum in Parisiensi anni 1690 Operum S. Ambrosii editione genuinis sancti hujus Mediolanensis antistitis epistolis accensetur, ibidemque tom. 2, col. 1028, num. 22 diserte habet: Dionysius Areopagites cum Damari uxore sua aliisque multis credidit: Benedictini autem monachi, qui editionem illam curarunt, Ita omnes edit. ac plures Mss., excepta Rom. edit. ubi habetur “muliere sua,” habere seu legere, in Annotationibus subjectis observant, adduntque, paucis interpositis, alibi insuper Damarim ab Ambrosio vocari Dionysii Areopagitæ uxorem. Quid si ergo, cum Damaris Dionysii Areopagitæ uxor in pluribus, ut docent, Mss. Operum S. Ambrosii codicibus appelletur, talis etiam codex Hilduino præluxerit? Id certe vero neutiquam apparet absimile, uti nec ex ipsis, quemadmodum infra dicenda ostendent, Apostolorum Actibus, & Damarim Dionysii Areopagitæ exstitisse uxorem & hunc cum illa domoque sua tota ab Apostolo Paulo esse conversum, a scriptore illo re etiam ipsa fuisse existimatum; ut enimvero e secundo ac tertio non magis quam ex primo accusationis a Launoyo contra Hilduinum adductæ capite mala hujus fides evincatur; num id forsan quarto conficiatur, modo examinemus.

[9] Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. XI hunc loquitur in modum: [Christi Domini actione] Quoniam non ibi (in Passione S. Dionysii) scribitur, eum episcopum a B. Clemente consecratum, sed apostolum totius Galliæ fuisse ordinatum: de qua ordinatione Apostolatus, nisi ad alia se intentio nostra dirigeret, & ex Apostolorum Actibus & ipsius Domini actione auctoritatis exemplum sufficienter his scriptis possemus inferre: Hæc autem Hilduini verba Launoyus in suo de Areopagiticis Judicio num. 8 ita excipit: At neque in Actibus Apostolorum, neque in Euangeliis, quibus actiones Christi continentur, traditur, Areopagitam a Clemente consecratum Galliæ totius Apostolum. Ita enimvero res habet; quod hic Launoyus ait, nec in Apostolorum Actibus, nec in Euangelio uspiam traditur: verum quid tum? Nec id in iis tradi, loco a Launoyo citato Hilduinus asserit. Ibidem enim, sese ordinationis, qua Dionysius totius Galliæ Apostolus consecratus fuerit, exemplum posse & ex Apostolorum Actibus & ex ipsius Domini actione afferre, dumtaxat innuit; non autem in hisce ipsammet, qua Dionysius fuerit totius Galliæ consecratus Apostolus, ordinationem tradi, etiam affirmat. Eademne forsan sunt & res & rei exemplum, ut, ubicumque hoc, etiam illa seu tradatur seu reperiatur? Id sane nemo in animum umquam induxerit, nisi qui simul, res duas, quarum altera alteri assimilatur, unam esse posse atque eamdem, crediderit.

[10] [Eusebiique Ecclesiastica,] Launoyus itaque, quod contra Hilduinum vult, nec ex quarto jam exposito accusationis contra eum capite confecit: id autem per illum quinto saltem, quod e citata ab Hilduino Eusebii Historia repetitur, capite præstari, videri quidem primo aspectu, non tamen, re penitius expensa, potest. Ut, quod dico ac porro dicendum hoc loco est, luculentius intelligatur, Hilduini iterum, quæ huc spectant, verba præmitto. Sic itaque in sua ad cunctos Ecclesiæ catholicæ filios Epistola num. 2 scriptor ille profatur: Abjecta denique omni ambiguitate, quod iste ipse Dionysius, cujus hic gesta scribuntur, non sit Areopagites & Athenarum episcopus, quid quisque dixerit, veluti de autumatione Gregorii Turonensis episcopi, & subreptione Bedæ sancti presbyteri atque aliorum quorumque, sine auctoritate jactatur. Qui curiosius hoc scire voluerit, ut de multis quædam designemus ex nomine, Eusebii Cæsareensis Historiam, & Aristarchi Græcorum chronographi ad Onesiphorum primicerium epistolam, & Visbii conscriptionem perquirat & relegat. Launoyus, hisce pariter Hilduini verbis in suo de Areopagiticis Judicio num. 9 recitatis, mox binos textus, ex Historiæ Eusebianæ lib. 3, cap. 4, & lib. 4, cap. 22 depromptos, quorum neutro Dionysius Areopagita & Dionysius Parisiensis pro uno atque eodem habentur, recenset, ac tum Dionysium Parisiensem eumdem esse cum Areopagita, in Eusebii Historia reperiri nusquam, concludit, & sane, cum in hac, ut præmiserat, duobus dumtaxat dictis locis Dionysii Areopagitæ mentio occurrat, non immerito. Verum illud uspiam reperiri in Eusebii Historia, Hilduinus verbis, quæ proxime ex illo huc transcripsi, haud affirmat.

[11] [e qua, Dionysium Areopagitam cum Parisiensi] Quid enim? Cum sequentia hæc verba, Qui curiosius hoc scire voluerit, … Eusebii Cæsareensis Historiam & Aristarchi … epistolam & Visbii conscriptionem perquirat & relegat, præmissis aliis nonnullis subnectat, certe quidem ad Eusebii Historiam lectorem remittit, idque, ut ei, quod proxime præmisit & ad quod proinde refertur pronomen hoc, probatum ex eadem det. Verum quidnam, ad quod proinde pronomen istud refertur, proxime præmisit seu verbis prægressis asseruit? Anne, uti existimasse Launoyum necesse est, Dionysium Parisiensem eumdem esse cum Areopagita? Minime enimvero. Age, ut res clarius patescat, paulo accuratius verba, quæ, quod præmisit, continent, expendamus. Sic habent: Abjecta denique omni ambiguitate, quod iste ipse Dionysius, cujus hic gesta scribuntur, non sit Areopagites & Athenarum episcopus, quid quisque dixerit, veluti de autumatione Gregorii Turonensis episcopi & subreptione Bedæ sancti presbyteri atque aliorum quorumque, sine auctoritate jactatur; paulo autem dilucidius (subobscure enim iis loquitur Hilduinus) exposita hunc sensum efficiunt: Omni denique, an iste ipse Dionysius, cujus hic gesta scribuntur, sit Areopagita & Atheniensis episcopus, dubitatione abjecta, seu quod eodem recidit, cum omnis denique, an iste ipse Dionysius, cujus hic gesta scribuntur, sit Areopagita & Atheniensis episcopus, dubitatio sit abjecta seu depulsa, quidcumque contra opinionem, quæ Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem facit, quislibet seu de Gregorii Turonensis opinione seu de Bedæ atque aliorum quorumcumque subreptione dixerit, sine auctoritate jactatur.

[12] Duo itaque Hilduini, de quibus hic, verbis asseruntur, [esse eumdem,] alterum est, omnem denique, an Dionysius Parisiensis sit Areopagita & Atheniensis episcopus, dubitationem esse depulsam; alterum vero, quodcumque contra opinionem, quæ Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem facit, seu de Gregorii Turonensis opinione, seu de Bedæ atque aliorum quorumcumque subreptione dicatur, sine auctoritate seu scriptoris vetustioris testimonio jactari. Ac primum quidem ab eo, quod, ut Launoyus vult, in Eusebii Historia reperiri ab Hilduino asseritur, diversum quantum ad substantiam non est. Verum cum solum postremum pronomini supra dicto seu sequentibus hisce, Qui curiosius hoc scire voluerit,… Eusebii Cæsareensis Historiam … perquirat & relegat, quæ illud complectuntur, verbis proxime præmittatur, & hæc & istud ad idem illud postremum dumtaxat referuntur, Hilduinusque proinde iisdem verbis, unde abs eo, Dionysium Parisiensem cum Areopagita secundum Eusebii Historiam esse eumdem, loco supra cit., contra ac Launoyus putavit, non asseverari liquet, lectores ad Eusebianam historiam unice remittit, ut illis ex hac, quodcumque contra opinionem, quæ Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem facit, seu de Gregorii Turonensis opinione, seu de Bedæ aliorumque subreptione dicatur, sine auctoritate seu fundamento, quod fidem faciat, jactari ostendat.

[13] Sane ea in re id solum sibi propositum habuisse Hilduinum, [probare non intendit, Historia citandis] hunc insuper monstro in modum. Erant scriptoris hujus ætate, qui opinantibus, Dionysium Parisiensem esse eumdem cum Areopagita, Gregorium Turonensem & Bedam opponebant. Etenim cum prior quidem, Dionysium Decii tempore seu post annum Christi 250 in Gallias primum venisse, sibi omnino, ut lib. 1 Historiæ Francorum cap. 30 manifestat, persuasum habuerit; posterior vero, Dionysium Areopagitam exstitisse Corinthiorum episcopum, in suo in Actus Apostolorum Commentario (adi Hilduini ad Ludovicum imperatorem Rescriptum num. 8) litteris commendarit, Parisiensem martyrem Dionysium, quod certe ultra seculi secundi initium Dionysius Areopagita vitam non protraxisset, Dionysiusque Corinthiorum episcopus in ipsamet urbe Corinthiaca diem extremum in pace clausisset., eumdem esse cum Areopagita non posse, & ex Gregorii Turonensis opinione, & ex dicta Bedæ scriptione seu assertione arguebant. Hilduinus itaque ut neque ex hac, quam in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 9 pro errore seu, ut loquitur, subreptione non immerito habet, neque ex Gregorii Turonensis opinione recte illos ita argutari, evictum det, ad Eusebii Historiam, Aristarchi ad Onesiphorum epistolam Visbiique conscriptionem remittit; & recte quidem, cum & in Aristarchi ad Onesiphorum epistola & in Eusebii Historia Dionysius Areopagita, non Corinthiorum, sed Atheniensium fuisse episcopus diserte tradatur, isque secundum Visbii conscriptionem, uti saltem ex infra dicendis Hilduino visum est, Parisiis martyr sub Domitiano variis tormentis occubuerit.

[14] [perperam a Launoyo, utut etiam scriptoribus, quod non habent,] Atque ita vel e solo, quem sibi Hilduinus præfixum habuit, scopo liquet, a scriptore illo ad Eusebii Historiam, veluti in qua, Dionysium Parisiensem cum Areopagita esse eumdem, reperiatur, lectorem loco cit. non remitti. Quod cum sic habeat, ac proin Eusebio, quod hic non asseruit, Hilduinus haud adscribat, non magis in postremo quam in quocumque alio e Launoyi quinque, quæ ex auctoribus seu monumentis adhuc exstantibus petuntur, accusationis contra Hilduinum capitibus mala hujus fides se prodit. Atque hinc jam consectarium fit, ut ex iisdem quinque capitibus Hilduini sinceritatem seu fidem in aliis, quæ ex auctoribus seu monumentis non exstantibus petuntur, ancipitem ac suspectam reddi seu etiam vacillare, Launoyus perperam contendat. Hilduinus quidem monumentis horumve auctoribus, aliisque a se laudatis, modoque non exstantibus scriptoribus, quæ ipsi forte ne cogitarunt quidem, subinde fortassis adscribit, quia scilicet ea illos dicere voluisse, vel e præconcepta, qua Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem fecit, opinione, vel ex aliis, quæ animum ejus occuparant, præjudiciis firmissime existimavit.

[15] [subinde attribuat, malæ fidei accujatur,] Sic quia putavit, idem esse, a Clemente Papa in Gallias Dionysium missum fuisse, atque Areopagitam esse, e superstite adhuc hymno, qui Fortunato Pictaviensi (rectene, an secus, infra in dicendis de Dionysio Parisiensi discutiam) a nonnullis adscribitur, opinionis, quæ Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem facit, Fortunatum in suo ad Ludovicum imperatorem rescripto patronum facit, hymnum scilicet præfatum, utut in hoc Dionysius dumtaxat, non addito ei Areopagitæ titulo, in Gallias a Clemente Papa missus fuisse dicatur, de Dionysio Areopagita interpretatus. Verum simili etiam modo, ut scriptorum anteriorum verba scriptores subsecuti alii (adi ad annum 884 num. 14 & ad annum 508, num. XI & seqq. Pagium in Criticis) interpretati perperam sint, itaque illis, quæ non scripserant, attribuerint, subinde esse factum, reperitur; nec propterea tamen illi malæ in citandis auctoribus documentisve fidei insimulantur, neque adeo insimulari Hilduinus debet. Ad hoc enim requireretur, ut vel auctoribus monumentisque, quæ in iis nec reperiri nec indicari nosset, attribuisse, vel ipsemet, quæ laudat, monumenta finxisse posset convinci; nihil autem, quo alterutrum admisisse dicatur, in medium uspiam adducit. Res ex iis, quæ de auctoribus monumentisque, abs illo citatis, singillatim dicturus modo sum, dilucidius patescet. Ab antiquissimo, quem laudat, Passionis Dionysianæ libello, seu S. Dionysii Actis, quod de hisce adhuc § præsenti agere statuerim, duco initium.

[16] In suo ad Ludovicum imperatorem rescripto num. 5 de Dionysio Areopagita ita memorat: [nec hanc illi notam ex antiquissimo] Quomodo caput proprium angelico ductu, cælestis militiæ in celebratione exequiarum honoratus obsequio, ad locum, ubi nunc requiescit, detulerit, & quo ordine a Catulla, quadam matrefamilias, sit sepultus, libellus antiquissimus Passionis ejusdem explanat; quod autem de facta a Dionysio capitis proprii gestatione verbis hisce traditur, in antiquissimo, quem pro facto isto disertissime Hilduinus hic laudat, passionis Dionysii libello non legi, in suo editionis anni 1660 (qua, quod hic lectori sedulo notatum velim, deinceps semper utar) de Areopagiticis Judicio pag. 77 Launoyus affirmat, eo scilicet prolapsus, quod Passionis Dionysianæ libellum, a Francisco Bosqueto ad codicum Mss. quinque fidem recensitum annoque 1636 in Historiarum ecclesiæ Gallicanæ part. 2 pag. 68 & seq. Parisiis excusum, in quo de illa capitis gestatione nihil traditur, cum Dionysianæ Passionis libello, quem Hilduinus laudat, eumdem putarit. Verum quid si Passionis Dionysianæ libellus, quem Hilduinus laudat, a Passione Dionysiana, per Bosquetum publici juris facta, longe sit diversus?

[17] Dionysii Passionem, ab hac sane multum diversam hisque inchoatam verbis, [Passionis Dionysii libello] Post beatam & gloriosam resurrectionem Domini nostri, qua verum Dei templum, Judaïca impietate resolutum, divina Potentia in triduo suscitavit, codices nostri Mss. tres, O Ms. 19, PMs. 155, & Q Ms. 6 signati, exhibent, triaque insuper alia ejusdem penes nos exstant exemplaria, quorum unum e Ms. Audomaropolitano, alterum e Ms. Divitaugiensi, ac tertium denique e Ms. Fuldensi desumptum notatur; hanc autem Passionem, quam e codice Q Ms. 6 edituri ob rationem infra allegandam sumus, aut certe haud multum absimilem, esse puto illam ipsam, quam Hilduinus verbis mox recitatis laudat atque antiquissimum Passionis Dionysii libellum appellat. Cum dicta quidem Latina, cujus tot exemplaria habemus, Dionysii Passione in substantia simul & in plerisque adjunctis congruit Græca Dionysii Passio per Methodium seu potius, uti infra ostendam, per Metrodorum conscripta, atque a Lansselio primum ac dein etiam a Corderio una cum adjuncta Lansselii interpretatione Latina tom. 2 Operum Dionysii Areopagitæ anno 1634 vulgata. Verum hæc ipsa etiam e Latina illa, quam, ut dixi, ab Hilduino loco cit. laudari reor, Dionysii Passione, aliave saltem, quæ huic fuerit haud multum dissimilis, verosimiliter promanarit. Quæ infra dicentur de Actis Dionysii Græcis, quæ Hilduino pariter præluxerint, palam id efficient; nunc non, quam Bosquetus edidit, sed quam dixi, Passionem aliamve haud multum absimilem ab Hilduino loco cit. laudari, ostendendum.

[18] Cum Hilduinus auctoribus monumentisque a se citatis nihil omnino, [esse inurendam,] quod in iis non legatur, eruive saltem ex iisdem non possit, in supra relatis, ut jam ostendi, quinque accusationis capitibus adscribat, ex iisque proinde Launoyus in quibuscumque aliis fidem omnem scriptori isti abrogandam perperam contendat, æquum videtur rationique prorsus consonum, ut, cum monumentum quodpiam pro se Hilduinus laudat, is non aliud, si detur, quam in quo, quod ei attribuit, reperitur, laudare censeatur, nisi forsan sit, cur mala, de qua num. 14 & seq., interpretatione usus putetur. Quod cum ita sit, factaque a Dionysio capitis proprii abscissi gestatio, quam Passioni Dionysianæ, loco cit. a se laudatæ, attribuit, in Dionysiana Passione, cujus, ut jam docui, sex penes nos exemplaria exstant, at non item in alia, quam Bosquetus vulgavit, commemoretur, non hanc, sed illam aut saltem haud multum absimilem abs illo ibidem, ubi sinistram, de qua mox, interpretationem intervenire nihil suadet, laudari est dicendum. Hinc porro jam consequitur, ut Hilduinus certe ex eo, quod in antiquissimo Dionysii Passionis libello illam capitis gestationem commemorari asseveret, malæ in hoc citando fidei accusari non possit.

[19] [simulque. quænam per hunc antiqutora, quæ Hilduino] At vero Hilduinus (adi num. 16 ejus verba) in libello Passionis, quem laudat, non tantum gestationem capitis, sed & ductum angelicum, quo hæc facta sit, militiamque cælestem, qua in exsequiis suis honoratus Dionysius fuerit, recenseri, indicat; in Passione autem, quam tres nostri codices supra memorati totidemque Mss. exhibent, hæc dumtaxat, quæ eo spectant, leguntur: Ad declaranda Martyris & sacerdotis primi merita gloriosa, ut, per quem salutifer primo cœperat fructus oriri, eo amplius gloriæ ipsius pateret triumphus, gloriosissimi se Dionysii & pontificis venerandi sanctum exanime cadaver erexit, beataque manu caput, a corpore abscissum, lictoris ense truncatum, pendulum cœpit brachiis vectitare, atque ab illo montis cacumine duobus fere milibus firmis gressibus apportavit, novo & prius inaudito miraculo, exanime corpus viventis currere more, & hominem jam mortuum firmis incedere plantis; ubi cum nulla vel ductus angelici vel militiæ cælestis mentio occurrat, passionem supra dictam, e qua verba isthæc sunt deprompta, ab Hilduino loco supra cit. non laudari, nonnemo fortassis, & quidem utcumque, ut videri potest, merito, contendet.

[20] [præluxerint,] Verum, etsi quidem Passio illa, prout in exemplaribus sex, quæ partim codices nostri tres supra recensiti, partim Mss. totidem alia suppeditant, penes nos exstat, ab Hilduino verosimillime loco prædicto non laudetur, nihil tamen obstat, quo minus a præfato scriptore laudari credatur, prout inveniebatur in exemplaribus aliis, quæ ei præluxerint, quæque, quamvis quidem in adjunctis nonnullis ab exstantibus penes nos sex exemplaribus fuerint diversa, hisce tamen & in substantia, & in adjunctis præcipuis consona exstiterint. Quam verum id sit, luculentius adhuc ex jam nunc dicendis evadet. Hilduinus apud Surium in descripta a sese Dionysii sociorumque Martyrum Passione num. 32 de facta a S. Dionysio jam exanimi capitis proprii gestatione hunc loquitur in modum: Ad declaranda sancti Martyris & Galliarum primi sacerdotis (Dionysii nimirum) merita gloriosa, ut, ubi salutifer primo cæperat fructus oriri, eo amplius gloriæ ipsius pateret triumphus, maximus cunctos assistentes horror invasit, ac lux ineffabilis cunctis resplenduit; & beatissimi Dionysii se cadaver erexit, sanctaque manu caput, a corpore dolabra lictoris truncatum, angelico ductu gressum regente & luce cælesti circumfulgente, pendulis cœpit brachiis vectitare. Et facta est comes multitudo cælestis exercitus exanimi ejus corpori, caput proprium ab ipso monte, ubi fuerat decollatus, per duo fere milliaria deportanti usque ad locum, in quo nunc Dei dispositione, & sua electione requiescit humatum, sine cessatione hymnis dulcisonis Deum laudans.

[21] Hunc modo Passionis, ab Hilduino scriptæ, locum cum proxime huc transcripto Passionis, [Dionysiana Acta debeant] quam pluribus, ut dictum, exemplaribus expressam habemus, loco confer, huncque cum illo, si non quantum ad adjuncta omnia, saltem quantum ad substantiam, verbaque ipsa non pauca, quibus hæc exponitur, in præfata capitis gestatione narranda congruere, agnosces, idemque quantum ad plures alios ambarum istarum Passionum locos, unius cum altera, maxime a loco, quo Dionysii ad Clementem Papam accessus refertur, collatione facta, obtinere comperies; ut enimvero vel hinc pateat, Dionysii, quam dixi, Passionem ab Hilduino loco supra cit. laudari, si non, prout in sex nostris Mss. exemplaribus exstat, saltem prout is scriptor illam seu in uno seu in pluribus exemplaribus aliis, quæ a nostris quantum ad substantiam adjunctaque præcipua haud multum differrent, expressam invenit. Ut id propensius credam, etiam facit alter Hilduini locus, quo is scriptor, de Passione antiqua, quam sibi prælucentem habuit quamque adeo loco supra cit. laudat, in suo ad Ludovicum imperatorem rescripto num. XI loquens, ita scribit: Quod autem dicunt in Passione istius beati Dionysii scriptum haberi, quia eum sanctus Clemens episcopum ordinaverit, Galliasque miserit, procul dubio sciant, quod aut prædictam Passionem ex veris & emendatioribus exemplaribus non susceperunt, aut scriptorum vitio depravatam legerunt, quoniam non ibi scribitur, eum episcopum a beato Clemente consecratum, sed Apostolum totius Galliæ fuisse ordinatum.

[22] Hilduini itaque ætate, uti his ex verbis colligere fas est, [verosimiliter intelligi, ostenditur.] Passionis Dionysianæ, qua is scriptor ad Areopagitica sua concinnanda usus est, diversa invicem dissonantia, quorum alia quidem, at non item alia, Dionysium a S. Clemente Papa episcopum fuisse ordinatum notarint, exemplaria exstiterint; cum autem id ipsum e sex Dionysianæ, quam, ut jam plus semel monui, cum Passione, ab Hilduino adhibita locoque supra cit. laudata, esse eamdem aut certe haud admodum absimilem, opinor, Passionis exemplaribus penes nos exstantibus duo quidem, at non item reliqua, pariter notent seu commemorent, hoc iterum, quam merito ita opiner, ac quisque opinari queat, argumento est. In Passione quidem, ab Hilduino adhibita ac supra laudata, Dionysium totius Galliæ fuisse ordinatum Apostolum, verbis proxime recitatis etiam traditur, idque in Passione, cujus sex exstant penes nos exemplaria, memoriæ proditum nuspiam invenitur; verum etsi res ita habeat, in illa tamen, Dionysium ad Occidentales Europæ plagas, ubi & Gallia sita est, a S. Clemente Papa, ut ibidem Euangelium prædicaret, missum fuisse, disertis verbis refertur. Quid si ergo Hilduinus, quod de Dionysii Galliæ totius Apostolatu, in Passione a se visa memorato, tradit, in litteras dumtaxat miserit, quod hunc saltem e prælucente sibi Passione, utut expresse in hac non notatum, vel colligendum vel colligi saltem posse existimarit? Id enimvero ab omni prorsus verosimilitudine haud abhorret; quod si tamen secus sit, Hilduinoque forsan Passionis Dionysianæ, quod Dionysii totius Galliæ Apostolatum disertis atque expressis verbis notarit, exemplar præluxerit, hoc equidem a Passione, cujus sex habemus apographa, haud admodum quantum ad substantiam adjunctaque præcipua fuisse diversum, ex aliis supra dictis verosimillimum, ac prope etiam certum apparet.

§ II. Qua ætate ac fide jam memorata, quæ Hilduino præluxerunt, S. Dionysii Acta polleant, exponitur, ac aliorum duorum, quæ ei præluxerunt pariter, scriptorum notitia, unius etiam fragmento transcripto, suppeditatur.

[Acta Dionysiana, § prægresso memorata, quæ Hilduini] Antiquiora S. Dionysii Acta, § prægresso memorata, quæ,ut ibidem docui, vel ipsamet, vel alia, hisce haud multum dissimilia, Hilduinus sibi prælucentia verosimillime habuerit, longissimo temporis spatio a Dionysii martyrio jam elapso fuisse conscripta, ipsemet eorum auctor anonymus luculentissime prodit, ita sub finem seu num. 17 & seq. scribens: Eorum (Dionysii ac sociorum martyrum) vobis seriem passionis præsumpsimus intimare, non ex nostri ingenii capacitate aut proprii sensus industria, sed quod veterum fidelium nobis relatione patuit, & quod ex parte in quibusdam paginulis veteranis, pauca, ut potuimus, longo spatio interlita, didicimus. Nam, sicut majorum cognovimus colloquio peritorum, timentium Deum & studio sanctæ caritatis ardentium, multa de beatorum virorum præclaro certamine ad laudem Christi & gloriam Martyrum ob memoriam posterorum sacris studuerunt indere cartis; sed subripiente negligentia & antiqui procurante hostis invidia, flammarum incendio feruntur esse consumpta. Atque ita certe, S. Dionysii Acta, quorum hæc verba pars sunt, diu admodum post Sancti ejusdem Passionem seu martyrium scripta esse, generatim innotescit; verum nonne tempus, quo id factum sit, propius etiam determinari potest? Nihil quidem, quo id fiat, in ipsis Actis comperio; attamen hæc ego ante scripta ab Hilduino Areopagitica, seu ante annum ex dictis 835, & quidem medio circiter seculo octavo, seu nec diu post, nec diu ante hanc epocham, concinnata existimo.

[24] [Areopagiticis anteriora sunt, nec diu post seculum,] Cur ea sedeat sententia, expono, Ac primo quidem præterquam quod Hilduini Areopagiticis, uti hæc cum illis conferenti patescet, longe simpliciora, unde Acta alia aliis ætate præstare, passim æstimatur, contractioraque sint, Dionysio titulum Areopagitæ, contra ac Hilduini Areopagitica aliaque omnia hisce posteriora Acta faciunt, nuspiam attribuunt. Adhæc iisdem, aut certe haud multum absimilibus Hilduinus, ut supra docui, ad sua Areopagitica contexenda verosimillime est usus. Quæ cum ita habeant, sane ante hæc seu ante annum 835 concinnata esse, vix non certum apparet. En modo, cur id medio circiter seculo octavo seu nec diu ante, nec diu post hanc epocham factum opiner. Anno 754 Stephanus II Papa Roma in Galliam venit, cumque ibidem in Sandionysiano, ubi hospitabatur, monasterio in morbum adeo gravem, ut de salute ejus ab omnibus, atque ab ipsis etiam medicis desperaretur, fuisset collapsus, sanitati pristinæ a S. Dionysio sibi apparente prodigiose est restitutus: cum autem deinde Romam esset reversus, in sancti Sospitatoris sui honorem construere ibidem cœpit monasterium, quod postea, qui in demortui interea locum successerat, Paulus primus, frater ejus, ad umbilicum perduxit, monachisque Græcis inhabitandum dedit, prout ille ante obitum, quo nimirum ædes S. Dionysio, natione, ut putabatur, Græco sacræ, ministros etiam seu inquilinos Græcos nancisceretur, præscripserat.

[25] Ita fere quantum ad substantiam Hilduinus apud Surium proxime post epistolam, [quo, quæ Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem facit,] qua, sanitatem sibi a Dionysio prodigiose restitutam fuisse, Stephanus Papa est testatus, memoriæ prodit. Launoyus quidem, nec in S. Dionysii honorem monasterium Romæ a Stephano Papa condi cœptum, nec in eo e fine, quem dixi, monachos Græcos a Paulo successore constitutos fuisse, Discussionis, qua datam ad Dissertationem de duobus Dionysiis Responsionem refutavit, cap. 18 contendit; verum in S. Dionysii honorem a Stephano Papa Romæ ecclesiam saltem condi fuisse cœptam, monasteriumque, huic postea adjunctum, Græcis monachis e fine, quem dixi, datum fuisse, haud prorsus improbabile apparet. Utut interim res hæc, de qua infra adhuc, cum de patratis a Dionysio Parisiensi miraculis tractabo, recursurus est sermo, sese habeat, nonnullos equidem, qui, S. Dionysium Parisiensem esse Græcum seu Atheniensem atque eumdem cum Areopagita, opinati sint, jam inde a Stephani secundi Paulique primi ætate seu medio circiter seculo octavo exstitisse, vel ex eo verosimile potest videri, quod opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, Pontificum illorum posterior (adi ad annum 758 Pagium in Criticis) missis a sese anno illo ad Pipinum, Francorum regem, libris adjunxerit idque idcirco fecisse videatur, quod ita rem gratam Gallis nonnullis, utpote a quibus illorum Auctorem seu Dionysium Areopagitam pro Parisiensi episcopo ac Apostolo suo haberi noscebat, facturum sese existimarit, uti postea pariter, qui eadem Dionysii Areopagitæ nomine insignita Opera ad Ludovicum Pium Imperatorem anno 827 misit, Michaël Balbus, Orientis imperator, eodem ex capite existimasse videtur.

[26] Adhæc, qui anno circiter 806 natus perhibetur, Hincmarus, [primum est exorta opinio,] Remensis archiepiscopus, in adolescentia, uti ipsemet in sua ad Carolum Calvum epistola, Hilduini Areopagiticis apud Surium subnexa, testatur, e quaterniunculis valde contritis, B. Sanctini Vitam, quæ S. Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facit, in nova membrana descripsit; etsi autem membranæ seu chartæ e loci, quo asservantur, sive humiditate sive edaci qualitate alia multo etiam breviori quam septingentorum aut sexcentorum annorum spatio penitus fere corrodi, seu ita, ut lectu difficillimæ evadant, deleri queant, ac proin Chiffletius de Uno Dionysio pag. 77 vetustatem tantam dictis quaterniunculis, quod deleti pene essent atque exesi, perperam attribuat, hosce tamen, cum ab Hincmaro in nova membrana descripti fuere, seu anno circiter 825 præ se saltem quinquaginta aut etiam sexaginta annorum ætatem tulisse, sat verosimile ea ex causa apparet. Quod cum ita sit, consectarium fit, ut opinio, quæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facit, jam inde a seculo octavo medio circiter, quod hic primo probare intendi, locum obtinere verosimillime inceperit.

[27] [medium circiter octavum,] Ut autem ad id, quod caput est, jam veniam, Dionysiana Acta, in quorum ætatem hic inquirendum, eodem etiam tempore seu ab ipso statim, quo opinio illa est exorta, initio vel certe haud dudum post litteris fuisse mandata, existimo, tum quod eamdem auctor illorum anonymus sequatur, tum quod more illorum, qui, quam dubiam controversiæque obnoxiam norunt, opinionem novam primum amplectuntur, subtimide dumtaxat id facere videatur. Etsi enim S. Dionysium, quem a Clemente Papa ad annuntiandum Gallis Euangelium missum tradit, Athenis a S. Apostolo Paulo ad fidem Christianam fuisse conversum, memoriæ prodat, eum tamen Areopagitæ titulo nuspiam aperte distinguit; quod alii tamen scriptores, seculo octavo medio, qualis Actorum S. Sanctini, quorum supra memini, auctor anonymus fuisse videtur, haud multo etiam posteriores, facere non dubitarunt. Atque ita Acta, quorum scriptionis epocham investigamus, verosimiliter haud diu post seculum octavum medium fuisse contexta, jam habemus.

[28] [nec diu etiam ante videntur fuisse conscripta.] Ea autem verosimiliter nec diu etiam ante idem tempus fuisse conscripta, vel ex eo apparet, quod S. Dionysium, Parisiensem episcopum ac martyrem, Athenis fuisse ad fidem a S. Apostolo Paulo conversum, commemorent, nec id tamen in ullo scripto alio, quod brevi etiam dumtaxat ante seculum octavum medium certo concinnatum sit, memoriæ proditum inveniatur. Adhæc S. Dionysii, Parisiensis episcopi, sociorumque Martyrum Passio, quam Bosquetus anno 1636 Historiarum ecclesiæ Gallicanæ part. 2 vulgavit, seculo septimo senescente aut etiam dumtaxat octavo paululum provecto videtur fuisse conscripta, uti infra in Commentario, lucubrationi isti prævio, docebo; Acta autem, Dionysio Areopagitæ afficta, quorum scriptionis epocha hic determinanda, e Passione illa, hisce multo contractiori, promanasse, imo quamdam veluti ejusdem paraphrasim dumtaxat esse, phrases sententiæque non paucæ, iisdem fere verbis in ambabus illis lucubrationibus conceptæ, ostendunt. Quod cum ita sit, Dionysiana Acta, Areopagitæ afficta, quorum ætatem hic indagavimus, uti non diu post, sic nec diu etiam ante seculum octavum medium fuisse exarata, ex omnibus jam dictis sat verosimile apparet.

[29] [Hinc ab ætate sua exiguam sibi fidem adjungunt.] Porro ut ad fidem, quam Acta illa mereantur, jam veniam, hanc sane generatim in iis, quæ de Dionysio memorant, esse perquam exiguam, vel ex eo liquet, quod, cum non citius, quam seculo circiter octavo medio, ut dictum, sint conscripta, annoque circiter 120 mortem pro Christo Dionysius Areopagita subierit, non prius quam sex amplius ab hujus martyrio seculis elapsis, anonymus illorum auctor floruerit; hujus autem ac proin eorumdem Actorum speciatim etiam seu fides seu auctoritas elevatur e ratione, qua unice, ut apparet, inductus, S. Dionysium Parisiensem episcopum, cum S. Dionysio, qui Athenis a S. Paulo Apostolo ad fidem Christianam fuit conversus, eumdem facit. Paulo clarius hoc ultimum exponamus. Is ex Actis, a Bosqueto vulgatis, quæ, ut jam monui, præ oculis habuit, S. Dionysium Parisiensem a S. Clemente Papa (neque enim cum Bosqueto in illis, Qui, ut ferunt, a successoribus Apostolorum, sed, quemadmodum infra ostendam, Qui, tradente sancto Clemente, Petri Apostoli successore, legendum apparet) in Gallias missum fuisse, in animum induxerat; cum autem, eo tempore, quo Romæ S. Petri cathedram S. Clemens occupavit, S. Dionysium, qui Athenis a S. Paulo Apostolo fuit conversus, floruisse, aliunde haberet compertum, hinc, posteriorem hunc Dionysium cum Dionysio, a Clemente Papa in Gallias, ut putabat, misso, unum esse atque eumdem, indubitanter, re etiam litteris commendata, conclusit. Verum quam absona ac vitiosa sit hæc argumentandi methodus, nemo non perspiciet, qui, quo tempore Romæ Clemens sedit, non unum tantum, sed plures Dionysios, a Dionysio Athenis converso distinctos, florere potuisse atque ab illo S. Petri successore in Gallias mitti, considerarit. Alia insuper ad ejusdem auctoris anonymi seu scriptorum abs illo Actorum fidem auctoritatemque imminuendam possent hoc loco adduci; verum quam parva hæc sit, jam satis probatum reor, iisque proinde missis, ad bina modo monumenta alia, ab Hilduino etiam, uti ipsemet in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto testatur, ad S. Dionysii Passionem concinnandam adhibita, sermonem converto.

[30] Alterum est Aristarchi Græcorum chronographi ad Onesiphorum primicerium Epistola, [Duo, quorum notitia hic datur,] alterum Visbii conscriptio. Ambo videntur conficta. Infra rem probaturus, nunc, qui factam putem, expono. Opinione, quæ S. Dionysium Areopagitam cum Parisiensi confundit, magis magisque post seculum octavum medium apud Gallos, ac præcipue, ut apparet, apud gentis hujus monachos invalescente, inventi temporis lapsu fuerunt, qui, cum Dionysium suum variis tormentis pro fide, patrato etiam post mortem insigni miraculo, occubuisse, Romamque, relicto Atheniensi episcopatu, venisse arbitrarentur, nec tamen, qua ratione hoc factum ac quæ qualiaque tormenta illa & miraculum fuissent, seu in Actis, a Bosqueto vulgatis, seu in aliis, in quorum scriptionis epocham jam inquisitum, commemorari cernerent, hunc Actorum illorum, ut putabant, defectum supplendum judicarunt. Hunc in finem commentis etiam, quo, quam de Dionysio suo, Areopagita simul & Parisiensi, aliisque nonnullis ad hunc spectantibus, alte imbiberant, opinionem magis firmarent, haud parcendum rati documenta varia, eo conducentia, sub ementitis scriptorum nominibus confinxerunt. Hæc inter epistola, Græce scripta atque a scriptore Gallo, quo fraus tegeretur facilius, Aristarcho Græcorum Chronographo attributa, qua hic præter alia nonnulla Dionysii Areopagitæ natales, doctrinam, vivendi rationem, prædicationem, Romamque, subrogato sibi Athenis episcopo, adventum Onesiphoro primicerio, id sciscitato, ex ordine narrarit, haud infimum locum tenet, uti nec Visbii conscriptio, qua hic & insigne post mortem Dionysii miraculum, & tolerata ab eo ante tormenta omnia, quorum etiam testis oculatus fingitur, explanarit.

[31] Ambo porro isthæc documenta, omnino ex dicendis fictitia, [documenta alia, utut ex dicendis fictitia,] ab ipsomet Hilduino fuisse conficta, aut ab eo saltem veluti exstantia, quæ nuspiam tamen exstarent, falso fuisse citata, Launoyus, suspicari sese, in suo de Hilduini Areopagiticis Judicio loco non uno indicat. Verum hæc illius suspicio haud æqua videtur; cum enim, uti infra docebo, integra Visbii conscriptio, uti etiam haud modicum Aristarchi ad Onesiphorum epistolæ fragmentum hodieque reperiatur, bina isthæc documenta fictitia jam inde etiam ab Hilduini, qui ea laudat, ætate fuisse reperta, verosimillimum, imo vix non indubitatum, apparet; conficta autem ab ipsomet Hilduino non fuisse, vel ex eo recte arguas, quod hic Aristarchi quidem epistolam a sese e Græcorum fontibus haustam; Visbii autem conscriptionem in tomo satis superque abdito fuisse inventam, in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto affirmet, hacque in re scriptor ille, utpote qui malæ, ut supra ostendi, in monumentis scriptoribusque citandis fidei haud convincatur, mendacii fraudisve insimulari merito non queat. Sane, ut adhuc apertius meam modo promam sententiam, tantum abest, ut doli mendaciive Hilduinum hic habeam suspectum, ut contra ipsummet aliorum artibus autumem deceptum.

[32] [Hilduinus, impostorum arte deceptus, pro genuinis habuit,] Qui res facta esse queat, factaque etiam verosimiliter sit, accipito. Hilduinus, monumenta omnia ac proin nominatim etiam bina supra memorata fictitia, quibus ad S. Dionysii Passionem contexendam usus est, abdita & negligenter relicta a sese fuisse reperta, in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 7 asseverat. Hinc porro suspicari, imo etiam, ut mihi equidem apparet, opinari fas est, impostores, qui monumenta illa confinxerant, eadem etiam, monumentis aliis genuinis a sese transcriptis admixta, locis quibusdam abditis, quæ tamen & subinde scrutanda, & vetustatis speciem brevi etiam temporis spatio inclusis sibi seu chartaceis seu membranaceis documentis allatura, nossent, eo unice seposuisse consilio, ut post inventa invalescenti de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi, aliisque nonnullis ad hunc spectantibus opinioni, cui roborandæ fuerant conficta, putatitia sua antiquitate pondus adjicerent; ita autem factum esse, ut, cum deinde, quod futurum, impostores præviderant, ac forte etiam, ut fieret, curarant, re ipsa fuissent detecta, Hilduinoque tradita, scriptori huic, e præjudiciis, animo conceptis, in opinionem, quæ S. Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facit aliaque nonnulla de hoc adstruit, jam antea nimium etiam propenso, facile antiquitatis, quam præferebant, specie fucum fecerint, atque ab eo, non secus ac monumenta genuina & sincera, fuerint laudata, contexendæque Dionysii Passioni adhibita. At vero, sciscitabitur forsan modo nonnemo, bina monumenta illa, quæ, ut dictum, pro genuinis Hilduinus habuit, spuria esse ac fictitia, qui probas? Ut id præstem commodius, de ambobus singillatim expedit tractari. Ab Aristarchi ad Onesiphorum epistola, quod ante Visbii conscriptionem ab Hilduino etiam memoretur, exordior.

[33] [unumque ex his, Aristarchi nempe epistolam, cujus Fragmentum,] In codice nostro Q Ms. 6, nostroque item, quod e S. Audomari codice desumptum notatur, manuscripto sermo habetur, in SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii festivitate ad Sandionysianos in Francia, ut apparet, monachos a Sandionysiano item, ut apparet, monacho recitatus; Sermo autem supra a me jam memoratum Epistolæ, de qua hic, Fragmentum complectitur, ei ab auctore seu sacro præcone, utut sane perquam inepte, intextum. Id, quod typis nondum fuit vulgatum, & tamen vel lectum; spuriam illam esse ac fictitiam, lectori prodit, integrum huc in antecessum, vel idcirco transcribo, nonnulla deinde, quæ hoc magis reddant perspicuum, § seq. adducturus, postquam insuper præsenti quæpiam de adhibita illa ab Hilduino epistola præmisero. His itaque in codice Q Ms. 6 verbis concipitur: In Dei nomine Eugyppius Aristarcus Honosiforo primicerio salutem. Apices vestræ caritatis Anatholio deferente suscepimus, in quibus insertum legitur, uti quantum nostræ memoriæ vel priscorum vetusta traditione recordatus fuerim, de variis dogmatibus vel sectarum varietate Atheniensium, seu de situ vel compositione urbis Athenarum vobis rescribere studio litterali curarem, & inter cætera in scriptis vestris repperimus quatinus vobis brevi stilo perstrinxissem, quæ in ipsa civitate Atheniensium temporibus Apostolorum gesta sunt. Quomodo Paulo Apostolo ibidem supervenienti per inanes philosophias & fallaces rerum machinationes restiterunt.

[34] Immo etiam appetistis a nobis, ut de Symmacho & Apollinare Chronopagita necnon & de Dionysio Areopagita, [urbis Atheniensis] qui auditores Pauli Apostoli temporibus apud Athenas claruerunt, quid de illis scirem vel quali prosapia Atheniensium, quaque de stirpe orti sint, vobis luculenter exprimerem: quod ita secundum imbecillitatem ingenii nostri per transacta retro tempora traditione vetustatis, sicut audire potuimus, vobis per Anatholium filium & Agigerulum vestrum direximus. Athenæ civitas est in confinio Thraciæ & Lacedæmoniorum posita, situ terrarum montuosa, Jonici maris faucibus interclusa Ægeum pelagus sinistra parte contingit; urbs inclita & antiqua, terrarum fertilitate opulenta, fandi & eloquentiæ nutrix, philosophorum & sapientium genitrix, artium variarum & divitiarum opulentia præ ceteris urbibus pollebat. Istæc posita est in Attica provincia, ubi Cecrops & Menander reges gentium claruerunt, ubi Apollo & Hypocras & Aristoteles nati sunt, qui toto orbe in ipsis temporibus sapientiæ floribus fulserunt. In hac magnopere urbe tempore Cecropis & Menandri regum simulacrorum cultus & idolorum superstitiosa religio primitus reperta emicuit. Quinque etenim regionibus dispertita describitur.

[35] Prima regio est, quæ Ægeum mare respicit, mons supereminens urbi, [ac quinque ejus regionum descriptionem,] ubi Saturni & Priapi aurea simulacra variis colebantur illusionibus; quam regionem, Chronopagum Græci, Saturnum vocant. Secunda regio Athenarum est, quæ respicit contra Thraciam, ubi Terebintus miræ magnitudinis inerat, & ubi Fauni, agrestis hominis, simulacrum a pastoribus diebus constitutis colebatur. Tertia regio urbis Athenarum est, quæ respicit portum Neptuni, ubi simulacrum Dianæ & Neptuni Ægei colebatur; quem locum Possedonpagin appellant; Græci enim Neptunum Possedon dicunt. Quarta regio Atheniensis urbis est, ubi idolum Martis & Herculis simulacrum colebatur, quod est in colle Tritoniæ mons in medio urbis positus *, ubi concursus totius urbis, luna renascente, veniebat ad colendum scilicet Martem & Herculem, quos deos illi fortissimos adorabant; quem locum Græci Areopagum vocant. Aris enim Græce Mars latine dicitur. Quinta regio urbis Atheniensis est, quæ respicit ad portam Schæam, ubi idolum & simulacrum Mercurii positum est; qui locus Ermipagus nominatur; ermis enim Græce Mercurius dicitur.

[36] Hæc urbs maris terræque, silvarum & montium, fluminum & virectarum opulentia præ ceteris urbibus Græciæ nobilissima floruit, [factamque ibidem ad Christum a S. Paulo Apollinis cujusdam,] & quæ tunc urbibus cæteris præferebatur, modo gentium impetu oppressa & intercepta deprimitur. Apollo dictus est Apollinis cujusdam nobilissimi Atheniensium principis prosapia derivatus, cujus pater Nicolaus vir magni ingenii litterarum studio pollens, civis & inclitus Argolicæ artis magister, cujus filius Apollo, dum inter philosophorum scholas clarus haberetur & autenticas bibliothecas revolveret, dum deditus erat philosophiæ & vanis superstitionibus ritu paganorum, audivit Paulum Apostolum nova & inaudita antea dogmata prædicantem, qui, dum ei resistere non valeret, invenit veram esse doctrinam, quam Paulus apud Athenienses docuit. Relinquens vanas superstitiones gentium, provolutus pedibus Apostoli, deprecatus est, ut ei veram doctrinam & viam salutis ostenderet, seseque Christi, non Saturni, proferebat esse discipulum.

[37] [ac S. Dionysii Areopagitæ, dum hic prius] His ita gestis, cum quodam die Paulus Areopagum venisset, beatum Dionysium interrogare cœpit quid coleret aut quibus numinibus in tam spatioso & venerabili loco inserviret; cui ait Dionysius: deos, quos coluerunt patres nostri, quorum virtute & sollertia mater terra continetur, hos colimus & adoramus, aras, quas vides, Martis & Herculis, Mercurii & Priapi nomine & honore sacratæ sunt. Dum vero Paulus singula altaria & simulacra falsorum deorum perlustrasset, inter ceteras aras repperit altare unum, in quo erat titulus desuper scriptus Ignoto * & conversus Paulus ad eos interrogavit illos: Quis est ille Deus ignotus? Cui respondit inter ceteros Dionysius: Quia adhuc non est ipse Deus demonstratus inter deos, sed est incognitus nobis & venturo seculo futurus, & ipse est Deus, qui regnaturus est in cælo & in terra, & regnum ipsius non accipiet finem.

[38] [cum Apostolo colloquium] Interrogans Paulus ait: Quid vobis videtur? Homo erit, an spiritus deorum? Respondentes dixerunt, quia & verus Deus & verus homo, & ipse renovaturus est mundum, sed adhuc incognitus est hominibus, quia apud Deum in cælo conversatio ejus est. Paulus dixit. Illum Deum prædico vobis, quem incognitum usque nunc habuistis. Natus est de virgine, sedet ad dexteram Patris, verus Deus, verus homo, per quem omnia facta sunt. Notus in Judæa Deus & magnum in Israël & sanctum nomen ejus; quem incognitum usque nunc habuistis, modo cognoscite, quia ipse est Deus solus & præter illum non est alius deus, qui nos de morte reduxit ad vitam, qui cælum & terram, homines & angelos in unitate regni sui conjunxit, qui vivificat & mortificat, qui claudit & nemo aperit, qui aperit & nemo claudit.

[39] [habuisset, patratumque] Hæc & alia plurima Paulo prædicante, cum per singula templa prædicaret, Christum Dei filium esse, Dionysius veram doctrinam & dogma salutis audiens & nihil esse idola, quibus serviebat, & dæmonia magis quam deos esse, recognoscens, Spiritum Sanctum & verba vitæ in Pauli doctrina evidenter sentiens, divina gratia instigatus ad Paulum se convertens expetivit ab eo, ut pro illo divinam misericordiam deprecaretur & ejus discipulus esse mereretur. Cumque die altero iter ageret Paulus, cæcus quidam, oculorum luce privatus, Pauli se postulat virtute sanari.

[40] [ab eo miraculum] Mox ergo sanctus Apostolus, Domini & Magistri sui Jesu imitator effectus, crucem ejus diu clausis oculis imposuit dicens: Christus, videlicet Dominus & Magister noster, qui oculis lutum imposuit cæci nati & lumen illico accipere meruit, ipse tuis oculis potentia sua lumen restituat. Mirum in modum & lucem accipere meruit sine lumine natus & his eum verbis statim adorsus est dicens: Vade ad Dionysium & dic ei, quia Paulus servus Jesu Christi ad te me misit, ut memor sponsionis tuæ ad eum venire non pigriteris, & Baptismum salutis accipiens ab omnibus absolvi possis nexibus delictorum. Mox is, qui lumen receperat, obedientiæ pede verba jubentis implevit & ad Dionysium properans Pauli ei verba per ordinem nuntiavit.

[40] Sed electus jam domini Dionysius, ut cæcum respexit firmis luminibus palpitantem, [vidisset, conversionem exponens,] his eum verbis allocutus est dicens: Tune es ille, quem cæcum natum cuncti cognoverant affines? Cui ille respondit: Ego nempe sum, qui cæcus natus, usque nunc lux mihi vitæ est negata præsentis; sed ipse Paulus, qui te ad se venire mandavit, invocata Jesu Christi & Magistri sui virtute sanitatis mihi lumen indulsit. Qui protinus surgens ad beati properat mandantis monita Pauli. Quid diutius morer? Confestim credidit & sacri Baptismatis unda respersus, abnegatis erroribus paganorum, ejus se tradidit magisteriis imbuendum, ac deinde, Paulo jubente, Christi Euangelium prædicavit.

[41] Hoc modo epistolæ Aristarchi Fragmentum confer cum conscripta ab Hilduino Dionysii Passione, [ad scribenda, quæ hic indicantur, adhibuit.] videbisque, quæ in hac a num. 2 (quæ enim num.1 habet, ex Actis, in quorum ætatem ac pretium jam inquisitum, videntur accepta) usque ad num. 9 occurrunt, fere dumtaxat esse Fragmenti ejusdem paraphrasim; ut enimvero, cum documentis, a sese ad Passionem illam concinnandam adhibitis, Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 3 accenseat Aristarchi epistolam, dubitandum non videatur, quin ex hac deprompserit quidquid ibidem, id est, in Passione prædicta a num. 2 usque ad num. 9 de civitatis Atheniensis situ, Dionysii prosapia, conversione ac prædicatione memoriæ prodit; cum autem, quæ in eadem Passione a num. 9 usque ad num. 18 de Dionysii doctrina, vivendi ratione, ætate, ordinatione, Romamque, subrogato sibi Athenis episcopo, adventu commemorat, in præfata etiam, uti Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 3 testatur, Aristarchi epistola traderentur, dubitandum pariter non videtur, quin ex hac præcipue (Græca enim, quæ infra memorabo, Acta usui ex dicendis verosimiliter etiam fuerint) illa omnia hauserit. Atque ita quantum & ubi Hilduinus adhibuerit Aristarchi epistolam, jam satis, ut animo intenderam, edocui; fictitiam hanc esse ac spuriam, visuri modo sumus.

[Annotata]

* Hilduinus Tritonii montis, in medio urbis positi.

* Hilduinus ignoto Deo.

§ III. Aristarchi epistolam, uti & Visbii conscriptionem, quæ recitatur, fictitiam esse, monstratur, ac quibusnam ex aliis Latinis fontibus Hilduinus insuper hauserit, exponitur.

[Aristarchi epistolam, ex auctore, cui tribuitur, tempore, quo scripta est,] Quæ Fragmenti proxime recitati (adi num. 33) initio suppeditantur, e vetusta priscorum traditione seu, uti ibidem num. seq. legitur, e vetustatis per transacta retro tempora traditione scriptam fuisse Aristarchi epistolam, apertissime produnt. Quod cum ita sit, oportet, ut is Græcorum, quemadmodum Hilduinus notat, chronographus, cui attribuitur, diu dumtaxat post Dionysii Areopagitæ, de quo tractat, ætatem, ac verosimiliter quidem non prius quam aliquot etiam post hanc seculis elapsis, floruerit. Verum cum nullus prorsus nominis illius seu chronographus seu etiam historicus, qui tum in vivis fuerit, nedum Dionysii meminerit, apud scriptores memoretur, vel ex hoc capite, Aristarchum seu Eugyppium Aristarchum chronographum, qui quam hic memoramus, epistolam scripserit, e solo impostoris cerebro natum, eamque adeo spuriam esse ac fictitiam, suspicari subit. Hanc porro suspicionem auget ipsummet, quo scripta seu potius conficta est, tempus. Cum enim id ex dictis Dionysii Areopagitæ ætate aliquot etiam seculis posterius verosimiliter sit, nihil omnino impedit, quo minus removendum credatur usque ad epocham, supra a me assignatam, seu ad seculum usque octavum medium, post quod una cum opinione, quæ Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem facit, orti etiam sunt, qui, quo hanc confirmarent probabilioremque efficerent, nihil non tentandum judicarunt, ut figmentis etiam, quo hunc finem suum consequerentur, indulsisse haud immerito queant existimari.

[43] [locoque, quo fuit reperta, fictitiam esse, concluditur,] Adhæc epistola illa, non tantum Græce, sed etiam, uti apparet, & in Græcia & ad virum Græcum, in ecclesiæ Orientalis partibus versantem, ab Aristarcho, modo genuina foret, fuerit conscripta. Verum, si ita habeat, qui factum, ut, non in Græcia seu Orientali ecclesia, sed in Dionysiano Franciæ monasterio, & quidem dumtaxat in abditis admodum hujus tomis, Hilduini ætate, uti ipsemet hic scriptor in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto, aliisque ad cunctos Ecclesiæ Catholicæ filios litteris testatur, fuerit reperta? Id enimvero, si in Græcia ab homine Græco & scripta & ad hominem etiam Græcum missa fuisset, haud facile futurum fuisse videtur, pondusque proinde haud exiguum hinc accedit opinioni, qua, ut supra indicavi, in animum induco, sub ementito Aristarchi nomine fuisse in Gallia confictam abs impostore Gallo, linguæ Græcæ perito, a quo & loco abdito occultata eo fuerit consilio, ut postmodum inventa proque antiquo monumento habita fidem conciliaret iis, quæ ipse hac arte de Dionysio, ac præcipue quidem, Athenis Romam hunc venisse, credi volebat. Porro, quo eamdem Aristarchi epistolam spuriam probarem ac fictitiam, alia adhuc argumenta, ac unum inprimis a Symmacho & Apollinare Chronopagita, apud nullos prorsus scriptores alios, seu Græcos seu Latinos, notis, & tamen secundum illam Athenis, & quidem ante Dionysium Areopagitam, ad Christi fidem a Paulo Apostolo conversis, repetitum, proferre possem in medium; verum, cum jam allata satis rem, ut apparet, conficiant, ad Visbii conscriptionem modo progredior.

[44] Atque hanc primum, ut ut a Morino de Sacris Ordinationibus part. 2 cap. 4, [nec Visbii conscriptionem,] num. 4 publici juris jam factam, integram huc e Ms. nostro, quod a Morini editione aliquantulum differt, ac e codice vetusto, distinctiori tamen hujus notione haud addita, desumptum notatur, in antecessum transcribo, tum quod prolixa admodum non sit, tum quod ita, cum dicendorum seu causa seu occasione consuli debebit, lectori in promptu sit futura. Ea itaque scriptio, quam fidei professionem extremæve voluntatis declarationem non inepte etiam fortassis appellaris, sic habet: Quapropter ego Visbius, Lisbii filius, *, Christum Jesum, quem nobis prædicavit Dionysius Jonicus, qui appellatur Macarius, Deum esse de Spiritu Sancto ex digna Maria, quæ nunquam fuit aliter nisi virgo, conceptum; & hominem sine ulla macula natum, & passum ac mortuum pro hominum salvamento; qui resurrexit, & in cœlo ad dexteram sui Patris, qui est Deus similiter vivus, sedens in omni loco est, usque dum veniet ad judicium, quando incipiet illud regnum, quod non habet finem. Dono illi & tibi bonus Minister ejus Masso presbytero schopos omne postliminium meum cum illo, quod est in Urbanio hujus.

[45] Illi respuo, quod Dionysius Macarius a patre meo comparavit ad domum baptismalem faciendam, [quæ integra] quia dicebat, Deum Jesum in locato natum, & de ejus pretio captivorum sepulturam comparatam; & remansit mihi de matre mea Larcia, quæ prodidit patrem meum a Macario Dionysio christianum Fescennino Sisinnio, & post nimias torturas, catastas, & catenas, & militum terniones, & bestias mansuefactas, & clibana extincta cum videret in carcere Glaucini Macarium Dionysium Dominicas celebrantem, lumen, quod tale non vidit homo, super omnes, qui per illum crediderunt, in frangendo pane Jesum Dominum cum multitudine Albatorum illi dedisse, & audisse dicentem: Accipe hoc, care, munus, quod mox complebo tibi una cum Patre meo, quoniam mecum est maxima merces tua, & omnibus, qui audierint te, salus in regno meo. Nunc facies fortiter, & memoria tua erit in laude; dilectio autem & benignitas, quam habes, semper pro quibuscunque petierit, impetrabit. Et sic cum cæsa cervice vidisset caput suum illum cum luce grandi portare, clamavit, se esse Christianam, & occisa est. Ego namque Romam ductus, Domitiano ejus pilato * per tres cæsares militavi.

[46] Nunc quia mihi promittis, si ista desero, & Jesu Deo milito cum Dionysio Macario, [huc transcribitur, melioris notæ] & justificatis Rustico & Eleutherio, & patre & matre, & omnibus, qui diligentes Jesum mortui sunt, illud regnum ab eo, ubi mori non debeo, sed gloriam semper habere, & reges, quibus militavi, in pœnis videre cum illis, qui non credunt; & sic totum credo, & trado omnia mea ad victum illis, qui sic esse credunt, & me alienum facio de hoc mundo, & trado me Jesu Deo, & nomen meum ad fontem baptismalem dono. Ego Visbius Jesum Christum cum Patre & Spiritu Sancto unum Deum credo, & mundum & diaboli voluntatem abjicio. Morinus, qui, sese hanc, quam, ut dixi, vulgavit, Visbii conscriptionem seu narrationem in Sacramentario, a clarissimo viro Vion, Erovallii domino, accepto Hilduinoque ætate aut æquali aut etiam majori, invenisse, fuerat præfatus, integræ jam transcriptæ mox subjungit: En fons limpidissimus, e quo rivulos historiæ suæ derivat Hilduinus! En thesaurus ille retroactis seculis absconditus, qui tandem Hilduino (vide hujus, quæ huc spectant, in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 5 verba) diligentissime conquirenti divino nutu revelatus est!

[47] [partum esse, e stylo, tempori, quo scripta est, minime congruo, patescit;] Ita scilicet is scriptor per ironiam, aliis adhuc, quæ mox subdit, quæque brevitatis causa omitto, verbis continuatam, Visbii conscriptioni aculeum infigit, simulque Hilduino, hanc, veluti fœtum legitimum, admittenti, illudit; & sane non immerito. Cum enim Visbius, Romam sese, SS. Dionysio ac sociis Martyribus sub Domitiano pro fide necatis, ductum fuisse, ibidemque que sub tribus imperatoribus, Domitiani evespillati, id est, a vespillonibus exportati seu mortui, proximis successoribus, militasse, in sua narratione, huc jam transcripta, perspicue tradat, necesse est, ut partim seculo 1 senescente, partim 2 ineunte floruerit. Verum quis scriptorem, qui tam parum ab Augusti ævo remotus vixerit, stylo, ut facit, tam barbaro, tam horrido, tam ab omni pura Latinitate alieno usurum fuisse, in animum inducat? Sane, qui id fecerit, nihil prorsus sermone Latino tam inconditum, tam infans, tam hiulcum, tam mendosum inveniet, quod primo etiam æræ Christianæ seculo scriptum, haud facile crediderit. Nonnullis itaque aliis, quæ contra Aristarchi Epistolam supra attuli, quæque pleraque, uti hanc, ita etiam Visbii Conscriptionem spuriam ac fictitiam ostendunt, etiam omissis, talem certe esse hanc, abunde liquet vel e solo auctoris personati stylo, qui, cum ævo, quo vixisse sese, simulat, minime ex jam dictis conveniat, diu post primum litteris commendatam fuisse, luculentissime prodit.

[48] [spuriamque nihilominus lucubrationem illam, certe ante annum,] Ac eum quidem fœtum spurium una cum furfuris haud multum absimilis partu tunc primum, cum seculum octavum media sui parte jam esset elapsum, impostoris seu unius seu plurium fraude enatum, supra idcirco docui, quod tum nonnulli, ut inauditis antea, quæ de Dionysio suo credi exoptabant, fidem tandem aliquando facerent, fabulis comminiscendis, scriptisque fictitiis adornandis operam navasse credantur. Verum cum pro epocha illa narrationi Visbii assignanda particularis insuper, quæ ad definiendam epistolæ Aristarchi ætatem haud conducit, ratio quæpiam militet, lubet & hanc lectori hic exhibere. Visbius, seu, qui Visbii nomen sibi imposuit, fabulator scriptionis suæ fictitiæ initio Dionysium appellat Ionicum; etsi autem soli quidem, qui in Ionia, Asiæ Minoris regione, nati sunt, Iones seu Ionici hodie vocentur, Athenienses tamen, priusquam hoc suum nomen a Minerva, Græce Ἀθηνὴ, traxissent, Iones seu Ionici, Stephano de Urbibus ad vocabulum Ionia teste, nuncupati fuerunt, iidemque olim, ut Strabo lib. 14 memoriæ prodit, Athenienses & Iones exstitere. Quid si ergo scriptor, Visbii nomen mentiens, compertum id habuerit, Parisiensiumque, de quo agit, episcopum ac martyrem Dionysium, ut Atheniensem eum fuisse, designaret, Ionicum antiquato Atheniensium nomine appellarit? Hoc enimvero in eum unice finem, cum nec alius potior assignari queat, nec Dionysium, Parisiensem episcopum, in Ionia, Asiæ Minoris regione, natum esse, memoriæ proditum uspiam inveniatur, factum abs illo fuisse, vero admodum simile, imo vix non indubitatum, apparet.

[49] Jam vero, cum res sic habeat, nullusque reperiatur scriptor, [uti hic probatur, 750 non confictam, pro legitimo fœtu Hilduinus habuit,] qui ante seculum octavum, media sui parte jam elapsum, Dionysium, Parisiensem episcopum ac martyrem, nativitate Atheniensem fecerit, consectarium fit, ut, sicuti Acta edenda, quæ, eumdem Dionysium a S. Paulo apostolo Athenis fuisse conversum, tradunt, verosimiliter ante seculum octavum medium, quod a nullo temporis anterioris scriptore memoriæ id prodatur, concinnata non fuisse, jam supra, & quidem, ut apparet, haud immerito, statui, ita etiam eadem ex causa, Visbii narrationem verosimiliter haud citius, & quidem non nisi, quod & de Aristarchi (adi num. 30) Epistola intelligendum, post S. Dionysii, quæ edemus, Acta, fuisse adornatam seu potius confictam, non immerito hic possim statuere, quod & re etiam ipsa proinde nunc statui. At vero spurium isthoc ac commentitium monumentum, utut tam sero post Dionysii ætatem ab impostore, qui Dionysio sociisque Martyribus sese æqualem fingere non erubuit, turpiter ac fraudulenter confictum, pro genuino ac legitimo scriptoris fidei optimæ fœtu Hilduinus habuit, atque ad Dionysii Passionem, uti in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 5 patefacit, contexendam etiam adhibuit; ut autem merito id a se factum, probet, Visbii Conscriptioni adstipulari, ait, antiquos Missales libros, aut, si mavis, duas contentas in hisce de SS. Dionysio ac sociis Martyribus Missas, quas jam inde a vicino horum Passioni tempore compositas fuisse statuit.

[50] Ita scilicet faciendum duxit, quod secundum ritum antiquum in Galliis, [eamdemque una cum duabus, quas laudat, Missis antiquis,] ritu Romano ibidem nondum introducto, usurpari a pluribus seculis solitum, ordinatæ essent, isque ritus antiquus, uti ex Innocentii I, Gelasii I, ac tandem etiam, qui anno 604 obiit, Gregorii item I, Romanorum Pontificum, ad Galliarum antistites de abrogando in Galliis veteri Missarum ordine Romanoque introducendo litteris, posteriorumque ad hasce responsis in suo mox iteruin laudato ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 6 contendit, diu ante ætatem suam seu jam inde a seculo saltem sexto sequentisve initio abrogatus fuisset, seu adhiberi apud Gallos desiisset. Verum demus tantisper, duas de SS. Dionysio sociisque Martyribus Missas, ab Hilduino laudatas, tam fuisse, quam hic scriptor vult, antiquas, imo statim ab illorum martyrio esse compositas, qui, quæso, hoc etiam dato, Visbii Conscriptioni adstipulari magnopere potuerint? Inter alia, quæ hæc complectitur, Christi Domini apparitio, Dionysio in carcere paulo ante martyrium oblata, simulque insigne, quo post hoc manibus propriis caput amputatum Sanctus ille gestarit, miraculum occurrunt. Hæcne forsan, aliaque, quæ pariter Visbii Conscriptio suppeditat, quæque, si vera forent, utcumque hanc commendarent, in duabus ab Hilduino laudatis Missis antiquis etiam memorantur? Id quidem hic scriptor loco supra cit. primo innuere videtur; verum, quæ deinde, & quidem mox, subjungit, contrarium ostendunt.

[51] Audi, qui ibidem loquatur. In quibus, inquit, [etsi hæ illi nec in iis, quæ hic proponuntur,] voluminibus (antiquis scilicet Gallicanis Missalibus) habentur duæ Missæ, quæ sic inter celebrandum ad provocandam divinæ Miserationis clementiam & corda populi ad devotionis studium excitanda tormenta Martyris (Dionysii) Sociorumque ejus succincte commemorant, sicut & reliquæ Missæ ibidem scriptæ aliorum apostolorum vel martyrum, quorum Passiones habentur, notissime decantant. Quarum Missarum cantus, sensus & verba adeo passionis eorumdem, quam vobis misimus, seriei concordare videntur, ut nulli sit dubium, a teste illorum martyrii agones eorum fuisse descriptos, & ex ipsa veraci historia memoriam tormentorum suorum in præfatis precibus fuisse mandatam. Ita hic Hilduinus, quid de Dionysio sociisque Martyribus duæ duæ a se laudatæ Missæ antiquæ suppeditarint, satis dilucide exponit: quod cum ita sit, hasque tormenta, quibus Sancti illi fuerunt affecti, succincte commemorasse, dumtaxat asseveret, nec ullam rei alterius, veluti quam pariter de iisdem Sanctis commemorarint, mentionem faciat, vel solo suo silentio declarat, easdem duas Missas haud etiam commemorasse alia ac nominatim, quæ de oblata Dionysio in carcere Christi Domini apparitione, gestatoque abs illo post martyrium capite in Visbii Conscriptione seu potius figmento narrantur. Et vero, etsi quidem quandoque in Missis Gallicanis antiquis integra etiam Martyrum Acta, ac proin, non tantum, quæ passi essent, tormenta, sed & res omnes aliæ, ad eos spectantes, recitarentur, rarissimum tamen id erat, ac plerumque in Martyrum Missis, uti e tribus Missalibus antiquis, a Mabillonio de Liturgia Gallicana lib. 3 vulgatis, facile comperies, sola fere tolerata ab iis tormenta commemorabantur, & quidem generalibus dumtaxat, quæ nec palæstram, nec diem, nec annum martyrii determinarent, locutionibus seu phrasibus expressa.

[52] [nec in ipsis etiam, quibus Dionysius affectus fuerit, tormentis,] Omnibus itaque sedulo expensis, duas, quas Hilduinus laudat, Missas Gallicanas antiquas Visbii narrationi in solis, quibus Dionysium sociosque Martyres affectos notat, tormentis potuisse adstipulari, sat certum apparet. At vero ne quidem ea in re, nedum in aliis, quæ in Visbii Conscriptione etiam narrantur, huic adstipulari grandeve pondus adjicere potuerint, si tantæ, quantæ illas fuisse, Hilduino tantisper dedimus, antiquitatis non fuerunt; esse autem, an tantæ antiquitatis vere fuerint, merito dubitandum, modo etiam, ut, quod jam dixi, fiat perspicuum, ostendo. Liturgia Gallicana antiqua seu ritus ordove missam celebrandi antiquus, substituta ei seculo octavo senescente, liturgia Romana, usurpari in Galliis, uti apud omnes modo in confesso est, sub Caroli Magni principatu primum desiit; hinc autem consectarium est, ut tam diu certe ante Hilduini ætatem, quamdiu hic statuit, in regno illo abrogata haud fuerit, ac proin, ut vel is scriptor, quod e trium supra memoratorum Romanorum Pontificum, Innocentii nempe, Gelasii ac ambobus hisce posterioris Gregorii, epistolis, datisque ad hasce Galliarum antistitum responsoriis colligi non poterat, perperam collegerit, vel ut monumenta isthæc supposititia fuerint ac spuria. Utrum interim, quod hic indagare nihil attinet, statuendum sit, e tempore equidem jam designato, quo Liturgia Gallicana antiqua abrogata in Galliis primum fuit, perspicue consequitur, ut ex eo, quod ad hanc duæ supra laudatæ de SS. Dionysio sociisque Martyribus Missæ essent exactæ, tantam hisce, quantam jam diximus, antiquitatem Hilduinus perperam tribuerit.

[53] Cum enim antiquus, quo ordinatæ erant, ritus in Galliis, [tempore, quo scriptæ fuerunt, ob ea, quæ hic] ut dictum, adhiberi non nisi seculo octavo jam senescente desierit, quid ni factum esse queat, ut primum seculo octavo medio circiter ac proin multo serius, quam Hilduinus statuat, fuerint compositæ? Ait quidem etiam hic scriptor, Missales libros, in quibus continebantur, adeo fuisse antiquos, ut nimia pene vetustate consumpti essent; verum cum libri hujusmodi e quotidiano ac continuo fere, quo in ecclesiis adhibentur, usu facile intra spatium haud admodum etiam longum terantur, fieri potest, ut libri Missales, qui nimia pene vetustate consumpti Hilduino visi sunt, ab octoginta aut etiam dumtaxat a septuaginta annis fuissent conscripti. Adhæc, arte typographica nondum inventa, in libris Missalibus, manu tum exarandis, folia nonnulla vacua solebant relinqui, seu Missis, seu precibus quibuscumque, quæ forsan temporis lapsu conderentur, novis capiendis destinata. Quid si ergo Missales libri, in quibus duas supra laudatas de SS. Dionysio Sociisque martyribus Missas Hilduinus invenit, admodum quidem antiqui, hæ vero multo recentiores, ac ne citius quidem, quam post seculum octavum medium compositæ, illis etiam tum primum fuerint inscriptæ? Sane, cum nihil obstet, quo minus res ita fieri potuerit, haud immerito in dubium, num ita etiam vere sit facta, revocari potest.

[54] Nec est, quod reponas, ambigi vix posse, quin, [adducuntur, incerto, firmandis magnum pondus adjicere queant,] cum Dionysius Sociique martyres jam inde verosimiliter a quinto ac forte etiam quarto Ecclesiæ seculo celeberrimum in Galliis cultum nacti fuerint, Missæ etiam de illis, quæ antiquissimæ essent, ac forsan etiam jam inde a seculo quarto compositæ, ibidem Hilduini ætate fuerint repertæ: utut enim id tantisper dederimus, tales tamen, quæ Hilduino præluxerunt, certo fuisse, non constat. Adhæc Mabillonius lib. 3 Liturgiæ Gallicanæ tria exhibet, ut jam supra innui, Missalia Gallicana antiqua, quorum primum seculo octavo ineunte, duo reliqua citius scripta fuisse, libri ejusdem initio docet; in nullo autem ex his, ac ne quidem in omnium recentiori, seu primo recitanda de SS. Dionysio sociisque Martyribus Missa proponitur; ut vel hich dubitare fas sit, an ante inchoatum seculum octavum, imo etiam an ante hoc jam multum provectum, Missæ ullæ, de SS. Dionysio sociisque Martyribus compositæ, in Galliis fuerint repertæ. Jam vero, cum id ita sit, hincque adeo atque ex aliis jam dictis, an duæ ab Hilduino laudatæ seculo etiam octavo medio posteriores non sint, revocari in dubium haud immerito queat, hæ sane ne in tormentis quidem, quibus SS. Dionysium sociosque Martyres fuisse affectos, Visbii Conscriptio tradit, huic adstipulari grandeve pondus adjicere potuerunt.

[55] Verum, etsi res ita habeat, magnique adeo faciendæ non essent, [ad ea tamen explananda adhibuit;] eas tamen Hilduinus, non tantum veluti Visbii Conscriptioni adstipulantes laudavit, sed etiam una cum hac ad diversa tormentorum genera, quibus SS. Dionysium sociosque Martyres cruciatos, scribit, exponenda ita adhibuit, ut, quidquid de argumento isto memoriæ prodit, id totum fere ex iisdem Visbiique Conscriptione, suis tamen subinde, quas verosimiles putavit, conjecturis intersertis, verosimillime deprompserit. Ea sedet sententia, quod, quamvis quidem Dionysius sociique Martyres, abscissis cervicibus, pro Christo occubuisse in Actis tum Græcis, tum Latinis memorentur, tormenta tamen, quæ ante id genus necis passi sunt, nec in iisdem Actis, nec in quibuscumque scriptis aliis singillatim exponantur.

[56] [ita nihilominus, ut usui etiam forsan fuerint Acta edenda,] Attamen, cum in Dionysianis Actis, a Bosqueto vulgatis, supraque jam pluries laudatis, sequentia hæc verba Terrore subjecto, multisque afflicti injuriis & suppliciis, verberibus macerati, Christianos se esse testantur, visoque percutientis ictu, Domini ac Dei nostri se famulos magna confessionis voce pronunciant, de SS. Dionysio sociisque Martyribus legantur, Acta illa Hilduino in describendis, quæ hi ante necem subierint, tormentis qualicumque etiam usui fortassis fuerint, uti etiam alia, quæ, ut jam monui, prævio huic Commentario subjicientur, quæque, quin Dionysius sociique Martyres multis pro fide tormentis excruciati fuerint, dubitandum non esse, sub finem innuunt. Certe una cum his valdeve similibus Bosquetiana Dionysii Acta, imo etiam alia, quæ & ab hisce & ab illis haud parum in adjunctis differrent, Hilduino etiam præluxisse, credere me facit ipsemet hic auctor, in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. XI sic scribens: Nos plures codicellos (exemplaria) exinde (Passionis S. Dionysii) vidimus, qui in quibusdam sensu videbantur concordare, sed litteratura dissonare; in quibusdam autem nec sensu, nec orationis tenore poterant sociari.

[57] [quorum exemplaria varia, multum invicem dissonantia,] Accedit, quæ in concinnata ab Hilduino Passione, Actisque, seu Bosquetianis seu a nobis edendis, narrantur, invicem subinde, si non in substantia, in adjunctis saltem notatu admodum dignis, tantopere discrepare, ut Hilduinum, nisi Acta etiam, quæ & a Bosquetianis & ab hic edendis multum differrent, aut horum saltem exemplaria, quæ ab exemplaribus penes nos exstantibus haud parum essent diversa, præ oculis habuerit, interdum & conjecturis longissime quæsitis, imo vix, ac ne vix quidem tolerandis, indulsisse, & conclusiones, ægerrime ex iis, quæ legisset, eruendas, formasse, sit necesse; hoc autem, etsi etiam Hilduinus (adi, quæ num. 14 & seq. auctores subinde e præjudicatis suis opinionibus minus fortassis recte interpretatus sit, eaque etiam, quæ in scriptis antiquioribus (adi, quæ num. 6 & sequentibus dicta sunt) subobscure dumtaxat contenta reperit, lectori quodammodo, veluti aperte in hisce tradita, proponat, adstruendum non videtur, si modo, quæ nec in Actis mox dictis, nec in quibuscumque aliis seu jam memoratis seu infra memorandis scriptis continentur, litterisque tamen ab eo mandantur, aliunde, quam e conjecturis conclusionibusque hujusmodi, depromi potuerint, reque etiam deprompta, haud immerito, uti hic, maxime ob Hilduini verba proxime recitata, fit, æstimari queant. Porro, ut, quod præsenti § proposui, jam absolvam, Hilduinus documentis, quæ ad Dionysii Passionem concinnandam adhibuit, duos etiam Hymnos, quorum alter ab Eugenio, Toletano episcopo, alter a Venantio Fortunato fuerit compositus, in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto accenset.

[58] Prior Dionysium Areopagitam cum Parisiensi apertissime confundit; posterior autem, hunc a Clemente Papa in Gallias missum fuisse, [una cum aliis adhuc hic recensitis documentis pro oculis habuit.] haud obscure indicat. Verum, cum equidem Dionysium Areopagitam cum Parisiensi neutiquam confundat, institutum nostrum exigit, ut de eo, non hic, sed infra in dando de S. Dionysio Parisiensi Commentario tractemus: quod autem ad Hymnum, qui ab Eugenio, Toletano episcopo, fuerit compositus, jam spectat, spurium illum esse ac supposititium, pro indubitato est habendum, uti infra, quod fieri id ibidem, quam hic, queat commodius, argumento non uno probabo, cum de duobus Dionysiis, Areopagita & Parisiensi, invicem distinguendis sermonem instituam. Atque hæc sunt, quæ de Latinorum fontibus, e quibus Hilduinum hausisse, vel ex ipsius hujus scriptoris dictis, vel aliunde liquet, dicenda hic habebam. Ceterum, quod hic monendum adhuc restat, iis etiam Aristarchi ad Onesiphorum epistolam, utut Græce, si Hilduino hic fides sit, primitus conscriptam, accensui, quod, non a viro natione Græco, sed a Gallo, qui Græce nosset, atque ad Ecclesiam Latinam spectaret, exarata ac conficta verosimillime fuerit, uti ex iis, quæ supra disserui, haud difficulter quisque perspiciet. Ad documenta Græca, quæ Hilduino etiam præluxisse videntur, nunc accedamus.

[Annotata]

* supple prositeor

* pro ejus pilato Surius evespillato

§ IV. Neutram e Græcis Dionysii Passionibus, quarum alteram Chiffletius, alteram Lansselius & Corderius vulgarunt, S. Methodio adscribendam, ambasque e Latinis fontibus promanasse.

[Passio, quam Lansselius ac Corderius vulgarunt,] Dionysianam quampiam seu Vitam seu Passionem a S. Methodio, Patriarcha Constantitinopolitano, Græco idiomate fuisse contextam, indubitatum est e duabus a Surio ad Areopagiticorum calcem hodie vulgatis Epistolis, quarum alteram anno, uti e Chronicis, quibus in fine munitur, notis liquet, 876 Anastasius Bibliothecarius, alteram haud diu post Hincmarus, Remensis archiepiscopus, ad Carolum Calvum imperatorem, anno dein 877 vita functum, scripsit. Utriusque, quæ rem plane evincunt, verba huc transcribo. In priori, a Chiffletio in Dissertatione de uno Dionysio etiam recitata, sequentia isthæc sub initium Anastasius suppeditat. Passionem, cujus, ut post ait, textum beatus Methodius, urbis Constantinopolitanæ Pontificio, ut loquitur, functus, edidit, sancti ieromartyris Dionysii, quondam Areopagitæ, postque Athenarum antistitis… etiam inter diversos languores positus, arrepto interpretandi certamine, Latino eloquio tradidi; in posteriori vero, epistolis etiam, ab Hincmaro ad Carolum Calvum scriptis, a Flodoardo lib. 3 Historiæ Remensis, cap. 18 sub finem annumerata, exhibet initio Hincmarus ista: Lecta beati Dionysii Passione, a Methodio, Constantinopolim Roma directo, Græce dictata & ab Anastasio, utriusque linguæ perito & undecumque doctissimo, sanctæ Sedis Apostolicæ bibliothecario, Latine conscripta, sicut in Præfatione sua (epistola ad Carolum Calvum jam dicta) narrat, recognovi his, quæ ibi scripta sunt, ea, quæ in adolescentia legeram, consonare. Verum quænam est illa, quam verbis hisce Anastasius & Hincmarus memorant, S. Dionysii Passio, a S. Methodio, Patriarcha Constantinopolitano, Græce conscripta? Esse illam ipsam, quam primo Parisiis anno 1615 Lansselius, ac deinde Antverpiæ anno 1634 Corderius, ambo Societatis Jesu sacerdotes, una cum Operibus, sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solitis, vulgarunt, nonnulli existimant; verum perperam omnino, uti, quæ subdo, evincunt.

[60] [S. Methodium haud habet auctorem,] Cum Dionysii Passio, a Methodio Græce contexta, omni dubio procul cum Hincmaro, statim atque ab Anastasio in linguam Latinam fuisset conversa, aut certe haud diu post, uti modo allegata suadent, fuerit communicata, haud dubie is scriptor, quænam ea esset ac quid complecteretur, apprime habuerit perspectum; ita autem de eadem, a se jam perlecta; verbis mox ex parte recitatis, loquitur: Recognovi his, quæ ibi (in Dionysii Passione, a Methodio Græce adornata Latineque ab Anastasio reddita) scripta sunt, ea, quæ in adolescentia legeram, consonare, videlicet per quos ac qualiter gesta martyrii beati Dionysii Sociorumque ejus ad Romanorum cognitionem, indeque ad notitiam Græcorum pervenerint. Fuerit itaque, uti ex his Hincmari verbis nemo non eruet, Per quos ac qualiter gesta martyrii beati Dionysii Sociorumque ejus ad Romanorum cognitionem indeque ad notitiam Græcorum pervenerint, in Dionysiana, quam Græce Methodius scripsit Latineque Anastasius reddidit, Passione expressum; quod cum sic habeat, nec id ullo modo in supra dicta, quam Lansselius ac Corderius edidere, Passione uspiam exprimatur, fit vel hinc, non esse hanc Dionysii sociorumque Martyrum Passionem, a Methodio Græce scriptam Latinitateque ab Anastasio donatam, certum omnino atque indubitatum.

[61] [uti nec altera, a Chiffletio,] Hinc porro consectarium jam fit, ut, cum illud in Dionysiana Passione altera, quam, veluti a Methodio Græce scriptam Latineque ab Anastasio redditam, Chiffletius in sua de uno Dionysio Dissertatione exhibet, nuspiam pariter ullo modo exprimatur, omni dubio procul nec ista sit Dionysii sociorumque Martyrum Passio, a Methodio Græce contexta Latinitateque ab Anastasio donata, perperamque adeo pro hac a Chiffletio ibidem obtrudatur. At vero, inquit de Dionysiana, quam vulgavit, Passione Dissertationis cit. pag. 47 hic scriptor, Dubitare non licet, quin hæc ipsa sit Passio S. Dionysii, a Methodio conscripta, id affirmante ejus interprete Anastasio, ac subinde Hincmaro, Remensi archiepiscopo, cujus ad Carolum Calvum epistolas recensens Flodoardus libro 3 Historiæ ecclesiæ Remensis cap. 18, “Item,” inquit, “de Passione S. Dionysii, a Methodio Constantinopolitano Græce dictata & ab Anastasio, Romanæ Sedis bibliothecario, Latine conscripta, & de vita vel actibus beati Sanctini, & quid in his invenerit de commemoratione S. Dionysii.” Sane, quin Dionysiana Passio, quam Anastasius simul & Hincmarus, recitatis scilicet num. 59 verbis, pro Methodii fœtu habuere, Methodii reipsa fuerit, dubitare nec fas est, nec porro velim; ast unde, quæso, de Passione, quam vulgavit, sermonem ibidem esse binis illis scriptoribus, Chiffletius vel perspectum habuit vel collegit?

[62] [qui, cur contrarium] Præcipue, ni fallar, ex eo, quod, quam supra laudavi, Anastasii ad Carolum Calvum epistolam Passioni, quam edidit, Prologi seu Præfationis loco in visis sibi, quæ utramque complectobantur, manuscriptis exemplaribus invenerit præfixam. Verum hinc, quod putavit conficere haud potuit. Subinde enim fit, ut, quæ ad idem argumentum spectant, serie non interrupta, quasi ad eumdem etiam auctorem spectarent, in libris ac maxime manuscriptis codicibus exarata reperiantur, etsi interim auctores habeant omnino diversos. Rei hujus exemplum, cui similia haud pauca aliunde etiam possent adduci, in ipsa, de qua hic agimus, materia codex noster P Ms. 159 opportune suppeditat; in hoc enim, quæcumque in Bosquetiana Dionysii Passione, per anonymum scripta, ab initio usque ad hæc sequentia, Igitur post Domini nostri Jesu Christi salutiferam Passionem, verba occurrunt, Prologi seu Præfationis loco Hilduini Areopagiticis serie non interrupta præmittuntur, etsi interim alium hæc, alium illa auctorem citra omnem controversiam habeat. Ast, inquiet forsan non nemo, ipsemet titulus, quem Dionysiana a Chiffletio edita Passio præfert, Methodium hujus auctorem facit. Fateor, sic habet: verum quid si illum is ipsus scriptor lucubrationi isti e præjudicata, qua Methodio eam adscribendam putabat, opinione præfixerit? Id sane abs illo non factum, neutiquam constat; sed esto etiam, singula tria, in quibus Chiffletius, uti ipsemet Dissertationis supra dictæ pag. 5 ait, vulgatam a sese Dionysii Passionem reperit, manuscripta bonæ notæ exemplaria titulum memoratum prætulerint, nec hinc eam Methodio recte vindices.

[63] Quid ni enim factum esse queat, ut, qui trium illorum exemplarium (neque enim omnia ejusdem ætatis reor) antiquius descripsit, [senserit,exponitur, in lucem emissæ,] leviusculis dumtaxat ratiunculis inductus expressam in hoc Dionysii Passionem Methodio tribuendam judicarit, ideoque titulum præfatum exarato a se exemplari perperam præfigens exemplo suo nihilominus, ut duo reliqua eodem postea fuerint munita, effecerit? Enimvero, quo minus id hoc modo fieri potuisse credatur, nihil prorsus officit, ac proin vulgatæ a Chiffletio Passionis titulus, etsi etiam singulis hujus dictis tribus exemplaribus fuisset præfixus, Methodio illam contra formatum e supra relatis Hincmari verbis, quod eamdem sancto isti Constantinopolitano patriarchæ abjudicandam invicte probat, argumentum vindicare nulla ratione potest, nedum reipsa vindicat. Quod cum ita sit, certeque quam Chiffletius edidit, Dionysii Passio a Methodio ex jam dictis scripta non sit, Baronius ac Vossius, periisse modo, quæ Methodium habuit auctorem, Dionysii Passionem, verosimillime haud immerito scripserint, certeque adeo hac in re Pagius scriptorum illorum priorem, quod, ut putabat, Methodiana Dionysii Passio a Chiffletio esset edita, haud recte in Criticis ad annum 876 num. 12 carpserit.

[64] Verum a quo, quam Chiffletius edidit & a quo item alteram, [tam hæc autem, quam illa, quæ Metrodoro attribuenda,] quam Lansselius ac Corderius vulgarunt, Dionysii Passionem statuemus fuisse conscriptam? Cum prior unice Methodio reperiatur attributa, nec hunc tamen, ut jam probatum, habeat auctorem, a quonam fuerit contexta, prorsus in obscuro est; quod autem ad posteriorem, seu illam, quam Lansselius ac Corderius vulgarunt, spectat, titulus, quem apud ambos hosce editores præfert, per Methodium, vel, ut alii volunt, per Metrodorum concinnatam esse, indicat: cum autem Methodium, uti ex supra dictis liquet, auctorem non habeat, nec quidquam, quo minus Metrodoro possit attribui, impediat, fuerit verosimillime abs hoc reipsa conscripta, etsi interim nominis hujus auctor, a quo promanasse queat, nec scriptorum seu antiquis seu novis Catalogis insertus, nec aliis quibuscumque litterarum monumentis consignatus reperiatur, ac proin non nisi imperfecta, imo prope nulla illius suppetat notitia. Verum quiscumque demum sit, tam is equidem, quam qui Passionem, a Chiffletio editam, adornavit, Gallorum seu Romanorum, aut certe, qui ex hisce ipsimet hausissent, Græcorum recentiorum scripta ante oculos habuerit. Unde enim alioquin discere potuisset, quæ de Dionysii obitu seu transitu memoriæ prodit, de quo, ut Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 10 ait, Græci scriptores (de antiquis loquitur) nihil omnino, quod eis penitus propter terrarum longinquitatem eventus ille fuerit incognitus, litteris mandarunt?

[65] [ex Actis Latinis, uti hic,] Hacne forsan in re falsus fuerit Hilduinus? Id hic examinare ad institutum nostrum haud spectat; verum utcumque habeat, ea equidem, e quibus, Passionis Græcæ, a Chiffletio editæ, auctori Passionem Latinam præluxisse, haud immerito colligas, ipsemet hic scriptor suppeditat. Etenim, quo Eusebium, & Dionysianæ, quam, ut ait, ante oculos habuit, Passionis auctorem, quorum alter decimo tertio, alter decimo quarto Neronis anno SS. Petri & Pauli martyrium innexuit, in concordiam adducat, priorem e Græcorum, posteriorem e Latinorum annos computandi more esse locutum, adstruit; eo autem in finem dictum recursurus fuisse non videtur, nisi pro auctore Latino (Eusebium enim pro Græco indubie habuerit) Passionis sibi prælucentis quæ proinde sermone Latino fuerit contexta, scriptorem habuisset. Verum, sciscitabere, quænam illa fuit, quæ editæ a Chiffletio Passionis Græcæ auctori præluxit, sermone Latino exarata Passio? Uti hæc, ita etiam illa, quam Lansselius ac Corderius vulgarunt, SS. Apostolorum Petri & Pauli martyrium decimo quarto Neronis anno affixit, earumque insuper lucubrationum prior cum posteriore, uti & cum Latinis, quæ § 1 & 2 discussimus, quæque, ut ibidem monuimus, Commentario huic subdemus, S. Dionysii Actis, in adjunctis non paucis atque in ipsa etiam substantia ubique fere consonat: quod cum ita sit, ambas ex iisdem hisce vel certe haud multum absimilibus Actis Latinis fuisse concinnatas, sat verosimile apparet: ac Chiffletianæ quidem Passionis auctor ita lucubrationem hanc suam scripsit, ut Latina illa Acta paraphrastice, uti apparet, reddiderit, observationibusque, de penu sua depromptis, plurimum auxerit.

[66] [ac maxime quidem quantum ad posteriorem] Quod autem ad Metrodorum seu vulgatæ a Lansselio & Corderio Passionis Græcæ auctorem spectat, ita hic interpretis functus est officio, ut eadem Latina Acta, nullis propemodum vel certe dumtaxat paucis mutationibus additionibusve factis, accurate ut plurimum expresserit. Et vero Acta præfata cum scripta ab auctore illo Passione ad amussim fere ubique adeo conveniunt, ut certe vel hanc ex illis, vel illa ex hac per interpretationem promanasse, omnino sit necesse. Ac ego quidem idcirco, utrum statuendum foret, initio hæsitavi; verum diversis, quibus ambæ lucubrationes istæ constant, sententiis, locutionibusque etiam, quibus harum singulæ concipiuntur, sedulo expensis, Latina, de quibus hic, Dionysio Areopagitæ afficta Acta, non e Græca Metrodori lucubratione, sed hanc ex illis, adhibita a scriptore illo Græco, qui Latine adeo etiam noverit, interpretatione, profluxisse, deprehendi: qua autem potissimum ratione eo pertigerim, expono. Sequentia hæc verba, Matrona quædam, Catulla nomine, quæ, licet paganorum adhuc erroribus teneretur addicta, converti tamen ad fidem Christi per exempla Martyrum se desiderare & mente monstrabat & opere, in Latinis, quæ edemus, Actis num. 14 occurrunt; obvio autem ac naturali, quem animo offerunt, sensu spectato, iis auctor matronam, de qua agit, gentilium adhuc erroribus fuisse implicitam, recte affirmat, nec nisi parum apte, gentilium adhuc terroribus seu metu fuisse correptam, asseruisset.

[67] Quapropter, cum eo nihilominus loco, qui proxime recitatis Actorum Latinorum verbis in concinnata a Metrodoro Dionysiana Passione respondet, [argumento uno] matronam eamdem gentilium metu fuisse correptam, scriptor hic tradat, id enimvero argumento est, ei præluxisse Acta præfata Latina, in quibus, quod difficiliori, quam ut commode ac emendate legi possent, charactere scripta essent, vocabulum terroribus pro vocabulo erroribus, parvo dumtaxat unius literulæ discrimine inter utrumque intercedente, perperam legerit. Porro argumenti vis ex eo augetur, quod is, qui Acta prædicta Latina contexuit, vocabulum Græcum φόβος, quo ad metum significandum Metrodorus Passionis a se scriptæ loco cit. utitur, nullo certe modo, si hanc ad lucubrationem suam concinnandam adhibuisset, Latine per vocabulum error interpretaturus, ac proin nec matronam, de qua agit, gentilium adhuc erroribus fuisse correptam, scripturus fuisset. Adhæc ut Actorum Latinorum auctor vocabulum error, ita etiam Metrodorus vocabulum φόβος plurali Numero effert; cum autem ille quidem apte, hic vero inepte, ut consideranti fiet perspicuum, id faciat, hinc iterum, Acta Latina, quæ etiam quantum ad pluralem, quo utuntur, numerum exprimere voluerit, ei præluxisse, haud prorsus immerito arguas.

[68] Verum, ut adhuc clarius res patescat, en eam alio præterea modo firmatam. [alteroque item,] Latina, quæ, ut supra jam monui, e codice nostro Fuldensi QMS. 6 edituri sumus, S. Dionysii sociorumque Martyrum Acta num. 15 sic habent: Fidelibus suis (matrona Catulla) archana sui pectoris reseravit, ut subtracta preciosa corpora Martyrum beatorum in secto procul ab urbe memorata lapide in agello, quem segeti paraverat affuturum, latenter absconderent; qui jussa complentes, festinanter, quod eis præceptum fuerat, exequuntur; in binis eorumdem Actorum exemplaribus, quorum alterum habemus e Ms. Audomaropolitano acceptum, alterum codex noster PMS. 155 suppeditat, loco vocis secto, quæ una ex jam recitatis est, legitur vox sexto, & recte quidem, quantum opinor; præterquam enim quod lectioni isti etiam Dionysiana Passio, ab Hilduino conscripta, num. 34 congruat, Martyrum corpora sexto ab urbe Parisiensi lapide seu milliari in agello, sementi parato, occultari jussa fuisse, reque etiam ipsa fuisse occultata seu sepulta, Actorum auctor significare verosimillime, ne dicam indubie, voluerit, maxime cum Bosquetiana etiam, quæ, ut supra docui, ei præluxere, S. Dionysii sociorumque Martyrum Acta, eodem ab urbe Parisiensi spatio seu in sexto, ut pariter loquuntur, ab ea lapide, factum id esse, notent. At vero, ut ad rem modo veniam, Metrodorus seu vulgatæ a Lansselio & Corderio Passionis Dionysianæ auctor, non loci, quo Martyrum corpora occultata seu sepulta fuerint, ab urbe Parisiensi distantiam assignat, sed in saxo, quod in agello, ad sementem parato, situm esset, ἐν τῇ πέτρᾳ, τῇ είς μικρὸν κειμένῃ πεδίον, τὸ ἑτοιμασθὲν εἰς σπορὰν, condita fuisse, dumtaxat tradit.

[69] [ei adjuncto,] Quod cum ita sit, nequit sane ex hoc scriptore hausisse Actorum Latinorum auctor, quæ de loci, quo eadem corpora occultata seu sepulta fuerint, ab urbe Parisiensi distantia memoriæ prodit; contra autem ex hujus lucubratione illum, quæ de dictorum corporum loculo seu saxo, in quo fuerint sepulta, scribit, haurire potuisse, reque etiam ipsa, quod huc potissimum spectat, verosimillime hausisse, jam nunc subdenda ostendent. Nominibus, ablativo casu elatis, quæ locorum distantiam significant, præpositionem in præfigere syntaxeos exactæ leges non permittunt. Quapropter cum ista præpositio in supra laudato, quod codex noster Fuldensis exhibet, Actorum Latinorum exemplari (adi, quæ proxime recitavi, hujus verba) nomini lapis, adjunctoque huic, non numero ordinali sextus, sed Participio sectus, ablativo casu elatis, præfigatur, est sane, cur vocabulis iis, non loci, quo Martyrum corpora fuerint sepulta, ab urbe Parisiensi distantiam, sed sectum excisumve lapidem seu saxum, in quo veluti in loculo fuerint sepulta, designari, existimetur. Quid si ergo Metrodoro Actorum Latinorum, quod Fuldensi nostro esset simile, exemplar præluxerit? Id enimvero reipsa factum, eumque proinde, quæ de Martyrum corporibus, in saxo, quod in agello, ad sementem parato, situm esset, occultatis seu sepultis scribit, e documento hujusmodi hausisse, verosimillimum, imo vero prope etiam certum, apparet. Ita autumo, tum quod alioquin, quo e fonte ea hauserit, edici haud queat; tum quod, vocabulo lapis, non tantum viæ mensuram seu milliare, sed etiam, & quidem primario, saxum significante, facillime factum esse queat, ut dicto vocabulo posteriorem hanc significationem, utpote cui id ex jam dictis prosit potius, quam obsit, in tali Actorum Latinorum exemplari inesse existimarit, in eaque etiam idcirco idem vocabulum loco cit. usurparit. En itaque, quod de Græca Metrodori lucubratione e Latinis Commentario huic subdendis Actis per interpretationem deprompta autumo, alio adhuc, ut facere statueram, argumento jam roboratum; ac id quidem tam validum apparet, ut ei, quo illam opinionem meam adhuc magis stabiliam, nihil amplius addendum rear.

[70] [iis etiam, quæ in contrarium facere videntur,] Verum, inquies, Metrodori lucubratio seu Græca, quam Lansselius ac Corderius vulgarunt, S. Dionysii sociorumque Martyrum Passio a Latinis illis Actis in nonnullis etiam, quæ notari digna sunt, adjunctis haud parum differt. Hæc enim, Philippum quemdam, Hispaniæ episcopum, cum, ut narrant, Dionysius Romam ad Clementem Papam Athenis venit, missusque ab hoc ad Occidentis partes fuit, diem extremum in regione illa clausisse, num. 4 memorant; contra autem, eumdem Philippum tunc primum in Hispaniam a Clemente missum fuisse, elaborata a Metrodoro Passio notat. Adhæc, cum Dionysii fama ex annuntiato Euangelio longe lateque per Gallias fuisset dispersa, hanc etiam tum ad Domitiani imperatoris aures fuisse delatam, Acta Latina edenda dumtaxat tradunt; tunc autem etiam, de quo hæc ne verbum quidem, a Domitiano Dionysium ad palatium imperiale arcessitum fuisse, Metrodori lucubratio prodit. Fateor; hæc in binis illis capitibus, aliisque insuper minoris momenti nonnullis a Latinis, quæ edemus, Actis subinde dissonat; verum quid tum?

[71] Horum exemplaria, quæ invicem in adjunctis discreparent, [solutis, probatur, verosimillime fuit contexta.] non pauca olim, uti e supra dictis liquet, fuere inventa; ac ipsa etiam, quæ, ut ante monui, penes nos exstant, sex exemplaria, etsi quidem ab initio usque ad locum, quo de Dionysii sociorumque Martyrum corporibus furto sublatis clanculumque sepultis agitur, ubique fere sat recte consonent, inde tamen ad finem usque haud parum ab exemplari, quod codex noster PMS. 155 exhibet, quinque exemplaria reliqua dissonant, ac in eo inprimis, quod hæc quidem ab ipsismet, qui a Dionysio sociisque Martyribus ad Christum fuerant conversi, Christianis ecclesiam supra horum corpora fuisse exstructam, dilucide tradant; illud vero, a Christianis aliis, qui serius vixere, rem hanc factam, haud obscure indicet. Quid si ergo, uti quantum ad hoc a dicto exemplari quinque alia exemplaria differunt, ita etiam quoddam olim, a quo exemplaria alia tum quantum ad Philippum, in Hispanias primum, cum Romam Dionysius venit, a Clemente missum, tum quantum ad Dionysium, ad Domitiani palatium arcessitum, differrent, exemplar exstiterit, idque in binis hisce capitibus Metrodorus expresserit? Nihil sane, quo minus & hoc & illud fieri potuisse credatur, repugnat, reque etiam ipsa factum, ex eo insuper verosimile potest videri, quod Latinorum, quæ edemus, Actorum exemplaria varia, plurimum invicem in adjunctis discrepantia, non tantum olim fuerint reperta, atque hodie adhuc reperiantur, verum etiam cum Metrodoro, utut homine Græco, communicari, uti § seq. dicenda aperient, nullo negotio potuerint. Etsi itaque in duobus jam memoratis capitibus a Latinis, quæ edemus, Actis contexta a Metrodoro Græca Dionysii Passio dissonet, hæc tamen ex illis, ac proin, uti e jam supra dictis consequitur, etiam altera, quam Chiffletius edidit, verosimillime est concinnata.

§ V. Diversorum, ac nominatim eorum, quæ jam recensita, Actorum Græcorum ætas ac fides: cur nec hæc, nec Hilduiniana, & tamen, quæ § I memorata, Latina edenda, & qui cuncta, quæ ad Dionysium spectant, tractanda.

[Passio, quæ Metrodorum habet auctorem, ante annum 835,] Latina, quæ edemus, Dionysii sociorumque Martyrum Acta inter annum 750 & annum 800, uti, quæ supra de eorum ætate diximus, commonstrant, fuere conscripta; quod cum ita habeat, atque, ut jam docui, ex iisdem Actis Metrodori lucubratio promanarit, necesse est, ut hæc sane ante tempus, quod inter utrumque annum proxime dictum intercessit, non fuerit elaborata; verum ipsone id tempore illo intermedio, an serius est factum? Metrodorus, etsi quidem Athenis a Paulo Apostolo Dionysium, Parisiensem episcopum, fuisse conversum, scribat, eum tamen, contra ac scriptores tum Græci, tum Latini, qui post scripta Hilduini Areopagitica seu post annum 835 floruerunt, facere solent, Areopagitæ titulo nuspiam distinguit; quod cum ita sit, nec Acta Latina, quæ ei præluxere, tituloque illo, ut supra jam monui, Dionysium non distinguunt, pure ac simpliciter, nulla etiam uspiam nominis cujuspiam, argumento, quod tractabat, congrui, adjectione adhibita, interpretatus sit, lucubrationem suam ante scripta ab Hilduino Areopagitica seu ante annum 835 verosimiliter adornarit. Adhæc Tarasius, Constantinopolitanus ab anno 784 usque ad annum 806 patriarcha, sollicite per legatos suos, num S. Dionysius, primus Athenarum episcopus, qui, subrogato sibi Athenis episcopo, Romam sese contulisset, in Gallias inde missus gloriosoque deinde martyrio ibidem fuisset consummatus, inquiri jussit.

[73] [imo etiam verosimiliter] Ita in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto testatur Hilduinus, fidemque ea in re, utpote a qua haud multum ætate remotus vixerit, integram atque indubitatam mereri videtur, maxime cum inquisitio illa vel in ipsis Galliis, natali Hilduini solo, vel, ut Chiffletius in sua de Uno Dionysio Dissertatione pag. 72 existimat, apud Hadrianum I Papam Romæ, unde facile ad Gallos rei notitia pervenire potuit, a Tarasii legatis instituta verosimiliter fuerit, idque, ut apparet, haud diu admodum post annum 784. Porro cum in rem dictam inquiri, & quidem sollicite, Tarasius jusserit, necesse est, ut certe, num quod de Dionysio primo Atheniensi episcopo, Romam profecto martyriique deinde palmam in Galliis adepto, audierat, veritati esset consonum, dubitarit, & quidem non ob rationes qualescumque, sed ob tales etiam, quæ solidæ ei visæ fuerint; hæ autem, quantum opinor, e Gallorum de Dionysio Commentariis, Græceque ex his Sancti ejusdem per scriptores Græcos concinnatis, in quibus Atheniensis illius antistitis in Gallias missionem, toleratumque ibidem pro fide martyrium commemorari Tarasius noscebat, seu Vitis seu Passionibus verosimilius (neque enim, quem potius fontem habuerint, facile assignes) fuerint enatæ. Jam vero, cum Tarasius in rem dictam verosimiliter haud statim tunc, cum dubitare de ea cœpisset, inquiri jusserit, verosimiliter jam ab anno circiter 780 ac forsan etiam citius fuerint & Commentarii, quos memoravi, cum Græcis communicati, & Græce ex iis seu Vitæ seu Passiones, quales dixi, conscriptæ.

[74] [tam hæc, quam altera, a Chiffletio vulgata,] Ac nominatim quidem lucubrationibus hujusmodi tum scriptis (plures enim, quæ modo perierint, fortassis etiam exstiterint) binas supra memoratas, quarum alteram, ut docui Chiffletius, alteram Lansselius ac dein etiam Corderius vulgarunt, accensendas opinor; posteriorem quidem ob ea, quæ, nonnullis præmissis, infra sum dicturus; priorem vero, quod anonymus hujus auctor hoc modo sub initium apud Chiffletium loquatur: Dionysii beati Passio inventa est; Dionysii beati certamen, fratres, revelatum est; Dionysii desiderati & ab omnibus occultati sanctissimus finis illuxit; quibus verbis cum summum suum, uti hæc consideranti patescet, de Dionysii Passione recens inventa gaudium profiteatur, lucubrationem, in qua id facit, mox tunc, cum Passionem, quam memorat, inveniri contigisset, indubie adornarit, ac proin, cum hæc omni dubio procul non alia, quam ipsa illa Latina, quam, ut num. 65 docui, sibi prælucentem habuit, Dionysii Passio exstiterit, tum statim, cum hanc habere incepit compertam. Verum quandonam id factum, seu, quod eodem recidit, quandonam primum Galli cum Græcis Latine conscriptos, qui Dionysium Parisiensem cum Areopagita confundebant, eove conducebant, Commentarios communicarunt? Anno 757, uti ad hunc apud Cointium num. 10, & apud Pagium in Criticis num. 6 & 7 videre licet, Constantinus Copronymus, imperator Constantinopolitanus, munera ad Pipinum, regem Francorum, misit, fuitque de stabilienda inter duos illos principes amicitia per legatos, ultro citroque missos, tractatum.

[75] Idem Constantinus Copronymus præter jam dictam, [jam inde, uti hic] alteramque, qua filiam Pipini Giselam in matrimonium filio suo petiit, alias adhuc ad eumdem Francorum regem legationes misit, ac celeberrimam quidem anno 764, de qua ad hunc num. 4 & seqq. Pagius in Criticis, ibidem etiam docens, legationem ad Constantinum a Pipino pariter missam tunc fuisse. Anno 781 (adi ad hunc num. 3 in Criticis eumdem Pagium) Irene imperatrix ad Carolum Magnum legationem misit, qua hujus filiam natu majorem filio suo Constantino in matrimonium postulavit. Plurimum itaque commercii, quod aliis insuper æque certis indiciis non paucis, apud historicos ac annalistas passim obviis, haud difficulter posset probari, ab anno 757 ad annum usque 781 Græcos inter & Francos seu Gallos intercessit; ut sane hi cum illis Acta Latina seu hoc idiomate haud dudum, ut § 2 docui, post seculum octavum medium seu annum 750 conscriptos, qui Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem faciebant, aut hunc saltem a Paulo Apostolo Athenis fuisse ad fidem conversum, adstruebant, Commentarios communicare facillime tunc potuerint.

[76] Quod cum sic habeat, re etiam ipsa id tum factum, [probatur, ab anno circiter 780 fuit adornata;] vel ex eo verosimillimum apparet, quod Galli, § 2 a me memorati, qui alte a se imbibitam de uno Dionysio, Parisiensi simul & Areopagita, opinionem propagare seu aliis instillare conatu omni ac nisu indubie studuerint, aptam adeo id Commentariis seu Actis Latinis præfatis faciendi occasionem neglecturi fuisse neutiquam videantur. Jam vero cum e supra dictis vulgatæ a Chiffletio Passionis Græcæ auctor mox tunc, cum Passionem Latinam seu hoc idiomate exaratos Gallorum Commentarios, qui Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem faciebant eove conducebant, habuit compertos, adornandæ isti lucubrationi suæ manum admoverit, fuerit hæc verosimillime jam ab anno circiter 780 ac forsan etiam citius contexta. Hinc porro jam consequitur, ut verosimiliter tum circiter etiam Græca altera, quam supra memoravi, Dionysii Passio a Metrodoro fuerit conscripta; cum enim tam hæc, quam illa, ex iisdem, ut supra docui, Actis Latinis promanarit, nec altera alterius mentionem uspiam faciat, eodem circiter tempore ambæ verosimiliter fuerint contextæ. Atque ita modo, quam lucubrationes istæ ætatem habeant, sat prope definii; nunc quanti æstimandæ sint, subjungo.

[77] Etsi quidem diu, imo, uti e jam allatis pronum est colligere, [neutra autem, cum ea, quæ pro altera adducas,] quinquaginta amplius annis ante scripta ab Hilduino Areopagitica seu ante annum 835 fuerint elaboratæ, vel ex eo tamen, quod, quemadmodum supra docui, e Latinis fidei quam maxime sublestæ Actis promanarint, exiguo dumtaxat in pretio merentur haberi, nihilque, quod memoriæ produnt, certum atque indubitatum sola sua auctoritate queunt efficere. At vero, inquies, Metrodorus sub lucubrationis suæ finem ita loquitur: Neque enim a nostris moribus habuimus, aut a nostra prænotione, sed ex veteri narratione a nobis perfectum est; quæque pauca a certa firmaque antiquitate & a longis temporibus audivimus, ea, ut potuimus, litteris mandamus, non expositionem ex nobis ipsis ac temere aggressi, sed ut magnorum doctorum rerum gestarum narrationes habuimus, veriti Deum; hisce autem verbis, sese, quæ in lucubratione sua memoriæ prodit, e narratione vetusta firmaque antiquitate hausisse, haud obscure indicat. Fateor, sic habet; verum quid tum? Hincne forsan consectarium sit, ut Metrodorus saltem, utpote qui, quæ scribit, e vetustis ac certis monumentis hauserit, fidem integram sibi adjungat?

[78] [nihil etiam in hujus favorem] Minime vero: cum enim lucubrationem suam e Latinis, quæ edemus, Actis aut certe haud multum absimilibus concinnarit, quid si hæc, quæ, quemadmodum supra docui, magno haberi in pretio non merentur, illa ipsa fuerint certæ ac firmæ, ut perperam putarit, antiquitatis monumenta, e quibus, quæ in litteras misit, deprompserit? Quod si id, ut potest, fortassis displiceat, aliud certe ad objectionem factam, quod subdo, responsum displicere non poterit. Cum laudata Acta Latina in linguam Græcam, uti e supra dictis colliges, Metrodorus converterit, interpretis, quo functus est, officium facit, ut per veterem narrationem, certamque ac firmam antiquitatem, e quibus, quæ memorat, sese accepisse, ait, non alios intellexisse fontes sit censendus, quam e quibus se hausisse, anonymus eorumdem Latinorum Actorum auctor affirmat eo loco, qui proxime recitatis Metrodori verbis respondet. Audi proin, qui ille ibidem seu num. 17 & seq. loquatur.

[79] [evincant, fidem integram meretur;] Ut hebetes, inquit, & indigni eorum (S. Dionysii ac sociorum Martyrum) vobis seriem passionis præsumpsimus intimare, non ex nostri ingenii capacitate aut proprii sensus industria, sed quod veterum fidelium nobis relatione patuit, & quæ ex parte in quibusdam paginulis veteranis pauca, ut potuimus, longo spatio interlita didicimus. Nam, sicut majorum cognovimus colloquio peritorum, timentium Deum & studio sanctæ caritatis ardentium, multa de beatorum virorum præclaro certamine … ob memoriam posterorum sacris studuerunt indere cartis, sed … flammarum incendio feruntur esse consumpta. Quæ itaque anonymus Latinorum, de quibus hic, Actorum Auctor memoriæ in hisce prodit, partim ex antiquiorum seu seniorum relatione, partim e scriptis quibusdam vetustis, uti verbis recitatis ait, deprompsit, hosque adeo adornatæ ab illo scriptionis fontes duos Metrodorus per veterem narrationem certamque ac firmam antiquitatem intellexisse est censendus. Jam vero, cum Acta illa Latina, etiamsi & e seniorum relatione & e scriptis quibusdam antiquis hausta, fidem certam atque indubitatam, ut § 2 docui, minime mereantur, quis duorum illorum fontium intuitu Metrodorianæ, quæ ex iisdem Actis Latinis per interpretationem promanavit, lucubrationi potius, quam ex hisce, ut dictum, pariter derivatæ Chiffletiani anonymi scriptioni, valorem hujusmodi ac pretium adscribat? Nemo sane, nisi qui, quod in re non sit, educi ex ea posse, existimarit.

[80] Porro, ut alio sermonem jam convertam, nihil etiam suppetit, [nec est, cur vel Nicephorus vel Metaphrastes,] quod majoris facere suadeat vel duas, quas, Græce a Nicephoro Callisto & Simeone Metaphraste conscriptas, Græce etiam una cum interpretatione Latina editis a se Antverpiæ anno 1634 Dionysii Areopagitæ, ut nonnulli volunt, Operibus Corderius adjunxit, S. Dionysii Vitas, vel Græcum, quod dictis Operibus Græce & Latine, Cassinate monacho Basilio Millanio interprete, Corderius pariter adjecit, encomium, eidem sancto Dionysio a Michaële syngelo, seu, ut alii scribunt, syncello, presbytero Hierosolymitano, adornatum. Etenim & Nicephorus Callistus, & Simeon Metaphrastes, qui S. Dionysium Areopagitam cum Parisiensi confundunt, diu post varia, quæ idem faciebant, Gallorum cum Græcis communicata documenta, ac, quemadmodum inter omnes convenit, post ipsa etiam scripta ab Hilduino Areopagitica floruerunt; cum autem, Dionysium, postquam gladio martyrium jam finiisset, amputatum sibi caput manibus propriis, quod & dicta Areopagitica tradunt, gestasse, ambo commemorent, sua verosimillime, imo indubie, vel ex hisce sublestæ omnino, ut infra dicam, fidei scriptis, vel ex similis furfuris anterioribus Latinis aliis seu, qui e Latinis nati essent, Græcis fontibus hauserint; ac ego quidem, cum Sanctorum Vitæ martyrumque Passiones, a Metaphraste conscriptæ, a Græcis olim plurimum usurpari soluerint, tribusque amplius seculis post scriptoris hujus ætatem Nicephorus floruerit, sua hunc ex ipsomet Metaphraste deprompsisse, sat verosimile autumo; huic autem, nisi quæ forsan e proprio suo genio scripserit, Dionysianam, quæ a supra memoratis non nihil differret, Passionem præluxisse, vel ex eo suspicor, quod, non tantum, ut illæ, Dionysium caput suum, cum id jam recisum illi fuisset, aliquandiu manibus gestasse, sed & in mulieris, nomine Catullæ, sinum deposuisse, tradat.

[81] Ut ut sit, magni equidem in iis, quæ de Dionysio memoriæ produnt, [vel etiam Syncellus majori in pretio habeatur;] Metaphrastem & Nicephorum faciendos non esse, satis superque e jam dictis liquet: quod autem ad Syncellum, qui, Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem pariter faciens, hunc a Paulo Apostolo ad fidem fuisse conversum, martyrioque deinde in Galliis coronatum, tradit, nunc spectat, etsi quidem verosimiliter (jam inde enim ab anno 830 floruisse narratur) ante scripta ab Hilduino Areopagitica seu annum 835, verosimillime tamen, non ante Gallorum Commentarios seu Latina cum Græcis communicata Acta, Græceque ex hisce ab anno circiter, ut supra docui, 780 ac forsan etiam citius concinnatas S. Dionysii Vitas seu Passiones, suum de eodem hoc Sancto encomium adornarit. Quod cum ita habeat, ac vix, quin illas ipsas aut certe hujusmodi lucubrationes ante oculos habuerit, dubitari queat, verosimillime, quæ de Dionysio commemorat, e lutulentis dumtaxat fontibus seu nullius fere, uti e supra dictis colligere pronum est, valoris monumentis deprompserit, ac proin nec ipse magno in pretio videtur habendus. Dispiciat nunc studiosus lector, an permulti illi, de quibus in sua de Methodiorum scriptis Diatriba num. 38 Leo Allatius, Methodii ac Syncelli auctoritate ad Apostolorum tempora Dionysium, Parisiorum patronum, merito referant, ac cum Dionysio Areopagita faciant eumdem; quod ad me pertinet, id sane eruditorum nemini, re penitius inspecta, probatum iri, puto.

[82] [qui posterior, quamvis quidem studio a veritate non declinarit,] Præterquam enim quod ex dictis Dionysiana sublestæ, ut docui, fidei Passio, a Lansselio ac Corderio edita, ne Methodium quidem, contra ac Allatius putavit, habeat auctorem, & is & Syncellus, non e scriptoribus antiquis Græcis, sed vel e jam sæpius memoratis Latinis nullius fere, aut certe, ut supra ostendi, exigui admodum pretii Actis, vel e Græcis quidem scriptoribus, sed qui recentiores essent, atque ipsimet e Latinis adulterinæ notæ monumentis hausissent, sua de Dionysio narrata acceperunt, uti facile est perspicere tum e jam dictis ac mox infra de Methodio dicendis, tum vel maxime ex eo, quod ne unus quidem scriptor Græcus, qui vel paulo ante annum 780, nedum jam inde ab ævo haud multum a Dionysii ætate remoto, floruisse certo sciatur, Dionysium Areopagitam cum Dionysio, Parisiorum patrono, eumdem faciat, aut etiam, hunc a S. Paulo Apostolo, quod e jam dictis Syncellus ac, teste Hincmaro mox laudando, Methodius scripsere, ad fidem fuisse conversum martyrioque deinde in Galliis coronatum, memoriæ prodat. Absit sane, ut, Syncellum, nedum Methodium, virum sanctitate illustrem hocque nomine Operi nostro ad diem, quo in Latinorum æque ac Græcorum Fastis sacris celebratur, XIV Junii jam insertum, confictas a se vel ab aliis de Dionysio hujusque ac sociorum martyrio & rebus gestis historias ex humani, quem ambierint, favoris studio pro sinceris ac genuinis venditasse, veritatemque adeo prodidisse, affirmem.

[83] [nimia tamen credulitate peccavit, eodemque etiam vitio Methodius,] Ast quid, quæso, magni piaculi admittam, si ambos illos, qui a vitæ morumque probitate plurimum commendantur, scriptores aliquantulum magis, quam par esset, in credendis sublestæ fidei narrationibus faciles fuisse, in animum induxero ac porro affirmaro? Nonne Joannes Damascenus, aliique non pauci aut paris aut certe haud multo minoris sanctitatis scriptores passim audiunt nimium creduli, hacque etiam de causa a viris non paucis eruditis juxta ac piis, qui crisim etiam dumtaxat modestam minimeque severam exercent, hodie carpuntur? Et vero Syncellum credulitate nimia laborasse, vel ex eo liquet, quod, quemadmodum e jam dictis facile erues, vel Latinis adulterinæ notæ monumentis, vel Græcis, qui ex hisce hausissent, scriptoribus recentioribus fidem adhibuerit, suumque hisce de Dionysio sociisque Martyribus encomium accommodarit; quod autem ad Methodium spectat, etsi quidem non iisdem, quibus Syncellus, similis tamen, aut adhuc deterioris notæ scriptis credidit. Res e jam nunc dicendis patescet. In elucubrata a sese Dionysii Passione memoriæ ea Methodius prodidit, quibus consona Hincmarus, Remensis archiepiscopus, in adolescentia sua legerat. Ita ipsemet hic scriptor, cum Methodii lucubrationem, Latinitate ab Anastasio bibliothecario donatam, legisset, in sua ad Carolum Calvum epistola, certe e supra dictis non serius, quam anno 877, conscripta, est testatus. Verba ejus eo spectantia, utut supra jam data, iterum huc transcribo. Recognovi, inquit, his, quæ ibi (in Dionysii nempe Passione, Græce a Methodio scripta, Latineque ab Anastasio reddita) scripta sunt, ea, quæ in adolescentia legeram, consonare; videlicet per quos & qualiter gesta martyrii beati Dionysii Sociorumque ejus ad Romanorum cognitionem indeque ad notitiam Græcorum pervenerint.

[84] Per quos itaque ac qualiter seu qua ratione ad Romanorum cognitionem indeque ad Græcorum notitiam S. Dionysii Sociorumque Martyrum passio pervenerit, [quod, quæ e laudata ab Hincmaro, qui ea adolescens legerat,] Hincmarus adhuc adolescens legerat, illisque duobus capitibus consonare ea, quæ in Methodiana Dionysii Vita seu Passione scripta erant, jam senex, seu cum dictam ad Carolum Calvum epistolam dedit, invenit. Verum ubi Hincmarus, quæ memorat, in adolescentia legerat? In S. Sanctini, ut post verba, proxime recitata, declarat, Vita, a Wandelmaro abbate in quaterniunculis valde contritis inventa, ac, quemadmodum supra docui, haud diu admodum post seculum octavum medium verosimillime conscripta; hæc autem, quæ prout ad calcem dictæ Hincmari epistolæ exhibetur, ad Carolum Calvum una cum hac missa fuit, post Dionysii, quem statim ab initio Areopagitam diserte appellat, vitæ seriem, ad illud usque tempus, quo ad martyrium is fuit quæsitus, concise ac breviter expositam, sequentia isthæc, ad præsens argumentum spectantia, verba suppeditat. Quos (missos scilicet a Domitiano ad Dionysium comprehendendum lictores) cum beatus Dionysius ad fines Parisiorum appropinquare comperit, Sanctinum & Antoninum ad se accersivit: quibus præcepit ut sermones & agones ipsius sollerter intenderent, & memoriæ commendarent: ac quibus tormentorum generibus per passionum supplicia corporis vitam finiret conspicientes, Romanæ Sedis Pontifici, & fidelibus, quos tunc ibidem invenerint, (quia unde in orbem Christianorum persecutio procedebat, illic ardentius conflagrabat) per ordinem nunciare quantocius studerent: eosque obnixe deposcerent, ut Atheniensium civibus ea nota facerent: quatenus & ipsi, Domino pro cursu laborum ejus expleto gratias agerent, & erga cultum ejus devoti fierent.

[85] Consummato siquidem beato Dionysio per martyrii palmam, [S. Sanctini Vita] Sanctinus & Antoninus, sicut eis præceptum fuerat, Romam iter aggredi maturaverunt: & venientes in Italiam, Antoninus valida febre correptus est. In cujus obsequiis per aliquot dies Sanctinus immoratus, consilio ac consensu ejusdem Antonini, ne præceptio beati Dionysii quacunque occasione impediretur, peragere cœptum iter disposuit: & sufficienter xeniis ac honestis linteis principi domus, in qua jacebat Antoninus, commissis, petiit & per Dominum obtestatus est eum, ut, si Antoninus convalesceret, exinde illi abundantissime ministraret: si vero vita decederet, honestissime sepeliret: & sic iter quod cœperat, peragendum arripuit. Et cum beatus Sanctinus fines Romanorum jam contigit, Antoninus vita decessit. Quem princeps domus, retentis omnibus, quæ sibi in obsequiis ejus commendata fuerant, stabuli sui, in quo animalia ejus manebant, axes levavit, & in fossam, ubi stercora & urinæ animalium defluebant, projecit, & desuper axes remisit. Quæ mox omnia Sanctinus per Spiritum sanctum cognovit, & cum maxima festinatione reversus ad domum, in qua Antoninum jacentem dimiserat, flens & dolens pervenit, & principem domus interrogavit: ubi est, inquiens, Antoninus frater meus carissimus? Is autem fictis gemitibus ac suspiriis, simulata mœstitia, mortuus est, inquit, & sicut mihi commisisti, ipsum honestissime sepelivi. Cui Sanctinus; mentiris, inquit, fili diaboli. In sterquilinium projecisti eum, virum sanctum & justum: & nunc veni mecum ad stabuli locum, in quem projecisti eum.

[86] [hic exhibentur,] Is autem, timore perculsus, non est ausus reniti, quin cum eo veniret ad locum, ubi eum projecerat. Et levantes inde axes, Sanctinus cum lacrymis clamavit voce magna, dicens: Antonine frater, in nomine Domini nostri Jesu Christi, pro cujus nomine & amore passus est pretiosus martyr Dionysius, surge & perficiamus simul obedientiam, quam idem pater & magister noster communiter nobis præcepit. Et statim Antoninus, stercore obvolutus surrexit: quem Sanctinus de stabuli fossa extraxit, & diligentissime lavit, & mundis ac honestis vestibus induit: sicque offerentes Deo sacrificium laudis, Eucharistiæ corporis & sanguinis Christi participati sunt: & accipientes cibum confortati sunt, & iter cœptum aggredientes, Romam, auxiliante Domino, pervenerunt. Et jam beato Clemente martyrio coronato, in eadem Sede sanctum Anacletum, natione Græcum de Athenis, qui fuerat a beato Petro Apostolo presbyter ordinatus, consecratum Pontificem invenerunt. Cui per omnia, sicut beatus Dionysius eis præceperat, actus & martyrii ejus ordinem narraverunt. Perfectoque negotio, ad civitatem Meldensium reversi, ubi sanctæ prædicationi ac piis operibus insistentes, Sanctinus plenus fide & virtutibus, ac bonis operibus, ad cælestia regna transivit. Cui Antoninus in Episcopatu successit, & per plures annos in sancto officio degens, cum multiplici bonorum operum fructu & animarum lucro migravit ad Dominum.

[87] [commentitiaque prorsus sunt,] En per quos ac qualiter seu qua ratione secundum ea, quæ Hincmarus, adhuc adolescens, in Vita S. Sanctini legerat, ad Romanorum cognitionem indeque ad Græcorum notitiam S. Dionysii sociorumque Martyrum Passio pervenerit. Verum quis, quæso, artis criticæ adeo parum hodieque sit peritus, ut illam, qua id factum sit, rationem pro fabulosa prorsus ac commentitia non habeat? Quod ad me pertinet, vel totam, qua exponitur, narrationem jam datam, vel nullam umquam sola sua seu lectione seu expositione confutatam existimo. Quid enim? Dionysium, martyrio proximum, Sanctino & Antonino, quæ in ea memorantur, dedisse in mandatis, id enimvero, uti a primorum Christianorum moribus quam maxime abhorret, ita omni prorsus veritatis specie destituitur. Adhæc quod de Antonino, in itinere Romam versus febri correpto, e vivis isthac sublato, in sterquilinium conjecto ac deinde a S. Sanctino, cui absenti, quæ de illo gesta fuerant, Spiritus Sanctus revelarat, ad vitam revocato, in dicta narratione etiam refertur, adeo absonum, adeo absurdum, adeo insulsum primo etiam intuitu apparet, ut vix uspiam aliud occurrat, quod anilis commenti speciem apertius præferat. Atque hæc vel sola, aliis etiam non paucis, quæ eodem conducentia possent afferri, silentio præteritis, narrationem, de qua hic, ac proin ea etiam expositam, qua ad Romanorum cognitionem indeque ad Græcorum notitiam S. Dionysii martyrium pervenerit, rationem fide omnino indignam, nec nisi pro puro ac puto figmento habendam, ostendunt.

[88] Jam vero, cum res ita habeat, fueritque quantum ad rationem istam, teste e jam dictis Hincmaro, Vitæ S. Sanctini seu num. 84 & binis seqq. jam datæ ex hac narrationi consona S. Dionysii Passio, [pro veris ac genuinis habuerit, laboravit, cumque sublestæ,] a Methodio conscripta, consectarium fit, ut hic scriptor is fuerit, qui, quæ fabulosa prorsus essent ac commentitia, pro veris ac genuinis facile etiam admittere potuerit, ac proin ut non minus, quam Syncellus, credulitate nimia laborarit. Nec hoc tantum jam explanatus Methodii cum S. Sanctini Vita seu cum fictitia, quam ex hac jam dedi, narratione consensus nos docet, verum etiam anteriora, seu Latina, seu, quæ e Latinis fontibus promanassent, Græca S. Dionysii Acta, a Methodio (talia enim huic, uti e supra dictis, simulque ex eo, quod non nisi post Gallorum de Dionysio Commentarios, cum Græcis communicatos, imo non nisi, uti infra docebo, post seculum nonum aliquamdiu jam inchoatum scriptioni manum admoverit, facile colliges, verosimillime præluxerint) ad lucubrationem suam concinnandam adhibita, sublestæ exstitisse fidei; etsi enim, uti ex omnibus supra jam dictis eruere pronum est, & ab ante memoratis Latinis, quæ Metrodoro & Chiffletiano anonymo præluxere, Actis & ab elaboratis pariter per hos lucubrationibus Græcis distincta seu diversa indubie fuerint, fabulosam tamen, quam supra e S. Sanctini apud Hincmarum Vita jam recitavi, narrationem fuerint verosimillime etiam complexa.

[89] Atque hoc postremum, seu fabulosam, quam dixi, [quæ adhibuit, Acta fidei fuerint, lucubratio ejus,] narrationem in Actis, a Methodio adhibitis, contentam fuisse, hæcque insuper seculo octavo medio aliquantulum exstitisse posteriora, mihi sane verosimillimum apparet; ultimum quidem, quod fabulosa illa ac commentitia narratio ab anonymo Vitæ S. Sanctini, quæ, ut supra docui, post seculum octavum medium fuit conscripta, auctore primum litteris commendata, ex eaque dumtaxat deinde a scriptore altero in Latina Dionysii Acta illata verosimillime fuerit; primum vero partim hanc ipsam ob causam, partim etiam quod, cum S. Sanctini Vita, in qua, ut dictum, narratio illa primum fuit signata, cum Græcis, ut apparet, communicata numquam fuerit, ad verum quam proxime accessurus is videatur, qui, hanc vel e Latinis, vel certe e Græcis, quæ e Latinis promanassent, Dionysii Actis Methodium hausisse, adstruxerit. Utut sit, cum illa equidem seu Latina seu Græca Dionysii Acta, ad quæ, ut dictum, Sancti hujus Passionem Methodius verosimillime exegit, sublestæ, ut jam docui, fidei fuerint, consequens est, ut lucubratio illa, etsi modo, contra ac e supra dictis factum est, non periisset, magno tamen in pretio haud esset habenda, nec multum adeo iis, qui Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem faciunt aliave eo spectantia adstruunt, suffragari posset.

[90] Nec refert, ab iis, qui duos Dionysios negant, Methodium tunc, [utut etiam ante annum 822 elaborata & e variis, quæ Anastasius] cum Romæ apud Paschalem Papam Nicephori, patriarchæ Constantinopolitani, apocrisiarium ageret, stylo historico S. Dionysii res gestas esse prosecutum, lucubrationemque, qua id fecit, Romæ abs illo fuisse relictam, apud Leonem Allatium in scripta ab hoc de Methodiorum scriptis Diatriba num. 40 contendi; etsi enim hac in re illis, quod scripta a Methodio Dionysii Passio, cum Caroli Calvi jussu diu fuisset quæsita, Romæ tandem, uti apud Surium in sua ad hunc imperatorem epistola Anastasius Bibliothecarius testatur, fuerit reperta, assentiendum, ut mihi equidem apparet, verosimillime sit, ac proin Sanctus ille Constantinopolitanus patriarcha inter annum 810 & annum 822 (tunc enim, uti, quæ de eo apud nos ad diem XIV Junii dicta, ostendunt, Romæ apocrisiarium egerit) suam de Dionysio lucubrationem verosimillime elaborarit, consectarium hinc tantum fit, ut, quæ in hac memoriæ prodit, ex Hilduini Areopagiticis, anno demum 835 circiter scriptis, non acceperit; at non item, ut quæcumque apud scriptores antiquiores Græcos prolixius de Dionysio exposita repererat, in compendium, ut volunt, retulerit seu scripta epitome contraxerit. Anastasius quidem, qui Dionysii Passionem, a Methodio scriptam, Latine vertit, pauca hunc de multis præcedentibus scriptis excerpsisse, in sua mox iterum laudata ad Carolum Calvum epistola nos docet; verum multa illa præcedentia, quæ commemorat, scripta a Græcis antiquioribus fuisse concinnata, non edicit.

[91] [laudat, scriptis composita, magno in pretio haberi haud meretur.] Fuerunt, ut supra docui, jam dudum ante annum 822 a Gallis, imbibitam a se de uno Dionysio, Parisiensi simul & Areopagita, opinionem propagare omni nisu studentibus, commentarii hunc in finem confecti seu Acta Latino idiomate conscripta atque etiam cum Græcis communicata. Quapropter, cum Commentarios seu Acta hujusmodi, & quidem plura, Methodius, dum Romæ ex dictis inter annum 810 & annum 822 versaretur, verosimillime, ut facile potuit, ita etiam reipsa præ manibus habuerit, multa illa, e quibus Dionysii Passionem, a Sancto illo tunc scriptam, compendio esse compositam, Anastasius in præfata epistola indicat, præcedentia scripta verosimillime haud alia fuerint, quam vel, quæ a Gallis Latine essent conscripta, mox laudata, vel quæ ex hisce promanassent, Græco idiomate, nisi forsan & hæc & illa Methodio præluxisse malis, a scriptoribus Græcis exarata. Jam vero, cum res ita habeat, omniaque illa seu Græco seu Latino sermone expressa monumenta magni facienda e supra dictis haud fuerint, Methodius fidem certam atque indubitatam, quam, ut docui, vel e solis, in quibus, de qua supra, fabulosa ac commentitia e S. Sanctini Vita primitus accepta narratio reperiebatur, Dionysii Actis adhibitis amisit, neutiquam sane vel e tempore, quo scripsit, vel e documentis, quæ, Anastasio, ad scribendum adhibuit, iterum sibi adjungere seu recuperare potest; ut proinde maneat, contextam ab illo lucubrationem seu S. Dionysii Passionem, etsi adhuc exstaret, magno in pretio, ut jam supra statui, haud habendam, iisque adeo, qui Dionysium Parisiensem cum Areopagita confundunt, haud magnopere etiam suffragaturam.

[92] [Hanc nihilominus, uti & haud melioris notæ supra memoratas] Verum qualiscumque tandem fuerit illa, quam Methodius conscripsit, S. Dionysii Passio, Hilduinus equidem tam hanc, quam supra memoratas haud melioris ex dictis notæ binas alias, quarum alteram Chiffletius, alteram Lansselius ac Corderius vulgarunt, ad lucubrationem, qua Dionysii gesta martyriumque est complexus, concinnandam verosimiliter adhibuit. Id quidem is scriptor nuspiam aperte edicit; verum in sua ad cunctos sanctæ Catholicæ matris Ecclesiæ filios num. 1 sic scribit: Visum est mihi, etiam in hac parte quiddam sudoris impendere, ut notitiam de ordine conversionis & prædicationis atque adventus Romam, seu triumphalis martyrii beatissimi Dionysii, quæ maxime Græcorum continetur historiis & quasi sepulta antiquorum scriniis apud Latinos non modica portione servabatur obtecta, in lucem … reducerem; quibus verbis cum nomen Historia plurali numero efferat, non unam tantum, sed plures etiam Græcorum historias, id est, breviusculas, ut verosimillimum apparet, de Dionysio a Græcis scriptas lucubrationes; seu (neque enim Græcorum generis alterius historiæ, quæ hic ab Hilduino relata maxima ex parte contineant, notæ sunt) Sancti ejusdem Græco sermone exaratas Passiones sibi ante oculos fuisse, sat clare indicat; cum autem, quam memorat, de Dionysio notitia apud Latinos, ut ait, non modica portione servata obtecta, maximamque partem in Græcorum Historiis seu Græco idiomate exaratis S. Dionysii Passionibus fuerit contenta, tales lucubrationes verosimiliter non tantum ante oculos habuerit, sed & ad dictam notitiam in scripta a se Dionysii Passione lectori exhibendam adhibuerit.

[93] Ac ego quidem, cum Hilduinus, nihil Græcos scriptores (antiquos scilicet, [Dionysii Passiones, spuriaque,] neque enim alias, quod memorat, verum esset) de Dionysii Areopagitæ obitu, quod hujus transitus propter terrarum distantiam penitus illis fuerit incognitus, litteris mandasse, factamque Dionysii a B. Clemente Papa in Gallias missionem in Latinorum paginis commemorari, in suo ad Ludovicum imperatorem rescripto affirmet, duo hæc seu S. Dionysii in Gallias missionem ac obitum seu martyrium omniaque eo spectantia, quæ in Areopagiticis suis memoriæ prodit, e Latinorum scriptis, ac nominatim quidem e Latinis, quæ edemus, aut saltem haud multum absimilibus Actis, maximeque e supra memorata Visbii conscriptione, cui & Missæ duæ Hymnique item duo, § 3 memorati, addi queunt, illum hausisse, in animum induco; pleraque vero, quæ de Dionysii Romam adventu omnibusque hunc prægressis commemorat, accepisse fere vel ex Aristarchi ad Onesiphorum epistola, vel e Græcorum historiis seu supra memoratis aliisque similibus (neque enim, quo & plures aliæ ei præluxisse credantur, quidquam obstat) Græce exaratis Dionysii Passionibus, quarum tamen nullam vel subobscuro etiam dumtaxat indicio uspiam designat, forte quod e Latino, quem sibi prælucentem habuit, Passionis Dionysianæ libello seu e Latinis, quæ edemus, Actis concinnatas esse, observarit, hincque illas designando nihil sese momenti ad suas de Dionysio narrationes adjecturum, existimarit.

[94] Nec illa tantum, sed alia adhuc, quæ nullo pariter indicio designat, [quæ supra recensui, scripta ad Areopagitica concinnanda Hilduinus adhibuit.] scripta Hilduinus sibi prælucentia habuit ac fortassis etiam ad suam de Dionysio lucubrationem elaborandam adhibuit. Audi, qui in suo ad Ludovicum imperatorem rescripto num. 7 loquatur. Et, inquit, hæc, de Dionysio nempe scripta, quæ habemus, ut exorata priorum nostrorum venia dicamus, abdita & negligenter relicta reperimus; & alia, necdum prolata, quia non adhuc sunt ad liquidum enucleata, nos possidere lætamur. Ita ille; verum qualiacumque, quæ in lucem prolata seu passim cum aliis, dum Areopagitica sua scriberet, communicata nondum fuisse, Hilduinus hic innuit, scripta illa fuerint, ea equidem, quæ etiam fortassis, ut jam dixi, scriptor is adhibuerit, characteris haud melioris, quantum reor, exstiterint, quam supra memorata, id est, quam Visbii conscriptio, quam Aristarchi ad Onesiphorum epistola, quam Latina, quæ edemus, S. Dionysii Acta, ac tandem etiam quam alia, quæ ex hisce promanarunt, Græca seu a Methodio seu a Metrodoro Chiffletianoque anonymo conscripta; quæ omnia cum vel fictitia vel certe sublestæ admodum, ut supra docui, fidei sint, iisque nihilominus fere omnia, quæ in Dionysianis Actis a se contextis memoriæ prodit, Hilduinus superstruat, merito enimvero, scriptorem hunc, etsi quidem, quæ scribit, veritati consona bona fide crediderit, testimonia tamen, quæ, ut dictis suis fidem conciliet, allegat, vel e scriptis apocryphis, vel certe fini isti minime idoneis accepisse, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 4 pag. 611 pronuntiant.

[95] [Isthæc idcirco non edentur, uti nec ulla] Atque ita modo de Hilduinianis Dionysii Actis, lutulentisque, e quibus hæc promanarunt, fontibus satis superque, quantum reor, est actum; nunc omnia, quæ eo spectant ac in medium huc usque allata sunt, studiosus lector æqua lance expendat, nec dubito, quin futurum sit, ut litterarium illum Hilduini fætum contemnendum nullove in pretio habendum censeat; quod ad me pertinet, eum, ego reor, nec ipsi de uno Dionysio, Parisiensi simul & Areopagita, opinioni, cui tamen roborandæ fuit productus, patrocinari pondusve ullum posse adjicere. Quid plura? Lucubrationem hujusmodi, cujus totum prope argumentum vel e commentitiis vel e nullius fere fidei monumentis est acceptum, indignam prorsus censeo, ut locum in Opere nostro obtineat. Huic quidem spuria etiam ac nullius pretii Sanctorum Acta, ut vel lecta, quam parvi fieri mereantur, ipsamet prodant, subinde inserimus; verum id dumtaxat facimus, cum vel typorum beneficio vulgata nondum sunt, vel, si vulgata quidem sint, paucorum tamen dumtaxat in manibus versari noscuntur; Hilduiniana autem S. Dionysii Acta non tantum apud Maternum Cholinum, præmissa eis Matthæi Galeni Præfatione, Coloniæ Agrippinæ anno 1563, ac deinde iteratis anno 1565 typis Parisiis fuere in lucem emissa; verum etiam in amplissimam, quæ in bibliothecis passim reperitur, Actorum collectionem, a Surio curatam, exstant illata; ut pariter in Opus nostrum, quo & legi queant & vel lecta sublestam suam fidem ipsamet prodant, inferri minime debeant.

[96] [Acta Græca, cur autem supra memorata Latina edenda,] Hinc etiam fit, ut nec ulla e Græcis, quæ & ipsa, utpote e fabulosis Actis Latinis deprompta, sublestæ, ut jam docui, fidei sunt, Dionysii Actis supra jam recensitis atque a Chiffletiano anonymo, Metrodoro, ac Metaphraste contextis, ad Commentarii hujus calcem, cum vel apud Chiffletium vel apud Corderium, a quibus edita sunt, legi possint, edenda existimarim, uti nec a Syncello adornatum, quod a Corderio pariter, ut supra docui, in lucem est emissum, Dionysii encomium. At vero, cum Acta Latina, § 1 alibique jam sæpius memorata, quæ, quemadmodum § 2 docui, sublestæ etiam ac nullius fere fidei sunt, typis hactenus nuspiam fuerint excusa, huic ea Commentario, uti me facturum, § 1 jam monui, subjungam, non tantum ut lecta, quam sint parvi facienda, ipsamet manifestent, verum etiam ut, cum a lectore & cum contextis ab Hilduino Actis, & cum scripta a Metrodoro sermone Græco Passione fuerint collata, vel ita ambobus hisce scriptoribus illa præluxisse, ac totum etiam propemodum scribendi argumentum eorum posteriori suppeditasse, evadat perspicuum, sicque, non Latina, quæ edemus, Acta e Metrodorianis Græco idiomate conscriptis, sed, quod § IV docui, hæc ex illis promanasse, unusquisque, qui ambas hasce lucubrationes sese inter conferre gravatus haud fuerit, dilucide perspiciat.

[97] Porro, ut quod e præsentis § argumento adhuc restat, [& quo ordine, quæ ad Dionysium] expediam, in dictis, quæ Commentario huic subjecturus sum, Latinis Actis S. Dionysius, quem Parisiensem episcopum faciunt, Athenis a S. Paulo Apostolo, quod de S. Dionysio Areopagita sacræ Paginæ referunt, conversus fuisse num. 3 narratur; sic autem, duobus Dionysiis, utut dumtaxat (adi num. 27) subtimide, confusis, tam quæ ad Dionysium Parisiensem, quam quæ ad Areopagitam spectant, uni eidemque Dionysio, qui Areopagita simul & Parisiensis fuerit episcopus, & ibi & aliis locis attribuuntur. Quod cum ita habeat, nec nisi, quæ ad Dionysium Areopagitam spectant, discutienda illustrandaque hic veniant, non omnia, quæ in iisdem Actis de Dionysio, Parisiensi simul & Areopagita, memoriæ prodita inveniuntur, sed ea dumtaxat, quæ a scriptoribus etiam, ambos Dionysios non confundentibus, litteris mandata ac Dionysio Areopagitæ adscripta inveniuntur, in prævio hoc Commentario discutiam usitatoque apud nos, ubi opus fuerit, more illustrabo, reliquis, ut examinentur ac porro dilucidentur, ad Commentarium, Actis S. Dionysii, Parisiensis episcopi, præmittendum, remissis. Sic quia, tum quæ de capite, a S. Dionysio, cum huic amputatum illud jam fuisset, portato, tum etiam de Sancti ejusdem ac sociorum Martyrum corporibus, muliere quadam adhuc ethnica, nomine Catulla, curante, furto sublatis sextoque ab urbe Parisiensi lapide seu milliari terræ mandatis in subdendis Commentario huic Actis narrantur, haud etiam ab iis, qui a Dionysio Parisiensi Areopagitam distinguunt, litteris commendata huicque attributa reperiuntur, minime in hoc Commentario examinanda discutiendave arripiam. At vero, sciscitabitur forsan modo non nemo, an iis etiam dumtaxat, quæ & in Actis edendis memoriæ prodita, & a scriptoribus, qui Dionysium Parisiensem cum Areopagita non confundunt, posteriori huic Sancto adscripta inveniuntur, examinandis debiteque, cum id visum fuerit congruum, illustrandis operam navabis?

[98] Neutiquam enimvero, sed iis etiam, quæ, quamvis, [spectant, cuncta tractanda sint, declaratur.] non in Actis, sed alibi tantummodo memorentur, spectare tamen ad S. Dionysium Areopagitam comperero. Attamen cum ea, quæ de Operibus, S. Dionysio Areopagitæ per plures auctores adscriptis, sacrisque hujus Sancti nostri lipsanis scripta inveniuntur ad eumque proinde spectant, seorsum a reliquis omnibus, quæ in prævio hocce commentario discutienda venient, commodius, ut apparet, queant tractari, Actis edendis, in quibus ne verbo quidem memorantur, appendices duas subjungam, quarum altera de Sancti nostri reliquiis, altera de Operibus, nomine ejus circumferri solitis, eique etiam reipsa per nonnullos, maxime olim, adscriptis, tractabo. Ceterum etsi quidem, quæ de duobus Dionysiis, Areopagita & Parisiensi, invicem distinguendis disputanda occurrunt, tam ad unum, quam ad alterum e binis illis Sanctis spectent, in hoc tamen de Areopagita Commentario, eorumne, qui hunc cum Dionysio Parisiensi confundunt, an contra eorum, qui alterum ab altero distinguunt, opinione sit standum, examinabo, quod modo de Dionysio Areopagita, & non nisi post de Parisiensi sim acturus, lectoremque, antequam etiam, quæ de alterutro horum Sanctorum narrantur, discutere aggrediar, alterum ab altero distinguendum, edoceri, conveniat; cum autem, ut id, statim atque potest, efficiatur, præstare etiam videatur, omnibus medo ac singulis, quæ sub Dionysii Areopagitæ Actorum Passionumve nomine veniunt, lucubrationibus discussis, pretioque, in quo quæque habendæ videantur, determinato, § proxime sequenti sat prolixum, quo de Dionysio Areopagita a Parisiensi distinguendo disserere, validioraque, quæ eo conducunt, argumenta proferre decrevi, tractatum exordior, huic postea reliqua, quæ ad Dionysium Areopagitam spectant, hocque in Commentario examinanda elucidandaque jam monui, subjuncturus.

§ VI. Quanam ac quali sorte opinio, quæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facit, pluribus seculis sit usa; qui seculo proxime elapso, cum diu obtinuisset, valide oppugnari cœpta ac tandem ab eruditis fere omnibus fuerit deserta.

[Opinio, quæ duos Dionysios confundit, haud diu, postquam obtinuisset,] Opinionem, quæ Dionysium Areopagitam cum Dionysio, Parisiensi antistite ac martyre, eumdem facit, ante scripta ab Hilduino Areopagitica seu ante annum 835 nonnullorum animos jam occupasse, nemo ibit inficias, qui, quæ hactenus disserui, attento animo evolverit. Imo vero eamdem opinionem jam inde etiam a seculo octavo circiter medio obtinere incepisse, litterisque insuper a Gallis, apud quos erat exorta, haud diu admodum post fuisse commendatam, suadet vel sola, utpote in qua ab auctore, Gallicano, ut dubitandum non videtur, monacho, Dionysius, Parisiorum apostolus, Areopagita exstitisse diserte tradatur, num. 26 atque alibi adhuc laudata S. Sanctini Vita, ab Hincmaro, Remensi archiepiscopo, cum adolescens adhuc esset, lecta, ac e supra dictis anno circiter 760 aut 770 conscripta. Hilduinus quidem in sua ad cunctos Ecclesiæ Catholicæ filios Epistola num. 2 ait: Ceterum neminem sani capitis hæc minus acceptare putamus, quia anteriori tempore repetita non fuerant, cum liquido noscat, quod is, qui creavit omnia simul, noluit revelari cuncta, vel cunctis simul; verum hæc scriptoris illius verba nec de opinione, quæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facit, nec de aliis quibuscumque abs illo de Dionysio memoriæ proditis, veluti hæc tempore anteriori repetita seu litteris mandata non fuerint, debent intelligi, sed de adhibitis ab eodem, quæ in lucem antea protracta ac laudata non fuerint, monumentis antiquis. Liquet id vel ex eo, quod verbis mox recitatis isthæc proxime præmittat: Vera itaque a veracibus de eo (Dionysio nempe) scripta, & simpliciter in unum collecta, &, si nostræ imperitiæ fuerint indignati, ad veterum monumenta recurrant, quia nos, non nostra, nec nova cudimus, sed antiquorum antiqua dicta de antiquis admodum tomis eruimus, &, veritatis sinceritate servata, paginis manifestioribus indimus.

[100] [litteris etiam a Gallis fuit mandata, longeque] Nec id tantum, quod jam dixi, ex his verbis liquet; verum etiam ab Hilduino asseverari, sese omnia, quæ de Dionysio scribit, ac proin etiam, quæ de unico Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi, memorat, e monumentis antiquioribus hausisse. Et vero nominatim quantum ad hoc postremum rem ita habere, aut saltem Hilduinum, contra ac nonnulli adstruxerunt, opinionis, quæ ambos Dionysios, Areopagitam scilicet & Parisiensem, confundit, primum inventorem non esse, iterum vel e sola S. Sanctini Vita, sæpius jam laudata, diuque, uti e supra dictis patet, ante Hilduini ætatem scripta, palam est, utpote in qua S. Dionysius Areopagita cum Parisiensi apertissime confundatur, seu quod eodem recidit, hi duo Dionysii pro uno atque eodem habeantur. Porro nec litteris tantum ea opinio, cum primum obtinere cœpisset, a Gallis fuit commendata; verum etiam (modo enim, quam fortunam eadem deinceps habuerit, exponere aggredior) haud diu admodum a dicto seculo VIII medio, nationis illius, ut apparet, monachis, qui inter Galliarum Apostolos Dionysium Areopagitam, celeberrimum illum, ac in sacris Litteris memoratum S. Pauli Apostoli discipulum, numerari, genti suæ valde honorificum existimabant, potissimum agentibus, longe lateque disseminata ac propagata ac occasione, quam supra exposui, cum ipsis, qui & eam adoptarunt, Græcis communicata, non paucos ante scripta etiam ab Hilduino Areopagitica seu ante annum circiter 835 patronos fuit adepta.

[101] Quam verum id sit, fas est colligere tum e Tarasii, [ac late tum disseminata, a plurimis etiam] Constantinopolitani ab anno 784 ad annum usque 806 patriarchæ, facto, qui, num Dionysius, primus Atheniensium episcopus, Romam, subrogato sibi Athenis episcopo, adiisset, martyrioque deinde in Galliis coronatus fuisset, sollicite per legatos suos, Hilduino, cui hac in re, ut supra docui, credendum, in Areopagiticis teste, inquiri jussit, remque ita habere edoctus in opinionem, quæ illum Sanctum nostrum cum Dionysio Parisiensi confundit, propense, ut apparet, concessit; tum etiam e supra laudatis binis Dionysii Vitis seu Passionibus, a Metrodoro & Chiffletiano anonymo (alteram, a Methodio contextam, in argumenti partem, quod perierit, non adduco) certo ante annum, uti ex ante ea de re allegatis liquet, 820 conscriptis, quæ, quamvis quidem Dionysium Areopagitam & Parisiensem in unum aperte non conflent, eo tamen conducentia, seu posteriorem hunc Sanctum a S. Paulo Apostolo Athenis fuisse conversum, Romam hinc primum, ac deinde in Gallias, ubi & martyrium subierit, S. Clementis Papæ jussu migrasse, memoriæ produnt. Adhæc Adrianus I, qui ab anno 772 ad annum usque 795 Romanam S. Petri Cathedram occupavit, libros, S. Dionysio Areopagitæ a pluribus adscriptos, Fulrado, Sandionysiano in Francia abbati, donavit, ut Mabillonius in Annalibus Benedictinis lib. 31, num. 42 testatur, eosdemque libros seu Opera anno 827 Michaël Balbus, Orientis imperator, ad Ludovicum Pium, Occidentis imperatorem, dono etiam misit; cum autem id & Adrianus & Michaël, ut ita iis, quos munere illo honorabant, gratificarentur, indubie fecerint, prior quidem, a Fulrado, posterior vero, a Ludovico Dionysium Parisiensem & Areopagitam pro uno atque eodem haberi, verosimillime existimarit.

[102] Et vero Fulradum quidem re etiam ipsa pro uno atque eodem ambos Dionysios habuisse, [fuit adoptata, haud ita tamen, quin etiam tunc,] vel ex eo præterea apparet, e Sandionysianis monachis exstiterit, hique verosimiliter jam tum Dionysium, monasterii sui patronum, cum Areopagita fecerint eumdem; quod autem ad Ludovicum Pium imperatorem pertinet, se in eadem etiam opinione fuisse, ipsemet is princeps prodit, utpote in supra memorata Epistola, qua Hilduino, ut S. Dionysii gesta conscriberet, in mandatis dedit, Dionysio Parisiensi Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomine insigniri solent, haud obscure adscribens, aliaque insuper, quæ idem suadere nata sunt, suppeditans, uti, qui illam apud Surium inspexerit, haud difficulter comperiet. Porro ex eo, quod imperator præfatus Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem existimarit, neutiquam mihi dubitandum apparet, quin tum etiam eidem opinioni, maxime post scripta ab Hilduino Areopagitica, Galli magno numero adhæserint. Verum, etsi id ita sit, defuisse tamen tunc etiam atque antea non videntur, qui hisce contradixerint, duosque Dionysios, Areopagitam scilicet & Parisiensem, invicem distinguendos, contenderint, eorumve saltem, qui contrarium adstruerent, opinionem silentio suo, cum loquendi de ea daretur occasio, improbarint. Anonymus Gestorum Dagoberti regis auctor, Sandionysianus in Francia monachus, a Chesnio tom. 1 Scriptorum Historiæ Francorum editus, vel anno circiter 750, vel, quemadmodum (adi Historiæ Franciæ Scriptores tom. 4, pag. 163 & seq.) aliis placet, anno circiter 780 aut adhuc paulo serius floruit; is autem, etsi fuse historiam inventionis corporum SS. Dionysii & sociorum ejus describat, ecclesiam magnificentissimam a Dagoberto rege sanctis Martyribus ædificatam commemoret, anathemata a rege appensa minutatim enumeret ac tandem monasterii Dionysiani fundationem amplissimosque ei a rege Dagoberto collatos reditus late prosequatur, nuspiam tamen Dionysii, qui Areopagita simul & Parisiensis episcopus fuerit, mentionem facit.

[103] [cum Areopagitica sua, uti horum bini,] Ac Morinus quidem, qui, anno circiter 750 anonymum illum, aniles etiam fabulas stylo suo ornare solitum, floruisse, existimavit, e dicto illius de Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, silentio, nondum tunc, cum scriberet, vel levissimam rumusculi de Dionysio, qui Areopagita ac Parisiensis simul fuisset episcopus, auram Dionysianos monachos agrumve Parisiensem afflasse, haud prorsus inepte De sacris ordinationibus part. 2, cap. 3, num. 1 concludit; verum cum, laudatum auctorem anonymum haud citius quam anno circiter 780 scripsisse, verosimilius putem, eum ego, utut ab anilibus fabulis admittendis minime alienum, de Dionysio tamen, Areopagita simul & antistite Parisiensi, non meminisse reor, quod, quamvis quidem, cum scriberet, jam esset, quæ ambos hosce Sanctos in unum conflat, exorta opinio, probanda tamen hæc illi neutiquam sit visa. Res quidem certa non est; verum Hilduini equidem ac Ludovici Pii ætate seu cum horum prior Areopagitica sua scriberet, exstitisse etiam, qui opinioni, duos Dionysios, Areopagitam & Parisiensem, confundenti, contradixerint, indubitatum apparet. Liquet id enim ex ipsismet Hilduini Areopagiticis, utpote in quibus hic scriptor eos, qui Dionysium Areopagitam cum Parisiensi confundentium opinioni contradicere, oppositamque tueri audebant, refellere conetur. Textus duos, eo præcipue spectantes, quorum alterum num. 8 & seq., alterum num. 13 & binis seqq. in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto suppeditat, huc, si non integros, quod prolixiores sint, ex parte saltem transcribo.

[104] [qui huc transcribuntur, textus] Prior sic habet: Ceterum super garrulitate levitatis eorum mirando deficimus, qui contendentes, hunc Dionysium Areopagiten esse non posse, ad munimentum sui hæc, quæ sequuntur, inaniter contrahunt: venerabilem videlicet & sanctum Bedam presbyterum, dixisse in tractatu Apostolorum Actuum, Areopagiten Dionysium, non Athenarum, sed Corinthiorum fuisse episcopum, addentes, eundem inibi diem obisse; & quoniam libellus Passionis istius testetur, hunc a Clemente Pontifice Romano episcopum ordinatum, & in has Galliarum partes fuisse transmissum; quia etiam Passiones diversorum sanctorum Martyrum, sub variis imperatoribus interfectorum, contineant, eosdem cum hoc sanctissimo Viro has partes adiisse, quod ipse sensatorum manifeste refellit auditus. Et quod Gregorius Turonensis, sicut in Passione sancti Saturnini legisse se dixerat, sub autumatione memoret, istum ipsum tempore persecutionis Decii sub beato Sixto cum aliis sex episcopis, quorum Vitæ vel Passiones nequaquam ejus dictis in ratione temporum consonant, in has regiones fuisse directum. Ecce omnis minus scientium sibi ipsi discordans authoritas, cui velut ex superfluo propter satisfactionem insipientium respondemus, cum veram ex hoc sancto Pontifice & martyre narrationem veracium historiarum præ manibus habeamus, primo quidem petentes, ut in hoc jure contentiosi ab albugine contracta arrogantiæ ex usurpata sapientia, qua videri se scioli volunt, oculos tergant, quo perspicacia perspicaciter, & vera fideliter relegant, &, si non nisi unum oculum aperuerunt, quando legerent, quod per subreptionem venerabilis Beda presbyter in præfato Opere secus, quam debuit, dixerat, ubi idem se reprehendit, & reprehensorum suorum vocem præveniens retractationem scripsit, scrobem, in qua oculus alter esse debuerat, aperiant.

[105] Posterior vero his verbis concipitur: Tantis igitur & tam manifestis testimoniorum assertionibus de hoc sanctissimo & antiquissimo Patre ad liquidum elucubratam & propalatam omnibus scire volentibus veritatem, [manifestant, Hilduinus conscriberet, contradictum a nonnullis fuerit;] & ita nescire volentibus ingestam certissimam rationem, ut, etiamsi velint, quod ex illo verum est, ignorare non possint; cesset, quod idem Areopagites non sit Dionysius, exitiabilis & profana nimis contentio; quia qui famam martyris derogare aliquo modo gestit, veritati sine dubio, cui testimonium perhibens, tanta transfretando maria, in tam longinquam regionem exulari, & pro ea pati sic acerbissime sustulit, detrahere cæca fronte & imbecilli virtute contendit. Nam, ut vere impius & pervicax judicandus erit, qui post tot ratas sententias opinioni suæ hinc aliquid animo perverso tractandum reliquerit, ita quisquis post veritatem repertam quiddam ex hoc ulterius dubitaverit, quoniam ex studio mendacium quærit, comes & discipulus ejus, qui ab initio mendax & pater mendacii extitit, non immerito rectorum decreto erit. Ita hactenus Hilduinus, qui cum, ut dixi, verbis datis eos, qui duos Dionysios, Areopagitam & Parisiensem, distinguendos asserebant, refellere seu confutare conetur, imo etiam id contendentes, argumentis, quibus utebantur, in medium adductis, acerrime, quod & verbis aliis, textui postremo recitato subjectis, facit, perstringat, impensumque abs illis pro sua stabilienda opinione conatum, veluti exitiabilem & profanam nimis contentionem, traducat, enimvero sua ac proin etiam Ludovici Pii ætate, seu saltem cum Areopagitica sua scriberet, fuisse, qui duos Dionysios in unum conflantibus contradixerint, oppositamque insuper in opinionem abierint, luculentissime prodit.

[106] [quod & toto adhuc, uti ex tum vivente, qui] Nec porro deinceps, etsi & Areopagiticis suis, & summa, qua pollebat, auctoritate suam de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi, opinionem non paucis amplectendam curarit, non ita tamen hanc, utut etiam plerisque saltem adminiculantibus Sandionysianis monachis, promovere ac propagare apud omnes potuit, quin toto, quo haud diu admodum post scripta Areopagitica vivere desiit, seculo IX adhuc superfuerint, qui eidem haud adhærentes in contrariam partem abierint, ambosque Dionysios, Areopagitam scilicet & Parisiensem episcopum, invicem distinxerint. Ado, qui anno 860 e monacho Benedictino creatus est Viennensis in Gallia archiepiscopus, in Martyrologio suo, quod, quemadmodum Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione e Mabillonio num. 131 docet, sub annum 858, priusquam ad cathedram illam eveheretur, aut forte paulo etiam citius contexuit, duos Dionysios, alterum tertio, alterum nono mensis Octobris die, celebrat. Ac de priori quidem, quem Areopagitæ titulo distinguit, ad dictum tertium Octobris diem ita scribit: Natalis sancti Dionysii Areopagitæ, qui ab Apostolo Paulo instructus credidit Christo, & primus apud Athenas ab eodem Apostolo episcopus est ordinatus, & sub Hadriano principe post clarissimam confessionem fidei, post gravissima tormentorum genera glorioso martyrio coronatur, ut Aristides Atheniensis, vir fide sapientiaque mirabilis, testis est in Opere, quod de Christiana religione composuit. Hoc Opus apud Athenienses summo honore colitur, & inter antiquorum monimenta clarissimum tenetur, ut peritiores Græci affirmant; de posteriori vero, quem Parisiis seu, ut ait, apud Parisium martyrio coronatum memorat, ad diem Octobris IX sequentia hæc verba suppeditat: Septimo Idus Octobris apud Parisium natalis sanctorum martyrum Dionysii episcopi, Eleutherii presbyteri, & Rustici diaconi: qui beatus episcopus a pontifice Romano ad Gallias directus, ut prædicationis operam populis, a fide Christi alienis, exhiberet, tandem Parisiorum civitatem devenit, & per aliquot annos sanctum opus fideliter & ardenter executus, a præfecto Fescennino Sisinnio comprehensus, & cum eo sanctus presbyter Eleutherius & Rusticus diaconus gladio animadversi martyrium compleverunt.

[107] [duos Dionysios distinguit, Adone,] En itaque seculi IX scriptorem unum, qui, quamvis etiam Hilduini Areopagitica, utpote Sandionysiano hoc abbate ætate posterior, comperta habere potuerit, verosimillimeque etiam legerit, stabilitæ tamen in illis de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi episcopo, opinioni neutiquam adhæsit, sed contra invicem binos hosce Sanctos distingui, existimavit, uti ex iis, quæ infra pro opinione de duobus Dionysiis adducam, magis patescet. Aiunt quidem, qui duos Dionysios non admittunt, unum eumdemque ab Adone bis commemorari; ast id perperam illos, quo petitum contra opinionem suam e sancto illo martyrologo argumentum eludant, comminisci, infra ostendam, cum responsurus sum ad ea, quæ amplectendæ a nobis ac porro probandæ de duobus Dionysiis, Areopagita & Parisiensi, invicem distinguendis reque ipsa distinctis, opinioni queunt opponi. Nunc, quod de opinione contraria ab Hilduino quidem seculo IX plurimum propagata, nec tamen ab omnibus tunc admissa, imo contra a non paucis rejecta certeve in dubium revocata, asserui, probare pergo. Carolus Calvus imperator anno 875 in S. Dionysii Passionem, a Methodio patriarcha Constantinopolitano Græce conscriptam, inquiri jussit, cumque diu illa multumque frustra fuisset quæsita, Romæ tandem in cœnobiorum maximo fuit inventa; tunc autem Anastasius Bibliothecarius, qui hæc nos in sua supra plus semel jam laudata ad imperatorem illum epistola docet, Græcam istam Methodii lucubrationem in sermonem Latinum convertit, atque ad eumdem imperatorem misit.

[108] In ea porro sequentia isthæc, quæ ad præsens nostrum institutum faciunt, [hicque recitatis Anastasii bibliothecarii,] quæque una cum aliquot aliis id, quod jam dixi, probantibus, transcribo, subministrat verba: Passionem sancti ieromartyris Dionysii, quondam Areopagitæ, postque Athenarum antistitis, quam Romæ legi, cum puer essem, quamque a Constantinopolitanis legatis audieram secundum jussionem vestram diu quæsitam, tandemque in maximo cœnobiorum, Romæ sitorum, repertam, etiam inter diversos languores positus, arrepto interpretandi certamine, Latino eloquio tradidi, quantum potui, auxiliante Deo; etsi non ex toto verbum e verbo, sensum tamen penitus hauriens. Cesset ergo jam quorumdam opinio perhibentium, non esse Areopagitem Dionysium eum, qui apud Parisium corpore ac virtutibus redolet, cum hoc & Græcorum quoque stylus cum Latina lingua concordans testetur & prædicet: in qua profecto natus est, & in qua celsa Scripta sua contexuisse probatur; Ita hactenus laudatus scriptor, qui, quamquam quidem Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem faciat, hisce tamen verbis apertissime sane, uti nemo non fatebitur, declarat, tum adhuc, cum dictam epistolam scriberet, seu anno, ut supra monui, 876 exstitisse nonnullos, qui Dionysium Areopagitam a Parisiensi diversum esse, contenderent.

[109] Hincmarus quidem, Remensis archiepiscopus, in epistola, quam haud diu e supra dictis, postquam, [quidquid contra ex Hincmaro possit argui, verbis] quæ jam memorata est, ab Anastasio fuisset exarata, ad Carolum Calvum imperatorem, addito ei quaterniunculorum de Vita S. Sanctini, supra jam sæpius memorata, exemplari, pariter dedit, hunc loquitur in modum: Propterea exemplar eorum (Actorum videlicet S. Sanctini) quod mihi retinui, vestro devoto & bono studio offerendum putavi, ut, si quæ sunt illorum reliquiæ, qui negabant, dominum & patrem nostrum, patronum vestrum, Dionysium esse Areopagitem, a beato Paulo Apostolo baptizatum & Atheniensium ordinatum episcopum, & in Gallias a beato Clemente directum, ex his, quæ Græca testificatio, & sanctæ Sedis Romanæ attestatio, & Gallicana intimat contestatio, ratum & in hac causa, quod longe ante nos dictum est, recognoscant; quia veritas sæpius exagitata magis splendescit in lucem; quibus verbis cum sese dumtaxat, an tum, cum dictam epistolam scriberet, illorum adhuc, qui Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem negassent, reliquiæ superessent, dubitare insinuet, fuerit fortassis nonnemo, qui sibi in animum inducat, & Anastasium minus accurate locutum, & tum, cum hic & Hincmarus dictas suas ad Carolum Calvum imperatorem darent epistolas, aut nullos prorsus, aut certe non nisi paucos admodum, qui Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinxerint, in Galliis exstitisse. Verum, si res ita tum habuerit, ut quid Carolus Calvus in Dionysii Passionem, a Methodio patriarcha exaratam, tam sollicite, ut Anastasius in sua ad imperatorem illum epistola verbis mox recitatis prodit, nec Hincmarus diffitetur, inquiri paulo ante jusserat?

[110] [testimoniisque aliunde] Ex eo verosimillime id princeps ille fecerit, quod, cum a nonnullis Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem præfracte negari, intelligeret, hincque, an illis, an contra aliis, qui contrarium sentirent, adhærendum foret, dubius hæreret, conscriptam a Methodio, viro sanctissimo, Passionem, quo ex hac, utram dissidentium partem amplecteretur, dispiceret, consulere voluerit, maxime quod in ea forsan scripta esse audivisset, e quibus omne ea de re dubium posset deponi. Jam vero cum res ita habeat, hæc sane argumento est, tum adhuc, cum suas ad Carolum Calvum epistolas Anastasius & Hincmarus scriberent, in Galliis exstitisse nonnullos, qui non tantum, an unus idemque cum Dionysio Areopagita esset Dionysius Parisiensis, dubitarint, verum etiam duos hosce Sanctos invicem distinguendos contenderint; ut forsan Hincmarus de iis, qui Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem negabant, dubitantis potius, quam affirmantis in modum loqui voluerit, ne quid, quo utcumque in suo de re dubio confirmari imperator posset, suppeditaret. Ut ut sit, Usuardus, qui, quemadmodum Sollerius noster in sua ad hunc Præfatione num. 160 docet, Martyrologium suum sub idem tempus seu anno circiter 875 contexuit, ac jam sæpius laudato Carolo Calvo imperatori inscripsit, tertio Octobris die Dionysium, post gravissima tormentorum genera, teste, ut ait, Aristide, martyrio coronatum, ac deinde nono mensis ejusdem die Dionysium, cum sociis martyribus, Eleutherio & Rustico, passum commemorat; ita autem, uti infra in argumentis, quæ pro stabilienda de duobus Dionysiis opinione adducam, monstrabo, Dionysium Areopagitam a Parisiensi, non secus ac Ado, distinguit; ut vel hinc haud immerito arguas, tum adhuc, cum Anastasius & Hincmarus suas, de quibus supra, ad Carolum Calvum scriberent epistolas, seu anno 876 in Galliis exstitisse, qui saltem, binos illos Sanctos invicem distinguendos, existimarint.

[111] [petitis probatur,] Nec tum tantum, sed & nonnihil serius hanc adhuc placuisse nonnullis opinionem, pari seu potius eodem argumentandi modo non inepte colligas e Benedictino monasterii S. Galli monacho Notkero Balbulo, aut, si mavis, e contexto abs hoc Martyrologio, nisi forsan is, nihil omnino de duobus Dionysiis, seu distinguendis seu non distinguendis, cogitans, in re, de qua hic, Adonis dumtaxat, ut sæpe alias, vestigia presserit. Etenim Martyrologus ille, qui isthanc lucubrationem suam sub Formosi Papæ, uti ipsemet ad VII Kalendas Maii asserit, Pontificatu, ac proin inter annum 890 & annum 897 (spatio enim inter duos hosce annos medio Romanam S. Petri cathedram Formosus occupavit) in monasterio Sangallensi composuit, tertia Octobris die Dionysium, quem Areopagitam diserte appellat, ac deinde nono mensis ejusdem die Dionysium, cui Eleutherium & Rusticum in martyrio socios adjungit, in concinnato a se Martyrologio pariter commemorat. Verum quid hic Usuardi & Notkeri, quæ dumtaxat, opinionem de duobus Dionysiis seculo nono multum provecto adhuc obtinuisse, monstrare nata sunt, testimonia adduco, dum aliud, quod, illam insuper tum fuisse acriter propugnatam, evincit, in promptu est? Monachus anonymus, qui duobus miraculorum S. Dionysii libris anno circiter (adi Sæculum 3 Benedictinum part. 2 pag. 342 num. 20) 877 tertium adjunxit, non pauca in sua ante hunc Præfatione, quo eos, qui Dionysium Parisiensem pro Areopagita habere nollent, redarguat, in medium adducit, itaque etiam illos in lucubrationis suæ serie perstringit: Increduli autem, dum extinguere volunt nomen Dionysii Atheniensis & Areopagitæ, habeantur non solum altera pars Fescennini Sisinnii, interfectoris ejus; verum etiam propter odium & invidiam, qua servitoribus illius derogare convincuntur, spiculo beati Joannis perfodiantur dicentis: Omnis, qui odit fratrem suum, homicida est; quis autem scriptorem illum seu ita locuturum, seu quæ, ut dixi, in lucubratione sua facit, facturum fuisse, existimet, nisi tunc, cum scriberet, fuissent, qui Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facientibus contradixissent, opinionemque contrariam præfracte sustinuissent?

[112] Atque ita, quin verosimillime toto adhuc, qui Dionysium Parisiensem ab Areopagita distinxere ac porro distinguendum contendere, [seculo IX labente est factum; deinceps tamen illa opinio,] seculo nono exstiterint, dubitaturum non putem, qui, quæ jam de re hac disputata sunt, utcumque expenderit. Ast num deinceps seculis insequentibus reperti pariter fuere, qui tum certe longe lateque disseminatæ ac a plerisque, ut apparet, admissæ de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi episcopo, opinioni contradicere contrariamque sustinere sint ausi? Fuisse enimvero subinde, qui, num vere S. Dionysius Areopagita cum Dionysio Parisiensi unus esset atque idem, seculo nono jam elapso dubii adhuc atque ancipites hæserint, imo, re etiam ipsa alterum ab altero esse distinctum, existimarint, mihi sat verosimile, ne dicam, omnino certum atque indubitatum, apparet; verum, fuisse etiam semper, qui hanc opinionem suam publice contra eos, qui contrariam amplecterentur, seu scribendo, seu disputando tueri sint ausi, ad veritatis speciem haud æque prope reor accedere. Cur ita quantum ad primum animo comparatus sim, expono. Launoyus in sua Responsionis, a Milleto ad Sirmondi de duobus Dionysiis Dissertationem factæ, Discussione cap. 19, variis e seculo, ut ait, septimo, octavo & nono variarum ecclesiarum ac monasteriorum Martyrologiis, quæ, quod alio die Dionysium Areopagitam, alio Parisiensem episcopum & martyrem homonymum annuntient, hunc ab illo distinguere videntur, in medium adductis, varia etiam, in quibus idem, ut apparet, fit, e decimo aliisque quinque subsequentibus seculis variarum ecclesiarum Martyrologia recenset; hinc autem scriptor ille, & ecclesias & monasteria, quibus illa usui fuere Martyrologia, utriusque Dionysii distinctionem publico usu assertioneque confirmasse, concludit; rectene, an secus, dispiciamus.

[113] Milletus in sua ad Sirmondi de duobus Dionysiis Dissertationem Responsione, [etsi etiam subinde opinionis contrariæ de duobus Dionysiis] laudata omnia Martyrologia pro uno ac solo, utpote quod, statim atque seculo nono fuisset compositum, in ecclesiis fere omnibus lectitari soluerit, Usuardi Martyrologio esse habenda, contendit; verum etsi quidem, ei hac in re assentiendum, quantum ad omnia & singula illa Martyrologia haud videatur, Launoyo tamen etiam, qui ecclesias omnes monasteriaque omnia, in quibus prælegi soluere præfata Martyrologia, utriusque Dionysii distinctionem assertione sua confirmasse, opinionique adeo de duobus Dionysiis, Areopagita uno, Parisiensi altero, adhæsisse vult, assentiri haud possum. Quid ni enim factum esse queat, ut Martyrologia, a Launoyo loco cit. recensita, in quibus, ut contendit, duo Dionysii apertissime invicem distinguuntur, in enumeratis ab eodem scriptore locis sacris fuerint prælecta, nec tamen hæc omnia & singula Dionysium unum ab altero distinguendum putarint? Martyrologium Romanum hodiernum, in quo Dionysius Areopagita cum Parisiensi citra omnem controversiam confunditur, in omnibus propemodum ecclesiis ac monasteriis solet prælegi, nec tamen hæc omnia loca sacra seu qui ad ea spectant, Dionysium Areopagitam cum Dionysio Parisiensi unum esse atque eumdem, arbitrantur, uti nemo non fatebitur. Neutiquam itaque e laudatis per Launoyum, de quibus interim sermonem, infra adhuc faciendum, videsis, seculi 10 & quinque sequentium Martyrologiis consectarium est, ut tum, quæ S. Dionysium Areopagitam a Parisiensi diversum statuit, opinio ab omnibus fere ecclesiis, uti is scriptor velle videtur, fuerit recepta. Verum, etsi id ita sit, opinioque contraria, quæ S. Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facit, plurimorum animos tunc occupasse, temporisque lapsu magis ac magis semper invaluisse videatur, tunc tamen etiam non defuisse subinde, qui opinionem de duobus Dionysiis fuerint sectati, sat verosimile vel ex iisdem Martyrologiis apparet, quod scilicet horum saltem quædam habeant auctores, qui, non Martyrologi anterioris exemplo, sed existimatione, qua, instituto rei examine, Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinctum putavere, alio hunc, alio illum die annuntiarint.

[114] [nonnulli adhuc sectatores exstiterint,] Certe seculo saltem decimo, imo & undecimo ac duodecimo ex omnium animis nondum fuisse eamdem opinionem depulsam, argumento sunt Fulbertus, Carnotensis ab anno 996 usque ad annum 1007 episcopus, & Abelardus, Sandionysianus seculo duodecimo monachus, scriptis suis clarissimus; quorum prior S. Dionysium, Parisiensem episcopum, S. Piatonis, quem sub Maximiano martyrium subiisse docet, socium facit; posterior vero, quod S. Dionysium, monasterii Sandionysiani patronum, eumdem non esse cum Areopagita, asseruisset, a Sandionysianis monachis horumque abbate, quos inter, & ipse a singulari prorsus ac turpi, qui occasione Heloïssæ ei obvenerat, casu monachus factus, vivebat, pessime est habitus, uti tum in ejus Vita, anno 1720 a Gervasio typis Parisiensibus vulgata, tum alibi memoriæ proditum ac porro probatum invenitur. Adhæc Innocentius III, qui ab anno 1198 ad annum usque 1217 Ecclesiæ Catholicæ Pontifex præfuit, in Bulla ab ipsismet Sandionysianis monachis producta, quam ad monachos Sandionysianos, cum ad hosce S. Dionysii (Corinthiine, an alterius, infra discutiemus) allatas e Græcia reliquias mitteret, anno 1215 dedit, hunc loquitur in modum: Utrum gloriosus martyr & pontifex Dionysius, cujus venerabile corpus in vestra requiescit ecclesia, sit ille censendus, qui Areopagita vocatur, ab Apostolo Paulo conversus, diversæ sunt sententiæ diversorum. Quidam namque fatentur, Dionysium Areopagitam in Græcia fuisse mortuum & sepultum, aliumque Dionysium extitisse, qui fidem Christi Francorum populis prædicavit. Alii vero asserunt, illum post mortem beati Pauli venisse Romam & a sancto Clemente Papa in Galliam destinatum, aliumque fuisse, qui mortuus est in Græcia & sepultus; utrumque tamen egregium in Opere & sermone præclarum.

[115] Hæc Innocentius III Papa; ut partim hinc, [apud plerosque, seculi maxime 14 & 15, nemine contradicente,] partim ex aliis jam dictis indubitatum evadat, nonnullos adhuc, qui Dionysium Areopagitam a Parisiensi diversum esse, existimarint, seculo decimo binisque proxime sequentibus, imo & seculo tertio decimo, exstitisse. Verum anne tunc etiam, qui opinionem illam publice seu scribendo seu disputando propugnare sint conati, exstiterint, haud æque, ut jam supra indicavi, est certum; neque vero id facere, tutum satis ac securum ubique fuisset, uti, quod mox de Abelardo narravi, ostendit. Ita scilicet tum opinio, quæ Dionysium Areopagitam cum Dionysio, Parisiensi episcopo ac martyre unum esse atque eumdem adstruit, apud plerosque, maxime monachos, invaluerat, ut, qui palam ei contraïre Hilduinive Areopagitica impugnare auderet, pro homine, qui Sanctissimo Galliarum patrono, ipsique adeo huic regno vellet detractum, haberetur. Crevit porro temporis lapsu, iis potissimum, qui Hilduini Areopagitica corruptaque S. Martialis Lemovicensis, Austremonii Arvernensis, Saturnini Tolosani, Luciani Bellovacensis Eugeniique martyris Acta præfracte tuebantur, agentibus, eadem de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi, opinio, ita ut scriptores omnes, qui seculo quarto decimo & seq. de Dionysio, Parisiensi episcopo ac martyre, tractarunt, manibus pedibusque, ni rem reliquerint intactam, in opinionem, quæ hunc cum Areopagita eumdem facit, concesserint. Bellinus quidem in Martyrologio, quod seculo quinto decimo senescente condidit, tertio Octobris die Dionysium, martyrio, teste Aristide, coronatum, nono vero mensis ejusdem Dionysium, episcopum & martyrem Parisiensem, celebrat, itaque hunc ab illo distinguere videtur.

[116] Verum an id fecerit Usuardi dumtaxat, quem præ oculis habuit, [scriptores obtinuit; seculo vero 16 senescente, in dubium revocata, eoque deinde,] exemplo, an vero quod, re sedulo examinata atque ad veritatis trutinam expensa, Dionysium Areopagitam a Dionysio, Parisiensi episcopo & martyre, diversum putarit, dubium apparet atque incertum; ut proinde Martyrologus ille haud faciat, ut quod de opinione, quæ Dionysium Areopagitam cum Dionysio Parisiensi eumdem facit, a scriptoribus etiam seculi decimi quinti admissa, asserui, veritati minus congruat. Porro, non tantum, ut jam dixi, seculo quarto decimo & sequenti celeberrima illa de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, opinio apud scriptores passim obtinuit, verum etiam, jam inchoato seculo sexto decimo, plurimorum animis firmissime adhuc inhæsit. At vero, hoc eodem seculo jam senescente, revocari iterum in dubium cœpit, quemadmodum me docet, qui tum floruit opinionique de uno Dionysio adhæsit, Cardinalis Baronius, ita in suis ad Martyrologium Romanum Annotationibus hodie scribens: Sat scio, eam quæstionem de Dionysio, Parisiorum episcopo, sitne censendus ille idem, qui ex Areopago ad Christi fidem, ac inde ad Atheniensis ecclesiæ regimen assumptus fuit, jam ante annos septingentos agitatam ac definitam, a nonnullis iterum deduci in controversiam; quibuscum in Annal. Eccles. prolixior est mihi disputatio. Hæc ille; ac quæstio quidem de Dionysio, unusne sit, an duplex, quam ante annos septingentos definitam fuisse, hic ait, a memorato per scriptorem illum tempore, aliis pro uno, aliis pro duplici Dionysio stantibus, controverti perrexit, donec tandem a Jacobo Sirmondo, Societatis nostræ sacerdote, pluribusque deinde aliis, hunc secutis, eo successu opinio de uno Dionysio fuit impugnata, ut, quamvis etiam, qui Opusculis, hunc in finem per illos conscriptis, Opuscula alia opponerent, minime tum defuerint, illius tamen primum apud non paucos vacillare fides, ac deinde temporis lapsu passim omnibus displicere inceperit.

[117] Hinc porro res eo devenit, ut hodie non nisi pauci admodum inveniantur, [quod, qua occasione factum,] qui vel Dionysium Areopagitam cum Dionysio, Parisiensi episcopo ac martyre, eumdem faciant, vel etiam opinionem, quæ alterum ab altero distinguit, revocent in dubium. Qui res facta sit, expono. Launoyus in variorum, quæ de duobus Dionysiis, Atheniensi & Parisiensi, elaborarat, Opusculorum collectione, anno 1660 Parisiis excusa, mox ita, paucis dumtaxat præmissis, lectori præfatur: Annus … agebatur millesimus sexcentesimus vigesimus nonus, cum vir clarissimus Jacobus Sirmondus antiqua Galliæ Concilia edidit, & in tomos tres distribuit. In altero refert Ludovici Pii ad Hilduinum epistolam, qua jubet Imperator, ut ille vitam sancti Dionysii conscribat. Sirmondus in suis ad hunc tomum observationibus hæc de argumento epistolæ tradit. “Præmitti solet Hilduini Abbatis sancti Dionysii Areopagiticis. Hujus enim epistolæ mandato Hilduinus Areopagitica sua scripsit, primusque omnium Dionysium Parisiensem eundem cum Dionysio Areopagita Episcopo Atheniensium esse docuit, cum ab omnibus antea distinguerentur; adeo ut in antiquis, nunc etiam omnium Ecclesiarum Galliæ Martyrologiis alius dies natali Dionysii Atheniensis adsignetur V Nonas Octobris, alius natali Dionysii Parisiensis VII Idus ejusdem mensis: atque hoc ipsum utriusque natalis discrimen observet etiam in Martyrologio suo Usuardus, qui paullo ante Hilduinum, Carolo Magno regnante, in ipsa Parisiorum urbe scribebat in monasterio sancti Germani, ubi & vetusta ejus operis, quæ rei fidem faciant, exemplaria servantur.

[118] [Launoyi verbis hic recitatis] Gallorum autem de Dionysio suo sententiam ignorasse vel dissimulasse Usuardum quis credat? Joannes denique Erigena, seu Scotus ejus ævi scriptor in epistola ad Carolum Calvum, quam Latinæ Græcorum Dionysii operum versioni suæ præfixit, ad hanc Hilduini de unico Dionysio novam tum sententiam alludens, non veterum, sed moderni, hoc est, sui temporis hominum assertionem fuisse, ait. Tam multa porro & tam aperta sunt, quæ Dionysium Parisiensem ab Atheniensi distinguant, ut mirum sit reperiri aliquos, qui in tanta luce nihil videant. Reclamant tamen, & ut duos Dionysios in unum redigant, vehementer contendunt, nec contra rem discuti, aut in quæstionem vocari patiuntur, quasi Parisiensium parum intersit providere, ut quam Apostolo suo gratiam debent, eam alieno ne tribuant, aut in Ecclesia levis sit injuria, cum duos sanctitate præstantes episcopos habeant, alterum detrahere.” Hæc observatio displicuit nonnullis dignitate magis, quam eruditione primariis, quos homines perverse religiosi commoverant. Ut illorum studiis satisfieret, chartæ folium ubi erat observatio, recusum est, atque ex eo sublatum, quod displicuerat. Hæc agendi ratio neminem latuit, in cognitionem omnium devenit. Exinde contigit, ut curiosi emptores antiqua Galliæ concilia comparare sibi noluerint nisi chartæ Folium, cujus supprimendi consilium initum fuerat, haberent.

[119] Bibliopola cum hoc perspiceret, suarum rerum satagens, [exponitur;] folium quod in omnem eventum servaverat, postulantibus non recusat amplius: ut libros suos vendat ac distrahat, sponte concedit. Emptores habuerunt, quod habere voluerunt. Atque ita salva res fuit, quia veritas non erubuit. Neque enim erubescit unquam, nisi dum absconditur. Abscondita non est, apertam in lucem prodiit, favente cum primis Rege, & principe Regis administro, quibus antiquæ traditionis indagatio & defensio placuit. Sirmondi observatio, si vera non erat, breviori poterat observatione confutari: edendus tantum erat, proferendusque in medium auctor unus Hilduino vetustior, qui Dionysium Parisiensium episcopum eundem cum Dionysio Areopagita episcopo Atheniensium esse, literis mandasset. Quid, si fieri potuit, factu facilius? Tunc omnis conclamata fuisset observatio, & velut necessario quodam labefactata motu concidisset. Enimvero cum ne unus quidem edi proferrique potuit auctor Hilduino superior, qui, quod dicendum fuit, diceret, veritas, quæ sua simplicitate contenta est, præter rationem visa est multarum rerum & verborum compositione opus habere. Hic fons, hæc origo plurium voluminum & variarum dissertationum.

[120] Ita hactenus Launoyus, qui, quamvis quidem primum opinionis de uno Dionysio, [successu a Sirmondo] Areopagita simul & Parisiensium episcopo, auctorem perperam omnino, uti, quæ quinque §§ præmissis disputata modo sunt, dilucide ostendunt, Hilduinum hic faciat, ex inclusa tamen verbis hisce Sirmondi, qui hunc pariter, veluti primum opinionis illius auctorem, sugillat, in Ludovici Pii ad Sandionysianum illum abbatem epistolam observatione, uttut paucorum dumtaxat versuum, volumina plura, dissertationes varias ortum accepisse, opportune nos docet, nec hac in re a veritate ullatenus deflectit, uti non pauca typis vulgata, quæ hodieque supersunt, Opuscula fidem faciunt. Horum præcipua, dum lectori, ut verbis jam datis cœpit, aliis, quæ subjungit, præfari sub memoratæ Opusculorum suorum Collectionis initium pergit, Launoyus recenset, eademque & ego, quod id lectori putem futurum non ingratum, scriptoris illius exemplo, aliis tamen, quam quæ is adhibuerit, verbis hic recenseo. Germanus Milletus, monasterii S. Dionysii monachus, primus omnium, quod sciam, contra Sirmondum, certamine litterario arrepto, in aciem prodiit, librisque quatuor, anno 1638 in lucem editis, brevem scriptoris illius, quam jam data Launoyi verba complectuntur, observationem est aggressus penitusque expugnare ac convellere modis omnibus est nisus. Verum Sirmondus libello, quem Dissertationem de duobus Dionysiis inscripsit, annoque 1641 publici juris fecit, leves fuisse ac inanes Milleti conatus, eruditis non paucis suasit. Hos inter, ut apparet, fuit ipsemet, qui, quæ jam dixi, docet, Joannes Launoyus, Parisiensis theologus.

[121] [& Launoyo, utut aliis eam adhuc propugnantibus,] Certe, cum a Sirmondo novitatis accusari Hilduinum perspexisset, hujusque Areopagitica, quo, num vera hæc esset accusatio, examinaret, attente ac sedulo evolvisset, tandem, uti iterum ipsemet loco proxime cit. ait, indignum prorsus, cui fides ulla adhibeatur, Sandionysianum illum abbatem invenit, hocque suum, quod tamen e supra dictis æquum undequaque haud fuit, de eodem Hilduino judicium Opusculo parvo, quo qui interim contra Sirmondum prodierat, Joannis Samblacati Tolosatis libellum animadversionibus tredecim confixit, ipso adhuc, quo supra laudata Sirmondi Dissertatio in lucem fuerat emissa, anno 1641 labente palam fecit. Hanc porro anno proxime secuto Milletus lucubratione alia, sub Responsionis ad nuper evulgatam de duobus Dionysiis Dissertationem titulo vulgata, argumentis non paucis adductis, refutare est conatus; cum autem Sirmondus id Opus neglexisset, nec responsione ulla fuisset dignatus, Launoyus, ne de Sirmondi silentio præter modum Milletus sibi gratularetur, memoratam scriptoris hujus Responsionem discussit, ipsoque adhuc, quo hanc ille emiserat, anno 1642 currente, Opusculo, quod in titulo præfixo Responsionis ad Dissertationem de duobus Dionysiis discussio vocatur, ad inveniende asserendique, ut ait, veri regulas exegit.

[122] [fuit impugnata, ut, qui eam tueantur, hodie nulli fere,] Quid plura? Stetit hic Milletus, nec Responsioni suæ defendendæ animum amplius adjecit; verum in locum ejus successit Hugo Menardus, monasterii S. Dionysii & ipse monachus, qui Diatribam, quam De unico S. Dionysio Areopagita, Athenarum & Parisiorum episcopo, nuncupavit, adversus jam laudatam Launoyi discussionem scripsit, annoque 1643 luce publica donavit. Nomen suum editioni non præfixerat; verum, cum haud dudum post e vivis excessisset, Sandionysiani monachi primum libelli folium recudendum eique auctoris seu Hugonis Menardi, Benedictini congregationis S. Mauri in Gallia monachi, nomen inscribendum curarunt. Launoyus in rem hanc nonnulla observat; verum hæc, quod ad institutum nostrum aut nihil aut certe parum admodum faciant, tacitus prætereo, ac quid deinde operæ ad præfatam refellendam Diatribam fuerit impensum, expono. Launoyus Milletianæ ad Sirmondi de duobus Dionysiis Dissertationem Responsionis Discussionem, quam, ut jam dictum, anno 1642 ediderat, recensuit, correctioremque ac variis, quibus Menardum aggressus est, vulgatamque ab eo Diatribam refutare studuit, additionibus auctiorem factam iteratis typis anno 1660 vulgavit. Atque ita modo omnia seu de uno seu de duobus Dionysiis Opuscula, quibus conscribendis luceque publica donandis Sirmondi proxime jam datis Launoyi verbis relata Observatio occasionem seu ortum præbuit, ordine chronico ad annum usque 1660 recensui; ut autem, quem tandem summo etiam subinde animorum æstu in lucubrationibus illis agitata controversia exitum habuerit, nunc etiam paucis exponam, nonnulli quidem, cum hæc primum moveri cœpisset, exstitere viri (adi proxime recitata Launoyi verba) etiam primarii, qui, quam alte imbiberant, de uno Dionysio opinionem impugnari ægerrime tulere, nec, ut ab hac recederent contrariamque amplecterentur, ullo modo potuerunt induci.

[123] Verum tandem propugnata a Sirmondo & Launoyo, quæ duos Dionysios, Areopagitam scilicet & Parisiensem, [eruditis prope omnibus contrariam amplexis, supersint.] invicem distinctos, statuit, opinio temporis lapsu ita placuit, ut eam eruditi passim omnes, ac inprimis quidem Adrianus Valesius, Morinus, Cointius, Pagius, Tillemontius, Castellanus, Bailletus aliique non pauci fuerint amplexi, nec hodie invenire sit nisi admodum paucos, qui eamdem vel oppugnent, vel alteram, quæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facit, suscipiendam contendant. Opinioni quidem de uno Dionysio, cum & hanc & contrariam, adductis in utramque partem rationum momentis, a theologis, e sacra facultate Parisiensi ad Breviarii Parisiensis emendationem selectis, disceptari Franciscus Harlæus, Parisiensium ab anno 1671 ad annum usque 1695 archiepiscopus, audivisset, honorem suum in Officio ecclesiastico (adi Operis nostri tom. 6 Julii pag. 76) servandum esse, adhuc censuit; verum hoc illius judicium Ludovicus Antonius de Noiailles, qui proxime ei in cathedram Parisiensem successit, reformavit, duosque in Breviario Parisiensi, quod anno 1700 auctoritate ipsius & venerabilis Capituli consensu prodiit, Dionysios distinxit, etsi interim eamdem de uno Dionysio opinionem, penitus jam antea prostratam, Chiffletius & Natalis Alexander sub annum 1676 scriptis suis iterum erigere fuissent conati; quod meritone, an immerito facere studuissent, ex iis, quæ dicturus modo in decursu sum, patescet.

§ VII. An opinio de unico Dionysio, quæ Hilduino antiquior, objectionibus in contrarium solutis, magis speciatim ostenditur, ante seculum octavum medium etiam obtinuerit, & quid de argumentis aliquot, quibus hoc probetur, censendum.

[Etiamsi opinio de uno Dionysio Hilduini ætate,] Launoyus, qui duos Dionysios, Areopagitam unum, Parisiensem alterum, distinguendos, contendit, loco non uno in suis, quas de hoc argumento elaboravit, lucubrationibus conatus omnes adhibet, ut, Dionysium Areopagitam a Parisiensi esse diversum, legitima & a capite derivata traditione constare, evincat. Et vero cum expressum hisce verbis Ex ipso ordine manifestatur, id esse … verum, quod sit prius traditum; id autem extraneum & falsum, quod sit posterius immissum, Tertulliani lib. de Præscriptionibus adversus hæreticos cap. 31 effatum citra ullam controversiam admittatur ab omnibus, non immerito Launoyus, quod dixi, evincere omni studio ac nisu conatur. Quod si enim antiquam, quæ ab initio fuerit, traditionem opinioni de uno Dionysio adversari, dilucide monstraris, hanc simul a veritate longissime esse alienam, e dicto Tertulliani effato eviceris. Ac Launoyus quidem non pauca, quæ, in traditione hujusmodi opinionem de uno Dionysio non fundari, commonstrant, in medium adducit; verum, etsi quidem recte etiam eamdem opinionem, quæ, ut jam vidimus, non paucorum animos pluribus seculis occupavit, seculo octavo medio antiquiorem haud faciat, eam tamen ab Hilduino primum inductam seu Sandionysiano huic abbati, veluti a quo primam traxerit originem, adscribendam perperam contendit. Atque hoc quidem manifestissime liquet, vel e sola, quam supra plus semel jam laudavi, Hincmari, Remensis archiepiscopi, ad Carolum Calvum Epistola, in qua is scriptor docet, sese, cum adolescens esset, legisse S. Sanctini Vitam, in qua, uti qui dictam Hincmari epistolam vel apud Surium vel apud Chiffletium evolverit, facile deprehendet, Dionysius Areopagita veluti unus idemque cum Dionysio Parisiensi apertissime habetur; at vero, cum Launoyus, cui post etiam Pagius se junxit, haud sat recte de dicta epistola hujusque auctore Hincmaro loquatur, bini hi scriptores, ut, quæ ex hac seu potius e S. Sanctini Vita pro opinione de uno Dionysio ante Hilduini ætatem figenda supra disserui, inconcussa ac firma consistant, prius hic a me, quam, quod hic præcipue facere statui, aggrediar, conveniendi ac porro confutandi sunt.

[125] [contra ac Launoyus, qui hic refellitur,] Launoyus itaque, ne opinionem de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi, Hilduino antiquiorem fateri e jam laudata Hincmari epistola cogatur, sitne hæc scriptori huic vere attribuenda, revocare videtur in dubium. Audi, qui de litterario isthoc monumento in suorum de duobus Dionysiis Opusculorum Collectione, anno, ut supra dictum, 1660 edita, pag. 412 loquatur: Hactenus, inquit, de Hincmari Epistola, quæ inter illius Opera desideratur. Sirmondus sprevit potius, quam non vidit. Indignam profecto censuit, quæ Hincmari Operibus accenseretur. Joannes Busæus & Joannes Cordesius in sua quisque editione Sirmondo præiverunt & negligendæ epistolæ exemplum præbuerunt. Consilium virorum trium adjuvat nostra dispunctio, quæ epistolæ auctoritatem omnem abrogat, & novitatibus multis epocham constituit. Nam in Hincmaro, qui anno 882 mortuus est, locum habet Baronii pronuntiatum: “Quod a recentiore auctore de rebus adeo antiquis sine alicujus vetustioris auctoritate profertur, contemnitur.” Pronuntiati hujus sui oblitus est Baronius, cum ad annum Christi CIX, tum in Martyrologio ad VII Idus Octobris, ubi Hincmari epistolam laudat, ut Dionysii Areopagitæ in Galliam adventum confirmet. Baronii opinionem certam non faciunt, sed tantum sequuntur Martinus Delrius in Vindiciarum Areopagiticarum capite XXIX, & alii, quos enumerare longum esset. Ita ille; verum, cum Flodoardus Historiæ ecclesiæ Remensis lib. 3, cap. 18 epistolam illam (Adi num. 61 hunc Commentarium) Hincmaro diserte adscribat, fueritne eadem abs hoc Remensi archiepiscopo re etiam vera exarata, perperam revocatur in dubium; etsi autem nec Dionysii Areopagitæ, uti jam e supra dictis palam est, magisque ex infra dicendis patescet, adventui in Galliam confirmando sit nata, nec quæ de hoc Hincmarus e propria penu depromit, fidem integram mereantur, hic tamen scriptor, si in Vita S. Sanctini, quæ sese in hac legisse, in præfata sua epistola affirmat, vere etiam legerit, dubitare sane, uti hanc legenti perspicuum evadet, non sinit, quin Hilduino antiquior sit opinio, quæ Dionysium Areopagitam cum Dionysio, Parisiensi antistite, eumdem facit.

[126] Id Pagius, dum in Criticis, quod de Dionysio Areopagita Athenis, substituto sibi ibidem episcopo, Romam profecto, indeque in Gallias, ubi & martyrium subierit, [ac Pagius, cujus hic contra Hincmarum] a Clemente Papa misso, in Areopagiticis Hilduinus scribit, a nullo ante hunc scriptore, Latino saltem, in litteras missum fuisse, ad annum 834, num. 13 asseruit, indubie observavit, hincque, ut, quod contra hanc assertionem suam militat, argumentum, e dicta Hincmari epistola seu potius ex adjecta ad hujus calcem S. Sanctini Vita jam propositum, solvat, aliam viam init. Postquam enim, Hincmarum, a sese, quod jam dictum, in Vita S. Sanctini lectum, asseverare, edixit, hunc mox num. 14 prosequitur in modum: Ita sæpe abbreviatores & interpolatores auctoribus, quæ numquam ipsis in mentem venere, attribuunt, licet profiteantur, se nihil de suo eisdem addidisse, quia nempe illos ea dicere voluisse, persuasissimum habuere, ut illustri exemplo anno DVIII num. XI & seqq. demonstravi. Hincmarum & Anastasium id in more positum habuisse, facile est ostendere. Ille sancti Remigii, Remorum archiepiscopi, Vitam, a Surio ad diem XIII mensis Januarii recitatam, componens asserit in Præfatione, se “fideli relatione didicisse” a senibus & jam ætate provectis viris religiosis eos “a suis majoribus” audisse narrari “se” vidisse librum maximæ quantitatis, manu antiquaria conscriptum, de Ortu ac Vita ac virtutibus atque obitu beati Remigii, sanctissimi patroni nostri. Qui hac occasione deperiit &c. Seque traditurum, quæ in historiis, a majoribus editis, invenit.

[127] Tum in Vita ejusdem Sancti ait, Clodoveum & populum ejus Baptismi gratiam percepisse in die Paschatis. [ratiocinium transcribitur,] Et tamen nec ipse, nec ejus majores id in eo libro legerant, sed tantum id accidisse in Festo solemni Christi, quod ab illis perperam de die Resurrectionis Christi interpretatum; cum nunc certo constet, id die natali Christi factum fuisse. Quare non major fides Hincmaro adhibenda, quando in Epistola laudata ad conciliandam fidem Latinæ versioni, quam ediderat Anastasius Vitæ S. Dionysii Areopagitæ, a Methodio Græce elucubratæ, ait: “Recognovi his, quæ ibi scripta sunt, ea, quæ in adolescentia legeram, consonare,” tuncque Wandelmarum in abbatiola sancti Quintini sibi commissa reperisse “Quaterniunculos valde contritos & quæ in eis scripta fuerant, pene deleta de Vita & Actibus beati Sanctini;” Wandelmarum quidem mortuum esse, & in eo loco quædam a Normannis incensa, & quædam direpta, sed Vitæ Sanctini se exemplar retinuisse, seque majestati ejus offerre, “Ut si quæ sunt illorum reliquiæ, qui negabant, dominum & patrem nostrum Dionysium esse Areopagiten, & a beato Paulo Apostolo baptizatum ac Atheniensium ordinatum episcopum, & in Gallias a sancto Clemente directum; ex his, quæ Græca testificatio & Romanæ Sedis assertio & Gallicana intimat contestatio, ratum & in hac recognoscant, quod inde ante nos dictum est.” Verum non magis legerat Hincmarus in Vita Sanctini, Dionysium, a Clemente in Gallias missum, esse Areopagiten, quam in citato libro Vitæ sancti Remigii Clodoveum in die Paschatis baptizatum fuisse.

[128] Ita ille; verum ubi Hincmarus, sese quod hic Pagius ait, [variisque in medium hic adductis] in laudato Vitæ S. Remigii libro legisse, umquam dixit? Vitam S. Remigii, ab Hincmaro scriptam, quæ & apud nos ad 1 Octobris diem, sancto isti Remensi antistiti sacrum, edita jam est, apud Surium a capite ad calcem evolvi, nec verbum in ea invenire quivi, quo Hincmarus utcumque insinuet, sese in dicto Vitæ S. Remigii libro legisse, quod de Paschatis die, quo Clodoveus baptizatus fuerit, memoriæ prodit. Et vero quis factum credat, ut Hincmarus, sese id in libro, quem ætate sua haud amplius exstitisse, frustraque a se fuisse quæsitum, ipsemet in sua Vitæ S. Remigii prævia Præfatione profitetur, scriptum reperisse, uspiam indicarit? Qui etiam, Clodoveum in festo solemni baptizatum fuisse, in monumento illo, ut Pagius insuper indicat, saltem legerit? Audi, qui apud nos in dicta Præfatione num. 7 loquatur. Unde, inquit, bonis vestris desideriis placuit, ut illa (S. Remigii gesta) mea servitus ad ignorantium & subsequentium notitiam in unum colligeret. Quod etiam diu fecissem, nisi me spes vana deluderet quibusdam dicentibus, quia in illo & illo loco magnum librum (verbis scilicet jam datis a Pagio memoratum) de vita & virtutibus ipsius domni & patroni nostri (Remigii) reperire valerem. Ad quæ mittens, quæ mihi promissa fuerunt, penitus falsa inveni. Nunc autem, opitulante Domino,… aggrediar, quæ diu distuli, a progenitoribus & ortu ejus (S. Remigii nimirum) incipiens, & sic tam ea, quæ in Hystoriis a majoribus editis de illo inveni, quam & illa, quæ in diversis scedulis dispersa repperi; verum & illa in serie dirigens, quæ vulgata relatione percepi.

[129] [rationibus] En quam aperte, memoratum a Pagio Vitæ S. Remigii librum incassum a se fuisse quæsitum, sibique adeo non præluxisse, Hincmarus prodit. En fontes longe diversos, e quibus sese, quidquid in Vita S. Remigii scribit, hausisse, ipsemet is scriptor docet. Apud nos in Commentario Vitæ S. Remigii prævio, Clodoveum, non in festo Paschatis, sed in Nativitate Domini baptizatum fuisse, monstratur; in Hincmarum autem, qui nihilominus regis illius Baptismum Paschatis festo in Vita S. Remigii consignat, sequentia isthæc observantur: Baptismi tempus, quod Gregorius siluit, Hincmarus accepit ex Fredegarii Historia epitomata, in cujus cap. 21 sic legitur: “Cum de prælio memorato superius Chlodoveus Remis” (id est, “Remos”) fuisset reversus, clam a S. Remedio (Sic ille S. Remigium appellat) “Remensis urbis episcopo, adtrahente etiam Chrotechilde regina Baptismi gratia cum sex millibus Francorum in Pascha Domini consecratus est.” Ita ille: & ferebat sane tunc Ecclesiæ disciplina, ut Baptisma extra casum necessitatis, non nisi in festis Paschæ & Pentecostes, facto in Vigilia initio, solemniter celebraretur. Hinc factum existimo, ut Fredegarius Paschale festum assignaverit, eidemque Hincmarus, Flodoardus aliique sine ulteriori examine facile assenserint. Etsi itaque Clodoveum in Paschatis festo baptizatum fuisse, Hincmarus in S. Remigii Vita perperam scribat, id tamen aliunde, quam ex antiquo, quem Pagius memorat, Vitæ S. Remigii libro deprompsit.

[130] [nihil omnino probare ostenditur,] Jam vero, cum res ita habeat, nec illud sese in hoc legisse, Hincmarus uspiam ex dictis indicet, perperam e tempore, quo Clodovei Baptismum consignatum in antiquo Vitæ S. Remigii libro Remensis ille archiepiscopus non legit, hunc pariter, quod sese de Dionysio Areopagita, in Gallias a Clemente Papa misso, in Vita S. Sanctini legisse, prodit, in hac id non legisse, Pagius concludit. Adhæc, etsi etiam, Hincmarum id, quod vult Pagius, de tempore, quo Baptismus Clodoveo fuerit collatus, dixisse tantisper daremus, quis ex eo, quod ea in re errasset, librove Vitæ S. Remigii, quod in hoc non legerat, attribuisset, eum pariter Vitæ S. Sanctini, quod in hac non legerat, attribuisse, aliasque etiam auctoribus, quæ numquam ipsis venere in mentem, adscribere esse solitum, concludat? Nemo enimvero, quantum reor, nisi qui, quæ semel fiunt, fieri solere sæpe seu potius etiam semper, in animum induxerit. Accedit, totam narrationem, e S. Sanctini Vita supra huc transcriptam, exigere, ut Dionysius, qui in hac, uti Hincmarus ait, a Clemente Papa in Gallias missus narratur, Areopagita exstiterit; cum autem facilius in re, quæ unico vocabulo (alterum enim pro altero per errorem haud raro accipitur) expressa occurrit, quam in alia, quæ per integram narrationem manat, hallucinari quempiam contingat, consectarium fit, ut, etiamsi Hincmarus diem, quo Clodoveum baptizatum fuisse, in præfato S. Remigii Vitæ libro non legerat, fuisse in hoc a sese lectum, per errorem dixisset, adstruendum illico non sit, eum pariter, quod de Dionysio Areopagita, a Clemente Papa in Gallias misso, in S. Sanctini Vita non legerat, de illo tamen in hac a se id lectum, per errorem asseruisse.

[131] Nec eo etiam Pagius, nisi Hilduinum pro primo inductæ de uno Dionysio, [contendunt, certo sit] Areopagita simul & Parisiensi antistite, opinionis auctore præfracte habuisset, fuisset recursurus, maxime si observasset, ea omnia, quæ in dicta Hincmari Epistola a tribus hisce vocabulis Sanctus Areopagites Dionysius ad finem usque occurrunt, ipsammet constituere S. Sanctini Vitam aut certe hujus compendium, ab Hincmaro ex ejusdem Vitæ exemplari, quod, ut docet, una cum epistola sua ad Carolum Calvum misit, quodque adeo, cum hanc scripsit, verosimillime adhuc legerit, contextum. Ut ut interim res hæc, de qua infra sermo adhuc redibit, sese habeat, omnia equidem jam dicta faciunt, ut certe dubitandum non sit, quin Hincmarus, quod de Dionysio Areopagita, in Gallias a Clemente Papa misso, in S. Sanctini Vita, diu ante scripta ab Hilduino Areopagitica, ut supra docui, exarata, legisse sese, in supra memorata, ei ex dictis certo adscribenda, ad Carolum Calvum Epistola prodit, re etiam ipsa (neque enim, scriptorem illum mentitum reor) in illa legerit; id autem cum ita sit, opinio certe, quæ Dionysium Areopagitam in Gallias a Clemente Papa missum, huncque adeo cum Dionysio, Parisiensi antistite, eumdem statuit, Hilduino est antiquior, satque etiam diu, antequam hic Areopagiticis suis scribendis animum adjecisset, obtinuit, illiusque pro inde is scriptor, contra ac Launoyus & Pagius contendunt, primus auctor non est. Quod quam verum sit, liquet insuper tum ex aliis mults, jam ante allegatis, tum vel maxime e supra laudatis, quæ Dionysium, Parisiensem antistitem ac martyrem, a S. Paulo Apostolo Athenis fuisse ad fidem conversum, memoriæ produnt, Dionysianis Passionibus, Græco idiomate a Metrodoro, Chiffletiano Anonymo & Methodio ante annum, uti e supra disputatis eruere pronum est, 822, si non citius, consciptis.

[132] Launoyus quidem, ante scripta ab Hilduino Areopagitica exaratas hasce non fuisse, contendit; verum id ex hisce, ut potissimum vult, Hilduini ad Ludovicum Pium imperatorem num. 10 verbis De cujus, videlicet Dionysii Areopagitæ, obitu nil Græci scriptores dixe-runt, [anterior, non tamen etiam, uti e Vita S. Sanctini] quia propter longinquitatem terrarumtransitus ipsius penitus eis fuit incognitus, minime probatum dat. Hilduinus enim, non de Græcis quibuscumque, quasi horum nullus omnino de Dionysii Areopagitæ obitu quidquam dixerit, sed, quemadmodum ipsis jam recitatis verbis satis prodit, de iis dumtaxat loquitur, quibus Sancti illius transitum penitus fuisse incognitum, existimavit ac porro loco cit. affirmat; cum autem, Tharasio, Constantinopolitano ab anno 784 ad annum usque 804 patriarchæ, S. Dionysii Areopagitæ obitum, inquisitione in rem facta, innotuisse, paulo post verba jam recitata insinuet, hunc Græcis recentioribus fuisse incognitum, nec putavit, nec significatum verbis jam datis voluit. Quod cum ita habeat, Launoyus sane ex his, Metrodorum, ac Chiffletianum anonymum, quod quidpiam de Dionysii Areopagitæ obitu litteris commendarint, post scripta demum Hilduini Areopagitica lucubrationes suas exarasse, neutiquam evictum dat. Atque ita modo, opinionem de uno Dionysio certo Hilduini ætate esse anteriorem, non minus ex his, quam e S. Sanctini Vita, sæpissime jam laudata, est perspicuum. At vero anne etiam ex hac, ut fortassis quispiam putabit, eamdem opinionem ante seculum octavum medium obtinuisse, potest concludi? Ita omnino vult Chiffletius. Audi, qui in sua de uno Dionysio Dissertatione pag. 76 loquatur: Ad eumdem quoque, inquit, Carolum Hincmarus Remensis misit Vitam beati Sanctini, in qua S. Dionysii, ejus magistri, recenset missionem in Gallias a sancto Clemente Papa, & apud Parisios martyrium illustre: atque hæc monet, se olim accepisse a quodam Wandelmaro, S. Sanctini abbatiolæ præfecto, “in quaterniunculis valde contritis, & præ vetustate pœne deletis, eamque in nova pergamena accurate descripsisse.” Nunc certe tam vetustam membranam vix diceremus, quæ non ante septingentos, aut minimum sexcentos annos exarata esset; totidemque fere anni supra Hincmari ætatem ad ipsamet S. Dionysii tempora pertinebant.

[133] [Chiffletius, atque e Visbii Scriptione,] Ita ille, volens scilicet S. Sanctini Vitam, in qua Hincmarus S. Dionysii Areopagitæ in Gallias missionem expressam legerat, jam inde ab ipsa Sancti hujus ætate, vel certe haud dudum post fuisse conscriptam, ac proin opinionem, quæ ambos Dionysios, Areopagitam scilicet & Parisiensem antistitem, confundit, non tantum ante Hilduini ætatem obtinuisse, sed & hanc seculis aliquot prævertisse. Verum cum membranæ seu chartæ, ut num. 26 jam docui, longe etiam breviori, quam septingentorum aut sexcentorum annorum spatio, penitus fere corrodi queant, vetustatem tantam quaterniunculis a se lectis, quod exesi pene essent, perperam attribuit, Vitamque S. Sanctini, quam hi complectebantur, non citius quam anno circiter 760 aut 770 scriptam fuisse, sat verosimile tum e Commentarii hujus loco mox dicto, tum etiam ex eo, quod scriptor prorsus nullus, qui certo ante annum 750 floruerit, Dionysium Areopagitam cum Dionysio Parisiensi antistite, eumdem fecisse inveniatur, idque proinde nec Vitæ S. Sanctini auctor, si ante dictum annum floruisset, facturus fuisse videatur. Quod cum ita habeat, e Vita S. Sanctini aut, si mavis, e dato hujus per Hincmarum in sua ad Carolum Calvum Epistola Compendio obtineri non potest, ut opinio, quæ Dionysium Areopagitam cum Dionysio Parisiensi eumdem facit, seculo octavo medio statuatur antiquior, nedum jam inde ab ætate, ad quam mox recitato Chiffletii ratiocinio rejicitur, locum habuisse certo credatur. At vero, quo id, seu dictam opinionem jam inde etiam ab ætate, martyrio S. Dionysii vicina, obtinuisse, probatum dent, in medium etiam adducunt aut certe adducere queunt S. Dionysii Acta, a Visbio, martyrii, ut aiunt, S. Dionysii teste oculato, conscripta, quæ, vetustate pene consumpta, Hilduinus, ut loquuntur, ab interitu vindicavit, ac Ludovico Pio, Galliarum regi & imperatori obtulit; Acta autem illa, inquit in ecclesiasticam seculi 1 Historiam dissertatione 16, propositione 2 Natalis Alexander, testabantur, Dionysium Areopagitam, a Paulo Apostolo christianam ad fidem conversum, a sancto Clemente missum in Gallias, Parisiensem fundavisse ecclesiam & sanguine suo irrigasse, ut refert Hilduinus.

[134] Reponentibus porro, Acta illa ab Hilduino, quo majorem Sandionysiano suo monasterio celebritatem conciliaret, [etsi interim hæc conficta, uti hic] fuisse conficta, citra calumniam id dici non posse, respondet, ac deinde ita prosequitur: Quis enim facile credat, virum religiosum & plum, qui regularem observantiam in abbatia S. Dionysii restauravit, quem Lupus, Ferrariensis abbas, epistola 110 vocat “Nobilitatis, dignitatis & moderationis apice conspicuum ecclesiasticorum Magistrum; quem Valafridus tomo sexto Antiquæ lectionis Canisii in Carminibus ad eum scriptis vocat magnum Aaronem, cujus nitor morum cum sensus probitate commendatur;” quis, inquam, credat, ipsum imposuisse religiosissimo imperatori, episcopis, Christianis omnibus? Certe si Acta illa Visbii confinxisset, non deerant viri eruditi & sagaces in ecclesia Gallicana, qui fraudem subodorati fuissent & tam splendidum mendacium impugnassent. Dic enim, amabo te, numquid Sirmondum & Launoyum “liberanda veritas expectabat?” Ita laudatus scriptor; etsi autem rationes, quibus, quod habet propositum, probare hic studet, admodum infirmæ sint, nulloque possent confutari negotio, Visbii tamen Acta seu personati hujus, de quo jam supra, auctoris Scriptionem ab Hilduino non esse confictam, recte contendit: præterquam enim, quod hic scriptor, ut supra docui, malæ fidei in auctoribus monumentisque citandis non sit, in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 5 ait, Visbii conscriptionem Parisiis divino nutu in tomo satis superque abdito fuisse inventam.

[135] Hoc autem non finxisse Hilduinum, liquet e Ludovici Pii ad hunc Epistola, [probatur, ab Hilduino non sit,] supra plus semel laudata, qua, dum scriptori illi hic imperator, ut S. Dionysii Vitam conscribat, injungit, simul etiam huic adjungi mandat illa, quæ in tomis vel chartis vetustissimis armarii Parisiacæ ecclesiæ, sacræ videlicet sedis suæ, prolatis invenerat, ipsisque imperatoris obtutibus ostenderat; quibus e verbis, tomum illum satis abditum, in quo Visbii conscriptionem Parisiis fuisse inventam, Hilduinus loco mox cit. ait, a Ludovico imperatore non minus, quam abs hoc scriptore fuisse conspectum, indubitatum apparet. Recitata quidem Ludovici verba de Missalibus libris, ab Hilduino huic exhibitis, atque ad S. Dionysii Passionem contexendam usurpatis, intelligenda, Le Beuf, Autissiodorensis canonicus, in suis de Historia Parisiensi Dissertationibus pag. 59 & seq. contendit, quod scilicet, cum illos Hilduinus ultimo loco in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto recenseat, idque (congruere enim ordini postulationis ordinem responsionis convenit) verosimillime faciat ordine eodem, quo monumenta, quæ per verba illa is princeps intellexit, postremoque commemorat, ad Dionysii Passionem conscribendam adhiberi ei præcepit. Verum Ludovicus in sua ad Hilduinum Epistola de Passionis Dionysianæ libello, abs hoc adhibendo, primum loquitur, ac tum demum verba proxime huc transcripta subjungit; Hilduinus autem, cum de eodem Passionis Dionysianæ libello fecit sermonem, non dictos Missales libros, sed Acta, a Visbio conscripta, seu potius personati hujus auctoris Conscriptionem recenset; ut, si recte notet laudatus Le Beuf, commentitium hoc monumentum potius, quam præfati Missales libri, per recitata Ludovici verba debeat intelligi, etsi interim isthæc ad illos imperator, utpote plurali numero usus, extendere etiam fortassis voluerit. Ut ut hoc postremum habeat, Visbii equidem conscriptio tam a Ludovico imperatore, quam ab Hilduino fuerit conspecta, eamque proinde abs hoc fuisse confictam, verosimile haud apparet. Verum, etsi id ita habeat, nihil tamen ex hac habetur, quo, opinionem, de uno Dionysio jam inde ab ætate martyrio S. Dionysii proxima obtinuisse, utcumque probetur.

[136] [Natalis Alexander vult, seculo octavo medio,] Quid enim? Dionysium Areopagitam, qui in Gallias a Clemente Papa missus fuerit, Parisiensem ecclesiam vel fundasse vel sanguine suo irrigasse, illa Visbii conscriptio, contra ac Alexander, qui monumentum isthoc, num. 44 & binis seqq. a nobis jam datum, verosimillime haud viderit, existimavit, memoriæ nuspiam prodit. Etsi autem Dionysium, martyrio Parisiis coronatum, Ionicum appellet, sicque illum, ut num. 48 docui, Atheniensem, ac proin cum Dionysio Areopagita eumdem facere videatur, nullam tamen hac in re meretur fidem, nec opinioni de uno Dionysio antiquitatem, quæ ad tempus, martyrio Dionysii vicinum, accedat, ullo modo vindicat: non primum, quod, quemadmodum num. 47 jam docui, spuria prorsus sit ac ab impostore conficta; non secundum, quod ante seculum VIII, media sui parte jam elapsum, verosimillime conscripta non sit, uti apparet tum ex iis, quæ num. 48 jam disserui, tum etiam ex eo, quod in documentis, ante seculum VIII medium conscriptis, nuspiam scriptor ullus, nomine Visbius, occurrat. Quidquid itaque Alexander de personati hujus auctoris scriptione, quam etiam Dionysianis Actis, a Bosqueto vulgatis, præstare contendit, edicat, non est sane, cur ex ea opinionem, quæ Dionysium Areopagitam cum Dionysio, Parisiensi antistite & martyre, eumdem facit, seculo VIII medio statuamus antiquiorem, quod hic potissimum erat monstrandum.

[137] [quidquid etiam contra e Metrodoro possit argui, est antiquior,] Nec eidem opinioni majorem etiam antiquitatem e Græca Dionysii Passione, quæ, quemadmodum supra docui, Metrodorum, scriptorem aliunde non notum, habet auctorem, recte tribueris, idque, etiamsi tantisper darem, illum verba, num. 77 recitata, quibus scriptionis suæ fontes declarat, non e Latinis, quæ interpretatus est, Actis, sed e proprio suo genio in litteras misisse. Cum enim is scriptor e nullis prorsus seu monumentis litterariis, seu scriptoribus aliis notus sit, eane is & animi probitate & sinceritate, ut fidem integram in omnibus mereatur, exstiterit, revocari potest in dubium, ac proin etiam, an veritati consona scripserit, hæc verba, supra adhuc, ut dixi, recitata, sub Passionis a seconscriptæ finem proferens: Neque enim a nostris moribus habuimus, aut a nostra prænotione, sed ex veteri narratione a nobis perfectum est; quæque pauca a certa firmaque antiquitate & a longis temporibus audivimus, ea, ut potuimus, litteris mandamus, non expositionem ex nobis ipsis ac temere aggressi, sed ut magnorum doctorum rerum gestarum narrationes habuimus, veriti Deum. Etsi itaque, quæ de Dionysio, a Paulo Apostolo ad fidem converso, qui deinde, cum Romam, substituto sibi Athenis episcopo, venisset, a Clemente Papa in Gallias missus, ibique deinde martyrium passus fuerit, in sua S. Dionysii Passione Metrodorus memoriæ prodit, ex antiquis fidei certæ atque indubitatæ monumentis sese accepisse, non obscure his verbis significet, vel ea tamen, quæ jam mox dixi, faciunt, ut pro veris, quæ de Dionysio scribit, indubitanter habenda non sint. Adhæc fieri etiam potest, ut is scriptor, aliunde, ut dictum, non notus, peritiæ seu criseos sufficientis defectu monumenta recentia ac spuria pro antiquis ac genuinis habuerit; ut certe nec Metrodori de Dionysio lucubratio, quod & de Aristarchi Epistola Methodiique ac Chiffletiani anonymi, uti e supra dictis facile colliges, lucubrationibus intelligendum, quidquam suppeditet, quo opinio de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, seculo VIII medio statuatur antiquior; an autem nihil etiam, quo id fiat, aliunde habeatur, § sequenti discutiam.

§ VIII. Tria argumenta alia, quæ pro opinione de uno Dionysio ante seculum octavum medium consignanda faciunt, discutiuntur ac refutantur.

[Opinionem de uno Dionysio seculo VIII medio antiquiorem esse, nec, quod hic proponitur,] Qui pro opinione de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi, decertant, tria adhuc § præsenti discutienda, quo hanc ante seculum octavum medium obtinuisse, evincant, argumenta adducunt. Ac duorum priorum quidem, a quibus hic ordiri lubet, alterum repetunt e laudato per Hilduinum in Areopagiticis, quem S. Eugenius Toletanus de S. Dionysio composuerit, Hymno, alterum e Bedæ Martyrologio, ex antiquissima S. Genovevæ Vita, e Pipini, Galliarum regis, Diplomate, ac demum e Fortunati, Pictaviensis episcopi, itidem Hymno, in quibus omnibus quatuor monumentis S. Dionysius a S. Clemente, qui primo æræ Christianæ seculo Romanam S. Petri Cathedram occupavit, in Gallias missus perhibetur. Verum, ut posterius hoc argumentum primo loco refutem, memorata quatuor monumenta pro genuinis hic tantisper admittamus; demus etiam, recte in his, a S. Clemente Papa in Gallias missum fuisse Dionysium, perhiberi, consectarium tamen hinc neutiquam erit, ut Areopagita fuerit is Dionysius. Quid ni enim Areopagitæ homonymus & ab hoc tamen diversus a Clemente mitti potuerit? Ait quidem Natalis Alexander loco supra cit., Clementis Papæ ætate præter Areopagitam non floruisse alium, qui Dionysius fuerit vocatus. Verum nihil prorsus, quo id probatum det, in medium affert, nec scio, an quidquam; quod vel qualemcumque veritatis speciem isti assertioni suæ conciliare natum sit, proferre potuisset. In Hieronymianis apud Florentinium Apographis martyres memorantur non pauci, a Dionysio Areopagita diversi Dionysiique tamen nomine distincti, quorum cum ætas juxta ac martyrii epocha in obscuro sint, nullum ex iis Clementis Papæ ætate floruisse, pro certo quis asseveret? Nemo sane, quantum opinor. Majores nostri martyres nonnullos, Dionysii nomine insignitos, in Opus nostrum jam intulere; cum autem quantum ad horum aliquos, nec seculum, quo, nec imperatorem, sub quo passi sint, utcumque determinarint, nullum ex iisdem, Clemente Papa in vivis adhuc superstite, martyrium subiisse, certissime non dixissent.

[139] [repetitum e monumentis quatuor argumentum,] Et vero nemo hodie est in arte critica adeo peregrinus, ut Clementis ætate unum dumtaxat exstitisse, putet, Dionysium, qui a sancto hoc Pontifice in Gallias Euangelii prædicandi ergo mitti potuerit. Nec est, quod reponas, Dionysii nomen, non Latinum, sed Græcum esse; etsi enim id ita habeat, non pauci Latini seu Romani primis etiam æræ Christianæ seculis floruere, quibus Dionysii nomen fuit. Adhæc, etsi etiam, Dionysium, qui a Clemente Papa in Gallias missus fuerit, natione Græcum exstitisse, tantisper daremus, hincne consequens fuerit, ut Dionysius, in Gallias a Clemente missus, certo non alius quam Areopagita exstiterit? Nullusne forte præter hunc tum etiam in Græcia exstiterit, qui hinc Romam venire ac dein in Gallias a Clemente Papa mitti potuerit? Enimvero futurum ex eruditorum numero quemquam, qui id sibi hodieque in animum inducat, verosimile haud apparet. Omnibus itaque, quæ jam dixi, consideratis, Dionysium, qui a Clemente Papa in Gallias missus fuerit, Areopagitam esse, e quatuor supra memoratis monumentis minime evinci potest. Jam vero, cum res ita habeat, tantumque adeo pro S. Dionysii, Parisiensis episcopi ac martyris, in Gallias missione Clementi Papæ adscribenda, non autem etiam pro opinione de uno Dionysio ante seculum VIII medium figenda, repetitum ex illis argumentum faciat, anne eadem & quæcumque alia, quæ Dionysium, Parisiensem antistitem ac martyrem, nullo prorsus, quo hic cum Areopagita confundatur, apposito indicio, in Gallias a Clemente Papa missum statuunt, veritati hac in re sint consona, non hic, sed in infra præmittendo Actis S. Dionysii Parisiensis Commentario, ad quem e jam dictis proprie spectant, indagandum est.

[140] [nec qui hic] Eo itaque lectorem, qui, quæ de iisdem monumentis assertaque in hisce Dionysii per Clementem Papam in Gallias missione dicturus præterea sum, nosse volet, remisisse contentus, ad argumentum alterum, e dicto Eugenii Toletani Hymno repetitum remque pariter non evincens, jam progredior. Ac primo quidem Hymnum, qui pro Hymno illo obtruditur, Dionysiumque Parisiensem pro Areopagita perspicue habet, integrum huc transcribo. His verbis concipitur:

      Cæli cives applaudite
Mundi jucundo lumini,
Quo illustratur cælitus
Hujus diei gratia.
      Præcelsa fides Martyris
Sacrique vita antistitis,
Dionysii nobilis,
Cælitus palmam suscepit.
      Areopago Athenæ *
Regis sumpsit diadema
Cælestis, gemmam fulgidam
Dionysium sophistam.
      Paulo docente, speculum
Habet fides fidelium,
Et speculum * gentilitas,
Quæ ante mirum * noverat.
      Miro clarescens dogmate
Illuminavit Græciam:
Et inclytus hic * Pontifex
Urbem Romanam adiit.
      Clemente Romæ præsule
Jubente, venit Galliam:
Cui jubar solis splendidi
Illuxit signis, famine.
      Tandem repulso dæmone,
Constructo sacro opere,
Pœnis affectus maximis,
Cæsa cervice, cælum petiit *.
      Ave, Pater, scandens polum,
Ave, Pie, visens solum,
Annua festi munera
Tua sacrans præsentia.
      Offer, sacerdos optime,
Gemitus nostros & preces.
Firma fidem, Martyr Dei,
Moresque nostros corrige.
      Ope guberna fragiles
In mundi hujus pelago,
Atque exutos corpore
Pie Benignus suscipe,
      Quo sine fine gloriam
Deo Patri cum Filio
Una cum sancto Spiritu
Tecum canamus perpetim.

En nunc etiam, unde monumentum illud acceperim. Penes nos haud parvum, quod e Ms. Broniensi acceptum simulque cum Ms. S. Gisleni collatum notatur, exstat Manuscriptum, Vitam S. Eugenii, Toletani scilicet, uti in hac loco non uno indicatur, archiepiscopi & martyris, complectens, uti etiam factam hujus a S. Gerardo abbate reliquiarum ad monasterium Broniense translationem, miraculaque, ibidem ab eodem S. Eugenio deinceps patrata. Illa autem S. Eugenii Vita Hymnum jam recitatum complectitur, mihique, cum altero hujus exemplari, quod Operum S. Dionysii Areopagitæ, Antverpiæ anno 1634 editorum, tom. 2, pag. 353 profertur, collatione facta, huc transferendum suppeditavit.

[142] Hoc porro monumentum lucubratio illa S. Eugenio martyri, [Eugenioque martyri, qui simul] qui Toletanus etiam archiepiscopus fuerit, adscribit. Verum an recte? Antequam meam hac de re promam sententiam, memoratæ S. Eugenii Vitæ Compendium, a Launoyo e Vitæ ejusdem, quod e Ms. S. Remigii Remensis codice hic scriptor excerpserat, exemplari contextum, nostroque, quod jam laudavi, Broniensi apographo in substantia juxta ac in adjunctis apprime consonum, huc transcribo. Sic habet: Dionysius Areopagita Roma, quo Athenis, substituto sibi ibidem episcopo, advenerat, discedit in Galliam, Romanum civem secum adducit Eugenium, antistitem a se creatum Arelate in Hispaniam ablegat Toletum. Hic Eugenius fundat ecclesiam, populos ad fidem Christi convertit, Toletanam ecclesiam dedicat in honorem B. Stephani protomartyris, epicum carmen ex XIV versibus conflatum scribit in gratiam Christianorum, quod ita incipit “Rex Deus immensi, quo constat machina mundi.” Deinde ubi ecclesiam suam idoneo clericorum numero instruxit, Toleto Lutetiam proficiscitur magistrum visurus. Cum vero non procul ab urbe pervenit ad locum, nomine Diogilum, ab incolis accipit mortem Areopagitæ, tunc hymnum conficit, cujus initium est: “Cæli cives applaudite.” Hoc hilare decantato, solvitur in lacrymas, sed ex eo tandem sese & alios collacrymantes solatur, quod Dionysius in cœlum evolarit. Hinc Euangelii sementem huc atque illuc spargit; quo brevi comperto, ab lictoribus capitur, & a Fescennino interimi jubetur. Ad rem modo veniamus.

[143] [Toletanus episcopus fuerit,] Præterquam quod S. Eugenius, qui, quemadmodum hic traditur, martyr simul & Toletanus episcopus fuerit, in rerum natura (Adi apud nos ad tertiam mensis hujus diem in Commentario, Actis S. Gerardi, abbatis Broniensis, prævio, § V jam disputata) numquam exstitisse videatur, Sancto isti (hunc enim martyrem simul & Toletanum episcopum fuisse, modo tantisper dabimus) in jam dato Vitæ ejus Compendio etiam adscribitur conflatum e quatuordecim versibus carmen; cum autem hoc, uti inter omnes convenit, S. Eugenium Juniorem, Toletanum episcopum, qui confessor, non martyr, septimo æræ Christianæ seculo obiit, habeat auctorem, perperamque adeo Eugenio, qui martyr simul & Toletanus episcopus fuerit, in compendio jam dato ac proin & in dicta, e qua hoc contractum, S. Eugenii Vita adscribatur, fit vel hinc, ut, an in hac supra huc transcriptus Hymnus perperam pariter S. Eugenio, martyri simul & Toletano episcopo, non attribuatur, revocari haud immerito queat in dubium. Et vero, cum nullus apud Occidentales ante Hilarium & Ambrosium hymnos in Dei vel Sanctorum laudem, uti ex Isidoro Hispalensi Launoyus in sua Milletianæ ad Sirmondi de Duobus Dionysiis Dissertationem Responsionis Discussione cap. 18 docet, in Ecclesia cecinerit, quis hymnum præfatum in laudem S. Dionysii contextum, Eugenio martyri, qui seu primo seu secundo æræ Christianæ seculo Toletanæ ecclesiæ episcopus præfuerit, in recitato Vitæ S. Eugenii Compendio ac proin & in hac recte adscribi, in animum facile inducat? Nemo sane, quantum opinor, nisi qui, quæcumque veluti seculis anterioribus gesta obtruduntur & tamen, quod cum horum moribus consuetudinibusve pugnent, a sanioris judicii viris ad rerum fictitiarum classem amandantur ac contemnuntur, pro vere gestis, nulla omnino seu falsi seu commenti, quod iis subsit, suspicione admissa, facile habere sit paratus.

[144] [Eugenioque item Juniori, Toletano episcopo,] Utut res habeat, præfatum equidem Hymnum S. Eugenio, qui seu primo seu secundo æræ Christianæ seculo Toletanus episcopus fuerit, martyrque obierit, adscribi neutiquam posse, tam clarum est atque evidens, ut id ipsemet Menardus in sua de Unico Dionysio adversus factam a Launoyo Milletianæ ad Sirmondum Responsionis Discussionem Diatriba cap. 18, num. 8 non obscure fateatur, etsi interim, quo opinioni de unico Dionysio, quam tuetur, major vindicaretur antiquitas, Eugenio potius, qui seculo seu primo seu secundo floruisset, quam alteri cuicumque posterioris ævi homonymo adscribere, ni id manifesta impedivisset veritas, indubie voluisset. Verum quo & Hilduinum, qui hymnum, in S. Dionysii laudem contextum, S. Eugenio Toletano in suo ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto num. 7 attribuit, ab impostura immunem præstet, & suam de unico Dionysio opinionem Caroli Magni ætate, imo & seculo octavo medio esse antiquiorem, ostendat, Hymni supra huc translati, ab Hymno, ut tantisper dabimus, per Hilduinum laudato, non diversi, scriptionem Eugenio Juniori, Toletano episcopo, qui anno circiter 650 floruit, adscribit. Ac recte quidem compositum de Dionysio Hymnum, quem S. Eugenio Toletano, distinctiori hujus notione haud addita, Hilduinus loco supra cit. attribuit, ab ipsomet hoc scriptore non fuisse confictum, Menardus contendit; præterquam enim quod Hilduinus, ut supra ostendi, malæ in scriptaque adeo, quæ ab ipsomet fuissent composita, veluti ab aliis contexta, laudasse neutiquam sit censendus, impostores, qui, quas supra memoravi, lucubrationes sub fictis Aristarchi & Visbii nominibus comminisci non erubuere, hymnum etiam, quem Hilduinus laudat, sub S. Eugenii Toletani nomine finxisse, sat verosimile apparet, maxime cum Eugenius Junior, medio circiter seculo septimo Toletanus episcopus, scribendorum carminum facultate excelluerit, huicque idcirco illi præfatum, quem metrice, seu, ut exactius loquar, rhythmice conscripserant, Hymnum affingendi occasionem inde arripere, reque etiam ipsa affingere haud magno admodum imposturæ fraudisque detegendæ periculo potuerint.

[145] At vero, ut ad id, quod hic potissimum discutiendum est, [quidquid contra Menardus ratiocinio, hic dato] jam veniam, Hymnum illum non impostoribus, a quibus Eugenio Juniori, Toletano episcopo, fuerit suppositus, sed ipsimet, ut jam dixi, huic antistiti, veluti legitimum ac germanum hujus fœtum, loco supra cit. Menardus adscribit; ut autem merito sese id facere, ostendat, hunc ibidem ratiocinatur in modum: Hilduinus in Areopagiticis, ut probaret, S. Dionysium, Parisiorum antistitem, esse Areopagitam, citavit in hanc sententiam Hymnum S. Eugenii Toletani generatim sine discrimine martyris aut confessoris. In Vita S. Eugenii episcopi & martyris, quam citat adversarius ex codice Remensi, hic Hymnus tribuitur Eugenio martyri, qui ita incipit: “Cæli cives applaudite, mundi jocundo lumini,” simulque hi versus:

“Rex Deus, immensi quo constat machina mundi,
Quod miser Eugenius posco, tu perfice clemens &c.”

Qui quidem hexametri versus primi post præfationem exstant inter Opuscula B. Eugenii junioris, episcopi Toletani, quæ Parisiis exierunt cura doctissimi Sirmondi, sine tamen Hymno præfato. Cum autem hic Hymnus cum prænominatis versibus extet in supra citata Vita S. Eugenii martyris, episcopi Toletani, Ms. codicis bibliothecæ monasterii S. Remigii Remis siti, signum est, illius auctorem esse prælaudatum Eugenium Juniorem, etsi nominis æquivoci ambiguitate deceptus auctor præfatæ Vitæ simpliciter quidem, non fraudulenter, illum S. Eugenio martyri tribuerit. Quod confirmatur ex duobus antiquissimis codicibus Mss. monasterii S. Germani a Pratis, & S. Petri in Valle apud Carnutes, in quibus, ut missum faciam codicem Ms. monasterii S. Dionysii, post Hilduini Areopagitica hic Hymnus habetur sub hac Epigraphe: “Hymnus Eugenii, Toletani episcopi, de S. Dionysio compositus Rithmice.”

[146] Hactenus laudatus scriptor; verum, etsi in eadem S. Eugenii, [simulque ratione] qui martyr ac Toletanus fuerit episcopus, Vita seu Passione, in qua hexametri versus, Eugenio Juniori, Toletano episcopo, ab omnibus citra ullam controversiam adscripti, leguntur, supra a nobis recitatus Hymnus etiam reperiatur, minime hinc mihi, ut hic pariter sancto isti Toletano episcopo sit adscribendus, consectarium apparet. Quid ni enim factum esse queat, ut, qui fabulosam illam (Adi, quæ huc spectant, ad tertiam mensis hujus diem in Commentario Actis S. Gerardi prævio num. 68 & seq. jam dicta) S. Eugenii, martyris & Toletani antistitis, Vitam contexuit, in hac simul & dictos versus hexametros & Hymnum præfatum, etsi & hunc & illos nuspiam invenisset conjunctos, dedita tamen opera Heroi, cujus gesta litteris mandabat, adscripserit, quod, quamvis quidem, ut jam mox dictum, nuspiam & Hexametros illos versus & Hymnum memoratum invenerit conjunctos serieve continua descriptos, tam hunc tamen quam illos ab uno eodemque auctore adornatos, leviusculis dumtaxat e causis perperam judicarit? Sane non est, cur hac in re errasse credendus non sit, cum, ipsomet verbis recitatis fatente Menardo, in determinato, a quo præfati versus & Hymnus promanarint, auctore assignando certissime errarit. At vero, inquies, Hymnus, de quo hic, in tribus antiquissimis codicibus Mss. videlicet monasterii S. Germani a Pratis, S. Petri in Valle apud Carnutes & monasterii S. Dionysii in Francia, S. Eugenio Juniori, Toletano episcopo, adscribitur, teste iterum verbis recitatis Menardo. Ita omnino habet; verum quam quidem codices illi antiquissimi ætatem habent? Fueruntne ante Hilduini ætatem exarati?

[147] [non una confutato, arguat, perperam adscribitur, Hymnus rhythmicus,] Cum enimvero, si tanta codices memorati antiquitate pollerent, maxime id causam, quam Menardus propugnat, roboraret, nec tamen abs hoc scriptore ratione ulla asseveretur, fit mihi vel hinc, fuisse illos ipsimet Menardo posterioris ævi visos, reque etiam ipsa dumtaxat exstitisse tales, vix non indubitatum. Quid si ergo post Hilduini ætatem a monasteriorum, quorum ex dictis sunt, inquilinis exarati fuerint, qui, cum in scriptoris hujus de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, opinionem concessissent, omniaque prorsus, quibus hanc ille in suis Areopagiticis superstruit, documenta pro veris ac genuinis haberent, hisce etiam Hymnum de Dionysio, quem Hilduinus, veluti ab Eugenio Toletano compositum, pro sua de unico Dionysio opinione in dato a sese ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto num. 7 laudat, accensendum putarint, hincque supra huc transcriptum Hymnum, utut eum cum aliis S. Eugenii Junioris, Toletani episcopi, Operibus nuspiam invenissent conjunctum, in codicibus tamen, quibus illum inscribebant, Eugenii Junioris, Toletani episcopi, nomine e spuriis, quæ Hilduino præluxerant, adversariis horumve transumptis notarint, aliisque, quæ transcribebant, sancti ejusdem Operibus adjunxerint? Quid si etiam, cum unus codicum dictorum scriptor, Hilduini auctoritate nixus, Hymnum præfatum Eugenio Toletano Juniori attribuisset, duo reliqui illum, re non examinata ac clausis, ut ita dicam, oculis, fuerint secuti? Nihil sane obstat, quo minus tam unum, quam alterum factum esse queat, potestque proinde, an re etiam vera factum haud sit, non immerito revocari in dubium, maxime cum Hymnus ille inter Eugenii Junioris, Toletani episcopi, Opuscula, quæ Sirmondus anno 1628 edidit, non compareat. Jam vero cum res ita habeat, anne umquam Hymnum, quem codices tres, a Menardo memorati, exhibent, Toletanus is episcopus concinnarit, dubium esse admodum, necesse est, huicque adeo, veluti a quo certo sit compositus, a Menardo & aliis, qui eamdem, quam ipse, de uno Dionysio opinionem tuentur, perperam adscribitur.

[148] At vero, inquies, a quo ergo Hymnus ille, [utpote vel ab impostore confictus,] si Eugenium Juniorem, Toletanum episcopum, non habeat auctorem, fuit contextus? Rem factam esse, suspicor, ab impostore quopiam, qui venerandum Eugenii Toletani nomen, quo imbibitæ a se de uno Dionysio opinioni fidem facilius conciliaret, fuerit mentitus. Ita animo comparatus sum, quod Hymnum illum Scriptis, quæ abdita & negligenter relicta invenit, Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 7 haud obscure accenseat, hæcque inter, uti indicat, & Visbii conscriptionem, & Aristarchi ad Onesiphorum epistolam, quæ ambæ lucubrationes omni dubio procul, ut supra docui, commentitiæ fictisque etiam scriptorum nominibus attributæ sunt, etiam invenerit; quod cum ita habeat, fit vel hinc, ut merito vereri possimus, ne Hymnus, quem spuriis hisce monumentis adjunctum reperit, similis etiam furfuris exstiterit. Adhæc Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. proxime cit. ita scribit: Nec mirari quis poterit, cur Hymnum sancti Eugenii Toletani de beato Dionysio habeamus, & vicinorum sapientium scriptis, exceptis paucis, videamur carere; e cautione autem, ab Hilduino his verbis Nec mirari quis poterit &c adhibita, consectarium apparet, ut, si non ipsemet Hilduinus, alii saltem, qui ipsa scriptoris hujus ætate floruerint, dubitarint, num Hymnus, quem is, veluti a S. Eugenio Toletano compositum, verbis jam datis laudat, pro genuino hujus fœtu esset habendus. Atque hæc aliaque supra relata, e quibus, quantum reor, merito certe a nobis dubitari ea de re posse, satis superque liquet, huc usque disputavimus, admittentes tantisper, supra huc transcriptum a nobis Hymnum ab Hymno, quem Hilduinus, non relatis, quibus constaret, verbis, laudat, nulla omnino in re fuisse diversum: verum quid si ab Hymno, qui Hilduino præluxit, versiculi seu verba, quibus, qui illo laudatur, Dionysius pro Areopagita perspicue habetur, abfuerint, in eumque dumtaxat post a fabulosæ S. Eugenii Vitæ scriptore, quo imbibitæ a se de uno Dionysio opinioni pondus adjungeret, fuerint intrusa?

[149] Id certe a veritatis specie minime est alienum; etsi enim, [vel saltem a spuriæ Vitæ S. Eugenii auctore interpolatus, evictum dat,] iis rescissis, reliqua Dionysium, de quo agunt, in Gallias a Clemente Papa missum fuisse, dumtaxat tradant, Hilduinus Hymnum alterum, Venantio Fortunato, uti infra docebo, affictum, ut ut in eo Dionysius, Parisiensis episcopus, pro Areopagita aperte non habeatur, sed dumtaxat in Gallias a Clemente Papa missus insinuetur, pro sua de uno Dionysio opinione etiam laudat; ut pariter proinde Hymnum, Eugenio Toletano adscriptum, ut ut idem dumtaxat insinuatum in hoc fuisset, pro eadem opinione sua laudare potuerit. Adhæc anonymus supra laudatæ, cui S. Eugenii Toletani de Dionysio Hymnus, prout supra a nobis datus est, exstat insertus, Vitæ S. Eugenii, qui Toletanus episcopus simul & martyr exstiterit, scriptor figmentis loco non uno, seu, ut, quod res est, aperte eloquar, a capite ad calcem indulget, uti quisque, qui spurium illud monumentum evolverit, facile deprehendet, atque apud nos ad XV Novembris diem, quo de S. Eugenio martyre tractaturi sumus, ratione non una poterit dilucide monstrari. Jam vero, cum id ita habeat, est sane, cur dubitare possimus, an scriptor hujusmodi Hymnum prorsus novum laudato per Hilduinum Hymno non substituerit, vel an hunc verbis nonnullis seu versiculis, nono scilicet atque undecim sequentibus, quibus, qui laudibus in eo effertur, Dionysius pro Areopagita dilucide obtruditur, auctiorem non reddiderit. Ut ut sit, Hymnum equidem, seu supra huc transcriptum, seu ab Hilduino laudatum, pro exploratæ fidei monumento, quo controversa, quam hic impugnamus, de uno Dionysio opinio seculo VIII medio evincatur antiquior, haberi non posse, satis superque e jam disputatis liquet; ut proinde quod de illa, ante istud tempus non consignanda, antea asserui, firmum atque inconcussum contra petitum etiam ex Hymno illo argumentum consistat.

[150] [uti nec productum a Nicolao Antonio Chronici Fragmentum,] Ad tertium, quod præsenti § adhuc discutiendum refutandumque restat, jam progredior. Chronici Flavii Marci Dextri Fragmentum, quod in Bibliotheca Hispana Veteri tom. 2, pag. 274 pro germano & legitimo hujus historici monumento, si quod e germana & Fuldensi bibliotheca seculo 16 in Hispaniam fuerit transmissum, Nicolaus Antonius haberi vult, ita apud hunc auctorem tom. cit. pag. 275 memorat: Marcus Marcellus, Marci Marcelli, Urbis præfecti filius, qui & Eugenius, quondam S. Petri Apostoli, postea vero S. Clementis Papæ discipulus, ab eodem & Dionysio Areopagita missus in Hispaniam prædicat & Toletanos docet XCV; ex hisce autem verbis, utpote quibus Eugenius a S. Dionysio Areopagita in Hispanias missus, annoque æræ Christianæ nonagesimo quinto Toletanos docuisse traditur, Dionysium Areopagitam in Gallias prædicandi Euangelii ergo seculo primo venisse, opinionemque adeo de uno Dionysio, utpote in laudato, quod diu ante seculum octavum fuerit conscriptum, Chronici Fragmento consignatam, seculo octavo medio esse antiquiorem, potest contendi. Et vero hac objectione, si modo, quibus innititur, fundamenta undequaque firma forent ac solida, res utcumque videri posset evinci. Verum ipsemet Nicolaus Antonius Chronici Flavii Marci Dextri, quod laudat ac porro tom. cit. suppeditat, Fragmentum pro germano & legitimo Historici illius fœtu haberi dumtaxat vult, si quod germanum & legitimum ejusdem monumentum e Fuldensi bibliotheca in Hispaniam seculo sexto decimo fuerit transmissum; nulla autem Dextri, Maximi, Juliani, Luitprandi, aliorumque plurium, qui de rebus Hispanicis scripserint, auctorum Chronica seu monumenta historica e Fuldensi Germaniæ abbatia seu hujus bibliotheca, penes quam illorum originalia seu autographa exstiterint, seculo XVI in Hispaniam missa fuisse, eruditis hodie passim notum est. Pro genuino quidem Dextri fœtu absolute etiam Chronici, quod mox laudavi, Fragmentum Nicolaus Antonius ex iis, quæ cit. Biblioth. Hispanæ veteris tom. 1, pag. 156, num. 376 aliisque locis scribit, habuisse videtur. Ast rectene, an secus, magis opportune, cum ad XV Novembris diem de S. Eugenio martyre tractabitur, examinari poterit. Hic interim, monumentum illud, quidquid etiam Antonius arguat, mihi admodum esse suspectum, lector in antecessum noverit.

[151] At vero, etsi etiam id pro genuino Dextri, Scriptoris seculo VIII medio longe antiquioris, [etsi etiam id pro monumento spurio haud esset habendum.] fœtu esse admittendum, vereque adeo abs hoc Eugenium martyrem, qui primus Toletanus exstiterit episcopus, in Hispaniam a S. Dionysio Areopagita missum fuisse, memoriæ proditum verbis mox recitatis exstare, tantisper daremus, nec hinc consectarium fuerit, ut vel S. Dionysius Areopagita in Gallias umquam Euangelii prædicandi causa venerit, vel ut, id esse factum, Flavius Marcus Dexter, quod Eugenii in Hispanias missionem Areopagitæ adscribat, existimarit. S. Polycarpus discipulorum suorum nonnullos, uti apud nos tom. 2 Januarii in Commentario, Actis sancti illius episcopi ac martyris prævio, pag. 694 videre licet, ex Asia, ubi commorabatur, in Gallias Euangelii ibidem annuntiandi causa misit, nec tamen in Gallias ipsemet umquam venit. Quid si ergo factum sit, ut Dionysius Areopagita, etiamsi in Gallias numquam venerit, Eugenium tamen, imo & discipulorum suorum plures alios e Græcia, ubi commorabatur, in Hispaniam, quo hanc ad Christi fidem converterent, submiserit? Id sane æque Dionysius Areopagita, quam quod jam dixi, Polycarpus, facere potuit. Dexter quidem Eugenium facere videtur Romanum; verum filios suos Romani primo etiam æræ Christianæ seculo Athenas, quo ibidem litteris operam darent, mittere solebant. Quid si ergo Eugenius, cum a S. Petro Apostolo ad fidem fuisset Romæ conversus, Athenas parentum jussu abierit, atque in disciplinam Dionysio Areopagitæ datus, in Hispaniam inde abs hoc, Clementis Papæ assensu subinde accedente, postea missus fuerit? Nihil sane, quo minus facta hoc modo res esse potuisset, obstare videtur. Jam vero, cum ita habeat, ex eo certe, quod Flavius Marcus Dexter, Eugenium ab Areopagita in Hispanias missum fuisse, memoriæ prodidisset, consectarium neutiquam esset, ut vel Dionysius Areopagita in Gallias umquam venerit, vel ut, id factum fuisse, scriptor ille seculo VIII medio longe antiquior existimarit, nequitque proinde ex iis, quæ supra scribit, concludi, opinionem de uno Dionysio seu de Dionysio Areopagita, qui in Gallias venerit, ante tempus illud obtinuisse. Alia insuper, quæ pro ea utcumque probanda faciunt, argumenta possunt afferri; verum hæc § seq. propositurus ac porro refutaturus sum.

[Annotata]

* al. ecclesia

* al. spiculum

* al. Quem ante murum

* al. hinc

* al. adit

§ IX. Reliqua, quæ ad eamdem opinionem seculo octavo medio antiquiorem faciendam conducunt, proponuntur ac refelluntur.

[Crotoniatæ, Dionysium Areopagitam, dum Athenis Romam peteret,] Ughellus tom. 7 Italiæ Sacræ in Episcopis Crotoniensibus, quæ Magnæ quondam Græciæ, nunc Ulterioris Calabriæ civitas est, sic scribit: Cœterum Petro Apostolorum principe per finitimas civitates Euangelium promulgante, ut quidam volunt, Crotoniatæ fidem Christi hausere, alii vero a S. Dionysio Areopagita illuc transeunte Crotoniatas fidem primo suscepisse narrarunt. Constans enim fama est apud Crotoniatas, Areopagitam, Romam petentem, Crotonem divertisse, & Crotoniatas ad Christum convertisse; quocirca Crotoniatæ in signo civitatis ipsius S. Dionysii effigie utuntur, cujus festum cum octava celebrant, ac velut suum divum tutelarem, primumque episcopum venerantur, & colunt. Ac deinde, nonnullis interpositis, Dionysium Areopagitam inter Crotonienses episcopos primo loco recensens ita memorat: S. Dionysius Areopagita, Pauli Apostoli discipulus, Atheniensis episcopus merito primus Crotoniensis præsul dicendus est, quando in eam urbem * (ut ferunt indigenæ) dum illac pertransiret, & Romam petens, ut Apostolorum martyrio ita monitus ab Euangelista Joanne interesse deberet, fideles confirmavit in fide, jam diu vel ab ipsis Apostolis, vel ab eorum discipulis disseminata. Crotonem igitur, ut fert traditio, ingressus, apud ipsam per aliquot dies moram traxit, & a Christi fidelibus acclamatus episcopus est, qui, cum ecclesiam confirmasset, relicto coadjutore, iter prosequutus, collacrymantibus cunctis, qui eum deinde summa veneratione coluerunt.

[153] [per urbem suam transiisse, atque hujus fuisse acclamatum episcopum, affirmant:] Cæterum Crotoniates, ut fidem facerent posteritati, Dionysium suum fuisse primum episcopum, sacellum in Cathedrali suo nomini dicarunt, ubi Deiparæ Virginis sacram ad vivum depictam imaginem, quam ex Oriente secum detulerat, & in amoris pignus Crotoniatibus dono dederat, summa religione collocarunt, eundemque Divum suum tutelarem fecerunt: quamobrem ejus simulachrum, in Cathedra sedens, & civitatem in manibus tenens, Urbis extare voluerunt nobile signum, sub quo hæc verba leguntur: Sum signum, & præsul Dionysius episcopus Crotonis. Maneat igitur Dionysium a Paulo Apostolo Atheniensem primum fuisse ordinatum episcopum, mox a Crotoniatibus acclamatum antistitem, inde anno Christi XCVIII, ut omnes fere Galli Scriptores affirmant, a Clemente I Papa Lutetiæ Parisiorum creatum Pontificem, ubi pro Christi fide gloriosam palmam suscepit martyrii anno ætatis circiter CXX, salutis humanæ circiter CXX. Nec admirationem hoc ipsum iis commovebit, quos primigeniæ Christi Ecclesiæ mos haud omnino latuerit. Siquidem, ut non semel diximus, cum ea Christi exordia non usquequaque operariis abundarent, fiebat, ut unus idemque, cujus pietas perspecta esset, ad plures deinceps ecclesias prædicationis gratia destinaretur, illæque, sive conversionis inde auspicatæ nobilitatem, sive memori mente gratoque animo in auctorem suæ salutis futuræ, illum ipsum suum Apostolum, episcopumque appellarent; quod Dionysio apud Crotoniates evenisse, credendum est. Adventasse Dionysium in hanc urbem Athenis Romam petentem commemorat Baptista Mant. in ejus vita iis versibus:

Jam ratis Auloni radens freta proxima cursum
Vertit ad Hydruntem, Borea spirante, Tarentum.
Labitur, apparetque Croton & cæt.

[154] [verum traditio, cui id superstruunt, recentiori dumtaxat ævo,] Hactenus Ughellus; ast nullo prorsus, quæ de S. Dionysio Areopagita commemorat, quæque, si vera essent aut saltem a Crotoniensibus ante seculum octavum medium fuissent credita, opinionem de uno Dionysio veritati esse consonam, aut certe ante epocham istam viguisse, vix non indubitatum efficerent, monumento antiquo firmat. Affert quidem constantem, quæ apud Crotoniatas viget, famam seu traditionem; verum nihil addit, quod legitimam hanc esse ac vel a seculo octavo medio inchoatam, utcumque evincat. Quid enim? Anne forsan id præstet, vel quod de Dionysio Areopagita, pro patrono a Crotoniatis habito magnaque apud hosce veneratione affici solito, vel etiam quod de ejusdem Sancti effigie, a Crotoniatis in civitatis suæ signo seu scuto gentilitio adhibita, memoriæ prodit? Neutiquam certe. Hinc quidem, quod jam explicatæ Crotoniatarum traditioni suffragaretur, elici quidquam posset, si jam inde a primis æræ Christianæ seculis vel Dionysium Areopagitam, veluti Crotonis patronum a civitatis hujus incolis honoratum fuisse, vel Sancti ejusdem effigiem in Crotonis signo fuisse adhibitam, solide probari posset. Verum nullum prorsus exploratæ fidei monumentum antiquum, quod vel unum vel alterum probare natum sit, alicunde suppetit. Quid multa? Crotoniatarum de Dionysio Areopagita, qui apud illos fidem annuntiarit, sedemque episcopalem primus occuparit, traditionem recentiori dumtaxat atque a primis æræ Christianæ seculis remotiori ævo primum esse exortam, vel ex eo verosimillimum apparet, quod de re isthac altissimum sit silentium apud omnes prorsus antiquos scriptores seu Græcos seu Latinos, imo & apud ipsummet Hilduinum, qui tamen, quæcumque ad suam de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, opinionem firmandam conducere utcumque possent, summa diligentia undecumque collegit. Laudat quidem Ughellus Joannem Mantuanum, condendorum carminum arte celebrem; verum hic non citius, quam seculo quinto decimo floruit.

[155] Quod autem ad primitivæ Ecclesiæ morem, quem idem Ughellus pro Crotoniatarum traditione adhuc adducit, [nec nisi ex errore videtur exorta.] modo etiam spectat, nec inde quidquam pro hujus initio ad prima æræ Christianæ secula retrahendo potest confici. Etsi enim sub Ecclesiæ seu fidei Christianæ gentibus annuntiatæ initium aliqui subinde, quod tum operariis Domini vinea non abundaret, ad alias atque alias ecclesias, cum virtutem suam ac pietatem alicubi probassent, divini verbi disseminandi causa missi legantur, hæque non raro illos, quo gratum erga salutis suæ auctores animum exhiberent, Apostolos suos atque episcopos appellarint, id tamen Dionysio Areopagitæ apud Crotoniatas evenisse, nihil omnino suadet. Quid si igitur Crotoniatæ, cum ad Christi fidem primum fuissent conversi, episcopum nomine Dionysium nacti fuerint, illorumque deinde posteri, quod quis qualisve fuisset is Dionysius, nuspiam invenirent notatum, facilius illum, quam par esset, præpostera, qua & plures olim aliæ ecclesiæ sui initia Apostolorum temporibus quam proxime admovere modis omnibus studuisse noscuntur, cupiditate abrepti pro Areopagita habuerint? Id enimvero ita reipsa factum, neutiquam mihi vero apparet absimile, ut fortassis nec a veritatis specie procul recessurus esset, qui assereret, Crotoniatarum de Dionysio Areopagita, qui & fidem apud illos prædicarit & Cathedram episcopalem primus occuparit, traditionem tunc primum esse exortam, cum Galli seculo XIII regnum Neapolitanum, in quo Croton sita est, occuparunt, suamque de Dionysio Areopagita, qui Romam, Athenis sibi substituto episcopo, venisset, indeque in Gallias, ubi & martyrium subiisset, a Clemente Papa Euangelii prædicandi ergo missus fuisset, opinionem cum Crotoniatis communicare potuerunt.

[156] Ut ita autumem, idcirco potissimum facile propendeo, quod Crotoniatæ Apostolum, qui & ipsis & Gallis, [Nequit proin ob eam ante seculum VIII medium natæ statui de uno Dionysio opinio.] in regione sua tum dominantibus, esset communis, habere, singulari seu honori seu felicitati ducere tunc potuerint, facileque adeo factum esse queat, ut Dionysium, civitatis suæ primum episcopum, alium non esse, quam qui, relictis Athenis, Romam primum ac deinde in Gallias concessisset, sibi tum persuaserint, itaque opinioni, quæ postea in antiqua traditione credita fuerit fundari, ortum dederint. Quod si tamen id quisquam jam inde a seculo decimo, quo, qui e Galliis venerant, Normanni Siciliam ac regnum Neapolitanum, Saracenis ac Græcis pulsis, occuparunt, contigisse velit, haud equidem magnopere refragabor. Ut ut interim res habet, nullum equidem exploratæ fidei monumentum, quod seculo VIII medio certe sit antiquius, quodque, quæ de Dionysii, Romam Athenis petentis, apud Crotoniatas mora atque episcopatu ab Ughello narrantur, utcumque confirmet, a scriptore isthoc profertur, nec scio, an proferri alicunde queat. Certe mihi, omnibus seu sacris seu profanis, apud quos de Crotoniatis, rebusve, ad hosce spectantibus, quidquam forte inventum iri putabam, scriptoribus diligentissime discussis, nuspiam sese obtulit monumentum hujusmodi. Quod cum ita sit, argumentum, quod e Dionysii Areopagitæ, Athenis Romam petentis, apud Crotoniatas episcopatu pro consignanda ante seculum VIII medium opinione de unico Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, potest repeti, tantam huic antiquitatem minime vindicat. Anne id, quæ hunc in finem adhuc adducuntur, alia melius præstent, dispiciamus.

[157] [Nec tantam huic, quæ Baronius, Hincmarum commentans,] Baronius in suis ad Martyrologium Romanum hodiernum Annotationibus ad IX Octobris diem de S. Dionysio ita observat: Quibuscum (in controversiam scilicet, an Dionysius, Parisiensis episcopus, sit censendus ille, qui ex Areopago ad Christi fidem, ac inde ad ecclesiæ Atheniensis regimen fuit assumptus, deducentibus) in Annal. Eccles. prolixior est mihi disputatio. Hic autem, ut instituti patitur ratio, pauca dumtaxat, quæ piæ menti satis esse possint, attingam, reddamque inprimis verba Hincmari, Rhemensis episcopi, auctoris illorum temporum non ignobilis, quibus, scribens ad Carolum Calvum imperatorem rem ipsam his verbis testatam reliquit, cum ait: “Patrem vestrum Dionysium esse Areopagitam, a beato Paulo apostolo baptizatum, & Atheniensem ordinatum episcopum, & in Gallias a beato Clemente directum, ex his, quæ Græca testificatio, & S. Romanæ Sedis attestatio, & Gallicana intimat contestatio, ratum in hac causa, quod longe ante nos dictum est, recognoscant.” Hæc ille; quæ, ne perfunctorie dicta videantur, singillatim expendere, operæ pretium fuerit. Ita eruditissimus Annalium Ecclesiasticorum parens, omnia deinde, quæ seu ad Græcam testificationem, seu ad sanctæ Romanæ Sedis attestationem, seu denique ad Gallicanam contestationem spectare possint, reve etiam ipsa, liberiori tamen, quam par videatur, verborum Hincmari interpretatione adhibita, spectare existimarit, recensens, sicque, ut apparet, opinionis, quæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem statuit, antiquitatem probare præcipue adnitens.

[158] [seu de Græca per scriptorem hunc memorata testificatione,] Ac iis quidem, quæ ad Græcam testificationem spectent, Michaëlis Balbi, imperatoris Constantinopolitani, qua hic ad Ludovicum Pium adscriptos S. Dionysio Areopagitæ libros dono misit, sit, legationem, S. Dionysii Vitam, a S. Methodio conscriptam, Acta a Metaphraste contexta, ac denique Dionysii encomium, a Michaële Syncello, presbytero Hierosolymitano, concinnatum, annumerat. Verum Michaëlis imperatoris ad Ludovicum Pium legatio, Actorumque S. Dionysii seu a Methodio, seu a Methaphraste, seu denique a Syncello facta conscriptio citra omnem controversiam seculo octavo medio, uti e supra disputatis liquet, anterior non est, nequitque proinde ex allegata per Hincmarum Græca testificatione, etsi etiam ad hanc, quæcumque vult Baronius, spectarent, quidquam confici pro opinione de uno Dionysio ante seculum VIII medium consignanda. Addit quidem hic scriptor, Synodum Florentinam, citando S. Dionysii Acta, veneratione isthæc esse digna, monstrasse; verum quid tum? Acta, a Metaphraste contexta, Synodus prædicta, ut Græcis per Græcos Filii a Patre in Divinis processionem probatam daret, dumtaxat citavit; unde profecto consectarium non est, ut quæcumque de Dionysio in Actis illis narrantur, pro veris ac legitima seculumque etiam octavum medium prægressa traditione ad posteros derivatis habuerit. Quod cum ita sit, nihil etiam pro opinione de uno Dionysio seu utcumque confirmanda seu ante tempus istud collocanda ex objecto Synodi Florentinæ facto habetur. Idem porro ferendum est judicium de miraculis, quæ, ut præterea loco cit. ait Baronius, patrata fuere, cum libri, Dionysio Areopagitæ vulgo adscripti, Parisios ab imperatoris Constantinopolitani proxime laudati legatis fuerunt allati. Quid enim? Non raro etiam Sancti ad sui invocationem, etsi ii, a quibus firma cum fide invocantur, in errore seu circa eorum reliquias seu circa quæcumque alia versentur, patrasse inveniuntur miracula, uti quæ Opus nostrum loco non uno ac maxime tom. VI Julii in historico de S. Jacobo Majore Commentario part. 1, num. 114 & tribus seqq. suppeditat, argumento sunt minime dubio. Ceterum in Annal. eccles. ad annum 109 num. 45 & seq. alia adhuc, quæ ad Græcorum attestationem refert, Baronius adducit; verum ea infra, cum, Græcos antiquitus Dionysium Areopagitam cum Parisiensi non confudisse, probabo commodius refellam.

[159] Nunc ab allegata per Hincmarum Græca testificatione ad Ecclesiæ Romanæ attestationem, [seu de sacræ Sedis Romanæ per verba, huc transcripta,] per eumdem scriptorem adductam, cum Baronio, ipsismet primum hujus verbis huc transcriptis, progredior. Hæc, inquit loco cit., de his, quæ spectant ad Græcorum attestationem; quod autem pertinet ad testimonium S. R. E., quo idem Hincmarus eamdem rem confirmatam affirmat, ad id referendum arbitror, quod Hilduinus, cum ad eam rem probandam citat antiqua Missalia Gallicana, ea probata dicit auctoritate Romanorum Pontificum Innocentii, Gelasii atque Gregorii, quorum ea de re epistolas apud eamdem Parisiensem ecclesiam extare testatur. In sacris enim Missæ Præfationibus moris erat, vitam illius Sancti, cujus solemnitas ageretur, summatim collectam publice recitari, ut etiam in Sacramentario S. Gregorii & in Missali Ambrosiano hactenus cernitur. His accedit Stephani Papæ factis potius quam verbis testata sententia; nam eo tempore, quo ipse Pipinum regem coronavit in Gallia, cum ægrotans S. Dionysii adminiculo e morbo convaluisset, sacris ejusdem reliquiis Romam translatis, in ipsius honorem monasterium erigendum curavit, quod Græcis monachis tradidit, atque, indito nomine, Græcorum scholam nuncupavit; quod obitu ejus imperfectum relictum ab ejus successore Paulo Papa est penitus absolutum. Hæc ipsa Ludovicus imperator ab Hilduino perpetuis monumentis voluit commendari, prout ejusdem imperatoris ad eum litteræ scriptæ declarant. Et quid, quæso, causæ fuisse, existimamus, quod S. Dionysii monasterium & Græcis attributum, & Græcorum scholam dici voluit, nisi ut in ædibus Græci hominis Græci gentiles ejus, veluti jure hospitii considerent? Sancta insuper Romana Ecclesia huic veritati ea quoque ratione adstipulata videtur, quod a sancto Methodio allata Romam Acta receperit ac fideliter custodierit; cum præsertim ejusdem sanctæ Sedis bibliothecarius Anastasius, summæ illorum temporum doctrinæ & auctoritatis vir, eadem, Latinitate donata, ad Carolum Calvum imperatorem una cum litteris, quæ adhuc extant, in Gallias miserit.

[160] [discussaque porro] Ita hactenus ille; verum quæcumque seu de monasterio, a Stephano Papa, cum in Galliis a lethali morbo ad S. Dionysii invocationem convaluisset, in Sancti hujus honorem Romæ exstructo, monachisque Græcis ad inhabitandum dato, seu de Methodianis ejusdem Dionysii Actis, Romæ asservatis ibidemque etiam, contra ac innuit, verosimillime (adi, quæ num. 90 dicta sunt) contextis, commemorat, seculo VIII medio posteriora sunt, ac proin, opinionem de uno Dionysio epocha isthac esse antiquiorem seu ante annum 750 obtinuisse, nulla ratione evincunt. Quod autem ad antiqua, quæ Romanorum Pontificum, Innocentii, Gelasii atque Gregorii litteris, adhuc exstantibus, probata ab Hilduino dicantur, Missalia Gallicana spectat, nec ex his quidquam pro opinione de uno Dionysio ante seculum VIII medium consignanda posse confici, jam ex iis, quæ num. 50 & quatuor seqq. de hoc argumento disserui, satis superque liquet, etsi interim, quod Baronius de usitato Acta Sanctorum, quorum festivitates agebantur, in Missarum Præfationibus summatim commemorandi more asseverat, veritati esset ad amussim consonum. Res illi, qui, quæ loco cit. dicta jam sunt, expenderit, fiet perspicua; sedulo tamen, quo, quæ ibidem statui, firmiora consistant, notari convenit, transcripta ibidem ex Hilduino verba haud ita debere intelligi, quasi is scriptor significatum hisce voluerit, Dionysianam, quam ad Ludovicum Pium imperatorem misit, Passionem in omnibus prorsus, ac proin etiam in iis, quæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem faciunt, concordasse cum Missis, quæ in laudatis ab eo Missalibus Gallicanis antiquis continentur; etsi enim illarum cantus, sensus & verba Passionis, quam ad Ludovicum misit, seriei apprime concordasse, affirmet, agonum tamen tormentorumque, quæ a Dionysio sociisque Martyribus tolerata fuerint, atque ex horum Passione in dictis Missis recenseantur, mentionem dumtaxat facit, indubie etiam commemoraturus alia, si quæ fuissent, in quibus pariter cum missa ad Ludovicum Pium Passione concordare præfatas Missas, conspexisset.

[161] [ac refutata, attestatione;] Et vero cum & Dionysianæ Passioni & Visbii Conscriptioni, quæ non tantum tormenta, quibus Dionysius excruciatus martyrium subierit, sed & Christi apparitionem, eidem Dionysio oblatam, factamque abs hoc capitis proprii, cum id ei amputatum jam fuisset, gestationem commemorant Missalia Gallicana antiqua adstipulari, Hilduinus loco cit. insinuet, ac dein, quo id probatum det, illatorum dumtaxat Dionysio tormentorum, in quibus recensendis Dionysianæ Passionis seriei Missæ duæ, in dictis Missalibus contentæ, concordarint, mentionem faciat, id enimvero, tormenta illa tantummodo, non autem etiam, quam dixi, apparitionem capitisque gestationem, in præfatis duabus Missis fuisse commemorata, argumento est perquam valido. Hinc porro jam fit, ut, num quidquam, quod opinioni de uno Dionysio suffragari utcumque posset, in iisdem Missis antiquisve, in quibus hæ continerentur, Missalibus Gallicanis fuerit repertum, haud immerito queat revocari in dubium. Ut ut habeat, cum equidem, quæ num. 50 & seqq. quatuor disserui, dubium atque incertum, an seculo VIII medio duæ, quas dixi, de Dionysio Missæ antiquiores sint, pariter efficiant, nequit sane ex his pro opinione de uno Dionysio ante id tempus consignanda quidquam confici. Ad Gallicanam, quam tertio loco Hincmarus recenset atque in argumenti partem Baronius etiam adducit, contestationem jam venio.

[162] Ac posterior quidem hic scriptor ad hanc etiam antiqua, [seu denique de Gallicana contestatione arguit, antiquitatem vindicat. Illa unice,] e quibus certe pro opinione de uno Dionysio ante seculum VIII medium figenda nihil omnino posse elici, modo dicta evincunt, Missalia Gallicana refert, uti etiam ipsa S. Dionysii Acta, ex antiquis, ut ait, monumentis & e Visbii conscriptione ab Hilduino collecta, e quibus pariter nihil prorsus pro tanta eidem opinioni antiquitate attribuenda posse elici, nemo non fatebitur, qui, quæ quinque Commentarii hujus prioribus §§ disputata sunt, attente ad veritatis trutinam expenderit. At vero Hincmarus, quem, ut jam indicavi, liberius commentatus est Baronius, per Gallicanam contestationem unice, ut apparet, S. Sanctini Vitam, a Wandelmaro abbate repertam, atque a sese, cum juvenis adhuc esset, e quaterniunculis valde contritis, in quibus continebatur, descriptam, intelligit. Etenim postquam de S. Dionysii Vita seu Passione, a Methodio Græce conscripta atque ab Anastasio Bibliothecario in linguam Latinam Romæ conversa, quam a Carolo Calvo acceperat, sermonem instituit, ita in sua ad principem hunc epistola, nonnullis adhuc de S. Sanctini Vita seu quaterniunculis vetustate pene attritis, qui hanc fuere complexi, præmissis, mox prosequitur: Exemplar eorum, (quaterniunculorum scilicet de Vita & gestis S. Sanctini) quod mihi retinui, vestro devoto & bono studio offerendum, putavi; ut, si quæ sunt illorum reliquiæ, qui negabant, dominum & patronum nostrum Dionysium esse Areopagitam, a beato Paulo Apostolo baptizatum & Atheniensium ordinatum episcopum & in Gallias a beato Clemente directum, ex his, quæ Græca testificatio, & sanctæ Sedis Romanæ attestatio & Gallicana intimat contestatio, ratum & in hac causa, quod longe ante nos dictum est, recognoscant.

[163] Cum itaque quaterniunculorum de Vita & gestis S. Sanctini exemplar, [S. Sanctini Vitam Hincmarus intellexit; nihil autem etiam ex hac,] quod sibi, cum illos adhuc juvenis in nova membrana describeret, retinuerat, ad Carolum Calvum eo, uti his verbis declarat, fine miserit, ut, si qui adhuc, Dionysium, Parisiorum episcopum, eumdem esse cum Areopagita, negarent, hi errorem suum tum e Græca testificatione sanctæque Sedis Romanæ attestatione, per quas, uti ex iis, quæ præmittit, videtur, Methodianam Dionysii Passionem, Latinitate ab Anastasio donatam, unice significatam vult, tum etiam e Gallicana contestatione agnoscerent; per hanc utique nihil aliud, quam S. Sanctini Vitam seu scriptos de hac, quorum exemplar ad Carolum Calvum mittebat, quaterniunculos, utpote qui & a Gallo homine compositi, & in Gallia etiam essent conscripti, intelligit. Verum, etsi id ita habeat, ac proin Hincmarus monumentum, diu certe (videsis num. 30 de re hac jam dicta) ante scripta ab Hilduino Areopagitica exaratum, pro sua de uno Dionysio opinione laudet, hæc tamen ex illo nec seculo octavo medio antiquior probari, nec firmari utcumque potest, uti ex iis, quæ jam supra de hoc argumento disserui, satis superque liquet, ut hic, quo ætas, ac maxime sublesta monumenti illius fides luculentius patescat, plura afferre necesse non sit. At vero Mabillonius veterum Analectorum editionis anni 1723 pag. 213 de S. Sanctini Actis seu Vita, in quaterniunculis valde attritis a Wandelmaro abbate reperta atque ab Hincmaro in nova membrana descripta hunc loquitur in modum: Si illa (S. Sanctini nempe) Acta veterrima, quæ tunc (Hincmaro videlicet adhuc juvene seu anno circiter 825) in Ms. codice jam pœne obliterata reperta sunt, hoc tempore haberemus in promptu, magnam afferrent lucem diutinæ controversiæ, quæ inter eruditos de duobus Dionysiis jam dudum agitatur.

[164] [pluris, quam par sit, a Mabillonio] Ita ille, multum scilicet lucis ad quæstionem, qua, num Dionysius Areopagita cum Parisiensi unus idemque sit, ab eruditis controvertitur, dirimendam e veterrimis S. Sanctini, si hodieque existerent, Actis accessurum, significans, suamque simul, qua, hæc haud amplius reperiri, existimavit, opinionem manifestans. Verum ista mihi veritati consona neutiquam apparent. Quæcumque enim in Hincmari ad Carolum Calvum Epistola sæpissime jam laudata seu potius ad hujus calcem a tribus hisce vocabulis Sanctus Areopagites Dionysius ad finem usque apud Chiffletium & Surium leguntur, ipsamet sunt antiqua S. Sanctini Acta, aut certe horum compendium, ab Hincmaro ex iisdem contextum. Ita autumo, quod complectantur, quæ de modo, quo ad Romanorum cognitionem indeque ad Græcorum notitiam S. Dionysii sociorumque gesta pervenerint, Hincmarus sese in S. Sanctini Vita legisse ait. Attamen, ut, quod sentio, apertius eloquar, illa esse ipsamet antiqua S. Sanctini Acta seu Vitam, a Wandelmaro abbate repertam, atque e quaterniunculis vetustate fere exesis ab Hincmaro in nova membrana descriptam, verosimilius apparet, quod, cum certissime Actorum seu Vitæ speciem, uti nemo non fatebitur, præ se ferant, Hincmarus tamen, S. Sanctini Vitam hujusve compendium Epistolæ suæ sese seu subjicere seu inscribere, nuspiam insinuet, facileque factum esse queat, ut, cum Hincmarus una cum hac transcriptum a sese adhuc juvene Actorum seu Vitæ S. Sanctini exemplar ad Carolum Calvum miserit, id postea dictæ epistolæ adjunctum quispiam repererit, ideoque ad hujus, quam describebat, calcem adjecerit.

[165] [facta, pro tanta opinionis de uno Dionysio antiquitate potest confici,] Ut ita autumem, etiam facit ipsemet Mabillonius, seu potius, quod hic loco supra cit. suppeditat, laudatæ Hincmari ad Carolum Calvum Epistolæ exemplar, utpote ad sui calcem, quæ in ejusdem Epistolæ apud Surium & Chiffletium exemplari, ut jam dixi, leguntur, neutiquam habens adjuncta. Atque hæc sunt, quæ efficiunt, ut ea, quæ apud Surium & Chiffletium ad Hincmari ad Carolum Calvum epistolæ calcem occurrunt, ipsamet esse, autumem, antiqua S. Sanctini Acta, in quibus sese, per quos & qualiter gesta martyrum beati Dionysii sociorumque ejus ad Romanorum cognitionem, simul & ad notitiam Græcorum pervenerint, in adolescentia sua legisse, Hincmarus in sua sæpissime jam memorata ad Carolum Calvum Epistola affirmat. Quod porro ad opinionem, qua, Mabillonius, multum lucis ad quæstionem, qua num Dionysius Areopagita cum Dionysio Parisiensi unus idemque sit, ab eruditis controvertitur, dirimendam e veterrimis S. Sanctini Actis, si hodieque reperirentur, accessurum, etiam existimavit, jam spectat, Mabillonium hac in re fuisse deceptum certeque e dictis S. Sanctini Actis, quæ hodieque, contra ac hic scriptor putavit, reperiuntur, opinionem de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, nec firmari, nec seculo octavo medio statui posse antiquiorem, quisque facile admittet, qui, quæ de iisdem Actis, sublestaque admodum illorum fide loco non uno supra disserui, attento animo evolverit, atque ad veritatis leges examinarit.

[166] Unum modo adhuc discutiendum, e quo tantam opinioni isti antiquitatem attribuendam contendunt, [uti nec ex hic recensitis, in quibus de Dionysio Areopagita] argumentum restat, e Bedæ Martyrologio & Hieronymianis apographis potissimum petitum; nimirum, cum in hisce æque ac in illo ad IX Octobris diem S. Dionysius, Parisiensis episcopus, una cum sociis martyribus Rustico & Eleutherio, nulla uspiam seu ad hunc seu ad alium diem Dionysii Areopagitæ, Atheniensis episcopi, mentione facta, celebretur, annuntiationem, qua hoc in antiquissimis illis Fastis sacris fit, tam ad Dionysium Areopagitam, quam ad Dionysium Parisiensem spectare, huncque proinde cum illo ex Hieronymianorum Apographorum simul & Bedæ Martyrologii fide unum esse atque eumdem, arguunt; ut autem hinc simul, opinionem de uno Dionysio ante seculum etiam octavum medium viguisse, evictum dent, vetustissima omnium apud Florentinium Hieronymiana Apographa, Epternacense scilicet ac, quod a Dacherio pariter tom. 2 Spicilegii vulgatum exstat, Corbeiense objiciunt, in quibus etiam Dionysius Parisiensis ad IX Octobris diem, Dionysio Areopagita alibi nusquam speciatim commemorato, annuntiatur. Verum sit ita, ut aiunt: unicus dumtaxat, qui una cum Rustico & Eleutherio nona Octobris die Parisiis colitur, tam in antiquissimis Hieronymianis apographis, quam in Bedæ Martyrologio memoretur, imo & binis illis Fastis sacris plures alii ac nominatim Wandelberti & Rabani Martyrologia, in quibus idem fit, adjungantur, hincne, quod, qui opinionem de uno Dionysio tuentur, contendunt, legitime argumentando eliciunt? Minime enimvero.

[167] Cum enim in Martyrologiis aliis, & quidem numero pluribus, [ad tertiam Octobris diem siletur, Martyrologiis;] Dionysii duo, alter nempe Atheniensis seu Areopagita ad tertiam, alter vero Parisiensis ad nonam Octobris diem, annuntientur, e supra dictorum Martyrologiorum, in quibus ad tertiam Octobris diem nullus memoratur Dionysius, silentio quid possit concludi? Tametsi, inquit in sua Milletianæ ad Sirmondi de duobus Dionysiis Dissertationem Responsionis Discussione articulo 7 num. 3 Launoyus, in aliquot Martyrologiis unicus legatur Dionysius ad nonum Octobris, sequiturne, illum fuisse Areopagitam, præsertim cum nec Areopagita, nec Atheniensis, nec ab Apostolo Paulo conversus significetur? Si in uno aut altero Martyrologio nullus haberetur Dionysius, nullumne umquam in rerum natura Dionysium extitisse, concluderes? Hoc simplicium abnutivorum genere nemo, qui sapiat, utitur, dum in eadem temporis periodo unus liber id habet, quod alter non habet. Ita ille, ex argumento scilicet, quod a scriptorum, qui in eadem temporis periodo floruere, silentio ad rem quampiam seu negandam seu adstruendam petitur, nihil omnino, nisi universale sit seu ab omnibus prorsus, nemine excepto, servetur, legitime posse concludi, ac proin e laudatis Fastis sacris, qui de Dionysio Areopagita ad tertiam Octobris diem silent, nihil omnino, quod alii Fasti sacri de eo tunc loquantur, concludi pro opinione de uno Dionysio posse, contendens, & quidem non immerito.

[168] [etsi enim id in iis etiam, quæ antiquissima sunt, fiat,] At vero, aiunt, qui hanc propugnant, Hieronymiana Apographa, quod & de Bedæ Martyrologio dictum sit, antiquiora sunt Fastis omnibus sacris, in quibus Duo Dionysii, alter ad tertiam, alter ad nonam Octobris diem, recensentur, hique proinde, quo minus, quod ex illorum silentio formatur, argumentum vim suam sortiatur, impedire, duos commemorando Dionysios, non possunt. Sic certe, si & Hieronymiana apographa & Bedæ Martyrologium reliquis Fastis sacris, qui duos Dionysios distinguunt, longe esse antiquiora, undequaque constaret, haud prorsus inepte, utut interim nec sic, uti ex infra dicendis patescet, res evinceretur, argui posset contra eos, qui Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinguendum contendunt. Verum, etsi quidem Martyrologium, quod S. Hieronymi nomine a pluribus condecoratur, Fastis omnibus sacris, in quibus duo Dionysii, Areopagita unus, Parisiensis alter, expresse signantur, citra ullam controversiam multo sit antiquius, tanta tamen illius seu apud Florentinium seu apud quoscumque alios apographa antiquitate, quod & de Bedæ Martyrologio dicendum, haud præcellunt omnibus omnino, qui duos Dionysios distinguunt, Fastis sacris.

[169] [tum tamen in Romano parvo, quod ad illorum, ut ut secus aliquando] Quid enim? Ex omnibus Martyrologii Hieronymiani apographis nullum prorsus Epternacensi seu Antverpiensi apud Florentinium ecgrapho, quod, juxta ac Bedæ Martyrologium (adi in sua ad Usuardum Præfatione num. 20 & 45 Sollerium) ante seculi octavi initium exaratum non est, reperitur antiquius; hæc autem illius ac Bedæ Martyrologii antiquitas tanta non est, quin eam, quod duos Dionysios distinguit, Martyrologium Romanum parvum seu vetus, a Rosweydo nostro editum, ætate sua quam proxime attingat. Papebrochius noster quidem tom. V Junii pag. 550 de veteri illo Martyrologio hunc loquitur in modum: Interim non dissimulaverim, magnopere deceptum fuisse Rosweydum nostrum, cum Kalendarium quoddam a se repertum ante Adonis Martyrologium censuit esse vetus Romanum, a S. Gregorio laudatum, Martyrologium; eoque titulo & Bosquetum & a Marca in errorem induxit. Agnovit istud Bollandus noster in apparatu ad Januarium; sed quale ipsum esset, penitius excussit Florentinius, in notis ad aliud antiquissimum, quod Hieronymi nomine passim a nobis insignitum, ipse tuetur vetus Romanum vere atque unice dici posse, illud autem Rosweydi Kalendarium adeo non esse vetus, ut ante annum MLXXIII scriptum non lit, auctumque Sanctorum nominibus, & paucis præterea verbis, partim ex Adone acceptis, partim ex recentiorum compilatione mutuatus. Ita quidem, ut dixi, laudatus decessor noster, nonnulla insuper, quibus editum a Rosweydo Romanum vetus seu parvum anno 1073 recentius esse, evincat, subjungens. Verum audi, qui Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione, in qua idem Martyrologium & ante seculum octavum medium fuisse contextum, & Romanum non incongrue appellari posse, contra Valesium aliosque cum Castellano contendit, opportune ad institutum præsens num. 91 & seq. loquatur.

[170] Alia, inquit, Castellani pro authentia, vetustate & auctoritate Romani Parvi argumenta sparsim reperiuntur toto primo Bimestri, [Papebrochius senserit,] ab ipso cum egregiis notis vulgato, cujus Operis complementum utinam aliquando videre liceat! Sed jam dicta ultra mensuram, ni fallor, sufficiunt, ut Valesii aliorumque objecta penitus convellantur. Hic verbo monendus lector, inter adversarios mihi nequaquam objiciendum venerandum magistrum meum Daniëlem Papebrochium, dum hæc scribo, ad laborum coronam, senio & meritis gravem, a Domino, ut plane confidimus, evocatum. Non, inquam, ille inter adversarios hic mihi objiciatur, tametsi variis locis, in magno nostro de Actis Sanctorum Opere, sed præcipue tomo V Junii pag. 550 litt. C (Adi, quæ ex hoc loco proxime recitavi, ejus verba) oppositam sententiam ex incidenti propugnet. Pridem & sæpe fassus est, se in eorum hic numero esse, quos proxime aiebat Castellanus, viros cetera eruditissimos, re non satis examinata, alios transcripsisse, atque adeo de Romano nostro parvo non sensisse pro merito. Ibi certe Papebrochius Florentinii opinionem paucis verbis totam complexus est; sed auditis subinde solidioribus rationum nostrarum momentis, iniquiorem illam censuram & eo loco & quocumque alio in Actis adoptatam, induci prorsus & eradi voluit. Ita hactenus Sollerius; ne vero quispiam, Papebrochium ad priorem suam de Martyrologio Romano parvo hujusque ætate sententiam, quam melioribus rationum momentis impulsus deseruerat, aliquando fortassis, priusquam moreretur, rediisse, existimet, dicta sua & scripta omnia, quæ Martyrologiorum materiam spectant, ad Sollerii, uti hic in mox cit. Præfatione num. 128 fidem facit, de Romano parvo sententiam revocari & reformari haud diu etiam ante obitum suum postulavit.

[171] Et vero haud immerito id fecit. Sollerius enim, [ætatem proxime accedit, Areopagita memoratur;] quæcumque de Martyrologio Romano parvo hujusque potissimum ætate, quam ad annum circiter 740 refert, affirmat, tam solide, tam perspicue, tam invicte demonstrat, ut vel invitos ad assentiendum iis, quæ adstruit, compellat, ac post editam abs illo ante Usuardum, in qua rem ex instituto tractat, Præfationem nemo unus, quantum quidem novi, sit inventus, qui vel ei contradixerit, vel Romani Parvi ætatem ad seculum XI, ut Papebrochius olim & Florentinius fecerant, revocarit, illudque adeo minoris, quam par sit, fecerit, vel utcumque ad refutatas Florentinii & Valesii opiniones deflexerit. En itaque Martyrologium, quod antiquitate sua & ad Bedæ Martyrologium & ad vetustissimum Martyrologii Hieronymiani, Epternacense vulgo seu Antverpiense dictum, apographum quam proxime saltem accedit; illud autem Dionysium Areopagitam ad tertiam, Parisiensem autem episcopum homonymum ad IX Octobris diem annuntiat, itaque alterum ab altero apertissime distinguit, uti infra perspicue simul ac solide probatum dabimus. Atque ita quidem, e vetustissimi Hieronymiani Epternacensis apographi juxta ac Bedæ de Dionysio ad tertiam Octobris diem silentio nihil omnino pro opinione de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, ante seculum octavum medium consignanda illaque adeo firmanda posse confici, manifestissime liquet; quod scilicet, quamvis quidem in duobus illis Fastis sacris nullus prorsus ad tertiam Octobris diem Dionysius memoretur, id tamen fiat in Martyrologio, quod hisce antiquitate haud multum cedat.

[172] [nec, etsi secus foret, rem vel e dictis, cum equidem in hisce] Verum etsi etiam secus foret, nullumque adeo præfatis binis æquale aut etiam suppar, in quo ad tertiam Octobris diem Dionysius celebretur, Martyrologium exstaret, nec sic e dicto & Epternacensis Hieronymiani apographi & Bedæ Martyrologii de Dionysio silentio quidquam pro opinionis de uno Dionysio ante seculum octavum medium figenda origine elicias. Aiunt quidem, qui opinionem de uno Dionysio propugnant, Dionysium Areopagitam nominis celebritate Sanctos quamplurimos, in Hieronymi, Bedæ, Wandelberti & Rhabani Martyrologiis signatos, longissime superare, cumque horum conditores, ut Sanctum hujusmodi silentio omnino præterirent, commissuri fuisse haud videantur, abs illis per Dionysium, quem nona Octobris die Parisiis signant, non alium, quam Areopagitam, intelligi, huncque adeo ac Parisiensem Dionysium pro uno atque eodem Sancto haberi. Verum nominis pariter celebritate Sanctis non paucis, quos Hieronymi, Bedæ, Wandelberti & Rhabani Martyrologia commemorant, præcellere S. Cornelium Centurionem, Parmenam & Onesimum martyres, aliosque Apostolorum in sacris Litteris nominatos discipulos, nemo ibit inficias, & tamen nec Cornelius, nec Parmenas, nec Onesimus in Hieronymianis apud Florentinium apographis comparet; ut enimvero, nec uspiam in hisce, a quibus etiam S. Publius martyr, Athenarum & ipse episcopus, abest, S. Dionysium Areopagitam commemorari mirum nemini debeat videri, huncque idcirco per Dionysium, qui in iisdem Hieronymianis apographis ad IX Octobris diem celebratur, designari, concludendum neutiquam sit. Adhæc vetustissimum Epternacense seu Antverpiense Hieronymianum apographum in Galliis exaratum Sanctisque non paucis, qui a primævo Martyrologii Hieronymiani textu aberant, auctum fuit, ut Bollandus noster in generali sua, tomo 1 Januarii præfixa, in Sanctorum Vitas Præfatione cap. 4, § 4 docet.

[173] [de Areopagita ad III Octobris diem sileri mirum non sit,] Quid si ergo in Apographo illo, ad cujus deinde exemplar in reliquis apud Florentinium apographis idem factum fuerit, S. Dionysius Parisiensis, qui antea ab antiquioribus omnibus apographis Hieronymianis, non secus ac Dionysius Areopagita aberat, idcirco deinde, nulla omnino hujus mentione facta, fuerit signatus, quod in Galliis, non Areopagita, sed alter, qui Parisiensium fuisset episcopus, cultu ecclesiastico soleret quotannis affici? Rem certe e causa allegata ita esse factam, ab omni veri specie minime abhorret, fitque vel hinc, ut, etiamsi Dionysius, per quem, uti indubitatum videtur, Areopagita non designatur, in dictis Hieronymianis apographis ad IX Octobris diem commemoretur, mirationem id nemini debeat movere. Nec, etsi in ipso etiam, quale Romæ (Sollerium in sua ad Usuardum Præfatione num. 22 videsis) S. Gregorii Magni ætate seu jam inde a seculo VI in usu fuit, Hieronymiano Martyrologio unicus, qui IX Octobris die colitur, Dionysius commemoratus fuisset, mirum id cuiquam deberet videri; præterquam enim quod in illo Romæ tunc usitato. Hieronymiano apographo, non secus ac in aliis apud Florentinium, plures Sancti, aliis etiam, qui in eo memorabantur, celebriores, indubie essent omissi, factum id fuisset, non quod Romæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi tunc confunderent, sed quod hunc unum ibidem celebrare tum temporis solerent. Quod porro ad Bedæ Martyrologium, non quidem supposititium illud, quale a Plantino, sed quod a majoribus nostris, adhibito etiam illius antiquissimo, quod Baronius unice commendavit, atque in recensendo digerendoque Romano Martyrologio adhibuit, Ms. S. Cyriaci exemplari, ante tomum 2 Martii est editum, jam spectat, in hoc, utpote in quo plures Kalendarum dies intacti seu Sanctorum nominibus vacui occurrant, Dionysium Areopagitam silentio præteriri, mirum pariter non est; ut hinc proinde, per Dionysium, qui ad IX Octobris diem in eodem Martyrologio memoratur, Areopagitam designari, argui non possit.

[174] Adhæc quod si Sancti, quos veluti ad genuinum, ut putabant, [Martyrologiis antiquissimis,] Bedæ Martyrologium spectantes, decessores nostri ante tom. 2 Martii majoribus characteribus notarunt, ad id nihilominus non omnes, sed, ut Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione cap. 1 articulo 2, novas quasdam de Bedæ & Flori Martyrologiis conjecturas afferens, suspicatur, ii dumtaxat, qui & in Metrico Bedæ Martyrologio, per Acherium tom. 10 Spicilegii a pag. 126 vulgato, signantur, spectare sint dicendi, quid, quæso, ex eo, quod in genuino Bedæ Martyrologio Dionysius Areopagita nuspiam memoretur, pro opinione, quæ hunc cum Dionysio Parisiensi eumdem facit, seu stabilienda seu ante seculum VIII medium consignanda elicias? Nihil certe: metricum enim, quod jam mox laudavi, Mrl. mense Octobri dumtaxat sic habet:

Sextas Octobris Nonas Bosa optat habere
Solemnes terris, summo qui gaudet olympo.
Et gemini quinis Ewaldi sorte coluntur.
Paulinus senas tenet Idus jure magister,
Doctor ter quinis Lucas succurre Kalendis.
Simonis quinis & Judæ vota feramus;

Cum autem præfatum metricum, quod Bedæ adscribitur, Martyrologium toto mense Octobri non alios, quam qui sex jam recitatis versibus comprehenduntur, Sanctos commemoret, hosque inter nec Dionysius Areopagita, nec Parisiensis compareat, sane e genuino, si ad id ii tantum, qui in dicto metrico memorantur, Sancti spectent, Bedæ Martyrologio nihil omnino pro opinione de uno Dionysio seu probanda seu ante seculum medium octavum figenda potest concludi. Atque ita ex omnibus, quæ de Bedæ Martyrologio jam disseruimus, consectarium est, ut, sive id, quod ante tomum 2 Martii majores nostri edidere, sive alterum, quod Sanctos dumtaxat, in vulgato per Acherium metrico ejusdem Bedæ Martyrologio contentos, complecteretur, nec uspiam exstare noscitur, pro genuino Bedæ Martyrologio, prosaïce scilicet seu soluta oratione conscripto, sit habendum, non magis ex eo quam ex Hieronymianis apographis elici quid queat, quod vel opinionem de uno Dionysio utcumque firmet vel etiam hujus originem ante seculum octavum medium figendam evincat.

[176] [vel ex aliis hic memoratis medioque seculo VIII recentioribus, evincas.] Ad Rhabanum, & Wandelbertum, qui pariter nona Octobris die Dionysium Parisiensem, nulla omnino Areopagitæ mentione facta, in sacris a se contextis fastis dumtaxat celebrant, jam venio, imo & ad Florum, cui, si Martyrologium, quod veluti genuinum Bedæ majores nostri ante tomum 2 Martii edidere, re tamen vera Bedæ non sit, attribuenda erit, quæ in illo ad IX Octobris diem fit Dionysii Parisiensis, nulla uspiam Areopagitæ mentione facta, annuntiatio. Cum demum, ut Sollerius in sua ad Usuardum Præfatione docet, tres illi martyrologi post exortam de uno Dionysio opinionem seu post seculum octavum medium aliquamdiu jam elapsum, Florus scilicet anno circiter 830, Wandelbertus anno 842 ac Rhabanus denique anno 845, Fastos sacros a se concinnatos adornarint, præter pleraque, quibus objectum aliorum Martyrologiorum ad tertiam Octobris diem de Dionysio Areopagita silentium supra diluimus, responderi insuper ad id, quo hunc Sanctum nostrum tres illi Martyrologi prætereunt, non inepte potest, nullum ex iisdem, etsi etiam Dionysium Areopagitam & Parisiensem pro uno atque eodem Sancto reipsa habuisse darentur, opinioni de uno Dionysio, hujusve antiquitati magnopere suffragari posse, quod scilicet, cum post seculum VIII medium, uti e jam dictis consequitur, floruerint, timendum valde sit, ne e spuriis, quæ jam tum e supra dictis opinioni de uno Dionysio stabiliendæ erant conficta, documentis, non autem ex antiquis exploratæ fidei monumentis legitimave traditione, suum de Dionysio Areopagita, qui unus idemque cum Parisiensi sit, judicium formarint. Atque ita jam habes, quæ adhuc (neque enim, quod e S. Stephani apud Parisienses, olim quidem De gressibus, modo autem De Græcis appellata ecclesia præterea arguunt, quodque a Launoyo in Milletianæ Responsionis Discus. cap. 18 abunde confutatum est, hic etiam meretur adduci) pro opinione de uno Dionysio proponenda ac porro refellenda erant; modo opinionem de duobus Dionysiis § seq. stabilire aggredior.

[Annotatum]

* l. in ea urbe

§ X. Rationum aliquot momenta, quæ pro opinionis de duobus Dionysiis apud Latinos antiquitate faciunt, ex liorum Martyrologiis ac aliunde producuntur.

[Cum opinionem de uno Dionysio, quam seculo VIII medio esse recentiorem,] Quæcumque ab iis, qui Dionysium Areopagitam cum Dionysio Parisiensi esse eumdem arbitrantur, adduci seu pro opinione sua stabilienda, seu maxime pro hujus origine ante seculum octavum medium figenda solent, lectori ob oculos tribus §§ proxime prægressis jam posui. Addidi etiam, quæ quamvis quidem eum in finem a nemine adducta invenissem, adduci tamen haud prorsus immerito posse, observaram. Verum nec his, nec illis rem confici, seu opinioni de uno Dionysio antiquitatem, quam ei, qui eamdem sequuntur, assertam cuperent, vindicari, satis superque, quæ huc usque in hoc Commentario disputata sunt, manifestare arbitrabar. Attamen adhuc, quid hic tandem statuerem, aut in re, quæ tot olim, præterito præsertim seculo, eruditos exercuit atque in partes diversas distraxit, pronuntiarem, dubius quodammodo atque anceps hærens, simulque, ne quid temere admitterem, cavere studens, Natalis Alexandri, Chiffletii, ac præcipue Milleti & Menardi, qui duo scriptores, quæcumque ubivis, diligentissima indagine adhibita, pro sua de uno Dionysio opinione litteris invenere mandata, summa cura ac studio congessisse noscuntur, vulgatas de uno Dionysio lucubrationes a capite ad calcem iterum ac tertio evolvi, attenteque, num in hisce quidquam, opinioni de uno Dionysio ætatem, seculo octavo medio anteriorem, vindicare natum, uspiam occurreret, examinavi.

[177] Verum exploratæ fidei nec monumentum, nec scriptorem, [multa suadent, Erigena etiam, seculi IX scriptor, cujus hic verba] qui certo & hac epocha sit antiquior, & Dionysium Areopagitam cum Dionysio Parisiensi faciat eumdem, afferri citarive, inveni, seu ab Alexandro & Chiffletio, seu etiam a duobus posterioribus Ordinis Benedictini scriptoribus, Milleto nempe & Menardo, qui, cum impigram, ut jam insinuatum, monumentis scriptoribusque hujusmodi detegendis atque e bibliothecarum forulis in lucem protrahendis operam impenderint, firmiter sane, nullum uspiam in antiquitate certa ac firma, quod opinioni de uno Dionysio ætatem, seculo octavo medio superiorem, vindicet, præsidium inveniri posse, nedum reipsa inventum umquam iri, in animum induxi. Ita porro factum, ut, omni de re dubio abjecto, eamdem deinceps opinionem recentioris ævi commentum, quod non prius, quam seculum VIII media sui parte jam esset præterlapsum, seu ex errore seu ex fingendi licentia natum esset, existimarim. In hac autem post opinione me etiam firmavit Joannes Erigena, seculi IX scriptor, qui in quadam sua ad Carolum Calvum imperatorem epistola, a Launoyo, Milleto, Menardo aliisque laudata, hunc scribit in modum: Fertur præfatus Dionysius (Areopagita nimirum) fuisse discipulus atque adjutor Pauli apostoli, a quo Atheniensium constitutus est episcopus, cujus Lucas commemorat in Actibus Apostolorum & Dionysius Corinthi, vir antiquus, beatus quoque Polycarpus in epistola ad ecclesiam Athenarum, Eusebius item Pamphili in Ecclesiastica Historia, nec non etiam sanctus Gregorius in Homilia sua, ubi breviter ordines angelorum exposuit.

[178] Hunc eundem quoque, non præfati viri, [dantur, sub ætatem suam, contra ac Milletus & Alexander,] sed alii moderni temporis asserunt, quantum vita ejus a fidelibus viris tradita testatur, temporibus Papæ Clementis, successoris videlicet Petri Apostoli, Romam venisse, & ab eo prædicandi Euangelii gratia in partes Galliarum directum fuisse, & Parisiis martyrii gloria coronatum fuisse cum beatissimis suis consortibus, Rustico scilicet atque Eleutherio; cum enim Dionysii Areopagitæ Romam adventum, indeque in Gallias missionem, a Clemente Papa factam, non ab antiquis rerum ecclesiasticarum scriptoribus, sed a recentioribus dumtaxat adstrui, verbis hisce asseveret, aliterque indubie, si opinionem de uno Dionysio, qui & Areopagita fuerit & Euangelium in Galliis, a Clemente Papa eo missus, prædicarit, ante seculum VIII medium exortam etiam existimasset, locuturus fuisse videatur, fuit sane, cur scriptoris illius, qui sub annum 858 floruit, opinionemque de uno Dionysio ætate sua antiquam non fuisse, indicat, auctoritate moverer, ut eamdem opinionem, quod rationibus aliis impulsus jam credebam, recentiori dumtaxat ævo seu post seculum demum VIII medium esse exortam, firmius adhuc crederem, imo nec de illius veritate amplius dubitarem. Ait quidem in sua ad Sirmondi de duobus Dionysiis Dissertationem responsione Milletus & post hunc loco supra plus semel cit. Natalis Alexander, sequentia, quæ in recitato Joannis Erigenæ seu Scoti textu occurrunt, isthæc verba, non præfati viri, sed alii moderni temporis, non extare in codicibus Mss. melioris notæ, nempe in antiquissimo codice monasterii sancti Michaëlis in Periculo maris, & in altero bibliothecæ Thuaneæ; verum nec Milletus, nec Alexander addit, quam quidem Mss. illi, quos antiquissimos vocant, optimæ notæ codices ætatem præ se tulerint. Quid si non nisi post Erigenæ ætatem exarati fuerint a monachis, qui, quod alte a sese imbibitam de uno Dionysio opinionem novitatis insimulari ex recitatis Erigenæ verbis posse animadverterent, ea ab Erigenæ textu resciderint, huncque ita mutilum in præfatos codices intulerint?

[179] [quorum rationes,] Enimvero in duobus illis codicibus, quos non nisi post Erigenæ ætatem (neque enim, si secus foret, id Milletus ac Alexander silentio præteriissent) exaratos fuisse, vix non indubitatum reor, verba prædicta studio fuisse omissa, verosimillimum apparet, tum quod in vulgata Erigenæ editione legantur, tum quod, etiamsi a recitato scriptoris hujus textu rescindenda statuantur, id eorum, qui duos Dionysios, Areopagitam scilicet unum, Parisiensem alterum, admittunt, causæ haud officiat, putandumque proinde non sit, ex eorum classe quempiam in supra laudatam Erigenæ epistolam, cum hanc transcriberet, verba illa intrusisse. Res ex jam nunc dicendis clarius adhuc elucescet. E textu Erigenæ, qualis supra huc transcriptus est, sequentiaque hæc verba, non præfati viri, sed alii moderni temporis, sibi inserta habet, consectarium fit, ut Dionysii Areopagitæ Romam adventum factamque inde in Gallias a Clemente Papa missionem non ab antiquioribus, sed a recentioribus dumtaxat asseverari, Erigena existimarit. Verum nonne id ipsum ex Erigenæ textu, utut ex eo verba illa fuerint erasa, poterit concludi? Age, sit, ut volunt, qui opinionem de uno Dionysio tuentur. Erigena post sermonem, de Dionysio Corinthio, Eusebio, Polycarpo, Gregorio, quos omnes (adi verba num. 177 & seq. recitata) Dionysii Areopagitæ meminisse, ait, institutum, mox tantummodo, omissis, quæ proxime memoravi, verbis, dixerit, hunc eundem (Dionysium Areopagitam videlicet) asserunt, quantum Vita ejus, a fidelibus viris tradita testatur, temporibus Papæ Clementis … Romam venisse, & ab eo … in partes Galliarum directum fuisse, hoc, inquam, dumtaxat Erigena ibidem dixerit, quos, quæso, per hæc verba Hunc eundem asserunt, assertores rei, quam subjungit, designatos voluerit?

[180] [juxta ac aliæ Menardi, refutantur,] An Polycarpum, an Dionysium Corinthium, an Eusebium, an Gregorium? Neutiquam certe; neque enim hi, Dionysium Areopagitam Romam petisse, indeque in Gallias missum fuisse, uspiam asserunt. Quosnam ergo intellexisse eum, dicamus? Sane non alios, quam recentiores, & quidem, qui Erigenæ ætate in vivis adhuc essent superstites. Menardus quidem in sua supra adhuc plus semel laudata adversus Launoyum Diatriba scriptori huic, id ipsum, quod mox ego, quantum ad eos, quos Erigena per verba proxime data designet, roganti, cap. 8 respondet, Ejusmodi assertores, ab Erigena scilicet loco supra indicato designatos, esse homines Christianos traditione & antiquis S. Dionysii & B. Sanctini Actis, non illa Dionysii Vita, quam scripsit Hilduinus, persuasos; verum quid hisce suis verbis, in quorum confirmationem mox isthæc, Cum enim auctores generatim his vocibus utuntur, “dicunt, ferunt, asserunt,” & similibus, non solos intelligunt recentiores; hæc enim sunt famæ perseverantis indicia, subjungit, suasum nobis vult? Scilicet loco supra cit. ab Erigena inter eos, qui Dionysium Areopagitam Athenis Romam venisse, indeque in Gallias a Clemente missum esse, asseverant, recenseri non tantum, qui ipsamet Erigenæ ætate, sed & qui multo citius floruissent. Ast, quo id probatum det, nihil prorsus affert, nec scio, an quidquam afferre potuisset. Qui enim dictas loquendi formulas adhibent, hisce in obvio verborum sensu eos dumtaxat, qui eodem circiter, quo illæ proferuntur, tempore floruerint, designare sunt censendi, maxime si, quemadmodum hic fit, de antiquis, quos non designari certum est atque indubitatum, sermo præmittatur.

[181] Cum enim hujusmodi indefinitæ loquendi formulæ vel ex iis, [contendunt, primum esse exortam, scribat,] quæ præmittuntur, vel certe ex ipsiusmet personæ, a qua proferuntur, statu ad definitum quiddam determinari debeant, quo ex capite per adhibitam ab Erigena loquendi formulam asserunt, ii etiam, qui diu ante scriptoris hujus ætatem floruerint, debeant intelligi, haud satis perspicio. Porro cum Erigena loco supra cit. proxime post verba, Hunc eumdem asserunt, subjungat, quantum Vita ejus, a fidelibus viris tradita, testatur, virorum illorum, qui Dionysii Areopagitæ Vitam scripsere, huncque Athenis Romam ac deinde in Gallias venisse tradidere, fidem ab Erigena commendari, præterea contendunt, huncque proinde, sive recentiores, sive antiquiores per verbum asserunt intelligat, opinioni de uno Dionysio, seu, ut melius loquar, hujus ætati, quæ ante seculum VII medium sit figenda, nihil omnino officere. Verum Erigena, dum ait, quantum Vita ejus a fidelibus viris tradita testatur, non propriam suam de hac mentem, sed quid illi, qui, quod subjungit, de Dionysio asserebant, de Vita illa autumarent, exponit, uti quisque, qui supra recitata Erigenæ verba accurate expenderit, facillime deprehendet. Quidquid itaque seu Milletus seu alii quicumque supra recitatis Erigenæ verbis opponant, nec hic illis S. Dionysii Areopagitæ Vitam, in qua Sanctus isthic in Gallias Euangelii prædicandi causa venisse traditur, commendavit, nec per verbum asserunt scriptores antiquiores, a quibus idem illud tradatur, laudavit. Jam vero cum res ita habeat, Erigena certe, utpote qui opinionem de uno Dionysio seu de Dionysio Areopagita in Gallias misso auctoribus recentioribus adscribat, eamdem opinionem ætate sua seu seculo nono aut certe haud diu ante primum esse exortam, medioque proinde seculo octavo antiquiorem non esse, haud obscure prodit.

[182] Jam vero cum res ita habeat, certeque ante isthanc temporis epocham vel opinio de uno Dionysio, [vel hinc, eodem seculo VIII medio esse antiquiorem oppositam, consequitur;] vel opposita, quæ duos Dionysios, Areopagitam nempe & Parisiensem, invicem distinguit, hominum animos occuparit, fit vel hinc, ut, posteriorem ante seculum VIII medium, imo etiam ab ipso initio ac proin jam inde a primis æræ Christianæ seculis obtinuisse, in animum inducam. Verum quo id extra omnem controversiam ponatur, argumenta non pauca alia in medium proferre modo aggredior, quibus simul futurum reor, ut lector in opinionem de duobus Dionysiis facile concedat. Launoyus, quo duorum Dionysiorum, quorum alter Atheniensis, alter Parisiensis fuerit episcopus, discrimen seculo IX & VIII, imo & jam inde a VII fuisse assertum, ostendat, Martyrologia varia, tum temporis, ut ait, contexta, Bedæ videlicet, Romanum parvum seu vetus, Virdunense, Lugdunense, Remense, Usuardinum, Adonianum, Notkerianum aliaque non pauca, quibus nominandis supersedeo, in sua ad Milletianæ ad Sirmondum de duobus Dionysiis Responsionis Discussione cap. 19 recenset; in quibus omnibus, cum ad tertiam iterumque ad nonam Octobris diem, aliis etiam adhibitis distinctionis notis, Dionysius celebretur, hoc ipso in illis duorum Dionysiorum, quorum alter Areopagita, alter Parisiensis sit episcopus, discrimen adstrui seu asseverari contendit; hac autem in re scriptore illo standum si sit, consectarium fuerit, ut opinio, quæ Dionysium Areopagitam a Dionysio, Parisiensi antistite ac martyre, diversum statuit, seculo certe nono & octavo, imo & jam inde a septimo viguerit. Ast, etsi opinio illa citius etiam, quam seculo septimo viguerit, Launoyo tamen quantum ad omnia, quæ de dictis Martyrologiis adstruit, ex iisque contendit, standum, neutiquam apparet. Ad diversa enim, quæ citat, quæque, quod ait, tertia ac nona Octobris die faciunt, seculi octavi Martyrologia quod spectat, fuisse hæc tum exornata, nullo prorsus argumento probat, nec scio, an vel unum ex iis reipsa tum concinnatum fuerit.

[183] [etsi autem id etiam e Martyrologiis a Launoyo, qui in aliquorum ex his] Ita animo comparatus sum, quod Martyrologiis, seculo illo, ut vult, contextis, Adonianum etiam & Usuardinum accenseat, quæ tamen ambo sequenti demum seculo, & quidem non nisi jam multum provecto, adornata fuisse, eruditi hodie unanimi consensu omnes agnoscunt. Ad seculi noni Martyrologia progrediamur: unum dumtaxat, quod tum fuit compositum, Notkerianum citat, & quamvis ævi ejusdem alia etiam quamplurima, anno tamen 875 posteriora, in quibus Dionysius tertia, iterumque nona Octobris die annuntietur, citasset, ex his tamen, quod sibi habebat propositum, neutiquam confecturus fuisse videtur, nisi forsan eadem Martyrologia, quod de Adoniano & Usuardino dicendum, auctores habuissent, qui, accurato ac sedulo, quo unusne dumtaxat, an duplex esset statuendus Dionysius, indagarint, examine præmisso, Dionysium unum tertia, alterum nona Octobris die, quod scilicet Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinctum putarent, signassent. At vero, cum Martyrologia illa omnia post contextum anno 875 ab Usuardo Martyrologium fuissent exarata, eorumne auctores Usuardi dumtaxat, quem, re non discussa ac clausis quodammodo oculis fuerint secuti, exemplo, an ea, quam jam exposui, ratione Dionysium tertia iterumque nona Octobris die annuntiassent, est dubium. Quod cum ita sit, Martyrologiis hujusmodi, utut duas de Dionysio annuntiationes ad duos diversos dies suppeditantibus, Dionysii Areopagitæ a Parisiensi discrimen asseri, firmiter in animum quis inducat? Nemo sane, quantum opinor.

[184] [ætate assignanda hallucinatur,] Attamen si annuntiationes hujusmodi duæ e Martyrologio, in quo monumenti cujuspiam, a Dionysii utriusque ætate haud nimis diu exarati, auctoritate ac fide primitus fuissent signatæ, in alia deinde Martyrologia, & ex his iterum in alia, donec tandem, transcriptione sæpius repetita, in præfata seculi noni seu etiam posteriorum seculorum Martyrologia fuissent illatæ, temporis progressu transiissent, id quidem opinionem, quæ duos Dionysios, invicem distinctos, statuit, jam inde etiam a primis æræ Christianæ seculis obtinuisse, argumento foret minime dubio. Verum eo, quo dixi, pacto factum, ut duæ dictæ annuntiationes seu in noni seu in aliorum subsequentium seculorum Martyrologiis legantur, lectæve fuissent, pro certo sciri non potest, hincque ex iis pro opinione de duobus Dionysiis ad prima æræ Christianæ secula referenda nihil potest concludi. Atque hinc jam fit, ut quæcumque allegata fuerint, seu seculi noni seu posteriorum aliorum Martyrologia magni hæc apud me, quo, quod hic de duobus Dionysiis, invicem distinguendis, probare aggredior, reipsa probatum dem, ponderis esse haud queant, si tamen, quæ Usuardum & Adonem habent auctores, Martyrologia exceperis: e quibus pro opinione de duobus Dionysiis elici quid possit, mox videbimus; nunc quid de Martyrologiis, quæ pro se laudat atque ad seculum septimum Launoyus refert, censendum sit, dispiciamus. Nec ex his, quæ inter etiam, quod memorat, Bedæ Mrl., spurium dumtaxat est, tunc opinionem, quæ duos Dionysios distinguit, locum habuisse, potest probari. Etenim cum iis Romanum Parvum seu vetus, quod, quemadmodum e Præfatione, Usuardo a Sollerio præmissa, facile intelliges, certo ante seculum octavum scriptum non est, Martyrologium perperam accenseat, haud immerito, an in reliquorum, quæ laudat atque ad seculum septimum refert, Martyrologiorum ætate assignanda pariter non erret, in dubium revocari potest.

[185] Accedit, rationibus, quibus, ut insinuat, impulsus memorata Martyrologia ad seculum septimum refert, [rationesque, quibus hanc probet, haud convincentes allegat,] ad hoc re etiam vera esse illa referenda, minime evinci. En, quibus illas loco proxime cit. exponit, verba. Tria, inquit, sunt omnino, cur hæc omnia Martyrologia septimo sæculo inclusimus; unum quod simpliciora sint Usuardi & Adonis Martyrologiis, ut ex mutua collatione satis apparet, tametsi in nonnullis illustriores aliquos e recentioribus Sanctis addiderint ecclesiæ; quæ illis certa de causa peculiare officium consecrarunt; alterum, quod pauciora de Dionysio Atheniensi referant, quam Usuardus & Ado, qui Aristidem laudant. Tertium, quod ante Usuardum & Adonem ecclesiæ suas tabulas, sua Martyrologia habuerint, ut Usuardus ipse docet Epistola ad Carolum imperatorem, in qua se “ex quibusdam præcedentium Patrum Martyrologiis” Opus suum confecisse profitetur. Launoyus itaque, ut Martyrologia, de quibus hic, seculo septimo scripta crederet, rationibus tribus, quas verbis hisce exponit, fuit impulsus. Verum nulla earum, quod vult, probatum dat. Id ex jam nunc dicendis patescet. Primam repetit a simplicitate, qua Usuardi & Adonis Martyrologiis præcellunt dicta Martyrologia. Verum quid tum? Hæc illis simpliciora sint, simulque ætatis, qua Martyrologia alia aliis præstant, simplicitas major, qua pollent, indubitatum sit indicium, consequens hinc tantum fuerit, ut Adonis & Usuardi Martyrologiis antiquiora sint; cum autem hæc, uti apud omnes prorsus eruditos modo in confesso est, seculo denum nono, & quidem non prius, quam cum id magna sui parte jam esset elapsum, fuerint concinnata, nihil prorsus impedit, quo minus alia illa simpliciora seculo demum octavo ac forte etiam nono, paululum jam inchoato, adornata credantur.

[186] [probatum haud detur,] Secundam, quam affert, rationem modo examinemus; hac, utpote ex eo, quod pauciora, quam Ado & Usuardus, de Dionysio Atheniensi referat, solummodo repetita, nihilo magis, quam præcedenti, Launoyus, quod vult, evictum dat. Quod porro ad tertiam, e Martyrologiis, ante Usuardum & Adonem per Ecclesias adhibitis, repetitam jam spectat, consectarium ex hac ne quidem est, ut laudata a Launoyo Martyrologia antiquitatis palmam Usuardi & Adonis Martyrologiis præripiant, nedum ut seculo septimo, cui a Launoyo illigantur, scripta esse debuerint. Quid enim? Nonne alia, quam quæ hic scriptor recenset seculoque septimo innectit, ante Usuardum atque etiam Adonem exstitere Martyrologia, quæ ab ecclesiis adhiberi tum potuerint? Sane jam inde a seculo septimo, imo etiam jam inde a sexto Martyrologium, quod a pluribus Hieronymi nomine insignitum reperitur, in ecclesiis aliquot legi seu adhiberi soluisse, nemo ibit inficias, qui, quæ de Martyrologio illo in sua ad Usuardum Præfatione Sollerius noster scribit, evolverit. Launoyus itaque antiquitatem, quam Martyrologiis a se laudatis adscribit, nec tertia, quam allegat, ratione evincit, nequitque proinde ex iis, opinionem de duobus Dionysiis, Areopagita uno, Parisiensi altero, jam inde a seculo septimo ac proin ante seculum octavum medium obtinuisse, concludi. Verum quid si Martyrologia illa seculo octavo, quo, quod una cum hisce ad seculum septimum Launoyus refert, Martyrologium Romanum Parvum fuit contextum, conscripta demum fuerint? Sane nihil, quod tunc non fuisse adornata, credere nos cogat, occurrit; verum anne etiam reipsa tum, nec serius adornata fuerint, quam maxime, nulla omnino, qua res solide probetur, ratione suppetente, est dubium. Quidquid itaque de Martyrologiis illis Launoyus etiam arguat, nec isthæc, ut opinionem quæ Dionysium Areopagitam ab Atheniensi distinguit, jam inde a seculo octavo, seu jam provecto, seu media sui parte nondum elapso, obtinuisse, probem, in argumenti partem adducam.

[187] [probatur tamen e Romano parvo, quod, cum ad dies diversos] Omnium ad id loco mihi erit Martyrologium Romanum Parvum, quod, quemadmodum sæpius jam supra monui, ante seculum VIII medium fuisse adornatum, Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione invicte probat. Ut itaque, missis aliis, in antiquo isto Martyrologio paulisper sistamus, duas ejus de Dionysio annuntiationes, quarum alteram tertia, alteram nona Octobris die suppeditat, in antecessum huc transcribo. Prior his verbis concipitur: Athenis Dionysii Areopagitæ, sub Adriano diversis tormentis passi, ut Aristides testis est in Opere, quod de Christiana religione composuit; hoc Opus apud Athenienses inter antiquorum memorias clarissimum tenetur; posterior vero istis: Parisiis Dionysii episcopi cum sociis suis a Fescennino gladio animadversi. Cum sic ergo Mrl. dicti auctor alio die ac loco Dionysium Areopagitam, alio Dionysium Parisiensem commemoret, dubitandum non videtur, quin hunc ab illo distinxerit, modoque proinde hic stabilienda de duobus Dionysiis opinio ante seculum octavum medium, ante quod, ut dictum, Martyrologium suum is contexuit, certo obtinuerit. At vero, aiunt, qui opinionem de uno Dionysio propugnant, minime ex eo, quod Dionysius Areopagita ad tertiam Octobris diem, Dionysius vero Parisiensis ad nonam in laudato Martyrologio ponatur, consectarium est, ut hunc abs illo Martyrologii auctor distinxerit. Ita autumant, quod non raro fiat, ut unus idemque Sanctus in Martyrologiis bis ponatur, uti e SS. Eustachio & Alexandro liquet, quorum prior die XXV Januarii iterumque die V Junii, posterior die XVI Maii iterumque die XII Decembris in Sirletiano Græcorum Menologio annuntiatur.

[188] Nec obstat, inquit Natalis Alexander, quod ad tertiam Octobris diem Dionysius Areopagita Athenis, [Dionysium Areopagitam & Parisiensem, aliis etiam distinctionis,] ad nonam vero Parisiis Dionysius, Parisiensis antistes, annuntietur; ita enim, ut ait, non indicantur duo Dionysii, invicem distincti, quorum unus Athenis, alter Parisiis passus sit, sed solum innuitur, unius Dionysii memoriam illis in urbibus celebrari, quamvis non sit passus Athenis, sed Parisiis. Sicut ergo S. Ignatius Antiochiæ non occubuit, sed Romæ, quamvis in Martyrologio legatur ad I Februarii: “Antiochiæ S. Ignatii episcopi & martyris.” Nec treviris obiit sanctus Paulinus, sed apud Phrygiam exul, quamvis scribatur in Martyrologio ad XXXI Augusti: “Treviris S. Paulini episcopi.” Nec Constantinopoli vita functus est sanctus Joannes Chrysostomus, sed in Ponto, quamvis in Martyrologio ad XXVII Januarii dicatur Constantinopoli S. Joannis Chrysostomi. Ita nec Athenis passus intelligi debet S. Dionysius, licet legatur in Martyrologiis: “Athenis S. Dionysii Areopagitæ.” Hunc in modum contra argumentum, quod tum e diei, tum e loci, quo in præfato aliisque Martyrologiis Dionysius Areopagita & Parisiensis reponuntur, diversitate pro distinctione inter utrumque stabilienda repetitur, nonnulli, ac nominatim Natalis Alexander, arguunt, ita illud a sese, quod, quamvis quidem unus idemque Sanctus diversis seu diebus seu locis mori non possit, celebrari tamen & in uno & in diversis locis bis seu ad duos diversos dies, vel commemorationis diei, quo obiit, ratione, vel aliis nominibus diversis possit, penitus dilui existimantes. Verum an recte? Minime vero; tot enim aliæ distinctionis notæ in duabus huc transcriptis annuntiationibus occurrunt, ut per Martyrologii, e quo hæ decerptæ, auctorem non distingui Dionysium Areopagitam a Dionysio Parisiensi, incredibile prorsus sit. En, qui notas illas Launoyus, de Usuardi Martyrologio, quod nonnullas adhuc alias, hic proinde non recensendas, complectitur, sermonem faciens, opportune ad institutum præsens in sua Milletianæ ad Sirmondum Responsionis Discussione cap. 7 recenseat.

[189] Qui Dionysius, inquit iisdem fere, quæ hic do Romanoque parvo applico, [contra quas rationibus, e Menardo] verbis, patitur quinto Nonas, Atheniensem Passionis testem habet Aristidem; qui Dionysius patitur septimo Idus, nullum habet Passionis testem; qui Dionysius patitur quinto Nonas, nullos habet Passionis socios; qui Dionysius patitur septimo Idus, Passionis habet socios; qui Dionysius patitur quinto Nonas, diversis tormentorum generibus, nec tamen exploratis, patitur; qui Dionysius patitur septimo Idus, explorato supplicio patitur, capitis scilicet amputatione; qui Dionysius patitur quinto Nonas, sub quo patiatur præfecto, non dicitur; qui Dionysius patitur septimo Idus, sub præecto Fescennino passus dicitur. Ita fere, ut jam dixi, Launoyus. Audi modo etiam, quid Menardus in sua de unico Dionysio Diatriba ad diversa isthæc ex Usuardo hausta atque in duabus supra datis Romani parvi annuntiationibus etiam occurrentia antitheta respondeat. Ac ejus quidem ad primum & secundum responsiones infra, cum confutandæ venient, commodius aperiam; quid ad tertium reponat, modo expono. Qui patitur, inquit, Launoyi fere verba repetens, V. Non. Dionysius, variis tormentis excruciatur; at qui septimo Idus, certo genere mortis, hoc est, capitis amputatione afficitur. At, si varia tormenta omiserit Usuardus, hoc nihil ad duorum Dionysiorum confert distinctionem. Dionysium autem Parisiorum pontificem, antequam cervice cæderetur, diversis cruciatibus fuisse tortum, planum est tum ex ejus Actis, tum ex Gregorio Turonensi lib. 1 Historiæ, qui ita scribit: “De his vero Dionysius, Parisiorum episcopus, diversis pro Christi nomine affectus pœnis præsentem vitam gladio imminente finivit.”

[190] [hic adductis,] Atque hæc Menardus ad tertium e supra memoratis antithetis; ad quartum vero ita respondet: Qui Dionysius patitur V. Non., sub quo patiatur … præfecto, non dicitur; qui VII Idus, sub Fescennino præfecto. Nihil inde concluditur. Si vero diversos … præfectos Usuardus nominasset, distinctio tunc appareret. Ita ille; ex omnibus autem, seu quæ ad hoc, seu quæ ad alia, in duabus dictis annuntiationibus occurrentia atque a Launoyo objecta, reponit, unice fere habetur, invicem hasce non pugnare, omniaque, tam quæ in una, quam quæ in altera traduntur, esse hujusmodi, ut uni eidemque Dionysio convenire queant, ac proin ex eo, quod de Dionysio alia ad tertiam, alia ad nonam Octobris diem in iisdem annuntiationibus memorentur, duorum Dionysiorum, quorum alter Athenis, alter Parisiis martyrio occubuerit, discrimen inferri non posse. Verum esto, duæ illæ annuntiationes invicem non pugnent, nec ulla, quin uni eidemque Dionysio convenire possint, contineant, e diversis tamen, utut invicem non pugnantibus, narratis, quæ de Dionysio suppeditant, non esse tam in una quam in altera de uno eodemque Dionysio sermonem, vel idcirco potest concludi, quod Martyrologus, qui ad duos dies diversos duas hujusmodi annuntiationes Fastis sacris, a se contextis, insereret, nec iis tamen duos Sanctos, invicem distinctos, sed unum tantum atque eumdem designare vellet, rem certe, risu omnium merito excipiendam, committeret, nec ullo modo, Romani parvi auctorem tam fuisse stolidum, ut omnibus sese irridendum præbere voluerit, sit credibile.

[191] [sacrisque Græcorum Fastis] Agite, Sanctum alium vel unum, qui invicem adeo diversis, quam sint duæ de Dionysio e Romano Parvo seu veteri jam datæ, annuntiationibus seu in Martyrologio Romano hodierno seu in quocumque alio ad duos diversos dies celebretur, in medium adducant. Si fieri id non posse nullumque adeo Sanctum, a Dionysio diversum, ita in ullis Fastis sacris bis celebratum reperiri, fateantur, Dionysium solum ita bis celebrari cur credunt? At vero, dicent fortassis, Dionysius diversis adeo annuntiationibus in Romano Parvo aliisque Fastis sacris ad duos dies diversos celebratur, quod annuntiationum illarum prior e Græcis, posterior vero e Latinis anterioribus Fastis sacris sit accepta, Dionysiumque alio modo in hisce, alio in illis celebratum reperiri contigerit. Verum, si Dionysium, quem alio modo a Græcis, alio a Latinis celebratum, Romani Parvi auctor repererit, unum esse atque eumdem Sanctum, is judicavit, ac porro significare voluit, cur eum ad duos dies diversos signavit? Anne quod alio die a Græcis, alio a Latinis memoriam ejus recoli, observaret. Verum alii adhuc in Romano Parvo seu veteri leguntur Sancti, quorum memoria seu festivitas alio die a Græcis, alio a Latinis recolitur, nec ullum tamen ex illis in Romano Parvo bis commemorari invenio. Quo ergo fundamento, quod de nullo prorsus alio Sancto fecisse Romani Parvi auctor scitur, de uno solo Dionysio fecisse asseritur?

[192] Adhæc qui etiam, Romani parvi auctorem e Fastis Græcorum sacris, [incassum pugnatur,] qui ante ætatem suam fuissent concinnati, Dionysii Areopagitæ ad tertiam Octobris diem apud Græcos memoriam, elogiumque, quo hunc exornat, deprompsisse, probatum dent? An ex eo forsan, quod tum revera, ac proin verosimillime etiam ante auctoris laudati ætatem in sacris suis Fastis Dionysium Areopagitam Græci commemorarint? Verum quid si Romani parvi auctor, Dionysium Areopagitam non idcirco, sed quod, eum tertia Octobris die martyrium subiisse, ex Aristide, scriptore apud Athenienses celeberrimo, quem laudat, compertum haberet, ad diem illum in contextum a se Martyrologium intulerit, elogioque, quod ex eodem scriptore hausisset, etiam ornarit? Enimvero nihil prorsus, quo minus res ita evenisse credatur, impedire atque obstare videtur, ratioque proinde, qua, ut Dionysius annuntiationibus maxime diversis, supra huc transcriptis, ad duos dies diversos in Martyrologio Romano parvo seu Veteri celebretur, factum adstruunt, pro dubia ut minimum atque incerta debet haberi. Verum demus etiam tantisper, Romani parvi auctorem e Fastis Græcis, sese antiquioribus, Dionysium, quem ad tertiam Octobris diem celebrat, accepisse, nec sic abs illo Dionysium Areopagitam & Parisiensem pro uno atque eodem Sancto haberi confecerint. Quid enim? Ambosne forsan Dionysios pro uno atque eodem a Græcis etiam haberi, asseverent? Verum si Dionysius, quem ad tertiam Octobris diem Græci celebrant, alius apud eos non sit, quam Dionysius, ad nonam mensis ejusdem diem in sacris Latinorum Fastis notatus, cur socios, Rusticum & Eleutherium, qui in hisce Dionysio junguntur, huic pariter Græci non addunt? Anne, quod illos, utpote de sola ecclesia Latina, non autem etiam de Græca bene meritos, commemorare, Græcorum haud interfuerit?

[193] Ita quidem in suis tum Annalibus, tum factis in Martyrologium Romanum hodiernum Annotationibus Eruditissimus Cardinalis Baronius, [adhibitis notis celebret, alterum ab altero distinguit;] & post hunc Milletus & Menardus, dum ad secundum supra relatum duarum Romani parvi aut, si mavis, Usuardi annuntiationum, quarum altera cum sociis, altera sine sociis Dionysius celebratur, antitheton respondentes, postremam hanc e sacris, in quibus sine sociis Dionysius pariter celebratur, Græcorum fastis acceptam esse, adstruunt, seu pro mero suo arbitrio affirmant; verum cum in sacris Græcorum Fastis ex ecclesia Latina Sancti alii, qui nihilo magis, quam Rusticus & Eleutherius, de ecclesia Græca bene meriti sciuntur, etiam commemorentur, ex allegata, quam scriptores laudati prætexunt, nullique prorsus fundamento superstruunt, ratione, binos hosce sanctos martyres, qui, veluti Dionysii in Opere Euangelico adjutores atque in martyrio socii, una cum ipso memorari debuissent, in Fastis Græcorum esse omissos, parum admodum verosimile apparet, nec futurum fuisse videtur, ut eo, qui similia adstruunt, confugerent, si quam aliam ad evadendum viam novissent. Utut sit, cum Martyrologi, quotiescumque & ubicumque annuntiationes diversas adhibent, diversos etiam Sanctos celebrare soleant, tunc etiam, cum homonymos celebrant, facere id ipsum, nisi solide atque invicte contrarium probetur, sunt censendi. Quod cum sic habeat, itaque, qui opinionem de uno Dionysio tuentur, duabus supra adductis annuntiationibus in Romano parvo de uno eodemque Dionysio esse sermonem, neutiquam probent, Martyrologii dicti auctor alium Dionysium annuntiationum illarum una, alium altera celebrare est censendus, maxime cum aliis insuper, ut jam supra docui, distinctionis adhibitis notis, Dionysios ambos duobus diversis & diebus & locis celebret.

[194] [quod ipse etiam, acer licet opinionis de uno Dionysio patronus, Saussayus agnovit,] Et vero Dionysium Areopagitam a Dionysio Parisiensi per Romanum parvum distingui, tam est perspicuum, ut id Andreas Saussayus, utut acer, si quis, opinionis de uno Dionysio patronus, fateri fuerit compulsus, malueritque, quam ut veritati tam apertæ contraïret, in dictum Martyrologium, cum id præconceptis suis (adi in sua ad Usuardum Præfatione Sollerium num. 75) de Areopagita opinionibus adversari, observasset, diras quodammodo evomere ac quæ in sacri illius monumenti juxta ac Rosweydi, qui id ediderat, laudem gloriose antea cecinerat, turpiter recantare. Id ipsum porro diu, imo seculis ut minimum septem, ante Saussayum jam agnoverat sanctus Ado, Viennensis episcopus, qui Martyrologium illud, Aquileiæ a se repertum, Martyrologio a se contexto præfixit, uti ipsemet in sua ad hoc Præfatione testatum facit. Sane nisi Adonem pariter id agnovisse, admittamus, cur alio die Dionysium Areopagitam, alio die Parisiensem a sancto illo Martyrologo celebrari dicemus? Enimvero, cum Martyrologium Romanum parvum, Aquileiæ a se repertum indeque in Gallias asportatum præ oculis habuerit, ac maximo, uti ipsemet loco proxime cit. nos docet, in pretio habuerit, præcipue illum ex hujus fide atque auctoritate Dionysium Areopagitam a Dionysio, Parisiensi antistite ac martyre, existimasse diversum, hincque alio hunc, alio illum die in Martyrologio suo retulisse, certum apparet atque indubitatum. At vero, inquient, etiamsi Ado Dionysium Areopagitam tertia, Parisiensem autem nona Octobris die annuntiet, hunc tamen ab illo distinguere censendus non est, neque vero alterum ab altero distinguit.

[195] [uti &, quemadmodum hic] Ita scilicet fortassis autument, quod, cum Ado omnes Dionysios martyres, quos celebrat, vel expressa locorum, in quibus mortem oppetiere, appositione vel qualicumque saltem designatione invicem distinguat, nec tamen Dionysium Areopagitam, ulla facta seu mentione seu designatione loci, signarit, fecisse id videatur, ne hunc a Parisiensi distinguere voluisse putaretur. Verum quam his, qui ita Adonem opinionis de uno Dionysio patronum facere conantur, parum feliciter id cedat, facile quisque comperiet, qui contextum ab eo Martyrologium consulere gravatus haud fuerit. Cum enim in hoc non pauci martyres, nulla omnino loci, quo Martyrium subiere, mentione facta, compareant, e causa, quam volunt, Dionysium Areopagitam absque loci designatione ab Adone signari, certo quis credat? Et vero, si Ado, ut contendunt, Dionysium Areopagitam a Dionysio Parisiensi distinguere non voluit, ut quid in hujus, quam ad nonam Octobris diem suppeditat, annuntiatione Dionysii in martyrio socios, quos in Romano parvo seu Veteri nominibus suis distinctos non invenerat, Rusticum & Eleutherium diserte appellavit? Ut quid hosce non etiam in sua ad tertiam Octobris diem annuntiatione, si tam in hac, quam in illa de uno eodemque Dionysio loqui voluerit, commemoravit? Quid ad hæc respondere queant opinionis de uno Dionysio patroni, haud satis perspicio. Dicentne forsan, ab Adone e Fastis Græcorum sacris, quidquid ad III Octobris diem de Dionysio suppeditat, esse acceptum? Verum, cum Adoni Martyrologium Romanum parvum seu vetus citra omnem controversiam præluxerit, hujusque ad tertiam Octobris diem annuntiatio cum suppeditata ab Adone annuntiatione in ipsis etiam verbis fere congruat, quis hanc a sancto isto martyrologo aliunde acceptam facile sibi in animum inducat?

[196] Verum esto etiam, Ado e sacris Græcorum Fastis annuntiationem illam acceperit, [ostenditur, Ado,] dubitari equidem non potest, quin quam, ad nonam Octobris diem suppeditat, annuntiationem e Romano parvo seu veteri deprompserit; ita autem si res habeat, ut quid, si cavere, ne Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinguere videretur, voluerit, in posteriori isthac duos Dionysii in martyrio socios nominibus suis, contra ac Martyrologii Romani parvi auctor fecit, distinxit, nulla interim horum mentione facta in annuntiatione altera, quam ad tertiam Octobris diem suppeditat? Ut quid tam Dionysio, quem ad IX, quam Dionysio, quem ad III Octobris diem memorat, Areopagitæ titulum non adjunxit? Sane cum ratione nulla, ne alterum ab altero distinguere videretur, vel certius vel facilius cavere potuisset, Ado ita, ut facit, ni Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinguere voluisset, processurus fuisse non videtur, etsi etiam, ut volunt, annuntiationem, quam ad tertiam Octobris diem suppeditat, e sacris Græcorum Fastis accepisset. Atque ita ex omnibus de Adone modo dictis duo potissimum habemus; alterum est, scriptorem hunc agnovisse, a Romani parvi seu Veteris auctore Dionysium Areopagitam & Parisiensem pro uno atque eodem Sancto non haberi; alterum vero, ab ipsomet eodem scriptore binos hosce Sanctos invicem distingui. Nec id tantum abs illo seculi noni Martyrologo fit; verum etiam a duobus, qui tum pariter floruerunt, scriptoribus aliis, Erigena videlicet & Usuardo. Ac res quidem quantum ad priorem e jam supra dictis haud difficulter potest colligi; quod autem ad posteriorem spectat, Dionysium tertia, iterumque nona Octobris die celebrat; quod sane, duos abs illo Dionysios, invicem diversos, Areopagitam unum, Parisiensem alterum, commemorari, argumento est.

[197] Dionysium quidem, quem tertia Octobris die celebrat, [opinionem etiam de duobus Dionysiis, quod & de Usuardo,] Areopagitæ, contra ac Ado facit, titulo non distinguit; verum illi non de alio, quam de celeberrimo isthoc Atheniensi antistite, sermonem esse, evidentissimum est tum ex ipso, in quo omnia Areopagitam sonant, suppeditato per Martyrologum istum de Dionysio, quem celebrat, textu; tum quod hic ex Adone, a quo ad tertiam Octobris diem non alius Dionysius, quam Areopagita, citra omnem controversiam celebratur, certissime sit acceptus, uti nemo non fatebitur, qui e Sollerii nostri ad Usuardum Præfatione fontes, e quibus hic Martyrologus aquas suas derivavit, didicerit. Nec est, cur quis hinc modo arguat, ab Usuardo dumtaxat Adonis exemplo Dionysium tertia iterumque nona Octobris die memorari, consectariumque proinde ex hoc ejus facto non esse, ut Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinctum, existimarit, seu in opinionem, quæ alterum ab altero distinguit, concesserit. Etsi enim ex Adone tam quæ ad tertiam, quam quæ ad nonam Octobris diem de Dionysio seu potius de duobus Dionysiis prodit, deprompserit, id tamen sine prævio, quo sedulo, duplexne an unus dumtaxat esset statuendus Dionysius, discussit, examine non fecit. Quod quam verum sit, vel ex eo liquet, quod in Annuntiatione, qua Dionysium, Parisiensem antistitem ac martyrem, ad nonam Octobris diem celebrat, Rusticum & Eleutherium, Dionysii proxime memorati in martyrio socios, debitis ac veris dignitatis suæ, priorem scilicet presbyteri, posteriorem diaconi, titulis condecoret, Adonemque adeo, qui Rustico diaconi tantum, Eleutherio contra presbyteri dignitatem perperam adscribit, recte correxerit.

[198] [ut probatur, dicendum, seculo VIII medio esse antiquiorem, ratus.] Adhæc Usuardus in sua ad Martyrologium, a se contextum Caroloque Calvo imperatori inscriptum, præfatione, Molani Martyrologio præfixa, ita loquitur: Quæ res … me ad hoc, etsi indignum, compulit, quatenus Sanctorum sacras atque anniversario recolendas festivitates ex quibusdam præcedentium Patrum Martyrologiis in quandam colligerem unitatem; recolebamque in ipsis eorumdem solennitatibus quam multos propriæ negligentiæ excessus, quos etiam purgari tali cupiebam officio. Præterea & venerabilium, Hieronymi scilicet ac Bedæ, presbyterorum piis, quamvis succinctis, super hoc provocabar descriptis; quorum prior brevitati studens, alter vero quam plures Kalendarum dies intactos relinquens, multa inveniuntur hujus Operis præteriisse necessaria, quos tamen secutus, censui & Flori, memorabilis viri, latiora jam in eo ipso negotio sequi vestigia, præsertim in secundo ejusdem libro. Ibi enim multa, quæ in priori omiserat, & correxit & addidit. At si quid præter quod ab illis accepi, in hoc tempore auctum vel mutatum est, sagaci a me indagine id perquisitum, agnosci poterit. Cum itaque Usuardus, uti nos his verbis docet, summo studio ac diligentia Martyrologium suum contexuerit, nihilque in hoc, a præcedentium Patrum, quæ sibi prælucentia habuit, Martyrologiis diversum, quod, sagaci indagine præmissa, veritati consonum haud reperisset, notarit ac in altera præterea e duabus de Dionysio ad tertiam & nonam Octobris diem Adonis annuntiationibus mutationem seu correctionem supra jam relatam fecerit, enimvero, quin hasce sedulo examinarit, Dionysiumque Parisiensem una, Areopagitam altera memorari observarit, dubitandum non est. Jam vero, cum res ita habeat, easdemque nihilominus annuntiationes duas in Martyrologium, a se contextum, intulerit, sane, quin ita Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinguere voluerit, reque etiam ipsa alterum ab altero distinctum ac recte proinde per Adonem distingui, judicarit, dubitandum pariter non est. Atque ita jam præter Erigenam duos adhuc seculi noni, ut Notkerum, qui sub hujus dumtaxat finem Martyrologium suum contexuit, præteream, martyrologos, Adonem videlicet & Usuardum, habemus; qui, cum post jam exortam de uno Dionysio opinionem floruerint, nec hanc tamen, sed oppositam de duobus Dionysiis, ut dictum, fuerint amplexi, consectarium est, ut hanc, at non illam, pro vera atque antiqua habuerint, imo & seculo octavo medio antiquiorem, verosimillime existimarint.

§ XI. Alia rationum momenta, e sacris potissimum Græcorum fastis petita, quæ, & apud hosce opinionem de duobus Dionysiis antiquitus obtinuisse, commonstrant, in medium proferuntur.

[Apud antiquos etiam Græcos opinionem de duobus Dionysiis viguisse, e Græci,] Quæ § proxime prægresso disserui, opinionem, quæ Dionysium Areopagitam a Dionysio, Parisiensi antistite ac martyre, diversum statuit, in ecclesia Latina ante seculum octavum medïum viguisse, dumtaxat commonstrant, ea hic modo, quæ eamdem opinionem in Græca etiam ecclesia antiquitus, ac proin verosimillime jam inde etiam ab eodem, quo in Latina, tempore invaluisse, ostendant, e sacris potissimum Græcorum Fastis adducturus sum. Ac primo quidem, quo id præstem, S. Dionysii Areopagitæ, quod ad præsens institutum facit, quodque integrum e Ms. Claromontani Parisiis collegii Synaxario Chiffletius in sua de uno Dionysio Dissertatione suppeditat, Elogium, ex parte etiam a Sirmondo de duobus Dionysiis cap. 7 exhibitum, Græce & Latine huc transcribo. Græce sequentibus hisce verbis concipitur: Ἀθλησὶς τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν ἐπισκόπου γενομένου Αθηνῶν Διονυσίου τοῦ Αρεοπαγίτου, ὅς ἐτύγχανεν εἑς τῶν ἐν Αθήναις ἐνδόξων πλούτῳ καὶ σοφίᾳ περίβλεπτος. νόμος δὲ ἦν ἐν ἀυταῖς ἐννέα κριτὰς προκατέζεσθαι παρὰ τὸν ἄρειον πάγον διαφέροντας τῶν λοιπῶν, τὰς φονικὰς κρίνοντας κρίσεις· ὧν εἱς ὑπῆρχε καὶ Διονύσιος. Τοῦ δὲ θείου Παύλου τοῦ ἀποστόλου κηρύξαντος ἐν Αθήναις, ἄκρος τὴν σύνεσιν ὢν, ἐπέγνω τὴν ἀλήθειαν καὶ ἐπίστευσεν είς Χριστὸν, καὶ χειροτονεῖται παῤ ἀυτοῦ ἐπίσκοπος Αθηνῶν, καὶ τὰ ἀπόῤῥητα μυεῖται παρὰ τοῦ σοφοῦ Ιεροθέου· διὸ καὶ μόνος ἐν γράμμασιν ἐκτίθεται τῶν ἐπουρανίων ταγμάτων τοὺς διακόσμους, καὶ πάσης ἱεραρχίας καὶ ἐκκλησιαστικῆς διατάξεως ἐφερμηνεύει τοὺς τύπους.

[200] Οὗτος ὁλοκαυτοῦται ἐν πυρὶ συλληφθεὶς ὑφ᾽ ἑλλήνων, συγκατακαέντων ἀυτῷ καὶ τῶν ἑτέρων ἀυτοῦ συγγραμμάτων· ἃ φασὶ τινὲς ἐν μόνῃ τῇ τῶν Ρωμαίων ἀποκεῖσθαι βιβλιοθήκῃ· εὑρίσκονται δὲ παῤ ἡμῖν βιβλία ἀυτοῦ δέκα. Καταλαβὼν δὲ τὰ ἑσπέρια ἐπὶ τῆς βασιλείας Δομετιανοῦ, καὶ πολλὰ θαύματα ἐπιδειξάμενος μετὰ τὸ ἀποτμηθῆναι τὴν κεφαλην χερσὶν ἰδίαν ὑποδεξάμενος μέχρι δύο μιλίων ἐβάδισε, καὶ οὐ πρότερον ἀπέθετο ἀυτὴν, ἕως συνήντησε πιστῇ γυναικὶ, ὀνόματι Κατούλα, καὶ ταύτης ταῖς χερσὶ τὸν ἱερὸν θησαυρὸν ἤτοι τὴν κάραν ἐπιστεύσε· σὺν ἀυτῷ δὲ Ρουστικόστε καὶ Ελευθέριος τὰς κεφαλὰς ἀπετμήθησαν· ἦν δὲ κατὰ τὸν σωματικὸν τύπον τὸ μέγεθος μέσος, ἱσχνὸς, λευκὸς, ὕπωχρος, τὴν ῥῖνα ὑπόσιμος, τὰς ὀφρῦς ἀνεσπακὼς, κοῖλος τοὺς ὀφθαλμοὺς, ἐπισυνοίας ἀεὶ, ὦτα μεγάλα ἔχων, πολιὸς κομήτης, μετρίως βαθυνόμενος τὴν ὑπήνην, ἀραιὸς τὴν ἔκφυσιν τοῦ γενείου, ἠρέμα προγάστωρ, μακροδάκτυλος ταῖς χερσίν· ἡ δὲ σύναξις ἀυτοῦ τελεῖται ἐν τῇ ἁγιωτάτῃ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ: Latine autem e Chiffletii interpretatione sic habet: Certamen sancti patris nostri, episcopi Athenarum, Dionysii Areopagitæ, qui fuit unus ex viris illustribus Atheniensibus, opibus & sapientia conspicuis. Consuetudo vero erat Athenis, novem judices præsidere in Areopago, præstantiores aliis, capitalium causarum arbitri *, quorum unus fuit Dionysius. Verum, divino Paulo Apostolo concionante Athenis, ut erat subtili intelligentia, veritatem agnovit, & credidit in Christum, Athenarumque ab illo creatus est episcopus, & a sapiente Hierotheo ineffabilia edoctus est mysteria; unde & solus in scriptis exponit ordinationes cælestium exercituum, & omnis Hierarchiæ atque ecclesiasticæ dispositionis formam explanat. Hic ab ethnicis comprehensus, flammis consumptus est totus, una cum ipso concrematis & aliis ejus libris, quos quidam aiunt in sola Romanorum bibliotheca superesse. Reperiuntur autem apud nos libri ejus decem.

[201] [transcribitur, quodque accommodate ad suam de uno Dionysio opinionem] Ad Occidentem vero profectus, regnante Domitiano, &, multis patratis miraculis, capite cæsus cum esset, ipsum caput suis excipiens manibus ad duo usque milliaria progressus est. Nec prius dimisit quam fideli mulieri, Catulæ nuncupatæ, obviam factus est, & sacrum hunc thesaurum, caput scilicet suum, ejus credidit manibus. Cum ipso vero Rusticus & Eleutherius capite cæsi sunt. Erat autem, quod ad formam corporis attinet, statura mediocri, gracilis, albus quidem, sed subpallidus, subsimus, contractis superciliis, oculis profundis, semper meditabundo similis, majusculis auribus, comatus & canus, barba modice promissa, sed rara, paululum ventricosus, digitis manuum oblongis. Dies vero ejus sollemnis celebratur in sanctissima magna basilica. Ignis seu flammarum supplicium, quo Dionysius totus (in Oriente seu Athenis, ut apparet) fuisse consumptus in isthoc jam recitato elogio primum traditur, certe cum capitis amputatione, qua martyrium in Occidente consummasse in eodem elogio post narratur, quadrare non potest. Hinc Chiffletius, id observans, scriptori, qui istud contexuit, interpretationem, qua hunc suæ de uno Dionysio opinioni, si non faventem, saltem non nocentem, reddere est conatus, affinxit. Audi, qui proxime ante idem huc jam transcriptum elogium loquatur. Ex illa, inquit, Græcorum ignoratione (de Dionysio scilicet, Athenis Romam profecto, indeque in Gallias, ubi & martyrium subierit, misso) ortam opinamur conjecturam de Dionysio, apud Athenas flammis consumpto (ὁλοκαυτοῦται ἐν πυρὶ) quam ut suæ de duobus Dionysiis sententiæ faventem refert Sirmondus ex codice Ms. cujusdam Synaxarii bibliothecæ Claromontanæ, auctoris tamen inconstantiam redarguens, qui mox addit, Dionysium, in Occidentem profectum, post multa edita miracula, capite ibi cæsum esse. Nobis vero, nec absque ratione magis placet posterior eoque sanior Synaxarii sententia, si tamen illa cum priore stare non potest. Quid enim vetat, quo minus Dionysius, Athenis comburi jussus, in accenso rogo illæsus perstiterit, indeque divinitus ereptus ad Occidentalem expeditionem consilia verterit?

[202] Chiffletius itaque elogii dicti auctorem, quo hic secum ipsemet in concordiam adducatur, [Chiffletius verbis hic datis interpretatur,] ita interpretatur, ut hisce suis verbis ὁλοκαυτοῦται ἐν πυρὶ significatum dumtaxat voluerit, Dionysium fuisse comburi jussum, seu flammis damnatum, non autem etiam hisce fuisse consumptum; ut autem huic interpretationi suæ qualemcumque confirmationem adjungat, aut certe mentem suam clarius exponat, ita insuper, postquam integrum, quod jam transcripsi, elogium recitavit, mox ratiocinatur: Dubitari hic possit, num illa verba, οὗτος ὁλοκαυτοῦται ἐν πυρὶ, accipienda sint de sententia capitis in Dionysium prolata; ut sit sensus; “Per sententiam totus comburi jussus est.” Belle enim id quadraret cum eo, quod mox subjicitur; Dionysium, in Occidentis partes profectum, ibi martyrium fecisse, caput præcisum gestasse, &c, cum nempe e flammis Atheniensibus, ut plurimi alii martyres divinitus emersisset; quod duorum Dionysiorum assertoribus maxime obstaret. Sed etsi admittas, ut volunt adversarii, Græca levitate secum pugnare Synaxarii auctorem, dum & Dionysium Athenis combustum asserit, & postea tamen in Occidentem concessisse, quæ sunt aperte contradictoria, nihil certe hic illi metunt, nullius fidei & sibimet adversantem scripturam pro se allegantes; ut oppido mirum sit, a viris industriis quæsitum ex hoc Synaxario suæ opinioni auctoramentum. Agite igitur, vos fortium ingeniorum primipili, quibus ecclesiarum nostrarum traditio ludibrium est, qui Parisiorum Areopagitam Hilduinianam fabulam, Hilduinianam hæresim nuncupare nihil veremini. Dicite, amabo, quo consilio, quave mente synaxarii hujus auctorem in causa vestra testem citare voluistis? An quia Dionysium Atheniensem Athenis cum suis scriptis igne consumptum affirmare visus est? Si fecit, qua, quæso, ratione mox admonet, hunc eumdem, cum in Occidentem transiisset, cum Rustico & Eleutherio capite cæsum, hoc ipsum caput manibus apprehensum, ad duo milliaria a supplicii loco tandiu gestasse, donec illud in Catulæ piæ feminæ sinum deponeret?

[203] Sic porro illum e rogo Atheniensi illæsum evasisse nos docuit, [Elogii parte, utpote cujus auctorem vel ipsummet] sive per ἀορασίαν sive alio divinæ Providentiæ miraculo, quod certe illi cum aliis permultis Christi martyribus constat fuisse commune. Hoc vero de Dionysio nostro adversarii pernegant, adeoque Synaxarii auctorem Græca levitate veris fabulosa illigasse contendunt. Aut totum illius testimonium probate, aut totum rejicite. Absurdum est, eodem ex ore & oracula & fabellas excipi putare. Claromontanum itaque, quod laudat, Synaxarium seu potius jam productum ex hoc Dionysii elogium vel eo, quem assignat supraque etiam exposui, modo seu pacto esse interpretandum, vel certe totum rejiciendum, laudatus Chiffletius, quod alioquin unus idemque auctor pugnantia scripsisse, veraque falsis seu fabulosis immiscuisse foret dicendus, contendit. Verum quid si dictum elogium, non ab uno eodemque, sed a duobus auctoribus diversis, antiquiori uno, recentiori altero, fuerit contextum? Quid si pars elogii prior, quæ, Dionysium flammis fuisse totum consumptum, memorat atque ab initio ad hasce usque voces Ad occidentem vero profectus, excurrit, ab auctore, seculum octavum medium prægresso, sola primum fuerit conscripta? Quid si ei deinde posterior, quæ, Dionysium in Occidente capite cœsum, tradit, atque ab iisdem vocibus ad finem usque procurrit, ab auctore recentiore, qui non nisi post seculum octavum medium floruerit, idcirco fuerit adjecta, quod ita hic priorem elogii partem, quam alte a se imbibitæ de Dionysio, in Gallias profecto ibique martyrii palmam adepto, opinioni adversari, videbat, corrigere, aut saltem (neque enim forsan, verane esset, ac quid complecteretur, examinarit) auctiorem, additis iis, quæ de Dionysio credebat, reddere voluerit?

[204] [esse antiquum, vel quod] Sane cum, Operum duorum, quorum unum de Cælesti, alterum de Ecclesiastica Hierarchia S. Dionysius Areopagita scripserit, mentione facta, alios ejus libros in sola Romanorum bibliotheca superesse, a quibusdam dici, in priori elogii huc transcripti parte asseratur, scriptam hanc fuisse, oportet, ante seculum octavum, utpote quo Scholia, a S. Maximo, seculi septimi scriptore, non tantum in Cælestem & Ecclesiasticam Hierarchiam, sed & in omnia, quæ Areopagitæ nomine modo circumferuntur, Opera exstiterint contexta, hæcque tum certe non tantum Romæ, sed & pluribus aliis locis fuerint reperta. Quod autem ad posteriorem elogii partem modo spectat, cum ea, quæ de capite a Dionysio, cum id, sibi jam amputatum, propriis manibus gestasset, in matronæ, nomine Catullæ, sinum deposito, in posteriori illa parte narrantur, a Metaphraste, qui, quemadmodum apud omnes modo in confesso est, seculo decimo floruit, litteris primum fuerint mandata, fuisse isthane ab auctore, qui nonnisi post Metaphrastem floruerit, conscriptam, indubitatum apparet ac certum. Atque ita simul, ab alio scriptore priorem, ab alio item posteriorem elogii dati partem fuisse conscriptam, modo habemus; quam merito autem adstrui id queat, e jam nunc dicendis amplius elucescet. Etsi quidem ὁλοκαυτοῦται, igne absumptus est, ad idem significandum, quod sacrificatus est seu ignis incendio, quod quis, comburi jussus, divina virtute evaserit, excruciatus est, subinde usurpatum inveniatur, ita tamen in dato elogio non usurpari vel ex eo liquet, quod in eo Dionysius una cum contextis a se libris, quos certe tali modo sacrificatos seu immolatos significari, nemo dixerit, crematus fuisse tradatur.

[205] [de Dionysio in Oriente seu Athenis passo] Cum autem id ita sit, ac proin assignatam a Chiffletio interpretationem prior elogii pars neutiquam patiatur, oportet sane, ut alium hæc, alium pars posterior, utpote, Sanctum capitis amputatione in Occidente expirasse, tradens sicque cum parte priori, quæ, eum Athenis seu in Oriente flammarum incendio fuisse absumptum, memorat, e diametro pugnans, auctorem habuerit; qui, hac fortassis haud sat examinata, vel examinata quidem, sed non probata, posteriori a sese contexta parte ob causarum, quas num. 203 assignavi, alteram Dionysii, de quo hic, elogium auxerit. Jam vero, cum res ita habeat, supraque huc transcriptum Sancti elogium duos diversos, quorum alter ante seculum octavum floruit, Athenisque Dionysium occubuisse, scribit, auctores e jam dictis habuerit, consectarium fit, ut id haud prorsus, contra ac Chiffletius vellet, rejiciendum sit, utque contra, opinionem de Dionysio Areopagita, in Oriente seu Athenis, non in Galliis seu Occidente passo, apud Græcos antiquos, qui ante scriptam elogii recitati posteriorem partem seu recentiorem hujus auctorem floruerint, viguisse, argumento sit haud prorsus invalido, quidquid contra etiam Chiffletius supra huc transcriptis verbis arguat. Verum demus etiam tantisper, scriptorem fuisse repertum, qui adeo parum sibi constiterit, ut unum eumdemque Dionysium & in Oriente seu Athenis igne fuisse absumptum, & in Galliis seu Occidente martyrium gladio consummasse, aliaque haud sat cohærentia in Elogio supra huc transcripto memoriæ prodiderit, nec hinc consectarium erit, ut ex hoc pro opinione de duobus Dionysiis, quæ horum alterum Athenis, alterum in Galliis martyrio coronatum statuit, nihil possit confici.

[206] Age, rem accurate expendamus. Græci, de quo hic, [tradit, ex antiquo] elogii auctor, qualis qualis sit, in priori hujus parte fuisse Dionysium Areopagitam Athenis seu in Oriente flammis totum absumptum, memoriæ prodit. Quid ergo? Idne forsan, nullo duce, Græca quapiam levitate e proprio suo genio in litteras miserit? Affirmas? Qua veri specie, videamus. Flammarum incendio in Oriente seu Athenis, simulque capitis amputatione in Occidente seu Parisiis unus idemque Dionysius Areopagita mori non potuit; cum autem hoc ultimo mortis genere in Occidente exspirasse Sanctum, Elogii auctor in posteriori hujus parte ex anterioribus, quæ etiam, ut certe non negabis, fide digna, ipse existimarit, monumentis scriptoribusve memoriæ prodat, quis eum, etsi etiam pugnantia scripsisse detur, adeo simul amentem fuisse credat, ut Sanctum eumdem in Oriente ignis supplicio occubuisse, sine vade, sine teste, sine ullo denique fundamento in priori ejusdem a se contexti elogii parte tradiderit? Subinde quidem, ut, qui oppositarum seu contradictoriarum assertionum unam credit, alteram postea, relicta priori, admittat, evenire solet; ast simul, ut quis, ratione prorsus omni destitutus, id faciat, aut etiam assertionum contradictoriarum uni potius, quam alteri adhæreat, vel numquam vel certe rarissime contingit; hoc autem cum ita habeat, factum esse quis credat, ut, qui duas assertiones oppositas contradictoriasve admitteret, litterisque etiam consignaret, rationibus quidem quantum ad unam, at non item quantum ad alteram, ut id faceret, sit nisus? Dicesne forsan, Elogii auctorem, quod, unum eumdemque in Oriente ignis supplicio, simulque in Occidente capitis amputatione vitam amittere haud posse, non observarit, tam uno, quam altero mortis genere Dionysium esse martyrii coronam adeptum, scripsisse? Verum cui id, quæso vel utcumque credibile efficias?

[207] Cum itaque elogii, de quo hic, auctorem aliqua certe, [monumento traditioneve acceptum esse, oporteat, probatur,] ut Dionysium, quem capitis amputatione in Occidente expirasse, ait, in Oriente simul flammarum incendio occubuisse, traderet, ratione fuisse impulsum, ex omnibus, quæ jam dicta sunt, necessum appareat, quid, quæso, aliud dicamus, quam postremum illud, quo Sanctum in Oriente obiisse, ait, supplicium vel e traditione, quæ apud Græeos antiquos viguerit, vel, quod malim, e litterario, in quo hæc consignata esset, monumento abs illo fuisse acceptum? At vero, Græcos, cum Dionysium, relictis Athenis, Romam concessisse, indeque in Gallias, ubi & martyrium subiisset, a Clemente Papa missum fuisse, ignorarent, flammarum supplicio in Oriente seu Athenis illum fuisse consumptum, e conjectura dumtaxat scripsisse, Chiffletius contendit. Ita scilicet verbis, num. 201 recitatis, non obscure prodit. Verum quid tum? Cum equidem conjectura, e qua id Græci tum scripserint, omni dubio procul, ut Chiffletius negare non potest satisque ipsemet innuit, cognitionem, qua eumdem Dionysium capitis amputatione in Occidente occubuisse, habuerint perspectum, præcesserit, consectarium vel hinc fit, ut Græci, priusquam Dionysium, capite amputato, sanguinem pro Christo in Occidente fudisse, umquam scripserint, alio plane mortis genere in Oriente illum occubuisse, memoriæ prodiderint, ac proin, ut ante opinionem, quæ Dionysium Areopagitam & Parisiis capitis amputatione occisum, & cum Dionysio, Parisiensi antistite, unum esse atque eumdem statuit, opinio prorsus opposita, quæ a posteriori isthoc Dionysio priorem distinguit, huncque, non Parisiis, sed Athenis, fuso pro Christo sanguine, ad cælos evolasse, statuit, apud Græcos obtinuisse sit putanda.

[208] [uti etiam e Basiliano, utpote cujus auctor in elogio huc transcripto,] Quo porro id propensius credam ac porro credere unusquisque non immerito possit, etiam facit Basilianum Græcorum Menologium, sub seculi decimi, uti inter eruditos modo convenit, finem contextum, in quo S. Dionysius Areopagita ad tertiam Octobris diem sequenti isthoc, quod huc idcirco Latine saltem juverit transcripsisse, ornatur elogio: Magnus Dionysius in urbe Athenarum unus ex iis, qui gloria, divitiis & sapientia excellebant, in eo, quem Areopagum vocant, causarum judex erat. Cum vero sanctus Apostolus Paulus, Athenas profectus, Christum prædicaret, uti erat acri ingenio, veritatem facile intellexit, & in Christum credidit, Baptizatusque Athenarum episcopus ordinatur, multosque Græcorum (verti oportuerat ethnicorum) docuit, & ad Deum conversos baptizavit. Didicit etiam arcana Dei mysteria a sancto Hierotheo episcopo, & multos libros de cælestibus virtutibus conscripsit. Delatus autem ad Athenarum præfectum ab idololatris comprehenditur cum duobus discipulis; cumque multa tormenta subiissent, primus quidem ipse decollatur, qui suis manibus caput ad duo milliaria sustulit, nec prius deposuit, quam Christianæ feminæ obviam factus illud ei tradidit. Postea & duo ejus discipuli capite obtruncati sunt. En itaque aliud adhuc Græcorum monumentum sacrum, aut, si mavis, hujus auctor, hagiologus Græcus, qui, quamvis ex dictis non prius quam seculo decimo ac proin non nisi post opinionem de uno Dionysio, a Græcis etiam (adi num. 112 & seq.) passim receptam, floruerit, Athenis tamen Dionysium Areopagitam martyrio, utut in supplicii, quo id subierit, genere cum synaxarii supra dicti auctore non conveniat, fuisse affectum, scribit aut certe non obscure indicat, sicque hunc a Dionysio, Parisiensi antistite, utpote quem Parisiis subiisse martyrium, nemo non fateatur, apertissime distinguit.

[209] [Athenis] Nec id tantum ex huc jam transcripto, quo a Græco isto hagiologo Dionysius celebratur, elogio habemus; verum etiam, cum capitis jam amputati gestationem aliaque nonnulla, soli Dionysio, qui Parisiensium fuerit episcopus, attribui solita, Dionysio Areopagitæ adscribat, ei indubie scripta seu documenta, quæ hunc cum illo confunderent, præluxisse. Jam vero, cum res ita habeat, qua ratione factum, dicemus, ut Dionysios ambos, Parisiensem & Areopagitam, pariter non confuderit, seu hunc Athenis, quod perinde est ac si unum ab altero disertissime distinxisset, martyrium subiisse, indicarit? Anne forsan, ambos quidem Dionysios, Parisiensem scilicet & Areopagitam, pro uno atque eodem Sancto a Martyrologo isto haberi, in loco tamen martyrii seu palæstra, cum Parisios pro hac assignare debuisset, assignanda errari, asseverabis? Verum id, quod sane, nisi solide probetur, nemo admittat, qui, quæso, vel utcumque probatum des? Anne ex eo, quod nonnulla, quæ in solum Dionysium Parisiensem quadrant, commemoret, sicque de sancto isthoc antistite, Parisiis seu, ut exactius loquar, prope Parisios martyrii palmam adepto, sermonem facere videatur? Verum nonnulla pariter, quæ, quemadmodum consideranti patebit, in solum Dionysium Areopagitam quadrant, memoriæ prodit. Ut itaque hagiologus iste, etsi etiam scripta, quæ ambos Dionysios confunderent, præ oculis habuerit, Areopagitæ tamen palæstram Athenis collocarit, huicque simul Sancto nostro nonnulla, quæ in solum Dionysium Parisiensem quadrant, adscripserit, ex eo factum apparet, quod & prælucens sibi, quod partim e Dionysii Areopagitæ, partim e Dionysii Parisiensis gestis esset conflatum, elogium seu encomium fere totum descripserit, & palæstram martyrii, quam nuspiam in hoc inveniebat expressam, e monumento Græco, quod Athenas pro ea assignabat, deprompserit, antiquave saltem e traditione, quæ apud Græcos adhuc vigebat ipsique erat perspecta, acceperit.

[210] Sane, cum, ut dictum, seculo demum decimo, [Dionysii palæstram ex antiqui] quo scripta quamplurima, Dionysium Areopagitam cum Parisiensi confundentia, apud Græcos circumlata fuisse noscuntur, in vivis exstiterit, nihil omnino impedit, quo minus, quale dixi, elogium seu encomium præ oculis habuisse credatur. Nec est etiam, cur palæstram, quam Dionysii Areopagitæ martyrio assignat, e litterario quopiam Græcorum monumento antiquave apud hosce adhuc vigente traditione discere non potuisse asseratur. Etsi enim nulla modo apud Græcos monumenta, quæ Dionysium Areopagitam Athenis passum tradunt, fortassis supersint, consectarium hinc non est, ut nullum prorsus scriptum hujusmodi jam inde etiam ab hagiologi ætate superstes exstiterit. Quod autem ad antiquam, e qua pariter martyrii, a Dionysio Areopagita tolerati, palæstram discere potuerit, traditionem spectat, hæc quidem, opinione de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, in Occidente, non in Oriente Athenis passo, ubique temporis lapsu recepta, penitus hodie apud Græcos interiit; verum quid ni apud hosce scriptoris, qui Menologium Basilianum contexuit, ætate seu seculo X utcumque adhuc vigere potuerit? Nihil sane, quo, ut id haud factum, certo credam, occurrit. Ei itaque, quæ de martyrii, a Dionysio Areopagita tolerati, loco seu palæstra memoriæ prodit, vel antiquam, quæ apud Græcos adhuc viguerit, traditionem, vel quoddam horum monumentum litterarium suppeditasse, mihi vix non certum atque indubitatum apparet. Res enim nisi ita habeat, unde, quæso, quod de Dionysio Areopagita, Athenis passo, scribit, deprompsit? Dicesne forsan, e sacris Græcorum Fastis, quos, quod Dionysium Areopagitam ad tertiam Octobris diem Athenis annuntiarent, de palæstra, qua Sanctus pro fide certasset, non de loco, quo certaminis dumtaxat commemoratio ageretur, interpretatus sit?

[211] [monumenti fide signet,] Verum, præterquam quod Græcorum fasti, in quibus Dionysius Athenis, alio nullo, quo ibidem seu passus seu passionis causa commemorationem nactus significetur, indicio apposito, annuntietur, hodie, quod sciam, haud inveniantur, haudquaquam annuntiatione hujusmodi, qua cultusne dumtaxat Athenis, an passus etiam Dionysius traderetur, dubium fuisset, Menologii Basiliani auctor, ut martyrii, a Dionysio tolerati, palæstram Athenis signaret, commovendus fuisse videtur, quod, cum seculo decimo, quo demum, ut jam dictum, floruit, scripta seu monumenta non pauca, ac nominatim quidem Dionysiana a Methodio, Syncello & Metaphraste contexta Acta, in quibus Dionysius Areopagita in Galliis & fidem prædicasse & sanguinem pro hac fudisse disertissime tradebatur, apud Græcos passim circumferrentur omniumque fere manibus tererentur, vix ac ne vix quidem, quin aliquod saltem hujusmodi seu scriptum seu monumentum legisset, dubitari queat, nec facile, ut alibi Dionysii palæstram, quam in hoc notatam reperisset, consignaret, commissurus fuisse videatur. Jam vero cum res ita habeat, toleratique adeo a Dionysio martyrii palæstram, quam Athenis locat, e sacris, quales dixi, Græcorum fastis haud acceperit, quid aliud superest, quam ut illam vel ex alio quopiam litterario Græcorum monumento, vel ex antiqua, quæ apud hosce adhuc viguerit, traditione deprompsisse credatur? Et quidem, cum tunc, opinione de Dionysio in Galliis passo, ab omnibus prope Græcis imbibita, traditioni contrariæ seu Sanctum Athenis passum statuenti, utut fortassis utcumque adhuc apud nonnullos obtineret, derogatum haud parum esset, non ex hac, sed e monumento, litteris expresso, verosimillime, quod dixi, deprompserit; id autem, cum seculi noni ac decimi Græci, utpote opinionem, quæ Dionysium Areopagitam Parisiis passum eumdemque proinde cum Dionysio Parisiensi statuit, tum amplexi, Athenis utique Dionysii Areopagitæ palæstram collocaturi haud fuissent, ante seculi octavi finem exaratum seu conscriptum indubie fuerit.

[212] [Menologio, Tharasiique patriarchæ Constantinopolitani hic relato] Quare, cum e monumento hujusmodi Dionysii Areopagitæ palæstram, quam Athenis signat, Mrl. Basiliani auctor, uti e jam dictis liquet, acceperit, is certe aut, si mavis, supra huc transcriptum, quo Dionysium Areopagitam celebrat, Elogium argumento sit, opinionem, quæ Dionysium Areopagitam Athenis passum diversumque proinde a Dionysio Parisiensi statuit, ante seculi octavi finem seu apud Græcos antiquos viguisse. Et vero hoc ita indubie habere, fas est etiam colligere e Tharasii, Constantinopolitani ab anno 784 ad annum usque 806 patriarchæ, supra adhuc ex Hilduinianis Areopagiticis memorato facto, quo is, cum sibi de Dionysio Areopagita, qui & Romam, relictis Athenis, concessisset, indeque in Gallias missus martyrium ibidem subiisset, relatum fuisset, sollicite, num hæc veritati essent consona, per legatos suos, seu Romam seu in Galliam missos, inquiri jussit. Cum enim tunc, uti ex iis, quæ § V disserui, apparet, Gallorum Commentarii, in quibus ista haud obscure adstruebantur, cum Græcis essent communicati, utquid in horum veritatem, seu num Dionysius Areopagita in Gallias, substituto sibi Athenis episcopo, concessisset, martyrioque ibidem occubuisset, inquiri Tharasius jussit? Non aliam, inquies, certe ob causam, quam quod de re dubius adhuc atque anceps hæreret. Belle enimvero; ast utquid dubius adhuc atque anceps de re hærebat? Utquid in hanc, cum laudatos Gallorum Commentarios, Dionysium Areopagitam in Galliis passum, diserte adstruentes, ad manum haberet, verosimiliterque etiam legisset, per legatos suos, seu Romam, ut dictum, seu in Gallias missos, sollicite, quo videlicet, quid credendum foret, exploraret, inquiri jussit?

[213] Id enimvero ni tum adhuc opinionem, quæ Dionysium Areopagitam Athenis passum atque a Parisiensi diversum statuit, [facto; nec ex iis, quæ verbis hic recitatis] apud Græcos vigere aut certe haud dudum antea viguisse, habuisset compertum, nec facturus, nec etiam, num Gallorum cum Græcis communicati Commentarii, qui Dionysium Areopagitam Parisiis passum eumdemque cum Dionysio Parisiensi exstitisse haud obscure adstruebant, veritati essent consoni, dubitaturus fuisse videtur. Quod cum ita habeat, opinionem enimvero, quæ Dionysium Areopagitam Athenis passum atque a Dionysio Parisiensi diversum statuit, ante seculi octavi finem apud Græcos adhuc obtinuisse, memoratum S. Tharasii, patriarchæ Constantinopolitani, factum argumento etiam est haud prorsus invalido. At vero erit fortassis, qui nobis hic iterum (de Menæis enim, similibusve Græcorum, utpote sublestæ nimium fidei ac recentioris ævi, monumentis quemquam etiam disceptaturum, haud reor) objiciat Baronium, in Annalibus Ecclesiasticis ad annum 109, num. 45 ita primum ratiocinantem: Ne quis putet, ea tum primum Acta Dionysii Areopagitæ a citatis auctoribus (Methodio scilicet, Syncello & Metaphraste) fuisse inventa atque conscripta; accipiat, quid, scribens ad eumdem imp. Ludovicum Hilduinus (adi hujus ad principem illum apud Surium Rescriptum num. 10) de antiquorum Græcorum monumentis his verbis testatus sit; “Usque hodie Græcorum majores, & Athenarum incolæ perhibent, historiarum scriptis & successionum traditionibus docti, in eadem civitate Dionysium tunc temporis primum fuisse episcopum, quando Timotheus, Pauli æque discipulus, Ephesiorum rexit ecclesiam; ipsumque, subrogato sibi episcopo, Romam adiisse, &, ut compererunt, apud Gallorum gentem glorioso martyrio consummatum fuisse;” ac tum, nonnullis adhuc, quibus jam nunc discussum Tharasii, patriarchæ Constantinopolitani, factum exponitur, Hilduini verbis transcriptis, hoc modo prosequentem: Certe quidem, etsi nulla umquam de Græcorum mutua consensione & ex suis scriptis attestatione suppeterent testimonia, suum ipsorum silentium loco mille testium foret.

[214] Etenim mente recolentes, quam ipsi fuerint semper rerum suarum tenacissimi custodes ac vindices, [Baronius, seu de Græcis, qui Gallis, Dionysium Areopagitum,] hocque illis insitum esse a natura; quippe qui de Homeri patria inter se adeo concertariat; haud putamus fuisse adeo liberales, ut tantum virum, sapientium sapientissimum, Athenarum reliquias, Pauli insignem discipulum, primum ipsorum episcopum, tam facile donarint Gallis, ut ipsis sibi eum vendicantibus, penitus tacuerint ac veluti jurato silentio, nullus umquam ausus fuerit vel leviter contradicere. Nam si levissima aliqua probatione vel ex Athenarum ecclesiæ monumentis vel incerta aliqua & dubia traditione, aut relatione undecumque accepta, his de Dionysio æmuli Latinorum gloriæ adversari potuissent, haud sibi eos temperasse putandum est, ut non sibi vendicarint sua. Sed quod in re probe testata ac plane perspecta nimis calumniose agere visi essent; tantum abest, ut reclamantes contradixerint; ut potius omnes, qui de ea re egerunt, calculum suæ sententiæ mutua consensione sponte contulerint. Ita hactenus eruditissimus Annalium ecclesiasticorum parens, duo hic potissimum, alterum quidem ex Hilduini verbis, alterum vero e proprio suo genio, contendens. Primum est, S. Dionysii Acta, quæ Methodium, Syncellum & Metaphrastem habent auctores, ex antiquis Græcorum monumentis esse accepta; secundum vero, nihil omnino Græcis, quo, Gallis Dionysium Areopagitam, veluti gentis suæ apostolum, sibi vindicantibus, reclamare potuissent, suppetiisse.

[215] [veluti gentis suæ apostolum] Verum duo isthæc, a Baronio asserta, quæ, si vera forent, opinionem, quæ Dionysium Areopagitam Athenis passum, atque a Dionysio Parisiensi diversum statuit, apud Græcos antiquos haud viguisse, argumento essent, confutare ac penitus convellere haud oppido difficile est. Ut id adeo effectum dem, ab eo, quod ultimo loco a Baronio recitatis verbis proponitur, duco initium. Ac primo quidem, qui ex eo, quod Gallis, Dionysium Areopagitam genti suæ Euangelium annuntiasse, asserentibus, Græci haud contradixerint, contendere id, quod dixi, Baronius, vir alioquin certo doctissimus, potuerit, haud satis perspicio. Quid enim? Anne Galli, cum Dionysium, qui Parisiensibus Euangelii lucem attulit, Areopagitam appellare sub seculum VIII medium cœpere, ita hunc vendicaverunt sibi, ut Græcis plane abstulerint? Si fecissent, fuisset sane, cur reclamassent Græci, nec dubito, quin re etiam ipsa reclamaturi fuissent. Verum, etsi quidem Galli, Dionysium Areopagitam in Gallias, relicta Græcia, venisse, Parisiensiumque creatum antistitem genti suæ sanctissima salutis ac fidei dogmata tradidisse, tum asseruerint, eum tamen natione exstitisse Græcum Atheniensiumque fuisse primum episcopum, minime negarunt, Græcisque adeo neutiquam ademerunt. Ut quid ergo hi illis contradixissent, productisque in lucem, quibus Dionysium e Græcia numquam excessisse, probassent, monumentis reclamassent? Civitatemne forsan, cui natalium Homeri decus civitates Græciæ reliquæ adscripsissent, idcirco hisce, quod celeberrimum illum poetarum principem apud se aliquando fuisse moratum, poëticarumque suarum lucubrationum partem condidisse, affirmassent, contradicturam reclamaturamque fuisse, Baronius existimarit? Id enimvero ut autumem, singularis prorsus viri undequaque eruditi industria atque acumen non permittit; cum autem id ita habeat, qui Græcos Gallis memoratam ob causam contradicturos fuisse, in animum induxerit, litterisque etiam commendarit, sane mirari subit.

[216] [sibi vendicantibus,] At vero, inquies fortassis, facturos id fuisse Græcos, existimavit Baronius, quod Dionysium in Galliis martyrium subiisse, seu cælo natum esse, Galli assererent. Quid ergo? Hincne Gallis, suæ interim gentis conversionem situmque in hac decus Græco homini adscribentibus, contradicturos fuisse Græcos, merito existimari potuerit? Id equidem mihi haud apparet. Et vero tantum abest, ut Gallis, quod Dionysium Areopagitam subiisse in Galliis martyrium, assererent, contradicturi fuerint, ut contra iisdem Gallis, cum abs hisce supra jam sæpius memoratos, qui Dionysium Areopagitam in Gallias venisse, eumdemque cum Dionysio Parisiensi esse, adstruebant, Commentarios seu fictitia ac fabulosa Dionysiana Acta accepissent, multo facilius, quam par esset, assenssisse e supra dictis videantur. Nec ita illos animo fuisse comparatos, miror. Etenim Græco homini celeberrimæ Gallorum gentis ad fidem conversionem ab ipsismet Gallis in iis adscribi, cernebant; quod cum non possent non sibi ducere perhonorificum, fieri sane pronum fuit, ut Gallis perfacile, re etiam fere non examinata, assentirent, parique etiam modo, quæcumque in Commentariis, per illos secum communicatis, de Dionysio Areopagita tradi intelligebant, adoptarent. Ex observato itaque, cum Galli Dionysium Areopagitam, veluti gentis suæ apostolum, sub seculum VIII medium sibi vendicavere, per Græcos silentio, nullam omnino abs hisce, qua Gallis ea in re contradixissent, probationem seu ex ecclesiæ Atheniensis monumentis, seu ex incerta quapiam dubiaque traditione seu denique ex undecumque accepta relatione afferri potuisse, Baronius perperam contendit.

[217] Nulla quidem seu scripta seu monumenta, quibus, [non contradixerint, seu de monumentis antiquis,] quod Galli de Dionysio Areopagita asseverabant Græcisque persuasum volebant, convellerent, in medium tum protulere; verum, cum id facere neutiquam sane, uti e jam dictis haud difficulter statues, ipsorum interesset, monumenta seu scripta hujusmodi nulla, quæ Gallis opponere potuissent, penes ipsos exstitisse, haud facile crediderim. Ac merito quidem ita animo comparatum me esse, satis superque, quæ supra disserui, ostendunt. Verum, sciscitabere, quid tandem ex his omnibus conficies? Efficere etiam, quod huc potissimum spectat, allata a Baronio de supra memorato Græcorum silentio non posse, quo minus, quod supra de opinione Dionysium Areopagitam a Dionysio Parisiensi distinguente, quæ apud Græcos antiquos viguerit, asserui, firmum ac inconcussum consistat: anne autem iis, quæ ex Hilduini verbis idem Baronius primo arguit, pariter non convellatur, nunc dispiciendum. Quo id ordinate magis, modoque, quo ad lectoris captum fieri potest, accommodatiori præstem, Hilduini verba, quibus, quæ is scriptor contendit, superstruit, iterum huc in antecessum transcribo. Usque hodie, inquit in suo ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto num. 10. Hilduinus, Græcorum majores & Athenarum incolæ perhibent, historiarum scriptis & successionum traditionibus docti, in eadem civitate Dionysium tum temporis primum fuisse episcopum, quando Timotheus, Pauli æque discipulus, Ephesiorum rexit ecclesiam; ipsumque, subrogato sibi episcopo, Romam adisse, &, ut compererunt, apud Gallorum gentem glorioso martyrio consummatum fuisse; ex hisce autem, Sandionysiana, quæ Methodius, Syncellus & Metaphrastes contexuerunt, Acta e Græcorum monumentis antiquis esse accepta, Baronius loco supra assignato contendit.

[218] Verum nec hic, ut mihi equidem apparet, ei assentiendum. [e quibus Dionysii Romam Athenis discessus ab Athentensibus] Quid enim? Dionysium Areopagitam, ait, tum temporis, cum Timotheus, Pauli apostoli æque ac ille discipulus, Ephesiorum ecclesiam moderatus est, Atheniensium ecclesiæ præfuisse episcopum, ex antiquis monumentis juxta ac traditione ab Atheniensibus perhiberi, Hilduinus recitatis verbis asseverat. Ita habet, & re etiam vera, quod ab Atheniensibus perhiberi affirmat, abs hisce, credo, fuisse perhibitum, nec est, cur id, quod ab iisdem perhiberi ait, revocetur in dubium. Verum quid tum? Idemne etiam de Dionysii Romam, relictis Athenis, discessu dicendum? Huncne etiam ex antiquis Græcorum Historiis simulque traditione ab Atheniensibus perhiberi, Hilduinus affirmat? Sane, si proxime recitata verba secundum se dumtaxat considerentur, esse etiam videtur, cur id nonnemini videri queat. Verum, cum Hilduinus ubique exacte ac secundum emendatæ constructionis leges haud loquatur, simulque, quod de Dionysii martyrio, in Galliis tolerato, ab Atheniensibus perhiberi affirmat, abs hisce ex antiquis Græcorum historiis traditioneque haustum non fuisse, non obscure insinuet, id pariter illum de Dionysii Romam, relictis Athenis, discessu insinuatum non voluisse, verosimillimum mihi apparet; ut etiamsi, Hilduinum nihil, quin veritati exactæ consonet, scripsisse, tantisper darem, consequens tamen hinc nondum fieret, ut, quod de Dionysii Romam, relictis Athenis, suscepto itinere ab Atheniensibus perhiberi ait, abs hisce id haustum e monumentis antiquis fuisse propterea haud debeat.

[219] [fuerit perhibitus, arguit, in contrarium quidquam potest inferri;] Verum demus etiam, Hilduinum, quod de Dionysii itinere Romano, ab Atheniensibus perhibito, asseverat, haustum abs hisce e monumentis antiquis juxta ac traditione fuisse, existimasse ac porro significatum voluisse; nec hinc, ut opinionem, quæ Dionysium Areopagitam in Gallias non venisse, diversumque a Dionysio Parisiensi statuit, apud antiquos Græcos non obtinuisse, conficias, quidquam elicies. Age enim, ab Atheniensibus, quod jam dictum, de Dionysii Romam, relictis Athenis, discessu perhiberi, disertissimis etiam verbis Hilduinus asseveret. Scriptor isthic, utut malæ, quemadmodum supra docui, in monumentis scriptoribusque citandis fidei non sit, tanto tamen in pretio habendus non est, ut timeri non debeat, ne a veritate usptam seu per errorem seu per falsam ad se delatam famam deflexerit. Quid si ergo Historiarum scripta & successionum traditiones, e quibus Græcorum majores Athenarumque incolæ eodem tempore, quo Timotheus Ephesiorum ecclesiam moderabatur, Atheniensi præfuisse Dionysium Areopagitam, perhibebant, ad hujus etiam, subrogato sibi Athenis episcopo, Romam discessum per errorem retulerit? Sane ea in re Hilduinum, si vere, quod mox dictum, significatum voluerit, hallucinatum fuisse, vel ex eo verosimillimum apparet, quod, cum hodie scriptum Græcum, Hilduini ætate antiquius, in quo Dionysius Areopagita Romam, relictis Athenis, migrasse memoretur, nullum uspiam inveniatur, nullum pariter, in quo id fuerit traditum, Hilduini ætate fuisse inventum videatur, maxime cum nullum nominatim citet hic scriptor, qui tamen monumenta omnia seu scripta, quæ opinioni de uno Dionysio, quam tuebatur, utcumque suffragari possent, diligentissime conquisivit, inventaque distincte utplurimum in suo ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto commemoravit, ac proin, si scriptum monumentumve hujusmodi ætate sua uspiam fuisset inventum, id ipse verosimiliter cogniturus, cognitumque silentio in eodem mox dicto Rescripto præteriturus fuisse non videtur.

[220] Adhæc cum ante seculum VIII medium ac proin ante Hilduini ætatem opinio, quæ Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinguit Athenisque passum nec in Occidentem profectum, statuit, apud Græcos viguerit, litterisque etiam, uti e supra dictis liquet, [imo nec apud Athenienses monumenta hujusmodi exstitisse, ex Aristidis,] fuerit commendata, id utique, opinionem oppositam seu quæ ad hanc stabiliendam conducerent, tunc quoque litterarum monumentis consignata non fuisse, argumento etiam est. Accedit, monumenta hujusmodi, si quæpiam tum fuissent inventa, penes Athenienses, utpote qui ex illis, quod ait Hilduinus, perhibuerint, existere debuisse, simulque in honore ac pretio ab iisdem haberi. Verum monumentum scriptumve ullum, quod Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem faceret, Romamve, substituto sibi Athenis episcopo, migrasse, assereret, penes Athenienses tum exstitisse, nedum in honore ac pretio abs illis habitum fuisse, parum verosimile apparet. Ea sedet sententia, quod, quemadmodum in S. Dionysii Areopagitæ elogio Martyrologii Romani parvi auctor hodie testatur, apud eosdem Athenienses maximo in honore ac pretio Aristidis Opus, de Christiana religione contextum, habitum tum fuerit; in hoc autem, Dionysium Areopagitam Athenis sub Adriano imperatore martyrium subiisse, traditum fuisse videatur. Athenis, ait antiquus ille martyrologus, Dionysii Areopagitæ, sub Adriano diversis tormentis passi, ut Aristides testis est in Opere, quod de Christiana religione composuit.

[221] Negabisne fortassis, ex hisce Romani parvi verbis consectarium esse, [qui, ut apparet, Dionysii palæstram Athenis consignavit,] ut Dionysii martyrium Athenis ab Aristide in Opere laudato fuerit consignatum? Verum, etsi quidem recitata verba, ut id ibidem ab Aristide sit factum, necessario, si secundum se nude ac simpliciter considerentur, haud exigant, sunt tamen nonnulla, quæ martyrologum istum Dionysii Areopagitæ palæstram, quam Athenis locari videtur, ex Aristide seu ex hujus, quod laudat, Opere hausisse, suadent. Ac primo quidem a Romani parvi auctore Dionysii palæstram per proxime huc transcripta verba Athenis consignari, ex iis, quæ supra pro opinione de duobus Dionysiis stabilienda ex eodem auctore disserui, haud prorsus, ut apparet, inepte statues; quod autem ad Aristidem, e quo, quam assignat, Dionysii Areopagitæ palæstram didicerit, jam spectat, cum Dionysium diversis tormentis affectum fuisse, asseveret, proque hac assertione sua Aristidem testem appellet, fuerint verosimillime abs hoc illa omnia commemorata; hinc autem fit, ut locum quoque, quo hæc Sanctus passus fuerit, commemoratum abs illo fuisse, verosimillimum etiam appareat. Verum quem? Parisiosne, an Athenas? Cum Atheniensis philosophus, ut S. Hieronymus cap. 20 de Scriptt. Eccl. testatur, Aristides exstiterit, Athenisque etiam commoratus fuerit, ac proin, si Parisiis Dionysius Areopagita passus fuisset, tormenta omnia, quæ hic subiit, haud cogniturus, ac proin nec singillatim, uti ex dictis verosimiliter fecit, commemoraturus fuisse videatur, Dionysii martyrium & Athenis evenisse & ibidem ab Aristide consignatum fuisse, existimo. Jam vero, cum id ita habeat, Romanique parvi auctor pro diversis tormentis, quibus Dionysium affectum memorat, Aristidem testem faciat, ex hoc verosimillime locum etiam, quo Sanctum passum notat, didicerit.

[222] [quique, contra ac Menardus arguit a Romani parvi auctore] At vero Menardus, de Usuardo, qui Aristidem in hodierno Sancti nostri elogio pariter citat, in sua de uno Dionysio, Areopagita simul & Parisiensi antistite, Diatriba faciens sermonem, auctoris hujusmodi citationem sibi valde suspectam esse, pag. 113 affirmat, quia scilicet, ut subjungit, eum pro Dionysio Areopagita Græcorum seu antiquorum seu recentiorum citavit nemo, non Eusebius, qui lib. 3 Hist. Eccl. cap. 4 de Areopagita agit; non Dionysius Corinthiorum episcopus, qui de eo agens in epistola ad Athenienses, dicit, eum fuisse episcopum Athenarum, ut videre licet apud Eusebium lib. 4 Hist. Eccl. c. 7; non Metaphrastes…, non Methodius, non Syncellus, non Nicephorus, non Suidas, qui de Dionysio agunt, non ecclesia Græca in suis Menæis, & aliis libris liturgicis, non Menologia Constantinopolitanum & Sirletianum, non Maximus Cytherensis episcopus in Vita S. Dionysii; quem si habuissent, & in eo S. Dionysium Athenis cæsum fuisse legissent, eum haud dubie secuti fuissent. Ita ille; verum cum Romani parvi auctor fidem integram, ut Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione loco non uno ostendit, mereatur, auctoribusque adeo, veluti ab iis tradita, quæ re vera non tradunt, adscribere censendus haud sit, ab Aristide in Opere, de religione Christiana contexto, de Dionysio Areopagita fuisse revera, quæ martyrologus ille ait, litteris mandata, pro certo atque indubitato debet haberi.

[223] [recte citatur, Opere,] Nec refert, Aristidem a Græcorum seu antiquorum seu recentiorum nemine pro Dionysio Areopagita citari; duorum enim Græcorum, reliquis antiquiorum, quos id non fecisse, Menardus ait, alter seu Dionysius, Corinthiorum episcopus, Aristidi fuit æqualis, nec minus, quam ille, quæ ad Dionysium Areopagitam spectarent, habebat perspecta, ut, quo suis de hoc dictis fidem faceret, citare illum necesse haud habuerit; alter, Eusebius videlicet, pro Dionysio Areopagita, non Aristidem, sed solum Dionysium, Corinthiorum episcopum, citavit, quod hic illo esset illustrior, aliumque præterea citare ad institutum suum haud necessarium arbitraretur. Quod autem ad reliquos, Methodium videlicet, Syncellum, Nicephorum, Suidam, Maximum, Cytherensem episcopum, Menologiorumque ac Menæorum Græcorum auctores, qui pariter, cum de Dionysio Areopagita agunt, Aristidem pro eo nuspiam citare a Menardo dicuntur, jam spectat, hi omnes seculo octavo medio recentiores sunt, laudatumque de Christiana religione Opus, in quo, Dionysium Areopagitam tormentis diversis, pro Christo toleratis, martyrium consummasse, Aristides memoriæ prodidit, illorum ætate adhuc exstitisse, incertum est admodum. Ado quidem, qui certo etiam post seculum octavum medium, imo & post Methodium & Syncellum, floruit, de præfato Aristidis Opere hunc loquitur in modum: Hoc Opus apud Athenienses summo genere colitur, & inter antiquorum monumenta clarissimum tenetur, ut peritiores Græcorum affirmant; hisce autem e verbis, Adonis adhuc ætate ac proin post Methodium & Syncellum memoratum Aristidis Opus exstitisse, idque a binis hisce scriptoribus pro Dionysio Areopagita, de quo agunt, laudari potuisse, non nemo fortassis contendet.

[224] [in honore apud illos habito, dicendum apparet.] Sane cum Ado præsenti tempore omnia, quæ in textu recitato adhibet, verba efferat, de re, quæ tum adhuc, cum ista scribebat, existeret, loqui videtur; verum sanctus iste Martyrologus ita de Aristidis Opere loquitur, non quod id aut vidisset ipse, aut ab aliis ætatis suæ viris fuisse conspectum proindeque adhuc exstare nosset, sed quod aliorum, qui ita ante ipsum de Opere illo fuerant locuti, fidem ac ipsas fere loquendi formulas fuerit secutus; ne quis autem id a me gratis dictum putet, Martyrologium Romanum parvum, a Rosweydo nostro editum, quod ab Adone ad Martyrologium suum contexendum adhibitum fuisse, extra omnem controversiam modo est positum, de Opere, quod Aristides de religione Christiana composuit, ita loquitur: Hoc Opus apud Athenienses inter antiquorum memorias clarissimum tenetur; quam loquendi formulam & secundum ipsa fere, quibus concipitur, verba, & secundum id, quod hisce significatur, in Martyrologium suum ab Adone fuisse illatam, nemo non fatebitur, qui Adoni, quod, ut jam dixi, certum est, præluxisse Martyrologium Romanum parvum, habuerit perspectum. Ado quidem post sua in Operis, ab Aristide compositi, laudem pronuntiata mox addit: Ut peritiores Græcorum affirmant; verum per hosce, non homines, qui sua ætate floruerint, sed qui Operis ab Aristide contexti lib. 4 Hist. Eccl. cap. 3 meminit, Eusebium, aliosque fortassis adhuc scriptores Græcos intelligit, qui ante ipsum, & quidem etiam diu, floruerant, dictumque Aristidis Opus cum laude commemorarant. Quidquid itaque Menardus arguat, Aristidem in Opere, quod de Christiana religione scripsit, nonnulla de Dionysio Areopagita litteris mandasse, recteque adeo a Romani parvi auctore pro eodem Dionysio citari, admittendum apparet; cum autem antiquus ille & inter Sanctos ad diem XXXI Augusti, quo colitur, Operi nostro jam insertus auctor, Dionysium Athenis passum, eaque proinde, quæ hunc a Dionysio Parisiensi distinguunt, memoriæ etiam, ut docui, in laudato Opere prodiderit, hocque in honore apud Athenienses fuerit, haud pariter apud hosce monumenta, in quibus memoriæ, aut contrarium aut Dionysium, relictis Athenis, Romam concessisse, fuerit proditum, exstitisse, nedum in honore fuisse, apparet; ut, quocumque modo res accipiatur, opinionem de duobus Dionysiis apud antiquos Græcos non viguisse, neutiquam ex iis, quæ de monumentis illis Baronius ex Hilduino arguit, possit inferri.

[Annotatum]

* arbitros

§ XII. Opinionem de duobus Dionysiis antiquitus tum apud Græcos, tum apud Latinos obtinuisse, aliis adhuc argumentis probatur.

[Episcoporum, qui ab una sede ad aliam transierunt, hic memoratus Catalogus,] Sirmondus Dissertationis suæ de duobus Dionysiis cap. 5, translationes episcoporum, sediumque mutationes ex Veteri Ecclesiæ disciplina in usu non fuisse, imo contra interdicto lato sæpiusque repetito fuisse prohibitas, præfatus, ita deinde prosequitur: Apud Latinos quidem adeo religiose quondam id (ut scilicet episcopi ab una sede ad aliam non transferrentur) observatum est, ut annis prope nongentis inviolata lex steterit, ac Formoso Papæ crimini datum sit, quod, posthabito episcopatu Portuensi, quo antea fungebatur, ad Romani apicem novo exemplo conscendisset; cum ante illum, quotquot Romæ sederant Pontifices, ex presbyteris & diaconibus allectos, nullum ex episcopis adscitum fuisse constaret. Apud Græcos vero & Orientales non eadem religio & constantia fuit. Translationes enim hujusmodi, etsi rarius, subinde tamen usurparunt. Quas ut defenderent, qui usurpabant (nec enim deerant, qui reclamarent) superiorum temporum exempla congerebant cum responsis Pontificum, qui licere docuerunt, si quando necessitas aut utilitas magna postularet. Itaque cum Proclus e Cyzicena sede ad Constantinopolitanam migrasset, prolati sunt in medium, quod apud Socratem lib. VII cap. XXXV videre est, Alexander ab urbe quadam Cappadocum ad Hierosolymitanam, Perigenes a Patrensi ad Corinthiacam, Gregorius a Sasimis Nazianzum, Meletius a Sebaste Antiochiam, Dositheus a Seleucia Tarsum, Reverentius ab Arcis Phœniciæ Tyrum, Joannes a Gordo Lydiæ Proconesum, Palladius ab Helenopoli Asponam, Alexander ab Helenopoli rursus ad Adrianos, Theosebius ab Apamea Asiæ Eudoxiopolim, Polycarpus a Sexantapristis Mysiæ Nicopolim Thraciæ, Hierophilus a Trapezopoli Phrygiæ Plotinopolim, Optimus ab Agdamia Phrygiæ Antiochiam Pisidiæ, & Silvanus a Philippopoli Thraciæ Troadem translati.

[226] [in quo Areopagita non comparet, Parisios hunc numquam transiisse, argumento est:] Quos eosdem Formosi causam tractans recitat etiam Auxilius in libello, quem ad Leonem, Nolanum episcopum, scripsit, cap. XXII, nisi quod Germanum quoque addit, qui ab eadem Cyzico ad urbem regiam, ut Proclus, post Socratis tempora transierat. Ita hactenus Sirmondus; cum autem in contexto a Socrate, quem verbis hisce is scriptor recitat, episcoporum, ab una sede ad aliam translatorum, Catalogo Dionysius Areopagita non compareat, nec illis Sanctum hunc nostrum Auxilius, quod tamen Formosi, quam tuebatur, causam haud parum juvisset, adjecerit, argumento enimvero id est, nec apud Græcos, nec apud Latinos scriptores antiquos factam Dionysii Areopagitæ (eam enim alioquin vel Socrates vel saltem Auxilius commemorasset) a sede Atheniensi ad Parisiensem translationem seu notam seu litteris fuisse mandatam, ac proin nec opinionem, quæ Dionysium Areopagitam Parisiis passum statuit, sed contrariam, quæ martyrii illius palæstram Athenis consignat, tam apud Latinos, quam apud Græcos antiquitus viguisse. Milletus, episcopos omnes, qui ab una sede ad aliam transiissent, in producto e Socrate per Sirmondum horum Catalogo, a quo hic argumenti sui vim repetit præcipuam, non recenseri, observavit, hincque potissimum, quod ex eodem Catalogo pro opinione de duobus Dionysiis a Sirmondo formatur, argumentum nihil omnino evincere, contendit. Verum audi, qui idcirco illum in sua Milletianæ ad Sirmondi de duobus Dionysiis Dissertationem Responsionis Discussione cap. 12 Launoyus excipiat. Cum, inquit, vidit, Milletus nimirum, Socratem, ex quo Sirmondus acute disputat, non omnes recensuisse episcopos, qui ab una sede in aliam migraverant, continuo veterum omnes annales & historias revolvit, & ex iis, quinam alii & antistites ab una sede transierant in aliam; imo qui & diversas ob prædicationem Euangelii peregrinationes susceperant, eos ex nomine designat. Sed in tanta migrantium seu peregrinantium episcoporum recensione nullus Areopagita comparet; licet nulla tunc memoretur episcopi migratio seu peregrinatio, quæ ab hominis ætate, locorum distantia & Apostolicæ legationis dignitate illustrior fuisset & augustior.

[227] Ita ille, Milleti scilicet responsione argumentum, e suppeditato a Socrate episcoporum, ab una sede ad aliam translatorum, [etsi autem id ex eo, quod Catalogo illo, aliis etiam hujusmodi episcopis aucto, hosce inter] in quo Dionysius Areopagita non comparet, Catalogo a Sirmondo pro opinione de duobus Dionysiis formatum, roborari potius, quam convelli, contendens. Ast, ut verum fatear, haud admodum, quæ verbis recitatis Launoyus affert, contra Milletum urgere mihi videntur. Etsi enim hic scriptor, recensitis a Socrate episcopis nonnullos adhuc alios, qui, priori, quam obtinuerant, episcopali sede relicta, ad aliam transiere, in sua ad Sirmondi de duobus Dionysiis Dissertationem Responsione pag. 113 adjungat, a sese tamen omnes prorsus, qui id fecerint, recenseri, nuspiam indicat, nec mirum esset, episcopis, qui sedem mutarint, Dionysium Areopagitam, etsi etiam hic re ipsa, relictis Athenis, Parisiensem cathedram aliquando conscendisset, a Socrate non accenseri, cum isthic historiographus in præfato Catalogo ne quidem commemoret Petrum, qui tamen, cum relicta Antiochena cathedra, Romanam conscenderit, migrationis episcopalis, Areopagitica adhuc, si locum umquam hæc habuisset, illustrioris atque augustioris, subministrat exemplum. Hinc Menardus in sua jam sæpius memorata Diatriba cap. 12 contra Launoyi, quod verbis proxime recitatis exprimitur, responsum haud prorsus inepte hunc arguit in modum: Quod argumentum, a Sirmondo scilicet e suppeditato per Socratem Catalogo plus semel jam laudato deductum, ut impugnaret Milletus, perdocte ostendit, hunc catalogum, a Socrate videlicet exhibitum, non adeo esse accuratum, ut quidam alii addi non possint, producitque octo episcopos, qui ad alias transierunt ecclesias, nempe S. Petrum memorabiliorem Dionysio ab Antiochena ad Romanam, Eustathium a Beræana ad Antiochenam, Maximum a Diospolitana ad Hierosolymitanam, Eudoxium a Germanicia ad Antiochenam, Methodium ab Olympi ad Tyriensem &c.

[228] Nec obest, quod in illa Milleti recensione non memoretur Dionysius Areopagita, [Areopagita pariter non compareat, haud multum roboretur, ex eo tamen, quod a nullis,] nam cum octo tantum enumerentur, non mirum est, si non recenseatur, quamvis illius sit memorabilis translatio, quam non est mirum omisisse Socratem, qui in suo Catalogo S. Petri migrationem celebriorem prætermiserit. Ex eo itaque, quod inter episcopos, qui a Milleto Socratis Catalogo adduntur quique vel ab una Sede ad aliam transiere, vel diversas ob Euangelii prædicationem peregrinationes suscepere, Dionysius Areopagita pariter non memoretur, neutiquam id, quod vult, conficit Launoyus, seu, ut apertius, quod reor, edicam, formatum a Sirmondo e Socratis Catalogo pro opinione de duobus Dionysiis argumentum haud multum roboratur. Verum anne ei nec aliunde vires queunt adjungi? Cum argumentum, quod ex unius dumtaxat scriptoris silentio repetitur, parum admodum roboris ad factum quodpiam vel negandum vel adstruendum plerumque habeat, plurimum autem, si universale sit seu sese ad omnes prorsus scriptores extendat, ad finem eumdem frequenter valeat, sane deductum e Socratis Catalogo a Sirmondo argumentum, utut, spectato solo illo, e quo repetitur, Dionysium Areopagitam non commemorante Catalogo, permultum roboris haud habeat, non parum firmabitur, si & in omnibus pariter, in quibus episcopi, ab una sede ad aliam translati, recensentur, ubicumque exstantibus Catalogis, & ab universis, qui quacumque occasione de episcoporum ab una sede ad aliam migrationibus sermonem instituere, scriptoribus Dionysius Areopagita iis, qui sedes episcopales mutarunt, non accenseatur. Anne ergo res ita habeat, dispiciamus. Auxilius, uti verbis supra recitatis Sirmondus docet, episcopis iisdem, quos sedes mutasse supra vidimus, memoratis, unum tantummodo Germanum, qui a Cyzico ad urbem regiam seu Constantinopolim transierat, adjungit, verosimillime etiam, si, salva veritate, potuisset, Dionysium Areopagitam adjuncturus, quod sancti hujusmodi viri, qui ab una sede ad aliam transiisset, exemplum quam maxime fuisset idoneum tutandæ, quo collineabat, Formosi causæ, qui, quod, relicta Portuensi cathedra, Romanam occupasset, accusabatur.

[229] [qui, quales dixi, episcopos recensent, Areopagita hisce accenseatur, haud parum firmatur:] Ivo Carnotensis eosdem, quos Auxilius, episcopos, ab una sede ad aliam translatos, in Decreti sui prologo recenset, hisque nec ipse Dionysium Areopagitam superaddendum existimavit. Nicephorus Callistus, etsi etiam plures, quam a Socrate recenseantur, episcopos, ab una sede ad aliam translatos, enumeret, transitus tamen, quo Dionysius Areopagita, relictis Athenis, ad cathedram Parisiensem migrarit, mentionem in illorum Catalogo non facit. Adhæc, ut scriptoribus, qui, cum de episcopis, ab una sede ad aliam translatis, locuti fuere, Dionysii Areopagitæ mentionem non fecerunt, Romanos etiam Pontifices adjungam, Hadrianus secundus in Epistola 32 ad episcopos synodi Duziacensis, & Stephanus quintus in Epistola prima, ubi episcopalium translationum necessitatem expendunt, & illam beati Petri & aliorum exemplis confirmant, Areopagitæ translationis ad Parisiensem sedem non meminerunt. Jam vero, cum res ita habeat, nec ullum omnino ab iis, qui Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem faciunt, ac proin, relictis Athenis, Parisiensem cathedram adiisse, contendunt, exploratæ fidei seu scriptum seu monumentum, quod, sive ex incidenti, sive ex instituto de episcoporum ab una sede ad aliam migrationibus sermonem instituens, Dionysii Areopagitæ ad sedem Parisiensem transitum recenseat, prolatum hactenus sit, nec prolatum iri umquam, verosimile appareat, hinc sane supra relatum pro opinione de duobus Dionysiis Sirmondi argumentum, seu potius, quod eo scriptor ille probare intendit, haud parum firmatur. Cum enim Dionysii Areopagitæ ad Cathedram Parisiensem transitus, si locum habuisset umquam, illustrior ac notior, quam ut omnes prorsus ac singulos latere potuisset, indubie exstitisset, quis facile in animum inducat, futurum fuisse, ut eventus hujusmodi, non ab uno tantum aut altero, sed a cunctis atque ipsis etiam iis, quorum maxime, ut eum commemorarent, intererat, silentio præteriretur?

[230] [nec ullo modo ex iis, quæ seu de scriptoribus, Areopagitæ Parisios migrationem memorantibus,] Menardus quidem, Dionysii Areopagitæ ad cathedram Parisiensem, relicta Atheniensi, migrationem a Methodio, aliisque multis, qui Dionysii Areopagitæ Acta calamo exceperunt, minime prætermitti, in sua jam sæpius laudata Diatriba cap. 12 affirmat, iis etiam accensens Nicephorum Callistum, qui, quamvis in episcoporum, qui sedem, priori, quam occuparant, relicta, mutarunt, contexto a se Catalogo Dionysium Areopagitam haud memoret, hunc tamen ad Occidentem, relictis Athenis, migrasse, memoriæ prodit, itaque Sanctum ab Atheniensi ad Parisiensem cathedram transiisse, haud obscure innuit, maxime cum alia præterea nonnulla, quæ id pariter exigunt, de Dionysio litteris mandarit. Verum, cum Nicephorus seculo demum quarto decimo floruerit, a Dionysii Areopagitæ ætate est remotior, quam ut iis, quæ de hoc Sancto nostro scribit, sola sua auctoritate fidem certam atque indubitatam conciliare natus sit. Nec est etiam, cur hanc, spectatis, e quibus sua de Dionysio asserta hausit, monumentis anterioribus, mereri censeatur. Quæcumque enim de Dionysio memoriæ prodit, ea vel e Methodianis Metaphrasticisve Sancti Actis vel e concinnato ejusdem per Syncellum encomio indubie deprompsit; tam hoc autem, quam illa exiguo admodum in pretio esse habenda, nemo ibit inficias, qui, quæ primis quinque Commentarii hujus § § disserui, ad veritatis trutinam expenderit. Quod modo ad multos alios, quos, non secus ac Methodium & Nicephorum, de Dionysio Areopagita scripsisse, transitusque, quo hic ad sedem Parisiensem, relicta Atheniensi, migrarit, meminisse, Menardus loco cit. etiam ait, jam spectat, hi certe non alii fuerint, quam qui vel post scripta ab Hilduino Areopagitica, vel post fabulosa Sancti Acta, seculo octavo media sui parte jam elapso, exarata, floruerint; quod cum ita habeat, certeque, ut contrarium probetur, nihil suppetat, cur, quæso, aliis illis multis, quos Menardus non nominat, integram potius, quam Methodio aut Metaphrastæ, fidem adjungamus?

[231] Porro Menardus, quo, altum de Dionysio Areopagita in omnibus prorsus episcoporum, [seu de Apostolorum discipulis, qui, relictis, quas fundarant, sedibus, ad alias, uti ex Eusebii quæ huc] qui ab una sede ad aliam migrarunt, catalogis antiquis silentium mirandum non esse, ostendat, ab Eusebio, Apostolorum discipulos, e quibus unus S. Dionysius Areopagita fuit, dilatandæ fidei gratia per universum orbem, relictis sedibus, quas fundaverant, ad alias regiones & gentes migrasse, memoriæ esse proditum, nec tamen episcopis, ab una sede ad aliam translatis, ab antiquis scriptoribus annumeratos reperiri, in sua sæpissime jam memorata Diatriba cap. 12 & 13 causatur, addens etiam, quod & ante illum Milletus fecerat, Dionysium Areopagitam non proprie mutasse, sed prorsus, ut ad Euangelii prædicationem animum appelleret, reliquisse sedem. Eusebii verba, ut vel hisce lectis, quam parum Milleto & Menardo, aut, si mavis, causæ, quam hi tuentur, prosint, studiosus lector perspiciat, huc transcribo. Ita apud dictum Eusebium lib. 3 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 31 e Christophorsoni versione habent: Quadratus item inter eos, qui gloriæ & virtutis splendore iisdem temporibus præstabant, numeratur: quem ferunt simul cum Philippi filiabus dono prophetiæ illustratum. Et præter istos alii quam plures erant, eadem ætate percelebres, qui quidem & Apostolis proxime successerunt, & tanquam discipuli tantorum & tam insignium virorum eximia & divina virtute decorati, ecclesiarum fundamentis ab Apostolis ubique locorum præclare jactis, structuram concinnam illam quidem adjunxerunt; qui & plenius cumulatiusque amplificarunt prædicationem Verbi divini, & salutaria regni cælorum semina fuse lateque per universum orbem disseminarunt. Etenim plerique omnes discipuli, qui eo tempore vixerunt, ardentiore cœlestis sapientiæ studio amoreque incensi, & præ quodam divini Verbi desiderio enimis perculsi præceptum Servatoris antea traditum exquisite executi sunt; & his, qui opibus indigebant, facultates suas libenter impertierunt.

[232] [transcribuntur, verbis discimus, gentes continuo migrarunt, nec tamen] Deinde a domiciliis suis peregre profecti, munus obierunt Euangelistarum, atque iis, qui ne adhuc quidem omnino verbum fidei audivissent, Christum prædicare, & Scripturas sanctorum Euangeliorum tradere omni cura & cogitatione studuerunt. Qui cum in locis quibusdam peregrinis fidei dumtaxat jecissent fundamenta, pastoresque alios constituissent, illisque curam eorum, qui ad fidem nuper erant adducti, doctrina Christi sedulo excolendorum commisissent, ipsi ad alias regiones gentesque cum gratia & virtute divina se contulerunt. Quippe virtutes permultæ admirabiles & miracula sacrosancti Spiritus ope per eos ad id usque temporis gerebantur; ita ut frequens hominum multitudo, ipsa prima prædicationis auditione persuasa, propenso studio pietatem & cultum, qui Deo, omnium rerum opifici, soli debetur, animis exciperet, amplectereturque. Plerique itaque ex Apostolorum discipulis, qualis etiam S. Dionysius Areopagita fuit, peregrinas ad regiones, ut gentibus, hasce inhabitantibus, Christum sacramque hujus doctrinam annuntiarent, e patria sua, teste Eusebio, sunt profecti, cumque alicubi fidei fundamenta jecissent, pastoresque alios seu episcopos, qui novellæ plantationis curam gererent, sibi substituissent, ad alias atque alias regiones, quo & in hisce divini Verbi semina spargerent, continuo sese, prioribus, apud quos operi Euangelico insudarant, populis relictis, contulere. Verum etsi hi omnes Apostolici Viri, qui indubie apostolici, ut loquimur; seu incerti loci episcopi fuerint, episcopis ab una sede ad aliam translatis, per scriptores antiquos annumerati non reperiantur, haud satis perspicio, qui inde, mirum esse, desinat, Dionysium Areopagitam, si vere, relicta Atheniensi sede, ad Parisiensem aliquando migravit, episcopis, ab una sede ad aliam translatis, per scriptores antiquos annumeratum pariter non reperiri.

[233] [episcopis, ab una sede ad aliam translatis, per antiquos accensentur,] Quid enim? Anne forsan universi, qui episcopos, ab una sede ad aliam translatos, recensuere, nullos hisce episcopos, qui primis æræ Christianæ seculis vixissent sedesque episcopales mutassent, annumerare, propositum habuere? Si res ita habeat, ut quid summus Pontifex Adrianus secundus episcopis, qui ab una sede ad aliam migrassent, S. Petrum, Apostolorum principem, Antiochia Romam translatum, in sua supra laudata epistola accensuit? Qui itaque episcopos, ab una sede ad aliam translatos, recensuere, ab horum numero non omnes, qui primis æræ Christianæ seculis vixissent sedesque episcopales mutassent, sed eos dumtaxat, qui nulli umquam determinatæ ecclesiæ, quam munere episcopali moderati essent, manentes affixi ad alias continuo atque alias sedes, quo Christi fidem longe lateque propagarent, migrassent, excludendos putarunt, reque etiam ipsa exclusere, & merito quidem. Cum enim, quo, episcopo ab una sede ad aliam transire fas esse aut certe crimini non dandum, probarent, episcopos, qui ab una sede ad aliam transiissent, ut plurimum enumerarint, sane, uti hisce Andream, Thomam aliosque nonnullos Apostolos, ita etiam Apostolorum discipulos, qui, non secus atque illi, nulli umquam certæ sedi addicti ad alias continuo atque alias regiones Euangelii quaquaversum sum divulgandi causa, migrassent, inepte accensuissent; non esse autem inter hujusmodi Apostolorum discipulos seu apostolicos, ut vulgo loquimur, episcopos, de quibus solis Eusebius per verba proxime recitata, uti hæc consideranti patescet, sermonem instituit, Dionysium Areopagitam, etsi etiam Athenis Parisios migrasse daretur, annumerandum, Petri Apostoli, qui, sede Antiochena relicta, Romanam adivit, nec tamen episcopis, qui nulli certæ sedi affixi ad alias continuo atque alias regiones Euangelii prædicandi ergo migrarunt, accensendus est, exemplum ostendit. Uti enim Petrus sedi Romanæ post suum ad hanc transitum, ita etiam Dionysius, si ad sedem Parisiensem umquam transiit, perpetuo huic post, sede alio non translata, mansit addictus.

[234] Jam vero, cum res ita habeat, sane ob Apostolorum discipulos, [a Menardo, qui nec additione, quæ hic datur, rem evincit, memorantur, elevari ostenditur,] ab Eusebio per verba recitata generatim recensitos, qui ad alias continuo atque alias gentes migrarunt, nec tamen episcopis, ab una sede ad aliam translatis, per antiquos scriptores annumerati inveniuntur, esse non videtur, cur, nuspiam pariter hujusmodi episcopis Dionysium Areopagitam accenseri, mirum esse desinat. Nec magis id præstat, quod, ut dixi, Menardus addit de Dionysio, qui sedem Atheniensem proprie non mutarit, sed prorsus reliquerit. Etsi enim, Dionysium revera in Gallias Parisiosque Euangelii prædicandi causa aliquando venisse dederimus, fieri facili negotio potuisset, imo vero re etiam ipsa factum verosimillime fuisset, ut Sanctus, non de sede Atheniensi cum Parisiensi mutanda, sed unice de Euangelio nationibus peregrinis annuntiando cogitasset, non propterea tamen foret, cur episcopis, qui ab una sede ad aliam migrassent, non accenseretur ab iis, qui, cum episcoporum, ab una sede ad aliam, non exposito, quo id factum, consilio, translatorum, catalogum texerent, huic non minori jure nec minus ad suum institutum apposite Dionysium Areopagitam, quam Petrum Apostolum inserere potuissent, maxime cum dici non potuisset, Dionysium Areopagitam, nulli certæ sedi addictum, ad alias contiuno atque alias ecclesias migrasse, sed contra sedem, uti primum Athenis, ita postea Parisiis fixam habuisset, quemadmodum ipsimet, qui Sanctum Athenis Parisios migrasse contendunt, fatentur. Adhæc si idcirco Dionysius, quod sedem proprie non mutarit, sed prorsus Euangelii propagandi studio reliquerit, episcopis ab una sede ad aliam translatis non accenseatur, ut quid saltem sedem suam, ut verbi divini prædicationi vacaret, reliquisse a scriptoribus antiquis non memoratur? Eritne, inquit Discussionis cap. 13 Launoyus, in Dionysio Galliæ apostolatus antiquorum litteris indignior, quam alicujus episcopi ab una sede ad aliam migratio?

[235] Sed hæc de re illa jam sufficiant; ad aliud modo argumentum, [nec alterum, quod ex Hosii in Sardicensi anni 347 concilio verbis repetitur,] a Menardo pariter incassum oppugnatum, quo Dionysium Areopagitam a sede Atheniensi ad Parisiensem numquam migrasse, ac proin nec in Galliis Euangelium prædicasse, nec unum esse atque eumdem cum Dionysio Parisiensi, cum Sirmondo probatum dem, modo progredior. In Synodi Sardicensis canone primo Hosius hunc loquitur in modum: Tam mala consuetudo, quam perniciosa corruptela funditus eradicanda est, ut non liceat, episcopum de sua civitate ad aliam transire civitatem. Manifesta est enim causa, qua hoc facere quis tentat: cum nullus in hac re inventus sit episcopus, qui de majore civitate ad minorem transiret, unde apparet, ambitioni eos servire, ut dominationem exerceant. Sirmondus, recitatis pariter hisce Synodi Sardicensis verbis, ita mox subjungit: Audis, nullum ad eum diem inventum esse episcopum, qui de majore civitate ad minorem transsiisset? Catalogum recognosce, vere id ab Hosio dictum agnosces. Cui enim obscurum est, Cyzico verbi gratia potiorem fuisse Constantinopolim, Sebaste Antiochiam, Arcis Tyrum, Seleucia Tarsum, Sasimis Nazianzum? Compara nunc ergo cum Athenarum civitate Lutetiam Parisiorum, non qualis & quanta nunc est, sed quantula erat, non dicam Areopagitæ sæculo, sed trecentis quoque post annis, cum a Juliano cæsare πολίχνη, hoc est, urbecula vocaretur: intelliges profecto, vel Hosium Synodo, quod dici nefas, imposuisse, cum ad minorem civitatem transisse quemquam negaret, vel Parisiis episcopum Dionysium post Athenas non fuisse. Ita hactenus Sirmondus præcipue scilicet, imo unice ex hisce, Nullus in hac re inventus est episcopus, qui de majore civitate ad minorem transiret, jam recitatis concilii Sardicensis, anno 347 celebrati, verbis, Dionysium Areopagitam, qui primo partimque secundo æræ Christianæ seculo floruit, a sede Atheniensi ad Parisiensem numquam transiisse contendens, & merito quidem: cum enim Areopagitæ ætate Atheniensium urbs, uti apud omnes modo in confesso est, longe major, populosior atque illustrior Lutetia fuerit, enimvero e præfatis concilii Sardicensis aut, si mavis, Hosii adoptatis abs hoc verbis, Dionysium Areopagitam, nisi forsan, quod tamen a nemine facile dictum iri, putem, Hosium episcopum vel non omnes episcopalium sedium mutationes novisse, vel concilio de industria imposuisse velis, Athenis Parisios non transiisse, recte concluditur.

[236] [rationibus, a Milleto] Milletus, ut hoc, quod sane perquam validum apparet, argumentum convellat, nonnulla primum, quæ vel nihil vel certe parum admodum ad rem faciunt, in medium adducit, ac deinde, quod difficultatem paulo propius attingit, responsum aliud, a sede episcopali, quam Dionysius, Parisios Athenis concedens, non mutarit, sed reliquerit, repetitum, supraque a nobis jam delibatum, subjungit. Audi, qui in sua ad Dissertationis Sirmondianæ caput 5 responsione, § 3 loquatur: Tertio, inquit,… Dionysium dicimus non mutasse proprie sedem, sed reliquisse prorsus, ut prædicationi verbi divini curas integras admoveret, quæ apostolicorum Virorum consuetudo fuit, ut probamus ex Eusebii gravissimo (id a nobis num. 231 & seq. jam prolatum est) testimonio ad finem hujus capitis; eaque mente petiisse Romam, & varias deinde Occidentis provincias cum Euangelica face lustrasse. Ex quo mirum non est, si nemo illum reponat in elencho eorum episcoporum, qui sedem mutaverunt. Quod vero postea Parisiorum fundarit ecclesiam, id præter consilium ejus accidit; reliquit enim Athenas subrogato Publio, nihil de Parisiis, quamquam de Gallia forte in universum cogitans; quo tempore nulla erat sedes episcopalis Lutetiæ, cum qua priorem mutare diceretur. Hæc ille, volens scilicet, Dionysium Areopagitam, quamquam reipsa a sede Atheniensi ad Parisiensem transierit, episcopis tamen, qui ab una sede ad aliam transierint, in nullo horum elencho ac proin nec ab Hosio conciliique Sardicensis, qui proxime recitata hujus verba adoptavere, Patribus fuisse memoratum, quod Atheniensem sedem non mutarit, sed prorsus reliquerit, non ut Parisiensem adiret, sed unice, ut divini verbi prædicationi fideique propagandæ vacaret.

[237] Verum quocumque demum seu fine seu consilio pactove factum statuatur, [& Menardo in contrarium adductis,] ut Dionysius Areopagita sedem Atheniensem reliquisset, postea equidem Parisiensium creatus fuisset episcopus, sicque a civitate majore, Athenis scilicet, ad minorem, Lutetiam nimirum, transiisset; cum autem id ita habeat, enimvero, si Dionysius Atheniensem sedem vere reliquerit, Parisiensiumque postea factus sit antistes, quomodo Hosius, nullum ad suam usque ætatem, qui de majore civitate ad minorem transiisset, inventum fuisse episcopum, dicere in Sardicensi Synodo, salva veritate, potuerit, haud satis perspicio. At vero Menardus, quo argumenti, e supra relato Synodi Sardicensis canone contra Dionysii Areopagitæ Parisiensem sedem deducti, vim infringat, aliam in sua jam sæpius laudata Diatriba cap. 12, num. 4 viam init. En ejus verba. Cum, inquit, paulo ante concilii Nicæni tempora multi episcopi facile ad alias sedes migrarent, ut opimiora sacerdotia possiderent, huic abusui in conciliis Nicæno & Antiocheno & postmodum Sardicensi provisum est, can. 1 videlicet, ubi statuitur, ἵνα μηδενὶ τῶν ἐπισκόπων ἐξῃ ἀπο πόλεως μικρᾶς εἰς ἐτέραν πόλιν μεθίστασθαι 1. Ne cui episcoporum a parva civitate in alteram transire liceat. Deinde subjungit: “Ejus enim causæ prætextus est manifestus; nullus enim episcopus inveniri potuit, qui a majori civitate in minorem transire studuerit; unde constitit, eos ardenti plura habendi cupiditate succendi & magis arrogantiæ servire, ut videantur majorem habere potestatem.” Quare cum canon ait, nullum umquam inventum esse episcopum, qui a majore civitate ad minorem transierit, de ambitiosis illis & avaris episcopis intelligendus est ob rationem, quam hic profert: non vero de sanctissimis illis viris apostolicis & Apostolorum discipulis, qui, ut ex Eusebio optime a Milleto monstratum est, non avaritiæ & ambitionis flammis incensi, sed divino amore succensi fidei propagandæ causa a suis civitatibus ad alias migrabant, seu majores, seu minores aut æquales.

[238] Sane, cum Hosius aptius atque ad argumentum, quod tractabat, [omnino enerve evadit: contra tertium autem, quod ab episcopi Atheniensis appellatione,] accommodatius dicendo, Nullus episcopus, avaritiæ & ambitioni studens, qui de majore civitate ad minorem transierit, inventus hac in re est, quam contra dicendo, Nullus episcopus, avaritiam & fastum fugiens, qui de majore civitate ad minorem transierit, inventus hac in re est, locuturus fuisse videatur, interpretatio, quam hisce Hosii seu concilii Sardicensis verbis, Nullus hac in re inventus est episcopus, qui de majore civitate ad minorem transiret, Menardus hic attribuit, haud prorsus inepta potest videri: attamen cum Hosius nec recte omnino, si dixisset, Nullus episcopus, avaritiæ & ambitioni studens, qui de majore civitate ad minorem transierit, hac in re inventus est, locuturus fuisse videatur, deque verbis suis ad definitam episcoporum classem restringendis verosimillime haud cogitarit, generatim illum de episcopis omnibus, tam qui non fuissent, quam qui fuissent ambitiosi ac avari, locutum esse, verosimillimum apparet, maxime cum verba ejus, generatim de omnibus omnino episcopis accepta, nihil omnino, quod repudiandum, minusve admittendum sit, offerant, generalesque, seu auctorum seu conciliorum, locutiones restringendæ ad particulares sine solida, quæ hic non invenitur, ratione non sint. Quidquid itaque seu Milletus seu Menardus arguat, argumentum propterea, quod a Sirmondo, quo Dionysium Athenis Parisios numquam transiisse probet, e supra huc transcriptis Hosii seu Synodi Sardicensis verbis repetitur, elumbe prorsus atque enerve haud evadit. Verum, quo, Dionysium, relictis Athenis, Parisios non migrasse, plenius adhuc evincam, argumentis binis, hunc in finem § præsenti jam adductis, tertium cum Sirmondo modo adjungo. Vis & alia, inquit hic scriptor in sua de duobus Dionysiis Dissertatione cap. 5, ratione te doceant Græci, nullum se unquam præter Athenas Dionysii episcopatum credidisse? Da hoc primum mihi, quod inficiari certe non potes, episcopos, qui ab una sede ad aliam migrarent, postquam immigrarant, prioris sedis nomine deposito, posterioris nomen adscivisse. Quis enim Gregorium, postquam Sasima reliquit, Sasimorum episcopum, non Nazianzenum appellavit?

[239] [Areopagitæ perpetuo tributa repetitur, Gregorius Nazianzenus perperam,] Quis Proclum, postquam in urbem regiam translatus est, Cyzicenum amplius nominavit? Aut quis Procli epistolæ ad Armenios, non Constantinopolitani, sed Cyziceni titulum adscripsit? Tale est, quod aliis supra jam adductis cum Sirmondo adjungo, argumentum; verum audi modo, quid, quo id enervet ac in fumum abire faciat, Milletus opponat. Demiror, inquit, argutum esse adversarium (Sirmondum nempe) contra se, cum in exemplum allegat appellationem Gregorii Nazianzeni, & habeo illi gratias, qui causam nostram testimonio juvat, quo luculentius aliud esse VIX possit. Fuerat Gregorius episcopus primum Sasimorum creatus: Nazianzenam deinde ecclesiam sub patre suo Gregorio administraverat; denique in sedem Constantinopolitanam est sublimatus, ubi, clero, populo, imperatore & episcoporum concilio confirmantibus electionem, aliquandiu præfuit. An quisquam eum Constantinopolis archiepiscopum appellat? Numquid Nazianzi, cujus populum aluerat verbo Dei, & instituerat multorum annorum curis? Ita & tu, lector, philosophare de Dionysio nostro, qui plures annos Athenis, quam Parisiis versatus est. Itaque, quemadmodum Gregorius Nazianzenus a sede Constantinopolitana, quam ultimo tenuerit, non Constantinopolitanus archiepiscopus, sed a sede Nazianzena, quod diutius huic, quam Constantinopolitanæ præfuerit, Nazianzenus episcopus constanter appellatur, ita etiam Dionysium Areopagitam a sede Parisiensi, quam tenuerit, non Parisiensem episcopum, sed a sede Atheniensi, quod huic diutius, quam Parisiensi præfuerit, Atheniensem episcopum constanter vocari, hincque adeo, non fuisse illum umquam Parisiensem episcopum, concludi non posse, Milletus contendit. Verum episcopi, non a sede, quam diutius, sed a sede, quam ultimo occuparunt, e constanti Ecclesiæ more appellari solent, adductumque Gregorii Nazianzeni, ad sedem Constantinopolitanam translati, & tamen archiepiscopi Constantinopolitani nomine numquam distincti, exemplum nec contrarium probat, nec id, quod vult Milletus, evincit. Ut res manifesta evadat, hocque telum, quo plurimum is scriptor gloriatur, ei eripiam, de Gregorio Nazianzeno occupataque ab eo ad breve tempus sede Constantinopolitana paulo prolixius lubet disserere.

[240] Launoyus in sua Milletianæ ad Sirmondum Responsionis Discussione cap. 13, [adducitur; is enim, quemadmodum tum ex iis, quæ verbis] num. 4 ita scribit: Ceterum de Gregorio Nazianzeno nihil est, cur funis contentiosus ducatur. Etenim ille, quamquam Constantinopolitana sede dignissimus, nunquam tamen ab omnibus habitus est ut Constantinopolis antistes. Qua de re sic Ambrosius & ceteri episcopi Italiæ ad Theodosium imperatorem: “Namque in concilio nuper, cum Maximus episcopus Alexandrinæ ecclesiæ communionem manere secum lectis Petri sanctæ memoriæ viri literis prodidisset, ejusque intra privatas ædes, quia Ariani basilicas adhuc tenebant, secretum esse, mandatoribus episcopis ordinantibus, dilucida testificatione docuisset, nihil habuimus, beatissime principum, in quo de episcopatu ejus dubitare possemus, cum vim sibi repugnanti a plerisque etiam de populo & clero testatus esset illatam. Tamen ne absentibus partibus præsumpte aliquid definisse videremur, clementiam tuam datis literis putavimus instruendam, ut ei consuleretur ex usu publicæ pacis atque concordiæ. Quia revera advertebamus, Gregorium nequaquam secundum traditionem patrum Constantinopolitanæ ecclesiæ sibi sacerdotium vindicare. Nos igitur in synodo ea, quæ totius orbis episcopis videbatur esse præscripta, nihil temere statuendum esse censuimus. Adeo ipso tempore, qui generale concilium declinaverunt, Constantinopolique gessisse dicuntur. Nam cum cognovissent, ad hoc partium venisse Maximum, ut causam in Synodo ageret suam, quod etiamsi indictum Concilium non fuisset, jure & more majorum, sicut & sanctæ memoriæ Athanasius & dudum Petrus Alexandrinæ ecclesiæ episcopi, & Orientalium plerique fecerunt, ut ad Romanæ ecclesiæ, Italiæ & totius Occidentis confugisse judicium viderentur.

[241] Cum enim, sicut diximus, experiri velle adversum eos, [huc transcriptis] qui episcopatum ejus abnuerant, comperissent, præstolari utique etiam nostram super eo sententiam debuerunt. Non prærogativam vindicamus examinis, sed consortium tamen debuit esse communis arbitrii. Postremo prius constare oportuit, utrum huic abrogandum, quam alii conferendum sacerdotium videretur, ab his præsertim, a quibus se Maximus vel destitutum, vel appetitum injuria querebatur. Itaque cum Maximum episcopum receperunt in communionem nostra consortia, quoniam eum a Catholicis constitit episcopis ordinatum, nec ab episcopatus Constantinopolitani putavimus petitione removendum.” Duo igitur sunt, propter quæ Gregorius dictus non est archiepiscopus Constantinopolis. Primum, quod Latini Gregorium pro Constantinopolitano episcopo nunquam agnoverunt, immo, retenta Maximi communione, ut intrusum habuere. Alterum, quod ne quidem inter Græcos Constantinopolis episcopatum pacifice gessit, sed post Synodum, a qua confirmatus videtur episcopus, ut exortas ob suam electionem simultates sedaret, eodem episcopatu sese abdicavit. An autem duo ista in Areopagitam quadrent, per otium videat honorandus senex, Menardus scilicet, qui in hoc Gregorii negotio tam juveniliter exultat, & quasi parta de adversario victoria mirum quantum vitulatur. Menardus ad laudatam epistolam respondet tria.

[242] [contra Menardum] Primum: “Hæc epistola non est S. Ambrosii, sed est spuria & supposititia, nec inter ejus epistolas habetur.” Ego non dixi epistolam esse Ambrosii, ut scribit: sic enim dico, “qua de re sic Ambrosius & ceteri episcopi Italiæ ad Theodosium imperatorem:” Concilii Italiæ epistola est, quæ sic inscribitur in appendice Sirmondi ad codicem Theodosianum: “Beatissimo imperatori & clementissimo principi Theodosio Ambrosius & ceteri episcopi Italiæ.” Hæc epistola non habetur inter epistolas Ambrosii, quia epistola est Concilii, non Ambrosii. Ex hoc capite repudiabit, opinor, aliam ejusdem Concilii epistolam, quæ in eadem appendice pari modo inscribitur. Deinde, “quæ in ea de S. Gregorio Nazianzeno referuntur, adeo sunt involuta & perplexa, ut vix sanus aliquis sensus ex iis elici possit.” Menardus hanc epistolam non potest facile intelligere, quid tum? Alii non difficulter intelligunt. Tum, “ibi error manifestus est, cum Maximus Nazianzeni adversarius appellatur ecclesiæ episcopus Alexandrinæ, qui nunquam hujus Pontifex fuit.” Menarde tuam fidem, cum ais, “Maximus appellatur ecclesiæ episcopus Alexandrinæ.” Siccine verborum dispositionem invertis, ut error appareat, quem reprehendas? Ita loquuntur Ambrosius & ceteri episcopi Italiæ: “Cum Maximus episcopus Alexandrinæ ecclesiæ communionem manere secum lectis Petri sanctæ memoriæ viri litteris prodidisset,” quid Maximus lectis Petri sanctæ memoriæ viri literis prodidit? “manere secum Alexandrinæ Ecclesiæ communionem.” Et hæc sunt, quæ involuta & perplexa nominat.

[243] [Launoyus arguit,] Præterea Menardus ad diversa Gregorii tempora non attendens fucum facit: ex iis, quæ Ambrosius de Gregorio scribit in prologo librorum de Spiritu sancto ad Gratianum Imp. “Quantos ergo & Constantinopoli, quantos toto hodie in orbe mundasti? Non mundavit Damasus, non mundavit Petrus, non mundavit Ambrosius, non mundavit Gregorius, nostra enim sunt servitia. Sed tua sunt sacramenta. Agnoscit ergo Gregorium Constantinopolitanum episcopum, cujus servitio usus est ad profligandam hæresim Arianam, quæ tum maxime Constantinopoli grassabatur.” Deus bone! quæ consecutio hæc? Ex antecedente tali perinde quis colligeret, Damasum, Petrum, Ambrosium Constantinopolitanos episcopos fuisse. Res sic se habet: Ambrosius respicit ad tempus illud, quo multas de fide orationes Constantinopoli instituit Gregorius, & Arianos plures ab hæresi revocavit, hoc tempus Gregorii translationem antecedit, non subsequitur. Ex quo factus est Constantinopolitanus episcopus, ab omnibus ventis invidiæ circumflari cœpit, & violatorum canonum, qui translationem episcoporum prohibent, accusari. Nec ei licuit id facere, quod Ambrosius recenset; sed antea fecerat. Recte enimvero, Gregorium Nazianzenum, utut virum sanctissimum sedeque Constantinopolitana dignissimum, ab omnibus tamen pro Constantinopolitano antistite legitimo habitum non fuisse, Launoyus hic contendit; etsi autem pro reliquis omnibus, quæ adstruit, spondere non ausim, ac imprimis quidem, quod de Constantinopolitano episcopatu, a Gregorio Nazianzeno numquam pacifice possesso, asseverat, veritati exactæ consonum haud videatur, fuit tamen, cur episcopatum illum Gregorius numquam pacifice possedisse Launoyo videri haud immerito potuerit.

[244] Ut & hoc & Gregorium pro legitimo Constantinopolitano antistite habitum ab omnibus non fuisse, [tum etiam e Gregorii ad sedem Constantinopolitanam] lectori evadat perspicuum, itaque ei non inepta, ob quam Sanctus ille a sede Constantinopolitana, quam tenuit, Constantinopolitanus episcopus appellari haud soluerit, ratio reddatur, qui Gregorius ecclesiam Constantinopolitanam regendam acceperit, ac brevi admodum post abdicarit, compendio, intermixtis etiam, quæ utrumque hunc eventum comitata fuere, adjunctis præcipuis, hic expono, ita simul etiam facturus, ut majori ex parte, quæ in laudata ac recitata a Launoyo episcoporum Italiæ epistola involuta adeo & perplexa, ut vix sensus aliquis sanus ex iis elici possit, Menardo visa sunt, plana ac luculenta unicuique evadant. Itaque Gregorius Nazianzenus anno 379, uti tum ad annum 378, num. 22 & seq., & ad annum 381, num. X & seqq. Pagius in Criticis, tum in suo præliminari ad tom. 1 Augusti de Patriarchis Constant. Tractatu num. 127 Cuperus noster docet, Constantinopolitanæ ecclesiæ, non quidem episcopatum, sed curam, episcopi legitimi, quo tum Constantinopolitana ecclesia carebat, loco suscepit, eamque, Arianis, qui tum Constantinopoli maxime grassabantur, repressis, nec paucis eorum ad fidem conversis, strenue gessit. Eodem anno 379 Maximus Cynicus, qui, cum anno 372 ab Arianis cæsus virgis, & Oasim Alexandria deportatus fuisset, anno 378 Alexandriam redierat, Constantinopolim, ut civitatis hujus crearetur antistes, a Petro, Alexandrino episcopo, destinatus, classe Alexandrina, quæ de more frumentum ex Ægypto Constantinopolim advehebat, una cum tribus ex Ægypto, a quibus episcopus ordinaretur, sibi adjunctis episcopis est appulsus. Gregorium primum, qui, ut dixi, Constantinopolitanæ ecclesiæ episcopi vices gerebat, ficta pietatis specie ita decepit, ut intimus ejus amicus evaserit. Verum hypocrita haud diu admodum post, larva deposita, cum Hammone, aliisque sex classiariis, a Petro, Alexandrino episcopo, subornatis, consilia de Constantinopolitano throno invadendo agitare cœpit, ac paulo post cum episcopis, a Petro delegatis, ac aliis, presbyteri Thassii auro redempta factiosorum colluvie, conspiravit, Anastasiæ Basilicam de nocte invasit, indeque fugatus in Choraulæ domo tonsus & ordinatus est.

[245] Cum autem post, Constantinopolitanis conspectum ejus haud amplius ferentibus, [promotione, spontaneaque, qua eam mox deseruit, abdicatione, compendio hic relatis,] Constantinopoli excedere fuisset compulsus, Thessalonicam, ubi Theodosius imperator commorabatur, sese contulit, cumque & ab hoc fuisset rejectus, Alexandriam rediit, impetratisque seu, ut alii volunt, extortis in sui favorem a Petro episcopo litteris, in Occidentem properavit, imperatorem Gratianum Mediolani adiit, eique insignem de fide adversus Arianos libellum obtulit. Partim itaque hoc pacto, partim fraudibus & mendaciis ac nominatim, quas in sui favorem a Petro Alexandrino impetrarat, litteris in partes suas Italiæ, qui supra a Launoyo relatam epistolam ad Theodosium imperatorem scripserunt, episcopos attraxit, simulque, ut hanc in sui favorem exararent, effecit, cum jam ad ipsos de Gregorio Nazianzeno, ad sedem Constantinopolitanam post Maximi e civitate Constantinopolitana expulsionem evecto, relatum fuisset. Scilicet hic sanctus, cum jam aliquamdiu ecclesiæ Constantinopolitanæ curam episcopi loco gesserat, multorum ac inprimis ipsiusmet Theodosiii imperatoris amorem sibi arctissime adjunxerat. Atque hic quidem anno 380, die 26 Novembris Gregorium basilica majori, Arianis adempta, donavit; populus autem eum exinde in cathedra Constantinopolitana collocavit; in qua, cum etiam a Synodo, Constantinopoli anno 381 congregata, confirmatus seu potius legitime primum collocatus fuisset, paulo post, eadem adhuc Synodo durante, ob quasdam exortas turbas, quibusdam etiam Macedoniæ & Ægypti episcopis electionem ejus carpentibus, ultro sede illa, quam non nisi invitus susceperat, sese pacis studio abdicavit, cum nondum seu a Damaso Papa seu ab Italiæ episcopis pro legitimo sedis Constantinopolitanæ episcopo agnitus fuisset.

[246] [liquet, haud ab omnibus pro legitimo Constantinopolitano episcopo] Atque hæc sunt, quæ de modo, quo Gregorius Nazianzenus sedem Constantinopolitanam adierit, ac paulo post deseruerit, compendio hic præcipue exponenda duxi. Qui eadem prolixius explanata testimoniisque etiam firmata desiderat, adeat loco supra cit. Cuperum nostrum & ad annum 379 num. 8 & quinque seqq. Pagium in Criticis. Ad Launoyum jam revertor. Gregorium Nazianzenum ab Italiæ episcopis pro legitimo Constantinopolitano episcopo habitum non fuisse, e jam dato compendio seu potius ex illorum a Launoyo partim recitata, in qua id quantum ad rem hanc fundatur, ad Theodosium imperatorem epistola satis superque liquet. Adhæc cum Gregorius in eadem Synodo, quæ illum in sede Constantinopolitana confirmarat, hac sese ultro abdicarit, fuit sane, cur sedem illam, maxime cum illius ad hanc promotioni nonnulli adhuc in ipsa, quæ isthanc approbarat, Synodo episcopi, uti modo exposui, contradixerint, pacifice numquam possedisse videri potuerit; ut adeo, Gregorium Nazianzenum, tum quod ab omnibus, ut Constantinopolis antistes habitus non sit, tum quod sedem Constantinopolitanam pacifico numquam tenuerit, Launoyus haud prorsus inepte, quidquid contra Menardus arguat, notarit. Menardus quidem, ut Launoyum, qui, ut jam docui, Gregorium a Latinis seu Italis episcopis pro vero Constantinopolitano episcopo habitum non fuisse hosque cum Maximo cynico communicasse e laudata eorumdem epistola contendit, falsitatis convincat, Nicolai I Papæ ad Michaëlem imperatorem epistolam allegat; in qua ad hunc is Pontifex sic scripsit: Nonne Maximus, postquam a Damaso Papa, sicut ejus ad diversos epistolæ indicant, laboratum est, Constantinopoli pulsus est? Verum id, inquit loco proxime cit. Launoyus, neque in epistolis Damasi, etiam iis, quæ illi perperam subjectæ sunt, neque in ullo veteri scriptore Græco vel Latino reperitur. Immo repugnat & huic (supra scilicet datæ atque a Labbeo tom. 2 Conciliorum etiam insertæ) epistolæ Concilii Italiæ, & historiæ Constantinopolitani Concilii, quod Maximum deposuit… Quocirca Nicolaus hac in re nonnihil passus est humani.

[247] [habitus fuit vixque pacifice, nec nisi] Nicolaum sane, dum ad Michaëlem imperatorem, quod proxime recitata illius verba continent, perscripsit, humani aliquid, ut Launoyus ait, passum esse, indubitatum apparet. Audi, qui in suis ad contextam a Baronio S. Gregorii Nazianzeni Vitam Annotationibus Papebrochius noster tom. 2 Maii pag. 406, lit. m loquatur. Recte, inquit, notat Hermant, in hoc, quod scilicet de Maximo Constantinopoli, agente Damaso, expulso, scriptisque abs hoc, quæ id indicent, epistolis asseverat, falli Nicolaum: prius enim Maximus urbe (Constantinopolitana) a populo pulsus erat, imo & ab ipso, quem adierat, imperatore repudiatus, quam his de rebus informaretur Damasus; ex cujus ad Ascolium epistolis, nuper editis ab Holstenio in Collectione Romana, constat, de Maximo primum innotuisse Damaso, cum jam agitaretur de habendo Constantinopoli Concilio pro ordinando ejus Urbis Catholico episcopo, super quo rescribit Ascholio, Euridico, Severo, Uranio, Philippo & Joanni episcopis Macedoniæ, quorum de Maximo litteras acceperat. Maximus itaque, quod & e supra exposito, quo Gregorius Nazianzenus Constantinopolitanam sedem adiit ac reliquit, modo est perspicuum, Damaso agente, Constantinopoli, contra ac Nicolaus in sua supra memorata ad Michaëlem imperatorem epistola scripsit, expulsus non est. Ast, sciscitabere modo forsan, certone igitur cum eo Damasus communicavit? Sane hunc Pontificem, cum Maximus, in Italiam primum appulsus, Petri Alexandrini litteris fraudibusque episcopos Italos primum circumvenisset, aliquanto temporis spatio cum eo, non secus ac reliquos, qui epistolam, supra a Launoyo relatam, ad Theodosium scripserunt, Italiæ episcopos, communicasse, verosimillimum apparet; etsi autem haud diu post, melius scilicet de re a Macedoniæ episcopis, jam proxime per Papebrochium laudatis, etiam ante Constantinopolitanam anni 381 synodum, in qua Gregorio & confirmata seu potius collata & abdicata sedes Constantinopolitana fuit, edoctus, fraudulentum illegitimumque, quo Maximus sedem Constantinopolitanam invadere tentarat, modum improbarit, haud tamen Gregorium Nazianzenum pro legitimo Constantinopolitano episcopo habuit.

[248] Fas est ita statuere, tum ex iis, quæ Pagius in Criticis ad annum 379, [brevissimo tempore sedem illam possedit,] num. 9 scribit, tum etiam ex eo, quod, cum Gregorius in eadem synodo, in qua ad sedem Constantinopolitanam fuerat evectus, hac sese sponte sua mox abdicarit, Damaso verosimillime Gregorii & ad sedem Constantinopolitanam promotio, & spontanea, qua huic renuntiarat, abdicatio eodem prope tempore innotuerit. Jam vero, cum res ita habeat, nec ex iis, quæ Damasus fecisse, a Menardo asseritur, reve etiam ipsa fecit, a veritate, quod de S. Gregorio Nazianzeno pro legitimo Constantinopolis episcopo per Italiæ episcopos non habito Launoyus ait, esse alienum evincatur, manet factum esse posse, ut Gregorius partim idcirco, partim quod vix e jam dictis pacifice, aut certe brevissimo dumtaxat temporis spatio sedem Constantinopolitanam occuparit, episcopus Constantinopolitanus appellatus communiter haud fuerit. Quod si porro quisquam adhuc duas hasce, ob quas Constantinopolitani episcopi titulo S. Gregorius Nazianzenus condecorari haud soluerit, rationes rejiciat, simulque, Dionysium Areopagitam, utut a sede Atheniensi ad Parisiensem transiisset, eodem tamen plane modo, quo S. Gregorius Nazianzenus, utut a sede alia ad Constantinopolitanam transierit, Constantinopolitanus episcopus vocatus haud fuit, Parisiensem episcopum appellandum non fuisse, sed Atheniensem perrexisse appellari, contendat, rationem aliam, quæ, ut Gregorius Nazianzenus, etsi a sede alia ad Constantinopolitanam translatus, Constantinopolitanus tamen episcopus haud appelletur, effecerit, in medium adduco, vix dubitans, quin futurum sit, ut hac studiosus lector impulsus fateatur, ex isthoc Gregorii Nazianzeni exemplo consectarium neutiquam esse, ut Dionysius Areopagita, si a sede Atheniensi ad Parisiensem transiisset, Parisiensis episcopus, contra ac Ecclesiæ consuetudo fert, appellandus haud fuerit.

[249] [imo qua ratione ante sedem Constantinopolitanam occupatam,] Etsi S. Gregorius Nazianzenus passim ab omnibus Nazianzeni episcopi titulo condecoretur, Nazianzenam tamen ecclesiam episcopi munere numquam gubernavit, sed curam ejusdem dumtaxat gessit, episcopi legitimi locum supplens. Ita me docet celeberrimi illius episcopi Vita, Operi nostro ad IX, qua hic colitur, Maii diem inserta, in qua, qui illam contexuit, Baronius num. 77 hunc scribit in modum: Ex hac Gregorii præfectura, qua, adnitente patre, curam administrandæ ecclesiæ Nazianzenæ suscepit, nonnulli arbitrati sunt, ipsum Nazianzenæ ecclesiæ esse ordinatum episcopum; adeoque id pervulgatum fuit, & de ea re fama increbuit, ut, non tantum Gregorius presbyter in encomio id affirmet, sed & ejus discipulus S. Hieronymus illum primum Sasimorum, deinde Nazianzenum esse ordinatum episcopum dicat; quod & absque aliqua dubitatione ceteri affirmarunt, ut Socrates, Ruffinus, Sozomenus & alii omnes; immo & ejus adversarii id ei dabant crimini, qui & eum ob contumeliam triepiscopum appellabant, cum jam sedis Constantinopolitanæ fuisset electus episcopus. His omnibus adversari temerarium videretur, nisi rem ipsam aliter se habere, ipsiusmet Gregorii certissimo testimonio exploratissimum haberetur. Sed ante hæc nosse debemus, Nicænos canones adversari, quo minus quis viventi subrogetur episcopus; quam quidem ecclesiasticam sanctionem Augustinus, qui Valerio viventi substitutus est, se aliquando ignorasse ingemuit. Hanc quidem sacram regulam illibatam servavit noster Gregorius, qui, ut vidimus, ad tempus tantum, donec pater viveret, eam ecclesiam curandam suscepit, sicque & contestatus est publice. Qui & postmodum, dum de substituendo aliquem patri ageret, hæc scribit ad Gregorium Nyssenum: “Inter omnes etenim constat, me non Nazianzi, sed Sasimorum antistitem creatum fuisse; tametsi patris reverentia & eorum, qui supplices apud me contenderunt, ad breve tempus præfecturam, quasi hospites accepimus.” Hæc Gregorius, postquam Constantinopoli profectus in patriam rediit, ut patebit inferius.

[250] [eadem etiam post hanc abdicatam] Cum itaque Gregorius verba, quæ Baronius hoc in textu ei attribuit, tum demum, cum in patriam seu Nazianzum, sede Constantinopolitana abdicata, esset reversus, protulerit, sane eum, antequam hanc conscenderet, Nazianzenæ ecclesiæ episcopum non præfuisse, ex ipsomet sancti hujus antistitis, quemadmodum verbis recitatis Baronius ait, testimonio est manifestum; eum autem nec tunc, cum Nazianzum, sede Constantinopolitana abdicata, esset reversus, ecclesiæ Nazianzenæ præfuisse episcopum, docet pariter nos idem Baronius, in contexta a se, quam jam laudavi, Gregorii Vita num. 152, nonnullis primum, quæ, a sancto isto antistite, cum ecclesiæ Constantinopolitanæ sede sese abdicasset, Nazianzenæ curam iterum fuisse susceptam, ostendunt, præmissis, sic scribens: Permansit illic (Nazianzi nimirum) tamdiu Gregorius, donec illi firma securitas redderetur, & optimus aliquis illic præficeretur antistes. Egit enim apud Helladium, Cæsarææ Cappadociæ episcopum metropolitanum, magni Basilii successorem, ut Eulalium, virum probatissimum, præficeret episcopum ecclesiæ Nazianzenæ. Ipse interim secessum in solitudinem meditatur, cum Philagrius ejus intimus eum amice commonet, ne ecclesiam illam derelinquat, cujus semel curam suscepisset. Ad quem Gregorius, sui adventus ac rerum suarum rationem reddens, hæc de ea re: “Quod si ecclesiam relinquere periculosum est, ut scribis, quam tandem? Si nostram: recte dicis, idemque & ipse aio; Si vero nihil ad nos attinentem, nec nobis assignatam atque decretam, culpa vacamus. Quod si idcirco tenemur, quia ipsius curam aliquantisper gessimus, multi utique alii eadem ratione teneantur, quotquot nimirum hospitum curam habuerunt.” Egit etiam de his apud Theodorum Tyanensem, ad quem de ea re extat epistola.

[251] Ordinato tandem Eulalio episcopo ecclesiæ Nazianzenæ, [Nazianzenus episcopus dici potuit, reque etiam ipsa dictus fuit.] falsus rumor increbuit, Gregorium ab Helladio episcopo Cæsariensi Nazianzena sede privatum. Tunc Gregorius, ut Helladium aliosque episcopos, qui Eulalium ordinaverant, ea calumnia liberaret, mox ad Gregorium Nyssenum scripsit epistolam, qua quidem cum illos excusat, tum etiam ingenue profitetur, se numquam ecclesiæ Nazianzenæ fuisse ordinatum episcopum. At licet sic Gregorius consuluisset famæ episcoporum, vulgi tamen murmur de se, quod tenuem ecclesiam contemptui habuisset, cum evitare non posset, patienti animo ferendum duxit. Ita hactenus Baronius, subdens deinde, qui Gregorius, omni etiam ecclesiæ Nazianzenæ cura abjecta, ad rus paternum se receperit, ac post vitam sanctissime ibidem actam, multaque virtutum opera extremum diem tandem clauserit. Cum itaque S. Gregorius tam ante, quam post occupatam ecclesiæ Constantinopolitanæ sedem sedulo, ut jam probatum, ecclesiæ Nazianzenæ curam gesserit, fueritque idcirco, antequam ad sedem Constantinopolitanam promoveretur, pro ecclesiæ Nazianzenæ, utut hanc episcopi munere tum certe non gubernarit, episcopo ab omnibus passim habitus, eadem sane ex causa, cum jam Constantinopolitana sede sese abdicasset, Nazianzenæque curam iterum suscepisset, pro Nazianzeno episcopo potuit denuo passim haberi. Et vero Gregorium pro Nazianzeno episcopo re etiam vera habitum iterum tum fuisse, liquet ex iis, quæ e sancti illius episcopi Vita, per Baronium contexta, num. 250 modo retulimus.

[252] Jam vero, cum res ita habeat, episcopique a sede, [Nec meliori successu, qui ab ultima, quam occuparunt, sede appellati non fuerunt,] quam ultimo aut occuparunt, aut certe occupasse æstimantur, appellari soleant, quid mirum, Gregorium Nazianzenum, non a sede Constantinopolitana, in qua aliquando post occupatam, ut putatum fuit, Nazianzenam sedit, episcopum Constantinopolitanum, sed a Nazianzena, quam, abdicata Constantinopolitana, repetiise ultimoque adeo occupasse existimatus fuit, Nazianzenum episcopum fuisse appellatum? En enimvero rationem, omnino, ut mihi equidem apparet, solidam, ob quam S. Gregorius Nazianzenus, etsi ad sedem Constantinopolitanam transierit, haud tamen propterea fuerit Constantinopolitanus episcopus appellatus. Quod cum ita habeat, ratioque eadem aut similis non occurrat, quæ, ut Dionysius Areopagita, si ad sedem Parisiensem ab Atheniensi transiit, Parisiensis episcopus appellari non debuerit, facere sit nata, perperam sane Gregorii Nazianzeni, qui ad sedem Constantinopolitanam transiit, nec tamen episcopi Constantinopolitani nomine distingui solet, exemplum adducitur, ut, Dionysium Areopagitam, etiamsi a sede Atheniensi ad Parisiensem transiisset, Parisiensem tamen episcopum appellandum non fuisse, ac proin supra relatum Sirmondi argumentum nullius esse roboris, probetur. Nec hunc in finem, seu, ut usum, quo episcopi, ab una sede ad aliam translati, a posteriori, quam occuparunt, sede appellati fuerint, constantem ac perpetuum in Ecclesia non fuisse, ostendant, meliori successu adducunt tria adhuc, quibus usum illum subinde non observatum probent, alia exempla, videlicet Eusebii Nicomediensis, Theodori Perinthii, & S. Methodii martyris, qui omnes, etsi ab una sede, ut volunt, ad aliam, primus videlicet a Nicomediensi ad Constantinopolitanam, secundus ab Heracleensi in Thracia ad Antiochenam, ac tertius denique a Patarensi ad Tyriensem, fuerint translati, haud tamen a posteriori, sed a priori, quam tenuerunt, sede fuerint appellati.

[253] Etenim, ut de Eusebio, qui primo hic objicitur, [Eusebius, Nicomedia Constantinopolim,] primo etiam loco agam, is quidem, cum ad sedem Constantinopolitanam evectus fuisset, a Philostorgio, qui id lib. 2 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 10 jam narrarat, ejusdem deinde libri cap. 17 episcopus, non Constantinopolitanus, sed Nicomediensis in editione Gothofredi appellatur. Verum id non Philostorgio, cujus scripta integra non amplius habemus, sed Photio, qui hæc, ipsomet, quem Historia illa præfert, titulo testante, in Epitomen contraxit, adscribendum est. Cum enim posterior is scriptor Eusebium pro factionis Arrianæ signisero simulque pro intruso per hanc in sedem Constantinopolitanam habuerit, hinc factum, ut illum episcopi Constantinopolitani nomine afficere noluerit, etsi interim ita in Philostorgii, quæ contrahebat, scriptis (neque enim verosimiliter is, utpote & ipse secta Arrianus ab honorabiliori illa nomenclatione Eusebio Arriano attribuenda abstinuerit) appellatum invenisset. Adhæc apud antiquos scriptores, qui, contra ac Photius fecisse videtur, conditionem facti, non juris, ut ait Launoyus, spectarunt, Eusebius Nicomediensis a sede Constantinopolitana, ad quam a Nicomediensi, utut non jure, sed vi, fuit translatus, Constantinopolitanus episcopus appellatur, uti in editione Valesiana fidem faciunt Socrates lib. 2 Historiæ cap. 9, Sozomenus lib. 3 Historiæ cap. 6, qui ambo Eusebium episcopi Constantinopolitani appellatione diserte distinguunt, & Theodoretus, qui Constantinopolitanorum episcoporum Catalogo lib. 5 Historiæ cap. 40 sub finem inserit Eusebium Arrianum, Nicomedia ad sedem illam translatum. Quod si porro scriptores non pauci alii, pariter antiqui, qui Eusebium Constantinopolitani episcopi appellatione non dignantur, fortassis inveniantur, hi Photii exemplum secuti, itaque cum Eusebio egisse sunt censendi, quod Eusebius jure atque ex ecclesiasticorum canonum præscripto ecclesiam Constantinopolitanam numquam occupasset, sed vi in hanc, uti ipsimet, qui Arriani illius episcopi exemplum in rem suam adducunt, fatentur fuisset intrusus, legitimo ejus præsule sancto Paulo expulso, quem idcirco, Eusebio e vivis sublato, in sedem illam seu ecclesiam fuisse restitutum, sciebant.

[254] Ad Theodorum Perinthium, qui supra secundo loco objicitur, [Theodorus, Heraclea Thraciæ, ut volunt, Antiochiam,] modo progrediamur. Theodoretus lib. 2 Historæ Ecclesiasticæ, cap. 3 de eo in Latina Christophorsoni versione, qua hic, Valesiana deinceps usurus, utor, sic scribit: Hoc adjutore usi Eusebius, Teognis & Theodorus Perinthius (erat quidem Theodorus vir doctrina præter ceteros exquisita, scripsitque Commentarios in sacra Euangelia; vulgo Heracleotes nominatur) frequenter admodum, quoniam habitabant in proximo, in imperatoris venere conspectum; ex hoc autem Theodoreti textu, Theodorum Perinthium, cum a sede Heracleensi ad sedem Antiochenam transiisset, Antiochenum episcopum appellatum non fuisse, Menardus in sua sæpissime jam laudata Diatriba cap. 13 contendit; verum, inquit Discussionis cap. 13 Launoyus, quo tempore Theodoretus id de Theodoro Heracleota, quod verbis proxime jam recitatis relatum est, scripsit, ille nondum Antiochenus erat episcopus, nondum successerat Euzoio, qui, teste Socrate, ad consulatum V. Valentis & Valentiniani Junioris primum obiit; qui consulatus anno Christi CCCLXXVI respondet. Ita laudatus Launoyus; verum quidquid sit de hoc illius responso, quod non immerito improbes, Theodorus Heracleotes seu (eadem enim Thraciæ urbs, quæ Perinthus primum, Heraclea postea, teste lib. I Historiæ cap. 28 Theodoreto, fuit vocata) Perinthius, a Theodoreto supra laudatus ac Arianorum princeps lib. 2, cap. 8 vocatus, certo est (adi in suis ad Philostorgii Hist. Ecclesiast. lib. 9, cap. 13 Annotationibus Henricum Valesium) a Theodoro, Heraclea Antiochiam translato, qui Dorotheus communius vocatur, distinctus seu diversus.

[255] Adhæc, etsi secus foret, Dorotheus hic seu Theodorus, [ac denique Methodius Pataris] Euzoio defuncto Arianæ apud Antiochenos sectæ episcopo suffectus, Arianis etiam dumtaxat, uti ex Sozomeno lib. 6, cap. 37 & ex Socrate lib. 5, cap. 3 intelligitur, episcopus ibidem præfuit; ut, etiamsi a sede Heracleensi ad Antiochenam fuerit translatus, indubie tamen eo dumtaxat Arianorum in schismate factione pervenerit, ideoque a Theodoreto haud habitus pro patriarcha Antiocheno legitimo, semper Heracleensis episcopus appellatus dumtaxat fuisset. Hinc jam colliges, alterutro etiam ex capite, ut idem Theodorus, supra a Theodoreto Perinthus vocatus, ab Augustino aliisque passim scriptoribus Heracleota seu Heracleotes, non autem Antiochenus episcopus, fuerit appellatus, factum facile esse posse, nisi forsan, quod verosimilius potest videri, Heracleotes seu Heracleota apud illos gentile nomen sit, hocque ab iisdem Theodorus, quod Heracleæ in Thracia, uti apud omnes in confesso est, natus esset, appellatus fuerit eadem plane ratione, qua supra laudatus S. Gregorius per omnes fere, omisso episcopi titulo, Nazianzenus a Nazianzo, natali ejus, uti apud nos tom. 2 Maii pag. 574 videre licet, loco, appellari modo consuevit. Restat, ut de Methodio, qui supra tertio loco nobis opponitur, modo dicamus. Hic a Patarensi ad Tyriensem sedem, ut Suidas testatur, transivit, & tamen, ait in sua sæpissime jam laudata Diatriba cap. 13 Menardus, cum citatur a Leontio lib. de Sectis actione III, non appellatur episcopus Tyriensis, sed Patarensis in hunc modum: Μεθόδιος ἐπίσκοπος πατάρων. Verum, respondet ad hanc Menardi objectionem Discuss. cap. 13 Launoyus, Leontius Methodium non vocavit Tyriensem episcopum, quia eum ab ecclesia Patarensi ad Tyriensem translatum esse, nesciit. Præ manibus habuit Commentarios, quos Methodius, cum esset Patarensis episcopus, lucubraverat, eosque, ut erant Methodii Patarensis episcopi nomine inscripti, citavit.

[256] [Tyrum translati adducuntur.] Atque hoc quidem Launoyi responsum neutiquam displicet. Verum, utut habeat, cum ab omnibus prorsus scriptoribus aliis, a quibus Methodii præfati scripta citantur, sanctus hic antistes, non Patarensis, sed Tyriensis episcopus, appelletur, unus Leontius, qui eum Patarensis episcopi nomine distinguit, Methodiique fortassis a sede Patarensi ad Tyriensem, ut Launoyus verbis proxime recitatis suspicatus est, transitum ignoravit, facere non potest, ut, aut Methodium, aut alios episcopos, qui ab una sede ad aliam legitime migrarint, posterioris sedis nomen sibi non adscivisse credamus. Et vero cum id etiam, qui pariter in exemplum adducuntur, Gregorius Nazianzenus, Eusebius Nicomediensis & Theodorus Perinthius efficere e jam dictis nati haud sint, nec ullus hactenus ecclesiæ seu Græcæ seu Latinæ episcopus, qui, ab una sede ad aliam translatus, a posteriori, quam occupavit, sede appellatus non fuerit, sit productus, morem seu usum, quo episcopi, cum ab una sede ad aliam migrassent, a sede, non quam diutius, sed quam postremo occuparant, nuncupati fuerunt, constantem ac perpetuum, non tantum apud Græcos, e quibus solis (adi num. 238) Sirmondas argumentatur, sed & apud Latinos fuisse, pro indubitato est habendum. Jam vero, cum res ita habeat, argumentum, quo Sirmondus vel ex eo, quod Atheniensis episcopi appellatio Dionysio Areopagitæ perpetuo adhæserit, Parisios hunc numquam, Atheniensi sede relicta, migrasse, contendit, firmum sane atque inconcussum consistit; cum autem ob jam dicta antiqui, tum Græci, tum Latini, utpote Parisiensis episcopi titulo Dionysium Areopagitam nuspiam distinguentes, Parisios hunc numquam transiisse, indubie etiam existimarint, consectarium est, ut eumdem Sanctum nostrum, non Parisiis, sed Athenis passum, ac proin a Dionysio Parisiensi diversum esse, pariter putarint.

§ XIII. Reliqua, quæ, opinionem de duobus Dionysiis tam apud Græcos, quam apud Latinos antiquitus viguisse, ostendunt, proferuntur, Dionysiumque Areopagitam a Parisiensi certissime esse diversum, concluditur.

[Cum constanti Parisiensem Areopagitæ episcopatum aliaque] Eperpetuo Ecclesiæ usu, quo, qui ab una sede ad aliam transierunt, episcopi nomen sibi a sede, quam postremo occuparunt, adscivere, Dionysium Areopagitam, quod Parisiensis episcopus a scriptoribus antiquis appellatus haud inveniatur, ad sedem hanc, relicta Atheniensi, numquam migrasse, § proxime prægresso cum Sirmondo contendimus; nunc id ipsum, usu illo etiam non spectato, probare vel e solo tum scriptorum prorsus omnium, tum aliorum quorumcumque, qui ante seculum octavum medium floruerunt, virorum dignitate illustrium de Dionysii ad sedem Parisiensem transitu silentio potissimum probare aggredior. Agite, ante omnia num vel unus exploratæ fidei auctor seu Græcus seu Latinus, qui ante seculum octavum medium floruerit, quique vel Dionysio Areopagitæ episcopi Parisiensis, vel Dionysio Parisiensi Areopagitæ titulum seu appellationem adjunxerit, repertus umquam fuerit, dispiciamus. Libros omnes, codices omnes, Concilia omnia, in quibus qualemcumque etiam dumtaxat, quæ seculum octavum medium præcesserit, seu Dionysii Areopagitæ, seu Dionysii, Parisiensis episcopi, mentionem inventum iri, arbitrabar, sedulo discussi, nec uspiam in tanta generis diversi monumentorum litterariorum copia invenire quivi seu scriptorem seu Patrem seu Pontificem seu alium denique quemcumque, qui cum habuit seu de Dionysio Areopagita seu de Dionysio Parisiensi loquendi occasionem reve etiam ipsa fuit locutus, vel hunc Areopagitæ, vel illum Parisiensis episcopi titulo distinxerit, verbove ullo Areopagitam in Occidentem umquam venisse, relictisque Athenis, Parisios migrasse, utcumque indicarit.

[258] Severiani hæretici in celeberrima, infra a nobis plus semel memoranda collatione, [eo spectantia antiqui tum Græci, qui hic] quam anno 533 Constantinopoli cum catholicis habuere, Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, pro hæreticis, quas tuebantur, opinionibus laudavere. Verum nec hi, qui ea Dionysio Areopagitæ tum attribuebant, nec catholici, qui eadem pro indubitatis Sancti nostri Operibus non admittebant, quidquam tunc protulere in medium, unde Dionysii Areopagitæ seu itineris, Athenis in Occidentem suscepti, seu transitus, a cathedra Atheniensi ad Parisiensem facti, vel umbra appareat. S. Anastasius Sinaïta, qui seculo sexto senescente, ineunteque septimo floruit, Dionysium Areopagitam, attributaque huic Opera in contexto a se quod ὁδηγὸς, Latine dux viæ, inscribitur, Opere commemorat. Verum nihil etiam, quod Parisiensi Sancti episcopatui utcumque faveat, suppeditat. S. Maximus, seculi septimi scriptor, in Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomine insignita a non paucis reperiuntur, Scholia composuit; verum nec in hisce, nec in Prologo sat prolixo, Scholiis præmisso, in quo non pauca de Dionysio Areopagita disserit, imo & ejus ad sedem Atheniensem promotionis mentionem facit, quidquam memoriæ uspiam prodit, quo utcumque insinuet, fuisse sese in opinione, quæ Dionysium Areopagitam a sede Atheniensi ad Parisiensem transiisse statuit. Leontius Byzantinus, qui, quemadmodum Caveus in Historia litteraria docet, anno circiter 590 floruit, Dionysium Areopagitam bis laudat, semel scilicet lib. 1 de Sectis Act. 3, iterumque lib. 2 contra Eutychetem & Nestorium, nec uspiam aliquid suggerit, unde Areopagitam Athenis umquam Parisios migrasse colligas.

[259] Idem etiam, ut Dionysium Corinthium & Eusebium Pamphili, [recensentur,] reliquis omnibus antiquiores, præteream, locum obtinet quantum ad Sophronium, Hierosolymitanum seculo septimo patriarcham, & Joannem Damascenum, seculi octavi scriptorem, quorum prior in scripta ad Honorium Papam epistola, posterior in suis de Imaginibus libris de Dionysio Areopagita loquens, Atheniensis episcopi titulo eum dumtaxat distinguit. Scio quidem, omnes laudatos scriptores necesse non habuisse, ut, instituti sui ratione spectata, controversi hujus, quo Dionysius Areopagita, cathedra Atheniensi relicta, ad Parisiensem migrarit, transitus mentionem facerent. Verum nihil equidem, quod ad hunc vel subobscure insinuandum utcumque conducat, seu per illos, seu per quoscumque alios scriptores Græcos suppeditari, mirum enimvero quam maxime accidit, præsertim cum non desint, qui, S. Dionysium Areopagitam Atheniensi ecclesiæ præfuisse episcopum, in litteras miserint. Quid enim? Anne forsan Atheniensem quidem Areopagitæ episcopatum, at non item Parisiensem notum illis fuisse, asseverabis? Verum sit ita: cum equidem Dionysii Areopagitæ ad sedem Parisiensem transitum, si locum habuisset umquam, latere Græcos omnes antiquos potuisse, nedum reipsa latuisse, parum verosimile appareat, fit vel hinc, ut Dionysium Areopagitam Parisios, relictis Athenis, migrasse, minime sit credendum. Adhæc, si Græci Dionysii Areopagitæ ad sedem Parisiensem transitum, quod hunc perspectum haud habuerint, nuspiam commemorarint, ut quid saltem relictæ ab eo Atheniensis sedis, quo Euangelii prædicandi causa gentes exteras adiret, mentionem non fecerunt? Ut quid etiam iter, Romam ab eo susceptum, nuspiam commemorarunt? Anne forsan pariter & hoc & factam a Dionysio cathedræ Atheniensis abdicationem ignorarunt? Verum qui rem, in suo, ut ita dicam, conspectu gestam, ignorare omnes potuerunt? Nemini enimvero, quantum opinor, qui, quæ ab omni propemodum veritatis specie abhorrent, admittere paratus haud fuerit, credibile id apparebit.

[260] [tum Latini,] Jam vero, cum alto adeo, quod non potest non videri mirandum, silentio Græci antiqui omnes, non tantum Dionysii Areopagitæ ad sedem Parisiensem transitum, sed & omnia, quæ hunc præcessisse a scriptoribus recentioribus memorantur, quæque, si contigissent umquam, non potuissent non habere explorata, involvant, mihi certe nec hæc, nec illum, seu, Dionysium Areopagitam, relictis Athenis, Parisiensium ecclesiæ præfuisse episcopum, credidisse videntur; ut proinde nec opinioni, quæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem facit, adhæserint. Id ipsum de Latinis antiquis statuendum, pari ratiocinandi modo jam nunc ostendo. Anno 649 Romæ sub Martino Papa, hujus nominis primo, frequens episcoporum quinque supra centum adversus Sergium, Pyrrhum, Cyrum & Paulum, hæreticos Monothelitas, celebratum est concilium, in quo Scripta, Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solita, sæpius fuere laudata, hujusque adeo Sancti mentio plus semel est facta; licet autem episcopi Atheniensis titulo plus semel ibidem Areopagita fuerit ornatus, nuspiam tamen Parisiensis antistes appellatus fuit, Patribus ita etiam ubique locutis, ut nihil plane, unde, Sanctum Parisios umquam, relictis Athenis, migrasse, utcumque colligas, uspiam suppeditarint. Anno 680 contra eosdem Monothelitas Constantinopoli celebrata est Synodus generalis sexta, Patribus 289 constans; in hujus autem Actione sexta lecta & recepta a Patribus est Agathonis Papæ ad Constantinum imperatorem, Heracliumque & Tiberium augustos epistola, in qua is Pontifex Dionysium Areopagitam Atheniensis quidem, at non item Parisiensis episcopi, titulo condecorat. Auctor seu scriptor anonymus, qui antiquiora S. Dionysii Parisiensis Acta, supra jam sæpius laudata atque a Bosqueto vulgata, contexuit, seculo octavo ineunte floruit, uti infra in Commentario, illis S. Dionysii Parisiensis Actis præmittendo, docebo; is autem scriptor, etsi etiam Dionysium a Clemente Papa in Gallias fuisse missum, memoriæ, ut apparet, prodiderit, eum tamen nec Areopagitæ nec episcopi Atheniensis appellatione seu titulo uspiam distinguit, sedemve Atheniensem aliquando occupasse indicat.

[261] Hinc porro fit, ut neutiquam opinioni, quæ, [Romanis etiam, queis & duo,] Dionysium Areopagitam, cathedra Atheniensi relicta, Parisiensem aliquando occupasse, statuit, adhæsisse videatur. Cum enim, ut jam dictum, Dionysii Parisiensis in Gallias missionem S. Clementi Papæ I adscribat, hincque ecclesiæ Parisiensis, utpote sic hujus initia tam prope, quam possit, Apostolorum temporibus admovens, honori ac gloriæ studuisse videatur, commissurum illum fuisse, non apparet, ut Dionysium Parisiensem, si hunc vel Areopagitam esse, vel Athenis in Gallias, civitatis hujus abdicata sede, venisse existimasset, nec Areopagitam uspiam appellaret, nec occupatæ aliquando ab eo Atheniensis sedis mentionem faceret, ita scilicet propalare negligens honorem, quem ecclesiæ Parisiensi ex asserto huic celeberrimo apostolo, qui S. Pauli Apostoli, doctoris gentium, fuit discipulus, accessurum perspexisset. Jam vero, cum res ita habeat, nec ullus prorsus, qui ante seculum octavum medium floruerit, scriptor Latinus alius, Dionysium Parisiensem Athenis in Gallias venisse, Atheniensiumque antea fuisse episcopum, in litteras miserit, fit vel hinc, ut nec apud Latinos opinionem de occupata a Dionysio Parisiensi, antequam in Gallias ac Parisios veniret, apud Athenienses cathedra ante seculum octavum medium viguisse, indubitatum appareat. Quod quam verum sit, argumento insuper est, ipsos etiam post jam exortam de uno Dionysio opinionem Romanos Pontifices ita animo fuisse comparatos, ut Dionysii Parisiensis cathedram Atheniensem non crediderint, imo nec ipsemet Stephanus II, aliis III, qui, cum Dionysii Parisiensis meritis sanitati fuisset in Francia restitutus, in Sancti hujus honorem Romæ exstrui jussit ecclesiam, etsi interim hanc in Gallorum nonnullorum, ac forte Sandionysianorum monachorum gratiam S. Dionysio Areopagitæ dedicari, Græcisque etiam monachis habitandam dari, verosimillime voluerit.

[262] Hinc Sirmondus noster in sua de duobus Dionysiis Dissertatione cap. 6 hunc scribit in modum: [a Sirmondo hic memorati] Cui … Romanorum Pontificum, ut de his potissimum dicam, venit unquam in mentem, ut Dionysium Parisiensem Areopagitam appellaret, aut Areopagitam alio quam Atheniensi episcopatu functum significaret? Stephanus II, inquiunt, a Dionysio Parisiensi morbo liberatus est. Quis negat? Idem beneficii memor ædem sacram Romæ in Dionysii gratiam condere instituit, conditam Paulus, Stephani frater & successor, dedicavit. Quid tum vero? An Dionysium hunc vel Stephanus vel Paulus Areopagitam nominarunt? Aut difficilius fortasse Stephano erat, cum a Dionyo martyre se sanatum scriberet, Areopagitæ nomen addere, si eundem credidisset, quam Paulo fratri postea fuit, qui, cum Dionysii Atheniensis libros ad Pippinum regem mitteret, Areopagitæ Opera se mittere nuntiavit? Evolvant scrinia sua vindices Dionysiani & Pontificum diplomata, quotquot habent, a Zacharia, unde ordiri solent, ad Innocentium usque tertium excutiant, nusquam in his aliter, quam “Sanctum Dionysium martyrem,” & “Cœnobium beati Dionysii martyris,” “Abbates beati martyris Dionysii” nuncupatos reperient. Evolvant & Romana, quodque in Græcis scriptoribus proxime observabamus, id ipsum in Martino, Agathone, Hadriano, Romanis Pontificibus animadvertent, quandocunque Dionysii Areopagitæ Opera laudant, Atheniensem episcopum perpetuo ab his dici, numquam Parisiensem; quod fieri sane par erat, si, relictis Athenis, Parisios immigrasset.

[263] [seculoque octavo medio posteriores, accedunt,] Martinum & Agathonem missos nunc facio, de quibus in Secretario V synodi Romanæ, & in sextæ synodi Actione IV videre est. Hadriani ad Carolum Magnum de Imaginibus verba sunt, “Sanctus Dionysius Areopagita, qui & episcopus Atheniensis.” Dicite, amabo vos, “Qui & episcopus Atheniensis” cum diceret, cur “& Parisiensis” non addidit, si Parisiensem quoque antistitem credebat fuisse? En ratiocinium, ex quo enimvero, Pontifices Romanos etiam post exortam opinionem de uno Dionysio, seu seculo VIII medio jam elapso, pro Areopagita, seu pro Dionysio, qui Atheniensis episcopus Paulique Apostoli fuerit discipulus, non habuisse Dionysium Parisiensem, nemo non concludat. Ac id quidem de Adriano, qui ultimo memoratur, præcipue pronuntiandum apparet. Cum enim ad Carolum Magnum, Gallorum regem simul & imperatorem, scribens, Dionysio Areopagitæ attribuat episcopi Atheniensis titulum, quis futurum fuisse facile existimet, ut Parisiensis episcopi titulum Areopagitæ, si huic illum convenire existimasset, pariter non attribuisset, quo, quos sibi demereri quam maxime studebat, gratificaretur Gallis, Dionysium Parisiensem cum Areopagita facere eumdem jam tum incipientibus, ac potissimum quidem Sandionysianis monachis, qui opinionem de uno Dionysio, a sese, ut apparet, suscitatam aut certe multum jam tum promotam, magis magisque propalare studebant, multumque, ut videtur, apud Carolum Magnum gratia valebant? Quod autem ad reliquos Romanos Pontifices, in huc transcripto Sirmondi ratiocinio laudatos, spectat, eos quidem, si tamen, de quibus jam supra dictum, Martinum & Agathonem, seculo VIII medio antiquiores, exceperis, tam certo a Dionysio Parisiensi non removisse episcopatum Atheniensem, Areopagitæque titulum, nonnemo fortassis contendet, quod scilicet Stephanus ejusque deinde frater Paulus Romæ ea præstitisse narrentur, e quibus Dionysium Parisiensem cum Areopagita atque Atheniensi episcopo eumdem existimasse queunt videri.

[264] [Pontificibus ob hic factam objectionem] Verum rationem, ob quam ita existimasse queant videri, esse admodum infirmam, vel ex eo apparet, quod, quæ Stephanus Papa ejusque frater Paulus Romæ in Dionysii Parisiensis honorem præstitisse narrantur, ea in nonnullorum, ut jam insinuavi, Gallorum, plurimum apud regem suum valentium, a quibus Dionysium Parisiensem pro Areopagita præfracte haberi noscebant, gratiam præstare, utut ambos Dionysios existimarent diversos, facile potuerint; ut hic plura in hanc rem afferre necesse non sit. Romanos itaque Pontifices, non tantum, qui ante, verum etiam quosdam, qui post seculum VIII medium floruerunt, Dionysium Parisiensem pro Areopagita non habuisse, certum atque indubitatum, quod & ab Areopagitæ, & ab Atheniensis episcopi titulo Dionysio Parisiensi attribuendo semper abstinuerint, manere debet. Negare forsan adhuc pergis? Verum qua ex causa? Anne quod Romæ, dum Dionysii Parisiensis festivam lucem agunt, in ipso Missæ Sacrificio ea recitari soleant, quæ Dionysio Areopagitæ conveniunt, & unum atque eumdem hos esse, Martyrologium, quo Roma nunc utitur, profitetur? Unicum id est, quod nominatim contra ea, quæ de Romanis Pontificibus jam dixi, potest objici. At, inquit in sua de duobus Dionysiis Dissertatione cap. 6 Sirmondus, quam futilis & inanis sit ista ratiocinatio, quis non videt? Nam si propterea quod in Dionysii nostri Missa mentio fit Areopagitæ, confundi utrumque volumus, quid vetat, quo minus, quia in Deiparæ Virginis Assumptione Euangelium Magdalenæ proprium usurpatur, eandem utramque Mariam fuisse contendamus? Quod si absurdum hoc esse ducimus, intelligimusque, Ecclesiam in illo Euangelio aliud nihil spectasse, quam nominum similitudinem, quis satis cautum putet eum, qui aliud in Dionysii lectione spectasse suspicetur? Quare, desinant, si sapiant, hoc argutiarum genere ludificari; desinant & de Martyrologiorum sibi nomine blandiri. Quod enim ad ætatem usque nostram Martyrologium Romæ fuit, quo abuti ad errorem suum possint? Quæ vetustissima fuerunt, ut ipsimet agnoscunt; & Baronius Cardinalis ex Sancti Cyriaci codice confirmat, unicum Dionysium, qui VII Idus Octobres colitur, commemorabant, id est, Parisiensem, de altero silebant, non quod utrumque confunderent; absit, nupera fuit hæc hallucinatio; sed quod hunc unum Romæ celebrari, satis illo tempore videbatur.

[265] Ubi vero Areopagitam quoque in Martyrologium referri placuit, [non exceptis, silentio involvant,] suo illum die seorsim, hoc est, V Nonas Octobris adscripserunt, notisque omnibus a nostro discriminarunt. Itaque quod in postrema Romani Martyrologii editione distincti non sunt, novitius error est, ut dixi, a Petro Galesinio, ut ferunt, profectus; qui Hilduinianam secutus hæresim, ut ex duobus Donysiis unum conflaret, ea, quæ de Areopagita V Nonas legebantur, in VII Idus transtulit, Parisiensique adaptavit, &, quod mirum est, cordatis hominibus contra veterum exemplarium fidem, & contra Ecclesiæ Romanæ historiam omnem persuasit. Ita hactenus Sirmondus; & sane, quidquid Romæ agatur modo, quidquid in Romano seu Martyrologio seu etiam Breviario de Dionysio Parisiensi atque Areopagita scribatur, id minime, ut hunc a Romanis, de quibus supra, cum Dionysio Parisiensi fuisse confusum, arbitremur, potest efficere. Quid enim, nonne fidem certam atque indubitatam Martyrologio Breviarioque Romano in rebus historicis adhibendam non esse, nec ea, quæ in ecclesiasticis illis libris traduntur, Romanis Pontificibus, quorum approbationem præferunt, attribuenda, eruditi hodie, ipsismet etiam non reclamantibus Romanis Pontificibus, unanimi consensu statuunt, publiceque etiam asseverant? Jam vero, cum res ita habeat, nec concilia, Patres, Romani Pontifices, scriptores denique, qui ante seculum octavum medium de Dionysio Areopagita, Parisiensive fuerunt locuti, vel huc Areopagitæ, vel illi episcopi Parisiensis titulum appellationemve umquam adscripserint, imo cum nec tunc, cum id maxime opportunum ac prope necessarium esset, Dionysii Areopagitæ ad sedem Parisiensem, relicta Atheniensi, transitum commemorarint, quis, quæso, vel hunc tum creditum, vel Dionysium Parisiensem unum atque eumdem cum Dionysio Areopagita existimatum tum fuisse, in animum inducat? Imo quis non potius, opinionem contrariam, in Martyrologio Romano parvo, ut supra docuimus, clarissime fundatam, apud omnes tum viguisse, persuasum sibi habeat?

[266] [ac formata inde supraque adducta, utut negativa pleraque,] Enimvero quid adhuc, ut eo quisque inflectatur, queat requiri præter ea, quæ & hoc & tribus §§ proxime prægressis dicta sunt, haud satis perspicio. Anne forsan, ut apud scriptores, seculo octavo medio antiquiores, Dionysium Areopagitam a Dionysio Parisiensi diversum esse atque distinctum, prioremque ex his numquam in Gallias, cathedra Atheniensi relicta, venisse, diserte atque expresse notatum inveniatur? Verum nonne Sancti alii in Gallias non venere, etsi in Gallias non venisse per antiquos nuspiam narrentur? Nonne multi Sancti homonymi pro Sanctis invicem distinctis apud omnes habentur, etsi invicem distincti per scriptores antiquos, qui de iis egerunt, diserte non dicantur? Quisquamne forsan, S. Dionysium, Corinthiorum episcopum, a S. Dionysio, Alexandrino episcopo, atque ab ipso, de quo hic agimus, Dionysio Areopagita diversum esse, negabit, quod nullus forte inveniatur scriptor antiquus, qui binos hosce posteriores Sanctos a priori distingui, diserte asseruerit? Quod si id, ut Sanctos hosce aliosque homonymos invicem distinctos agnoscamus, minime requiri respondeas, cur, amabo, ut Dionysium Areopagitam a Dionysio, Parisiensi antistite, faciamus diversum, requiratur? Anne quod nullæ etiam, quibus hunc ab illo cognoscere possimus diversum, distinctionis notæ apud scriptores antiquos, qui de illis egerunt, fortassis occurrant? Verum luculentas, quibus Dionysium unum ab altero secernas, distinctionis notas a Romano parvo seu veteri suppeditari, quis, quæso, expensis iis, quæ § X disserui, inficias adhuc eat? Ut autem ad Dionysii in Gallias adventum seu ad ejus a sede Atheniensi ad Parisiensem transitum adhuc redeam, ultra opponi, audio, argumenta, quibus hunc huc usque rejecimus, negativa dumtaxat esse quibus ac proin probare nihil. Fateor, negativa pleraque dumtaxat sunt; verum quid tum? Anne etiam dumtaxat e particulari, non autem ex universali antiquorum silentio sunt petita?

[267] [argumenta perquam sint valida,] Neutiquam sane; neque enim, quod unus aut alter, sed quod omnes prorsus exploratæ fidei antiqui, qui ante seculum octavum medium floruerunt, scriptores, imo & synodi, Patres, Pontifices, de Dionysii Areopagitæ ad sedem Parisiensem transitu taceant, huic verosimillime, imo indubie, numquam fuisse locum, arbitramur: argumento autem negativo, ut vocatur, hujusmodi plurimum inesse roboris, apud eruditos omnes in confesso est, maxime si factum, circa quod versatur, tale sit, ut aliqui saltem ex iis, a quibus silentio præteritur, id indubie, si fuisset, scituri, scitumque commemoraturi verosimillime fuissent; quod quin hic locum etiam obtineat, dubitandum haud apparet. Quod si enim Dionysius Areopagita a sede Atheniensi ad Parisiensem transiisset, quis futurum fuisse, credat, ut eventum hujusmodi, qui sane illustris admodum fuisset, universi omnino vel nesciissent, vel si scivissent, silentio præteriissent, etiam non exceptis iis, a quibus ut commemoraretur, tum causæ, quam tractabant, ratio, tum temporum & rerum, e quibus scribendi argumentum accipiebant, adjuncta alia requirebant? Quis etiam (pleraque enim, quæ jam supra fuse proposui, modo, ut res clarior evadat, compendio hic repeto) futurum fuisse, autumet, ut Areopagita, si ad sedem Parisiensem, relictis Athenis, migrasset umquam, per nullum prorsus a sede Parisiensi, quam ultimo occupasset, Parisiensis episcopus appellatus fuisset, perpetua interim Ecclesiæ consuetudine obtinente, ut, qui ab una sede episcopali ad aliam migrant, a sede, non quam primo, sed quam ultimo occuparunt, nuncupentur? Sane, quod ad me pertinet, ita animo comparatus sum, ut nec hoc, nec illud, nec etiam, ut Dionysius Parisiensis, si unus atque idem cum Areopagita fuisset, per nullum prorsus scriptorem antiquum Areopagitæ titulo fuisset affectus, futurum fuisse arbitrer; quod si autem, ut idem mecum sentias, seu ut Dionysii Areopagitæ episcopatum Parisiensem neges, negativis modo adductis, quæ tamen, ut mihi equidem apparet, perquam validæ sunt, rationibus nondum movearis, ad id equidem argumento, quod, e primo Synodi Sardicensis canone formatum, supra proposui, debes moveri.

[268] Hoc enim non adeo est negativum, quin etiam pro positivo queat haberi. [iisque positivum etiam contra eumdem Dionysii episcopatum accedat,] Ut res manifesta evadat, canonis verba, quæ huc potissimum faciunt, lectoris oculis iterum lubet hic subjicere. Sic habent: Nullus in hac re inventus est episcopus, qui de majore civitate ad minorem transiret. Cum hæc Synodi laudatæ, quæ anno, ut supra jam monui, 347 celebrata est, assertio universalis sit, nullumque adeo episcopum, qui de majore civitate ad minorem transiisset, ad annum usque 347 fuisse, nos edoceat, argumentum sane positivum suppeditat, e quo, Dion sium Areopagitam, utpote sub assertione universali, qua nullus episcopus, qui a majore civitate ad minorem transiisset, ad annum usque 347 fuisse inventus affirmatur, comprehensum, Parisios, relictis Athenis, numquam transiisse, legitime ac recte concluditur. En ergo, quo sane, ut Dionysium Areopagitam numquam ecclesiæ Parisiensi præfuisse episcopum, fatearis, moveri debes, argumentum, non ex antiquorum dumtaxat de re hac silentio, sed ex positiva, quæ &, nullum episcopum ad annum usque 347 a sede majore ad minorem transiisse, prodit, & ad Dionysium Areopagitam omni dubio procul, utpote universalis, sese extendit, synodi perantiquæ assertione deductum; ut enimvero, Dionysium Areopagitam a sede Atheniensi ad Parisiensem numquam transiisse, certum omnino atque indubitatum, tam positiva, quam negativa argumentandi ratione spectata, esse debeat. Nec est, cur hic forsan cum Menardo adhuc opponas, Lutetiam seu Parisios Dionysii Areopagitæ ætate seu primo æræ Christianæ seculo comparate ad Athenas nec civitatem parvam, nec hisce exstitisse minorem, contendas. Cum enim a Juliano cæsare πολίχνη oppidulum, & ab Ammiano Marcellino castellum Parisiorum appelletur, seculoque adeo æræ Christianæ quarto, quo & Julianus & Ammianus floruere, parva dumtaxat civitas Lutetia exstiterit, tum certe, cum ad eam Athenis migrasse Dionysium volunt, seu seculo æræ Christianæ primo civitate Atheniensi, celeberrima juxta atque amplissima, major haud fuerit.

[269] [opinionem de uno Dionysio, quæ hunc illi tribuit, falsam,] Quod cum ita habeat, veritatique adeo synodi Sardicensis canon supra relatus, si a sede Atheniensi ad Parisiensem Dionysius transiisset, nequeat esse consonus, eventui huic, ut jam dixi, numquam fuisse locum, manet indubitatum. Hinc porro, cum Dionysius Areopagita a synodo Sardicensi, anno, ut dictum, 347 celebrata, pro episcopo, qui a sede majore ad minorem, seu a sede Atheniensi ad Parisiensem transiisset, habitus e dictis haud fuerit, consectarium jam fit, ut nec tunc ab eadem synodo unus atque idem cum Dionysio, qui Parisiensium ecclesiæ aliquando exstitisset antistes, fuerit existimatus. Jam vero, cum id ita habeat, quid, quæso, adhuc, ut opinionem, quæ Dionysium Areopagitam cum Parisiensi eumdem statuit, ante seculum VIII medium viguisse, seu potius, ut opinionem contrariam ante isthanc temporis epocham non viguisse, sustineas, in medium adducas? Anne forsan nec expresse in synodi Sardicensis canone Dionysio Areopagitæ episcopatum Parisiensem negari, nec Sanctum hunc a Dionysio Parisiensi asseverari diversum? Ita omnino habet. Verum nec hinc, quod vis, conficitur. Etsi enim, quæ ais, in canone laudato diserte haud exprimantur, ex aliis tamen, quæ idem canon subministrat, legitime consequuntur, uti ex iis, quæ jam dicta sunt, satis superque liquet. Atque ita, iis etiam, quæ de Dionysio Parisiensi sub. Decio in Gallias primum misso, sacrisque Areopagitæ reliquiis e Græcia in Gallias allatis argui hic in rem nostram possent, infraque suis locis examinanda venient, prætermissis, opinionem de duobus Dionysiis ante seculum VIII medium, imo & ante seculum V, viguisse, partim e proxime jam dictis, partim ex aliis, quæ supra & de Martyrologio Romano parvo seu veteri, & de Claromontano Græcorum Synaxario Basilianoque Menologio §§ 10 & XI disputavimus, extra omnem tandem controversiam positum videtur.

[270] [aliamque contra de duobus Dionysiis certo esse veram, concluditur.] Porro cum id ita sit, omniaque prorsus, ut quinque primis Commentarii hujus §§ jam ostendi, adducta ab opinionis de uno Dionysio, ut hanc probent seculove octavo medio antiquiorem faciant, patronis monumenta, Visbii nimirum conscriptio, Aristarchi, Græcorum chronographi, ad Onesiphorum primicerium epistola, edenda Dionysii Acta aliaque a Metrodoro, Metaphraste, & Syncello contexta, vel supposititia prorsus, quod & de aliis nonnullis documentis supra laudatis dicendum, spuriave sint, vel nullam certe, quod nominatim etiam (adi num. 87) quantum ad S. Sanctini Acta obtinet, fidem mereantur, quid superest, quam ut opinionem de uno Dionysio post seculum octavum medium demum exortam ac proin opinione opposita, quæ duos Dionysios statuit, longe esse recentiorem, pronuntiemus? Jam vero, cum res ita habeat, opinioque adeo, quæ Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinguit, prius etiam, quam quæ utrumque hunc Sanctum confundit, tradita indubie fuerit, locum hic sequenti, quod supra adhuc recitavi, Tertulliani effato, Ex ipso ordine manifestatur id esse verum, quod sit prius traditum, id autem extraneum & falsum, quod sit posterius immissum, tribuere debemus, opinioque proinde, quæ Dionysium Areopagitam a Parisiensi distinguit, pro vera, oppositaque contra, quæ utrumque Dionysium, Areopagitam scilicet & Parisiensem, confundit, pro falsa debet haberi: quod jam, quantum opinor, rationibus neutiquam invalidis, sed solidis prorsus ac prope invictis, tam luculenter est monstratum, ut ægre deinceps quemquam futurum autumem, qui Dionysium Areopagitam a Parisiensi non arbitretur diversum, maxime si considerarit, Methodium, adversariorum achillem, hisce a me supra invicto rationum pondere jam esse ereptum, tum quod Acta a Methodio, viro sane sanctissimo, contexta, in lucem hactenus non prodiisse, tum quod hæc, etiamsi adhuc exstarent nec periissent, talia esse, §§ 4 & 5 ostenderim, ut fidem iis, quæ adstruunt, certam atque indubitatam conciliare minime sint nata.

§ XIV. Nobile Dionysii genus, Patria, divitiæ, doctrina, vitæ probitas, dignitas.

[Ex Areopagitæ, qua Sanctus eminuit, dignitate, fuisse eum genere] Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto supra sæpissime laudato num. 3 sic scribit: Genere siquidem eum nobilissimum & philosophiæ magisterio insignem apud Athenas claruisse, & aliarum historiarum & Actuum Apostolorum testimonio secula prisea seu instantia cognoverunt. Genere itaque S. Dionysius præstiterit, si vera de eo hic Hilduinus memoret. Launoyus Sandionysianum hunc abbatem, quod pro generis S. Dionysii nobilitate Acta Apostolorum seu S. Lucam, horum auctorem, loco proxime citato laudet, imposturæ insimulat; verum haud recte, quemadmodum ex iis, quæ Commentarii hujus prævii num. 6 & 7 disserui, unusquisque haud difficulter colliget. Certe Dionysium genere nobilem fuisse, vel ex eo liquet, quod Athenis ex Areopagiticorum seu Areopagi judicum senatu exstiterit, nec alii in hunc, quam qui generis nobilitate essent illustres, adsciscerentur, ut Isocrates in Oratione Areopagitica, Budæus in Pandectas, Sigonius de Republica Atheniensium ac tandem S. Maximus in Præfatione, Operibus S. Dionysii, aut, si mavis, Scholiis, quæ in hæc contexuit, a sese præmissa, fidem faciunt. Alios missos faciens, Isocratis dumtaxat & S. Maximi, quæ huc spectant, verba transcribo. Prioris, prout Latine a Budæo in Pandectas sunt reddita, hæc sunt: Majores … nostri usque eo studiosi temperantiæ fuerunt, ut consilium illud Areopagiticum moribus hominum componendis publice præfecerint; in cujus numerum cooptari solis illis sperare licuit, qui claris natalibus orti virtutis ac modestiæ documenta permulta honestate vitæ dederant; ex quo tandem factum, ut consessus ille totius Græciæ haud immerito longe sit præstantissimus; posterioris vero tom. 1 apud Corderium isthæc: Magni Dionysii nobilitatem & illustres divitias vel solus ipse Atheniensium senatus, in quem consultor adlectus est, manifestat. Areopagitarum enim unus erat, uti D. Lucas declaravit, sacra sanctorum Apostolorum Acta describens. Hæc, quæ vel sola, Hilduinum ob Lucam pro Dionysii generis nobilitate citatum perperam imposturæ a Launoyo fuisse insimulatum, ostendunt, Sanctus ille Operum, quæ sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, Scholiastes S. Maximus, & quidem ab ipso statim Præfationis laudatæ initio; nonnullis autem interpositis, sequentia adhuc, quæ ad præsens argumentum pariter spectant, verba suppeditat.

[272] [nobilem, indubitatum apparet, utque hinc etiam patria exstitisse] Sciendum enim, ut præmonui, non cujusvis hominis fuisse, in Areopagi senatum adscribi, sed qui apud Athenienses & genere & divitiis ac vitæ probitate præstabant, atque insuper illustres censebantur, in Areopagi senatu sententiam dicebant. Atque ista modo, quantum opinor, S. Dionysium vel ex eo, quod ex Areopagiticorum seu Areopagi judicum numero esset, generis nobilitate fuisse illustrem, satis superque evincunt. Nec genere tantum præstitisse, sed & patria Atheniensem exstitisse S. Dionysium Areopagitam, ex Areopagitæ, qua eminuit, dignitate colligendum videtur. Athenis, etiam ante Solonis ætatem, erat magistratus seu curia, novem dumtaxat, ut Sigonius lib. 1 de Republica Atheniensium cap. 5 docet, viris constans, quorum unus rex, alter archon, tertius polemarchus ac reliqui demum sex Thesmothetæ vocabantur; Solon autem, ut non alii, quam qui in illa novem virorum curia vel archontes vel certe Thesmothetæ fuissent, in Areopagum adsciscerentur, lege lata, uti idem Sigonius loco cit. pariter docet, constituit. Porro inter Thesmothetas, quod pariter de curiæ ejusdem rege, archonte & polemarcho, si & his ad Areopagum aditus patuerit, verosimillime dicendum, censeri quemquam, nefas erat, nisi se Atheniensem ex utroque parente a tertia usque generatione probaret. Ita nos diserte docet Julius Pollux, Onomastici lib. 8, cap. 9, archontibus novem, quorum sex appellantur Thesmothetæ, recensitis, hunc scribens in modum: Ἐκαλεῖτο δέ τις Θεσμοθετῶν ἀνάκρισις· ἐι Αθηναῖοι εἰσιν ἑκατέρωθεν ἐκ τριγονίας καὶ τῶν δήμων ποθέν· καὶ εἰ Ἀπόλλων ἐστὶν ἀυτοῖς πατρῶος καὶ Ζεὺς ἕρκειος· καὶ εἰ τοὺς γονέας εὖ ποιοῦσι· καὶ εἰ ἐστρατεύοντο ὑπὲρ τῆς πατρίδος· καὶ εἰ τὸ τίμημα ἐστὶν ἀυτοῖς &c. Erat autem quoddam Thesmothetarum examen appellatum; an scilicet ex utroque parente a tertia usque generatione Athenienses essent; & ex quibus populis. An Apollo esset illis Patrius & Jupiter Herceus. An parentibus bene facerent. An pro patria militarent & an censum idoneum haberent &c.

[273] [Atheniensis credatur, nonnulla suadent. Attamen an vere] Porro Halloixius, Societatis nostræ sacerdos, in illustrium ecclesiæ Orientalis Scriptorum, qui primo Christi seculo floruerunt, Vitis pag. 621, ubi notationes in contextam a se Hierothei Vitam orditur, iisdem fere, quæ de Atheniensium Thesmothetis jam protuli, præmissis subjungit: Hujus examinis, quod scilicet Thesmothetæ, antequam in Areopagum adsciscerentur, subire debebant, seu disquisitionis seu inquisitionis (tot enim nominibus vocari potest) mentionem aliquam strictim attigit Demosthenes, ille oratorum Græciæ princeps in appellatione contra Eubulidem extrema, ubi probare nititur, se utrimque esse Atheniensem; & Apollinis Patrii & Jovis Hercei habere gentiles. Vide ejusdem Demosthenis orationem in Neæram, præsertim in Decreto de Platæensibus. Atque ut intelligatur, quanti Athenienses civitatem suam fecerint, scribit in eadem oratione Demosthenes, legem apud eos fuisse, μὴ ἐξεῖναι ποιήσασθαι Ἀθηναῖον, ὃν ἂν μὴ δί ανδραγαθίαν εἰς τὸν δῆμον τῶν Ἀθηνάιων ἄξιον ᾖ γενέσθαι πολίτην “non licere facere Atheniensem, nisi eum, qui ob strenuam populo Atheniensi navatam operam dignus sit fieri civis.” Additque, donationem non fuisse ratam, nisi amplius, quam sex millium virorum Atheniensium occultis suffragiis in concione sequenti comprobaretur. Atque ex his quidem omnibus, patria sane Atheniensem exstitisse S. Dionysium Areopagitam, verosimillimum, imo vix non indubitatum potest videri. Cum enim Areopagita seu senator areopagiticus exstiterit, antea vel archontis vel certe Thesmothetæ, qui, quemadmodum e jam dictis liquet, patria Athenienses esse debuerunt, munere functus fuerit, uti e supra dictis statuendum apparet.

[274] Attamen hic duo, ob quæ, an vere Dionysius patria Atheniensis fuerit, [patria Atheniensis fuerit Dionysius, Cæsarii hic allatum,] dubitari potest, alia ex parte occurrunt; primum est, legem seu consuetudinem, qua, qui apud Athenienses Thesmothetarum munere fungebantur, Athenas pro patria habere debuerint, priscis dumtaxat temporibus, at non item, ut apparet, Dionysii ævo in usu fuisse; alterum, non Athenis, sed e Thracia ortum Dionysium esse, a B. Cæsario, S. Gregorii Nazianzeni fratre, qui seculo IV floruit, Quæstionum theologicarum, prout Augustæ Vindelicorum anno 1626 editæ sunt, affirmari. Verba, quibus id ibidem a sancto illo scriptore fit, hæc sunt: In Thracia Martem, ab execratione cognominatum, ex qua nobis tamquam ex immorigero Esaü Dionysius Areopagita ortus est, qui fuit divinorum Apostolorum discipulus &c. Quod si itaque Cæsario standum hic sit, Dionysius, non Athenis, sed in Thracia natus potest videri. Verum nihilne est, ob quod ab adducto Sancti hujus testimonio cum reverentia recedere fas sit? Possitne etiam ita exponi, ut non de natalibus, quos in Thracia sortitus Dionysius fuerit, sed de nostri hujus Sancti majoribus, qui in Thracia orti fuissent, Cæsarius locutus intelligatur? Neutiquam sane, quo minus ita exponeretur Cæsarius, refragarer, imo contra sic certo exponendum, arbitrarer, si modo aliunde, patria Dionysium fuisse Atheniensem, sat solide posset probari. Verum anne res secus haud habeat, dubitari posse videtur. Calmetus quidem in Dictionario Biblico de Dionysio Areopagita sic scribit: Atheniensem civem illum (nimirum S. Dionysium Areopagitam) appellat S. Chrysostomus ibidem, (nempe lib. 4 de Sacerdotio cap. 7) nec sine veri specie; plerumque enim e civibus assumebantur Areopagitæ. Alii e Thracia Virum accersunt; cujus tamen opinionis fides non nisi ex unico teste & certe minoris authoritatis, quam ut valeat, ad persuadendum petitur.

[275] Verum S. Chrysostomus, qui hic allegatur, quique, [cui Chrysostomus, quemadmodum ostenditur,] si S. Dionysium Areopagitam patria Atheniensem aperte faceret, auctoritatem S. Cæsarii, utpote huic æqualis, auctoritate sua aut elideret, aut etiam superaret, loco per Calmetum cit. sequentia tantummodo, quæ ad præsens institutum spectant, verba suppeditat: Ὁ δὲ Αρεοπαγίτης ἐκεῖνος, ὁ τῆς δεισιδαιμονεστάτης πόλεως ἐκείνης οὐκ ἀπὸ δημηγορίας μόνης ἠκολούθησεν ἀυτῷ μετὰ τῆς γυναικός; etsi autem hæc in vulgatis Operum S. Chrysostomi editionibus Latine ita exponantur, ut, Dionysium Areopagitam exstitisse urbis Atheniensis civem, diserte significent, id tamen, quod vult Calmetus, minime, si in Græco suo fonte considerentur, evincunt. Cum enim apud Græcos articulus præpositivus cum subsequente nominis substantivi genitivo possessionem effectumve pro varia rei, de qua sermo fit, ratione secundum accuratæ Syntaxeos præcepta significet, cur, quemadmodum in vulgatis Chrysostomi editionibus fit, Græca hæc Sancti hujus verba ὁ τῆς δεισιδαιμονεστάτης πόλεως ἐκείνης Latine exponi, superstitiosissimæ urbis illius civis, necessarioque adeo, Dionysium Areopagitam exstitisse civem Atheniensem, significare debeant, haud satis perspicio. Quid ni enim vocabulo civis vocabulum incola possit substitui? Sane, cum quicumque urbem quampiam incolunt, certo modo, sive sint sive non sint hujus cives, spectare ad eam haud inepte dicantur, civemne Atheniensem, an incolam dumtaxat recitatis verbis Dionysium Areopagitam faciat Chrysostomus, dubium admodum apparet. Adhæc demus etiam, civem Atheniensem a Chrysostomo diserte appellatum loco cit. fuisse Dionysium Areopagitam, nec hinc consectarium erit, ut vel Athenis natus is Sanctus noster fuerit, vel ut ibi ejus natales locare Chrysostomus per verba huc transcripta voluerit.

[276] [non adversatur, testimonium, legisque antiquæ, qua Areopagitæ Athenienses esse] Cum enim haud raro hodie fiat atque olim etiam factum sit, ut celeberrimæ quæque ac potentissimæ urbes in civium suorum numerum exteros etiam, seu meritorum intuitu, seu pretio accepto, seu alia demum ex causa retulerint, quid ni factum esse queat, ut & Dionysius, etsi Athenis haud natus, urbis tamen Atheniensis ob singularia sua in hanc officia ac merita civibus fuerit adscriptus, & a Joanne Chrysostomo civis Atheniensis idcirco fuerit appellatus? Olim quidem apud Athenienses externum prorsus nullum, nisi qui ob strenuam populo Atheniensi navatam operam fieri civis censeretur dignus, in civium Atheniensium numerum fuisse receptum, eoque a nemine nisi difficulter admodum potuisse pertingi, e supra recitatis ex Halloixio Demosthenis verbis est perspicuum. Verum, etsi quidem Dionysii Areopagitæ ætate, qui in Areopagum adsciscerentur, patria Athenienses esse adhuc debuerint, severam tamen illam legem a Solone, ut apparet, primum latam ac deinde a Demetrio, Antigoni Macedoniæ regis filio instauratam, qua quicumque essent extranei, a civitatis Atheniensis jure adipiscendo arcerentur, antiquatam seu abrogatam Dionysii Areopagitæ ætate fuisse, verosimillimum apparet, uti etiam tum non amplius, qui in Thesmothetarum curiam adsciscerentur, Athenienses sese ex utroque parente, a tertia usque generatione, comprobare debuisse. Ea sedet sententia, quod, quamvis quidem celeberrimus juxta ac illustrissimus Areopagitarum Athenis senatus quarto etiam æræ Christianæ seculo seu Eusebii Cæsareensis ætate, utut a plurimis tyrannis oppressus atque a Romanis subjugatus, nondum esset extinctus, plurimas tamen vicissitudines passus fuisset, nec verosimile appareat talem personarum, qualis antiquitus habitus fuerat, delectum in eo haberi Dionysii etiam ætate perrexisse.

[277] [debebant, ætate Dionysii abrogatio dubitare facit,] Et vero id tum haud amplius fuisse factum, ex eo efficitur perspicuum, quod diu etiam, antequam Dionysius nasceretur, Athenas in potestatem suam Romani redegissent, tuncque hi etiam in senatum Areopagiticum adsciti Areopagitæque adeo subinde fuerint creati, ut Joannes Meursius in libro, qui Areopagus sive de senatu Areopagitico inscribitur, cap. 5 e Ciceronis in Oratione pro L. Cornelio Balbo testimonio & antiqua quapiam Inscriptione Græca docet. Et hanc & illud huc transcribo. Ciceronis testimonium his concipitur verbis: Quo errore ductos vidi egomet nonnullos imperitos homines, nostros cives, Athenis in numero judicum atque Areopagitarum; Græca autem inscriptio, cui & Latinam a me adornatam interpretationem adjungo, sic habet: Τον. λαμπροτατον. Ανθυπατον. τῆς. ελλαδος. ρουφιον. φηστον. καὶ. Αρεοπαγειτην. η. ἐξ. Αρεοπαγου. βουλη. καὶ. η. βουλη. τῶν. Τριακοσιων. καὶ. ο. δημος. ο. Αθηναιων. ευνοιας. ενεκα. καὶ. ευεργεσιας. τῆς. περι. την. πολιν. ανεστησεν. προνοουντος. φλαβιου. Πρυλαδου. Clarissimum consulem Græciæ Rufium Festum etiam Areopagiten senatus Areopagiticus & trecentorum tribunal & populus Atheniensis, benevolentiæ & beneficentiæ in civitatem exhibitæ ergo, creavit, procuratore existente Flavio Prylado. Cum itaque lex antiqua, qua, ut, qui in Areopagum adsciscerentur, patria Athenienses essent, fuerat statutum, Sancti nostri ætate, uti e jam dictis liquet, esset abrogata, sane, anne hic patria Atheniensis vere exstiterit, dubium esse, necesse est.

[278] Verum, etsi id ita sit, Dionysium equidem Athenis fuisse natum seu patria Atheniensem exstitisse, [etsi interim patria Atheniensis verosimilius exstiterit:] verosimilius apparet. Ea sedet sententia, primo quidem, quod, quamvis Dionysii ætate Romanis etiam ad senatum Areopagiticum aditus patuerit, ex omnibus tamen, qui huic adscribebantur, plerique etiam tum, ut verosimillimum apparet ac Calmetus verbis supra recitatis observat, Athenienses patria exstiterint; deinde vero, quod, quamvis per verba, num. 274 recitata, Chrysostomus supra relato Cæsarii, Dionysium e Thracia ortum asserentis, testimonio aperte e jam dictis haud adversetur, id tamen ita queat exponi, ut non de Dionysio, sed de ejus dumtaxat majoribus, qui in Thracia natales nacti fuerint, intelligatur. Sic S. Gregorius Nazianzenus, supra jam sæpius memoratus, etiamsi ab Euphranta, episcopo Thyanensi, in Synodi quintæ Collatione quinta ex Arianzo ortus dicatur, Nazianzi tamen natus esse seu patria (Operis nostri tom. 2 Maii pag. 376 in Annotatis ad lit. a videsis) Nazianzenus exstitisse creditur, quod Euphrantas de Gregorii parentibus, qui Arianzi, Gregorio interim a matre Nazianzi in lucem edito, nati essent, queat intelligi. Adhæc, etsi quidem lex antiqua, qua, qui in Areopagum admittebantur, Athenienses esse debebant, Dionysii ætate jam esset e dictis abrogata, fieri tamen potest, ut id dumtaxat quantum ad Romanos, quod hisce, utpote rerum dominis, cedendum Atheniensibus foret, locum habuerit; ut proinde Dionysius, cum ex senatu Areopagitico exstiterit, eoque, si Thrax, quemadmodum e Cæsario potest contendi, nativitate exstitisset, pervenire haud potuisset, patria Atheniensis verosimilius exstiterit. Atque hinc jam potest colligi, respondendum quid sit, si quis forsan, quod Dionysii ætate etiam Romani, qui certe Athenienses non erant, in Areopagum fuerint admissi, in hunc quoque, qui nobiles non essent, fuisse tum admissos, atque adeo Dionysium forte nobilem non fuisse, contendat. Adhæc, quin Romani ipsimet, qui Dionysii ætate, imo etiam ante hanc inter Areopagitas fuerunt adsciti, nobiles genere exstiterint, dubitandum haud apparet.

[279] Ceterum ut ad id, quod contra Sancti nobilitatem adhuc posse objici, [porro cum Areopagitæ eruditione juxta ac probitate,] modo observo, hac etiam occasione respondeam, Meursius supra laudatus, promiscue omnes, Athenis in Romanorum potestatem redactis, fuisse in Areopagum cooptatos, cap. 5 de Senatu Areopag. scribit; verum Luciani textus, quem in rem suam affert, neutiquam hanc, uti illum consideranti patescet, probatam dat; ut adeo, eodem etiam textu non obstante, genere equidem nobilem fuisse Dionysium, sit tenendum. Ad alia, quæ pariter ex Areopagitæ, qua Dionysius eminuit, dignitate, de hoc Sancto nostro, ad fidem nondum converso, adstruenda videri queunt, reve etiam ipsa adstruenda sunt, jam progrediamur. Georgius Pachymeras in suo ad contextam a se Operum S. Dionysii Areopagitæ Paraphrasim Proœmio sequentia isthæc, quæ Latine huc transcripsisse sufficiat, verba suppeditat. Non … cujusvis erat inter Areopagitas censeri, sed quem multa sapientia & proba vita & in omnibus culpæ vacatio ad tantam evexerat dignitatem. Michaël Syncellus, cujus verba Latine pariter dumtaxat transcribo, in adornato a se S. Dionysii encomio sic scribit: Unde (e civitate Atheniensi nempe) iste Dionysius ortum accepit, & ubi præses nobilissimus ac inter Areopagi judices primas obtinens, magistratum honorarius judex agebat, quorum præcellentia generis & insignis gloria ab Androtione ac Philochoro, Atheniensibus scriptoribus, copiose litteris mandata est. Hinc etiam est facile conjicere, parentes ejus optimates, præstabiles ac virtute claros fuisse. Neque enim apud Athenienses, homines magnanimos, in tam sublimem principatum evectus esset, nisi sapientiam & animi ornamenta, prudentiam, justitiam, fortitudinem illustri etiam generi conjunxisset.

[280] [uti hic ex Socrate, Isocratequæ,] Cum itaque, qui in Areopagiticum senatum apud Athenienses cooptabantur, sapientiæ etiam laude ac vitæ probitate, uti verbis hic jam recitatis Pachymeras & Syncellus docent, conspicui esse debuerint, ex eo certe, quod Areopagitarum unus S. Dionysius exstiterit, consectarium fit, ut & multarum rerum scientia juxta ac vitæ probitate excelluerit. Ne quis autem, quod Pachymeras & Syncellus, non prius, quam aliquot jam a Dionysii ætate seculis elapsis, vixerint, imo etiam quod Syncellus quæpiam etiam, uti ex infra dicendis patescet, a veritate aliena aut nullo certe fundamento innixa jam datis verbis scribat, in dubium, an tales, quales bini hi scriptores aiunt, Areopagitæ esse debuerint, fortassis revocet, opportune hic occurrunt duo scriptores longe antiquiores, Socrates nempe & Isocrates; quorum prior (Latine iterum dumtaxat amborum verba do) ad Periclem apud Xenophontem Memorabilium lib. 3 ait: Senatus vero Areopagiticus, o Pericles, an non ex probatis constat? Posterior autem in oratione Areopagitica sic habet: Ego vero multa me dicturum esse fateor, quæ illis recepta sunt; non quod Lycurgus illa vel invenerit, vel excogitarit; sed quod majorum nostrorum gubernationem quam optime imitatus democratiam apud ipsos instituit, aristocratia temperatam, qualis apud nos fuit; & magistratus non sortito, sed per suffragia creari voluit legemque tulit, ut seniores, qui rebus omnibus præsunt, tanto studio & cura legerentur, quanta ferunt majores nostros legisse eos, qui Areopagitæ futuri essent. Adhæc non tantum, quæ supra Socrates, & quæ hic de cura, qua, qui Areopagitæ futuri essent, electi fuere, Isocrates memorat, virtute hosce insigni fuisse conspicuos, argumento sunt; verum etiam virtute juxta ac sapientia eosdem excelluisse, vel ex eo colligere fas est, quod, quemadmodum apud antiquos memoriæ proditum invenitur, in senatu Areopagitico tam sancte semper ac juste judicatum fuerit, ut nec reus quisquam, nec actor de sententiæ iniquitate merito umquam conqueri potuerit.

[281] Demosthenes, Oratione in Aristocratem de Areopago sermonem instituens, [ac aliis scriptoribus Græcis,] apud Joannem Meursium in Areopago pag. 24 Latine e scriptoris hujus versione ait: Hic tantum nemo umquam, vel reus damnatus, vel actor causa cadens, ostendere potuit, judicia perperam data esse. Eodem recidunt, quæ Aristides in Panathenaïca apud eumdem Meursium loco cit. scribit. Audi, qui Latine abs hoc redditus loquatur. Nihil enim est, inquit, Areopago excellentius invenire, si quis quærat, nec secus atque ex aquis vatidicis flatus una solent submitti, hic etiam locus perfectam juris scientiam ac prope divinam videtur emittere. Itaque tanto omnium consensu honoratur, ut ejus judiciis qui vincuntur, pariter ac victores, sint contenti. Lycurgus oratione in Leocratem ita ex ejusdem iterum Meursii versione loco cit. Latine in Areopagi laudem profatur. Pulcherrimum habentes Græcorum exemplum concilium in Areopago; quod inter cetera tribunalia tantum excellit, ut etiam ipsi, qui convicti, fateantur juste omnino judicari. Atque hæc sane, ut eos, qui amplissimo (neque enim hi, uti apud Meursium in Areopago cap. 5 videre licet, numero pauci erant) senatui Areopagitico essent adscripti, sapientiæ simul & virtutis ac nominatim justitiæ laude fuisse illustres, credamus, scriptorum antiquorum testimonia jam allata sufficiunt; attamen ut res amplius patescat, lubens hisce, quod de Messeniis, qui, bellum Lacedæmoniis illaturi, causam suam prius Areopagitis judicandam proponere voluerunt, Pausanias scribit, e Meursii iterum versione adhuc addo. Redditum, inquit in suis Messenicis, a se non fuisse Polycharem Lacedæmoniis (Messenii) dicunt, quod neque ipsi dedidissent Euæphnum; voluisse tamen se vel apud Argivos, qui utriusque civitatis essent consanguinei, vel in Amphictyonum consilio causam cognosci; voluisse etiam rem eandem permittere senatui Atheniensium Areopagitico, qui de cædibus jam dudum cognoscere solitus esset.

[282] Cum itaque e regionibus etiam exteris causæ dijudicandæ ad Areopagitas deferrentur, [uno etiam Latino iis adjuncto, probatur,] id enimvero, eximia hosce eruditionis juxta ac virtutis & nominatim æquitatis fama quam maxime inclaruisse, argumento etiam est. At vero, ne quis forsan, rem ita quidem, diu ante Dionysii ætatem, at non item, hac jam existente in cursu, seu, Romanis Athenarum jam dominis, habuisse, iterum hic objiciat, Pausaniæ scriptorem Latinum Valerium Maximum etiam adjungo, qui lib. 8, cap. 1 sic scribit: Materfamilias Smyrnæa virum & filium interemit, cum ab ipsis juvenem optimæ indolis, quem ex priore viro enixa fuerat, occisum comperisset. Quam rem Dolabella ad se delatam, Athenas ad Areopagi cognitionem relegavit; quia ipse neque liberare cædibus duabus contaminatam, neque punire eam, justo dolore impulsam, sustinebat. Consideranter & mansuete populi Romani magistratus; sed & Areopagitæ quoque non minus sapienter, qui, inspecta causa, & accusatorem & ream post centum annos adesse jusserunt, eodem affectu moti, quo Dolabella. Idem etiam, quamquam aliis verbis, lib. 12 Noctium Atticarum cap. 7 refert Gellius. Quare, cum hinc Romani etiam difficiliores causas Areopagitarum judicio subinde commisisse videantur, imo etiam, ut Athenæ, teste in sua ad S. Dionysii Opera Præfatione S. Maximo, propriis suis legibus uterentur, libereque, ut ante, muneribus suis Areopagitæ fungerentur, per tempus sat longum (Meursium de Senatu Areopagitico cap. 3, pag. 16 videsis) permiserint, hosce sane etiam tum, cum Roma Athenis jam dominaretur atque inter illos Dionysius ageret, doctrinæ juxta ac æquitatis & virtutis fama inclaruisse, pro indubitato videtur habendum.

[283] [insuper enituerint, imo etiam divitiis valuerint,] Ciceronis quidem verba, num. 277 recitata, quibus orator ille, ætate sua fuisse in Areopagitico senatu, qui imperiti essent, insinuat, efficere utcumque queunt, ut nonnullos etiam, qui a scientia doctrinaque commendari haud mererentur, inter Areopagitas Sancti nostri ætate fuisse repertos, existimemus; verum ibidem Cicero de Romanis, in Areopagum adscitis, dumtaxat loquitur; qui cum in hunc, ut apparet, non tam virtute ac naturæ, quibus pollebant, dotibus spectatis, quam potestatis, qua apud Athenienses erant, ratione habita, fuerint adlecti, factum facile esse potest, ut quidam ex iis non tantum rerum peritia scientiaque, verum etiam, quod & re ipsa de nonnullis factum, Meursius in Areopago suo cap. 5 pag. 31 insinuat, virtute ac probitate destituti fuerint, licet interim alii, qui in Areopagi judices cooptarentur, tales essent, quales Areopagitæ fuisse supra a Socrate aliisque asseruntur. Quidquid itaque sit de recitatis Ciceronis verbis, dubitandum equidem non apparet, quin plerique saltem, qui a Romanis essent diversi, atque Areopago Sancti nostri ætate adscriberentur, iis animæ dotibus, quas in Areopagitis requisierat antiquitas, exornati fuerint, variarum etiam idcirco rerum ac vel maxime legum cognitione ac virtute spectabiles. Nec etiam, quin Areopagitis insuper a divitiis ac rerum copia sufficienter fuerit prospectum, est ambigendum. Id enim Pollucis ac S. Maximi verba, num. 272 recitata, luculentissime nos docent.

[284] [prærogativis illis omnibus, at non item primario inter Areopagitas] Jam vero, cum id aliaque, quæ de Areopagitarum prærogativis § præsenti disserui, ita, ut dixi, habeant, Dionysium Areopagitam, non tantum generis nobilitate Atheniensibusque, ut verosimilius apparet, natalibus, verum etiam divitiis, virtute ac doctrina, imo & Philosophiæ scientia, quidquid contra nonnulli arguant, apud Athenienses, priusquam ad fidem converteretur, effulsisse, ex Areopagitica, qua eminuit, dignitate modo habemus. Verum anne ex hac pariter, Dionysium Areopagitam & sacerdotem ethnicum & senatus Areopagitici præsidem exstitisse, merito potest colligi? Neutiquam sane. Ait quidem Michaël Syncellus supra huc transcriptis verbis, Dionysium in Areopago & præsidem nobilissimum exstitisse, & inter senatus illius judices primas obtinuisse; verum id ex sola, qua Sanctus enituit, Areopagitæ dignitate colligi non posse, nemo non videt; ut plura hac de re hic disserere necesse non sit. At vero, cum res ita habeat, unde id, quod de prima Dionysii in Areopago dignitate scribit, Syncellus hausit? Cum nihil prorsus, quod ei suffragari illa in re utcumque queat, in anterioribus seu antiquioribus scriptoribus monumentisque inveniatur, id verosimilius e conjectura quapiam longius, quam par sit, petita, uniceque forsan e vigente inter plebem, magnificos Sanctorum titulos facile admittere assuetam, rumore in litteras miserit. Utut sit, cum equidem fons, e quo hauserit, penitus sit incognitus, atque a Dionysii ætate pluribus seculis remotus Syncellus vixerit, locum hic habere debet sequens Baronii effatum: Quod de rebus adeo antiquis sine alicujus vetustioris scriptoris testimonio profertur, contemnitur.

[285] Atque hæc de primario inter Areopagitas loco, [loco sacerdotalique dignitate apud Athenienses etiam effulserit.] Dionysio absque fundamento adscripto, sufficiant; quod autem ad sacerdotalem, qua apud ethnicos etiam eminuerit, dignitatem jam spectat, Baronius tom. 1 Annalium Ecclesiasticorum ad annum 47, num. 35 sic scribit: Apud Athenienses in celeberrimo illo, ore omnium laudato, judicio, quod dicebatur Areopagus, sacerdotes itidem judices erant; summusque omnium sacerdos rogans sententiam singulorum, suffragia colligebat; quod si autem vera hic memoret vir eruditissimus, ex Areopagitica, qua Dionysius enituit, dignitate consectarium etiam erit, ut is, ad fidem nondum conversus, sacerdotium præterea, quale scilicet apud ethnicos fuit, cum Areopagitici senatoris dignitate habuerit conjunctum. Verum nec ea, quæ recitatis Baronii verbis continentur, in ullo antiquitatis testimonio sunt fundata. Decretum quidem Areopagiticum, ea exprimens, quod Josephus historicus recitet, pro assertis suis, in margine etiam scriptoris hujus Antiquitatum lib. 14, cap. 16 citato, laudat; verum apud Josephum nec ibi, nec ullo loco alio vel vola vel vestigium eorum, quæ de Areopagitarum sacerdotio Baronius prodit, invenitur, ut hic verosimillime (nescio, quo pacto) in errorem lapsus sit vir præclarissimus, rebus aliis, quas in vastissimo suo Annalium Ecclesiasticorum libro tractabat, nimium distractus.

§ XV. Ad fidem a S. Paulo Apostolo Dionysius convertitur; qui, qua ejus ætate & quando id factum, & an Damarim uxorem habuerit.

[Ad fidem cum Damari & aliis Dionysius convertitur:] Athenas tandem S. Paulus Apostolus, cum Thessalonicæ & Berœæ Euangelium non sine fructu, Judæis licet utrobique tumultuantibus, prædicasset, deductus fuisse Actorum 17, ℣. 15 narratur, ac tum mox subditur: Paulus autem cum Athenis eos (Silam & Timotheum) expectaret, incitabatur spiritus ejus in ipso, videns idololatriæ deditam civitatem. Hinc itaque, ut sacer Actorum auctor Lucas narrare pergit, non tantum cum Judæis, synagogam ibidem habentibus, sed etiam cum Epicureis & Stoïcis philosophis quotidie disputans, a nonnullis, quibus deos novos annuntiare videbatur, ad Areopagum idcirco seu senatum Areopagiticum, ad quem scilicet (adi de Senatu Areopagitico seu Areopago pag. 34 & 73 Meursium) de Religione novisque seu peregrinis, quæ a majoribus instituta non essent, cognoscere ac judicare spectabat, est tractus. Et apprehensum eum, inquit ℣. 19 Lucas, ad Areopagum deduxerunt, dicentes: Possumus scire, quæ hæc nova, quæ a te dicitur, doctrina? Porro Paulus, cum jam in Areopagi (celebris hic, quo Areopagitæ convenire solebant, Athenis locus erat) medio staret, orationem plane egregiam spirituque Dei plenam, quam Lucas cap. cit. a ℣. 22 usque ad ℣. 31 integram recitat, ad celeberrimi illius tribunalis judices aliosque adstantes habuit, cumque Dominicæ a mortuis Resurrectionis mentionem fecisset, ultra prosequi ei non licuit. Etenim, ut Lucas ℣. 32 & binis seqq. mox subjungit, Cum audissent autem resurrectionem mortuorum, quidam quidem irridebant, quidam vero dixerunt, Audiemus te de hoc iterum. Sic Paulus exivit de medio eorum. Quidam vero viri adhærentes ei crediderunt; in quibus & Dionysius Areopagita, & mulier, nomine Damaris, & alii cum eis. Etsi itaque S. Paulus Apostolus orationem, quam in Areopago habuit, abrumpere fuerit compulsus, haud omni tamen fructu ea caruit, imo contra insigni omnino fuit coronata, uno etiam ex Areopagitis, Dionysio scilicet nostro, ad fidem Christi converso una cum aliis nonnullis, quos inter exstitit & mulier, nomine Damaris.

[287] [vocem mulier, qua hæc a Luca afficitur, significare ibi uxorem,] Atque hæc, nec plura, de Sancto nostro in sacra Scriptura leguntur; etsi autem pauca dumtaxat sint, quatuor tamen potissimum nobis hic modo discutienda offerunt, videlicet qui, qua ætate & quando Dionysium ad fidem converti contigerit; adhæc an Damarim, cum qua ad fidem conversus a Luca narratur, uxorem habuerit. Ab eo, quod posterius est, discutiendo duco initium. Textus Græcus, proxime jam recitato, quo Dionysius Areopagita & mulier nomine Damaris, aliique cum eis a S. Paulo Apostolo ad fidem fuisse conversi Actorum 17, ℣. 34 seu ultimo narrantur, textui Latino respondens, sic habet: Τινὲς δὲ ἄνδρες κολληθέντες ἀυτῷ ἐπίστευσαν· ἐν οἷς καὶ Διονύσιος ὁ Αρεοπαγίτης, καὶ γυνὴ ὀνόματι Δάμαρις καὶ ἕτεροι σὺν ἀυτοῖς· cum autem tam vox Græca γυνὴ, quæ hic occurrit, quam vox mulier, quæ supra in textu Latino legitur, ex sese non magis ad uxorem, quam ad quamvis mulierem significandam determinata sit, fueritne in hac, an in illa significatione a Luca, qui Acta Apostolorum Græco idiomate conscripsit, vox Græca γυνὴ usurpata, dubitari posse videtur, imo, licet a Luca in posteriori significatione usurpata plerisque eruditis videatur, sunt tamen etiam nonnulli, qui eam dumtaxat ad significandam uxorem a Luca loco cit. adhiberi, existimant. Atque hos quidem inter non infimum locum tenet Halloixius, Societatis nostræ sacerdos.

[288] [Halloixius, cujus verba, eo spectantia,] Ut rationes, quibus hic opinionem illam stabilire in Illustrium ecclesiæ Orientalis scriptorum Vitis pag. 228 nititur, melius intelligantur commodiusque simul examinentur, ipsamet, quibus a scriptore illo proponuntur, verba majori ex parte huc transcribo. Sic itaque habent: Si Euangelistæ verba diligenter attendantur, satis & mens ejus & verborum significatio inclarescet. Nam mihi quidem satis evidens est, voluisse Euangelistam primo aperire generatim nonnullos Paullo adhæsisse, atque (ut vis Græcæ vocis κολληθέντες retineatur) conglutinatos fuisse, & in Christum credidisse: deinde speciatim designare Dionysii Areopagitæ domum, hoc est, ipsum & uxorem & domesticos, cum dixit: ἐν οἷς καὶ Διονύσιος &c, quæ clarius sic versa essent: “inter quos & Dionysius Areopagita & uxor nomine Damaris, & ceteri cum eis,” hoc est, domestici, exemplum patris & matris-familias secuti. Nam vox ἕτεροι proprie est CETERI, cum hæc ex illa facta sit. Quare illæ voces “& alii cum eis,” non significant alios omnes præter Dionysium & Damarim (sic enim bis idem diceretur, quandoquidem de aliis supra dictum sit: “Quidam vero viri adhærentes ei, crediderunt”) sed tantum significant eos, qui conjunctim cum Dionysio & Damari crediderunt, atque eorum exemplo & incitamento, sive totam familiam. Verum quidem est, quod sensus clarior exstitisset, si vox ἀυτοῦ ejus addita fuisset & dictum καὶ γυνὴ ἀυτοῦ “& mulier ejus.” Verum id non solet aut certe non est necessarium; quod multis exemplis firmari potest.

[289] Neque enim ipse S. Chrysostomus (quem a nobis esse, [hic recitantur,] qui contraria sentiunt, confitentur) cum γυναῖκα pro uxore usurpavit, neque ipse, inquam, addidit vocem ἀυτοῦ ejus, quo clariorem suam sententiam redderet, sed simpliciter ita dixit libro quarto de Sacerdotio: Ὁ δὲ Ἀρεοπαγίτης ἐκεῖνος, ὁ τῆς δεισιδαιμονεστάτης πόλεως ἐκεῖνης οὐκ ἀπὸ δημηγορίας μόνης ἠκολούθησεν ἀυτῷ μετὰ τῆς γυναικός; quæ interpretes sic verterunt, & bene: “Areopagita vero ille urbis istius superstitiosissimæ civis, nonne ad solam orationem” [Paulli scilicet] “una cum uxore illum secutus est?” Ubi tamen non dixit μετὰ τῆς ἀυτοῦ γυναικὸς, cum uxore sua, sed solum μετὰ τῆς γυναικὸς, “cum uxore.” Satis enim intelligitur. Ita & in sacris Litteris illud ἀυτοῦ frequenter omittitur, ut in priori ad Corinthios capite 7, versu 3. “Uxori vir debitum reddat,” Græce est, Τῇ γυναικὶ ὁ ἀνὴρ την ὀφειλομένην εὐνοιὰν ἀποδιδότω. Ubi non est dictum τῇ γυναικὶ ἀυτοῦ uxori suæ. Sic in eodem ipso capite sæpius. Neque favet contrariæ sententiæ, quod in Latino apud Lucam sit mulier. Idem enim ibi est atque uxor. Sicut & in isto Paulli eodem capite 7, versu 4. “Mulier sui corporis potestatem non habet, sed vir. Similiter autem & vir sui corporis potestatem non habet, sed mulier.” Ubi vox mulier bis ponitur pro uxor, & Græce utrobique est γυνή. Nec aliter fere in Scriptura uxor effertur, quam per vocem γυνή. Quo in significato reperies usurpatam vocem γυνή apud Paullum in unico capite jam citato saltem decies sexies & frequenter quidem sine pronominis additione. Sic versu vigesimo septimo: Δέδεσαι γυναικί; μὴ ζήτει λύσειν. Λέλυσαι ἀπὸ γυναικός; μὴ ζήτει γυναῖκα. “Alligatus es uxori? noli quærere solutionem. Solutus es ab uxore? noli quærere uxorem.” Sic versu XI dixerat: Καὶ ἄνδρα γυναῖκα μή ἀφίεναι. “Et vir uxorem non dimittat.”

[290] Hactenus Halloixius, neque vero omnino inepte, [contendit: ast, cum vox ea nec ex se,] vocem γυνὴ, Latine Mulier, ad significandam uxorem in supra recitato textu sacro a Luca adhiberi, contendens; ut sane vel ex hisce, quæ hic profert, satis superque liqueat, Hilduino, contra ac Launoyus (Commentarium hunc num. 7 & 8 videsis) existimavit, rationem omnem haud defuisse, ob quam conjuges exstitisse Dionysium & Damarim, hosque una cum tota sua familia ad fidem fuisse a Paulo Apostolo conversos, existimaret. Verum, re ita habente, de toto Halloixii ratiocinio, verbis jam recitatis concepto, quid censendum? Vocabulum quidem tam Latinum mulier, quam Græcum γυνὴ, in sacris litteris non raro ad significandum idem, quod uxor, usurpatur, nec ad id pronominis cujuspiam adjunctio semper requiritur. Verum in exemplis, quæ tum e S. Joanne Chrysostomo, tum e sacris Litteris affert, vocabula ista, ut consideranti patescet, vel ex adjunctis vocabulis aliis, vel ex ipso, de quo tractatur, argumento ad idem, quod uxor, significandum determinantur; ut ex istis exemplis, vocabula eadem, quæ sane ex se ad significandam uxorem determinata non sunt, in Lucæ, de quo hic, textu ad significandam uxorem usurpari, neutiquam possit argui, nisi forsan vel e verbis aliis, quæ hic complectitur, vel ex argumento, circa quod versatur, ad significationem illam determinata intelligantur. Anne itaque res sic habeat, dispiciamus. In sacro, de quo hic, textu viri quidam, non determinando, quinam hi fuerint, Paulo adhæsisse ac credidisse a Luca primum dicuntur. Quod cum ita sit, sacer hic Scriptor addendo deinde, In quibus & Dionysius Areopagita & mulier nomine Damaris & alii cum eis, ex parte saltem illos, qui Paulo adhæserint, ac crediderint, determinare potest videri, ac proin per alios, quos cum Damari ac Dionysio ad fidem a Paulo conversos commemorat, intelligere certam ac definitam quorumdam classem, sub viris, quos Paulo adhæsisse ac credidisse, primum indefinite dixit, contentam, atque ad pauciores, quam extendantur hi, sese extendentem.

[291] [nec ex aliis, apud Lucam occurrentibus, ad significationem illam,] Ita autumo, quod alias, uti ante me Halloixius jam observavit, Lucas bis idem, quod absonum apparet, in brevi adeo textu, qualis est, de quo hic agimus, assereret. Cum enim, viros quosdam, inter quos Dionysium & Damarim fuisse ait, Paulo adhæsisse ac credidisse scribat, hoc ipso præter Dionysium & Damarim ad fidem adhuc alios fuisse conversos, indicat; ut sane, cum deinde, una cum Dionysio & Damari Paulo adhæsisse adhuc alios subjungat, bis idem, nisi per hosce definita quæpiam ad fidem conversorum classis intelligatur, scripsisse sit censendus. Hinc porro fit, ut hæc supra recitata Halloixii de sacro, quem hic discutimus, Lucæ textu verba, Illæ voces “Et alii cum eis” non significant alios omnes præter Dionysium & Damarim (sic enim bis idem diceretur, quandoquidem de aliis supra dictum sit, “Quidam vero viri, adhærentes ei, crediderunt”) sed tantum significant, eos, qui conjunctim cum Dionysio & Damari crediderunt, haud prorsus videantur inepta, nec ab eo, quod res est, certo aliena. Verum anne, ut subdit, per ea, quæ citat, Lucæ verba, Et alii cum eis, necessario Dionysii ac Damaris familia intelligenda, itaque, quo hæc in textu sacro afficitur, vocabulum, tam Latinum mulier, quam Græcum γυνὴ, ad uxorem significandam determinatur? Id enimvero pro certo asseverari qui queat, haud satis perspicio; etenim, etsi quidem, vocabulum seu Græcum γυνὴ, seu Latinum mulier, quo ad significandum idem, quod uxor, usurpetur, pronominis cujuspiam adjunctionem non semper requirat, tamen ex eo, quod Lucas per hæc verba Et alii cum eis non de omnibus, de quibus per isthæc, Quidam vero viri, adhærentes ei, crediderunt, fuerat locutus, sermonem instituat, haud sat certo ad idem, quod uxor, significandum in allato Lucæ textu determinatur.

[292] [uti hic ratione una] Quid si enim per verba Et alii cum eis, non Dionysii Damarisque familiam, ut Halloixius existimavit, sed illustriores quasdam alias personas indicare Lucas voluerit? Id sane mihi haud prorsus vero apparet absimile. Præterquam enim quod Lucas, ubi de viris quibusdam, non determinando, quinam hi essent, ad fidem a S. Paulo Apostolo conversis fecit sermonem, hisce mox Dionysium Areopagitam, reliquis certe omnibus, ad fidem Athenis a Paulo conversis, illustriorem accenseat, duo adhuc alia, ut ita sacrum, de quo hic, Lucæ textum haud prorsus inepte exponi, autumem, efficiunt; alterum est, quod Lucas, si per hæc verba Et alii cum eis, Dionysii Damarisque familiam designare voluisset, aliter id, quam faciat, Græco a sese adhibito idiomate facturus fuisse videatur; alterum est, quod, quamvis quidem, vox γυὴ, ut ad uxorem significandam determinetur, necessario sibi pronomen adjunctum habere non debeat, hic tamen ei Euangelista, si Damarim fuisse Dionysii uxorem significare voluisset, pronomen ἀυτὸς, genitivo casu elatum, e communi ac recepto loquendi modo, ut locutionis ambiguitatem tolleret, adjuncturus fuisse videatur. Age, anne, spectato naturali ac usurpari passim solito loquendi more, emendate quemquam ac recte, sive Græco, sive Latino idiomate utatur, locuturum, arbitraris, si cum familia sua Dionysium & Damarim cælitibus adscriptos, hancque illius uxorem fuisse, significare volens, sequentibus dumtaxat hisce utatur verbis, Dionysius & mulier, nomine Damaris, aliique cum eis inter cælites a Deo sunt relati?

[293] Reponunt quidem, quod jam mox attigi, quodque etiam haud obscure verbis supra recitatis Halloixius insinuat, [atque altera probatur,] in Lucæ textu vocem γυνὴ seu mulier ad idem, quod vox uxor significat, e verbis sequentibus, Et alii cum eis, utpote quibus, quod isthæc, Quidam vero viri adhærentes ei crediderunt, anteeant, Dionysii ac Damaris familia designetur, significandum determinari. Verum, ut ad hoc postremum, e quo potissimum Damarim Dionysii uxorem faciunt, aliter adhuc, quam jam fecerim, respondeam, simulque Lucam, si Dionysii Damarisque familiam præfatis verbis designare voluisset, haud ita verosimiliter, uti in textu supra relato loquitur, locuturum fuisse, ostendam, plerumque Græci, dum pronomine, cui præpositionem σὺν præfigunt, familiam consortiumve eorum, de quibus proxime ante fuerunt locuti, significare volunt, præpositioni σὺν pronomen relativum præponunt; adeo ut, si Lucas Dionysii Damarisque familiam designare voluisset, non tantum hisce verbis, καὶ ἕτεροι σὺν ἀυτοῖς, sed sequentibus, καὶ ἕτεροι, ὅι σὺν ἀυτοῖς usurus fuisse videatur, maxime cum vox ἕτεροι, non proprie, ut vult Halloixius, idem, quod Latine ceteri, sed, quemadmodum universa, quæ mihi quidem videre licuit, linguæ Græcæ Lexica fidem faciunt, idem omnino, quod Latine alii, significet; vox autem ἕτεροι seu alii, si tantum duas hasce voces, σὺν ἀυτοῖς, Latine cum eis, non autem sequentes tres, ὅι συν ἀυτοῖς, Latine qui cum eis erant, sibi habeat subjectas, non necessario familiam consortiumve, sed conversionis dumtaxat societatem, in allegato, quem scrutamur, textu sacro significare videatur.

[294] Haud mihi itaque, quemadmodum Halloixio fuit, [determinata sit, Damarim Dionysii uxorem non fuisse, verosimilius,] satis est evidens, Lucam, cum primo nonnullos, qui Paulo adhæsere, generatim aperuit, speciatim deinde designare Dionysii Areopagitæ domum, hoc est, ipsum & uxorem & domesticos. Halloixius quidem, quo a Luca & Dionysii domum seu familiam designari, & Damarim pro ejusdem uxore haberi probet, sequentem adhuc in modum arguit: Si S. Lucas voluisset significare quampiam aliam feminam, & non uxorem Dionysii, addidisset, ut fieri solet, particulam τις, quædam, dixissetque: Καὶ γυνή τις, ὀνόματι Δάμαρις, “Et mulier quædam, nomine Damaris.” Sed neque in Græco est τις, neque in Latino quædam. Verum, quando indefinite, uti in Lucæ textu fieri videtur, de persona quapiam, seu viro seu femina, sermo instituitur, non raro id, imo sæpissime, contra ac Halloixius vult, absque addita particula quædam aliaque etiam æquivalenti fieri, nemo non novit, reique non satis gnarum scriptores passim obvii facile hanc docebunt. Jam vero, cum id ita habeat atque e jam dictis, an Lucas hisce verbis Et alii cum eis Sancti nostri ac Damaris familiam designare voluerit, dubium admodum appareat, vox γυνὴ, mulier, qua Damarim afficit, non magis ex iisdem verbis, quam aliunde, ad uxorem significandam determinata certo est. Imo contra a Scriptore sacro vox eadem, quod huic ille, quidquid in contrarium arguant, pronomen ἀυτοῦ ejus, secus atque, Dionysii uxorem fuisse Damarim, significare volens, verosimiliter e communiter recepto loquendi modo fecisset, haud adjungat, unice ad significandam in genere mulierem seu feminam usurpata videtur. Atque hinc jam fit, ut, rationum momentis utrimque sedulo libratis, Dionysium cum Damari matrimonio non fuisse conjunctum, verosimilius appareat. At vero, etsi ita cum plerisque eruditis autumem, absit tamen, ut hanc meam & illorum opinionem certam atque indubitatam pronuntiem.

[295] [opinione interim contraria] Præterquam enim quod rationes, quæ pro ea faciunt, haud omnino, uti e jam disputatis perspicere pronum est, convincentes sint, opinio contraria, in rationibus haud prorsus ineptis, ut jam supra monui, fundata, tres insuper sanctos patres, Chrysostomum nimirum, Ambrosium & Maximum, Operum Dionysii Scholiasten supra adhuc laudatum, sibi suffragantes habet. Singulorum, quæ huc spectant, verba transcribo. Ambrosii in sua ad Vercellenses epistola, supra adhuc citata, hæc sunt: Ex hoc tamen numero (philosophorum scilicet) non immunis gratiæ abiit Apostolus. Si quidem etiam Dionysius Areopagites cum Damari uxore sua aliisque multis credidit. Itaque illi doctissimorum atque eloquentium cœtus simplici disputatione victos se esse, credentium exemplo manifestarunt: Chrysostomi sequentia, quæ supra jam datis Halloixii verbis includuntur, isthæc: Areopagita vero ille urbis istius (Atheniensis) superstitiosissimæ civis, nonne ad solam orationem (Pauli nimirum) una cum uxore illum secutus est? ac S. Maximi denique apud Corderium in suo, quem contextis a se in S. Dionysii Opera Scholiis præmisit, Prologo ista: Ego sane non arbitror absque causa præ omnibus, qui tunc D. Pauli opera crediderunt, solum optimum Dionysium a deifero scriptore (S. Luca nempe) nominatum esse, apposita etiam ipsius dignitate (ait enim, Areopagita) quin potius conjicio, cum propter sapientiæ excellentiam, tum propter eximiam inter Athenienses inculpatæ vitæ rationem, ejus cum familia mentionem factam esse.

[296] [haud certo falsa, apparet.] Hisce quidem laudatorum Patrum postremus Damarim nuspiam Dionysii uxorem diserte appellat; verum cum in Actibus Apostolorum, non modo Dionysii Areopagitæ, sed & domus ejus seu familiæ mentionem factam esse, aperte edicat, nec, quibus Dionysii ejusque familiæ mentio instituatur, verba alia, quam sequentia isthæc, supra adhuc recitata, Quidam vero viri, adhærentes ei, crediderunt; in quibus & Dionysius Areopagita & mulier nomine Damaris & alii cum eis, in Actis Apostolorum occurrant, sane hisce, In quibus & Dionysius Areopagita & mulier, nomine Damaris, & alii cum eis, institui Dionysii ejusque familiæ mentionem, ac proin ibidem per Damarim Sancti uxorem, perque alios, qui una cum hac & Dionysio ad fidem conversi narrantur, Sancti nostri ac Damaris famulitium seu personas, quæ ad horum familiam spectarint, a Luca designari, Maximus indubie existimavit. Jam vero, cum id ita sit aliique etiam duo proxime laudati sancti Patres, Dionysium cum Damari connubio fuisse conjunctum, certissime sibi, uti e jam dictis liquet, habuerint persuasum, nec rationem omnem, ob quam ita autumarint, eis defuisse, supra jam disputata ostendant, opinio, quæ Damarim pro Dionysii uxore habet, certo falsa non est, nec talem eam pronuntiare ausim, etsi interim contraria verosimilior ob supra dicta appareat.

[297] Alia modo, quæ Lucæ de Dionysio verba discutienda offerunt, [Quæ porro e duabus, quæ hic partim] seu qui, qua ætate & quando ad fidem Sanctus fuerit conversus, discutiamus. Tomo secundo Operum, quæ sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, atque a Corderio (hujus editione, quod hic lectorem monitum velim, in Commentarii hujus decursu semper utor) Antverpiæ anno 1634 edita, pag. 88 & seqq. recitatur epistola, ad S. Polycarpum, ut titulus præfert, conscripta, in qua Dionysius, aut certe, qui Dionysii nomen sibi imposuit, scriptor hunc in modum S. Polycarpum, ut Apollophanem philosophum, Dionysii olim sodalem, ad fidem adducere conetur, nonnullis adhuc aliis præmissis verbis, alloquitur: Dic illi (Apollophani nimirum) Quid sentis de illa solis defectione, quæ accidit in cruce salutari? Tunc enim ambo juxta Heliopolim præsentes simul & adstantes mirabili ratione soli lunam coincidere cernebamus (neque tamen tempus conjunctionis erat) ipsamque rursus sub horam nonam Vespertinam diametro soli opposito supernaturaliter restitui. Quin etiam in memoriam illi revoca quiddam aliud. Scit enim, quomodo viderimus illum Lunæ occursum ab Oriente cœpisse, & usque ad Solis extremitatem pervenisse, ac tum demum resiliisse, & rursum, non ex eadem parte occursum illum & recessum extitisse, sed ex adverso diametri. Ista sunt, quæ tunc supra naturam omnino contigerunt, & a solo rerum omnium conditore Christo fieri possunt, qui facit magna ac stupenda, quorum non est numerus. Hæc, si fas est, ei dicito, tuque, Apollophanes, refelle, si potes, idque adversum me, qui tunc præsens una tecum adfui, & simul aspexi & observavi omnia cum admiratione. Denique tunc, nescio, quo spiritu afflatus, in divinationem quoque Apollophanes prorupit, & ad me conversus, Istæ, inquiebat, o præclare Dionysi, divinarum sunt vicissitudines rerum.

[298] Adhæc altera adhuc tom. 2 Operum S. Dionysii pag. 273 & seq. apud eumdem Corderium exstat epistola, [recitantur, Dionysii nomine circumferri solitis] a pluribus aliis etiam vulgata, atque a Dionysio Areopagita, ut quidam volunt, ad Apollophanem, cum ad Christi fidem hic jam fuisset conversus, conscripta; in hac autem Dionysius ita ad Apollophanem, aliis adhuc nonnullis præmissis, scribit: Posteaquam … superna lux paternæ gloriæ super mentis tuæ tenebras splendoris sui radios sua voluntate demisit, simul intimo cordi meo infudit, ut plenum pietatis negotium tibi memorarem; nempe quo modo nobis, Heliopoli degentibus (eram tum annos circiter viginti quinque natus, & tu mihi ferme coævus) die quadam sexta & hora item fere sexta sol horribiliter, subeunte luna, obscuratus fuerit, non quod Deus, sed quod Dei opus in veræ ipsius lucis occubitu lucere non quiverit; tumque ex te percunctatus sim, quid tibi, Vir prudentissime, super hoc videretur; tu autem ejusmodi responsum dederis, quod, menti penitus infixum, nulla prorsus oblivione, nulla vel mortis imagine dilabi possit. Cum enim totus orbis tetra tenebrarum caligine uniformiter obductus fuisset, ac jam repurgari solis globus & renitescere occepisset, tum, assumpta Philippi Aridæi regula, &, contemplatis cæli orbibus, deprehendimus, quod erat quoque alias notissimum, non potuisse id temporis defectionem solis evenire: Deinde observavimus, Lunam ab Oriente solem subivisse ejusque radiis obstruxisse, donec totum occuleret, quæ tamen alias ab Occidente solita esset occurrere; quin illam quoque notavimus, cum ad extrema solis pervenisset, ejusque universum orbem obtexisset, tum retro Orientem versus recurrisse, quamvis id esset tempus, quod nec lunæ præsentiam, nec solis concursum postularet. Ego igitur, o multiplicis eruditionis sacrarium, tanti mysterii nescius cum essem, sic te alloquebar: Quid sibi vult hoc rei, o doctrinæ speculum Apollophanes? Insolita ista portenta ecquorumnam tibi mysteriorum videntur indicia? Tu autem ore divino magis, quam humanæ vocis sermone, “Hæ sunt, o bone Dionysii,” inquiebas, “divinarum rerum mutationes. ”Denique cum diem annumque annotassem, & tempus illud cum eo, quod Paulus mihi quondam ab ore suo pendenti annuntiaverat, signis conclamantibus concordare sensissem, tum & veritati manus dedi, & me falsitatis nexibus expedii.

[299] [epistolis eruuntur, omnino sunt incerta,] Quod si itaque epistolæ ambæ jam laudatæ S. Dionysio Areopagitæ, veluti germano earum auctori, adscribendæ sint, e modo recitatis earumdem verbis quatuor hic potissimum fas erit colligere. Ac illorum quidem, quod ad præsens institutum haud prope spectat, quodque, si verum foret, Philosophiæ scientia Dionysium, ut supra statui, fuisse imbutum, argumento esset minime dubio, primum erit, Dionysium politioribus litteris in patria, seu ut probabilius equidem e supra dictis apparet, Athenis, egregie excultum, in Ægyptum, quo ibidem abstrusiores scientias ac inprimis mathesim disceret, sese pro more tunc adhuc satis usitato contulisse; alterum, prodigiosam, quæ, Domino nostro Jesu Christo in cruce pendente, evenit, solis eclipsim Heliopoli in Ægypto Dionysium spectasse; tertium, annorum viginti quinque Sanctum tunc exstitisse, ac proin duobus circiter annis supra quadraginta natum fuisse, cum Athenis a Paulo Apostolo, quod verosimillime, utpote hoc illuc dumtaxat (adi Operis nostri tom. 5 Junii pag. 402, num. 13) anno circiter XLIX appulso, sedecim propemodum a Christi Passione, anno circiter XXXII aut seq. illigari ut plurimum solita, annorum spatio evenerit, ad fidem fuit conversus; ac quartum denique, visa illa a Dionysio eclipsi partim factum esse, ut hic, Paulo Athenis Euangelium annuntiante, ad fidem converteretur. Verum epistolam, quæ a Dionysio Areopagita ad S. Polycarpum scripta sit, genuinum Dionysii fœtum non esse, ex iis, quæ infra, cum de Operibus, Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solitis, tractabo, in medium adducam, longe est probabilius; ut ex ea nullum e dictis quatuor capitibus, ac nominatim, nec quod circa spectatam a Dionysio, quæ, Domino nostro Jesu Christo in cruce pendente, evenit ac Sancti conversioni profuerit, eclipsim versatur, certum atque indubitatum possit effici. Quod autem ad alteram, quam Dionysius ad Apollophanem scripserit, epistolam jam spectat, hæc a non paucis ipsorummet etiam, qui, quæ sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, Opera vere Sanctum hunc habere auctorem, contendunt, velut spuria ac supposititia rejicitur; ut minus adhuc, quam altera ad Polycarpum scripta, fidem certam atque indubitatam iis, quæ de Dionysio colligenda suppeditat, conciliare sit nata.

[300] At vero, inquies, in scripta a se S. Dionysii Vita Hilduinus num. 5 sic scribit: [nec ex Hilduino certiora evadunt,] Hic namque (Dionysius videlicet) annos ætatis quinque & viginti agens, & cunctis pene artibus copiose imbutus, crementi studio excitus una cum Apollophanio, conphilosopho suo, Astrologicæ disciplinæ voto Ægypti Heliopolim transmigravit; ubi simul cum eo degens, quando Deus homo, Dominus noster Jesus Christus, pro mundi salute invidia Judæorum cruci pependit affixus, & sol sui Domini mortem pavescens, lucis suæ radios in tetræ mutavit noctis horrorem, atque orbis climata tenebrarum obtexit caligine, earundem tenebrarum signo antea inviso & inaudito attonitus, ut omnium litterarum disciplinis edoctus, dixit: Hæc nox quam nostris oculis novam descendisse miramur, totius mundi veram lucem adventuram signavit, atque Deum humano generi effulsurum, serena dignatione dictavit; hisce autem verbis eadem fere, quæ e laudatis Dionysii ad Polycarpum & ad Apollophanem epistolis de Sancto nostro intelligi, mox dixi, Hilduinus nos docet. Fateor, sic habet; verum is scriptor, qui quæ de rebus adeo antiquis scribit, sola sua auctoritate certa atque indubitata efficere non potest, illa vel ex ipsis dictis binis litteris, vel certe (Commentarium hunc num. 41 videsis) e supposititia nulliusque e supra dictis fidei Aristarchi ad Onesiphorum primicerium epistola deprompserit. Quidquid itaque seu de annorum viginti quinque ætate, qua cum Apollophane Ægyptum Dionysius adierit, seu de visa abs hoc, quæ in Domini nostri Passione evenit, prodigiosa eclipsi Hilduinus etiam scribat, neutiquam facit, ut omnia ea, ac nominatim quæ de modo, tempore, ætatisque anno, quo Dionysius fuerit conversus, e duobus supra laudatis, quæ Dionysii nomine circumferuntur, epistolis intelliguntur, certiora evadant.

[301] Nec est etiam, cur hunc in finem adducatur Syncellus, [anno interim, quo Sanctus fuerit conversus, sat prope definito.] qui pro visa a Dionysio, dum Christus pateretur, eclipsi traditionem, a parentibus ad filios derivatam, in adornata a se S. Dionysii encomio laudat; cum enim Syncellus seculo demum nono, ac proin ex infra dicendis diu post detecta, quæ Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, Opera floruerit, traditionem illam ex hisce primum ortam non esse, pro certo quis asserat? At vero, inquies, cum res ita habeat, qua ergo ratione, qua Dionysii ætate, & quo anno Sanctum hunc ad Christi fidem a Paulo dicemus conversum? Cum Actus Apostolorum loco supra sæpissime jam cit. unius dumtaxat, qua Dionysius ad fidem amplectendam moveri potuerit, orationis, a Paulo in Areopago habitæ, meminerit, hac certe, cooperante Dei gratia, factum esse, ut Dionysius ad fidem sese converterit, indubitatum apparet; anne autem alia quæpiam eo adhuc quidquam contulerint, omnino est incertum. Hilduinus quidem disputationis, a Paulo cum Dionysio institutæ, miraculi ab Apostolo patrati, aliorumque insuper plurium, quæ Dionysii conversionem præcesserint, in contexta a se S. Dionysii Vita num. 6 & duobus seqq. mentionem facit; verum hæc omnia, præterquam quod cum iis, quæ de Sancti conversione in Actibus Apostolorum leguntur, haud satis conveniant, e spuria pariter ac supposititia Aristarchi ad Onesiphorum epistola (adi iterum num. 41 hunc Commentarium) sunt accepta; ut nullam prorsus fidem mereantur. Quod autem ad annum, quo Dionysius ad fidem fuerit conversus, jam spectat, Paulus Apostolus, ut jam, Operis nostri tom. 5 Junii citans, admonui, anno Christi quadragesimo nono circiter Athenas primum venit; quod cum ita sit, Sanctusque a Paulo, Athenas primum appulso, ad fidem, ut Apostolorum Actus testantur, fuerit conversus, annum certe, quo id factum sit, sat prope determinatum habemus. Anno itaque Christi XLIX circiter Dionysius ad fidem fuerit conversus, cumque tunc senator Areopagiticus ac proin vir gravis indubie exstiterit, ætatis ejus anno trigesimo aut etiam quadragesimo circiter id accidisse, verosimillimum apparet.

§ XVI. An Hierotheum magistrum habuerit, & an hic umquam Atheniensem cathedram episcopus occuparit aut etiam in rerum natura certo exstiterit.

[Dionysianis Operibus, quæ Hierotheum Dionysii præceptorem faciunt,] In Operibus, S. Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solitis, loci non pauci occurrunt, quibus hic Sanctus noster aut is certe, qui sub ejus nomine latet, præceptorem sibi fuisse Hierotheum, luculentissime prodit. Ac primo quidem Libro de Divinis Nominibus cap. 2 sequentibus hisce id verbis facit: Verum hæc a nobis etiam alibi satis explicata & ab inclyto præceptore nostro (Hierotheo scilicet, uti illum paulo post expresse nominat) supra naturæ modum valde celebrata sunt in Theologieis ipsius Elementis; Deinde id ipsum clarius adhuc libri ejusdem cap. 3 præstat, ita scribens: Atque hic fortasse non immerito reddenda ratio sit, cur, cum eximius præceptor noster Hierotheus theologica principia accurate collegerit, nos, quasi illa non sufficerent, & alios & hunc præsentem Tractatum theologicum conscripserimus. Adhæc ejusdem iterum libri cap. 4 sub finem ita primum scribit, Hæc etiam inclytus noster in sacris initiator, divino spiritu afflatus, in amatoriis suis Hymnis exposuit, quos non abs re fuerit commemorare, & quasi sacrum quoddam caput huic nostro sermoni de amore attexere; ac deinde sui verbis hisce laudati præceptoris verba subjungit, diserte atque expresse Hierotheum eum appellans; ut enimvero, Hierotheum sibi fuisse præceptorem, S. Dionysius Areopagita, vel is certe, qui sub Areopagitæ nomine solita circumferri Opera effinxit, perspicue admodum nos doceat. Verum, etsi id ita habeat, fueritne tamen reipsa Dionysii Areopagitæ præceptor, dubitandum existimo, si sola Operum illorum, utpote quæ Dionysio Areopagitæ probabilius ex infra dicendis sint supposita, spectetur auctoritas. Ut certi itaque quid statuit hic queat, anne nihil insuper aliunde occurrat, quod, Dionysio Areopagitæ Hierotheum fuisse præceptorem, evincat, dispiciendum.

[303] Ad IV Octobris diem, quo Hierotheus pluribus Fastis sacris exstat insertus, [sacri aliquot Græcorum fasti adstipulantur:] in Magnis Græcorum Menæis sequenti isthoc, quod Latine dumtaxat, versione ex Halloixio in Illustrium ecclesiæ Orientalis, qui primo æræ Christianæ seculo floruerunt, Scriptorum Vitis accepta, huc transcribo, ornatur elogio: Erat hic in Areopago unus e novem senatoribus. Qui primum a Paulo Apostolo fidei doctrina imbutus, deinde Athenarum episcopus ordinatus est. Ipse autem magnum Dionysium eadem fidei in Christum doctrina instruxit. Idem quoque ad sanctissimam Deiparæ sepulturam in sanctissimo Apostolorum cætu præcentor fuit, totus excedens, totus se deserens, & ab omnibus, a quibus audiebatur, & videbatur, Deo correptus & divinus dilaudator habitus. Vita tandem bene exacta, cum sua præclara vivendi ratione & insignibus virtutibus Deum lætificasset, migravit ad Dominum. Fidei itaque doctrina S. Dionysium Areopagitam imbuerit, hujusque adeo præceptor exstiterit Hierotheus, si modo veritati consonet huc jam transcriptum e Menæis illius elogium; huic autem duo Græcorum Menologia, Sirletianum scilicet & Basilianum, adstipulantur in elogiis, quibus Hierotheum ad IV Octobris diem pariter condecorant. Verum cum illi omnes Græcorum Fasti sacri Operibus, Dionysio Areopagitæ multorum calculo adscriptis, multo recentiores sint, vix ac ne vix quidem est dubitandum, quin, quod de Dionysio Areopagita, in fidei doctrina per Hierotheum instructo, memorant, e dictis primum Operibus promanarit.

[304] Accedit, quæ ab Hierotheo in sanctissimæ Virginis Mariæ exequiis facta memorat idem jam datum Menæorum elogium, [verum nec hi, ut probatur,] etiam quantum ad ipsa fere, quibus exponuntur, verba e libro de Divinis Nominibus cap. 3 esse accepta. Locum, ibidem illis respondentem, ut res vel e sola amborum collatione patescat, huc transcribo. Sic itaque lib. & cap. citt. Dionysius Areopagita seu certe is, qui hoc sibi nomen imposuit, de Hierotheo loquitur: Ipse (Hierotheus scilicet) post theologos, ut nosti, ceteris omnibus sacris laudatoribus antecellebat, totus excedens, totus se deserens, rerumque, quas laudabat, consortium patiens; denique ab omnibus, a quibus audiebatur ac videbatur, tam a notis quam ignotis, divino numine afflatus divinusque plane laudator censebatur. En sane verba a verbis, quæ ad mox dictum argumentum in dato e Menæis elogio spectant, haud multum dissona; ut vel hinc, quin ex iis elogii auctor, quæ jam dixi, deprompserit, ambigendum haud appareat. Hinc porro fit, ut, reliqua quoque, quæ in recitato e Menæis elogio de Hierotheo traduntur, simulque in Operibus, Dionysio adscriptis, aut expresse signata aut saltem indicata reperiuntur, fuisse ex hisce ab ejusdem elogii auctore pariter accepta, verosimillimum, imo etiam vix non indubitatum, appareat.

[305] [fidem hac in re ullam merentur,] Jam vero, cum res ita habeat, sitque, an Opera, Dionysio Areopagitæ solita adscribi, vere ad hunc spectent, dubium hactenus atque incertum, fidei pariter dubiæ, quæ facta in hisce narrantur, existere necesse est; ut adeo ea, quæ de Dionysio Areopagita in fidei doctrina per Hierotheum instructo, hujusque in sanctissimæ Virginis Mariæ funere gestis in dato e Menæis elogio referuntur, fidem indubitatam, quod ex Operibus, Dionysio Areopagitæ probabilius suppositis, indubie, uti e dictis apparet, accepta dumtaxat sint, minime mereantur. Nec res secus foret, etsi etiam ex attributis Dionysio Scriptis a Menæorum auctore haud essent deprompta. Præterquam enim quod hic quam plurima, a veritate longissime devia, in litteras, ut quotidiana nos docet experientia, mittat, a Dionysii Areopagitæ ætate tot seculis vixit remotus, ut, quæ de hoc Sancto nostro absque scriptoris monumentive antiquioris testimonio scribit, vel prorsus contemnenda, vel certe exiguo dumtaxat in pretio sint habenda. Atque ita modo magna etiam ex parte fit, ut vel hinc, an Hierotheus, quemadmodum in Menæis & Menologio Basiliano traditur, Atheniensium episcopus umquam exstiterit, in dubium pariter revocari haud immerito queat.

[306] [nec Hierotheus umquam exstitit Atheniensis episcopus.] Et vero Hierotheum Atheniensi ecclesiæ numquam præfuisse episcopum, sat certum aliunde apparet. Quid enim? Cum non tantum Athenarum episcopus, sed & Dionysii Areopagitæ in fidei doctrina præceptor exstitisse in dato e Menæis elogio narretur, verosimillime, imo vix non indubie, Hierotheum exstitisse primum ecclesiæ Atheniensis episcopum significare elogii juxta ac menologii Basiliani auctores voluere, imo cum Dionysius Atheniensem sedem ante annum circiter 120 obitu suo vacuam non fecerit, Hierotheum sane, nisi ei, quæ fidem exsuperet, ætatem tribuere volueris, in Atheniensi sede, si hanc umquam occupavit, primum omnium sedisse, necesse est. Verum Athenis neminem Dionysio Areopagita priorem præfuisse episcopum, ex Eusebio Pamphili constat. Hic enim duobus Historiæ Ecclesiasticæ locis, quibus solis Dionysii Areopagitæ meminit, exstitisse hunc primum ecclesiæ Atheniensis episcopum, manifestissime prodit, priori quidem seu lib. 3, cap. 4 his verbis: Adde his (episcopis nempe) Areopagitam illum, Dionysium nomine, quem post Pauli concionem in Areopago apud Athenienses habitam, ad fidem conversum fuisse, Lucas in Actis Apostolorum scribit, quemque primum ecclesiæ Atheniensis episcopum designatum, alius quidam Dionysius, ecclesiæ Corinthiorum pastor, narrat; posteriori vero, seu lib. 4, cap. 22 hunc scribens in modum: Declarat præterea (S. Dionysius scilicet, Corinthiorum episcopus) Dionysium Areopagitam, a Paulo Apostolo ad fidem conversum (sic enim Acta Apostolorum referunt) primum Atheniensis ecclesiæ episcopatum administrasse.

[307] [Imo an is umquam in rerum naturæ fuerit, dubitari potest, nec ex iis,] Hæc Eusebius Pamphili; quibus sane, cum Dionysium Areopagitam ecclesiæ Atheniensi primum præfuisse antistitem, aperte testetur, nulla ratione, ut ecclesiam Atheniensem episcopi munere moderatum esse omnium primum, credamus, Hierotheum, permittit. Porro cum nullus etiam scriptor, qui ante seculum VI, detectaque, quæ Dionysio vulgo adscribuntur, Opera floruerit, præceptoris Dionysii, nomine Hierothei, mentionem uspiam faciat, imo ejus nec in Martyrologio Romano parvo seu veteri, nec in aliis ullis antiquioribus Fastis sacris exstet memoria, dubitari posse videtur, non tantum an Hierotheus Atheniensi ecclesiæ præfuerit episcopus, verum etiam an in rerum natura umquam exstiterit. Etenim, si in rerum natura umquam exstitisset, tantaque, quanta jactatur, sanctitate, doctrina & nominis celebritate fuisset, quis facile, ut & in omnibus Fastis sacris antiquis, & ab omnibus pariter scriptoribus, antiquis silentio præteriretur, futurum fuisse in animum adducat? Nemo sane, quantum opinor, nisi quis forsan credulitatis nimiæ notam haud refugerit. At vero, ne simul & ex episcoporum Atheniensium Catalogo & e rerum, quæ aliquando fuerint, classe eliminetur Hierotheus, impedire videntur nonnulla, quæ in hujus Vita, a se contexta illustriumque ecclesiæ Orientalis, qui primo Christi seculo floruerunt, Scriptorum Vitis inserta, Halloixius scribit. Ac primo quidem ait, Dionysio Areopagitæ primi Athenarum episcopi gloriam, tacito a nonnullis S. Hierothei nomine, obvenisse, quod, hoc in alias terras digresso, Dionysius longe diutius Athenis ad ecclesiam ibidem fundandam permanserit: verum cum non tantum apud nonnullos, sed apud omnes prorsus seculo octavo antiquiores exploratæ fidei scriptores altissimum sit de Atheniensi Hierothei episcopatu silentium, neutiquam id, quod, ut dixi, ait Halloixius, Hierotheum vel episcopum Atheniensem aliquando fuisse, vel etiam in rerum natura exstitisse, evincit.

[308] An alia, quæ adhuc affert, melius id præstent, [quæ de illo] dispiciamus. In dicta Vita cap. 4 de Hierotheo ita memorat: Libris illis, quali tum decebat, stilo exaratis, atque Dionysio Areopagitæ, discipulo suo unice dilecto, commendatis, in alias abiit regiones, transcursaque Italia atque Gallia, penetravit in Hispaniam. Ibi enim fuisse ac semen Euangelii longe lateque sparsisse, satis constat; sed in Areuacis potissimum (ii sunt Hispaniæ Tarraconensis populi) consedit, sedemque episcopatus Segoviam urbem inter ipsos sitam elegit. Unde & primus Segoviensis episcopus in antistitum serie, non ementita laude, conscriptus reperitur. Hunc igitur populum a plurium deorum superstitione ad unius veri Dei cultum ac religionem, & a feris barbarisque moribus ad humanam æquitatem & ad vitæ Christianæ mansuetudinem modestiamque traduxit. De cæteris rebus, ab eo præclare gestis, deque prophetiæ dono, quo ipsum divinitus muneratum esse, ejus auditor S. Dionysius non obscure indicat, ac de aliis item a Deo concessis ei muneribus nihil speciatim memoriæ proditum est, sed ipsum vitæ suæ in sanctis laboribus ac studiis gnaviter traductæ finem beatissimum, aureæ instar coronidis, imposuisse, nimis exploratum habetur. Quippe cujus nomen inter eos Sanctos relatum est, qui sacris ab Ecclesia honoribus seu solemni memoria tam in Græcis; quam in Latinis Martyrologiis celebrantur. In Romano quidem ad diem quartam Octobris perpaucis hoc modo: “Athenis S. Hierothei, discipuli beati Paulli Apostoli.” Sed in Menologio plenius: “Natalis sancti patris nostri Hierothei, qui fuit unus e numero Areopagitarum, qui, ab Apostolo Paullo instructus, magnum illum Dionysium Areopagitam Christi fide instruxit. Cum autem bene & religiose vixisset, migravit ad Dominum.”

[309] Sic ibi. De loco autem vel tempore vel modo emigrationis nihil satis compertum est. Nam licet sacratissimum ejus caput nunc possideat Hispania, [sacrisque ejus reliquiis,] & illo tamquam preciosissimo pignore merito glorietur, tamen antiquitus e Græcia sumptum esse, ipsa inscriptio Græca, eidem capiti affixa, planum facit. Sic enim Græcis characteribus reperta est: ΚΕΦΑΛΗ ΙΕΡΟΘΕΟΥ· non autem Latinis: Caput Hierothei: neque item ejus gentis sermone, apud quam tantus thesaurus latuit, vernaculo. Quare nihil propius esse vero, arbitrandum est, quam hasce tanti viri nobiles reliquias e Græcia in Hispaniam (quacumque demum ratione id acciderit) esse asportatas. Jam autem religiosi Cistertienses cœnobii Sandovalis in ditione Legionensi eas obtinent, & certius recognitas permagno in honore habent. Ita hactenus Hierothei Vita, ab Halloixio contexta; sic autem in hujus, in qua etiam, Hierotheum exstitisse Areopagitam & a Paulo Apostolo, Athenas nondum appulso, ad fidem fuisse conversum, absque scriptoris sat vetusti testimonio adstruit, postrema fere verba, de Hierothei reliquiis in Hispaniam translatis tractantia, idem Halloixius observat: Asservatur …, tam divinum pignus a Cisterciensibus religiosis monasterii Sandovalis, in diœcesi Legionensi, ubi illud vidit & detexit doctissimus simul & religiosissimus Franciscus Bivarius. Ostenderunt ei quidem monachi caput, sed ipse illis ostendit occultum, & quod illos latebat, capitis indicium. Nec enim ullum scriptum exhibere poterant, quo, illud esse S. Hierothei, comprobarent; ipse vero involutum linteolo caput cum detexisset, inscriptionem Græcam pro certissimo testimonio reperit.

[310] [in monasterio Sandovallensi asservatis. memorantur,] Hactenus Halloixius: audi modo, qui de sacris illis reliquiis, quas in Sandovallensi monasterio a Bivario fuisse detectas, jam recitatis verbis memorat, ipsemet hic scriptor in suis ad fictitium Flavii Lucii Dextri Chronicon Annotationibus ad annum Christi 71 loquatur. Postquam, inquit, ejusmodi Commentariis Romæ finem imposui, in Hispaniam reversus, cum casu apud monachos Cistercienses monasterii Sandovalis, diœcesis Legionensis, agerem & reliquiarum sacra scrinia sedulo evolverem, percepi, caput inibi divini Hierothei asservari. Ita siquidem traditum a majoribus suis senes monachi asseverabant. Et caput quidem sacrum inter reliquias extabat; sed scriptura ejus rei desiderabatur. Venit nihilominus mihi in mentem, cranium a linteolo, quo a multis retro annis strictissime involutum & filis assutum servabatur, exuere; si forsan testimonium aliquod ejus rei interius reperire liceret; & ecce, Deo auspice, membranula vetustissima longitudinis dimidii digiti cum parte cranii, abbate & monachis omnibus præsentibus, reperta est cum ejusmodi Græcis characteribus: ΚΕΦΑΛΗ ΙΕΡΟΘΕΟΥ, quod sonat, Caput Hierothei. Incredibilis subito lætitia mentes omnium subiit, & super tanto dono, abbate ita disponente, pro gratiarum actione processio solemniter celebrata est, & Missa de eodem divino doctore & antistite decantata ipsa inventionis die, quæ fuit quinta Aprilis anni Domini MDCXXV, festo S. Isidori dedicata.

[311] [contrarium seu oppositum, quod hæc vel nullam prorsus] Ita laudatus scriptor Bivarius; modo tam quæ hic, quam quæ Halloixius verbis supra datis de Hierotheo tradit, quæque, si vera forent, neutiquam hunc pro Sancto fictitio esse habendum, probarent, discutiamus. Ab itinere, quo Hierotheus, relicta Græcia variisque regionibus peragratis, in Hispaniam tandem penetrarit, duco initium. Halloixius, quo id probatum det, in suis ad Vitæ Hierothei cap. 4 Annotationibus Flavii Lucii Dextri ad annum 71 Chronicon citat. Verum præterquam quod Chronicon illud Græcos, qui nec in Fastis suis sacris, nec alibi usquam itineris, ab Hierotheo in Hispaniam suscepti, mentionem faciunt, neutiquam sibi suffragantes habeat, pro fictitio prorsus ac nullius fidei monumento ab eruditis universis modo habetur: quod cum ita sit, ab Halloixio relatum, de quo hic, Hierothei in Hispaniam iter nullam omnino, utpote monumento, undequaque spurio, dumtaxat fundatum, fidem meretur, nec plura, quo iter istud numquam habuisse locum, evincam, afferri est necesse. Hinc porro consectarium etiam nunc fit, ut, primum Segoviensis in Hispania ecclesiæ episcopum, quod sola pariter spurii ejusdem Chronici fide Halloixius supra huc transcriptis verbis adstruit, exstitisse Hierotheum, credendum etiam non sit. Et vero reipsa etiam Hierotheum ecclesiæ Segoviensi primum non præfuisse episcopum, certum omnino atque indubitatum vel ex eo fit, quod sedem istam S. Fructuosus, antiquus ac certus Segoviensium patronus, primus occuparit, quemadmodum marchio Agropolitanus, post etiam marchio de Mondexar & comes de Tendilla, eruditissimo, quem sub Discursus Historici titulo vulgavit, Commentario primum, Opereque deinde altero, quod Dissertationes Ecclesiasticas pro honore antiquorum tutelarium contra fictiones modernas inscripsit, luculentissime ostendit.

[312] Quidcumque itaque de Hierothei seu itinere Hispanico, [fidem mereantur, vel rei, quam probare deberent,] seu episcopatu Segoviensi ab Halloixio aliisque narretur, id certe nisi melioribus, quam quæ hactenus adducta fuere, monumentis firmetur, minime efficiet, ut Hierotheum in rerum natura aliquando certo exstitisse, nedum in Hispaniam, variis peragratis regionibus, penetrasse, ibidemque Segoviensi ecclesiæ primum præfuisse antistitem, in animum utcumque inducam. Modo anne alia, quæ de ejusdem Hierothei reliquiis memorantur, efficere saltem, ut in rerum natura certo hic exstitisse credatur, nata haud sint, dispiciamus. Duo in proxime recitatis Bivarii verbis, quæ pro memoratis ab eo & Halloixio sacris Hierothei reliquiis, seu pro harum sinceritate faciunt, continentur; alterum est, quod repertum, ait, in linteolo, quo Hierothei reliquiæ obvolutæ fuerint, testimonium, membranulæ vetustissimæ characteribus ac vocabulis Græcis, Caput Hierothei significantibus, inscriptum; alterum traditio, quæ a majoribus ad seniores monasterii Sandovallensis monachos fuerit transmissa. Ut modo quid de duobus illis, quibus tantummodo, quæ Bivarius atque ex hoc Halloixius de Hierothei reliquiis, in monasterio Sandovallensi asservatis, tradunt, superstructa sunt, capitibus juxta ac ipsismet illis reliquiis censendum sit, edicam, a priori illorum duco initium.

[313] Cum nulla prorsus, ipsomet fatente Bivario, scriptura, [evincendæ nullo omnino, ut rationes,] quæ, quod huic fuit ostensum, Hierothei caput seu cranium esse, comprobaret, penes Sandovallenses monachos exstiterit, hique adeo, unde, quando & a quibus reliquiæ istæ ad monasterium suum fuissent delatæ, indubie ignorarint, fit vel hinc, ut inscriptionem seu testimonium, duobus dumtaxat vocabulis Græcis, Hierothei caput significantibus, conceptum, pro admodum suspecto habeam. Ex ipsa quidem, qua inscriptio illa seu testimonium exprimitur, lingua Græca, penes Græcos homines Hierothei caput primum exstitisse, hisque deinde seu invitis seu consentientibus, e Græcia in Hispaniam id fuisse translatum, contendunt; verum an recte? Minime enimvero. Quid ni enim Hispani inscriptionem, Græcis characteribus expressam, jam existenti penes se, non aliunde advecto, capiti, quod vel Hierothei, hominis Græci, caput esse credebant, vel pro Hierothei capite haberi volebant, adjungere potuerint? Eosne forsan linguæ Græcæ usque adeo fuisse ignaros, putas, ut ne quidem duobus vocabulis lingua Græca exprimendis efformandisque apti exstiterint? Verum demus etiam, caput, quod Hierothei caput a Sandovallensibus monachis creditur, in Hispaniam e Græcia fuisse allatum, nec hinc, ut id Hierothei, in Operibus, Dionysio Areopagitæ vulgo adscriptis, frequenter memorati, caput sit, consectarium fuerit. Quid si enim post detecta, e quibus Hierothei notitia primum est hausta, Opera, Dionysio Areopagitæ adscripta, asservatum penes Sandovallenses caput impostor quidam Græcus e Græcia in Hispaniam attulerit, idque Hierothei caput esse, inscriptione, qua id ipsemet munierat, in testimonium adducta, falso asseruerit? Sane, cum nihil, quo id certo factum non esse, evincas, allegari posse videatur, nec paucæ olim, uti inter eruditos satis convenit, fraudes in Sanctorum reliquiis, maxime iis, quæ e regione una ad aliam transferebantur, fuerint admissæ, quis, quæso, in Hierothei reliquiis, quas vere Hierothei esse, nullum apud Sandovallenses exstans scriptum comprobat, nihil prorsus fraudis dolique intervenisse, pro certo asseveret?

[314] [in medium hic adductæ,] Adhæc, cum in inscriptione seu testimonio, quod in reliquiarum involucro fuit repertum, Hierotheus Sancti titulo seu appellatione non afficiatur, nudumque dumtaxat Hierothei nomen vocabulo caput adjungatur, sintne Hierothei, qui in Operibus, Dionysio Areopagitæ adscriptis, memoratur, an alterius homonymi, dubitari potest. At vero, ut ad alterum, in quo, quod de Hierothei reliquiis, in monasterio Sandovallensi asservatis, memorant, fundatur, jam veniam, e majoribus suis seniores monasterii Sandovallensis monachi intellexerant, Hierothei esse reliquias, quas sese cum adjuncta, quam verbis supra huc transcriptis memorat, inscriptione in dicto Sandovallensi monasterio reperisse Bivarius ait. Ita omnino habet: verum majores, e quibus illud monasterii Sandovallensis monachi intellexerant, quisnam ille, cujus penes se exstare reliquias, dixerunt, Hierotheus esset, haud addiderunt; ut nec e traditione, quam laudati allegarunt monachi, certiora reddantur, quæ de Hierothei, in Dionysii Operibus memorati, reliquiis, in Sandovallensi monasterio asservatis, traduntur. Nec est, quod adhuc reponas, non alium quam qui in Operibus, Dionysio Areopagitæ vulgo adscriptis, memoratur, Hierotheum inveniri Sanctorum numero adscriptum; etsi enim id ita sit, consectarium illico non est, ut Hierotheus, cujus reliquias in Sandovallensi monasterio Bivarius invenit, is ipse sit, qui in Dionysianis Operibus pro Dionysii præceptore obtruditur. Cum enim inscriptio, quam capiti adjunctam Bivarius reperit, nec Beati, nec Sancti titulum, Hierotheo præfixum, complecteretur, quid si caput illud nec Beati nec Sancti fuerit, sed Viri dumtaxat, nomine Hierothei, qui, quamvis Fastis sacris haud exstet inscriptus, diem tamen, sanctitatis fama post se relicta, extremum clauserit?

[315] Enimvero rem ita habuisse, vel ex eo facile crediderim, [suadent, pacto apta sint, satis liquet,] quod in more sit positum, constansque usus obtineat, ut in inscriptionibus, quibus sacræ seu reliquiæ seu lipsanothecæ notantur, Sanctorum, quorum hæ sunt, nominibus vel Sancti vel certe Beati titulus præfigatur. Utut sit, memorata equidem a Bivario, qui præterea in Sanctis quibusdam, Hispaniæ adscribendis, Commentitioque Dextri Chronico propugnando aut nullam aut certe modicam dumtaxat fidem meretur, efficere ob ea, quæ jam recitatis illius verbis opposui, non possunt, ut Hierotheum vel in Hispaniam venisse, vel etiam in rerum natura umquam certo exstitisse, in animum utcumque inducam. Plures quidem, ut jam supra monui, sacri Græcorum Fasti ad quartam Octobris diem in Sanctorum numero Hierotheum recensent; verum cum sola, ut dubitari non potest, Dionysianorum, quæ Dionysium Areopagitam probabilius non habere auctorem, infra docebo, fide id faciant, nec hi, ut Hierotheum pro indubitato, qui aliquando exstiterit, Sancto habeam, efficere nati sunt, uti nec Martyrologium Romanum hodiernum; etsi enim & in hoc Hierotheus ad quartam Octobris diem memoretur, eruditissimi, qui illud reformaverunt, viri idcirco dumtaxat adsciscendum sibi duxerunt Hierotheum, quod eum & in Operibus, Dionysio Areopagitæ adscriptis, haud raro memoratum, & in Menologio Sirletiano Sanctis invenirent adscriptum; verum hoc, utpote recentiori dumtaxat ævo contextum, Dionysioque vulgo adscripta Opera efficere, ut pro indubitato Sancto, qui aliquando in rerum natura exstiterit, Hierotheus habeatur, nulla omnino ratione posse, satis superque e jam dictis liquet.

[316] Porro qui pro Sancto indubitato Hierotheum habendum, [uti nec ex Hierothei, quæ Sanctimoniali oblatæ narrantur,] huncque Dionysii Areopagitæ præceptorem exstitisse, contendunt, in causæ suæ præsidium adhuc advocant Vitam Catharinæ a Jesu, Parisiensis in magno Ordinis S. Mariæ de monte Carmelo parthenone Sanctimonialis, a Magdalena a S. Josepho parthenonis ejusdem priorissa, mandante S. R. E. Cardinali Berullo, seculo præterito conscriptam, in qua verbis Gallicis, quæ Latina facio, sequentia isthæc de dicta Sanctimoniali, nomine Catharina a Jesu, leguntur: In magnis hisce angustiis semper fere multum auxilii a pluribus ex illorum, quos diximus, numero Sanctis accipiebat; & adhuc a sancto Hierotheo, cujus frequenter, utpote sibi pluries apparentis, præsentia fruebatur. Deus illi impertierat hunc Sanctum, quo ab eo dirigeretur, & in Operibus quibusdam aliisque juvaretur rebus, quæ evenerunt in Vita ejus, tota a Deo & a Sanctis, quos hic illi, ut eam ad perfectionem, quam abs illa exigebat, exstimularent, concesserat, directa; ex hisce itaque Vitæ laudatæ verbis, neutiquam Hierotheum, utpote qui in hac sæpius Sanctimoniali laudatæ & apparuisse & in magnis angustiis adfuisse memoretur, pro Sancto fictitio, qui in rerum natura numquam exstiterit, esse habendum, contendunt. Verum præterquam quod nihil omnino, ut, quæcumque in præfata Catharinæ Vita narrantur, pro veris admittamus, nos cogat, visiones, apparitiones, revelationesque, maxime quæ feminis, utut etiam piis, factæ perhibentur, raro admodum, nec nisi summa cum cautela, quod sæpissime & illusio & imaginatio locum in iis habeat, solent admitti.

[317] [apparitionibus, objectioneque, aliun de adhuc petita.] Adhæc, quod caput est, inter eruditos omnes convenit, visiones apparitionesque, personis particularibus factas, haud id habere virium, ut rem quampiam, quæ inter historicos, antiquorum, quibus firmetur, monumentorum defectu, controvertitur ac in dubium vocatur, certam atque indubitatam valeant efficere. Nec id itaque, quod de visionibus Hierotheique apparitionibus, præfatæ Catharinæ oblatis, narratur, fuisse hunc umquam in rerum natura, certum efficit atque indubitatum. Ceterum erit fortassis adhuc, qui, quin Hierotheus in rerum natura exstiterit, dubitandum non esse, contendat, quod de eo quam plurima in Dionysianis Operibus commemorentur, horumque auctor, etsi etiam Dionysium Areopagitam falso se finxerit, haud tamen, ut ea omnia personæ, quæ in rerum natura numquam exstitisset, affingeret, facturus fuisse videatur. Verum nec hoc, ut Hierotheus in rerum natura certo exstitisse credatur, efficere est natum. Quid ni enim factum esse possit, ut Operum Dionysianorum auctor, qui Dionysii Areopagitæ nomen sibi imposuit, ea omnia, quæ de Hierotheo scribit, fictitiæ personæ de industria affinxerit, ne, si ea personæ veræ, seu quæ aliquando in rerum natura exstiterit, adscripsisset, fraus seu impostura temporis lapsu forsan detegeretur ex iis, quæ de vera illa persona a scriptoribus aliis, ei non visis, memoriæ fortassis prodita fuissent? Enimvero, re etiam ipsa ita id factum non esse, minime est certum, ac proin, an Hierotheus in rerum natura exstiterit, dubium manere, necesse est; anne autem id, quod adhuc, ut probetur contrarium, potissimum potest afferri, rem evincat, § sequens aperiet.

§ XVII. An sanctissimæ Dei Genitricis exsequiis, Hierotheo etiam hisce adstante, interfuerit, & quid de aliis nonnullis, quæ de Sancto narrantur, ac in solis fere ei adscriptis Operibus fundantur, sit censendum.

[E Nicephori, quæ] Nicephorus Callistus lib. 15 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 14 de S. Pulcheria, Constantinopolitana imperatrice, sic scribit: Marciano Romani imperii sceptra tenente, magnopere una cum eo operam dedit, ut modis omnibus venerandum, immaculatum, Deiferumque illius (sanctissimæ Dei Genitricis nimirum) corpus inveniret, & in ecclesia ea reponeret. Itaque Juvenalem Hierosolymorum archiepiscopum, & Palæstinos episcopos, qui concilii celebrandi causa Chalcedonem venerant, accitos interrogavit, an divinum Dei Genitricis templum & sacrosanctum corpus adhuc apud Palæstinos in eo tumulo, quo primum repositum esset, reperiretur: velle se id, inde translatum, in templum hoc ejus inferre, ut imperantis urbis custodia esset & præsidium. Quum enim & urbs ipsa & templum illi dicatum esset, æquum esse dixit, ut sacrum etiam ejus corpus ab eis non abesset. Ad quæ verba Juvenalis respondit: In sacris divinitusque inspiratis Scripturis obitum sanctæ semperque Virginis Dei Genitricis Mariæ minime referri: antiquissima autem & verissima omnino traditione receptum esse, instante illius obitu, Apostolos ex ipsis orbis terrarum finibus, ubi ad prædicationem obeundam dispersi erant, sublimes in aëre Hierosolyma venisse, visione auspicatiore hymnos divinarum potestatum exauditos esse: & absque strepitu aliquo, mirifico plane modo, Verbum & Filium ejus advenisse, atque in manus suas divinum illius Spiritum suscepisse.

[319] Sacrosanctum autem corpus illius, angelica simul & Apostolica hymnodia elatum, [hic recitantur,] in tumulo quodam, in regione Getzemani repositum esse, & in tertium usque diem eo loco carmina angelos perpetua in honorem & laudem Dei Genitricis cecinisse. Et cum eodem tertio die is, qui in obitu virginis Matris choro Apostolorum non affuerat, advenisset, & sacrum illum cœtum, ut tumulum recluderet, quo & ipse (Thomas hic fuisse, uti apud Nicephorum lib. 2, cap. 23, & infra ex Euthymiaca Hist. videre licet, asseritur) Verbi matri debitum supremumque persolveret honorem, precibus summopere sollicitasset, atque sigillo ablato sepulcrum apertum esset, sacrum illius corpus prorsus repertum non esse: sed sepulcrales illius fascias tantum suo loco intactas atque inviolatas, perinde atque corpus ea paulo ante reliquisset, repertas, & quidem inenarrabili odoris suavitate redolentes. Ita hactenus Nicephorus; nonnulla autem, quibus, sacratissimum Virginis Mariæ corpus, cum anima iterum conjunctum immortalitateque donatum, in cælos fuisse angelorum ministerio delatum, itaque etiam ipsis Apostolis, cum id in tumulo, in quo conditum fuerat, non invenissent, visum esse, docet, proxime subjungit, ac dein mox de iis, qui sanctissimæ Dei Genitricis exsequiis interfuerint, facit sermonem. En, quibus id exsequitur, verba.

[320] Porro, inquit, cum discipulis ibi tum affuisse addidit, [verbis, Dionysium una cum Hierotheo sanctissimæ Dei] sanctissimum illum Timotheum, Dionysium Areopagitam, magnumque divinum & sapientem Hierotheum: quemadmodum hac de re Dionysius ipse in suis ad Timotheum de beato Hierotheo scriptis testatus sit: “Congressus etiam est cum hierarchis, divino numine afflatis, quum & ego & ipse, aliique multi ex sanctis fratribus nostris, ad spectaculum corporis, quod auctorem vitæ Deumque suscepisset, convenissemus. Aderat ibi Jacobus quoque frater Domini, & item Petrus supremum atque venerandum Theologorum fastigium. Deinde post id spectaculum visum est, ut hierarchæ omnes, pro se quisque ut posset, hymno cantato, infiniti-potentem divinæ virtutis bonitatem concelebrarent. Meministi tu satis, ut ibi secundum theologos ipsos, omnes alios sacros mystas longe superarit totus a seipso secedens, totus mente extra seipsum degens, & prorsus convenientia eis, quæ canebat, patiens, ita ut a quibus audiebatur & conspiciebatur, simul & cognosceretur numine afflatus, & divinus hymnorum cantor judicatus. Sed quid tibi de iis, quæ tum sancti illi viri theologati sint, dicam, quum nisi mei quoque ipsius sim oblitus, meminerim, me multos hymnos & partes quasdam divinitus inspiratarum illarum laudum, te canente, audire?”

[321] [Genitricis exequiis interfuisse, aliaque nonnulla docemur;] Hæc ubi Juvenalis dixit, principes ipsi ab eo, ut sanctum eum tumulum, una cum sacris vestibus probe obsignatum ad se mitteret, rogarunt: eumque ita a Juvenali transmissum, in maximo quod ab eis constructum est Blachernarum templo, piis consecrarunt atque deposuerunt manibus, proxime ad sacram divinamque mensam. Factum id Marciano adhuc superstite. Veneranda enim vestis ejus aliquanto post, sub Leone est allata: & in rotundo templo, quod Leo magnus ædificavit, collocata est, sicuti in historia ejus dicemus. Haud pauca enimvero hisce, quæ & hoc & duobus numeris proxime prægressis jam recitavi, verbis a Nicephoro docemur; ac primo quidem, ut alia præteream, sanctissimam Virginem Mariam, non Ephesi, ut plurimi contendunt, sed Hierosolymis mortuam esse & sepultam; deinde eamdem sanctissimam virginem cum corpore simul & anima in cælos esse assumptam; tertio Apostolos e diversis terrarum partibus, quibus ad Euangelium prædicandum erant dispersi, Hierosolymam, Dei Genitricis obitu imminente, per aëra in sublime delatos mirabili modo convenisse; quarto supernaturali isti conventui S. Dionysium Areopagitam & Hierotheum, hujus præceptorem, interfuisse, ac quinto denique in rei hujus probationem a Juvenale, patriarcha Hierosolymitano, in oratione, quam ad Marcianum & Pulcheriam Augustos concilii Chalcedonensis tempore seu anno 451 habuit, quamque recitata Nicephori verba complectuntur, citata fuisse Scripta seu Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur.

[322] [verum ea ex Euthymiaca, e qua suppeditata a Damasceno,] Verum e quinque hisce capitibus tria dumtaxat postrema ad institutum nostrum spectant, hæcque proinde sola, aliis duobus, etsi interim, quin corpore simul & anima sanctissima Dei Genitrix in cælum sit assumpta, haud dubitem, relictis intactis, discutere aggredior, simul etiam, nec illa, ut Hierotheus in rerum natura aliquando exstitisse credatur, sufficere, ostensurus. Ad rem ipsam veniamus. Apostoli, imminente sanctissimæ Virginis Mariæ obitu, e diversis orbis terrarum partibus, Hierosolyma procul dissitis, singulari prorsus atque inaudito miraculo Hierosolymam per aëra uno eodemque tempore fuisse translati, in exhibita per Nicephorum (adi hujus jam recitata verba) oratione a Juvenale, patriarcha Hierosolymitano, dicuntur. Verum unde hic prodigiosam adeo Apostolorum translationem didicit? Ex antiquissima, indubie inquies, verissimaque, quæ tum adhuc in Palæstina vigebat, traditione. Rectissime sane; ita enim ipsa, quam Juvenali Nicephorus attribuit, oratio nos docet. Verum unde, hanc a Juvenale ad Marcianum & Pulcheriam augustos habitam fuisse, Nicephorus habuit perspectum? Joannes Damascenus Homilia secunda in beatæ Mariæ Virginis dormitionem, allocutione ad Dei Genitricis sepulcrum, verbisque nonnullis, quæ huic per inductionis figuram attribuit, præmissis, ita deinde subjungit: Videtis, amicissimi Patres ac Fratres, quibus ad nos verbis celeberrimum hoc sepulchrum utatur. Quod autem hæc ita se habeant, liquet ex Euthymiaca historia, in qua lib. III cap. XL ita diserte scriptum est: “Superius diximus, quemadmodum sancta Pulcheria in urbe Constantinopolitana plures ecclesias construxit. Harum una est illa, quæ in Blachernis ædificata fuit primis annis imperii Marciani, divinæ memoriæ.

[323] Cum itaque laudatissimæ sanctissimæque Dei Genitrici perpetuæque Virgini Mariæ venerandam ædem illic exstruxissent, [hucque facientia verba] omnique ornamentorum genere decorassent, sacrosanctum quod Deum suscepit corpus conquirebant. Accitoque Juvenali Hierosolymorum archiepiscopo, & Palæstinæ pontificibus, qui tum ob concilium Chalcedone coactum in urbe regia versabantur, his eos verbis alloquuntur: Hierosolymis primariam & egregiam Dei Genitricis ac perpetuæ Virginis Mariæ ecclesiam esse audivimus, in eo loco qui Gethsemane vocatur, ubi ejus corpus quod vitam tulit, in loculo conditum est. Volumus ergo has reliquias isthuc afferri, ut imperatrici huicce civitati præsidio sint. Ad hæc Juvenalis ita respondit: Etsi, quæ in sanctæ Dei Genitricis morte contigerunt, sanctæ ac divinitus inspiratæ Scripturæ paginis minime prodita sint; tamen ex antiqua & verissima traditione accepimus, quod gloriosæ ipsius dormitionis tempore, universi quidem sancti Apostoli, qui orbem terrarum ob gentium salutem peragrabant, momento temporis in sublime elati, Hierosolymam convenerunt: cumque illic essent, eis visio apparuit Angelica, & divina melodia audita est supernarum potestatum. Et sic cum sancta & cœlesti gloria animam sanctam Deo commendavit: ejus autem corpus quod Deum susceperat, cum Angelico & Apostolico cantu elatum, in loculo Gethsemani depositum est: quo in loco angeli totos tres dies choros agere & canere non destiterunt. Post tres autem dies angelico cantu cessante, qui aderant Apostoli, cum unus Thomas, qui abfuerat, post diem tertium venisset, & quod Deum tulerat corpus adorare voluisset, tumulum aperuerunt.

[324] Ac laudatissimum quidem illius corpus nequaquam invenire potuerunt: [hic recitantur,] cum autem jacentia lintea reperissent, atque inenarrabili qui ex eis proficiscebatur odore perfusi essent, loculum clauserunt. Tum mysterii obstupefacti oraculo, hoc solum cogitare potuerunt, quod cui placuit ex Maria virgine in persona propria carnem sumere, & hominem ex ea fieri & nasci, Deus Verbum & Dominus gloriæ, quique post partum incorruptam ejus servavit virginitatem, eidem placuit, & ipsius postquam migravit, immaculatum corpus incorruptione & translatione ante communem & universalem resurrectionem honorare. Aderant tunc cum Apostolis sanctissimus Apostolus, & primus Ephesiorum episcopus Timotheus, & Dionysius Areopagita, sicut magnus ipse Dionysius testatur in his quæ de beato Hierotheo, qui ipse tunc aderat, ad prædictum Apostolum Timotheum scripsit in hæc verba: Quandoquidem apud ipsos etiam a Deo afflatos sacrorum antistites, quando nos quoque, ut nosti, & multi ex sacris nostris fratribus ad contuendum corpus quod vitæ principium dedit, ac Deum suscepit, convenissemus (aderat autem & Domini frater Jacobus & Petrus, supremus præstantissimusque Apostolorum vertex) tum viso corpore placuit omnibus, prout quisque poterat, hymnis celebrare infinitam bonitatem divinæ potentiæ: post Theologos omnes alios sacrorum præcones, ut non te fugit, superabat, totus excedens, totus extra se raptus, atque ita affectus, ut cum his quæ canebat, copulatus videretur & ab omnibus qui ipsum audiebant & videbant, & quibus, sive notus, sive ignotus erat, numine correptus divinusque plane hymnorum auctor censeretur.

[325] [Historia sunt hausta;] Quid autem de his quæ divine illic dicta sunt, ad te sermonem habeam, cum ipse nisi mei ipse oblitus sum, nonnullas etiam divinorum illorum cantuum partes sæpe a te me audivisse noverim. His imperatores auditis, ab archiepiscopo Juvenali petierunt, sanctum illum loculum una cum gloriosæ & sanctissimæ Dei Genitricis vestibus, quæ in eo positæ erant, ad se mitti, sigillo communitum. Quem cum accepissent, in veneranda æde sanctæ Dei Matris, quæ in Blachernis sita est, deposuerunt. Atque ita quidem hæc gesta sunt.” Modo hæc a Joanne Damasceno ex Euthymiaca, uti ipsemet ait, Historia subministrata verba confer cum verbis, e Nicephoro Callisto supra huc transcriptis, videbisque, narrationem, quæ hisce, cum narratione, quæ illis exprimitur, non tantum quantum ad substantiam, sed etiam quantum ad omnia fere adjuncta convenire. Quare cum Nicephorus, utpote seculi dumtaxat quarti decimi scriptor, Joanne Damasceno, qui seculo septimo floruit, Euthymiacamque historiam citat, multo sit recentior, consectarium fit, ut vel ex hac, vel e simili, quod ex eadem Historia (neque enim antiquius, e quo isthæc integra promanarit, scriptum invenitur) fuisset primitus acceptum, monumento litterario narrationem suam deprompserit; ut fidem hæc majorem, quam Historia Euthymiaca mereri haud queat. Ut itaque de illa statuere quid possimus, de hac quid sit censendum, dispicere debemus.

[326] [cum hæc autem, quam certo, contra ac Lambecius,] Lambecius Commentariorum de Bibliotheca cæsarea lib. 8, pag. 171 & seq. sic scribit: Notandum quarto est, … narrationem (supra scilicet e Nicephoro a nobis datam) … desumptam esse ex alia multo antiquiori historia, quam S. Joannes Damascenus (adi hujus supra recitata verba) vocat Euthymiacam, non quidem, ut quis falso crederet, quod ab Euthymio quodam composita fuerit, sed quia S. Euthymii archimandritæ sive abbatis in Palæstina, qui anno Christi CDLXXII mortuus est, vitam & res gestas continuit. Persuasissimum autem habeo, auctorem Euthymiacæ istius historiæ fuisse Cyrillum monachum, S. Sabæ abbatis, qui A. C. DXXXI obiit, discipulum, cujus etiam nunc apud Laurentium Surium tomo primo de probatis Sanctorum Historiis ad diem XX Januarii exstat narratio quædam de vita & rebus gestis S. Euthymii. Titulus hujus narrationis apud Surium hic est: “Vita & res gestæ S. Patris nostri, magni illius Euthymii abbatis, auctore Cyrillo monacho. Fortassis autem tota historia a Metaphraste paraphrastice reddita est.” Hæc Surius: Ego vero contra pro certo habeo, Historiam illam Euthymiacam Cyrilli, non tantum a Symeone Metaphraste non paraphrastice redditam, hoc est, latiori quadam & copiosiori expositione auctam esse, sed vice versa eam vel ab ipso jam memorato Metaphraste, vel ab aliquo alio abbreviatam & in epitomen redactam esse. Hoc enim vel ex ipso narrationis istius, quæ nunc exstat, exordio patet; quippe quod licet, æque ac Historia ipsa, abbreviatum sit, pristinæ tamen amplitudinis suæ qualemcumque retinet umbram; nempe generalem historici studii commendationem, quæ non qualicumque narrationi, sed justæ sive perfectæ Historiæ conveniat.

[327] Huc præter alia multa ejusdem generis argumenta accedit, [cujus verba huc transcribuntur, existimavit,] quod ex S. Joannis Damasceni supra citata oratione certo constat, Euthymiacam illam Cyrilli monachi Historiam, cum integra adhuc esset, tantæ fuisse magnitudinis, ut, non solum in capita, sed & in libros divisa fuerit. Posteaquam enim ibi S. Joannes Damascenus satis prolixe, & multo sententiarum ac verborum ornatu exposuit, quomodo quibusque circumstantiis ipse credat, gloriosissimam beatissimæ Dei Genitricis Assumptionem contigisse, tandem narrationem illam claudit ac confirmat authoritate Historiæ Euthymiacæ, utpote ex cujus capite quadragesimo libri tertii ad verbum recitat totum illum locum, quo Juvenalis, archiepiscopi Hierosolymitani, oratio de obitu & Assumptione B. Deiparæ coram imp. Marciano ejusque conjuge Pulcheria in Synodo Chalcedonensi habita continetur. Quamvis enim in ea, quæ nunc exstat, abbreviata S. Euthymii Vita jam memoratus locus non amplius inveniatur, minime tamen dubium est, quin in integra Historia Euthymiaca olim exstiterit, & culpa abbreviatoris, tanquam ad S. Euthymii res gestas minus pertinens, omissus sit. Vixit quippe S. Euthymius archiepiscopi Hierosolymitani Juvenalis & synodi Calchedonensis sive Chalcedonensis temporibus, ideoque haud mirum est, quod Cyrillus amplissimæ illi, quam de Vita S. Euthymii scripsit, Historiæ multa quoque de rebus gestis Juvenalis & de Synodo Chalcedonensi immiscuerit. Utinam autem ea Historia ad nos pervenisset integra! Nunc enim supra memoratam tantum habemus Epitomen, in qua licet nonnullis locis archiepiscopi Juvenalis & Synodi Chalcedonensis obiter adhuc fiat mentio, pleraque tamen eodem pertinentia omissa sunt; & inter hæc eximius quoque ille locus de obitu & assumptione B. Dei Genitricis, cujus conservationem debemus S. Joanni Damasceno.

[328] Ita hactenus Lambecius, Vitam scilicet S. Euthymii abbatis, [a S. Euthymii Vitæ per Cyrillum Schytopolitanum,] a Cyrillo Schytopolitano conscriptam, ipsammet, quæ sub Historiæ Euthymiacæ nomine a S. Joanne Damasceno laudatur, Historiam esse, contendens, etsi interim, quæ supra huc transcripta sunt atque in hac a Joanne Damasceno lecta olim fuerunt, nuspiam in Vita illa inveniantur. Cum autem Cyrillus Schytopolitanus optimæ fidei ac notæ, uti apud nos tom. 2 Januarii in S. Euthymio pag. 299 videre licet, auctor exstiterit, rebusque etiam plerisque, quas in litteras misit, suppar vixerit, enimvero, si abs hoc, ut vult Lambecius, laudata a Joanne Damasceno Historia Euthymiaca esset contexta, neutiquam posset, an quæ in hac de oratione, ad Marcianum & Pulcheriam augustos a Juvenale, patriarcha Hierosolymitano, habita, rebusque in illa dictis memorantur, veritati consonent, revocari in dubium. Verum rationes, quibus impulsus Lambecius Euthymiacam illam Historiam cum conscripta a Cyrillo Schytopolitano S. Euthymii Vita unam esse atque eamdem contendit, nullo pacto id, quod vult, evictum dant. Etenim, ut ab iis, quæ primum in opinionis suæ probationem affert, confutandis incipiam, e narrationis seu Vitæ Euthymii, prout a Surio vulgata exstat, exordio consectarium minime est, ut hæc prolixioris Historiæ seu Vitæ compendium epitomeve dumtaxat sit; istud enim exordium, non a S. Euthymii biographo Cyrillo Schytopolitano, sed a Metaphraste fuit compositum, etsi interim (Operis nostri tom. 2 Januarii pag. 302 videsis) non secus ac si ipsiusmet Cyrilli esset, continenti serie cum reliqua narratione apud Surium cohæreat.

[329] [fidei optimæ scriptorem, adornata, diversæ] Verum res etiam ita, ut vult Lambecius, sese habeat, ac proin Vita Euthymii, a Surio vulgata, compendium seu epitome prolixioris Vitæ, a Cyrillo Schytopolitano adornatæ, dumtaxat sit, fuisse in hac, quæ sese de oratione, ad Marcianum & Pulcheriam augustos a Juvenale patriarcha Hierosolymitano habita, in Historia Euthymiaca legisse, Joannes Damascenus affirmat, litteris pariter mandata, qua, quæso, ratione Lambecius probatum det? Prolixissimam S. Euthymii abbatis, auctore Cyrillo Schytopolitano, Vitam inter edita a se anno 1688 Analecta Græca Benedictini Congregationis S. Mauri monachi ex optimæ notæ codice, qui tum inter manuscriptos numero 3063 in insigni Colbertina bibliotheca asservabatur, vulgarunt; in hac autem lucubratione, quæ genuina ac primigenia, talisque, qualis a Cyrillo Schytopolitano fuit conscripta, S. Euthymii Vita esse videtur, nullum prorsus orationis, ex Historia Euthymiaca a Joanne Damasceno supra adductæ, quam ad Marcianum & Pulcheriam augustos Juvenalis, patriarcha Hierosolymitanus habuerit, vestigium occurrit, nec ratio ulla sat solida potest afferri, quæ, dictam orationem, utut a Cyrillo Schytopolitano relatam, in S. Euthymii, quam dixi, Vita, a Benedictinis S. Mauri monachis vulgata, omissam fuisse, suadeat. Illa quidem oratio minus prope ad S. Euthymii res gestas spectat; verum vel hinc, non fuisse isthanc a Cyrillo Schytopolitano, optimæ utique e dictis notæ accuratoque scriptore, in contexta a se S. Euthymii Vita relatam, hancque proinde cum Historia Euthymiaca non esse eamdem, concludendum apparet.

[330] [in medium] Adhæc ex eo, quod oratio illa minus ad Euthymii res gestas pertineat, futurum fuisse, ut eam, qui hasce compendio exposuit, non commemoraret, pro certo quis asserat? At vero, ait adhuc Lambecius, Euthymiaca, cum integra adhuc exstaret, Cyrilli Schytopolitani monachi Historia seu Vita, in qua scilicet, quæ supra ex Historia Euthymiaca Joannes Damascenus suggessit, fuere notata, non solum in capita, sed & in libros erat divisa; ut sane molis seu magnitudinis haud parvæ exstiterit. Fateor, sic habet: pro iis enim, quæ supra e dicta Historia Damascenus dat, librum hujus tertium caputque quadragesimum citat. Verum quid tum? Lambecio id minime suffragatur, sed potius adversatur. Cum enim Historia Euthymiaca, a Damasceno laudata, in plures libros ac capita fuerit divisa, contra autem nulla S. Euthymii Vita, quæ in plures libros sit divisa, inveniatur, hanc certe seu qualis apud Surium exstat seu qualis a Benedictinis Congregationis S. Mauri monachis est vulgata, unam eamdemque cum Euthymiaca Historia, a Joanne Damasceno laudata, esse non posse, indubitatum apparet. Ast, inquies, Cyrillus Schytopolitanus Sanctorum trium, S. Euthymii videlicet, S. Sabæ & S. Joannis Silentiarii Vitas conscripsit, hæque eo ordine, quo hic a me nominantur, totidem a Cyrillo scriptorum (Opus nostrum ad XX Januarii diem in S. Euthymio consule) librorum nomine veniunt. Objectionem hanc, veluti Lambecii conjecturam, quam tamen hic scriptor, si non alibi, certe verbis proxime recitatis haud format, Cottelerius Ecclesiæ Græcæ Monumentorum tom. 3 pag. 575 proponit, simulque etiam refellit.

[331] Audi, qui loquatur. Quod superest, inquit, conjectura Lambecii, [hic adductæ] Historiam Euthymiacam, quæ a Johanne Damasceno orat. 2 de Assumptione B. Mariæ ex libro tertio laudatur, ita dictam fuisse, quod præcipue ageret de Euthymio, & a Cyrillo Scythopolitano monacho monasterii S. Euthymii conscripta esset, accepta ex eo monasterio maxima parte rerum, quas narrat; constitisse autem tribus libris, primo de vita Euthymii, secundo de vita Sabæ, tertio de vita Johannis episcopi & solitarii; ea, inquam, conjectura nullo nititur fundamento, caretque omni probabilitate. Quid enim, quæso, ad Johannem episcopum & Hesychastam, qui sub Zenone sequentibusque imperatoribus floruit, facit Historia de Marciano, Pulcheria & Juvenali, necnon de obitu & Assumptione Deiparæ? Adde quod nihil simile legitur in vita Johannis. Denique in Niconis Pandecte Mss. Reg. 2423, 2424 Serm. 35 apud Lambecium lib. 5 Cod. Ms. 251 citatur ex Euthymiaca Historia narratio de Chrysaphio Eunucho & Flaviano CP. tantum non prout exstat apud Theophanem Chronographiæ p. 84 C. ea porro relatio ad dictum Johannem pertinere nullatenus potest, neque ad res Euthymii vel Euthymianorum. Appono illam, ut etiam conferatur cum Nicephoro Hist Eccl. XIV 47. Ἐκ τῆς Ἐυθυμιακῆς ἱστορίας. Ὁ ἐν ἁγίοις καὶ μακάριος Φλαβιανὸς, ὁ τοῦ μακαρίου Πρόκλου την προεδρίαν Κωνσταντινουπόλεως (Al. την ΠΚ. μετὰ τὸν ἅγιον Πρόκλον) διαδεξάμενος. Χρυσάφιος τις εὐνοῦχος τοῦ παλατίου τοῦ Θεοδοσίου τοῦ μικροῦ, τῇ Φλαβιανοῦ χειροτονίᾳ φθονήσας, ὑπέθετο τῷ βασιλεῖ ἀκάκῳ ὄντι, δηλῶσαι τῷ πατριάρχῃ ἀποστεῖλαι τὰς ὑπὲρ τῆς χειροτονίας εὐλογίας. ὁ δὲ Φλαβιανὸς, καταροὺς ἄρτους ἀπέστειλεν εὐλογίας· καὶ δηλοι ὁ Χρυσάφιος, ὅτι χρυσὰς ζητεῖ ὁ βασιλεύς. ὁ ἐπίσκοπος ἀντεδήλωσε, μὴ ἔχειν μὲν χρήματα ἀποστεῖλαι, εἰ μή τισι (Al.τι) χρῆσομαι, φησὶ, τῶν ἱερῶν κειμηλίων· πλην πάντα τὰ τῆς ἐκκλησίας τοῖς πτωχοῖς ἀφιερῶνται· γίνεται οὖν ἐκ τούτου οὐ μικρὰ λύπη ἐν τῷ μέσῷ, Πουλχερίας ταῦτα μὴ εἰδυίας.

[332] In Operum S. Joannis Damasceni editione, a Michaële Lequien anno 1712 Parisiis curata, [rationes distinctam ostendunt,] Græca hæc verba, abs hoc scriptore in suis ad secundam in B. Mariæ Virginis dormitionem Homiliam annotationibus pariter adducuntur, itaque redduntur Latine: Sanctus beatusque Flavianus præsulatum Constantinopolitanum post beatum Proclum excepit. Chrysaphius quidam, Eunuchus palatii Theodosii minoris, ob Flaviani ordinationem invidia æstuans, imperatori minime malo suggessit, ut significaret patriarchæ, oportere eum eulogias seu munera propter ordinationem suam mittere. Declaravit porro insuper Chrysaphius, imperatorem auri pecuniam postulare. Episcopus vero reposuit, nullas sibi pecunias esse, quas mittat, nisi pro sacris cimeliis mutuo eas acciperet, cunctas quippe Ecclesiæ facultates pauperum usui consecratas esse. Hoc itaque dolorem magnum creavit, nihil horum Pulcheria resciente. Enimvero hæc nec ad Joannis Silentiarii, nec ad Euthymii Sabæve res gestas spectare, manifestum est. Quare, cum non tantum in trium horum Sanctorum Vitis, a Cyrillo Schytopolitano conscriptis, prout hodieque exstant, non memorentur, verum nec in hisce, prout primitus fuerunt contextæ, memorata fuisse, verosimillimum appareat, ambigendum enimvero non est, quin Euthymiaca Historia, a Joanne Damasceno laudata, e qua jam recitata sunt, a laudatis trium Sanctorum Vitis, aut, si mavis, a tribus, qui hasce seu constituunt seu complectuntur, libris diversa sit atque distincta.

[333] [fidem haud mereatur, quædam supra a Nicephoro tradita certa non sunt,] Adhæc etsi quidem tres illæ a Cyrillo conscriptæ Vitæ pro libris totidem haberi queant, nuspiam tamen ab hoc scriptore, fide dignissimo, Historia, in tres libros divisa, vocantur. Omnibus itaque sedulo expensis, Historiam Euthymiacam a Cyrillo Schytopolitano non fuisse conscriptam, verosimillimum, imo prorsus indubitatum apparet. Quod cum ita sit, auctoremque proinde isthæc habeat incertum ac prorsus incognitum, fidemne hic mereatur integram, imo an non plura, quæ memorat quæque a nullo prorsus antiquiore exploratæ fidei scriptore alio memoriæ prodita inveniuntur, pro arbitrio suo finxerit, aut saltem ex infidis vulgi rumoribus in litteras miserit, revocari potest in dubium, uti etiam, ac nominatim quidem, an veritati consonent, quæ de oratione, ad Marcianum & Pulcheriam augustos a Juvenale, patriarcha Hierosolymitano, habita, variisque abs hoc in illa assertis commemorat. Jam vero, cum res ita habeat, apte enimvero, & Apostolos, imminente sanctissimæ Virginis obitu, e diversis, quibus dispersi erant, terræ partibus Hierosolymam mirabili modo fuisse translatos, & Dionysii Areopagitæ testimonium, quod tunc illis & hunc Sanctum nostrum & Hierotheum adfuisse, insinuat, a Juvenale, patriarcha Hierosolymitano, fuisse adductum, ex oratione illa, seu Euthymiaca, cui hæc includitur, Historia haud probatur; cum autem ex hac, ut jam docui, quæcumque verbis supra huc transcriptis, inclusaque hisce Juvenalis ad Marcianum & Pulcheriam augustos oratione seu de mirabili illa Apostolorum Hierosolymam translatione seu de Dionysio, qui hisce ac sanctissimæ Dei Genitricis exsequiis una cum Hierotheo tum adfuerit, a Nicephoro commemorantur, primitus sint hausta, hic sane ea auctoritate sua certa haud facit, ac proin an Hierotheus in rerum natura umquam exstiterit, manet, ut ante statui, omnino incertum.

[334] [nec ea adscriptum Dionysio testimonium, etsi etiam hoc, non a Christi,] Nec hoc aliaque jam dicta ex Dionysii Areopagitæ, quod Juvenalis citarit, testimonio certa possunt effici. Præterquam enim quod admodum, an Hierosolymitanus ille patriarcha Dionysii testimonium allegarit, dubium e jam dictis existat, est etiam, anne id Dionysii vere sit, valde incertum. Adhæc sunt etiam, qui, quamvis etiam Dionysii vere foret, minime tamen ex illo, ut & Apostoli ad sanctissimæ Virginis Mariæ funus curandum sacrumque contuendum corpus Hierosolymam fuerint translati, & his tum Dionysius & Hierotheus adfuerint, consectarium esse contendunt. Varii, qui ita opinantur, adduci hic possent; verum unus omnium instar sit Serryus, qui in suarum de Christo ejusque virgine matre exercitationum sexagesima quinta num. 10 sic scribit: Unum tantum ad fabulas, quantum fieri potest, procul amovendas, addere non gravabimur: prodigialem illum Apostolorum ad virginis exequias convolantium accessum pseudo-Dionysii suffragio & auctoritate minime niti, quamquam illius in eo referendo commento nomen ostentent Joannes Damascenus & Simeon Metaphrastes in orationibus de dormitione Deiparæ, & Nicephorus Callixtus lib. 2 Historiæ cap. 20. Quod enim cap. 3 de Divinis Nominibus habet Pseudo-Dionysius, non de virginis corpore, ad quod conspiciendum accesserint, dictum est; sed de Christi Domini sepulchro. Indeque natus est error, quod σώματος pro σήματος in Græco textu legerint laudati scriptores, & corpus fecerint ex sepulcro; corpus scilicet Virginis ex sepulcro Christi Domini.

[335] Quæ virorum eruditorum Claudii Joli, Jacobi Combefisii, [ut Serryus aliique contendunt, sepulcro,] Ludovici Thomassini, Tillemontii observatio est, S. Maximi & Hincmari, Rhemensium archiepiscopi, auctoritate roborata, qui SEPULCRUM diu olim legerunt, non corpus, σήμα Græce, non σώμα. En pseudo-Dionysii conceptissima verba: “Apud ipsos etiam pontifices nostros, qui Numine divino permoti erant; cum & nos, ut scis & tu, & multi ex sanctis fratribus nostris sepulcri, non corporis, quod Auctorem vitæ Deumque recepisset, videndi causa convenissemus (aderat autem & Jacobus, frater Domini, & Petrus, maximum antiquissimumque theologorum columen) placuissetque, eo viso, ab omnibus pontificibus, ut quisque idoneus erat, infinita potentia præditam bonitatem divinæ imbecillitatis laudari.” Quæ verba de viso Christi sepulcro, non de viso Deiparæ corpore, esse intelligenda, ipsa etiam ratio postulat, quamquam nulla summorum virorum suffragaretur auctoritas. Quid enim est, quod, eo viso, laudasse dicuntur Apostoli bonitatem divinæ imbecillitatis, nisi quod assumptæ a Deo imbecillitatis fuit, quod mortuus sit Christus, atque adeo sepultus? Crucifixus est ex infirmitate, sed vivit in virtute. 2. Cor. XIII. ℣. IV. Quod si itaque Serryo assentiendum hic sit, & Apostoli, & Dionysius Hierotheusque, non ad sanctissimæ Virginis corpus, sed ad Domini sepulcrum contuendum Hierosolymis mirabili modo convenerint.

[336] Verum Baronius, illum Dionysii locum, a Serryo hic & supra a nobis plus semel memoratum, [sed de sacro, ut Baronius, cujus hic verba] non de Domini sepulcro, sed de Dei Genitricis corpore esse intelligendum, itaque etiam reipsa a Joanne Damasceno, Andrea Cretensi, Epiphanio presbytero, Metaphraste, Euthymio, Maximo, Glyca & aliis fuisse intellectum, in Annalibus Ecclesiasticis ad annum 48, num. 7 præfatus, ita deinde, quo suam ea de re opinionem probatam det, prosequitur: Sed rem ipsam paulo accuratius pervestigemus; & quo hæc faciliora & certiora reddantur, afferamus hic ipsius Dionysii verba, quæ sic Græce leguntur: Ἐπεὶ καὶ παῤ ἀυτοῖς τοῖς θεολήπτοις ἡμῶν ἱεράρχαις, ἡνίκα καὶ ἡμεῖς, ὡς οἶσθα, καὶ ἀυτὸς καὶ πολλοὶ τῶν ἱερῶν ἡμῶν ἀδελφῶν ἐπὶ την θέαν τοῦ ζοαρχικοῦ και θεοδόχου σώματος συνεληλύθαμεν &c. Quæ Dionysii ultima verba procul dubio errasse denotant eos, inter quos fuit Anastasius, qui interpretati sunt carnem, Christi divinitatem continentem; nam eo tempore, quo Christus cruci affixus est, & ex mortuis resurrexit, nondum Dionysius, sed nec Paulus ad Christum conversus erat. Alia fuit interpretatio Hilduini (ut diximus) ut non de corpore Dei Genitricis, sed de sepulcro Dominici Corporis sint ea verba accipienda: cui magnopere favet Matthæus Galenus in sua Areopagitica Præfatione, licet ipse existimet, eadem rectius accipi posse de ædibus Joannis Euangelistæ, in quas sanctissima Virgo recepta est.

[337] [recitantur, vult, variæque in medium,] Sed dicat, velim, uterque, quænam fuerit ratio, ut, non tantum Hierotheus ac Dionysius, sed & Apostoli, antea per orbem dispersi, ad contuendum sepulcrum Dominicum, vel Joannis ædes, convenerint, atque ad illa contuenda vel laudanda omne tunc studium & vim spiritus adhibuerint? Numquid non alias sæpe viderant atque uberius laudare potuerant? Esto, quod Hierotheus & Dionysius, vel si qui alii Apostolorum discipuli, qui numquam hactenus vidissent, eo convenerint & ad ejus præconia fuerint divinitus excitati; quid de Apostolis dixerimus, qui multos annos, ut vidimus, post Ascensionem Domini Hierosolymis manentes, & sepulchrum Christi & ædes Joannis præ oculis semper habentes, tunc potissimum ad ea contuenda advenerint, & ad laudanda recens excitati fuerint? Hactenus Baronius & recte sane; factum enim esse, quis credat, ut Apostoli, qui Dominicum sepulcrum sæpissime spectarant, tunc iterum, cum Dionysius & Hierotheus, haud diu ante annum quinquagesimum conversi, Hierosolymam venissent, ad illud contuendum ac laudandum mirabili modo e regionibus longe dissitis Hierosolymam translati accesserint? Serryus itaque aliique, qui Dionysium de Dominico sepulcro interpretandum arbitrantur, animadvertisse non videntur, memoratum Apostolorum seu ad Virginis corpus seu ad sepulcrum Dominicum accessum ante annum circiter quinquagesimum, Dionysio Areopagita ad fidem jam converso, evenire non potuisse; quo tempore Apostolos ad Dominicum, quod jam sæpissime viderant, sepulcrum contuendum e diversis, quibus dispersi erant, terrarum partibus prodigioso modo fuisse collectos, verosimile non est.

[338] [objectione etiam, in contrarium faciente,] Nec Serryus id, quod vult, allegata a se ratione evincit. Hanc enim ipsemet, quem pro se laudat, S. Maximus evertit. Res e Lambecii, quæ subdo, quæque S. Maximi verba, eo facientia, includunt, sequentibus hisce patet verbis: Hucusque antiqua illa latina versio; ubi, uti videre est, την ἀπειροδύναμον ἀγαθότητα τῆς θεαρχικῆς ἀσθενείας interpres reddidit multum potentem bonitatem Divinæ infirmitatis. Quænam ergo hæc infirmitas sive imbecillitas Divina, cujus infinita potentia præditam bonitatem sancti Apostoli post contemplationem Corporis defunctæ Dei Genitricis tantopere laudarunt? Haud alia profecto, quam incomprehensibilis & cuncta comprehendentis Divinæ Majestatis humillima in arctum contractio, qua humanam infirmitatem & imbecillitatem imitari voluit, dum in utero Beatissimæ semper Virginis Mariæ carnem assumpsit, & usque ad partum per novem menses tenerrimi instar infantis delituit. Quamvis enim per την θεαρχικην ἀσθένειαν; hoc est, divinam imbecillitatem sive infirmitatem tota Christi vita & passio recte possit intelligi, respectu tamen Corporis defunctæ Dei Genitricis, Divinæ istius imbecillitatis bonitatem laudandam tunc impulit, Incarnationis potissimum & Nativitatis mysterium, quod in utero B. semper Virginis contigit, hic intelligendum est.

[339] [e S. Maximo] Confirmat hoc S. Maximus martyr, qui A. C. DCLXII obiit, in suo ad hunc locum Scholio his verbis: Θεαρχικην ἀσθένειαν ἐνταῦτα φησι την ἑκούσιον τοῦ Ὑιοῦ ἄχρι σαρκὸς, ἁμαρτίας δίχα, συγκατάβασιν. Ἁμαρτίαν γὰρ πάντη ἀγνοήσας, κατηξίωσεν ὑπὲρ ἡμῶν, μὴ ἐκστὰς τῶν ὀικείων, ἀναμαρτήτως ἁμαρτία γενέσθαι, ἵν᾽ ἡμᾶς τοὺς δουλωθέντας τῇ ἁμαρτίᾳ, διὰ τῆς δἰ ἑαυτοῦ ἡμῶν ὑιοθεσίας εἰς την ἀρχαίαν ἐπαναγάγῃ ἐλευθερίαν. Πλούσιος γὰρ ὢν θεότητι, πτωχεύει την πλουτοποιὸν πτωχείαν, ἀναλαβὼν ὑπερφυὼς την ἡμῶν σάρκα, ἴνα ἡμεῖς την ἐκείνου πλουτούσωμεν θεότητα· καὶ ἐν μορφῇ Θεοῦ, καὶ Θεὸς κατ᾽ οὐσίαν ὑπάρχων, την τοῦ δούλου δἰ ὑπερέκχυσιν ἀγαθότητος ὑπέδυ μορφην. Λόγος ἁπλοῦς ὢν ἐνυπόστατος καὶ γεγονὼς ἀτρέπτως σάρξ. Hoc est: “Divinam imbecillitatem hic vocat voluntariam condescensionem Filii Dei usque ad corpus absque peccato. Cum enim peccatum prorsus ignoraret, dignatus est pro nobis, propria non deserens, sine peccato fieri peccatum, ut nos peccato mancipatos, per nostri adoptionem, quæ per ipsum facta est, in pristinam assereret libertatem. Nam cum dives esset divinitate, locupletante nos inopia fit pauper, excellenti quodam modo carnem nostram assumens, ut nos divinitate ejus ditaremur: & cum in forma Dei, ac secundum essentiam Deus existeret, propter effusam bonitatem servi formam induit. Cum simplex Verbum existeret, factus est immutabiliter subsistens caro. Hæc S. Maximus de mysterio Incarnationis & Nativitatis Christi, quod per τὴν θεαρχικὴν ἀστένειαν præcipue hic significatur.”

[340] Cum itaque per divinam imbecillitatem, cujus præditam infinita potentia bonitatem Apostoli collaudasse in incluso supra recitatis Nicephori & Historiæ Euthymiacæ verbis Dionysii Areopagitæ textu dicuntur, [soluta, hic ad luctæ rationes] voluntaria Filii Dei usque ad corpus absque peccato condescensio, ut S. Maximus, nec, ut apparet, inepte existimavit, a Dionysio intelligatur, corpusque illud Filius Dei ex sanctissima Virgine Maria assumpserit, certe ex eo, quod Apostoli, viso eo, ad quod contuendum convenerint, præditam infinita potentia divinæ imbecillitatis bonitatem collaudasse dicantur, consectarium neutiquam apparet, ut id, ad quod contuendum illi convenerint, Dominicum sepulcrum, non autem sacratissimum Dei Genitricis corpus exstitisse debeat. Cum enim ex hujus, e quo corpus absque peccato Filius Dei assumpsit, contemplatione ad Domini nostri decantandas laudes ac proin ad præditam infinita potentia bonitatem collaudandam incitari Apostoli potuerint, cur per id, ad quod contuendum convenerint, Dominicum sepulcrum debeat intelligi, haud satis perspicio. Anne forsan, quod Apostolos ad Dei laudes exstimulare, Dominici sepulcri, at non item corporis, e quo Dominus corpus assumpserat, contemplatio nata exstiterit? Verum id cuiquam facile probatum iri, haud puto. Anne forsan, quod in Deiparæ laudes Apostoli excurrisse non dicantur, haud corpus Deiparæ, sed sepulcrum Dominicum spectatum abs illis secundum Dionysium fuisse, asseverabis? Verum laudari illum, qui corpus e Deiparæ corpore assumpserat, in Deiparæ laudem redundabat, nihilque magis pronum fuisse videtur, quam ut Apostoli, qui e sacratissimi Deiparæ corporis aspectu in Operum Domini admirationem erant abrepti, horum auctorem rerumque omnium creatorem potius, quam creaturam, utut etiam laudari dignissimam, laudibus celebrassent.

[341] Quidquid itaque Serryus, ut, secundum Dionysii, [suadent, Deiparæ corpore] de quo hic disputamus, textum Apostolos, non ad Deiparæ corpus, sed ad Dominicum sepulcrum contuendum convenisse, probet, e laudata per illos infinita Dei bonitate arguat, neutiquam id, quod vult, seu Apostolos, non ad Deiparæ corpus, sed ad Dominicum sepulcrum contuendum secundum Dionysium convenisse, evictum dat. Nec id etiam præstat, quod ait de vocabulo σήμα, sepulcrum, cujus loco σώμα, corpus, Joannes Damascenus, Nicephorus Callistus, & Simeon Metaphrastes perperam in Græco textu legerint. Cum enim ita abs hisce perperam lectum fuisse, adducta a Serryo certo haud evincant, imo, cum contra recte ita abs iisdem legi potuisse, satis superque e jam disputatis patescat, erroris sane lectionem, quam laudati scriptores antiqui ad nos transmiserunt, insimulare non ausim. Hincmarus quidem, Rhemensis archiepiscopus, imo etiam Hilduinus, ambo seculi IX scriptores, sepulcrum olim, non corpus, legerunt; verum præterquam quod Joanne Damasceno, qui seculo septimo floruit, ac σώμα, corpus, non σήμα, sepulcrum, e jam dictis legit, recentiores sint, antiqua Operum, quæ sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur quæque σώμα, corpus, non σήμα, sepulcrum, constanter legunt, exemplaria sibi suffragantia non habent. Quod autem ad S. Maximum, quem quoque sepulcrum, non corpus, olim legisse, Serryus affirmat, jam spectat, is in suis ad Dionysii Areopagitæ Opera Scholiis in sequentia isthæc, τοῦ ζωαρχικοῦ καὶ θεοδόχου, quæ in Græco, de quo hic disserimus, textu leguntur, verba ita observat: ζωαρχικὸν καὶ θεοδόχον σῶμα, τάχα τὸ τῆς ἁγίας Θεοτόκου λέγει, τότε κοιμηθείσης, corpus, quod principium vitæ ac Deum suscepit, forte vocat illud Deiparæ, tunc defunctæ.

[342] [interpretandum videatur, certa atque indubitata] Cum itaque σώμα, corpus, quod in textu Græco ζωαρχικὸν καὶ θεοδόχον vocatur seu Vitæ principium dedisse, Deumque suscepisse a Dionysio Areopagita asseritur, forte abs hoc illud Deiparæ, jam defunctæ, dici, Maximus existimarit, hunc nec in Græco Dionysii textu σήμα, nec in Latino sepulcrum umquam legisse, manifestissimum est. Et vero, cum S. Maximus in Dionysii Opera, prout Græce erant conscripta nondumque in linguam Latinam conversa, Græce etiam Scholia conscripserit, sepulcrum, ut ait Serryus, in textu Latino, quem sibi prælucentem non habuit, legisse qui queat? Quæcumque itaque seu Serryus, seu alii argutentur, Dionysius Areopagita, seu qui hujus sibi nomen imposuit, non ad Dominicum sepulcrum, sed ad sacratissimum Dei Genitricis corpus contuendum Apostolos, quibus & se & Hierotheum adfuisse, ait, convenisse, per inclusum in supra recitatis Nicephori & Historiæ Euthymiacæ verbis textum significare voluit. Verum, etsi id ita sit, haud propterea tamen quæ significare per hunc voluit, seu Apostolos ad sanctissimæ Dei Genitricis, vita jam functæ, corpus contuendum confluxisse, hisque tum Dionysium & Hierotheum adfuisse, certa evadunt. Cum enim Opera, textum eumdem complectentia, Dionysio Areopagitæ probabilius ex dicendis sint supposita, virumque proinde, qui, quanquam a Dionysio Areopagita diversus, sibi tamen hujus nomen falso imposuit, auctorem habeant, dubitari non immerito potest, an is, uti se Areopagitam, ita etiam, quæ de Apostolorum ad funus Virginis concursu parteque, quam in hoc & ipsemet & Hierotheus habuerint, scribit, pariter non finxerit; ut proinde isthæc, quæ in textu laudato memoriæ prodit, dubia esse admodum atque incerta, sit necesse.

[343] At vero, inquies, etiamsi Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomen præferunt, [officit, manetque proinde, an Dionysius & Hierotheus] Sancto huic falso sint supposita, fieri tamen potest, imo reipsa etiam factum fortassis est, ut verus Operum illorum auctor, a quo Areopagitæ sunt supposita, Sanctum hunc nostrum & Hierotheum Apostolis, ad sacratissimum Dei Genitricis corpus contuendum convolantibus, adfuisse, vel e traditione antiqua vel e vetustioribus, quæ modo interierint, monumentis habuerit compertum. Fateor, sic habet; neque enim, uti ex infra dicendis patescet, omnia & singula, quæ in Operibus, Dionysio Areopagitæ adscriptis, occurrunt, certo sunt ficta, omnique scriptoris antiquioris testimonio destituta; verum quid tum? Cum nihil sat certi, quod Dionysium Hierotheumque, uti in Areopagitæ sæpius jam memorato textu traditur, convenientibus ad sacratissimum Dei Genitricis corpus contuendum Apostolis adfuisse, suadeat, aliunde huc usque fuerit allatum, nos ista, seu Apostolos ad contuendum corpus Virginis convenisse, hisque tum Dionysium ac Hierotheum adfuisse, neutiquam quidem, quod e probato fonte hausta fortassis sint, certo falsa seu conficta asserimus, anne tamen, quod, e fonte hujusmodi esse accepta, omnino incompertum nobis sit, reipsa umquam evenerint, in dubium revocamus. Et vero haud immerito nos id facere, vel ex eo liquet, quod nullus prorsus scriptor, seculo sexto, quo Opera, sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solita, in lucem primum fuere prolata, antiquior inveniatur, qui Hierothei, nedum hujus cum Dionysio in Apostolorum ad Virginis corpus contuendum conventu præsentiæ meminerit.

[344] In scripto quidem de Virginis transitu libello, qui jam inde a seculo quinto notus fuit, [Deiparæ funeri interfuerint, imo an hic umquam exstiterit,] Apostoli, eodem momento e diversis, quibus dispersi erant, regionibus collecti, Hierosolymamque per aëra in sublime delati ad sanctissimæ Virginis, cum hujus immineret obitus, funus curandum convolasse traduntur. Verum Opusculum illud in concilio Romano, cui Gelasius I Papa præfuit, apocryphum fuit declaratum, nec ullum modo invenire est eruditum, qui illud, velut spurium ac commentitium, non rejiciat. Adhæc cum laudatus libellus, in quo, Apostolos, toto jam orbe dispersos, ad sanctissimam Dei Genitricem, extreme decumbentem, ingenti portento convolasse, ab impostore füit narratum, aliquamdiu etiam ante scripta, quæ Dionysii Areopagitæ nomen præferunt, Opera contextus seu potius confictus fuisse videatur, fieri facile potest, ut scriptori, qui hæc Dionysio Areopagitæ supposuit, spurius ille fœtus præluxerit, fingendique etiam, quæ de Dionysio Hierotheoque, sacratissimum Dei Genitricis corpus in Apostolorum conventu seu congressu conspicatis, scribit, occasionem seu ansam præbuerit. Nec est, cur hic iterum supra sæpius memoratam, quam Juvenalis, patriarcha Hierosolymitanus, ad Marcianum & Pulcheriam augustos habuerit, orationem objicias; etsi enim in hac Operum Dionysianorum locus, quo Dionysius Hierotheusque Apostolis, ad sanctissimæ Dei Genitricis corpus contuendum convenientibus, adfuisse narrantur, a Juvenale citetur, Orationem præfatam, in qua abs hoc Hierosolymitano patriarcha factum id fuerit, habitam ab eodem patriarcha fuisse, Joannes Damascenus, qui omnium, apud quos memoriæ id proditum invenitur, est antiquior, e sola nullius prorsus, ut supra jam docui, fidei Historia Euthymiaca, sexto, ut apparet, seculo conficta, intellexit, simulque etiam, cum diversum ab hac monumentum non citet, præ nimia, qua, quemadmodum apud eruditos omnes in confesso est, laboravit, credulitate in litteras misit.

[345] [admodum incertum, estque eodem fere modo de iis, quæ e Sancti] Atque ita, omnibusmodo, quæ Dionysium Areopagitam Hierotheumque sanctissimæ Dei Genitricis exsequiis interfuisse, utcumque probare possent, utrimque libratis ac discussis, pro dubio atque incerto, an factum umquam id fuerit, habere adhuc cogor, hincque, Hierotheum in rerum natura aliquando exstitisse, pro certo asseverare non ausim, etsi interim non tantum in textu citato, sed & in pluribus aliis Operum Dionysianorum textibus memoretur. Verum hæc de argumento isthoc (neque enim hic etiam, quæ a Tamayo in Mrl. Hispano ad IV Octobris diem de Hierotheo proferuntur, quæque, etsi etiam ab iis, quæ supra ex Halloixio retuli, subinde dissona, meliori tamen fundamento haud innituntur, commemoranda existimo) disseruisse jam sufficiant; de aliis, quæ ex Operibus, Dionysio Areopagitæ adscriptis, potissimum adhuc intelliguntur, colligive queunt, censendum quid sit, dispiciamus. Nonnulla ex his suppeditat epistola, quam Dionysius ad Demophilum cultorem seu monachum, officii & humanitatis limites transgressum, dederit; reliqua vero epistola altera, quam idem Dionysius ad Joannem Apostolum, in insula Patmo exsulem, conscripserit. Ac primo quidem ex epistola, ad Demophilum scripta, discimus, Dionysium aliquando a Carpo, ad quem in Creta insula diverterat, hospitio fuisse exceptum, eique a Carpo visionem plane mirabilem, in dicta ad Demophilum epistola expositam, quæ ipsimet Carpo divinitus fuisset oblata, fuisse narratam; ex epistola autem ad Joannem conscripta docemur, Dionysium Joanni, in Patmo insula exulanti, prædixisse, futurum, ut exilio illo liberatus in Asiam postliminio reverteretur, tumque & sacrum codicem seu Euangelium conscriberet & a Dionysio inviseretur.

[346] [ad Joannem epistola, at non item de iis,] Verum cum isthæc, quæ e posteriori jam dicta epistola prodit, in nullo prorsus alio antiquo seu monumento seu scriptore fundamentum habeant, sitque, an ista epistola Dionysio Areopagitæ supposita non sit, dubium admodum atque incertum, ea pariter, quæ in hac tantummodo fundantur, quæque, si vera forent, Dionysium vaticinandi gratia prophetiæque spiritu donatum a Deo fuisse, probarent, dubia esse admodum atque incerta, necesse est, quod, cum is, qui epistolam dictam scripsit, Dionysium Areopagitam sese finxerit, haud immerito, ne, quæ in hac commemorantur, pariter finxerit, queat timeri, maxime cum ipsamet, in qua memorantur, epistola, verosimilius e jam dictis ac porro dicendis supposititia, præstita illa esse debuissent. Quod autem ad illa, quæ ex epistola ad Demophilum eruuntur, jam spectat, partim in hac sola sunt fundata, partim aliunde etiam habentur comperta. Ac ea quidem, quæ in sola illa epistola sunt fundata, quæque si veritati forent consona, Dionysium aliquando in Creta insula hospitio a Carpo fuisse exceptum, mirabilemque, quam huic hospiti suo oblatam refert, visionem ex hoc ipso illum didicisse, nosceremus, eamdem plane ob causam, ob quam, quæ ex epistola ad Joannem discimus, pro dubiis, ut jam dictum, atque incertis sunt habenda, pro dubiis pariter atque incertis debent haberi; ea autem, quæ aliunde etiam habentur comperta, quæque ipsam Carpo oblatam visionem constituunt, eadem ratione metienda haud sunt.

[347] Etsi enim visio isthæc, in qua Carpus a Christo, [quæ ex altera ad Demophilum eruuntur, loquendum.] quod in peccatorem nimium fuisset severus, reprehensus perhibetur, fidem indubitatam, si in sola Dionysii ad Demophilum epistola esset fundata, haud mereretur, est tamen, cur reipsa Carpo credatur oblata. Historia enim seu visio pene eadem a S. Nilo monacho, seculi IV scriptore, qui ad XII Novembris diem Romano Mrl. exstat inscriptus, tumque proinde in Opere nostro dandus erit, in scriptarum ab eo Epistolarum Romæque anno 1662 editarum lib. 2, Epistola 190, pag. 217 & seq. pro re antiquitus gesta narratur, Carpusque, cui accidit, episcopus Apostolorum ætati æqualis fuisse asseritur. At vero etsi res ita habeat, non est tamen, cur propterea in aliis etiam, quæ in solis Dionysio adscriptis Operibus fundantur, Dionysius seu qui hujus sibi nomen imposuit, fidem indubitatam mereatur; fieri enim potest, ut Scriptis suis hinc inde quidquam, quod vere gestum fuisset, de industria inseruerit, quo scilicet in aliis, quæ confinxerat, facilius apud lectorem, ea arte deceptum, fidem inveniret. Accedit, ex eo, quod nonnulla, quæ scriptor quispiam memoriæ prodit, veritati consonent, consectarium illico non esse, ut alia pariter, quæ scribit, pro certis atque indubitatis sint habenda.

§ XVIII. Quandonam & a quo Atheniensium fuerit creatus episcopus, quonam sub imperatore, itemque quo die & quo loco martyrium subierit, & quem cultum ecclesiasticum deinde obtinuerit.

[Etsi Eusebius, qui, Sanctum fuisse primum Atheniensem episcopum, nos docet,] Eusebius Historiæ Ecclesiasticæ lib. 3, cap. 4 e versione Valesii sic scribit: Denique Areopagitam illum, nomine Dionysium, quem post concionem illam, quam Paulus in Areopago ad Athenienses habuit, primum credidisse Lucas in Actibus scribit, Atheniensis ecclesiæ primum episcopum fuisse, tradit alter quidam Dionysius, Corinthiorum episcopus, antiquissimus scriptor; ac deinde lib. 4, cap. 23 epistolas, a Dionysio, Corinthiorum episcopo, scriptas recensens sequentia ex ejusdem Valesii interpretatione prodit memoriæ: Nec solum (Dionysius Corinthiorum episcopus) populis sibi commissis, verum etiam aliarum regionum & urbium incolis divinos labores suos prolixe communicavit, omnium commodis utilitatique inserviens in catholicis illis, quas ad diversas ecclesias scripsit, epistolis. Ex quibus una quidem est ad Lacedæmonios…; altera vero ad Athenienses scripta, excitans ad fidem & ad vitam ex præcepto Euangelii traducendam; qua in re negligentiam arguit Atheniensium, quippe qui a fide propemodum descivissent, ex quo Publius ipsorum episcopus in persecutionibus tunc temporis excitatis martyrium subierat. Meminit etiam Quadrati, qui post martyrium Publii episcopus Atheniensium est constitutus; ejusque labore & industria cives denuo in Ecclesiam convenisse & redivivum fidei ardorem in illis reparatum esse testatur. Refert præterea, Dionysium Areopagitam, qui a Paulo Apostolo ad fidem conversus est, quemadmodum traditur in Actibus Apostolorum, primum omnium ecclesiæ Atheniensis sacerdotium suscepisse.

[349] [a quo & quando ordinari eum contigerit, non edicat, id tamen ex iis,] Ita hactenus Eusebius; etsi autem omnia, quæ posterior ejus jam recitatus textus includit, verba ad S. Dionysium Areopagitam proprie non spectent, integrum tamen hunc idcirco huc transcripsi, quod infra usui sit futurus. Nunc de iis, quæ de Dionysio nos docet, sermonem instituamus. Duo hæc dumtaxat sunt, alterum nempe, Dionysium præfuisse Atheniensium ecclesiæ antistitem; alterum, neminem fuisse, qui ante illum eidem ecclesiæ episcopi munere præfuerit. Verum, etsi quidem, primum omnium ecclesiæ Atheniensis episcopum exstitisse Dionysium Areopagitam, ex Eusebio, aut, si mavis, e Corinthiorum, quem hic citat, episcopo Dionysio habeamus compertum; neutiquam tamen vel e citato hujus per Eusebium loco vel ex ipsomet Eusebio, quandonam & a quo Dionysium ordinari Atheniensem episcopum contigerit, innotescit. Rufinus quidem in ecclesiastica Eusebii Historia, Latine a se reddita, lib. 4 cap. 23 de Dionysio, Corinthiorum episcopo, sic scribit: In eadem designat epistola, ad Athenienses scilicet, quam verbis proxime huc transcriptis Eusebius laudat, conscripta, quod Dionysius Areopagites, qui ab Apostolo Paulo instructus credidit Christo secundum ea, quæ in Apostolorum Actibus designantur, primus apud Athenas ab eodem Apostolo episcopus fuerit ordinatus; verum Rufinus, quem deinde Nicephorus Historiæ Ecclesiasticæ lib. 4, cap. 8, re haud sat examinata, est secutus, pro pessimo suo more, quo Scripta Græca, Latinitate a se donata, multis subinde additis, multis detractis compendiove dumtaxat relatis, interpolare solet, Eusebium est interpretatus, ac Dionysium Corinthium, qui, quamvis quidem, Dionysium Areopagitam ecclesiæ Atheniensis fuisse ordinatum episcopum, in sua ad Athenienses epistola notarit, haud tamen a quonam factum id fuisset, adjunxit, ordinationem illam Paulo Apostolo in dicta epistola adscripsisse, diserte, contra ac Græca Eusebii, quæ Latina fecit, verba ferunt, signavit.

[350] [quæ de Rufino simul & Apostolocis] Hinc porro jam fit, ut, cum secundum Rufinum quidem, at non item secundum Eusebium, episcopalem Dionysii Areopagitæ ordinationem Apostolo Paulo Dionysius Corinthius adscripserit, dubitare non immerito possimus, an vere a Paulo Apostolo Sanctus noster Atheniensium fuerit ordinatus antistes. Attamen cum Rufinus seculo IV floruerit, itaque, ut dixi, Eusebium, quod Dionysium Areopagitam Atheniensium ecclesiæ a Paulo Apostolo ordinatum fuisse antistitem, aliunde exploratum haberet, verosimillime verterit, id saltem, Dionysii ordinationem Paulo Apostolo jam inde a seculo quarto, quo, ut jam docui, Rufinus floruit, fuisse adscriptam, argumento est. Et vero Dionysium fuisse reipsa a Paulo Apostolo ordinatum Atheniensium episcopum, alia adhuc suadent. Constitutionum Apostolicarum lib. 7 cap. 46 sequentia isthæc leguntur verba: De episcopis vero, qui a nobis in vita nostra ordinati sunt, indicamus vobis, quod hi sunt: … Romanorum ecclesiæ primus quidem Linus, Claudiæ filius, a Paulo; secundus autem a me Petro post mortem Lini ordinatus fuit Clemens; & Ephesi Timotheus a Paulo … Philadelphiæ Demetrius a me, a Paulo autem Lucius Cenchrearum, Cretæ Titus, Dionysius Athenis, Tripoleos in Phœnicia Maroones &c; Ita autem, Dionysium fuisse a Paulo Apostolo Atheniensium episcopum ordinatum, Constitutiones laudatæ testari videntur. Hinc S. Maximus in Prologo, contextis a sese in Dionysiana Opera Scholiis præmisso, ita loquitur: Deinde, ut in septimo Apostolicarum Constitutionum libro habetur, Dionysius a Paulo Christifero Atheniensium fidelium episcopus constituitur; adhæc in suis ad octavam Dionysii epistolam Scholiis § 5 ait: Sacrum præceptorem vocat sanctum Apostolum Paulum, quippe qui ipsum ecclesiæ Atheniensis episcopum ordinaverat, quemadmodum in sacris Apostolorum Constitutionibus scriptum reperitur.

[351] Supra itaque recitata Constitutionum Apostolicarum verba ita S. Maximus intellexit, [constitutionibus hic disseruntur,] ut hisce episcopalem Dionysii Areopagitæ ordinationem S. Paulo Apostolo adscribi existimarit. Verum Cottelerius in suis ad proxime huc transcriptum Constitutionum Apostolicarum textum Annotationibus ita observat: Aperte non dicitur in Constitutione, Dionysium a Paulo fuisse ordinatum; nec necesse est, ut cuncta, quæ sequuntur postremum ὑπὸ Παύλου, a Paulo, ad Paulum referantur: sufficit, ut ad aliquem ex Apostolis. Sane, cum hisce textus laudati verbis, Philadelphiæ Demetrius ordinatus fuit a me; a Paulo autem Lucius Cenchrearum, Cretæ Titus, Dionysius Athenis, mox subjungatur, Tripoleos in Phœnicia Maroones, nec hic tamen a Paulo, sed a Petro, ut laudatus Cottelerius notat, Tripolitanus in Phœnicia episcopus fuerit creatus, haud inepta prorsus, e qua episcopalem Dionysii ordinationem in Constitutionibus Apostolicis Paulo Apostolo certo non adscribi consectarium fit, Cottelerii videtur observatio. Attamen etiamsi, ut ait hic scriptor, non a S. Paulo, sed a S. Petro Maroones ordinatus fuerit Tripolitanus episcopus, vix tamen dubitem, quin & hunc & Lucium & Titum & Dionysium a Paulo Apostolo ordinatos fuisse episcopos, per verba supra recitata significare voluerit impostor, qui Constitutiones Apostolicas finxit, atque in hisce Apostolorum nomine loquitur. Ea mihi sententia idcirco potissimum sedet, quod is scriptor gravissimos subinde, uti inter eruditos omnes convenit, errores admittat, quodque adeo, cum facile ex errore tantummodo, ut Maroonæ ordinationem, a Petro peractam, Paulo perperam adscripserit, factum esse possit, nihil omnino esse videatur, cur cuncta, quæ in Constitutionum verbis supra huc transcriptis sequuntur postremum ὐπὸ Παὺλου, Latine a Paulo, ad Paulum, contra ac naturalis atque obvius verborum sensus exigit, non referantur.

[352] Quidquid itaque Cottelerius dicat, hisce S. Paulo Apostolo Dionysii ordinationem adscribi, [a Paulo Apostolo] indubitatum e jam dictis apparet. Jam vero, cum res ita habeat, Constitutionesque Apostolicæ jam inde a seculo quarto, uti passim admittitur, fuerint confictæ, hinc simul atque ex eo, quod Rufinus, qui eodem seculo floruit, Paulo pariter, ut jam docui, Dionysii ordinationem adscripserit, consectarium fit, ut tum passim Dionysium a Paulo Atheniensium fuisse ordinatum episcopum, verosimillime fuerit existimatum; cum autem eamdem opinionem multi etiam, uti ipsemet Cottelerius loco supra cit. fatetur, mediæ infimæque ætatis scriptores tenuerint ac litteris porro consignarint, fuisse etiam reipsa Dionysium Areopagitam a Paulo Apostolo ordinatum ecclesiæ Atheniensis episcopum, sat certum videtur. Proximum est, ut quo circiter tempore factum id fuerit, modo inquiramus. Hilduinus in contexta a se Dionysii Vita apud Surium num. 8 de hoc Sancto nostro sic scribit: Abnegatis erroribus paganorum, sacri est baptismatis unda respersus, ac sic demum se tradidit ejus (Pauli nimirum) magisterio plenius imbuendum inque sanctæ Trinitatis fide & Incarnationis, Passionis ac Resurrectionis Jesu Christi Domini nostri mysterio seu, cunctis arcanis ecclesiasticæ sanctitatis affatim, ut comes ejus inseparabilis, quocumque gressum moverat, a beato Paulo per triennium institutus, Thessalonica, magistro obsequendo, revertens, ab eodem beato Paulo Apostolo Atheniensium est ordinatus antistes, ac deinde, ipso jubente, Christi Euangelium prædicavit eandemque civitatem & maximam partem patriæ ad fidem veritatis convertit.

[353] [anno circiter 52 factum videtur;] Quod si itaque scriptori isti fides habenda hic sit, Dionysius, cum ad fidem fuisset conversus sacroque Baptismatis lavacro ablutus, S. Paulo Apostolo in peregrinationibus, Euangelii longe lateque propagandi causa abs hoc susceptis, comes assiduus ac laborum socius per triennium adhæserit, ac tum demum abs illo Thessalonica, ubi commorabatur, Athenas remigrare jussus, Atheniensium antistes fuerit; hinc autem, cum Sanctus, ut supra jam docui, anno circiter 49 ad fidem fuerit conversus, consectarium fuerit, ut Dionysium a Paulo ordinari Atheniensium episcopum anno circiter 52 contigerit. Verum præterquam quod, quæ Hilduinus recitatis verbis memorat, in nullo prorsus, quod fidem integram mercatur, antiquitatis testimonio sint fundata, e spuria & supposititia (iterum hunc Commentarium num. 41 videsis) Aristarchi ad Onesiphorum Epistola dumtaxat sunt accepta. Quod cum ita sit, Sanctum nostrum triennio a sua conversione ecclesiæ Atheniensis fuisse ordinatum episcopum, adductus Hilduini textus certum haud efficit. Attamen, cum Athenis verosimiliter non prius, quam cum ibidem ad fidem traducti ad numerum sat magnum excrevissent, statutus fuerit episcopus, nec intra breve admodum temporis spatium tanta apud Athenienses incrementa fides cepisse videatur, Dionysium re etiam vera triennio circiter post suam conversionem ac proin anno circiter 52 Atheniensem episcopum ordinatum fuisse, sat verosimile apparet. Porro cum reliqua omnia, quæ de Dionysio Areopagita in variis ejus Vitis, ab Hilduino, Metrodoro, Syncello, & Metaphraste contextis, memorantur, e monumentis dumtaxat spuriis nullamque fidem merentibus sint hausta, ac proin iis discutiendis, imo & vel perfunctorie recensendis tempus terere, operæ pretium non sit, modo, iis omnibus missis, ad Sancti nostri martyrium locumque adeo ac tempus, quo id acciderit, progredior.

[354] [cum autem diutissime episcopatu functus fuisset, sub Adriano] Ac primo quidem quod ad tempus, quo Dionysius passus sit, spectat, plurimum hac de re eruditorum sententiæ discrepant, aliis nempe sub Domitiano, aliis sub Traiano, ac aliis denique sub Adriano Dionysium martyrio occubuisse contendentibus. Verum, quidquid quid alii dicant ac porro intenso conatu probare contendant, Sanctum nostrum sub Adriano, cum jam diutissime Atheniensi episcopatu functus fuisset, ad superos martyrio evolasse, indubitatum apparet. Ita autumare me facit Romanum Parvum seu vetus, aut potius, qui in hoc laudatur, Aristides supra adhuc laudatus, ac in Opere nostro inter Sanctos jam relatus Atheniensis philosophus. Martyrologii illius antiquissimi, quæ ad rem nostram faciunt, verba, utut supra jam data, iterum huc transcribo. Sic itaque ad tertium, quo Dionysius Areopagita recolitur, Octobris diem habent: Athenis Dionysii Areopagitæ, sub Adriano diversis tormentis passi, ut Aristides testis est in Opere, quod de Christiana religione composuit; hoc Opus apud Athenienses inter antiquorum memorias clarissimum tenetur. Enimvero, cum Aristides, ut jam supra docui, Dionysio æqualis aut certe suppar exstiterit, quis ei, si Sancti nostri martyrium sub Adriano accidisse scripsit, fidem hac in re denegare ausit? Equidem, inquit in sua de duobus Dionysiis Dissertatione cap. 8 Sirmondus, supra sæpissime laudatus, si ab Aristide hoc, Dionysium scilicet sub Adriano martyrium subiisse, testatum liqueret, nihil haberem, quod tanti viri auctoritati fideique opponerem.

[355] Ita ille; verum opinionem, quæ Dionysium, non sub Adriano, [quidquid etiam Sirmondus, cujus rationes,] sed sub Domitiano passum statuit, propugnans, ita mox subjungit: Sed illum ego (Aristidem nempe) non modo tale nihil dixisse, sed nec dicere potuisse evincam, ac deinde, quo primum, quod hic adstruit, seu Aristidem, quo de martyrio a Dionysio sub Adriano tolerato dixisse, asseritur, non dixisse, evictum det, Adonis Martyrologio, in quo pariter (adi, quod num. 106 ex hoc dedimus, Sancti elogium) Dionysius sub Adriano passus asseritur, Martyrologia alia, ac nominatim quidem Usuardinum, Parisiense, Nivernense, Cabilonense, Suessionense, Veromanduense & Meldense, in quibus omnibus Adriani, sub quo Dionysius passus sit, nullum est vestigium, opponit; cum autem, ut vult, Martyrologia isthæc omnia Martyrologio Adoniano vetustiora juxta ac veriora sint, per errorem interpolationemve, ut Adriani nomen, quod abs hisce abest, in Adonianum Martyrologium intrusum postea fuerit, factum esse contendit. Verum Martyrologium, quod Usuardum habet auctorem, Martyrologio Adoniano non esse antiquius, certum omnino ac, ut quisque, qui Sollerii nostri ad Usuardi Martyrologium Præfationem evolverit, facile comperiet, extra omnem controversiam est positum; quod autem ad Martyrologia reliqua, a Sirmondo laudata, spectat, nihil prorsus, quod isthæc contexto per Adonem Martyrologio antiquiora ostendat, in medium adducit. Attamen, cum Martyrologiorum antiquorum exemplaria, quo simpliciora, eo etiam, uti ipsemet Dissertationis laudatæ cap. 3 ait, sinceriora ei sint visa, fortassis etiam Parisiense aliaque nominatim mox recensita Martyrologia antiquiora ei, quod simpliciora essent, fuerint existimata; verum an merito? Neutiquam sane. Martyrologium Usuardinum Adoniano est simplicius, & tamen hoc illo esse antiquius, certum omnino est, uti unusquisque fatebitur, qui Sollerii nostri ad Usuardum Præfationem evolverit. Contracta Martyrologii Hieronymiani apographa majoribus Hieronymianis apographis simpliciora certe sunt, & tamen his illa vetustiora, nemo dixerit.

[356] Martyrologia itaque, a Sirmondo præter Usuardinum nominatim laudata, Adoniano Martyrologio fuisse antiquiora, nihil omnino suadet; [hic propositæ] ut proinde, quod in illis Adriani nomen non occurrat, fuisse id seu per errorem seu per interpolationem in Adonianum Martyrologium intrusum, argui non possit. Et vero Adriani nomen non fuisse in hoc per errorem intrusum, vel ex eo liquet, quod Ado, uti ipsemet testatur, Martyrologium Romanum parvum, in quo, ut jam dictum, Adriani nomen legitur, præ oculis habuerit, ac proin, non errore ullo abductus, sed vetustissimi hujus monumenti testimonio impulsus, Adriani nomen in contexto a se Sancti nostri elogio signarit. At vero, inquies, Usuardus sibi prælucentem habuit Adonem, & tamen Adriani nomen, quod abs hoc in Sancti nostri elogio signari indubie viderit, prætermisit. Fateor, sic habet; verum quid tum? Fecerit id forsan, non quod Adriani nomen perperam ab Adone notatum, existimarit, sed quod pro more suo prolixiorem Adonis textum contrahere voluerit. Utut sit, cum Martyrologii Romani Parvi seu Veteris auctor fidem integram, ut Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione docet, mereatur, nulla omnino ratione, quin vere, ut ait, Arïstides Dionysii martyrium sub Adriano locarit, dubitandum apparet, idque adeo re etiam ipsa, Romani imperii habenas principe illo tenente, evenisse, firmissime in animum induco. Verum pergit Sirmondus, alterumque, quod probaturum sese spoponderat, probare conatur.

[357] [partimque etiam ejus verbis hic recitatis] Audi, qui rem conficere contendat. Quod, inquit, ille (Aristides nempe) nisi falso non diceret, ut diceret autem adduci opinor non potuit. Quid enim? An nesciebat Aristides, Quadratum, qui eodem tempore, quo ipse Apologeticum pro Christianis Hadriano principi Athenis hyemanti dedit, & oratione illum coram affatus est, & librum quoque pro nostra religione compositum porrexit, tertium a Dionysio Atheniensis ecclesiæ antistitem fuisse, successorem, ut Dionysius alter Corinthiorum episcopus testatur, Publii martyris, qui Dionysio Areopagitæ successerat primo Atheniensium episcopo? Ergo si tertius a Dionysio Quadratus, si inter utrumque Publius, quis tam iniquus rerum æstimator, ut cum Athenas anno imperii sui sexto venisse Hadrianum, ibique hyemem exegisse Eusebius in Chronico doceat, & adversarii consentiant, nimis angusta Dionysii & Publii martyrio, Quadratique initiis spatia, intra quinquennium concludi non sentiat? Quanto igitur congruentius, quantoque verisimilius, non modo Dionysium, sed ne Publium quidem, qui Dionysio successit, sub Hadriano passum dicerent, sed sub Traiano, cujus gravissima & sævissima memoratur persecutio, ex qua natus videri queat tantus ille terror & consternatio Atheniensium Christianorum, quos narrat idem episcopus Corinthiorum ad defectionem vi procellæ prope abductos, studio post & industria Quadrati, qui Publio successerat, in viam rediisse, pristinumque fidei ardorem recepisse?

[358] [inclusæ, rationibus aliis, in medium] Ad hunc enim modum plana & distincta fixaque erunt omnia. Nam & Quadratum, quod in confesso est, Hadriano principe floruisse, & decessorem ejus Publium sub Traiano martyrium consummasse, justumque ad ea quæ retulimus spatium intercessisse, & quod caput est, Dionysium Areopagitam, cui Publius successit, non sub Hadriano vel Traiano, sed sub Domitiano, ut dictum est, vitam posuisse constabit. Hactenus Sirmondus, Aristidem scilicet, sub Adriano passum esse Dionysium, dicere non potuisse, ex eo potissimum contendens, quod temporis spatium, inter imperii, anno, ut putavit, 120 ab Adriano suscepti initium & aditam a Quadrato Atheniensem cathedram interceptum, nimis angustum sit, quam ut eo & Sanctus noster & Publius, qui proxime abs hoc, successorem deinde Quadratum nactus, illam occupavit, martyrio coronari, eosque etiam duos primos, Atheniensibus interim Christianis gravissimæ & sævissimæ persecutionis terrore ad defectionem prope abductis, Atheniensium episcopos excipere in eadem cathedra potuerit Quadratus, qui, quemadmodum verbis, num. 348 huc transcriptis, Eusebius testatur, redivivum fidei ardorem in Atheniensibus reparavit. Verum, ut Sirmondo quinquennium dumtaxat inter imperii, ab Adriano suscepti, initium aditamque a Quadrato, qui, quemadmodum Epistola 84 ad Magnum & libro de Scriptoribus ecclesiasticis cap. 19 Hieronymus testatur, Adriano imperatori, Athenis Eleusinæ sacra, anno, ut Pagius in Criticis docet, æræ Christianæ 125 invisenti, librum pro nostra Religione jam episcopus tradidit, Atheniensem cathedram intercessisse, tantisper etiam dem, quid ni quinquennii spatio, ut Dionysius Publiusque martyrio coronati fuerint, Atheniensemque post hos cathedram, cum persecutionis vi Athenienses Christiani pene fuissent prostrati, Quadratus adierit, factum esse possit?

[359] Quid vetat, inquit Antiquitatis illustratæ part. 2, [hic adductis] Dissert. 3, cap. 3, articulo 1, num. 207 Schelstratius, anno 1 imperii Hadriani occubuisse Dionysium, & anno IV Publium in persecutione martyrio coronatum, ut, cum princeps Athenis hyemabat, a Quadrato Publii successore noviter electo adiretur, & edita pro Christianis apologia idem Adrianus mitior redditus sit? Hæc enim quid absurdi aut inconveniens contineant, nullatenus video. Potuerunt Romani Pontifices post unum annum pontificatus martyrio occumbi, non potuit Publius post tres quatuorve annos? Potuerunt intra quinque aut sex annos quatuor eligi Pontifices, non potuit post episcopatum Dionysii morte sua episcopatum Atheniensium reliquisse Quadrato Publius intra quinque aut sex annorum spatium? Videant hic aliquod inconveniens, qui possunt, ego certe nullum video, quin imo facillime potuisse contingere, sub Hadriano Dionysium finisse episcopatum & post Publium Dionysii successorem suum inchoasse Quadratum, libere profiteor, & tamdiu urgebo quamdiu… Adonis Martyrologium non convincetur falsitatis testando, Aristidem, qui sub Hadriano imperatore post annum CXX floruit, id scriptum reliquisse. Enimvero, cum id ipsum, ut jam supra docui, Romani parvi seu veteris auctor, qui Adoni præluxit, scriptum etiam reliquerit, nec ullo pacto falsitatis hactenus ea in re fuerit convictus, non potui non amplecti Schelstratii jam datis verbis expressam opinionem, quæ Dionysium sub Adriano imperatore passum statuit.

[360] Verum, ut, Aristidem sub Adriano, contra ac Sirmondus contendit, [refutantur, in contrarium arguat,] Dionysii Areopagitæ martyrium consignare potuisse, luculentius adhuc patescat, non intra quinquennium, ut Sirmondo tantisper dedimus, sed intra non nihil latius octo annorum spatium Dionysii & Publii martyrium, Quadratique post horum necem ad sedem Atheniensem promotio evenire debuerint, si sub Adriano passus Sanctus noster statuatur. Cum enim hic princeps, non anno 120, ut plurimi olim existimarunt, sed anno 117, uti ad hunc in Criticis num. 7 Pagius ostendit, Romani imperii habenas moderandas acceperit, nihil omnino obstat, quo minus Dionysius credatur subiisse martyrium jam inde a præfato æræ Christianæ 117 anno; ab hoc autem ad annum usque 125, cui Quadrati ad cathedram Atheniensem promotio potest innecti, anni omnino octo sunt elapsi. Quod cum ita habeat, quis adhuc, temporis spatium, quod Dionysii, si hic sub Adriano passus statuatur, martyrium inter & Quadrati promotionem intercesserit, nimis angustum, quam ut ea, quæ intra illud fieri debuerunt, facta esse potuerint, futurum fuisse asseveret? Nemo sane, quantum opinor, qui, quæ jam dicta sunt, attente expenderit. Hinc porro jam consequitur, ut Aristides sane, quidquid contra Sirmondus arguat, sub Adriano passum esse Sanctum nostrum, dicere potuerit; cum id autem re etiam vera illum dixisse, Martyrologii Romani parvi seu Veteris auctor Adoque hunc secutus testentur, nec horum testimonium ullo ex capite vel falsum vel etiam suspectum debeat haberi, Dionysium sub Adriano martyrio fuisse affectum, indubitatum reor, etsi interim id statim sub imperii, a principe illo suscepti, initium, uti e dictis statui potest, evenisse, pro certo asseverare non ausim.

[361] [centenario vel major, vel certe haud multo minor] At vero erit fortassis, qui hic modo objiciat, Dionysium Areopagitam, si sub Adriano demum martyrium subierit, centenario, cum id evenit, futurum fuisse majorem, eumque ad ætatem adeo provectam pervenisse, parum verosimile videri. Fateor; Dionysius, si sub Adriano passus sit, centenario, cum id evenit, major exstiterit, aut saltem ad annorum centum ætatem quam proxime accesserit; cum enim, ut supra docui, anno circiter 49 ad fidem fuerit conversus, tumque annorum triginta aut etiam quadraginta circiter exstiterit, sub imperii, ab Adriano suscepti, initium certe annos vel centium fere vel etiam plures numerarit, ut consideranti patescet. Atque hinc fit, ut Dionysium, quem sub Adriano passum, jam statui, re etiam vera ad centum fere annos pervenisse, aut hanc etiam ætatem superasse, in animum inducam; ne autem provectæ adeo ætatis factum esse Sanctum nostrum, incredibile aut mirum cuiquam appareat, vel solus efficere natus est Baronius, in suis ad Martyrologium Romanum Annotationibus, Sanctorum, qui IX Octobris die coluntur, laterculo subjectis, hunc scribens in modum: Nec mirum videri debet, tam longam (centum scilicet amplius annorum) Dionysio contigisse ætatem: cum divina quadam dispensatione factum sit, ut complures ex his, qui Apostolorum temporibus vixerint, ad longissimam ætatem pervenirent; nempe ut ea, quæ oculis aspexissent, certa scientia testarentur; ut inter alios Simeon episcopus Hierosolymitanus, qui centesimum vigesimum attigit annum: Sanctus Ignatius, qui se Dominum in carne vidisse testatur, scribens ad Polycarpum (citat eam epistolam S. Hieronymus de Script. Eccles. in Ignatio) ad annum undecimum Trajani, ut idem auctor affirmat, pervenit. Certe Quadratus, qui sedit post Publium, qui Dionysio successit in ecclesia Atheniensi, rexitque illam temporibus Hadriani, complures se vidisse tradit, qui Christi temporibus sanati essent, & a mortuis surrexissent, ut de ipso recitat S. Hieronym. lib. de Script. Eccles.

[362] Quid memorem Hermam Pauli discipulum, cujus ipse meminit, [Martyrium Athenis] scribens ad Romanos, cujus & esse dicitur Liber Pastoris? Eum constat ad ultima usque Antonini Pii tempora fuisse superstitem. Dicerem de Polycarpo & aliis, nisi me alio vocaret oratio. Natalis Alexander Dissertatione in seculi primi Historiam Ecclesiasticam sexta decima nonnulla adhuc, ut ætatem, quam Dionysio attribuimus, incredibilem non esse, ostendat, hisce Baronii dictis partim ex Usserio, partim aliunde petita de hominum longævitate adjungit. Verum cum modo ex eruditissimo illo Annalium Ecclesiasticorum parente adducta sufficere videantur, ut longæva, quam Dionysio adscribimus, ætas nec mira nec incredibilis appareat, silentio omnibus, quæ eo facientia laudatus Alexander affert, præteritis, a martyrii per Sanctum tolerati tempore, sat prope modo definito, ad Martyrii quoque palæstram definiendam progredior. Hanc Athenis consignandam, vel ex iis, quæ num. 220 & quatuor seqq. jam disserui, verosimillimum, ne dicam, indubitatum, apparet. Verum Halloixius in contexta a sese, quam inter illustrium ecclesiæ Orientalis, qui Sanctitate primo æræ Christianæ seculo floruerunt, scriptorum Vitas primo loco suppeditat, S. Dionysii Areopagitæ Vita cap. 3 ita scribit: Athenienses … a Socratis morte (cujus ita eos puduit ac pœnituit, ut mox in publici luctus signum palæstras & gymnasia omnia clauserint, ejusque accusatores alios exiliis, alios morte multarint, ipsum autem ærea statua donarint) minime præcipites fuere, nec ad suscipiendam de nova religione adversus quempiam accusationem nec ad ferendum de deorum cultu aut neglectu judicium. Hinc etiam paucæ cum sint e claris urbibus, ubi non multa exstiterint Christianorum martyria, tamen Athenis, urbe tam ampla & celebri, ne unus quidem fidei Christianæ causa (de quo quidem firmiter constet) vel exilii vel mortis pœna, præsertim publico judicio, multatus esse facile reperiatur.

[363] Nam de Publio & Quadrato Athenarum episcopis & Dionysii nostri successoribus (de quibus fere solis ambigi posset) vero est quam simillimum, [sabivit] quorumdam privatorum injuriis vel tumultu populi subitaneo (uti ex ipsorum & martyrum Actis quadamtenus licet intelligi) vel lapidibus appetitos vel aliis modis exagitatos, quo pax Christianis esset, sponte sua urbe cessisse, alibique oppetisse; hinc autem, Dionysium verosimiliter Athenis martyrium non subiisse, non nemo fortassis contendat. Verum cum Halloixius equidem, verosimillime vel privatorum injuriis vel tumultu populi subitaneo, ut Publius & Quadratus urbe Atheniensi cesserint, factum esse fateatur, quid ni etiam, ut Publius & Quadratus, juxta ac Dionysius martyrio Athenis fuerint affecti, eadem ex causa seu occasione factum esse possit? Quadratus (adi Operis nostri tom. 6 Maii pag. 358 num. 4) libro pro Religione Christiana, quem Adriano imperatori, Athenis versanti, obtulit, persecutionem gravissimam, in Christianos absque imperatoris præcepto, ac proin verosimillime a populo tumultuante excitatam, sedavit; ut facile factum esse possit, ut tum in hac Publius martyrio occubuisset. Adhæc Sanctus Hieronymus in Chronico, anno 1606 excuso, ad annum Christi 127 ita memorat: Quadratus, discipulus Apostolorum, & Aristides Atheniensis noster philosophus, libros pro Christiana religione Hadriano dedere compositos; & Serenus Grannius legatus, vir apprime nobilis, litteras ad imperatorem misit, iniquum esse dicens, clamoribus vulgi innocentium hominum sanguinem concedi & sine ullo crimine nominis tantum & sectæ reos fieri; cum autem, uti ex hisce Hieronymi verbis conjicere fas videtur, eodem tempore, quo Serenus Grannius, clamoribus vulgi innocentium hominum seu Christianorum sanguinem concedi, iniquum esse, ad imperatorem Adrianum scripsit, Aristides Atheniensis philosophus apologeticum pro religione Christiana librum, in quo martyrii, a Dionysio tolerati, mentionem e dictis fecit, principi isti obtulerit, fit mihi vel hinc, Sanctum nostrum & Athenis & populi pariter tumultuantis occasione martyrium subiisse, admodum verosimile. Atque hæc iis, quæ pro Sancti palæstra Athenis locanda supra disserui, addidisse contentus, pauca modo de die, quo id factum sit, subjungo.

[364] [die tertia Octobris cul tumque ecclesiasticum] Magna Græcorum Menæa excusa, Menologia Basilianum & Sirletianum, verbo omnes Græcorum Fasti sacri Dionysii Areopagitæ memoriam tertia Octobris die consignant; etsi autem non raro fiat, ut Sanctos aliis etiam diebus, quam quibus obierunt seu martyrium passi sunt, commemorent, unanimis tamen, quo & hi & antiquiores plerique Latinorum Fasti sacri, ac nominatim Martyrologium Romanum Parvum seu Vetus, Dionysium Areopagitam ad tertiam Octobris diem celebrant, consensus facit, ut tum eum martyrio fuisse coronatum, existimem, maxime cum nihil, quod alio die id evenisse suadeat, aliunde occurrat. Nec tantum, quo die verosimillime Sanctus martyrium subierit, e laudatis sacris Græcorum juxta ac Latinorum fastis habemus; verum etiam veneratione seu cultu ecclesiastico fuisse eum a longissimo jam tempore in Ecclesia affectum: hoc autem quam verum sit, seu Sanctum a longissimo jam tempore, imo jam inde a primis æræ Christianæ seculis ecclesiastica veneratione fuisse gavisum, argumento est vetustissimum, quod Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 10 laudat, Græcanicum Martyrologium. Audi, qui is scriptor de venerando isthoc antiquitatis monumento loquatur: Habemus, inquit,… Græcæ auctoritatis Martyrologion, de tomo Chartisscriniis Constantinopolitanis * adeptum, qui tanta vetustate dissolvitur, ut maximam cautelam a se contingentibus exigat; in quo diem natalitii ejus designatum, & quia Atheniensium episcopus fuerit, reperimus notatum.

[365] [haud diu post obtinuit.] Quod Martyrologium, ut antiquitas ejus demonstrat, ex eo tempore constare posse, non incongrue remur, quo, Constantino jubente, nota occasione martyria Sanctorum Domini de toto orbe collecta & Cæsaream sunt convecta. Cum itaque Dionysius in Mrl. Græco, jam inde, ut Hilduinus existimavit, a Constantini Magni ætate conscripto, fuerit signatus, Sanctorumque in Martyrologiis tam antiquis recensio pro cultu fuisse enimvero Sanctum jam inde a primis æræ Christianæ seculis, imo etiam haud diu post gloriosum martyrium veneratione ecclesiastica in Græca saltem ecclesia affectum, indubitatum apparet. Porro, quod cultus, Dionysio Athenis nominatim etiam antiquitus delati, indicium est minime dubium, Rudera templi, Dionysio Areopagitæ ibidem olim dedicati, anno 1676, ut Jacobus Spon in suo Italiæ, Dalmatiæ &c. Itinerario tom. 2 testatur, adhuc cernebantur. Nec, quin Sanctus in Occidente quoque particulari veneratione & antiquitus fuerit gavisus, & hodie adhuc gaudeat, Latinorum jam laudati, quibus insertus exstat, Fasti sacri, eaque, quæ de ejus reliquiis infra disserentur, dubitare sinunt; ut plura de isthoc argumento hic proferre necesse non sit.

[Annotatum]

* an Chartophylacii Constantinopolitani?

ACTA FABULOSA, S. DIONYSIO AREOPAGITÆ AFFICTA,
Auctore Anonymo,
E codice nostro Fuldensi QMS. 5 cum quinque aliis Mss. collato.

Dionysius Areopagita episc. M. Athenis in Græcia (S.)

BHL Number: 2178, 2179
a

CAPUT UNICUM.
Dionysii conversio, ordinatio ad episcopatum, Romam profectio, discessus in Galliam, martyrium.

[Nerone Romani imperii habenas tenente, Petrus Apostolus] Post beatam & gloriosam resurrectionem Domini nostri, qua verum Dei templum Judaica impietate resolutum divina potentia sese * in triduo suscitavit b & caro humilitatis nostræ in Christo supra omnem cæli militiam, supra omnes ordines angelorum ad Dei Patris est provecta consessum & decima post die Apostolorum pectoribus Spiritus est Sanctus illapsus, ut ligandi solvendique acciperent potestatem, atque sic per ipsos in cunctos Ecclesiæ principes decreti hujus constitutio commeavit, anno ab urbe condita octingentesimo octavo Nero cæsar quintus ab Augusto adeptus est principatum. Beatus itaque Petrus Apostolus, cum reliqui Apostoli, distributis sibi terrarum partibus, imbuendum omni creaturæ Euangelium suscepissent, ipse ad arcem Romani divinitus imperii destinatur, ut, qui primus erat in ordine potestatis, primus esset in certamine passionis & quæ civitas majoribus obligabatur erroribus, majoribus necesse erat remediis adtolleretur, & ubi erat culpa gravior, ibi esset & gratia major.

[2] Namque, ut dictum est, cum impiissimus Nero terræ marique imperii sui jura laxasset & furor crudelitatis ejus dira rabie in Christi famulos ebullisset, [Romæ martyrio coronatus fuit cum Paulo,] XIIII crudelissimi imperii sui anno per trophæum martyrii dignos transmisit ad Superos c. Namque, priusquam beatus Petrus per triumphum martyrii evolasset ad cælos, beato Clementi hanc potestatem tradidit dicens: Sicut a Domino meo Jesu Christo ligandi solvendique mihi est indulta potestas, ita tibi hanc potestatem tuisque successoribus æterno confero dono, ut quæque ligaveritis in terris, ligata sint & in cælis, & quæcumque solveritis in terris, soluta valeant esse & in astris. Hac potestate ditatum successorem Ecclesiæ perfectum antistitem & dignum reliquid * heredum d. His ita de ordine temporum & Apostolicis potestatibus breviter recensitis, ad beatissimi viri Dionisii certamina narraturus accedam.

[3] [qui antea Athenis ad Christi fidem Dionysium converierat.] Ut superius jam de ordine temporum pauca digessimus, post Jesu Christi Domini nostri gloriosam ascensionem, cum beatus Paulus apostolus per gratiam sancti Spiritus ab errore infidelitatis ad viam salutis regressus fidem, quam ante expugnaverat, perfecta postmodum religione sequeretur, ac cum secundum dominica instituta vas electionis esset in gentibus & Christi nomen ignotis populis prædicaret, advenit Athenis ibique sanctum virum Dionisium gentilibus inveniens erroribus implicatum, ad viam salutis convertit e & sacri baptismatis unda renatum divinis eum ilico sanctionibus informavit f; cumque jam tribulorum atque spinarum squalorem ex ejus pectore sancti Spiritus gratia funditus pepulisset, & pulchrum germen novæ segetis pulcher attolleret ager, divini Verbi semina rudibus cœpit mentibus erogare; cumque jam cælestibus cotidie Christi miles desideriis æstuaret, superna se ubique gratia præeunte, dum rura pontica sulcaturus ingreditur, Romam celitus Domini dilectus aggreditur; qui, ut superius dictum est, beatum Clementem apostolica inveniens præditum potestate ab eo est continuo digno cum honore susceptus.

[4] [Hic postea Romam profectus, ad Occidentem inde cum aliquot sociis a S. Clemente Papa mittitur.] Per idem tempus cum beatus vir Dionisius beatissimi Clementis cotidie vestigiis adhæreret & apostolicis sanctionibus se omnimodis traderet imbuendum, maximum apud beatum Clementem pro sanctitatis suæ reverentia locum continuo cœpit venerationis habere & magnam apud eum familiaritatis gratiam obtinere. Sed cum jam Dominus omnipotens beatissimi viri Dionisii vitam disponeret in exemplo omnibus declarare, contigit Philippum Hispaniæ episcopum emigrare de mundo g: tum beatus Clemens sanctum Dionisium episcopum ordinavit & potestatem, quam a beato Petro acceperat, ei tradidit dicens: Vade in partibus Occidentis prædicare Euangelium regni cælestis & ligandi solvendique tibi sit concessa potestas, ut Christi Euangelium per te longe lateque diffusum * illud a Domino cum fideli servo merearis audire: Euge serve bone & fidelis, super pauca fuisti fidelis: supra multa te constituam. Intra in gaudium Domini tui. Sociosque ei Saturninum h Marcellum, Lucianum i adhibuit, ut in ore duorum vel trium testium Christiana religio ignotis partibus traderetur.

[5] Qui cum simul pervenissent pergentes ad portum Arelatensium civitatis, sanctus Dionisius Marcellum in Hispaniam destinavit k, ut verbum vitæ Christi Ecclesiæ ministraret. Sanctus igitur Dionisius Sancti Spiritus calore succensus & Apostolica præditus potestate, [Marcellinoque ex his in Hispaniam ac Saturnino in Aquitaniam misso, ipse Parisios adit,] quique a beato Clemente divini verbi semina gentibus susceperat eroganda, non ferocitatem incredulæ reputans gentis, nec trucibus populis cunctatur insistere prædicator; sed beatissimi principis Apostolorum informatus exemplo, qui Romanis fuerat pœnis atrocibus datus, ubi apud Gallias amplius gentilitatis fervere cognovit errorem, illuc divina protectione munitus fortis se & verus præliator immersit, ut, qui meruerat esse confessor, perfectus fieri non cunctaretur & martyr l. Aquitaniæ namque partibus sancto Saturnino directo, ipse cum sancto Luciano, sancto Rustico & sancto Eleutherio Parisius adierat.

[6] Sanctum namque Lucianum presbyterii honore perfunctum ad Belvacensem dirigit urbem, [ibidemque, Luciano Bellovacum misso, cum Rustico & Eleutherio fidei plantandæ dat operam.] ut ipse pari modo incredulis populis Euangelium veritatis inferret; ipse vero sanctus Dionisius Parisius remanebat; quæ civitas, quamvis parva, gentilium tamen erat erroribus & squalore fœdata. Nam licet magnis esset paganorum fecibus involuta, fecunda tamen terris, arboribus nemorosa, vineis uberrima ac referta, pollebat commerciis trapazetarum m; quæ, Sequanæ vallata perplexu, & copiam piscium alvei sui civibus unda ministrat & non parvum muris noscitur præstare munimen ipsumque insulæ potius quam urbis spatium laticis sui unda concludit. Hunc ergo locum cum Dei famulus expetisset fidei armatus constantia, Dei se omnipotentis ubique auxilio comitante, ecclesiam ibidem juxta virium suarum virtutem, ut novus adhuc advena poterat, Domini nostri Jesu Christi in honorem construxit, ut rudis populus * qui veritate erat Evangelii inbuendus, Sancti eos * illic lavacri unda respergeret.

[7] Cumque beatissimus Vir die noctuque doctrinis insisteret pietatis & Christi populum de antiqui hostis faucibus liberaret, [Verum rei hujus Dionysiique sanctitatis fama longe lateque diffusa,] ut, quos subtrahebat mundo, dignos transmitteret cœlo, fama se sanctitatis ejus longe lateque diffudit, atque jam non modica populorum turba dignum se gloriabatur præsulem habere, sicque factum est, ut sacerdotum gradus divinis ministeriis dispensaret aptandos probatasque personas & dignas meritis suis ordinibus ampliaret. Sed Dominus noster Jesus Christus, qui beatissimi viri Dionisii jam non patiebatur famam cælari, ut posita super candelabrum lucerna incredulis mentibus lucis suæ radios ministraret, tantas per illum dignabatur exercere virtutes, ut rebellium corda gentilium, non minus prædicationibus quam ipsis virtutibus cotidie roboraret.

[8] Per idem vero tempus, quo talia gerebantur, sancti Viri præconium longe se lateque diffudit in tantum, [Domitianus imperator apparitores, qui sanctum Virum aggrediantur, in Galliam mittit,] ut Domiciani, qui secundam in Christianos post Neronem persecutionem exercuit n, vulgi relatione perveniret ad aulam o; qui in tanta rabie indignationis exarsit, ut, ubicumque Christianum quempiam repperisset, aut diis sacrificaret incestis aut diversis pœnis addictus puniendus gladio traderetur. His itaque legibus subditas sibi nationes arcens magna Christi famulis persecutio influebat, nulla jam pro Christo certantibus præsentis vitæ indulgebatur tranquillitas, nulla sanctorum Martyrum erat excusata libertas, sed omnes impium servantes edictum, quod statutum a cæsare fuerat, transgredi nullatenus audebant. Nam electam apparitionem cum ingenti strepitu partibus dirigit Occidentis, ut sanctum virum Dionisium perquirentes aut decreta principis observaret aut pœnis laceratus immensis capite plecteretur p.

[9] [hique Parisios, ubi Dionysium Euangelium annuntiantem inveniunt, sese accingunt.] Itaque cum decreta principis apparitores suscepissent, Galliarum penetrant fines, qua illico beati eis Viri celebre nomen innotuit, sicque, ut eis fuerat imperatum, veloci cursu, tumentibus animis, vultibus trucidissimis Parisium adierunt. Sanctum vero Dionisium contra perfidos inveniunt dimicantem & prædicatione continua vulgi multitudinem ad fidem inveniunt jam vocantem; cum quo etiam beatum virum Rusticum presbyterum & Eleutherium archidiaconum q, quos ipse beatus Vir in suis ordinibus consecrarat, prædicationis ejus socios & discipulos persecutorum dirus furor invenit. Hi sancti Viri a beati Dionisii numquam patiebantur abesse præsentia; quos divina pietas æterni regni jam præsciebat esse consortes: gaudebat sane pius Pater in duorum profectibus filiorum, cum & digni filii Patris sarcinam spiritualibus humeris levigarent, ut, onere carnis abjecto, ad purum valerent ætheris volare fulgorem.

[10] [Persecutione in Christianos concitata, impiis sese Dionysius ac socii opponunt,] Persecutionis ergo publicata sententia, impiorum gaudens turba progreditur & contra Dei famulos pugnatura conspirat, miroque modo inermibus viris non valebat plebs armata resistere. Tunc antiquus hostis videns sibi perire, quod Domino constabat vivere & assidua populorum conversione proficere, totam artis suæ calliditatem ad inpugnanda, quæ fuerant constructa, convertit, ut eos, qui unum & verum Deum sancti Baptismatis jam unda respersi crederent, diversa supplicia multarent. Sed sancti Viri, Christi confessores & martyres, impiorum latratibus vi sanctæ prædicationis & cum magnis virtutibus obviantes, nullo metu territi reproborum, Christi Ecclesiam nova cotidie fœcunditate ditabant, cumque Ecclesia, prædicatorum suorum meritis & ore fundata, quamvis in turbines procellasque lictorum pertimendas, cresceret & augeretur, ipsa etiam Germaniæ ferax immanitas, subacta cordis conpunctione, colla sua jam Christi jugo domita gaudebat r.

[11] [cumque de fide sua interrogarentur unanimi hanc voce] Ab ipsis denique destruebantur idola, quorum sumptu fuerant & studio fabricata, &, portu salutis invento, idolorum gaudebant perire naufragia. Lugebat tunc portio victa diaboli, cum de ea victrix Ecclesiæ legio triumpharet; cumque talia gererentur, furore atrocissimo ministri crudelitatis accensi unus ex his sanctum virum Dionisium cum magna cordis severitate alloquitur dicens: Tune es ille infandissimus senex, qui deorum nostrorum culturam evacuas, & invictissimi principis statuta contempnis? Dic ergo, cujus te asseris cultorem, aut quam confessionem tuæ dicioni * asscribis? Tunc hii tres beatissim viri Dionisius, Rusticus & Eleutherius trium puerorum in camino ignis deambulantium Spiritus referti carismate, quasi ex uno ore tale interroganti dederunt responsum: Condicio nostra Christianæ legi noscitur famulari; quem vero confiteamur, liquido tuis auribus intimabimus.

[12] [liberrime confessi morte afficiuntur,] Confitemur Patrem & Filium & Spiritum sanctum, Patrem ingenitum, Filium a solo Patre genitum, Spiritum sanctum ab utroque procedentem. Ad hæc impius persecutor Beatos interrogat: Ergo principum a vobis jussa contempnuntur, & vestra confessio invictissimorum deorum jura respuit? Sancti, ut superius, unanimiter respondentes dixerunt: Ut præfati sumus, Christum Dei Filium natum ex Maria Virgine, quem cunctis populis certa pronuntiamus audacia, & credimus & confitemur & ore non desistimus conlaudare. In hac sanctos Viros fidei constantia permanentes sævi lictores longo non spatio differentes, felicia colla pro fide Christi submissa persecutoris mucro truncavit, reddentes terræ corpora beatas cælo animas intulere s. Namque ad ostendendam divina pietate martyribus suis collatam victoriam, cum a corporibus abscisa capita viderentur, eorum, ut poterant, linguæ Dominum fatebantur. O vere beata nimium & Deo nostro grata societas!

[13] O sancta & vere laudanda fraternitas, inter quos nec primus aut secundus potuit esse nec tertius, [Dionysioque amputatum sibi caput prodigiose manibus tum portante,] sed sanctæ Trinitatis gloriam confitentes uno amplius ab urbe miliario parvo in monticulo t trino meruerunt martyrio consecrari! Jacebant denique in vertice montis, abscifis capitibus, corpora pretiosa, implebaturque in martyribus Christi, quod olim propheta predixerat adfuturum, ut in conspectu Domini pretiosæ permanerent mortes justorum, namque ad declaranda martyris & sacerdotis primi merita gloriosa, ut, per quem salutifer primo cœperat fructus oriri, eo amplius gloria ipsius pariter & triumphus *, beatissimi se Dionisii & pontificis venerandi sanctum exanime cadaver erexit beataque manu caput a corpore abscisum, lictoris ense truncatum pendulum cœpit brachiis vectitare atque ab illo montis cacumine duobus fere milibus firmis gressibus apportavit u novo & prius inaudito miraculo, exanime corpus viventis currere more & homo jam mortuus * firmis incedere plantis.

[14] Beatorum igitur Rustici & Eleutherii, metuentes impii, [Rustici & Eleutherii corpora in Sequanam projicere ethnici meditantur. Verum matrona,] ne conversi populi fidelissima probataque devotione corpora profutura sibi ad patrocinium tumulata consecrarent, inito consilio, inposita navibus in profundissimo decreverunt gurgite dimergi; sed Dominus omnipotens, bonus & justus & misericors, qui misericordiam suam humano generi numquam negavit, qui Pharaonis consilium rubri maris unda submersit, & Holofernis ictu femineo colla truncavit, ipse inpudentum consilium misericordiæ suæ arte destruxit, ut preclara duo luminaria non gurgitis unda submergeret, sed Christi haberet fortes Ecclesia bellatores. Nam matrona quædam, Catulla nomine, quæ, licet paganorum adhuc erroribus teneretur addicta, converti tamen ad fidem Christi per exempla martyrum se desiderare & mente monstrabat & opere, Dei ergo misericordia inspirata, mactæ virtutis consilium appetivit atque ad convivium venire postulat percussores; cumque eis copiam allatæ humanitatis expendit, a memoria eorum, quæ susceperant agenda, discussit x.

[15] Denique fidelibus suis archana sui pectoris reseravit, [nomine Catulla agente, clam auferuntur ac absconduntur,] ut subtracta furto preciosa corpora Martyrum beatorum in secto * procul ab urbe memorata lapide in agello, quem segeti paraverat affuturum, latenter absconderent y: qui jussa complentes festinanter, quod eis preceptum fuerat, exequuntur. O furtum laudabile, quod cuiquam non intulit damnum, sed magis omnibus beatum contulit lucrum! Cumque, ut moris est, sationis suæ segetem sacratus produceret ager, ita beatorum Martyrum est ubertate ditatus, ut & centuplicatum fructum cultores acquirerent, & patriæ mererentur salutem & magnum thesaurum posteris consecrarent z.

[16] [persecutioneque remittente, locus, quo erant deposita, mausoleo ac etiam ecclesia condecoratur:] Prædicta itaque mater-familias horum non immemor Martyrum sacratorum, cum primum persecutionis videret tepuisse fervorem, locum sanctorum Martyrum ossa servantem omni sollicitudine requisivit atque inventum ingentis mausolei constructione signavit; quam venerabilem feminam non immerito credimus sine dubio sanctis Martyribus adhæsisse, quia nisi eam Redemptor omnium ad agnitionem sui nominis venire voluisset, nequaquam pectori ejus consilium tantæ pietatis infunderet. Namque absque ulla ambiguitate confidimus, * ut, quæ beatorum Martyrum ossa servavit, eorum intercessionibus ad fidei pertingeret * veritatem. Christianorum igitur turba quam plurima, quæ beatorum Martyrum fuerat admonitione conversa; omni nisu atque conatu, quaque vi poterat, omni cum devotione summoque cum studio super sanctorum Martyrum beata cadavera ecclesiam construens in sanctæ gloriam Trinitatis trino numero dignis cum aromatibus humaverunt aa; ad quorum digna corpora, Dei omnipotentis opitulante clementia, cotidie virtutum insignia declarantur.

[17] [in qua quæ fiant miracula, auctor generatim hic exponens] Quis etenim sermo vel quæ lingua tantorum Martyrum sufficiat enarrare virtutes, quando nec ipsis queunt humanis mentibus retineri? Infirmis salus, debilibus gressus, cæcis visus, surdis auditus & mutis redditur sermo; immundi spiritus ab obsessis corporibus expelluntur, & pia vota felici exauditione pinguescunt. Nos ipsos, quamvis inmeritos, eorum credimus sacris precibus adjuvandos, qui ut hebetes & indigni eorum vobis seriem passionis præsumpsimus intimare, non ex nostri ingenii capacitate aut proprii sensus industria, sed quod veterum fidelium nobis relatione patuit, &, quod * ex parte in quibusdam paginulis veteranis, pauca, ut potuimus, longo spatio interlita didicimus.

[18] [simul etiam, unde a se scripta hauserit, declarat.] Nam sicut majorum cognovimus colloquio peritorum timentium Deum & studio sanctæ caritatis ardentium, multa de beatorum virorum præclaro certamine ad laudem Christi & gloriam Martyrum ob memoriam posterorum sacris studuerunt indere cartis, sed subripiente * negligentia & antiqui procurante hostis invidia, flammarum incendio feruntur esse consumpta bb. Nam humanarum mentium solers capacitas ex paucis, quæ dicta sunt, valet pensare, quæ reticentur majora. Hoc tamen absque ulla dubitatione confidimus, multa eos pro Christo subisse certamina, quando usque ad præsens tanta per eos divina virtus cotidie dignatur declarare miracula. Passi sunt autem martyres Christi Dionisius, Rusticus & Eleutherius VII Id. Octobris sub Domitiano imperatore apud Galliarum Parisium civitatem cc, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu Sancto vivit & regnat.

ANNOTATA.

a Cum Dionysii Areopagitæ, quæ hic præmitto, Acta in omnibus fere, si quæ de Dionysii conversione commemorant, exceperis, commentitio (adi § 2 Commentarium prævium) & fabulosa certo sint, imo ab auctore, qui, seculo VIII medio recentior aut certe non antiquior, Dionysium Areopagitam cum Dionysio Parisiensi confudit, partim ex iis, quæ horum Dionysiorum priori, partim ex iis, quæ eorumdem posteriori utcumque conveniunt, fuerint conflata ac uni Dionysio Areopagitæ afficta, enimvero exiguo admodum in pretio, uti in Commentario prævio jam docui, sunt habenda. Hinc certe, ut luce publica, qua hactenus caruerunt, ea donarem, commissurus non fuissem, nisi ad id haud ponderis exigui, quas in Commentario prævio num. 96 adduxi, rationes me impulissent.

b Lectio Breviarii Romani quarta, in die Ascensionis Domini e S. Leonis Papæ in eamdem Domini Ascensionem sermone primo legi in Officio ecclesiastico solita, ita inchoatur: Post beatam & gloriosam Resurrectionem Domini nostri Jesu Christi, qua verum Dei templum Judaïca impietate resolutum, divina in triduo potentia suscitavit, quadragenarius hodie, dilectissimi, sanctorum dierum expletus est numerus; cum autem tota fere, quam verba hæc constituunt, periodous Actorum Sancti nostri initium faciant, hoc illorum auctor vel e laudato Leonis Papæ sermone vel e scripto, in quod ex hoc præfatum initium promanarat, verosimillime, ne dicam, indubie, acceperit. Quod cum ita sit, nec facile futurum fuisse videatur, ut scriptor, qui Dionysii Passionem, a Metrodoro (adi § 4 Commentarium prævium) Græce conscriptam atque a Lansselio & Corderio editam, in linguam Latinam convertisset, Græca isthæc, quæ Passionis dictæ initio ponuntur, verba, Μετὰ την μακαρίαν καὶ ἐνδοξοτάτην ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ την τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ ἀνδρικοῦ ἀυτοῦ ναοῦ ὑπὸ Ιουδαἳκῆς παρανομίας, ὡς ἀυτὸς εἶπε, διάλυσιν, καθὼς τῇ ἑαυτοῦ θείᾳ ἐξουσίᾳ τριήμερος ἐκ νεκρῶν ἐγήγαρται, Latine, adhibitis, quæ proxime recitavi, Leonis Papæ verbis, reddidisset, id enimvero, Passionem præfatam Græcam e Latinis hic a nobis editis Actis, non hæc ex illa per interpretationem (illarum enim lucubrationum alterutra indubie, uti in Commentario prævio num. 66 jam docui, ex altera est prognata) promanasse, argumento etiam est.

c Mutilus est hic sensus, vocabulis aliquotamanuensium oscitantia omissis. Codices nostri P Ms. 155 & O Ms. 19 melius legunt: Quarto decimo crudelissimi imperii sui anno beatum Petrum & Paulum felici cruore dampnatos per trophæum martyrii dignos transmisit (Nero scilicet) ad superos. Verum tam in dictis binis codicibus nostris Mss., quam in codice Fuldensi sanctorum Apostolorum Petri & Pauli martyrium quarto decimo imperii Neronis anno perperam innectitur, uti liquet ex iis, quæ apud nos ad XXIX Junii diem in prævio de SS. Petro & Paulo Commentario num. 17 & 18 dicta sunt.

d Adi hac de re Operis nostri tom. 5 Junii pag. 427 num. 8 & pag. 428 in Annotatis ad lit. e.

e Id anno circiter 49, uti in Commentario prævio num. 301 docui, evenit.

f Quæ huc usque Actorum auctor de Dionysii conversione dixit, veritati, utpote & in Scriptura sacra fundata, indubie sunt consona; verum quæ deinceps de Sancto nostro commemorat, neutiquam in hunc quadrant, suntque adeo omni dubio procul a veritate aliena.

g Philippus isthic, non, uti hic narratur, diem extremum, cum Dionysius Romam ad Clementem Papam venit, in Hispaniis clausisse, sed eo primum tunc a Clemente missus fuisse in Græca Dionysii apud Corderium Passione, a Metrodoro elucubrata, asseritur; verum hinc consectarium non est, ut hæc e Latinis, quæ hic damus, Actis, non promanarit. Commentarium prævium num. 70 & seq. consule.

h Hic indubie designatur Saturninus martyr, primus Tolosanus episcopus, qui ad XXIX Novembris diem Martyrologio Romano exstat insertus; verum is non seculo primo, cum Ecclesiæ Clemens præesset, sed, quemadmodum e sinceris & selectis illius Actis, a Ruinartio editis, constat, seculo demum tertio, Decio & Grato consulibus, in Gallias venit; ut perperam certe a Clemente eo missus fuisse in affictis Sancto nostro Actis hic narretur.

i Ad octavam Januarii diem, qua in Martyrologio Romano Lucianus signatur, de sancto hoc martyre Bellovacensique in Galliis episcopo actum apud nos jam est, satisque indicatum, opinionem, quæ illum sub Maximiano & Diocletianoimperatoribus martyrium subiisse, statuit, longe esse probabiliorem altera, quæ Sanctum illum ejusdemque martyrium ad seculum 1 refert.

k Ita etiam is, quem e sociis, Romæ sibi adjunctis, Arelate in Hispaniam Dionysius misisse fertur, in hujus Sancti nostri apud Corderium Passione, a Metrodoro contexta, appellatur, uti etiam in ejusdem Passione altera, quam, veluti a S. Methodio conscriptam, Chiffletius vulgavit; Hilduinus autem, qui verosimillime non prius, quam cum jam Metrodori de Sancto nostro lucubratio, alteraque, quam Methodio Chiffletius adscribit, fuissent contextæ, conscribendis Dionysii Actis manum admovit, nomine illius, qui a Dionysio in Hispaniam missus fuerit, non expresso, sequentia isthæc dumtaxat de argumento illo num. 19 & seq. suppeditat: Socios quoque ei & comministros (Clemens Papa) verbi plures & probatos viros adhibuit… Qui simul properantes & circumcirca Dominum prædicantes appulerunt portui Arelatensium civitatis, & exinde quibusdam in partes necessarias, prout ei visum fuerat, destinatis, idem macarius Dionysius… Lutetiam Parisiorum, Domino ducente, pervenit. Verum is, qui a Dionysio Arelate in Hispaniam missus fuerit, ab aliis, ac inprimis quidem a scriptore, qui, quæ supra memoravi, fabulosa Eugenii Toletani Acta conscripsit, vocatur Eugenius; id autem ille, qui ita, idem ut facerent alii, effecit, fecisse idcirco videtur, quod, cum Hilduinus compositum de Dionysio Areopagita hymnum, quem non recitat, Eugenio Toletano adscribat, Eugeniusque, martyrio prope Parisios coronatus, Romanoque Martyrologio ad XV Novembris diem inscriptus, in Galliam cum Dionysio venisse a nonnullis memoretur, isthunc propterea Eugenium cum Eugenio Toletano, per Hilduinum memorato, eumdem, primumque Toletanorum, qui a Sancto nostro in Hispaniam missus fuerit, exstitisse episcopum, existimarit, Actis etiam idcirco, quæ huic opinioni suæ (nostri tamen Operis tom. 2 Octobris pag. 237, num. 70 etiam consule) essent accommodata, conscriptis Eugenioque illi affictis. Porro ex eo, quod alii quidem Euangelii præconem, qui a Dionysio in Hispaniam missus fuerit, Marcellum, alii vero Eugenium e jam dictis appellent, factum esse, autumo, ut & Comment. prævii num. 150 laudatus Marcus Flavius Dexter & posteriorum temporum impostores, qui post scripta Latina Sancti nostri Acta, haustam ex his Metrodorianam ejusdem Passionem, affictamque Eugenio Toletano Vitam floruerunt, spuriaque sub Luitprandi, Lucii Flavii Dextri, aliorumque nomine monumenta ediderunt, eumdem Euangelii, qui a Dionysio in Hispanias missus fuerit, præconem, Marcellum simul & Eugenium eum appellando, fecerint binominem, ita fortassis efficere volentes, ut eos, a quibus sacer ille præco vocabatur Eugenius, in concordiam adducerent cum eis, a quibus Marcelli nomine distinguebatur.

l S. Dionysii Parisiensis Passio, a Bosqueto edita atque a nobis Commentario de hoc Sancto infra subdenda, præmissis nonnullis, quæ Prologi quodammodo loco haberi queunt, sic habet: Sanctus igitur Dionysius, qui, ut ferunt, a successoribus Apostolorum verbi divini semina gentibus eroganda susceperat, quo amplius gentilitatis fervere cognovit errorem, illuc intrepidus & calore fidei inflammatus accessit, Parisios, Domino ducente, pervenit, non veritus incredulæ gentis expetere feritatem, quia virtutem suam præteritarum pœnarum recordatio roborabat, &, qui meruerat esse confessor, non cunctatus est auctoribus [Note: ] [al. atrocibus] populis accedere prædicator; cum autem hæc periodus cum Actorum, quæ edimus, periodo hic occurrente non tantum quantum ad substantiam fere, sed etiam quantum ad multa, quibus hæc exponitur, verba conveniat, idque ipsum, uti quisque, qui Acta isthæc cum Passione, a Bosqueto edita, contulerit, facile agnoscet, nonnullis adhuc aliis locis contingat, id certe, Bosquetianam Dionysii Parisiensis Passionem, quæ Actis edendis, uti infra, cum de hoc Sancto agam, ostensurus sum, videtur antiquior, dictorum Actorum auctori præluxisse, argumento est, uti etiam hunc ex illa non pauca eorum, quæ de Dionysio memorat, accepisse.

m Codex noster O Ms. 19 & apographum Audomaropolitanum habent trapezetarum, id est, nummulariorum seu mensariorum, qui ita a dinumeranda in mensa pecunia dicuntur, hicque ab Actorum auctore, nomenclatione a Græca, quæ idem, quod Latine nummularius seumensarius, significat, voce τραπεζίτης accepta, Trapezetæ nuncupantur.

n Galba quidem, Otho, Vitellius, Vespasianus & Titus Romanum imperium, priusquam id Domitianus moderandum acceperit, a Neronis, qui primus e Romanis imperatoribus Christianos persecutus est, obitu occuparunt; verum illi Christianos persecuti non sunt, hincque Domitianus, qui in Christianos quam maxime sæviit, secundam in hosce persecutionem suscitasse ab Actorum auctore hic asseritur.

o Fama Dionysii, longe lateque ex Euangelii prædicatione per Gallias dispersa, ad Domitiani palatium seu aulam pervenisse in Metrodoriana Sancti Passione non dicitur; verum nec hinc, nec ex aliis minoris momenti nonnullis, in quibus Passio isthæc a Latinis Dionysii Actis differt, consectarium est, ut ex hisce illa per interpretationem non promanarit. Commentarium prævium num. 70 & seq. videsis.

p Domitianum solius Dionysii comprehendendi causa apparitores, ut fecisse hic indicatur,in Galliam fuisse missurum, verosimile haud apparet.

q Quo tempore Dionysius, Rusticus & Eleutherius martyrio fuerunt affecti, archidiaconi nomen in Ecclesia adhuc erat ignotum. In codice nostro O Ms. 19 Eleutherius dumtaxat vocatur diaconus.

r In codicibus nostris P Ms. 155 & O Ms. 19 paulo aliter hæc redduntur sequentibus hisce verbis: Cumque Ecclesia, prædicatorum suorum meritis & ore fundata, quamvis inter turbines procellasque lictorum, perinde cresceret & augeretur, ipsa etiam Germaniæ ferox immanitas subacta cordis compunctione colla se jam Christi jugo domita subdidisse gaudebat.

s In omnibus nostris Mss. exemplaribus vitiosa isthæc constructio occurrit, paucarum dumtaxat vocularum discrimine interveniente.

t An Dionysius Sociique ejus martyres, Rusticus & Eleutherius in monte fuerint necati, infra in Commentario Actis illorum præmittendo examinabitur.

u De hoc, quod hic refertur, prodigio censendum quid sit, Commentarius, Dionysii & SociorumActis præmittendus, pariter aperiet.

x De matrona hic memorata adscriptoque ei facto infra etiam in Commentario mox dicto suus erit fusius loquendi locus; ex eo interim, quod hic paganorum erroribus adhuc fuisse addicta, in Metrodoriana autem Sancti Passione gentilium terroribus adhuc fuisse correpta dicatur, consectarium videtur, ut hæc e Latinis, quæ hic edimus, Actis per interpretationem promanarit, uti in Commentario prævio § 4 fusius expositum ac porro probatum invenies.

y Ex hoc Actorum, quæ edimus, Latinorum loco seu textu, cum loco, qui ei in Metrodoriana Dionysii Passione respondet, collato, non parum, hanc ex illis per interpretationem promanasse, confirmatur, uti ea, quæ in Commentario prævio num. 68 & seqq. disserui, commonstrant.

z Actorum Latinorum sex, quæ penes nos exstant, exemplaria ab initio usque ad locum, quo de Dionysii sociorumque martyrum corporibus furto sublatis clanculumque sepultis agitur, ubique fere sat recte consonare, indeque exemplar, quod codex noster P MS. 155 exhibet, a quinque exemplaribus reliquis haud parum discrepare,in Commentario prævio num. 71 asserui; autem, quam verum id sit, simulque omnia, in quibus abs hisce illud differat, studiosus lector ex Actorum, prout e codice nostro Fuldensi Q Ms. 6 hic eduntur, cum iisdem Actis, prout in codice nostro P MS. 155 exstant, collatione queat perspicere, exhibitum in hoc Actorum exemplar ab eo loco, quo id a quinque exemplaribus reliquis dissonare incipit, huc transcribo. Verba, quibus a loco illo usque ad finem concipitur, hæc sunt: Prædicta itaque mater-familias, cum primum vidit persecutionis tepuisse fervorem; locum, tantorum Martyrum ossa servantem, qua potuit honorificentia una cum sanctis Domini sacerdotibus & fidelium turbis reverentissime satis aggreditur, & incomparabilem thesaurum, quem diu sibi & posteris profuturum servavit, omnibus patenter eadem sacratissima die innotuit; qua beatus Dionysius cum sociis suis triumphans agonem explevit & coronam victoriæ accipere de manu Domini meruit, atque testis Jesu Domini pretiosus sidereum senatum possedit: ipsumque locum eminentis mausolei edificatione signavit. Sanctorum quoque corporibus digna veneratione sepultis, eorum vestimenta, tunica videlicet, cilicium & caligæ Dionysii pretiosi, & casula sancti Rustici archipresbyteri atque dalmatica beati Eleutherii archidiaconi, exceptis portionibus, quæ pro reliquiis electorum Domini a fidelium devotione sumptæ sunt, usque hodie debiti cultus reverentia conservantur. Quorum meritis & precibus eadem venerabilis femina, in nomine sanctæ Trinitatis ex aqua & Spiritu sancto renata, cuncta, quæ habere potuit, Domino Jesu Christo atque ipsis Martyribus tradidit, & facras excubias apud eorum corpora, quamdiu supervixit, celebrans in bona confessione ac conversatione ad Christi & sanctorum Martyrum gloriam, ipsis intercedentibus, migrare promeruit. Processu vero temporis multiplicata fidelium numerositate, Christiani, beati Dionysii patrociniis devotissimi, basilicam super pretiosorum Martyrum corpora magno sumptu cultuque eximio construxerunt; ubi cotidie, operante Domino nostro Jesu Christo, merita eorum virtutum probantur monstrari frequentia, interventu eorumdem cæcis recipientibus visum, debilibus gressum & surdis auditum. Sed nec illud silendum est, quod a spiritibus immundis vexati, dum ad memoratorum Christi testium tumulos examinandi virtute divina ducuntur, Sanctorum ipsorum coguntur imperio, quo quisque sit Martyrum positus loco, designatis nominibus indicare. Celebrata est autem memoranda eorum passio VII Idus Octobris, anno ab Incarnatione Domini XCVI, a Passione autem LXIIII; ætatis vero beatissimi Dyonisii circiter XC; imperii quoque Domitiani, crudelissimi cæsaris XVI ingruente; regnante autem Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria, virtus & imperium cum Patre & Spiritu sancto ab æterno & nunc & sine fine. Ita laudatum Actorum exemplar; abs hoc autem in iis, quæ verbis jam datis tradit, haud multum discrepasse exemplar quoddam, quod Hilduino præluxit, facile comperiet, qui cum hisce contulerit ea, quæ hic scriptor in contexta a seDionysii Vita num. 35 & seq. memoriæ prodit.

aa Ecclesiam supra Dionysii sociorumque martyrum corpora, non ab ipsismet, qui abs his ad fidem fuerant conversi, Christianis, sed ab aliis, qui serius vixere, fuisse exstructam, in Actorum, quod codex noster P. Ms. 155 exhibet, exemplari (adi, quæ ex hoc ad lit. præced. recitavi, verba) asseritur.

bb Quis verbis hisce aliisque nonnullis, num. præcedenti contentis, locus in Metrodoriana Dionysii Passione respondeat, itemque quid de illo hujus loco seu textu, quo sese e narratione vetusta firmaque antiquitate hausisse, quæ de Dionysio scribit, Metrodorus declarat, censendum sit, Commentarius prævius num. 77 & binis seqq. docet.

cc In Passione, Græce a Metrodoro adornata, Dionysii martyrium tam apud Corderium quam apud Lansselium, non septimo Idus, sed septimo Kalendas Octobris signatur; verum cum nullus umquam scriptor seu Græcus seu Latinus, septimo Kalendas Octobris seu XXV Septembris die passum esse Dionysium, notarit, in dictam Passionem seu potius in hujus, quod Lansselio præluxit, exemplar unice ex amanuensium oscitantiavocabulum Kalendas irrepsisse, eique proinde vocabulum Idus, quod primitus in illa a Metrodoro fuerit signatum, substituendum esse, indubitatum apparet. Quod cum ita sit, Dionysiusque adeo secundum Metrodorianam Passionem, non secus ac secundum Fuldensem nostrum, e quo Acta Latina hic damus, codicem reliquaque horum penes nos exstantia exemplaria Mss. septimo Idus seu nona Octobris die sit passus, id iterum, Metrodorianam Dionysii Passionem e Latinis, quæ edimus, Actis per interpretationem promanasse, argumento est; quod nimirum, cum Græci prorsus omnes Dionysium Areopagitam tertia Octobris die passum esse notent, verosimillime, imo indubie, hac quoque die Dionysii martyrium Metrodorus consignasset, si, quæ de illo scribit, e Græcis, non e Latinis, Dionysii ac sociorum Martyrum martyrium die nona Octobris constanter signantibus, monumentis hausisset. Hæc porro aliaque, ad litt. X & y dicta, modo iis, quæ in Comment. prævio § IV de eodem illo argumento disserui, adjunge, Græcamque Dionysii a Metrodoro adornatam Passionem e Latinis hica nobis editis Actis per interpretationem promanasse, luculentius adhuc patescet, maxime si hæc cum illa a capite ad calcem contuleris. Nec dubito, quin etiam sit futurum, ut, si scriptam Dionysii ab Hilduino Vitam incipiendo ab eo loco, quo Dionysii in Gallias missio narratur, cum præfatis Actis Latinis contuleris, scriptori illi isthæc præluxisse, fatearis. Adi etiam Commentarium prævium num. 93 & tribus seqq. Ceterum an Dionysius sociique martyres sub Domitiano imperatore, uti hic in Actis Latinis, consentiente etiam Metrodoriana Passione, asseritur, martyrio coronati fuerint, Commentarius, illorum Actis infra præmittendus, aperiet.

* al. omittur sese

* al. reliquit.

* al. Christi Euangelio per te longe lateque diffuso,

* al. rudem populum

* al. omittitur eos

* al. condicioni

* al. gloriæ ipsius pateret triumphus

* al. hominem jam mortuum

* al. sexto

* supple factum,

* l. pertigerit

* al. quæ

* l. subrepente

APPENDIX DE SANCTI RELIQUIIS.

Dionysius Areopagita episc. M. Athenis in Græcia (S.)

CAPUT I.
An Dionysii Areopagitæ reliquiæ in Sandionysiano Franciæ monasterio serventur.

Cum Dionysius, qui Parisiis martyrium subiit, corporeque ibidem quiescere aut diu certe quievisse existimatur, [Innocentius III Papa, Romæ celebrato concilio,] a Dionysio Areopagita, uti in Commentario prævio docui, sit distinctus, non quæro hic, an Dionysii, qui Parisiis occubuit, sed an Dionysii Areopagitæ, qui Athenis obiit, reliquiæ Parisiis, aliunde eo delatæ, asserventur. Cur id faciam, in causa est scriptum, quod in Vita S. Dionysii Corinthii apud nos tom. 1 Aprilis pag. 744 & seq. occurrit, quodque sic habet: Anno ab Incarnatione Domini MCCXV, Innocentius sanctæ Romanæ Ecclesiæ Papa III ad Urbem generale Concilium convocavit. Ad hoc concilium convenerunt ex omni natione, quæ sub cælo est, pastores & Prælati sanctæ Matris Ecclesiæ, Patriarchæ videlicet, archiepiscopi, pontifices & abbates, & inferioris gradus & ordinis aliæ personæ, quarum non erat numerus. Reges etiam & principes diversorum populorum vel per se vel per nuntios adfuerunt: vir autem venerabilis abbas B. Areopagitæ Dionysii, Henricus nomine, cum ceteris interesse non potuit, quia provectæ ætatis imbecillitas non permisit. Misit autem pro se & pro ecclesia sua virum religiosum & honestum Hemericum, magistrum priorem, cum aliis personis ejusdem ecclesiæ, qui se loco sui, prout oportunius possent, Domini Papæ præsentiæ præsentarent. Soluto Concilio, concessa est singulis licentia recedendi.

[2] Dominus autem Papa, volens omnibus palam facere benevolentiam & gratiam atque pium dilectionis affectum, [Sandionysianis, qui ad illud venerant, monachis] quem erga venerabile cœnobium B. Dionysii & tunc habebat & semper habuerat, vocavit ad se præfatum Hemericum ac socios ejus, & in pignus perpetuæ caritatis dedit eis thesaurum impretiabilem, corpus videlicet sanctissimi Dionysii Confessoris, Corinthiorum episcopi, ut ipsum secum cum honore debito in Franciam transferrent, & ex parte sua ecclesiæ B. Dionysii cum omni reverentia præsentarent. Tradidit illis præterea suæ largitionis testimoniales litteras, sigillo sanctæ Sedis Apostolicæ roboratas. Illi vero cum condignis gratiarum actionibus tam nobile, tam sanctum, tam denique venerandum suscipientes depositum, gratuita summi pontificis exhilarati munificentia, quam citius potuerunt, in Franciam remearunt. Qui cum accessissent ad ecclesiam B. Dionysii de Strata VIIII kal. Martii, prima scilicet Sabbathi, quæ dies Dominica nuncupatur, occurrit eis venerabilis abbas & conventus cum processione solenni, albis & cappis sericis induti, cereis accensis, pulsatis campanis, & universo clero & populo comitante: & sic cum hymnis & laudibus gloriosus Confessor & pontifex Corinthiorum Dionysius intromissus est in ecclesiam sanctissimi Areopagitæ Dionysii, & magna Missa de ipso Confessore in ornamentis solennibus solenniter celebrata, intra apsidam, quæ super corpora SS. Martyrum retro altare in Sanctis Sanctorum sita est, in vase eburneo decenter composito locatus est.

[3] Sed quia modus & causa donationis hujus Apostolicæ, [S. Dionysii corpus, additis, quæ hic exhibentur, testimonialibus litteris,] & venia, quæ ab eodem concessa est omnibus, qui ad sacras sancti hujus Confessoris reliquias honorandas devote accesserint, in ejusdem authentico plenissime continetur, ipsum in hoc loco subnectere curavimus, ut non solum a præsentibus, sed etiam a posteris gestæ rei veritas certior habeatur. Innocentius episcopus servus Servorum Dei, dilectis filiis abbati & conventui S. Dionysii Parisiensis salutem & Apostolicam benedictionem. Utrum gloriosus martyr & pontifex Dionysius, cujus venerabile corpus in vestra requiescit ecclesia, sit ille censendus, qui Areopagita vocatur, ab Apostolo Paulo conversus, diversæ sunt sententiæ diversorum. Quidam enim fatentur, Dionysium Areopagitam in Græcia fuisse mortuum & sepultum, aliumque Dionysium extitisse, qui fidem Christi Francorum populis prædicavit: alii vero asserunt, illum post mortem B. Pauli venisse Romam, & a S. Clemente Papa in Galliam destinatum, aliumque fuisse, qui mortuus est in Græcia & sepultus; utrumque tamen egregium in opere, & sermone præclarum. Nos autem neutri volentes præjudicare sententiæ, sed vestrum cupientes honorare monasterium, quod immediate ad Romanam spectat ecclesiam, sacrum B. Dionysii pignus, quod bonæ memoriæ P. * tit. S. Marcelli presbyter Cardinalis, tunc Apostolicæ Sedis legatus, de Græcia tulit in Urbem, vobis per dilectos filios Hemericum priorem & quosdam alios, nuntios monasterii vestri ad generale Concilium destinatos, devote dirigimus; ut cum utrasque reliquias habueritis, nulla de cetero remaneat dubitatio, quin sacræ B. Dionysii Areopagitæ reliquiæ apud vestrum monasterium habeantur: vos igitur eas reverenter suscipite, hanc nobis vicissitudinem rependentes, ut in orationibus vestris spiritualis semper ad Deum commemoratio nostri fiat, & secundum oblationem eorumdem nuntiorum vestrorum anniversaria obitus nostri memoria solenniter celebretur. Omnibus autem qui ad has sacras reliquias venerandas devote convenerint, quadraginta dies de injunctis sibi pœnitentiis auctoritate Apostolica relaxamus.

[4] [impertit. Id, in Franciam allatum, perperam pro S. Dionysii Corinthii.] Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ concessionis & remissionis infringere, vel ei ausu temerario contraire: si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Laterani, pridie Nonas Januarii, Pontificatus nostri anno XVIII. In narratione, verbis jam recitatis contenta, Pontificiæque, quæ hisce subnectitur, Bullæ præmissa, Dionysius, cujus sacrum corpus Sandionysiano in Francia monasterio dedisse Innocentius III Papa refertur, pro Dionysio, Corinthiorum episcopo, habetur, imo quo die sacrosanctum illud pignus in dictum monasterium fuit illatum, solemne de sancto isto episcopo sacrum a Sandionysianis monachis celebratum fuisse, tum in præfata narratione, tum etiam in abbatiæ S. Dionysii Historia, a Michaële Felibiano anno 1706 edita, pag. 219 asseritur; verum unde vel jam suppeditatæ narrationis auctor, vel Sandionysiani monachi, sanctum Dionysium, cujus sacrum corpus, e Græcia Romam a Petro, Capuano scilicet, titulo S. Marcelli S. R. E. (Oldoïnum in Romanorum Pontificum & S. R. E. Cardinalium Historia tom. 1, col. 1162 & seq. videsis) presbytero Cardinale, delatum, Sandionysiano monasterio Innocentius III impertiit, non fuisse alium, quam S. Dionysium Corinthiorum episcopum, habuere perspectum? Enimvero, cum in Bulla, quam Innocentius misso a se in Franciam corpori isti sacro adjunxit, ne vel verbo cujusnam id Dionysii esset, indicetur, Sirmondus recitatis, quæ huc potissimum faciunt, præfatæ Bullæ verbis, Sandionysianos in Francia monachos in sua de duobus Dionysiis Dissertatione cap. 6 sub finem ita haud immerito alloquitur: Fidem hic ego vestram interrogo, cujusnam Dionysii reliquias a Petro Capuano Romam allatas e Græcia & ad vos missas credatis ab Innocentio?

[5] [contra ac Innocentii bulla, de quæ simul] Corinthium dicere soletis; sic enim loqui vos oportebat, ne Areopagitam fateremini. At quis vobis œdipus de Corinthio renunciavit, cum Innocentius non explicet? Deinde, qui convenit, ut, delato ad vos Dionysii Corinthii corpore, Areopagitæ corpus apud vos sine dubitatione futurum dicat Innocentius, si apud vos antea non erat? Quod si Areopagitæ, ut apparet, corpus id erat, non Corinthii, liquet profecto, Areopagitæ reliquias Innocentii beneficio apud vos nunc esse, Parisiorum autem, ad quos nisi mortuus non venerit, episcopum non fuisse. Sane sacra Dionysii lipsana, quæ Innocentius in Franciam misit, pro Dionysii Areopagitæ corpore a nonnullis habita fuisse, indubitatum apparet; Innocentius enim, postquam sese, an Dionysius, cujus reliquiæ in Sandionysiano monasterio asservarentur, Areopagita esset, dubitare, non obscure in memorata Bulla indicavit, mox, Sandionysianos monachos alloquens, subjungit: Nos … vestrum cupientes monasterium honorare, sacrum beati Dionysii pignus, quod bonæ memoriæ Petrus sancti Marcelli Cardinalis de Græcia tulit ad Urbem, vobis devote dirigimus; ut cum utriusque reliquias habueritis, nulla de cetero remaneat dubitatio, quin sacræ beati Dionysii Areopagitæ apud monasterium vestrum habeantur; hoc autem ejus ratiocinium, quo penes Sandionysianos monachos S. Dionysii Areopagitæ corpus post accepta, quæ ad eos mittebat, sacra Dionysii lipsana citra omnem dubitationem futurum, arguebat, validum esse qui queat, si hæc nec Innocentius, qui, an servatæ in Francia Dionysii reliquiæ Areopagitæ essent, dubitabat, nec ulli alii pro Dionysii Areopagitæ reliquiis habebant?

[6] Crediderim itaque eos, a quibus Petrus Capuanus, S. R. E. Cardinalis, [& de missis abs hoc reliquiis nonnulla] anno 1209, ut Oldoïnus loco supra cit. docet, e vivis sublatus, sacra illa pignora in Græcia acceperat, Dionysii Areopagitæ reliquias isthæc credidisse, adductisque, quibus hac in re fidem suam probatam darent, documentis effecisse, ut saltem & Petrus Capuanus & Innocentius tertius, num vera memorarent, dubitarint hicque etiam, vel quas in Franciam misit, vel quas ibidem antea fuisse asservatas, sciebat, genuinas esse Dionysii Areopagitæ reliquias, crediderit. Ac sacra quidem Dionysii lipsana, quæ Petrus Capuanus Romam e Græcia attulit, non tantum pro Dionysii Areopagitæ reliquiis a nonnullis habita fuere; sed re etiam vera Dionysii Areopagitæ reliquias fuisse, sat verosimile apparet. Ea sedet sententia, quod cum Dionysius, qui Parisiis martyrium subiit, a Dionysio Areopagita indubie, ut jam docui, sit diversus, nec alterius Dionysii, quam qui Parisiis pro fide occubuisset, corpus Sandionysiani monachi usque ad Innocentii Papæ tertii ætatem possederint, reliquiæ, e Græcia a Petro Capuano Romam allatæ, Dionysii Areopagitæ, uti Græci, a quibus illas accepit, asseverabant, verosimiliter fuerint. Res quidem, quod alios adhuc Sanctos, quibus Dionysii nomen fuit, Ecclesia veneretur, certa non est; verum, cum equidem nullus alius locus corporis Dionysii Areopagitæ (neque enim hic, quod id dumtaxat, si Dionysius Parisiensis ab Areopagita diversus non sit, facit, monasterium S. Emmerammi memorandum venit) possessionem sibi adscribat, sacra sane Dionysii lipsana, quæ e Græcia Petrus Capuanus Romam attulit, pro Dionysii Areopagitæ reliquiis esse habenda, sat verosimile videtur.

[7] Nec est, quod quis forsan Græcum Dionysii Areopagitæ elogium, [hic observantur, declarat,] in Commentario, Actis jam datis prævio, num. 199 & seq. recitatum, in quo Dionysius flammis totus fuisse consumptus asseritur, hic objiciat; præterquam enim quod fieri possit, ut, etiamsi Dionysius flammarum incendio interiisset, ossa ejus omnia igne haud fuerint absumpta, haud integram elogium illud, imo nec prior illius pars, in qua id asseritur, fidem meretur, quod quæpiam etiam alia, haud certo vera, suppeditet, ut consideranti patescet. At vero erit fortassis, qui non tantum verosimiliter, sed & certo reliquias, quas, e Græcia Romam a Petro Capuano allatas Innocentius III in Franciam misit, Dionysii Areopagitæ corpus fuisse, contendens, ita modo arguat: Innocentius tertius penes Sandionysianos monachos, delatis ad eos, quas mittebat, reliquiis, certo esse S. Dionysii Areopagitæ reliquias futuras, in sua ad illos Bulla indicavit; id autem, nisi reipsa vel asservatas in monasterio Sandionysiano Dionysii reliquias, vel alias, quas, e Græcia allatas, eo mittebat, certo esse Dionysii Areopagitæ reliquias, existimarit, salva veritate; facere non potuit. Quod cum ita sit, reliquiæque, quas in monasterio Sandionysiano asservari, Innocentius dicebat, Dionysii Areopagitæ certo non essent, oportet, ut vel perperam id, quod dixi, Sandionysianis monachis Innocentius indicarit, vel ut reliquiæ, e Græcia Romam allatæ, quas in Franciam misit, Dionysii Areopagitæ certo exstiterint. Tillemontius tom. 2 Monumentorum ecclesiasticorum pag. 674 nullo in pretio habere videtur Innocentii ratiocinium, quod nec reliquiæ, a Petro Capuano Romam allatæ, nec aliæ, in monasterio Sandionysiano asservatæ, certo essent S. Dionysii Areopagitæ reliquiæ.

[8] [corpore fuit habitum, atque hodie adhuc habetur.] Verum quidquid hac de re sit, cum equidem in Innocentii bulla nihil omnino occurrat, e quo, quas in Franciam misit, reliquias pro sacris Dionysii Corinthii lipsanis habitas abs illo fuisse, extundas, perperam sane eas pro sancti hujus antistitis corpore Sandionysiani monachi habuerunt, nisi forte ad id rationibus solidis, aliunde quam e Bulla Innocentii petitis mihique ignotis, fuerint impulsi; rationes interim tales cum nondum attulerint, missas ad se ab Innocentio III Papa Dionysii reliquias pro Dionysii Areopagitæ reliquiis eo dumtaxat consilio habuisse videntur, ne ab opinione, qua & Sanctum hunc prope Parisios martyrio fuisse coronatum & ejusdem reliquias penes sese asservari, præfracte contendebant, recedere cogerentur. Dionysii interim reliquias, ab Innocentio III in Franciam missas, sacra inter cimelia in capsa vetustiori, laminis argenteis circumvestita, sub hujus adhuc seculi initium Sandionysiani monachi, tum pariter adhuc bullæ, sacris illis pignoribus ab Innocentio adjunctæ, archetypum in monasterii sui archivo servantes, religiose custodiebant, ac quotannis, quod, eas pro Dionysii Corinthii reliquiis hodieque per illos haberi, argumento est, octavo Aprilis die, quo Sancti hujus festum celebrabant, publicæ venerationi exponere solebant, uti e Parisiensi Breviario simulque e Sandionysiana Felibiani Historia, tum excusis supraque adhuc laudatis, intelligo.

[Annotatum]

* al. Petrus

CAPUT II.
An caput S. Dionysii Areopagitæ Longipontina abbatia possideat, & an quæpiam saltem illius pars in ducatu Luxemburgensi non sit.

[Penes se esse Areopagitæ caput, Longipontini monachi, uti instrumentum,] In diœcesi Suessionensi situm est Ordinis Cisterciensis monasterium, quod Longus pons nominatur; hujus alumni, penes se esse, asseverant S. Dionysii Areopagitæ caput, Constantinopoli in Franciam a Nivellone, Suessionensi episcopo, seculi XIII initio delatum, sibique abs hoc datum. In supellectili nostra litteraria exponens, qui sacrum illud pignus ad Longipontinos monachos pervenerit, exstat instrumentum, a monasterii dicti Priore & duobus religiosis ejusdem presbyteris die 30 Januarii anni 1690 signatum, ac nobiscum communicatum. Illud itaque, antequam meam de sacro illo apud laudatos cœnobitas asservato pignore promam sententiam, integrum huc e lingua Gallica, qua conscriptum est, in linguam Latinam a me conversum transcribo. Sic habet: Frater Carolus Josephus Cottin, facultatis Parisiensis Bacchalaureus in Theologia, abbatiæ S. Mariæ Longi-pontis Ordinis Cisterciensis in diœcesi Suessionensi Prior, omnibus has præsentes litteras visuris salutem in Domino, qui est admirabilis in Sanctis suis & qui omnia eorum ossa servat, notum facimus, nos a reverendissimo nostro abbate generali Cisterciensi per litteras, quas Parisiis die XXIII præsentis mensis Januarii scribere ad nos fuit dignatus, requisitos, ut ipsi probationes, notitias documentaque de S. Dionysii Areopagitæ capite, quod a quingentis annis in dicto nostro Longipontis monasterio religiose asservatur, digereremus ac litteris commendaremus, obtemperandi dictique domini nostri reverendissimi desiderio satisfaciendi causa ad thesauri reliquiarum nostrarum locum, qui post summum ecclesiæ nostræ altare situs est, accessisse.

[10] Ubi a dominis Nicolao Quinquet & Petro Lallouette, [in quo de sacro illo thesauro nonnulla memorantur,] communitatis nostræ religiosis presbyteris, stipati post ceremonias, in casu simili requisitas & solitas, thecam eburneam, crystallis & figuris argenteis munitam, aperuimus; unde extraximus arcam parvam argenteam, filatim elaboratam, pollices decem longam & sex aut circiter latam, in cujus operculo exstat rosa aperta, quam circum characteribus Gothicis exarata sunt quatuor hæc Latina vocabula: Caput Sancti Dionysii Areopagitæ & supra & circum præfatum operculum in parvis laminis argenteis exarati seu expressi characteribus Gothicis pariter sunt tres hi sequentes versiculi:

Areopagitæ Longus-pons nobilitatur
Felici capite, quod in isto vase locatur,
Doctrinam vitæ cujus grex iste sequatur.

Et post factam dictæ arculæ seu lipsanothecæ apertionem ei inclusa frustoque serici albi involuta invenimus capitis humani ossa una cum sincipite seu fronte, occipite & duobus lateribus sine ulla fractura, & circum &, nulla re interposita, in dictis capitis ossibus, superius a loco auris sinistræ incipiendo, circumque totum per partem posticam eundo, distincte legimus quatuor isthæc Græce expressa seu exarata antiquo atramento vocabula, κεφαλη του αγιου Διονυσιου Αρειοπαγιτ.

[11] [simulque a quo & qui] Inter omnes Suessionenses episcopos Nivelo de Chirisiaco affectu particulari abbatiam Longi-pontis prosecutus est, cum esset filius Gerardi de Chirisiaco, Mureti dynastæ & Agnetis, qui anno MCXXXI locum, nomine Longumpontem, qui tum parœcia, cujus erant dynastæ, existebat, Ordini Cisterciensi dederunt, ut ibidem ædificaretur monasterium, quod Longipontis nomen retinuit; ubi semetipsos dederunt, & ubi vitæ suæ reliquum in omnigenarum virtutum Christianarum exercitio transegerunt. Rex Philippus Augustus, cum ad recuperandam Terram sanctam ingentem exercitum anno MCCII conscripsisset, eum Balduino, Flandriæ comiti, cum ipsamet sua majestas belli Anglici causa iter suscipere non posset, summo imperio moderandum dedit. Inter primos & maxime ardore incensos Franciæ antistites, qui hisce cruciatorum copiis sese junxerunt, S. Nivelo episcopus fuit. Hic Christianus exercitus, a recta, quæ in Palæstinam ducit, via declinans, ex occulto Dei judicio Constantinopolim versus, ut Alexio Juniori imperatori thronum, quem, ut omnibus notum est, avunculus ejus, Alexius Comnenus, usurparat, restitueret, sese convertit.

[12] [ad illos is pervenerit, exponitur,] Comes Flandriæ Christianusque exercitus anno sequenti urbem Constantinopolitanam obsedit atque expugnavit. Pius episcopus Nivelo, diœcesim suam copiosorum civitatis hujus imperialis spoliorum participem reddere desiderans, omnem curam, ut reliquiarum, quibus eam Orientis imperatores a Constantini Magni, illius fundatoris, ætate ditarant, partem recuperaret, adhibuit, cumque notabiliorum multitudinem obtinuisset, partem earum in Franciam per personas fideles, quarum fidei eas consignavit, transmisit; partem autem alteram servavit, quam ipsemet in episcopalem suam urbem intulit, quamque, anno scilicet, uti e Galliæ Christianæ auctæ Scriptoribus tom. 9, col. 365 colligere fas est, 1205, ecclesiæ cathedrali, pluribus aliis ecclesiis & monasteriis distribuit, ac nominatim ad monasterium Longi-pontis caput beati Dionysii Areopagitæ et crucem de ligno Domini asportavit. Sunt ipsamet verba Lectionum Breviarii Suessionensis, quæ leguntur in sacrarum reliquiarum festo, quod a tempore translationis illius solemniter quotannis per totam diœcesim Dominica, quæ mense Octobri Dionysii festum proxime excipit, celebratur, cum ecclesia Cathedralis ad Missam in antiqua Prosa canit.

Nostri tenent cœnobitæ
Caput Areopagitæ.

[13] [fidem facit,] Est igitur constans totius Diœcesis Suessionensis traditio, verum capitis S. Dionysii Areopagitæ lipsanum in monasterio Longi-pontis asservari, ac quiscumque de pretioso illo deposito dubitaret, eadem etiam ratione de ecclesiæ cathedralis, celeberrimarum abbatiarum beatæ Mariæ & S. Joannis in vineis & plurium aliarum ecclesiarum secularium & Regularium civitatis & diœcesis Suessionensis, quæ plerasque suas reliquias e pii episcopi Nivelonis liberalitate possident, reliquiarum veritate dubitare posset. Porro cum pio isti præsuli difficile fuisset, in Franciam in Lipsanothecis diversis sacras omnes, quas Constantinopoli congregarat, reliquias asportare, credibile est, eum thecis omnes conjunctim inclusisse, utque alias ab aliis, cum advenisset, secernere posset, adscripto singulorum Sanctorum nomine notasse, ossibusque capitis S. Dionysii Areopagitæ inscribi jussisse, aut inscripta reperisse litteris Græcis hæc, quæ ibidem sat distincte adhuc leguntur, vocabula: Κεφαλη του αγιου Διονυσιου Ὰρειοπαγιτ. In cujus ac omnium supra dictorum fidem hoc scriptum in compendiariæ de re gesta litis formam, ut in tempore & loco & ubicumque congruum fuerit, usui esse possit, confecimus, quod signavimus signarique per duos nobis adsistentes religiosos supra nominatos fecimus, ac communitatis nostræ sigillo munivimus die XXX Januarii anno MDCLXXXXVIII. Erat signatum F. Cottin Prior abbatiæ Longi-pontis, F. Nicolaus Quinquet, F. Petrus Lallouette.

[14] Ita laudatum instrumentum; quod sane, penes se esse S. Dionysii Areopagitæ caput, [asseverant, idque integrum re etiam vera,] a Longi-pontis monachis asseverari, imo & in diœcesi Suessionensi id credi, luculenter ostendit. Verum an re etiam ipsa sacrum illud pignus Longi-pontis monachi possident? Non est sane, cur Nivelo, Suessionensis episcopus, a quo id acceperunt, suspectus habeatur. Adhæc Breviarii Parisiensis Lectio quinta, ad tertiam Octobris diem de S. Dionysio Areopagita ab anno 1700 legi solita, sic habet: Caput ejus, (videlicet Dionysii Areopagitæ) in Constantinopolitanæ urbis imperiali capella repositum, a Balduino, qui primus e Latinis imperavit in Oriente, Niveloni Suessionum episcopo, illic tum degenti, sub initium sæculi decimi-tertii donatum est; ii autem, qui dictam, aliasque Breviarii Parisiensis de Dionysio Areopagita Lectiones contexuere, ea dumtaxat in hisce, quæ post accuratum ac diligens examen veritati repererunt consona, memoriæ prodidisse videntur; ut proinde, quod de Dionysii Areopagitæ capite, priusquam id Niveloni a Balduino traderetur, in imperiali urbis Constantinopolitanæ capella reposito supra recitatis verbis cradunt, a veritate alienum verosimillime non sit. Quod cum ita habeat, sacrumque adeo illud pignus diu etiam, antequam Balduinus Constantinopolim occuparet, in imperiali urbis hujus capella asservatum verosimiliter fuisset, vel solus ille, quo asservatum tum fuerit, locus facit, ut minus, ne id, quod Dionysii Areopagitæ caput non erat, pro Sancti hujus capite Constantinopoli, fraude quapiam interveniente, fuerit habitum, sit timendum. Hinc porro jam fit, ut, cum etiam a Balduino idem illud, quod in imperiali capella jam dudum asservatum fuerat, Dionysii caput Niveloni & abs hoc deinde Longi-pontis monachis traditum indubie fuerit, re etiam ipsa penes hos esse sacrum illud pignus, sat verosimile appareat.

[15] Atque hoc quidem cum ita habeat, ex instrumenti jam dati verbis, [cum ea, quæ Halloixius verbis] utpote quibus integrum humanum caput indicatur, consectarium insuper est, ut integrum etiam Dionysii Areopagitæ caput Longi-pontis monachi possideant. Halloixius quidem de Illustribus ecclesiæ Orientalis Scriptoribus, qui sanctitate & eruditione primo æræ Christianæ seculo floruerunt, in suis in Dionysii Areopagitæ Vitam, a se contextam, Annotationibus pag. 241 cranium seu superiorem capitis S. Dionysii Areopagitæ partem in ducatus Luxemburgensis pago, nomine Aquila, asservari tradit; verum id a vero alienum apparet. Ut de re ferri queat judicium, Verba ejus omnia, quæ huc spectant, lectori hic, utut prolixa, exhibeo. Sic habent: Sunt, qui dicant, hujus consecrationis (Dionysii Areopagitæ in episcopum) manu Paulli factæ memoriam extare etiamnum in ditione Luxemburgensi, in pago Aquila. Abest hic pagus ab urbe Treviris horæ circiter itinere. Ibi exiguum est templum S. Dionysio Areopagitæ sacrum, & in eo ejusdem sancti cranium, aut potius cranii vertex, cujus in exteriori parte cernitur crux alba, cum cranii reliquum subnigrum sit. Hanc crucem Dionysio impressisse Paullum, dum eum consecraret, communior sermo est: quorumdam tamen non tunc, sed dum aqua salutifera illum ablueret. Nam utroque in sacramento signum usurpari crucis in confesso est, & docet ipse Dionysius libro de Ecclesiastica Hierarchia cap. 2 & V. Verumtamen illa Crux quæcumque demum sit, sive in Ordinibus, sive in Baptismo efformata, crux est transiens & extrinsecus tantum signans, non vero intus & usque ad ossa penetrans, iisque inhærens. Unde consequitur aut miraculo factum, ut Crux illa cutem pervaderet, cranioque insisteret: aut certe, ut modo nobis incognito sic impressa adhæreret. Nam qui dicitur Character Sacramenti, ab ejusmodi cruce plane diversus est.

[16] [huc transcriptis de Dionysii cranio,] Ille enim non corpori, sed animæ inprimitur, eique indelelebiliter adhærescit, ac tribus tantum in sacramentis confertur juxta illum Tridentini concilii canonem IX sessione septima: “Si quis dixerit in tribus Sacramentis, Baptismo scilicet, Confirmatione & Ordine non imprimi characterem in anima, hoc est, signum quoddam spirituale & indelebile (unde & iterari non possunt) anathema sit.” At vero crux illa, quæ extrinsecus ab episcopo aut a Sacerdote efformatur, corporale signum est & delebile & omnibus sacramentis commune. Tertia vero sententia de tempore impressæ crucis est Joannis Bertelii abbatis Epternacensis, qui in sua Lutzemburgensi Historia, summo cranio impressum Crucis signum a D. Paullo Apostolo refert, cum ab eo jam episcopus in Gallias cum benedictione ablegaretur. Verum hæc sententia teneri non potest, nisi si dicatur Dionysius bis in Galliam esse missus, semel a Paullo, semel a Clemente post Paulli mortem. Missum autem a Paullo, nullæ antiquæ litteræ vel minimum vestigium ostendunt: a Clemente autem, ut post liquebit, plurimæ. Meminit hujus cranii Arnoldus Rayssius in suo Hierogazophylacio, sive Thesauro sacrarum Reliquiarum Belgii, pag. 349.

[17] [alibi asservato, commemorat, vera haud videantur, verosimiliter possident.] De eodem cranio & impressa cruce mecum communicarunt oculati testes Joannes Roberti S. Theologiæ doctor, & hic Duaci sacrarum litterarum tunc Professor, & P. Joannes Sebastianus Philosophiæ eodem tempore in Trevirensi academia magister: quorum hic quidem ea ipsa do caussa Aquilam profectus rem diligentissime examinavit, atque ad me perscripsit: inter alia vero, eam crucem lævem esse ac minime porosam, tametsi, quod reliquum est cranii, porosum sit: deinde ex eo cranio, quod argento circumductum scutellam efficit, vinum a peregrinis adversus dolores capitis sumi solitum. Unde tam ob miraculorum copiam, quam ob gratias a Pontificibus concessas magno inibi esse in honore. Quod autem id cranium sive potius cranii suprema pars sit ipsius Areopagitæ, hoc indigenæ ex majorum suorum prisca traditione habere se asseverant. Unde vero aut quando acceperint, memoriæ proditum non habent. Ita hactenus Halloixius; ac eo quidem, quem citat, loco Areopagitæ cranii seu hujus saltem summitatis, quæ in ducatus Luxemburgensis vico Egel, Latine Aquila, asservetur, Rayssius meminit: verum nec hic, nec Halloixius quidquam, quo cranium illud Dionysii Areopagitæ esse, probatum det, in medium adducit. Quid si ergo, non Dionysii Areopagitæ, sed Dionysii, prope Parisios passi, atque ab hoc, ut supra docui, distincti, cranium illud sit? Utut habeat, cum equidem populari tantummodo, quod de Areopagitæ cranio, in vico Aquila servato, dicitur, traditione, sæpissime falsa, innitatur, anne illud, quod præterea unde & quando eo esset allatum, ignoratur, Dionysii Areopagitæ vere sit, dubium admodum esse atque incertum, necesse est. Quod cum ita habeat, aliudque nihil, Areopagitæ capiti, penes Longi-pontis monachos, uti e jam dictis apparet, asservato, partem ullam deesse, suadeat, integrum etiam illud penes hos esse, verosimilius videtur.

APPENDIX ALTERA
De Scriptis, quæ sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur.

Dionysius Areopagita episc. M. Athenis in Græcia (S.)

[Prologus]

[Quæ sint Scripta, Areopagitæ nomine circumferri solita,] Ex Operibus, quæ a Dionysio Areopagita concinnata feruntur, alia adhuc exstant; alia, si umquam exstiterint, jam deperdita, ex Operibus, eidem Dionysio adscriptis atque adhuc exstantibus, in quibus citantur, dumtaxat innotescunt. Ac priora quidem libris quatuor, quorum primus de Cælesti Hierarchia, secundus de Ecclesiastica Hierarchia, tertius de Divinis Nominibus, quartus de Mystica Theologia inscribitur, Epistolisque insuper decem constant, quarum quatuor ad Caïum, una ad Dorotheum, una ad Sosipatrum, una ad Polycarpum, una ad Demophilum, una ad Titum, ac una denique ad Joannem Euangelistam datæ notantur. Quod autem ad Opera, modo non exstantia, aut certe, si umquam exstiterint, jam deperdita, spectat, isthæc sex omnino constituerint libros, quorum primo de Theologia mystica, secundo de Anima, tertio de Hymnis divinis, quarto de Justo & divino Judicio, quinto de iis, quæ intelligentia & sensu percipiuntur, ac sexto denique de Hypotyposibus seu de Informationibus Theologicis fuerit tractatum. Porro libris adhuc exstantibus, qui a Dionysio Areopagita fuerint contexti, a nonnullis adhuc Epistola ad Apollophanem, alteraque de obitu Pauli ad Timotheum scripta, accensentur; verum cum & hæc, & illa indubitatas, uti inter eruditos convenit, suppositionis notas præferant, ac passim ab ipsismet Operum Areopagiticorum patronis Dionysio Areopagitæ abjudicentur, binis hisce lucubrationibus præteritis, sintne aliæ, supra recensitæ atque adhuc exstantes, a Dionysio Areopagita, cujus nomine inscribuntur, profectæ, dumtaxat fere controvertitur.

[2] [& quid in hac Appendice præstandum sit, exponitur.] Ac alii quidem, quorum opinio a seculo sexto aut certe septimo ad seculum usque sextum decimum apud omnes fere, paucis dumtaxat subinde reclamantibus, invaluit, Scripta illa omnia Dionysio Areopagitæ, cujus nomen præferunt, esse attribuenda, arbitrantur; alii contra, nec ipsi numero pauci, qui seculo sexto decimo ac serius floruerunt, Opera illa universa, etsi etiam ipsemet auctor per ea, quæ scribit, Dionysium Areopagitam sese loco non uno prodat, penitus abjudicant, eaque adulterina huicque Sancto nostro esse supposita, pronuntiant. Hisne ergo, an illis assentiendum sit, in hac Appendice discutere aggredior. Ac mihi quidem Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomen præferunt, vere Sanctum hunc non habere auctorem, longe probabilius apparet; ut autem hanc meam opinionem stabiliam, non omnia, quæ apud auctores, idem ante me opinatos, passim inveniuntur, rationum momenta adducam, sed ut hic, quantum fieri poterit, brevitati studeam, ea dumtaxat, quæ validiora existimaro. Id itaque, rationes interim, quæ pro dictis Operibus Dionysio Areopagitæ adscribendis militant, minime etiam in jam nunc subjiciendo tractatu neglecturus, ut præstem, a probando de Operibus illis, quod inde ad meam, quam jam indicavi, opinionem momentum non exiguum accessurum, putem, omnium prorsus Patrum, qui quatuor primis æræ Christianæ seculis floruerunt, silentio ducam initium, alia deinde, quæ eumdem ad finem conducunt, argumenta adducturus. Ceterum e variis Operum Diönysianorum editionibus, quæ prodierunt, Corderiana anni 1633 ut plurimum me usurum, præmoneo, remque ipsam cap. sequenti aggredior.

CAPUT I.
An Dionysii Opera ab ullo e Patribus, qui tribus primis æræ Christianæ seculis floruerunt, fuerint citata.

[Origenes Dionysiana Opera, contra ac contendunt,] Cum nullus prorsus Patrum, qui primo & secundo æræ Christianæ seculo floruerunt, Opera, sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solita, citasse memoretur, idque ipsimet, qui Opera illa Sancto nostro adscribenda contendunt, fateantur, ad seculum tertium progredior. Hoc itaque offert duos, Origenem videlicet & Dionysium Alexandrinum. Ac priorem quidem, qui circa annum 230 floruit, Dionysium Areopagitam, aut hujus, si mavis, Opera citasse; posteriorem vero non tantum citasse, sed & Scholiis illustrasse, affirmant, qui, ut Sanctum faciant genuinum Operum illorum auctorem, decertant. Anne ergo id affirmantibus assentiendum sit, dispiciamus. Origenes, aiunt, Homilia prima in S. Joannem sic scribit: In ipso enim, ut loquitur os divinum, movemur & sumus; &, ut ait magnus Dionysius Areopagita, esse omnium est super essentiam divinitas. Sane hic Dionysius apertissime citatur, adductumque ex ejus Operibus testimonium Hierarchiæ Cælestis cap. 4 legitur; verum quid inde? Homiliæ in S. Joannem, non Origenis, sed quemadmodum inter eruditos omnes convenit, auctoris alterius, cujus ignoratur nomen, fœtus sunt. Liquet id vel ex eo, quod qui Homilias illas adornavit, sermonem in hisce de Manichæis & Arianis, qui non nisi post Origenem sunt exorti, instituat. Adhæc in ipsamet illa Homilia, in qua Dionysius Areopagita citatur, eorumdem hæreticorum errores oppugnat; ut deductum ex hac Homilia argumentum nihil omnino roboris habeat, quo, citatum ab Origene fuisse Dionysium Areopagitam, evictum dent.

[4] Nec est, cur ex illa, hunc equidem a seculi, si non tertii, [haud citavit, nec Scholia in illa S. Dionysius Alexandrinus scripsit:] quarti saltem auctore fuisse citatum, etiam contendas. Quo enim tempore is, qui Homilias laudatas concinnavit, floruerit, in obscuro est, nihilque omnino occurrit, quod ætatem ejus seculo sexto anteriorem facere nos cogat. Atque hæc modo adducta satis superque, quantum reor, ostendunt, enerve prorsus esse, quo, Dionysium Areopagitam sive ab Origene sive a paris fere aut supparis ætatis auctore fuisse citatum, evincant, argumentum, e laudata Homilia petitum. Ad S. Dionysium, Alexandrinum episcopum, quem anno 265 vitam cum morte commutasse, tom. 2 Octobris, quo de illo actum, jam docui, orationem modo vertamus. Hunc, quod tamen ex dicendis a vero alienum apparet, in S. Dionysii Areopagitæ Opera seu libros Scholia conscripsisse, plures scriptores affirmant aut certe affirmare queunt videri. Ac hos quidem inter primum locum, ut volunt, tenet S. Anastasius, cognomento Sinaïta, qui, seculo VI senescente natus, seculo insequenti diem extremum clausit. Proximus abs hoc est S. Maximus martyr, qui seculo item septimo claruit, Scholiaque in Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, conscripsit. Hisce porro accedunt Nicetas Choniates, qui circa annum 1200 floruit, & Joannes Cyparissiota seu, ut alii scribunt, Cyparissiotus, cognomento Sapiens, qui duodecimo vel tertio decimo (tempus enim, quo eruditus hic Græcus vixerit, sat certo determinari non potest) seculo floruit. Atque hos nec plures scriptores antiquos, ut Dionysium Alexandrinum in S. Dionysii Areopagitæ libros Scholia conscripsisse, probatum dent, Dionysianorum Operum vindices solent afferre; anne autem illorum seu vero seu putatitio testimonio rem conficiant, dispiciendum modo est.

[5] Ac primo quidem ex Nicetæ Choniatæ & Joannis Cyparissiotæ testimonio haud multum, [contrarium quidem per verba, quæ hic Græce simul] quod nimium remote ab utriusque Dionysii, Areopagitæ nimirum & Alexandrini, ætate vixerint, habere possunt præsidii; quod autem ad S. Anastasium Sinaïtam & S. Maximum pertinet, aliter de iis, ac nominatim quidem de S. Anastasio Sinaïta est loquendum. Ut rite ac commode testimonium ejus seu verum seu supposititium examinare queam, verba omnia, quibus id concipitur, e libro, cui titulus ὁδηγὸς, Latine dux Viæ, Græce simul & Latine e Gretseri, Societatis nostræ sacerdotis, versione huc transcribo. Græca in dicto libro cap. 22 sic habent: Αγέννητον, ἤγουν ἄκτιστον, μόνον τὸ θεῖον ὑπάρχει, καὶ ἰδοὺ, εὑρίσκομεν εἰς τὸν ἅγιον Διονύσιον ἐν κεφαλαίῳ ἐπιγεγραμμένῳ περὶ μεγάλου καὶ σμικροῦ περὶ Θεοῦ λέγοντα οὕτως· ἀμείωτον, ἀγέννητον, οὐχ ὡς μήπω γενόμενον, ἢ ἀτελείωτον, ἢ ὑπὸ τοῦδε, ἢ τόδε μὴ γενόμενον, οὐδ᾽ ὡς μηδαμοῦ μηδαμῶς ὂν, ἀλλ᾽ ὡς ὑπὲρ πᾶν ἀγέννητον. Ειπὼν δὲ ὑπὲρ πᾶν ἀγέννητον, πολλὰ ἀγέννητα ἐσήμανεν, ἤτοι ἄκτιστα. Καὶ μην πῶς τοῦτο δυνατὸν; οὐδεὶς γὰρ ἀγέννητος, εἰ μὴ μόνος Θεός. Τάυτην γοῦν την χρῆσιν παρήγαγε Μανιχαῖός τις, βουλόμενος δεῖξαι καὶ τοὺς ἀγγέλους καὶ την ψυχην καὶ τὰ ὕδατα ἄκτιστα, τοῦτ᾽ ἔστιν, ἀγέννητα. Πάλιντε μίαν οὐσίαν λεγούσης τῆς Ἐκκλησίας εἶναι πάντας τοὺς ἁγίους ἀγγέλους, ὁ ἀυτὸς θεῖος καὶ ἀποστολικὸς Διονύσιος πολλὰς οὐσίας ὀνομάζει τὰς ἄνω δυνάμεις· ὁ γοῦν μέγας Διονύσιος, ὁ Αλεξανδρείας ἐπίσκοπος ὁ ἀπὸ ῥητόρων ἐν τοῖς σχολίοις, οἷς πεποίηκεν είς τὸν μακάριον συνώνυμον ἀυτοῦ Διονύσιον, οὕτω λέγει, ὅτι ἀγέννητον εἴωθεν καλεῖν ἡ ἔξω φιλοσοφία πᾶσαν ἀόρατον φύσιν· ὁμοίως καὶ οὐσίας τὰς ὑποστάσεις· κᾴν τούτου φησὶ κατὰ τοὺς ἐξω εἴρηνται τῷ ἁγίῳ Διονυσίω αἱ τοιαῦται φωναὶ καταχρηστικῶς· ὥστε οὐ χρὴ ἀσκόπως καὶ κατὰ τὸ ἡμῖν δοκοῦν ἑρμηνεύειν τὰς τῶν ἁγίων φωνὰς καθὰ καὶ σήμερον ποιοῦσι τινές.

[6] [& Latine dantur, Anastasio Sinaïtæ attributa, haud obscure,] Latina autem, quæ Græcis hisce respondent, sequentia hæc sunt: Solus Deus ingenitus est ac increatus: & tamen apud S. Dionysium (nimirum Areopagitam, apud quem, quæ hic subduntur, lib. de Divinis Nominibus cap. 9 invenio) in capite, cujus inscriptio est; “De Magno & Parvo,” hæc de Deo leguntur: “Nullius egens, quod augeri minuive non possit; ingenitum, non quasi nondum genitum, seu quasi imperfectum sit, seu non sit, aut ab hoc aut hoc non sit, neque ut quod nusquam nulloque modo sit, sed quod super omne ingenitum sit.” Dicens porro, “super omne ingenitum,” multa ingenita seu increata significavit. Et quomodo hoc fieri potest? Nullus enim ingenitus est præter solum Deum. Hanc igitur partem inseruit Manichæus quispiam eo consilio, ut ostenderet, etiam angelos, animam & aquas increata esse, hoc est, ingenita? Rursus cum Ecclesia doceat, unam esse angelorum substantiam, idem divinus & Apostolicus Dionysius nominat supernas virtutes “multas substantias.” At magnus Dionysius Alexandrinus, ex Rhetorum numero episcopus factus, in Scholiis, quæ scripsit in sibi cognominem Dionysium, hæc habet: Externa Philosophia ingenitam appellare solet omnem naturam inaspectabilem, similiter & hypostases substantias. Ex cujus more S. Dionysius his locis est locutus, improprie nimirum has voces usurpans. Quocirca non debemus improvide & temere Sanctorum dicta interpretari, sicut hoc tempore nonnulli consueverunt.

[7] [contra ac nonnulli,] Ita S. Anastasius Sinaïta; hisce autem verbis, Scholia fuisse a S. Dionysio, patriarcha Alexandrino, in S. Dionysium Areopagitam conscripta, luculentissime testatur, ut plerique, qui Opera, Dionysii Areopagitæ nomen præferentia, sancto huic Atheniensi episcopo adscribunt, præfracte, nec prorsus immerito, contendunt; nihilominus tamen ii, qui Opera illa S. Dionysio Areopagitæ abjudicant, Scholia in isthæc a S. Dionysio, Alexandrino episcopo, fuisse conscripta, inficiantur; ut autem jam adductum, quod sibi in speciem saltem adversari fatentur, S. Anastasii Sinaïtæ testimonium seu infringant seu enervent, non unum omnes adhibent responsum. Alii enim, quos inter Pearsonius in Epistolarum S. Ignatii Vindiciis cap. 10 locum tenet, contendunt, Dionysium, qui, ut apparet, ab Anastasio Sinaïta aliisque supra relatis Scholia in Dionysium, sibi cognominem, scripsisse asseritur, non pro S. Dionysio, Alexandrino episcopo, sed pro antiquo quodam rhetore seu oratore, qui a S. Dionysio Alexandrino sit diversus, esse accipiendum, ficque Anastasium a vero deflectere, huicque adeo sancto Alexandrino episcopo Scholia in Areopagitam perperam adscribere; alii contra, a S. Dionysio episcopo Alexandrino, Scholia quidem in Dionysium sibi cognominem scripta fuisse, affirmant; per hunc tamen non Dionysium Areopagitam, sed alterum quemdam, Dionysium forte Corinthiorum episcopum, secundo æræ Christianæ seculo scriptis etiam clarissimum, intelligunt. Verum iis, qui Dionysium, Operum Areopagiticorum scholiasten, pro rhetore quodam antiquo Alexandrino, qui a S. Dionysio, patriarcha Alexandrino, fuerit diversus, accipiunt, assentiendum non esse, Operis nostri tom. 2 Octobris pag. 112 num. 49 & binis seqq. jam ostendi.

[8] Quod autem ad eos, qui per Dionysium, Dionysio Alexandrino cognominem, [sed, quemadmodum hic ostenditur,] in quem hic Scholia scripsisse a S. Anastasio Sinaïta aliisque supra memoratis asseritur, Dionysium Corinthiorum episcopum aut alterum homonymum intelligendum contendunt, jam spectat, iis ego quidem in jam nunc cit. Operis nostri tom. pag. 115 assentiendum pronuntiavi. Verum, re iterum ad examen revocata, non possum, quin, quam primum fueram amplexus, mutem sententiam. Etsi enim Anastasius, in textu supra dato, a Dionysio Alexandrino in Dionysium Areopagitam, cujus ante meminerat, Scholia fuisse conscripta, significare völens accuratius ac melius dicendo, Magnus Dionysius Alexandrinus, ex rhetorum numero episcopus factus, in Scholiis, quæ scripsit in hunc ipsum Dionysium, quam dicendo, Magnus Dionysius Alexandrinus, ex rhetorum numero episcopus factus, in Scholiis, quæ scripsit in sibi cognominem Dionysium, fuisset locuturus, fieri tamen potest, imo re etiam vera factum videtur, ut summam ille ubique in loquendo seu scribendo accurationem sectatus haud sit, utque adeo suo etiam minus accurato loquendi modo, Scholia a Dionysio Alexandrino in Dionysium Areopagitam fuisse conscripta, significatum voluerit. Et vero re etiam ipsa significare id illum voluisse, sequenti, quod modo subjungo, quodque me, ut priorem mutarem sententiam, impulit, argumento ostendo. S. Anastasius Sinaita seu, is, cujus ex dicendis verba Anastasio sunt supposita, in textu laudato sibi objicit difficultatem, in eo sitam, quod Sanctus Dionysius Areopagita, ubi unus dumtaxat ingenitus est Deus, multa ingenita, ut apparet, appellet, simulque, cum Ecclesia angelos omnes ejusdem esse essentiæ asseveret, supernas virtutes nominet multas substantias, sieque supernas virtutes seu angelos essentiæ diversæ facere videatur; hanc autem objectionem seu difficultatem ut solvat S. Anastasius, recurrit ad Scholia, a S. Dionysio Alexandrino in Dionysium sibi cognominem composita, in quibus hic edocuit, Dionysium, sibi cognominem, e profanæ seu externæ, quæ omnem naturam invisibilem appellare ingenitam & similiter essentias appellare substantias solet, Philosophiæ more esse locutum.

[9] [perperam, contendunt, declaratur:] Quod cum ita sit, Dionysius certe, quem quo objectam difficultatem solvat, e Philosophiæ profanæ more seu abusive locutum a Dionysio Alexandrino in Scholiis, in Dionysium sibi cognominem conscriptis, asseverari, Anastasius ait, non alius quam Dionysius Areopagita exstiterit, cum alias, contra ac Anastasius meditatur, minime tolleretur difficultas objecta. Jam vero, cum id ita sit, nec in his textus ex Anastasio adducti verbis, Magnus Dionysius Alexandrinus, ex rhetorum numero episcopus factus, in Scholiis, quæ scripsit in sibi cognominem Dionysium, hæc habet: “Externa Philosophia ingenitam appellare solet omnem naturam inaspectabilem; similiter & hyposthases substantias. Ex cujus more S. Dionysius his locis est locutus,” per Dionysium, Alexandrino cognominem, in quem is Scholia conscripserit, alius Dionysius, quam qui e Philosophiæ profanæ more locutus a Dionysio Alexandrino asseritur, intelligendus videtur. Præterquam enim quod S. Dionysius Alexandrinus Scholiorum potius, quæ in Dionysium Areopagitam; quam quæ in quemcumque Dionysium alium scripsisset, occasione Dionysium Areopagitam abusive supra assignatis locis esse locutum, dicturus fuisse videatur, obscure ac parum apte, ut apparet, locutus fuisset Anastasius, si Scholia in Dionysii Opera esse contexta, præfatus, abusive in hisce locutum asseverari Dionysium dixisset, aliusque per hunc, quam per illum, in quem Scholia scripta, ante dixit, Dionysius deberet intelligi. Quidquid itaque in contrarium arguant, Scholia in Dionysium Areopagitam a Dionysio Alexandrino fuisse conscripta, per verba supra recitata Anastasioque Sinaïta attributa declaratur.

[10] [verum verbæ illa Anastasii non sunt,] At vero, inquies, anne ergo re etiam vera Dionysius Alexandrinus in Dionysium Areopagitam Scholia conscripsit, idque S. Anastasius Sinaïta est testatus? Mihi equidem nec unum, nec aliud ita habere videtur. Etsi enim verbis, supra e libro, qui Ὁδηὸς Latine Dux viæ inscribitur, recitatis, Dionysium Alexandrinum in Dionysium Areopagitam Scholia conscripsisse, vix non certo, ut jam ostendi, significetur, anne tamen verba illa Anastasii sint, & an non in hujus textum a posterioris ævi scriptore fuerint intrusa, maxime est dubium. Imo Anastasii verosimillime, ne amplius quid dicam, non esse, ex jam nunc dicendis patescet. Anastasius Sinaïta verbis supra huc transcriptis proxime hæc sequentia (adi loco supra cit. Gretserum) præmittit, Monumenta patrum, maxime dogmatica, non sunt in omnium gentium sermonem conversa, nec ad omnes regiones perlata. Quo fit, ut hæretici quædam adjiciendi, quædam vero demendi occasionem nacti fuerint; quod nos experientia didicimus. Cæterum, ut, quæ jam diximus, manifestiora fiant, in specie quædam depravationum exempla in seriptis Patrum occurrentia commemorabimus. Hactenus Anastasius; quis autem hisce auditis, futurum non exspectet, ut ab eo quædam, in quibus hæretici vel addendo vel demendo quidquam sanctorum Patrum dicta corruperint, commemorentur? Verum in Anastasii textu supra huc transcripto, qui verbis, jam nunc datis proxime subjungitur, quique certe prolixus est admodum, nullum prorsus corruptionis seu depravationis hujusmodi exemplar sese offert? Petit quidem a semetipso Anastasius, an tria, quæ in recitato a se e Dionysii libro de Divinis nominibus cap. 9 occurrunt, sequentia isthæc verba Super omne ingenitum a Manichæo quopiam, ut angelos, animam & aquas increata esse, ostenderet, genuino Dionysii textui inserta haud fuerint; verum iis, quæ mox subjungit, nullum prorsus in hoc depravationis seu corruptionis, a Manichæis factæ vitium cubare, dilucide declarat, uti quisque, qui supra huc transcriptum Anastasii textum attente expenderit, haud difficulter comperiet.

[11] Jam vero, cum res ita habeat, nec ullum depravationis, [sed in eum, uti ex antiquo Bibliothecæ regiæ Parisiensis codice] contra ac se facturum, proxime ante dixit, exemplar in textu adeo longo aliisque insuper huic subjectis verbis adducat, enimvero vel hinc mihi admodum, ne pejus quid dicam, fit dubiüm, sitne hic ab Anastasio Sinaïta profectus, an a scriptore alio in ejus textum intrusus. Hoc porro meum dubium haud parum adhuc ex eo augetur, quod Leo Allatius in Syntagmate de Eugastrimutho pag. 528; Anastasii Sinaïtæ librum, qui ὁδηγὸς, Latine Dux viæ inscribitur, varie esse interpolatum; contendat, hacque in re sibi non paucos assentientes habeat. Sollerius quidem in Appendice ad Patriarchas Alexandrinos, Operis nostri tom. 5 Junii præfixa, pag. 118 & seq. Anastasii Sinïtæ οδηγὸν contra severiorem Albertini censuram tuetur; verum, etsi quidem Opus illud minus, quam nonnulli velint, interpolatum esse, ibidem ostendat, ei tamen truncationes additamentaque nonnulla accessisse, haud obscure fatetur, nec quidquam, quod verba supra recitata, imo & totum, quod hæc complectitur, caput 22, Anastasii οδηγῷ ab ævi posterioris interpolatore adjecta non fuisse, satis probet, in medium adducit. Et vero, ut verba illa omnia, imo & totum fere dictum caput, ab interpolatione promanasse, existimem, præter jam mox dicta facit Bibliothecæ regiæ Parisiensis codex Ms. Græcus 1084, seculo decimo, uti iis, qui dictæ Bibliothecæ codicum Mss. Catalogi tom. 2 anno 1740 typis vulgarunt, visum est, exaratus. Ab hoc enim, uti eruditissimus dominus Pingre, abbatiæ S. Genovevæ Parisiis canonicus Regularis, rei maritimæ astronomus ac Geographus regius; post codicem illum inspectum ac sedulo excussum nos edocere pro summa sua humanitate fuit dignatus, omnia illa, quæ in οδηγοῦ editione, a Gretsero curata; abs hisce vocibus χωρισθήσεται εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος, in omnem æternitatem separabitur, pag. 330, lin. 2 occurentibus, usque ad hæc verba ἀλλ᾽ ἅμα συνῆλθον, sed simul convenerunt, pag. 344 lin. 30 occurrentia, leguntur, penitus exsulant; cum autem in Gretseriana οδηγοῦ editione eo intervallo, quod inter binas illas paginas intercedit, totum fere caput 22, omniaque supra ex hoc recitata verba contineantur, fuisse isthæc in codicem Ms., quo ad illam adornandam Gretserus usus est, ab interpolatore intrusa, suspicari fas est.

[12] Nec est, quod reponas, laudatum Bibliothecæ regiæ Parisiensis codicem, [hic probatur, fuerunt intrusa;] a quo verba illa absunt, truncatum potius esse dicendum; quo minus enim merito adstrui id queat, rei, de qua Anastasius agit, series impedit, quæ, verbis illis rescissis seu omissis, neutiquam abrumpitur aut interturbatur. Id ex jam nunc dicendis patescet. Anastasius de mysterio Incarnationis agens, sequentia hæc verba, supra ex parte jam data, pag. 329 & seq. proloquitur, Ignis divinitatis ab humanitate nullo umquam tempore aut ulla in re separatus est, aut etiam unquam in omnem æternitatem separabitur; post hæc autem verba in laudato bibliothecæ regiæ Parisiensis codice Ms., omnibus prorsus, quæ supra recitavi, quæque a Dionysio Alexandrino Scholia in Dionysium Areopagitam scripta, produnt, omissis, proxime sequuntur isthæc, quæ, supra partim e Gretseri editione pag. 344 jam data, Latine in hac pag. 345 ita habent: Sed simul convenerunt divinitas & caro, anima rationis participe informata. Hæc namque est, quæ dici solet hypostatica unio. Qui duo textus cum sensum neutiquam mutilum seu hiulcum conficiant, enimvero laudatum Bibliothecæ regiæ Parisiensis codicem, quod ab eo, quæ inter ambos illos textus in Gretseriana οδηγοῦ editione intercedunt, omnino absint, truncatum esse, pro certo asseverari non potest. Jam vero, cum id ita habeat, aliaque adhuc supra allegata, Gretserianam editionem eo loco, quo ista leguntur, interpolatam potius esse, suadeant, ea sane ac nominatim omnia, quæ in hac, a Dionysio Alexandrino Scholia in Areopagitam fuisse conscripta, indicant, a posterioris ævi interpolatore promanasse, vix non indubitatum apparet. Verum, inquies, S. Maximus, uti ipsemet in Opere nostro tom. 2 Octobris pag. 114, num. 56 jam docui, viginti quinque dumtaxat annis circiter Anastasii Sinaïtæ ætate fuit posterior, hicque Operum Dionysianorum, prout editus exstat, scholiastes iisdem fere quæ Anastasius adhibet, quæque supra etiam jam recitavi, adhibitis verbis, Scholia in S. Dionysium Areopagitam a S. Dionysio Alexandrino fuisse conscripta, in suis ad Sanctum nostrum, prout modo edita exstant, Scholiis pariter testatur.

[13] [estque pari modo de iisdem verbis, prout a Maximo exhibentur, loquendum;] Fateor; sic habet: imo S. Maximus, qui id testatur, S. Anastasio Sinaïtæ multo fortassis adhuc minori spatio supervixerit: verum quid tum? Michël Le Quien in sua de Areopagiticis Scriptis Opinione (adi tom. 2 pag. 240 Venetam anni 1756 Operum Dionysii Areopagitæ editionem) sub initium in Anastasii Sinaïtæ, quibus S. Dionysio Alexandrino Scholia in Dionysium Areopagitam attribuuntur, supra huc transcripta verba, seu in observationem hisce inclusam ita animadvertit: Hæc porro Anastasii observatio integra etiam legitur inter Scholia (S. Maximo scilicet adscripta) in caput V de Cælesti Hierarchia; cum tamen in vetustis codicibus non exstet, sed in recentissimis & editis tantum; ut proinde ex cap. XXII ὁδηγοῦ transumpta sit. Quid si ergo observatio illa, seu verba, quibus, a Dionysio Alexandrino in Dionysium Areopagitam Scholia fuisse conscripta, S. Maximus sit testatus, seculo dumtaxat decimo aut serius Scholiis, a S. Maximo in eumdem Dionysium Areopagitam contextis, ab interpolatore fuerint admixta? Quid si etiam illa non ex Anastasii Sinaïtæ Opere, quod ὁδηγὸς, Latine dux viæ inscribitur, sed aliunde fuerint accepta, atque in ipsum etiam Anastasii dictum Opus seu tum seu serius aut etiam paulo citius intrusa? Sane, cum verba, quæ a Dionysio Alexandrino in Dionysium Areopagitam Scholia fuisse conscripta in dicto Anastasii Sinaïtæ Opere cap. 22 produnt, ab interpolatore in id, ut jam supra docui, fuerint intrusa, fieri facile potest, imo re etiam ipsa factum fortassis est, ut, quam dixi, interpolatio seculo demum decimo circiter aut paulo serius Operis Anastasiani loco supra relato acciderit. Verum demus etiam, supra huc & ex Anastasii ὁδηγῷ & e Scholiis, in Dionysium Areopagitam contextis, transcripta verba, quæ a Dionysio Alexandrino Scholia in Dionysium Areopagitam fuisse adornata, diserte declarant, non ab ævi posterioris interpolatoribus, sed ab ipsismet duobus illis sanctis Viris esse profecta, nec sic certo probari poterit, a Dionysio Alexandrino Scholia in Dionysium Areopagitam fuisse conscripta.

[14] Fieri enim potest, ut Scholia, ab alio composita, pro Scholiis, [etsi autem secus foret, cum Scholia, Dionysio Alexandrino] a S. Dionysio Alexandrino compositis, SS. Anastasius & Maximus habuerint. Res ex jam nunc dicendis patescet. Michaël Le Quien in Opusculo supra cit. dictoque Operum Dionysianorum editionis Venetæ tom. 2 inserto, pag. 422, S. Joannem Scythopolitanum Scholia etiam in Areopagitam, quæ cum editis S. Maximi in hunc Scholiis confusa exstant, contexuisse, præfatus, mox ita memorat: Anastasius bibliothecarius in epistola ad regem Carolum Calvum de sua Areopagiticorum translatione Latina hoc etiam de Scholiis Græcis, quæ una interpretatus erat, testatur: “Ipsorum autem Scholiorum seu Paratheseon, quæcumque in calce sui signum vivificæ crucis habent, a Maximo confessore & monacho inventa narrantur. Cætera S. Joannis Scythopolitani antistitis esse narrantur.” Nondum hactenus incidi in exemplar vetus Anastasianæ translationis, in quo Maximi Scholia a Joannis discreta essent. Usserius vero Armachanus in Bibliotheca Theologica manu exarata, cujus Fragmentum recitat Guilielmus Cave in Joanne Maxentio (quem nescio quo stupore, quia monachorum Scytharum in Occidente causam egit, pro Joanne Scythopolitano accepit) de Scholiis Maximi & Joannis hæc reliquit observanda: “Joannes Schythopolitanus scripsit in Dionysium Areopagitam Scholia pariter ac maximus. Verum in libris Dionysii ab anno MDLXII inclusive editis simul confusa sunt Joannis & Maximi Scholia, quæ non in antiquioribus solum, quæ Cyparissioti tempore ferebantur, editionibus fuerunt distincta, sed etiam in utroque, quo usus est Morellius, codice: in quorum altero ad marginem apposita sunt Joannis Scythopolitani sine nomine Scholia; in altero vero seorsim (post absolutum textum integrum Dionysii) Maximi nomine insignita Scholia, eo breviora, quod ab amplioribus Joannis, cum quibus ea conjunxit Morellius, separata fuerant.

[15] Porro vulgata illa Scythopolitani Scholia eadem illa ipsa sunt, [a nonnullis adscripta, Joannis Scythopolitani sint,] quæ Dionysio Alexandrino ab aliis sunt attributa. Quod ex sententia a Cyparissioto ex Dionysii scholiis citata patet, quæ in scholiis istis totidem verbis reperitur. Istam vero sententiam Scythopolitani, non Maximi, esse liquet ex Latina versione Scholiorum Scythopolitani, a Roberto episcopo Lincolniensi facta, & in bibliotheca Collegii Corporis Christi apud Lincolnienses asservata, in qua reperitur.” Hæc Usserii accurati satis critici, ex quibus certo certius fit hodieque superesse Scholia Scythopolitani in Dionysium, eaque illa esse, quæ S. Maximo indiscriminatim assignantur, cum perpauca & perexigua sint, quorum Maximus parens fuit; hæcque, interjectis hujusmodi vocibus, ἄλλως, είς τὸ ἀυὸ, a Morellio sæpe ab aliis secerni animadverti. Hactenus laudatus Le Quien, nonnulla deinde adhuc alia, quibus Scholia in Dionysium Areopagitam a Joanne Scythopolitano fuisse composita, perspicue evictum dat, subjungens; sententia autem, ut ad id, ob quod præcipue Lequieni verba huc transcripsi, jam veniam, a Cyparissioto ex Dionysii Alexandrini Scholiis citata, ob quam, Scholia, Dionysio Alexandrino ab aliis attributa, Joanni Scythopolitano adscribenda, Usserius existimavit, apud laudatum Cyparissiotum, Bibl. Veterum Patrum edit. Lugd. tom. 21 a pag. 378 insertum, Decade 1, cap. 1 legitur, nihilque est, quam observatio, qua Dionysius Alexandrinus epistolæ, a Dionysio Areopagita ad Titum episcopum scriptæ, locum, quo Theologia in mysticam & philosophicam dividitur, hæcque fidem facere & adstringere veritatem asseritur, explanans, hisce primum, quæ quantum ad substantiam apud Areopagitam ibidem habentur, sequentibus verbis, Theologia philosophica & demonstrans fidem facit & demonstrat veritatem, in medium adductis, mox subjungit, Id est, eorum, quæ dicuntur, veritatem tamquam sigillo quodam obsignat, & tamquam vinculo colligat & efficit, ut qui audiunt, credant.

[16] [fieri potest, ut hæc nihilominus] Altera vero pars Theologiæ, quæ Symbolica est, per ea, quæ fiunt, adjungit ad Deum quodam ipsius rei habitu & informatione, quod quidem vocavit (nimirum Dionysius Areopagita) ἀδιδάκτους μυσταγωγίας. Talis est in S. Dionysium Areopagitam sententia, seu observatio, quam, veluti a S. Dionysio Alexandrino factam, Cyparissiotus proponit; cum autem in Scholiis in Dionysium Areopagitam, quæ, quemadmodum e jam dictis liquet, partim a Joanne Scythopolitano, partim a S. Maximo sunt contexta, eadem observatio, iisdem etiam verbis concepta, in præfatum Epistolæ, a Dionysio Areopagita ad Titum Scriptæ, locum legatur, nec tamen S. Maximum, sed Joannem Scythopolitanum, uti ex Latina Scholiorum Scythopolitani translatione, a Roberto, inter Prætermissos ad hunc diem apud nos relato Lincolniensi sec. XIII episcopo, facta atque in bibliotheca collegii Corporis Christi apud Oxonienses asservata liquet, habeat auctorem, haud sane immerito, Scholia in Dionysium Areopagitam, attribui a nonnullis Dionysio Alexandrino solita, Joanni Scythopolitano esse adscribenda, Usserius existimavit, maxime cum laudatus Cyparissiota aliud adhuc Scholion, quod, inter Scholia S. Maximi nomine edita exstans, Scythopolitani etiam est, sub Dionysii Alexandrini nomine Decadis 2 cap. 2 subministret. Jam vero, cum id ita sit, verosimillimeque Scholia in Dionysium Areopagitam, Joanni Scythopolitano adscribenda, S. Maximo Dionysii Scholiastæ & S. Anastasio Sinaïtæ, qui ambo Joanne Scythopolitano recentiores sunt, præluxerint, factum facile esse potest, ut bini hi scriptores Scholia, in Dionysium Areopagitam a Joanne Scythopolitano composita, S. Dionysio Alexandrino adscripserint.

[17] [per verba, hic recitata, S. Anastasius & Maximus,] Atque hinc, cum in hisce, externam Philosophiam solere ingenitam appellare omnem naturam inaspectabilem, similiter & hypostases substantias, ac Dionysium Areopagitam, dum supernas virtutes vocat multas substantias, Deumque super omne ingenitum esse, scripsit, e philosophiæ externæ seu profanæ more esse locutum, legissent, id a Dionysio Alexandrino assertum adstruxerint, prior quidem seu Anastasius Sinaïta sic scribens: Magnus Dionysius Alexandrinus, ex Rhetorum numero episcopus factus, in Scholiis, quæ scripsit in sibi cognominem, Dionysium, hæc habet: Externa Philosophia ingenitam appellare solet omnem naturam inaspectabilem, similiter & hypostases substantias. Ex cujus more S. Dionysius his locis est locutus, improprie nimirum has voces usurpans; posterior vero in Scholiis ad caput V cælestis Hierarchiæ ita notans: Cur porro, cum Ecclesia doceat, omnes sanctos angelos unius esse substantiæ, D. Dionysius (videlicet Areopagita) multas virtutes nominat? Magnus ille Dionysius, Alexandriæ episcopus & orator, in Scholiis, a se in beatum Dionysium sibi cognominem concinnatis, notat, externam Philosophiam solere naturam omnem invisibilem ingenitam vocare, uti & essentias supposita; atque hinc ait, abusive voces istiusmodi a sancto Dionysio fuisse usurpatas.

[18] At vero, ut, quæ opinioni meæ jam explanatæ adversari videntur, [eo, qui hic exponitur,] modo etiam exponam, Bernardus de Rubeis Ordinis Prædicatorum in sua, quam recentioris Operum Dionysianorum Venetiis anno 1756 adornatæ editionis tom. 2 inseruit, contra Michaelem Lequien aliosque Dissertatione cap. 5, sententia, qua contexta in Dionysium Areopagitam Scholia, Dionysio Alexandrino attributa, Joanni Scythopolitano reddenda esse, Usserius Armachanus (adi Lequieni verba, num. 14 & seq. recitata) existimavit, exposita, ita mox subjungit: At mirum, inquio ego, maxime fuerit, Anastasium Sinaïtam, qui sexto sæculo vitam agebat, eamque, ut summum ad initia sæculi septimi traduxit, ut Bollandi continuatores notant ad diem XX Aprilis, Scholia ignorasse Joannis Scythopolitani ejusdem sæculi sexti scriptoris, eademque Dionysio Alexandrino attribuisse! Equidem loca duo, quæ Cyparissiota profert capite 1 Decadis primæ & capite 2 Decadis secundæ sub nomine Dionysii Alexandrini totidem verbis reperiuntur in Scholiis, quæ sub nomine S. Maximi prodierunt: & miratio subit major, Joannis Scythopolitani nomen deleri oblivione potuisse, ejusque loco substitui Magnum Dionysium, Alexandrinum episcopum & oratorem! Ita ille; verum Bollandi continuatores, decessores nostri, Anastasium Sinaïtam ut summum ad initia seculi septimi dumtaxat vitam protraxisse, ad XX Aprilis diem non notant; aiunt quidem; Anastasium vivendo (tom. 2 dicti mensis pag. 850 num. 2 videsis) ad Heraclii tantummodo (eum enim tum obiisse, additio marginalis indicat) tempora pervenisse; verum, cum Heraclius, uti ipsimet notant, ab anno 610 usque ad annum 641 regnarit, neutiquam impediunt, quo minus usque ad postremum hunc annum Anastasii obitus possit differri. Imo vero nihil, quo minus ad annum usque 660 circiter Anastasius Sinaïta vixisse credatur, obstare, Sollerius noster in sua ad patriarchas Alexandrinos Appendice, tom. 5 Junii præfixa, pag. 118 num. 68 existimavit.

[19] Porro cum id ita habeat, ac Joannes Scythopolitanus seculo quinto, [modo impulsi, pro Scholiis, a Dionysio Alexandrino adornatis,] media sui parte jam elapso, floruerit, vitamque seculi proxime insequentis initio, ut Bernardus de Rubeis supra laudatus in Dissertatione, quam Venetæ Operum Dionysianorum editionis tom. 2 præmisit, cap. 3 docet, cum morte commutarit, seculo propemodum integro Anastasium ætate præcessit. Quod cum ita sit, contexta a Joanne Scythopolitano in Dionysium Areopagitam Scholia Anastasium Sinaïtam ignorasse, eademque Dionysio Alexandrino attribuisse, mirum adeo laudato Bernardo de Rubeis videri haud debuit. Adhæc facile factum esse potest, ut Severiani hæretici, Patrum libros falsare ac depravare, uti idem Anastasius Sinaïta in suo ὁδηγῷ seu Viæ duce loco non uno prodit, assueti, adornata a Joanne Scythopolitano in Dionysium Areopagitam Scholia ante Anastasii ætatem transcripsissent, iisque, sublato genuini auctoris nomine, Dionysii Alexandrini nomen, quo, quæ in rem suam in collatione Constantinopolitana anno 532 laudarant, Dionysii Areopagitæ Opera pro veris Sancti hujus Operibus esse habenda, contra catholicos, qui id tum negarant aut certe in dubium revocarant, sustinere possent, præfixissent. Quid si ergo Scholiorum, a Joanne Scythopolitano scriptorum & tamen Dionysii Alexandrini, veluti eorumdem auctoris nomine notatorum, exemplar Anastasio præluxerit, cumque in hoc Scholion, sequentibus hisce in caput quintum Cælestis Hierarchiæ conceptum verbis, Externa Philosophia ingenitam appellare solet omnem naturam inaspectabilem, similiter & hypostases substantias; ex cujus more S. Dionysius (nimirum Areopagita) his locis est locutus, improprie nimirum has voces usurpans, legisset, supra huc transcripta verba, quibus Scholion isthoc magno Dionysio, Alexandrino episcopo, adscribit, in litteras miserit, eaque deinde etiam S. Maximus, Dionysium Areopagitam Scholiis illustrans, adoptarit atque transcripserit?

[20] [habuerint; certe vel fraude fuerunt decepti, vel interpolati sunt.] Rem sane ita factam esse pose, dilucide patet. At vero, inquies, si Scholion, proxime huc transcriptis verbis conceptum, a Joanne Scythopolitano fuerit compositum, ut quid iisdem conceptum verbis Scholion hodie inter Scholia, solius S. Maximi nomine edita, & tamen, ut dictum, cum Scholiis, a Joanne Scythopolitano contextis, confusa, non reperitur. Respondeo, factum id esse posse, quod, cum Joannis Scythopolitani Scholia cum S. Maximi Scholiis in amborum editione conjungantur, proximeque huc transcriptum Joannis Scythopolitani, ut apparet, Scholion in S. Maximi Scholio supra recitato, quo Scholia in Dionysium Areopagitam Dionysio Alexandrino a Maximo adscribuntur, contineatur, solum hoc postremum Scholion, priori, ne bis idem dicerent, præterito, recitare visum sit iis, qui Scholia illa seu transcripserunt seu in lucem publicam typorum beneficio miserunt. Atque ita simul modo habemus, non tantum qua ratione, ut Joannis Scythopolitani Scholia ignorarit Dionysioque, Alexandrino episcopo, S. Anastasius, imo & S. Maximus adscripserit; verum etiam qui Joannis Scythopolitani nomen deleri seu e Scholiis, quæ id præferebant, tolli illiusque loco Magnus Dionysius, Alexandrinus episcopus & orator, substitui potuerit. Sedulo itaque omnibus jam expensis, mihi sane, vel supra huc transcriptos, in quibus Scholia, in Dionysium Areopagitam a Dionysio, Alexandrino episcopo, contexta citantur, SS. Anastasii Sinaïtæ & Maximi textus in amborum horum Sanctorum Opera a posterioris ævi interpolatoribus fuisse intrusos, vel certe, ut & Anastasius & Maximus Scholia hujusmodi citarint, impostorum vel plurium vel certe unius fraude esse effectum, verosimillimum apparet.

[21] [Postremum autem tam quantum ad S. Anastasium,] Ac mihi quidem, impostoris cujuspiam arte, ut Anastasius Sinaïta Scholia, in Dionysium Areopagitam a Joanne Scythopolitano contexta, pro Scholiis a Dionysio Alexandrino compositis laudarit, factum esse, multo minus verosimile videtur, quam textum supra huc transcriptum, in quo Scholia, a Dionysio Alexandrino in Dionysium Areopagitam conscripta, memorantur, a posterioris ævi interpolatore in Anastasii οδηγὸν loco supra cit. fuisse intrusum. Ea sedet sententia, primo quidem, quod, an jam inde ab Anastasii ætate Scholia, in Areopagitam a Joanne Scythopolitano contexta, Dionysio Alexandrino fuerint re ipsa adscripta, admodum sit dubium; secundo quod, an in Latina (adi iterum Lequieni verba supra recitata, uti etiam Bernardum de Rubeis Dissertationis, quam Venetæ Operum Dionysianorum editionis tom. 1 præmisit, cap. 3) Scythopolitani Scholiorum translatione, a Roberto Lincolniensi seculo XIII facta ac in bibliotheca Oxoniensi asservata, Scholion tale, quale num. 19 exhibui, occurrat, compertum haud habeam; tertio quod in antiquissimo bibliothecæ regiæ Parisiensis codice supra laudato ab Anastasii οδηγῷ absit textus supra huc transcriptus, in quo Scholia, a Dionysio Alexandrino in Areopagitam contexta, laudantur; ac quarto denique, quod, cum equidem ex iis, quæ supra de Joanne Cyparissiota disserui, seculo XII aut XIII, quorum altero is, ut apparet, floruit, Scholia quæpiam in Areopagitam, quæ, a quocumque demum essent composita, a Dionysio Alexandrino composita a nonnullis credebantur, exstitisse videantur, facile factum esse possit, ut ea inter, jam inde etiam a seculo decimo fortassis contexta, Scholion, quale num. 19 exhibui, exstiterit, idque idcirco S. Dionysii, Alexandrini episcopi, nomine in Anastasii οδηγὸν fuerit intrusum.

[22] Quod autem ad S. Maximum jam spectat, mihi pariter eum, [quam quantum ad S. Maximum ab rationes,] nisi forsan, (quod tamen non puto) quibusdam illis, qui Prologum, Scholiis in Dionysium Areopagitam, solius S. Maximi nomine editis, præmissum, Joanni Scythopolitano, uti e Morelliana Operum Dionysii Areopagitæ editione intelligitur, adscribunt, assentiendum sit, quapiam impostoris arte, ut Scholia in Dionysium Areopagitam, veluti a Dionysio, Alexandrino episcopo, adornata, citaret, impulsum fuisse, reve etiam ipsa citasse, multo minus verosimile apparet, quam in Scholia, solius sancti Maximi nomine edita, a posteriorum temporum interpolatore fuisse intrusum textum, S. Maximo vulgo attributum supraque huc transcriptum, in quo Scholia, a S. Dionysio, Alexandrino episcopo, in Dionysium Areopagitam contexta, laudantur. Cur ea mihi sedeat sententia, expono. In præmisso a se S. Dionysii Operibus Prologo S. Maximus ita iis, qui, quod nec Eusebius Pamphili, nec Origenes Dionysii Areopagitæ libros seu Opera recenseat, sancto illi Atheniensi episcopo hæc abjudicant, respondet: Dicendum, quamplurima Eusebium omisisse, quæ ad manus ejus non pervenerant. Etenim non dicit, omnia omnino se collegisse; quin imo fatetur, innumerabiles libros ad ipsum nullatenus pervenisse. Etiam multos possem commemorare, quos ipse non habuit, & hos quidem suæ regionis, ut Hymenæi & Narcissi, qui sacerdotio functi sunt Ierosolymis. Ego sane in aliquos Hymenæi libros incidi. Sed nec Pantæni opera annotavit, neque Clementis Romani, duabus solum epistolis exceptis. Sed neque plures alios. Origenes autem, nescio an omnes, VIX certe quatuor recensuit.

[23] [in medium] Maximus itaque, quo Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, re etiam ipsa Sanctum hunc habere auctorem, tueatur, objectioni ex Origenis & Eusebii de Dionysianis Operibus silentio petitæ, nihil reponit aliud, quam Eusebium plurium aliorum librorum non meminisse; Origenemque vix quatuor memorasse. Verum si S. Maximus, seu rei veritate impulsus, seu impostoris fraude deceptus, in Dionysiana Opera Dionysium Alexandrinum scripsisse Scholia credidisset, quis, quæso, illum ad objectionem, ex Eusebii & Origenis de Dionysii Areopagitæ Operibus silentio petitam, ita fuisse, ut facit, responsurum, in animum inducat? Imo vero quis, eumdem Scholiasten sanctum Maximum responsurum non fuisse, existimet, Origenem quidem & Eusebium de Operibus, Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solitis, non fuisse locutum, verum ea Dionysium Alexandrinum, Origenis æqualem ac Eusebio uno fere seculo antiquiorem, non tantum laudasse, sed & Scholiis illustrasse? Sane cum iis omnibus, qui Areopagitica Opera vel inficiabantur vel in dubium revocabant, os occlusurus responsione illa fuisset, & tamen, ea omissa, ad aliam confugiat, Eusebiumque & Origenem non omnes auctores citasse, nihilque proinde ex horum silentio, ut Dionysiana Opera Areopagitæ abjudicentur, haberi posse, respondeat, liquet certe vel hinc, Maximum non credidisse, Scholia a Dionysio Alexandrino in Dionysium Areopagitam fuisse contexta. Adhæc si Scholia, quæ a Dionysio Alexandrino in Dionysium Areopagitam fuissent conscripta, S. Maximo, ut volunt Operum Areopagiticorum patroni, fuissent ad manum, futurum fuisse quis credat, ut eorumdem in suis Scholiis uno dumtaxat loco supra memorato mentionem fecisset?

[24] [hic adductas, verosimilius apparet, nec quod modo adhuc proponitur,] Certe testimonium adeo grave, quale erat illud S. Dionysii Alexandrini, non omisisset S. Maximus, sed ipso veluti novo lumine Prologum suum, suaque Scholia illustrasset; id autem cum ita sit, nec tamen fecerit S. Maximus, enimvero indubitatum apparet, illum præ oculis nulla in Dionysium Areopagitam habuisse Scholia, quæ seu fraude deceptus seu rei veritate adductus Dionysii Alexandrini crediderit. Quod cum ita habeat, sane attributum S. Maximo in Areopagitam Scholion, quod num. 17 huc transcripsi, quodque, ut num. 13 e Lequieno docui, a vetustis codicibus abest, in S. Maximi Scholia, vel ex Anastasio Sinaïta, in cujus Οδηγὸν jam inde a seculo XII ac forsan etiam citius jam fuisset illatum, vel aliunde a posterioris ævi interpolatore fuisse intrusum, verosimilius apparet. Porro cum e jam dictis textus bini, quorum alter S. Anastasio Sinaïtæ, alter S. Maximo solet adscribi, verosimilius tam in hujus Scholia, quam in illius Opus, quod Græce Οδηγὸς Latine Dux viæ, inscribitur, per recentioris ævi interpolatorem fuerint intrusi, erit fortassis non nemo, qui modo, ut in dictis binis textibus S. Dionysio, Alexandrino episcopo, Scholia in Areopagitam attribuantur, factum esse contendat inconsideratæ ejusdem interpolatoris præcipitantia, qui cum Scholia quæpiam in Areopagitam, quæ Dionysio, Alexandrino rhetori, adscribebantur, sibi prælucentia haberet, hæc, re non satis examinata, S. Dionysio, Alexandrino episcopo, quod hunc cum rhetore illo homonymo perperam existimaret eumdem, adscripserit.

[25] Atque hoc quidem nec prorsus mihi displicet, nec cum iis, [aspernandum propterea est reive nostræ seu id,] quæ jam dixi, ex toto pugnat, cum Scholia a S. Dionysio, Alexandrino episcopo, in Areopagitam fuisse contexta, non asseruerim, sed tantummodo, id fecisse Sanctum illum, vel in binis mox iterum memoratis textibus, in S. Anastasii Οδηγὸν & in S. Maximi Scholia interpolatoris manu intrusis, vel ab ipsismet duobus hisce Sanctis, impostorum arte deceptis, asseverari docuerim; etsi autem jam inde a seculo decimo fortassis, quæ S. Dionysii, Alexandrini episcopi, nomen prætulerint, composita in Areopagitam Scholia seculo XII aut XIII exstitisse mihi videri, edixerim, haud tamen re ipsa Scholia hujusmodi, nedum inter hæc Scholion, quale num. 19 exhibui, exstitisse, pro certo asseveravi. Scholia interim quæpiam, quæ Dionysii, Alexandrini rhetoris, nomen prætulerint, nec tamen S. Dionysio, Alexandrino episcopo, debuerint adscribi, exstitisse haud satis cum iis, quæ tom. 2 Octobris pag. 112, num. 49 & tribus seqq. disserui, concordat. Ibi enim, per Dionysium, Alexandrinum rhetorem, a quo Scholia in Areopagitam fuisse conscripta a Niceta Choniate & Joanne Cyparissiota dicuntur, non rhetorem Alexandrinum, a s. Dionysio, patriarcha Alexandrino, distinctum, sed hunc ipsum Sanctum intelligendum, statui. Verum id dumtaxat feci, quod per textus, num. 17 huc transcriptos, S. Dionysio, Alexandrino episcopo, Scholia in Areopagitam a SS. Anastasio Sinaïta & Maximo attribui, tunc existimarem, nec binos hosce Sanctos fuisse vel impostorum arte in re illa deceptos, vel scriptoris recentioris manu interpolatos, suspicarer. Cum autem horum alterutrum locum e jam dictis obtineat, & quidem, e præfatis textibus alterum in Anastasii Οδηγὸν, alterum in S. Maximi Scholia fuisse ab interpolatore intrusum, verosimilius appareat, enimvero sive is Scholia, quæ, a Joanne Scythopolitano contexta, S. Dionysii, Alexandrini episcopi, nomen aperte prætulerint, sive alia, quæ, quod a Dionysio rhetore composita notarentur, S. Dionysio, Alexandrino episcopo, perperam adscripserit, sibi prælucentia habuerit, ad rem nostram, ut consideranti patescet, parum facit.

[26] Verum, etsi res ita habeat, neutiquam tamen assentiri queo illis, [seu quod de Anastasii libro potest obsici, quidquam officit.] qui Scholia, S. Dionysii, Alexandrini episcopi, nomine inscripta, Nicetæ & Joannis Cyparissiotæ ætate non exstitisse, ex eo contendunt, quod ab aliis, qui vel æqualis vel supparis ætatis sint, scriptoribus scholia hujusmodi haud citentur; cum enim, qui ita arguunt, Scholia equidem, quæ Dionysii, Alexandrini rhetoris, nomen prætulerint, tunc exstitisse, non possint non admittere reque etiam ipsa admittant, nec hæc tamen ab aliis, quam a Niceta & Joanne Cyparissiota, laudentur, perperam sane illos eo, quo dixi, modo arguere, nemo non videt. Ceterum si liber, Græce Οδηγὸς, Latine Dux viæ inscriptus, qui Anastasio Sinaïtæ attribuitur, diversis forsan, ut Richardus Simon Bibliothecæ selectæ tom. 2, cap. 2 contendit, excerptis, partim ex ipsiusmet Anastasii, partim ex aliorum scriptorum lucubrationibus a compilatore collectis, constet, nec sic e libri dicti textu, num. 19 huc transcripto, quidquam habebitur, ut Scholia a S. Dionysio, Alexandrino episcopo, in Dionysium Areopagitam fuisse conscripta credantur: in ea enim hypothesi caput Οδηγοῦ 22, e quo textus ille num. dicto recitatus, acceptum forte ex auctoris scripto fuerit, qui Scholia, quæ a S. Dionysio Alexandrino composita non erant, pro Scholiis, quæ a sancto hoc antistite essent contexta, per errorem habuerit. Utut sit, cum equidem in dicta hypothesi dubium admodum, sitne ab Anastasio, an ab altero præfatum Οδηγοῦ caput profectum, sit futurum, neutiquam id fuerit Scholia in Areopagitam vindicare S. Dionysio, Alexandrino episcopo, natum. Atque hæc de Scholiis Dionysiana Opera Areopagitæ adscribunt, opinioni suæ stabiliendæ argumentum repetunt, omnino enervarem, tam fuse disserui; quod modo adhuc monuisse contentus, ad ea, quæ cap. seq. discutere statui, progredior.

CAPUT II.
An Dionysiana Opera seculo IV vel a concilio Nicæno, vel a SS. Athanasio, Gregorio Nazianzeno & Chrysostomo fuerint citata.

[Nec concilium Nicænum, anno 325 celebratum,] In Arabicis primi Nicæni Concilii exemplaribus canones octoginta, a pluribus Orientis sectis, Jacobitis videlicet, Nestorianis, Abyssinis, imo & a Græcis & Maronitis, summa in veneratione habiti, quos Pisanus & Turrianus Latinos reddidere, quosque esse legitimos, Abraham Ecchellensis Maronita contendit, leguntur; cum autem in horum canonum trigesimo primo, ubi modus recipiendi in Ecclesiam eos, quos hæreticos fuisse constat, traditur, sequentia hæc verba, Et postquam hæc fecerit episcopus vel sacerdos, in cujus manibus est, debet ungere eum oratione Chrismatis & ter signare signo Crucis ungendo & orando super eum orationem Dionysii, occurrant, eaque, ut aiunt, Hierarchiæ ecclesiasticæ cap. 7 exhibeantur, nullum omnino, quin ante illud concilium, anno 325 ac proin seculo IV celebratum, Dionysiana Opera laudata, scriptaque adeo etiam fuerint, dubium superesse, contendunt Areopagitici seu qui Opera, Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solita, pro genuinis Sancti hujus Operibus habent. Verum quam parum valeat hoc illorum argumentum, nullo negotio potest monstrari. Primo enim antiquæ omnes canonum primi illius Nicæni concilii collectiones non plures quam viginti canones exhibent. Secundo Theodoretus lib. 1 Hist. ecclesiasticæ cap. 8 & Rufinus canones dumtaxat viginti duos recensent; etsi enim hic posterior lib. 1 Hist. ecclesiasticæ cap. 6 viginti duos numeret, canonem septimum & octavum partitur in duos.

[28] [Areopagitam citavit, nec id vel ab Athanasio, utpote Quæstionibus] Tertio exemplaria Nicæni concilii, quæ S. Cyrillus, Patriarcha Alexandrinus & Atticus Constantinopolitanus ad Patres quinti Carthaginensis concilii transmiserunt, viginti tantummodo Canones numerabant. Quarto Africani episcopi post conquisitos magna cum diligentia in Oriente canones omnes, a Nicæno concilio sancitos, non plures quam viginti nacti sunt. Quinto in ea collectione canonum, qua concilii Chalcedonensis tempore utebatur Græca ecclesia, non nisi viginti continentur. Sexto denique Dionysius Parvus ceterique canonum collectores viginti tantummodo recensent. Hinc porro fit, ut reliqui sexaginta ab eruditis tamquam supposititii explodantur; & licet ut supposititii ab eruditis non haberentur, apocrypha tamen & commentitia esset oratio, quæ in illo trigesimo primo Nicæno canone recitatur, cum in Dionysii Operibus nec existat, nec umquam exstiterit. Ut itaque Opera, quorum auctor Dionysii Areopagitæ nomen sibi imposuit, jam inde a seculo quarto fuisse citata eique attributa, probetur, concilium Nicænum I, anno 325 celebratum, perperam adducitur. An eumdem in finem meliori jure S. Athanasius, Alexandrinus episcopus, qui anno 371 obiit, seculoque proinde quarto floruit, adducatur, nunc dispiciendum. Quæstiones ad Antiochum ducem, veluti ab Athanasio compositæ, circumferuntur, de quibus Benedictini, qui Athanasii Opera simulque Quæstiones illas iteratis typis anno 1698 Parisiis ediderunt, Congregationis S. Mauri monachi secundo illorum tomo pag. 231 in Monito, Operibus ad Antiochum ducem præmisso, num. 5 ita loquuntur: Quæstiones ad Antiochum, quæ jam diu inter Athanasii edita comparent, haud primum, ut jam exstant, compositæ sunt; sed cum pauciores numero olim fuerint, nec plures XXXV in veteribus Latinis editis & in quibusdam manuscriptis, in aliis vero XLI, jam exstant num. CXXXVI, librariis novas quæstiones semper addentibus; unde fit, ut codices multum inter se varient; ita illi, nonnulla adhuc adjungentes alia, partim usui nobis mox hic futura, cum primum, qui e quæstionibus illis Operum Dionysianorum vindices arguant, proposuero.

[29] Quod itaque ad harum octavam, qua, quot angelorum ordines & naturæ sint, [ad Antiochum ducem, quæ rem evincerent, Sancto illi, uti rationibus,] quæritur, respondeatur, Una est natura, quemadmodum & hominum. At novem sunt ordines, ut Theologiæ peritissimus docet Dionysius, qui hujusmodi sunt: Angeli, Archangeli, Principatus, Potestates, Virtutes, Dominationes, sex alis instructa Seraphim, multisque oculis ornata Cherubim, & Throni. De una Angelorum substantia loquitur etiam Gregorius Nyssenus in decimo septimo capite libri sui de Homine; hoc autem responsum Dionysii, & quidem, uti ex adjunctis liquet, Areopagitæ, mentionem complectatur, Sanctum hunc nostrum seu compositam ab eo, in qua de angelorum Ordinibus tractatur, cælestem Hierarchiam ab Athanasio fuisse citatam, contendunt. Verum, aiunt proxime post verba jam recitata Benedictini monachi laudati, Perspicuum plane est, has quæstiones non esse Athanasii, sed nonnullas ex variis auctoribus hinc inde excerptas fuisse, alias a variis scriptoribus compositas; unde factum, ut aliquæ exstent aliis præstantiores, elegantioresque, nec indignæ, quæ legantur. Quæstiones quidem illæ, ac nominatim hic modo proposita, in qua Gregorius Nyssenus, Athanasio recentior, laudatur, Athanasio idcirco, quod aliqui Patres Athanasio ætate inferiores memorentur, abjudicandæ non sunt, cum Patres, qui locis illis citantur, ac nominatim Gregorius Nyssenus, qui in Quæstione proxime proposita laudatur, in antiquissimis codicibus, uti ex horum inspectione sese comperisse, præfati Benedictini monachi testantur, non memorentur.

[30] Verum, aiunt iidem Benedictini monachi, [in medium hic adductis,] Aliunde luce clarius commonstratur, non esse illas Athanasii, I ex orationis genere, impolito & ineleganti, ut plurimum saltem; nam sibi stylus minime constat, quia multa ex variis scriptoribus tacito nomine excerpta sunt; 2 ex nugis compluribus, quas quisque facile animadversurus est; tertio ex iis, quæ de imaginibus earumque cultu dicuntur num. XXIX; nam licet, Eusebio teste, plurimi suo tempore Apostolorum imgines depictas apud se cum honore retinerent, non ita frequens tunc imaginum erat usus. Ex multis denique aliis, quæ proferre non juvat, ne apertissimæ rei comprobandæ diutius æquo immoremur. Inter plurima alia, ob quæ Quæstiones illas Athanasii non esse, laudati monachi contendunt, computari potest hæresis, in quæstione 115 memorata, quæ Christum Dominum e sanctissima Virgine Maria incorruptibile corpus assumpsisse, adstruebat, quæque ante Chalcedonense concilium, anno 451 ac proin diu post Athanasii ætatem celebratum, orta non est. Accedunt occurrentia in illis quæstionibus erronea quam plura, quæ, illas Athanasio prorsus esse indignas eumque proinde non habere auctorem, luculentissime commonstrant. At vero, inquiunt, Quæstiones illas S. Anastasius Sinaïta & S. Joannes Damascenus, quorum alter VII, alter VIII æræ Christianæ seculo floruit, sub ipsomet S. Athanasii nomine laudarunt. Fateor, sic habet; atque hoc quidem in suo ad Constitutiones Clementis Romani Proœmio Turrianus probat; verum quid tum?

[31] [ostenditur, falso suppesitis,] Cum Quæstiones illæ, uti e jam dictis liquet, temporis lapsu plurimum tum numero, tum adscititiis Patrum auctoritatibus auctæ fuerint, quæstiones, quas S. Anastasius Sinaïta & S. Joannes Damascenus sub Athanasii nomine laudarunt, fuisse illas ipsas, quæ modo circumferuntur, quis credat? Adhæc cum nullus prorsus auctor, qui ante Anastasium Sinaïtam & Joannem Damascenum floruerit, Quæstionum ad Antiochum ducem, veluti ab Athanasio compositarum, meminerit, fieri potest, ut jam inde etiam a tempore, Anastasii Sinaïtæ & Joannis Damasceni ætatem prægresso, sub venerando Athanasii nomine ad auctoritatem iis, quæ dicerentur, conciliandam quæstiones hujusmodi aliquot fuerint confictæ atque ab Anastasio Sinaïta & Joanne Damasceno, qui a crisi haud multum commendandi videntur, Athanasii vere esse perperam fuerint æstimatæ. Utut sit, cum equidem Quæstionum illarum octavam, in qua Dionysii compositæque ab eo Cælestis Hierarchiæ mentio fit, Anastasius Sinaïta & Joannes Damascenus nuspiam laudent, earumdemque numerus temporis lapsu, uti e supra dictis indubitatum est, admodum creverit, eas inter duorum horum Sanctorum ætate fuisse præfatam octavam, in qua Dionysii Areopagitæ mentio fieret, omnino est incertum. Aliquæ quidem inter jam editas ad Antiochum ducem quæstiones ex aliis Athanasii Operibus, ut laudati Benedictini monachi loco supra cit. etiam observant, sunt acceptæ; verum eamdem octavam, in qua Dionysii mentio fit, ex earum numero esse, nemo affirmat. Ceterum Quæstiones ad Antiochum ducem, quæ S. Athanasii nomine circumferuntur, tam certo ei sunt suppositæ, ut ne eas quidem plures ex iis, qui pro Dionysianis Operibus Dionysio Areopagitæ vindicandis decertarunt, in causæ suæ patrocinium advocare sint ausi.

[32] Modo ad S. Gregorium Nazianzenum, qui seculo quarto pariter floruit, [vel etiam a S. Gregorio Nazianzeno, utpote qui, quamvis loco hic relato] quique, ut volunt, S. Dionysii Areopagitæ Opera etiam laudarit, sermonem convertamus. Celeberrimus is sanctus Pater Oratione 38, in Christi Nativitatem habita, de Seraphim, quorum alter ad alterum Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus exercituum clamabat, ab Isaïa, uti hic Prophetiæ suæ cap. 6 narrat, visis, faciens sermonem, ita ratiocinatur: Θεοῦ δὲ ὅταν εἴπῳ, λέγω Πατρὸς καὶ Ὑιοῦ καὶ ἁγίου Πνεύματος … οὕτω μὲν οὖν τὰ ἅγια τῶν ἁγίων, ἃ καὶ τοῖς Σεραφὶμ συγκαλύπτεται καὶ δοξαζέται τρισὶν ἁγιασμοῖς εἰς μίαν σονιοῦσι Κυριότητα καὶ Θεότητα, ὅ καὶ ἄλλῳ τινὶ τῶν πρὸ ἡμῶν πεφιλοσόφηται καλλιστάτε καὶ ὑψηλότατα· hisce autem verbis, quæ e Billii interpretatione Latine sonant, Deum porro cum dico, Patrem & Filium & Spiritum Sanctum dico … Sic nimirum Sancta Sanctorum, quæ etiam a Seraphinis obteguntur ac tribus sanctificationibus celebrantur, in unam Dominationem ac Deitatem coeuntibus, quemadmodum & alius quidam ante nos pulcherrime & subtilissime philosophatus est, Deum unum in essentia seu substantia & trinum in personis per citatum Isaïæ textum designari, S. Gregorius Nazianzenus docet. Porro Dionysius Areopagita seu Operum Dionysianorum, qui hujus sibi nomen imposuit, auctor de Cælesti Hierarchia cap. 73 Isaïæ textu, quem proxime huc transcripsi, recitato, subjungit: Has … sublimissimas cælestium intelligentiarum hymnologias … in iis, quæ de Divinis Hymnis conscripsimus, … explanavimus … impræsentiarum repetere sufficiat, … ut monas unitasque, quæ tribus inest personis, … res omnes penetret.

[33] Cum ita autem, ut apparet, e trina Seraphim apud Isaïam repetitione, [per rationes, a scriptore anonymo] Sanctus, Sanctus, Sanctus, & e singulari vocabulo, Dominus, essentiæ divinæ unitatem ac Personarum trinitatem collegerit, nec quisquam ante Dionysii Areopagitæ ætatem id fecisse inveniatur, hinc per illum, quem ita, ut dictum, e memorato Isaïæ textu pulcherrime ac subtilissime philosophatum ante se esse, Gregorius Nazianzenus supra recitatis verbis ait, non alium abs hoc, quam Dionysium Areopagitam fuisse intellectum, contendunt. Verum objectionem hanc anonymus problematis de Dionysianis Operibus anno 1708 Parisiis Gallice evulgati Latineque deinde redditi ac Venetiis anno 1756 editi, auctor in postrema hac editione solvere hunc Latine conatur in modum: Verisimilius est, S. Gregorium Nazianzenum ex S. Athanasio potius quam ex S. Dionysio Areopagita sublime illud hausisse argumentum. En S. Athanasii textus, quem integrum refero, ut clarior appareat convenientia cum textu S. Gregorii Nazianzeni: “Conjunguntur autem,” sunt ejus verba, “una hæ sanctificationes pro insequabili * illa unitate. In eo enim ipso, quo amplissima ista animalia tertio proferunt glorificationem, dum, aiunt Sanctus, Sanctus, Sanctus, triplici numero tres perfectas, absolutas, integras personas ostendunt; quemadmodum sub unica voce, Dominus, unam substantiam declarant.” Ex quibus, nemo est, qui non videat, primo S. Gregorii Nazianzeni verba superius relata magis cum S. Athanasii, quam cum S. Dionysii verbis cohærere. Secundo verba S. Athanasii præstantius aliquid ac sublimius præ se ferre, quam verba S. Dionysii: ex hac enim glorificatione ter ab illis Seraphim repetita trium Divinarum Personarum æqualitatem, & ex hoc vocabulo “Dominus” semel tantum in hoc admirabili cantico recitato, essentiæ unitatem demonstravit; unde non immerito de eo pronunciavit S. Gregorius: “pulcherrime & subtilissime philosophatus est.”

[34] [in medium] Nec quidquam valeret hic reponere, S. Athanasium eam animadversionem fecisse explicando caput quartum Apocalypsis; S. Gregorium vero non indicare ex quonam Scripturæ loco, ex Isaïa scilicet, an ex Apocalypsi hoc testimonium mutuaverit. Etenim cum hæc glorificatio eadem sit, iisdemque verbis expressa, sive apud Isaïam, sive in Apocalypsi, parum refert, sive ab uno, sive ab altero Scripturæ loco fuerit deprompta, dummodo idem ex ea eruatur argumentum. Non sum quidem nescius, non deesse qui contendant, loco horum verborum: “Quemadmodum & alius quidam ante nos” legendum esse: “Quemadmodum alius quispiam e majoribus nostris;” & in hoc posteriori sensu verba illa non ita commode posse intelligi de S. Athanasio, qui cum paulo ante mortem S. Gregorii Nazianzeni ex humanis decesserit, non potuit ab ipso appellari quispiam e majoribus nostris. At vero optime hæc S. Gregorii Nazianzeni verba quadrare possunt in S. Dionysium Areopagitam, quem scimus quamplurimos annos S. Gregorium præcessisse, primumque ac solum fuisse ex veteribus Patribus, qui id animadverterit. Huic difficultati tria reponi possunt, primo eruditum Jacobum Billium, qui inter illustriores interpretes, & Græcæ linguæ peritiores recensetur, hæc S. Gregorii Nazianzeni verba ex Græco sic reddere: “Et alius quidam ante nos”, non vero, “quispiam e majoribus nostris.”

[35] [hic adductas,] Quamvis enim hæc locutio οἱ πρὸ ἡμῶν plerumque usurpetur pro “majores,” nihilominus in propria significatione nil aliud indicat quam, “qui ante nos.” Secundo Nicetas in Commentariis, quæ edidit in hanc tricesimam octavam S. Gregorii Orationem, testatur, hunc S. Doctorem non alium præ oculis habuisse quam S. Athanasium, cujus etiam refert verba, ut eorumdem convenientiam cum verbis S. Gregorii melius aperiat. Tandem, ne ulterius immoremur in verbo, quod plures potest significationes habere, si Gregorii Nazianzeni verba hunc sensum referunt, “sicut alius quispiam e majoribus nostris” &c, reponimus, S. Gregorium octodecim annos S. Athanasio vixisse superstitem; Athanasius enim die 2 Maii anno CCCLXXI ex hac vita decessit, Gregorius vero die VIII ejusdem mensis anno CCCLXXXIX, ac proinde jure optimo potuisse S. Athanasium in numero suorum majorum recensere. Cujus quidem rei exemplum, ne ab Ecclesiastica Historia recedamus, habemus in ipsis Apostolis; etenim Philo de Therapeutis verba faciens, ait, eos studere Philosophiæ, quam acceperant a majoribus suis: “Dant operam Philosophiæ per manus acceptæ a majoribus.” Et tamen Eusebius & Nicephorus testantur, non aliam esse hanc Philosophiam, de qua loquitur Philo, nisi Euangelia & Epistolas S. Pauli. Si igitur Philo potuit Apostolos respective ad Therapeutas majores appellare eo tempore, quo eorum plures adhuc in vivis degebant, cur non potuit Nazianzenus S. Athanasio, cui octodecim annos superstes fuit, hunc titulum tribuere?

[36] Ita hactenus laudatus auctor anonymus; verum anne S. Gregorius Nazianzenus in textu, quem Græce simul & Latine supra huc transcripsi, [Dionysium Areopagitam non laudasse,] ad S. Athanasium, ut vult, respexit? Id mihi dubium admodum ac incertum apparet; quidquid enim verbis, proxime jam datis, arguat, Græca hæc Nazianzeni verba Ἄλλῳ τινὶ τῶν πρὸ ἡμῶν πεφιλοσόφηται καλλιστάτε καὶ ὑψηλότατα Latinis hisce, Alius quidam ante nos pulcherrime & subtilissime philosophatus est, haud sat feliciter Jacobus Billius exponit. Ea mihi sedet sententia, quod in expositione seu interpretatione isthac nullum omnino vocabulum, quod voci Græcæ τῶν respondeat, inveniatur, hæque voces Græcæ τις τῶν πρὸ ἡμῶν receptissima apud Græcos phrasi, non simpliciter Quidam ante nos, sed Quidam illorum, qui ante nos fuerunt seu vixerunt, aut etiam floruerunt, significent; cum autem id ita habeat, nec etiam, ut Halloixius de Vita & Operibus S. Dionysii Areopagitæ quæstione 2 contendit, dictæ voces Græcæ per se significare, Quidam illorum, qui ante nos scripserunt, apud Græcos soleant, præfatam, quam proxime datis Gregorii Nazianzeni verbis Græcis Billius adaptavit, interpretationem accuratam non esse, indubitatum apparet.

[37] Jam vero cum res hæc, de qua etiam in Epistolarum S. Ignati Vindiciis cap. 10 pag. 147 Pearsonium videsis, [pro certo] sic habeat, recitata Nazianzeni verba Latine exponenda videntur Alius quidam illorum, qui ante nos fuerunt; hoc autem cum perinde sit, acsi diceretur, Alius quidam e majoribus nostris, hacque loquendi ratione scriptores Græci hominem, vel priusquam nati sint, vel diu, antequam scribant, defunctum significare soleant, Gregorius per illum, quem pulcherrime & subtilissime philosophatum loco supra cit. ait, non Athanasium aut quempiam, cum quo adhuc vixisset, sed alium, qui diu, antequam ista scriberet, e vivis jam excessisset, ac proin e majoribus Gregorii existeret, verosimillime indicavit. Hinc porro jam fit, ut, fatente ipsomet, quem supra laudavi, anonymo, haud ita commode intelligi possit de S. Athanasio locutus; adjungit quidem idem anonymus, a Gregorio Nazianzeno pro uno e majoribus suis Athanasium haberi potuisse; verum id haud satis probat. Anne enim Philo, quem in exemplum adducit, per Philosophiam, quam Therapeutas a majoribus per manus accepisse, ait, Euangelia & Epistolas S. Pauli haustamve ex iis doctrinam intellexerit, ac proin Apostolos eo ipso tempore, quo horum plures in vivis adhuc erant superstites, Therapeutarum majores appellarit, controverti potest, etsi etiam, contra ac nonnulli contendunt, Philonis Therapeutas fuisse Christianos, fuerit concessum.

[38] Quod cum ita sit, Athanasium pro uno e Gregorii Nazianzeni, [haud probetur, Areopagitam tamen] qui ei 18 dumtaxat annis circiter supervixit, majoribus recte haberi potuisse, concludi inde non potest. Porro cum Gregorius, non secus ac Dionysius, spiritus cælestes, quibus, quam locis citatis memorant, Dei glorificationem adscribunt, Seraphinos, ut Isaïæ cap. 6 fit, appellet, Athanasiusque contra spiritus eosdem animalium appellatione, uti Apocalypseos cap. 4 fit, distinguat, enimvero vel hinc, an Gregorius Nazianzenus loco supra cit. ad Athanasium, & non ad Dionysium, respexerit, dubitari posse videtur. Ast quid tandem? Anne ergo Gregorius Nazianzenus Dionysii Areopagitæ Opera vere citarit? Cum Dionysius, qui Seraphini in cælo Deum laudent, cælestis Hierarchiæ cap. 7 nude dumtaxat ex Isaïæ cap. 6 referat, seque voces, quibus hoc illi faciunt, in libro de Divinis Hymnis explicuisse, ibidem affirmet, oportet, ut vel librum hunc Gregorius, si voces easdem exponens ad Dionysium Areopagitam respexit, præ oculis habuerit, vel certe, ut, quomodo in libro isto, qui, si umquam exstitit, modo amplius non invenitur, voces illæ a Dionysio fuerint expositæ, e citato cælestis Hierarchiæ cap. 7 collegerit. Verum nullum omnino, quo vel unum vel aliud certo probari queat, argumentum suppetit.

[39] [fortassis non laudarit,] Adhæc cum multa S. Dionysii Corinthii & S. Dionysii Alexandrini aliorumque sanctorum Patrum, qui ante S. Gregorium Nazianzenum vixere, Scripta interierint, fieri potest, ut in horum aliquo, quod vel per Dionysium Corinthium, vel certe per alium, ab Areopagita distinctum, fuisset contextum, præfatæ Seraphinorum apud Isaïam cap. 6 voces modo supra relato fuerint expositæ, huncque adeo, qui id fecisset, Gregorius Nazianzenus per illum, quem pulcherrime ac subtilissime philosophatum, ait, intellexerit. Sane, cum illius, de quo id ait, nomen non exprimat, ac quisquam forte, ab Areopagita diversus, supra memoratas Seraphinorum voces eo, quo dictum, modo ante Gregorium explanarit, aliumne, an Areopagitam pulcherrime & subtilissime philosophatum, is dixerit, dubium admodum atque incertum esse, necesse est. E grandi quidem ac sublimi stylo, quem Dionysius Areopagita in scribendo tenuit, Sanctum hunc nostrum per illum, quem pulcherrime ac subtilissime philosophatum, Gregorius Nazianzenus loco supra cit. ait, debere intelligi, Pearsonius supra laudatus in Epistolarum S. Ignatii Vindiciis cap. 10 etiam contendit; verum ibidem Nazianzenum, ipsamet, quam Isaïæ textui, num. 32 recitato, a quodam ante se adaptatam videbat, interpretatione spectata, non autem styli seu verborum, quibus hæc exprimebatur, ratione habita, ita esse locutum, indubitatum apparet. Utut sit, cum equidem Dionysiana Opera nuspiam aperte Gregorius Nazianzenus designet, enimvero nec hic sanctus Pater sufficit, ut Opera illa jam inde a seculo IV nota ac citata fuisse, certo credatur. Quod cum ita sit, alio sermonem jam converto.

[40] [vel denique a Joanne Chrysostomo, utpote sermone,] Areopagitici, quo Dionysium Areopagitam seu, ut accuratius loquar, Opera, sub hujus nomine circumferri solita, jam inde a seculo IV fuisse citata, evincant, in causæ suæ præsidium etiam advocant S. Chrysostomum, qui seculo IV floruit, ac seculi V initio mortalem hanc vitam cum immortali commutavit; id autem faciunt, quod in Sermone de pseudo-prophetis & falsis doctoribus, a Gerardo Vossio aliisque edito ac S. Joanni Chrysostomo adscripto, auctor incognitus, ingenii juxta ac Operum Dionysii, in quibus hic de Deo & angelis disserit, sublimitatem admiratus, Volucrem cæli illum appellet, ita de sanctis episcopis vetustisque doctoribus loquens: Ubi est Evodius, bonus odor Ecclesiæ & successor Apostolorum? Ubi Ignatius, Dei domicilium? Ubi Dionysius Areopagita, volucris cæli? Ad hoc porro Areopagiticorum argumentum auctor Problematis, eruditis Gallice propositi typisque Parisiensibus anno 1708 vulgati, in Veneta, qua id deinde anno 1756 Latine prodiit, editione ita respondet: Nescio, cur S. Dionysii vindices hoc S. Chrysostomi testimonium in suæ causæ patrocinium advocent. Dubitaturne, an hic sanctus doctor in Actis Apostolorum legerit, Areopagitam a S. Paulo fuisse ad fidem conversum? Quis suspicari potest, ipsum ignorasse, Dionysium fuisse Athenarum episcopum? Quid igitur mirum, si de ipso loquatur? At quæstio nostra non in hoc versatur, an S. Chrysostomus Dionysii meminerit, sed an asseruerit, ipsum conscripsisse aliquos libros; quod certe ex his verbis, “Ubi est Dionysius, volucris cæli,” evinci non potest; alias & Evodius libros aliquos exarasse dicendus foret, quia ipsum bonum Ecclesiæ odorem & Apostolorum successorem appellat.

[41] Quid igitur intendit S. Joannes Chrysostomus, cum ipsum nominat Avem cæli? [in quo, contra ac anonymus vult, ad Areopagitæ Opera respicitur,] Id, quod Græci plures de eo scriptis mandarunt. A S. Paulo, ait Pachymeres, sacra & divina scientia fuerat imbutus; S. Paulus, asserunt alii, invisibilium rerum contemplatorem ipsum effecerat, & ob insignem animi candorem suarumque virtutum excellentiam sublimiora mysteria, quæ in ejus raptu usque ad tertium cælum didicerat, ipsi communicarat. Ut igitur hanc sublimem S. Dionysii contemplationem S. Chrysostomus ob oculos poneret, ipsum appellat “Volucrem cæli;” non vero quia libros, ipsi falso adjudicatos, conscripserit. Hæc ille; verum argumento, e Chrysostomi, ut putavit, de Dionysio Areopagita verbis petito, nulla omnino, ut mihi equidem apparet, ratione satisfaciunt. Etenim laudati sermonis auctor, dum Dionysium Areopagitam appellavit volucrem cæli, ad Opera, summa sublimitate abs illo, uti opinatus est, composita, respexisse videtur eodem plane modo, quo ad S. Joannis Euangelium & Epistolas respexisse videtur S. Augustinus, dum Aquilam illum appellavit, Tract. 36 in eumdem Joannem ita scribens: Aquila est ipse Joannes, sublimium prædicator, & lucis internæ atque externæ fixis oculis contemplator. Nec quidquam ad rem facit, quod de Evodio ait Problematis auctor; nihil enim est communius, quam ut bonus seu Christi seu Ecclesiæ odor vocentur sancti Viri, etiamsi nullis prorsus Operibus, in lucem editis, Ecclesiæ profuerint. Ut itaque a Joanne Chrysostomo Opera, S. Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solita, laudata haud fuisse, contra eos, qui pro Operibus illis, Areopagitæ vindicandis, decertant, ostendam, alio recurrendum est, ac examinandum, an supra laudatus sermo, qui abs illis atque ab ipsomet Problematis auctore S. Joanni Chrysostomo adscribitur, re etiam ipsa sanctum hunc Patrem habeat auctorem.

[42] Montfauconus, qui una cum aliis Benedictinis Congregationis S. Mauri monachis omnia S. Joannis Chrysostomi Opera iteratis typis vulgavit, [falso ei, quemadmodum rationes,] supra laudatum de Pseudo-prophetis & falsis doctoribus sermonem inter spuria seu perperam Chrysostomo attributa Scripta tom. 8 recenset, itaque de illo in Admonitione prævia primum loquitur: Hanc orationem, a multis auctam, retractatam & mutatam fuisse, perspicuum est: neque unus occurrit codex manuscriptus, qui cum alio consentiat. Longiorem homiliam Latine solum ediderat Gerardus Vossius: hujus autem interpretationi Latinæ ex aliquo exemplari breviorem aptavit Græcam Homiliam Fronto Ducæus; ita ut non paucis in locis hiulcam & mutilam seriem repræsentet; & tamen, si extrema verba, ubi hiatus incipit, cum sequentibus, quo desinit, conjungas, nihil desiderari existimes. Sub hæc autem Vossiana & Frontoniana longiorem orationem edidit Savilius; sed multis in locis vitiatam; nos demum ex codice Coisliniano CCCXLIX hanc sartam & tectam proferimus, a Frontoniana & Vossiana longe diversam & cum Saviliana magis consonantem; hisce autem, quibus (rectene, an secus, haud examino) Homiliæ, de qua hic agitur, editum a se prolixius exemplar contractiori per Frontonem Ducæum vulgato præfert, mox sequentia isthæc, quæ ad institutum nostrum propius spectant, verba subjungit: Is, qui Chrysostomi nomen in titulo (Homiliæ scilicet, de qua hic sermo) ementitus est, sese fingit, populo suo ultimum valedicere: “Tempus resolutionis meæ instat,” inquit. Hic omnia νοθείας signa sese statim offerunt. Stylus humilis abjectusque, a Chrysostomi orandi genere toto cælo diversus: dictio inelegans est; Grammaticæ leges plerumque violantur, Epitheta insipida ad nauseam usque accumulantur. Demum Dionysius Areopagita ut scriptor celeberrimus memoratur.

[43] [in medium hic adductæ,] Hujus tamen Scripta, quæ spuria apud eruditos omnes habentur, aliquot post mortem Chrysostomi sæculis confecta publicataque sunt. Inter hæreticos recensetur Nestorius; unde arguitur, quanta fuerit Græculi hujus, qui nimirum dictam Homiliam Chrysostomo affinxit, imperitia. Ita laudatus scriptor; Homiliæ autem, S. Chrysostomo ita abs illo abjudicatæ, textus, in quo Nestorius inter hæreticos seu potius fidei inimicos recensetur, sequentibus hisce concipitur verbis: Ubi Marcion, ubi Valens, ubi Manes, ubi Basilides? Ubi Nero; ubi Julianus, ubi Arius, ubi Nestorius, ubi omnes veritatis adversarii, de quibus clamabat Ecclesia, “Circumdederunt me canes multi?” Porro, ut modo, cur Homilia, de qua nobis hic sermo, S. Chrysostomo, quod in ea Nestorius velut hæreticus memoretur, abjudicanda sit, intelligas, S. Chrysostomus, uti tom. 4 Septembris, in quo de Sancto illo apud nos actum, jam docuimus, anno 427 Vitam hanc mortalem cum immortali commutavit; Nestorius autem eo dumtaxat tempore circiter hæresim suam formare incepit, nec prius, quam cum aliquot adhuc anni post essent elapsi, pro hæretico palam habitus fuit. Quod cum ita sit, hæreticis illum accensere S. Chrysostomus non potuit, huicque proinde Homilia, in qua id fit, certissime abjudicanda est. At vero erit fortassis, qui, ne Homiliam illam, quam interim Joanni Jejunatori, Constantinopolitano ab anno 582 ad annum usque 595 patriarchæ, Pearsonius cum Usserio loco supra cit. adscribit, S. Chrysostomo falso esse suppositam admittere cogatur, modo hic reponat, in jam recitatum illius textum interpolatoris recentioris manu Nestorii nomen esse intrusum. Verum etsi quidem Oratio illa seu Homilia a non paucis, ut Montfauconus per verba, num. 42 huc transcripta, post plurium ejusdem exemplarium inspectionem docet, aucta, retractata & mutata sit, nihil tamen, quod in exemplari ullo Nestorii nomen desiderari, suadeat, vel laudatus Montfauconus, vel alius quiscumque scriptor suppeditat.

[44] [commonstrant, supposito, factum fuisse probatur.] Adhæc esto etiam, Nestorii nomen in præfatam Homiliam seu in proxime recitatum hujus textum a recentiori interpolatore fuisse intrusum, nec hinc consequens erit, ut Homilia illa pro genuino S. Chrysostomi fœtu sit habenda. Alia enim suppositionis seu νοθείας indicia quæ verbis supra recitatis Montfauconus allegat, satis superque, esse illam spuriis seu Sancto huic perperam attributis Operibus accensendam, ostendunt. Verum etsi etiam, pro genuino Chrysostomi fœtu Homiliam eamdem, cui adeo a recentioris ævi interpolatore Nestorii, tamquam hæretici, nomen fuerit insertum, esse habendam, tantisper daremus, nec sic, ut Dionysii Areopagitæ Opera a S. Chrysostomo fuisse citata evincas, quidquam ex illa habebis. Cum enim (adi num. 42 recitata Montfauconi verba) a multis aucta, retractata ac mutata sit dicta Homilia, sitque equidem, ut pro legitimo Chrysostomi fœtu queat haberi, fuisse in illam Nestorii nomen ab interpolatore intrusum, asseverandum, pari ratione nec minori fundamento affirmari poterit, fuisse etiam in eamdem Homiliam Dionysii Areopagitæ nomen intrusum; id autem si adstruatur, nihil sane, quod a Chrysostomo Dionysiana Opera fuisse laudata, evincat, e sæpius jam memorata Homilia habebitur; ut proinde, quocumque modo hæc consideretur, neutiquam sit suadere nata, a Chrysostomo seu laudata seu indicata fuisse S. Dionysii Areopagitæ Opera. Atque ita, quod cap. præsenti ostendendum erat, seu, Dionysiana Opera vel a primo Nicæno concilio vel a SS. Athanasio, Gregorio Nazianzeno & Chrysostomo citata seculo IV fuisse, certo non probari, modo habemus; anne autem id, quantum ad duos alios, de quibus adhuc disceptatur, satis probetur, cap. sequenti discutiemus.

[Annotatum]

* al. insecabili

CAPUT III.
An Joannes Darensis, qui Commentaria in utramque Dionysii Areopagitæ Hierarchiam scripsit, seculo quarto floruerit, & an is, & Isaac, qui Areopagitam citasse traditur, S. Ephremi discipuli exstiterint.

[Joannem, Darensem archiepiscopum, qui in Areopagitam scripsit, atque Isaacum Syrum,] Cabassutius in Historiarum, Conciliorum &c Notitia Ecclesiastica pag. 293, num. 4 sic scribit: Abrahamus Echellensis Maronita, multiplici rerum scientia & linguarum Orientalium peritia insignis, in sua ad Joannem Morinum, Oratorii Jesu presbyterum, epistola fidem facit, Joannem episcopum Darensem Syrum scripsisse quarto sæculo Commentarios in utramque Dionysii Areopagitæ Hierarchiam; Isaacum præterea Syrum, sancti Ephremi discipulum, qui floruit sæculo tertio ad quartum vergente libros elucubrasse de Angelis, in quibus testimonio Areopagitæ frequenter utitur. Affirmat vero Echellensis, rem esse sibi plane compertam, cum libros istorum Syriace scriptos sæpius perlegerit. Ita ille; Echellensis autem de Joanne, Darensi episcopo, seu potius ob infra dicenda metropolita, non tantum, quod hic asseritur, datis ad Morinum litteris, verum etiam in suis in libellum Hebed-Jesu auctoris Syri Adnotationibus, luce publica una cum hoc donatis, asseveravit. Docet id ipsemet, quem ab Echellensi litteris conventum, Cabassutius ait, Joannes Morinus, ita de Sacris Ecclesiæ Ordinationibus in suis in Syrorum Ordinationes Adnotationibus pag. 493, num. 22 scribens: Abraham Ekellensis Maronita, vir egregie doctus & de literis Orientalibus bene meritus, edidit nuper Latine & Syre libellum Hebed-Jesu auctoris Syri & Adnotationibus illustravit; in quibus ait, Joannem, Daræ in Syria episcopum, Commentarios in S. Dionysii libros scripsisse & eorum exemplar antiquum se habere, in quo scriptum erat, abbatem quendam Syrum illum librum cum CCL aliis voluminibus an. Alexandri MCCXLIII emisisse, hoc est, Christi CMXXXII; Joannem autem illum, Darensem episcopum, scribit Abraham, quarto seculo vixisse.

[46] [qui illum citavit, ante seculum V floruisse, Echellensis asseruit;] Verum hoc posterius nullo argumento docet. Illustrissimus & doctissimus præsul Franciscus Bosquetus, Lutubensis episcopus, cum Romæ hoc audisset, librum describi curavit, secumque Parisios exemplar asportavit, & cum hæc Syriaca prelo cudi inciperent, Joannis Darensis Opuscula se exscribi curasse, mihi significavit, codicemque ipsum mihi tradidit utendum. Librum nactus multis locis evolvo, sed nihil mihi occurrit, quod tantam antiquitatem argueret. Hæc laudatus Morinus; nonnullis autem adhuc, quæ, quod postremo ait, evincant, quæque ego, quod alia infra a me alleganda validius id præstent, omitto, præmissis, subjungit: Ferunt hodierni Syri, Joannem Darensem S. Ephremi discipulum fuisse. Quod si itaque & Syris hac in re & Abrahamo Echellensi in omnibus, quæ, Morino & Cabassutio testibus, de Joanne Darensi & Isaaco Syro memoriæ proditum reliquit, fides adjungenda sit, hi ambo S. Ephremi Syri, qui, quemadmodum ad I Februarii diem, quo de illo apud nos jam actum, docuimus, anno 378 diem extremum clausit, fuerint discipuli; ac alter quidem, seculo tertio natus, in scripto a se de Angelis Tractatu Areopagitæ testimonio frequenter usus fuerit; alter vero Commentaria etiam in utramque Dionysii Hierarchiam seculo IV scripserit. Verum, etsi quidem, Joannem, Darensem archiepiscopum, Commentaria in ambas Areopagitæ Hierarchias concinnasse, & Isaacum Syrum Tractatum de Angelis scripsisse frequenterque in hoc Areopagitam citasse, Echellensi credam, omnino tamen, duos illos scriptores, Joannem videlicet, archiepiscopum Darensem, & Isaacum, nec quarto Ecclesiæ seculo tertiove senescente vixisse, nec umquam sub S. Ephremi, ecclesiæ Edessenæ diaconi, disciplina fuisse versatos, indubitatum, quidquid etiam Echellensis dixerit, apparet.

[47] [verum Joannes, quem verbis hic recitatis, Darensem archiepiscopum seculo IV & V] Ac primum quidem seu Joannem, qui Daræ, Syriæ urbis in Persarum confiniis, archiepiscopus exstiterit, Commentariaque in ambas Dionysii Areopagitæ Hierarchias scripserit, seculo quarto quintove in vivis non fuisse, imo nec esse potuisse, laudatus problematis auctor Sect. 2, part. I, propositione 2, articulo 7 probat. Verba, queis id in Latina illius anno 1756 Venetiis adornata editione præstat, huc transcribo, correctionem tamen, ubi versionem (neque enim, qui Problema illud e Gallico Latinum fecit, sat feliciter ubique hac in re est versatus) minime tolerandam exhibent, adhibiturus: quod & alias, ratione eadem occurrente, in Latinis aliis Problematis ejusdem textibus transcribendis faciendum duxi. Dicta interim verba sic habent: In tota, qua late patet Asia, intra cujus provincias etiam Syria continetur, duo tantummodo extant loca, quæ Daras sive Daria, ut alii volunt, appellantur. Prior Daras, quæ nunc Tauris appellatur, est oppidum Cælesyriæ, id est, Syriæ inferioris, quæ est una ex Palæstinæ partibus. Posterior est urbs Mesopotamiæ, inde dicta Anastasiopolis, quatuor aut quinque leucis ab urbe Nisibe distans. Porro certum est, in neutro horum locorum potuisse quarto seculo hunc Joannem archiepiscopalem cathedram tenere. Non quidem in priori; primo enim incredibile videtur in loco ignobili, quemadmodum erat tunc temporis Daras, metropolitanam sedem fuisse constitutam, cum ex veteri Ecclesiæ disciplina archiepiscopatus nusquam in pagis erigerentur. Secundo hæc Daras non distat nisi duabus leucis a Damasco, quæ urbs olim fuerat Syriæ, nunc Phœniciæ caput & nona sub Antiocheno patriarcha metropolis. Non potuit igitur esse archiepiscopi sedes, nisi duas metropoles statuere velimus duabus leucis tantum inter se distantes; quod a vero prorsus abhorret. Tertio hæc Daras sita non est in extremis Persarum finibus, cum Persidem inter & Syriam intercedat Arabia. Hic igitur Joannes hujusce oppidi, quod Daras appellatur, archiepiscopus esse non potuit.

[48] Nec pariter in altera Daras, dicta Anastasiopoli, in extremis Persarum finibus sita, [esse non potuisse, auctor anonymus probat,] hæc archiepiscopalis cathedra, in qua hic Joannes quarto vel quinto seculo sederit, potest collocari, cum ex certissimis monumentis constet, tunc temporis nondum exstitisse hanc urbem, & seculo tantum sexto fuisse a fundamentis erectam. Anastasius enim Orientis imperium occupavit anno CDLXXXXI & post septemdecim annos, id est, anno DVIII, hanc urbem condidit in agro quodam, qui Daras vel Daria dicebatur, quia in eo Alexander Magnus insigne prælium cum Dario commiserat totumque ejus exercitum profligaverat. Nec Anastasius solum nomen huic urbi contulit, sed eam etiam fortissimis mænibus cinxit ad retundendos Persarum impetus, & Mesopotamiam ab eorum incursibus liberandam. Eam pariter magnis ae pulcherrimis ædificiis ornavit; templa, porticus, balnea ad incolarum commodum in ea extruxit, nihilque omisit, quo eam nobilissimam ac magnificentissimam redderet, quemadmodum post Nicephorum tradit Evagrius. Cum igitur ex horum duorum historicorum testimonio constet, imperatorem Anastasium anno solummodo DVIII hanc urbem ædificandam suscepisse, non potuit hic Joannes quinto seculo hujusce urbis archiepiscopatum tenere. Non diffiteor quidem, Procopium asserere, hanc Daram vicum vel pagum fuisse, antequam Anastasius eam in urbem erigeret; at inverisimile prorsus est, archiepiscopalem sedem in loco illo fuisse constitutam, cum sedes tantummodo episcopalis fuerit, postquam ab imperatore in magnificam ac munitissimam urbem commutatus est. Quod si Daras ante annum DVIII civitas haud fuerit, qui Joannes seculo quarto illius esse potuit archiepiscopus? Oportet igitur, ut in Persarum confiniis Daras altera, cujus esse potuerit archiepiscopus, assignetur; cum porro Conciliis, per quinque priora Ecclesiæ secula celebratis, nullus unquam legatur subscripsisse episcopus vel archiepiscopus Daras vel Dariæ in confinibus Persarum, necessario affirmandum est, urbis illius archiepiscopum non sedisse hunc Joannem ante sextum seculum, ac proin nec fuisse Ephremi discipulum.

[49] Hactenus anonymus Problematis auctor, luculentissime sane, Joannem, quarto aut etiam quinto seculo Darensem archiepiscopum esse non potuisse, [inter annum 700 & 850,] atque adeo nec S. Ephremi, Ecclesiæ Edessenæ diaconi, discipulum fuisse, commonstrans. Verum quandonam ergo Joannes, Darensis archiepiscopus, qui in utramque Dionysii Areopagitæ Hierarchiam Commentaria scripsit, in vivis exstitit, sedemque illam est moderatus? Docet id nos Josephus Assemanus, Syrus Maronita, Bibliothecæ Orientalis, qui anno 1721 typis Romanis prodiit, tom. 2 pag. 118, ita ibidem de Joanne, episcopo Darensi, scribens: De Joannis ætate variant scriptores. Abraham Ecchellensis Not. in Hebed-Jesu pag. CXXXII eum seculo quarto vixisse scribit. Naironus in Euopl. par. 2, pagina CXV inter quintum & sextum sæculum floruisse contendit. Joannes Morinus Not. in Syrorum Ordin. num. XXII, pag. CCCCXXII ad sæculum septimum rejicit, & post annum Christi DCXCII scripsisse affirmat. Gulielmus denique Cave in Hist. liter. to. 2, pag. CXXXI inter sextum & septimum sæculum collocat. Verum nec eum ante annum Christi DCC floruisse, nec ultra annum DCCCL ætatem ejus extendi posse, duobus maxime argumentis ostenditur.

[50] [uti alia, quæ ex Assemano hic adducuntur,] Primum, quia is Philoxenum Hierapolitanum, Severum Antiochenum, Jacobum Sarugensem, Joannem Philoponum, & Hagarenos in Opere suo nominat, quinti nimirum, sexti & septimi sæculi homines, quorum Philoponus, si Abulpharagii historiæ Dynastiarum credendum, in vivis erat, quum Amrus sub Omaro, Saracenorum rege, anno Hegiræ XXI, Christi DCXLI Alexandriam expugnavit. Alterum, quia ejus opera in vetustissimo codice membranaceo descripta habemus, quem Moses Nisibenus, abbas Scetensis, pro cœnobio suo se comparasse testatur anno Christi CMXXXII, ut ex sequenti adnotatione codici præfixa colligitur. “In honorem, & decus, & exaltationem monasterii sanctæ Deiparæ Syrorum, quod in Scetensi deserto situm est, studiose comparavit librum hunc una cum aliis plurimis, videlicet bis centum & quinquaginta, humilis ac peccator Moyses Archimandrita, qui plerosque emit, & quosdam dono sibi oblatos accepit a nonnullis, quum in urbem Bagdadum pro negotiis hujus sacri deserti, & monachorum ibidem commorantium profectus est. Deus, cujus nominis pro gloria, & propter legentium in eis utilitatem, laborem hujusmodi suscepit, parcat ipsi, & defunctis suis, & omnibus, qui partem in ipsis habent, & retribuat eis in regno cælorum. Nulli autem hominum fas esto per vivum Dei verbum, quemquam ex iis quoquomodo sibi arrogare, & in suum jus convertere, aut adnotationem hanc delere, vel expungere aut abradere, aut eos cuipiam testamento legare, aut ex hoc cœnobio extrahere. Qui secus ausus fuerit, anathema sit. Parce animæ tuæ, miser.

[51] [commonstrant, sedem illam occupavit, quartoque proinde seculo haud floruit;] Accidit autem eorum adventus in hoc cœnobium una cum prædicto Moyse Archimandrita sexto post anno, nimirum anno Græcorum millesimo ducentesimo quadragesimo tertio,” Christi CMXXXII.Codex ille pertinuit olim ad Cl. Abrahamum Ecchellensem, cujus mentionem is facit tum in Notis ad Catalogum Hebed-Jesu pag. cit., tum in Indice Auctorum, quorum testimonio usus fuit in suo Eutychio vindicato: nunc vero in Bibliotheca Vaticana servatur inter Codices Ecchellenses num. XVI, qui, quum ante annum Christi CMXXXII scriptus fuerit, auctorem octavo in nonum vergente sæculo claruisse, necesse est. Certe eum anno Christi DCCXXV Liturgiam edidisse, observat auctor Catalogi Liturgiarum apud Schultingium loco infra citando. Ita laudatus Assemanus; etsi autem, Joannem, Darensem episcopum, de quo agit, Commentaria in utramque Areopagitæ Hierarchiam scripsisse, verbis jam datis non edicat, in Scriptorum tamen, quæ deinde, nonnullis adhuc præmissis, a Joanne illo contexta, commemorat, Catalogo Commentaria ista seu libros, in cælestem & ecclesiasticam Areopagitæ Hierarchiam conscriptos, recenset; ut certe de eodem, de quo Echellensis, Joanne Darensi loquator, utque proinde memoratus ab eodem Echellensi Joannes Darensis, non seculo quarto, ut ait, sed inter annum 700 & 850 floruerit, certeque Ephremi, anno 378 vita functi, discipulus haud exstiterit, contra ac Syri hodierni contendunt.

[52] Anne Isaac, qui Tractatum de Angelis scripsisse sæpeque in hoc Areopagitam citasse, [Isaacus autem, quem nec absque anachronismo S. Ephremi discipulum] ab Echellensi, ut supra docui, memoratur, seculo tertio ad finem vergente floruerit ac S. Ephremi Syri discipulus exstiterit, modo dispiciamus. Tam hoc, quam illud secus habere, anonymus Problematis plus semel jam memorati auctor probaturus, anachronismum ab iis, qui Isaacum illum seculo tertio ad finem vergente floruisse simulque S. Ephremi discipulum fuisse, contendunt, manifesto committi, in antecessum ostendit, sequentem arguens in modum: Antequam Isaacum in medium proferam, qui est alter quarti seculi scriptor, qui frequenter S. Dionysium Areopagitam citasse dicitur, notandus occurrit anachronismus, qui vim omnem hujusce argumenti elevat. En Cabassutii verba, quibus is adstruitur, “Isaac, sacerdos Syrus, qui floruit seculo tertio ad finem vergente, Tractatum elucubraverat de Angelis, in quo frequenter testimonio Areopagitæ utitur.” Sic loquitur Cabassutius, cum, Abrahamum Ecchellensem de his duobus S. Ephremi discipulis ad Morinum scripsisse, nos docet. Sed quomodo conciliari possunt hæc duo, Isaac nimirum floruisse tertio seculo ad quartum vergente, & eumdem fuisse S. Ephremi discipulum? Etenim si sub finem tertii seculi vel sub initium quarti floruisset hic S. Ephremi discipulus, paulo ante vel saltem eodem tempore clarere pariter debuisset S. Ephrem ejus præceptor; hoc autem cum chronologia hujusce patris cohærere non potest, quia tunc temporis vix natus erat. Sozomenus refert, ipsum Nisibi natum, vel in ejus viciniis; sed tempus non designat, quo natus sit; probabilius tamen dici potest, ipsum prodiisse in lucem Magni Constantini tempore, qui anno CCCVI æræ Christianæ imperator est factus. Sed quidquid sit de tempore, quo S. Ephrem natus est, illud tamen certum ac indubitatum est, ipsum fuisse S. Jacobi Nisibeni discipulum ad mortem usque hujus S. episcopi, quæ juxta Baronium contigit anno CCCXXXVIII; inverisimile autem est, ipsummet S. Ephremum, qui adolescens tunc erat, & S. Jacobi auditor, discipulos habuisse sub sua disciplina.

[53] [statui posse,] Præterea S. Ephrem, Edessenæ ecclesiæ diaconus, ad superos abiit anno CCCLXXVIII, die prima Februarii juxta Latinos vel die XXVIII Januarii juxta Græcos; Valens enim imperator, qui mense Augusti ejusdem anni decessit, adhuc in vivis degebat, ut S. Hieronymus animadvertit, cum obiit S. Ephrem; aliunde vero certum exploratumque est, S. Ephremum uno mense vixisse superstitem S. Basilio, qui die prima Januarii anno CCCLXXVIII mortuus refertur. Constat igitur evidentissime, anno CCCLXXVIII ex humanis cessisse S. Ephremum. Porro si Isaac fuit S. Ephremi discipulus & sub finem tertii seculi vixit, cum discipulus magistro ætate præire non possit, debuit saltem S. Ephrem florere eodem tempore; ex quo sequitur, ipsum claruisse in Ecclesia per annos octoginta circiter; quod nemo adhuc asseruit, nec cum iis, quæ supra diximus, potest cohærere. Hic igitur Isaac vel non fuit S. Ephremi discipulus, vel, si fuit, non potuit florere seculo tertio ad quartum vergente. Porro hisce de anachronismo, qui, si is S. Ephremi statuatur discipulus, committitur, præmissis, nullum in ecclesiastica Historia Isaacum, qui S. Ephremi diaconi potuerit esse discipulus, reperiri, idem auctor contendit. Ab initio, inquit, tertii seculi usque ad finem sexti tres tantummodo extant auctores, qui Isaaci nomen præ se ferunt. Primus est, quem Gennadius in numero eorum scriptorum recenset, qui ante quartum seculum floruerunt; hic autem procul dubio Judæus fuit, cum liber ejus hunc titulum præferat: Fides Isaaci ex Judæo. Secundus (adi in Catalogo cap. 66 Gennadium) quinto seculo vixit, & sub imperio Leonis & Marciani circa annum CDLIV mortuus est.

[54] [nec re etiam ipsa exstitisse,] Tertius ad finem usque sexti seculi vixit, & S. Gregorius Papa de eo meminit in tertio suorum Dialogorum libro. Quemadmodum igitur hic postremus Isaac nimis diu post S. Ephremum vixit, ut possit statui ejus discipulus, discutiendum remanet, uter ex illis eos quatuor characteres præferat ejus Isaaci, de quo controvertitur, videlicet 1. An floruerit, sub extremum tertii seculi, vel sub initium quarti. 2 An fuerit natione Syrus. 3 An S. Ephremum præceptorem audierit. 4 An lingua Syriaca scripserit. Isaac porro ille, qui S. Dionysium in Tractatu de angelis citasse fertur, confundi non potest cum eo, de quo loquitur Gennadius. Primo quia prior ille Isaac Syriace scripsisse fertur, hic vero Græce. Secundo quia prior elucubravit Tractatum de Angelis; hic vero non de Angelis, sed de Trinitate & Incarnatione disseruit, quemadmodum videre est in patre Sirmondo, qui illius Opera ex manuscriptis Pitheensis bibliothecæ extracta publica luce donavit, nihilque asserit de hoc tractatu de angelis, quem Areopagitæ patroni ipsi falso affingunt; quin imo ipsi sancti Dionysii vindices hunc librum nondum in lucem prodiisse fatentur. Volunt tandem, nec Græcos, nec Latinos scriptores, quia Syriacam linguam non satis callebant, hujusce Isaaci, S. Ephremi discipuli umquam meminisse, verum Judæus, de quo est controversia, cognitus fuit a Gennadio, ejusque liber de Trinitate & Incarnatione laudatus legitur, & in bibliotheca Patrum exaratus: Isaac igitur, de quo loquitur Gennadius, alius est ab eo, qui Dionysium Areopagitam citasse creditur.

[55] Quod spectat ad alterum, qui circa dimidium quinti seculi decessit, [idem dictus auctor anonymus contendit,] verosimile non est, ipsum, quamvis natione Syrum, fuisse tamen S. Ephremi discipulum, cum inter mortem utriusque anni ferme octoginta intercedant; decessit enim S. Ephrem anno CCCLXXVIII & Isaac anno CDLIV. Hoc autem certum est, hujusce Isaaci, de quo loquimur, libros, quorum catalogum exhibet Trithemius, in Bibliotheca Patrum reperiri, nullamque ibi fieri mentionem alicujus libri de angelis, ab hoc auctore conscripti; quod evidentissime evincit, hunc Isaacum cum eo confundi non posse, qui in suo supposito Tractatu de Angelis S. Dionysii testimonia frequenter usurpet. Tandem Sozomenus, de discipulis S. Ephremi verba faciens, inter illustriores recenset Abbam, Zenobium, Abrahamum, Simeonidem, nihilque habet de Joanne Darensi & Isaac, qui certe ob celebratam eorum doctrinam inter hujusce S. Diaconi auditores primas tenere debuissent. Hæc omnia argumenta simul sumpta possunt cordato cuique fidem facere, hos duos scriptores nec quarto vixisse Ecclesiæ seculo, nec unquam sub S. Ephremi, Edesseni diaconi, disciplina fuisse versatos. Hactenus ille; verum quem tandem exstitisse dicemus Isaacum, qui in conscripto a se atque ab Echellensi lecto Tractatu de Angelis Dionysium Areopagitam frequenter laudavit?

[56] Assemanus supra laudatus Bibliothecæ Orientalis tom. 1, [non alius, quam, qui e tribus homonymis,] qui anno 1719 prodiit, tres potissimum, quibus nomen Isaac fuerit, recenset. Ac horum quidem, quorum duo priores a Gennadio in Catalogo cap. 26 & 66, supraque a laudato Problematis auctore anonymo etiam memorantur, primus est Isaac, S. Ephremi discipulus; secundus vero Isaac, presbyter Antiochenus, ab Isaaco jam memorato certo diversus; ac tertius denique, qui & ipse a duobus præcedentibus certo est distinctus, Isaac Ninivita, e monacho episcopus iterumque deinde ex episcopo monachus. Ut quis horum Tractatum de Angelis, in quo sæpius Areopagitam laudavit, contexuerit, definire queam facilius, clariusque simul, quæ dicenda sunt, intelligantur, singulorum notitiam ex Assemano præmitto. Bibliothecæ Orientalis tom. proxime cit. pag. 165 de primo e jam dictis Isaacis sic scribit: Isaacum præcipuis S. Ephremi discipulis accenset auctor Syrus Vitæ ejusdem in Cod. Nitrien. V. “Plurimos,” inquit, “Ephremus habuit Auditores: insignes tamen præ cæteris ejus discipuli celebrantur Zenobius, ecclesiæ Edessenæ diaconus, Isaac, Simeon, Abraham, & alii, quos consulto prætermittimus.” Ejusdem meminerunt Syri, Arabesque scriptores fere omnes, ut Joannes Maro in Tractatu adversus Nestorianos & Eutychianos: Gregorius Barhebræus, vulgo Abulpharagius, in Histor. Dynastiarum pag. LXXXXI, Georgius Elmacinus Homaidus in Chronico de Theodosio Juniore, & Ebnarrahebus in Chronico Orientali, quod Cl. Abraham Ecchellensis edidit, pag. CDXXXV, licet perperam eumdem cum altero Isaac presbytero Antiocheno confundant, de quo infra sermo erit.

[57] Huic Isaaco locum inter scriptores Syros tribuit laudatus auctor Vitæ sancti Ephræmi loco citato: [ab Assemano in Bibliotheca Orientali per verba,] “Porro singuli ex ejus discipulis secundum datam sibi sapientiam Sermones, & Expositiones, seu Commentaria scripserunt: & Divino lumine illustrati, multis mortalibus veritatis lucem & sempiternam salutem attulerunt.” Ei, si bene conjicio, adscribendum est Opus, quod refert Gennadius in Catalogo cap. 26 in hæc verba: “Isaac scripsit de tribus Personis sanctissimæ Trinitatis, & Incarnatione Domini Librum obscurissimæ disputationis & involuti sermonis:” quem Cl. Jacobus Sirmondus inter “Opuscula veterum Patrum dogmatica” edidit Parisiis anno MDCXXX. Nam Isaac alter, quem idem Gennadius cap. LXVI Presbyterum Antiochenum vocat, non Ephræmi discipulus fuit, sed Zenobii, ut infra ostendemus. Quod vero Sirmondus ex Codicis Pithœani fide notavit, Isaacum istum ex Judæo Christianum fuisse, suspicabatur vir doctus aliquod in eo codice vitium. Quandoquidem, si Isaac, Judaïca secta relicta, Christianam fidem amplexus fuisset, id utique Gennadius, ejusque abbreviator Honorius Augustodunensis in Catalogo notassent. De ejus ætate hæc scribit Suffridus Petri Leovardiensis in Notis ad Catalogum Gennadii: “Hic Isaac neque Trithemio, neque ejus appendici notus est; floruisse autem videtur circa annum CDL, quantum ex consequentia Catalogi apparet.” Imo ex consequentia Catalogi apparet, ipsum floruisse circa annum CCCLXXX. Nam præmittitur Macario Ægyptio & Evagrio Pontico, quorum ætas ad annum CD vix extenditur, saltem Macarii, quem circa annum CCCLXXXX obiisse, infra ostendemus. Certe Sirmondus Isaacum ante annum CD collocat.

[58] [quæ hic] Neque obstat, quod idem Isaac apud Gennadium cap. XXVI & apud Sirmondum p. CLI duas in una Christi persona naturas diserte asserit. Nam his etiam vocibus plures Græcos Latinosque patres ante Ephesinæ & Chalcedonensis Synodi tempora usos fuisse, demonstrat Petavius de Incarnat. lib. III cap. VI & VII. Hæc omnia de primo e tribus dictis Isaacis, qui, contra ac laudatus Problematis auctor æstimavit, S. Ephremi discipulus fuit, Assemanus; de secundo autem ex iisdem tribus Isaacis seu de Isaaco, presbytero Antiocheno, sequentia in dicta Orientali Bibliotheca pag. 207 prodit memoriæ: Isaac, cognomento Magnus, presbyter Antïochenus, claruit sub Theodosio Juniore, & Marciano imperatoribus medio quinto seculo. Præceptorem habuit Zenobium, S. Ephræmi discipulum, uti ex Joanne Barsusan, Jacobitarum Patriarcha, ad calcem codicis nostri Syriaci IV adnotavit Abraham Mardenus presbyter, cujus verba infra describemus: idque etiam colligitur tum ex ejusdem Isaaci scriptis adversus Nestorianos & Eutychianos; tum præcipue ex carmine illo, quo ruinam Antiochiæ planxit: Nestorius enim anno Christi CDXXIX hæresim suam publicavit; Eutyches vero circa annum CDXXXXVIII. Ruina demum Antiochiæ contigit anno CDLIX. Quæ certissima temporis epocha, Isaacum non Ephræmi, ut nonnulli scribunt, sed Zenobii discipulum fuisse, convincit.

[59] [dantur, memoratis,] Nam S. Ephræm ejusdem Zenobii magister decessit juxta Syros anno CCCLXXIII vel anno CCCLXXVIII juxta alios, ut diximus supra pag. LIV, eoque tempore Zenobius ecclesiæ Edessenæ diaconus erat, ut pag. XXXVIII demonstratum est; atque adeo paulo post prædictum annum, hoc est, circa annum CCCLXXXX nostrum Isaacum videtur habuisse auditorem. Hinc diluitur conjectura Naironi, qui in Euoplia par. 1 pag. XXXXVII Isaacum istum cum altero cognomine Ninivita confundit. Nam ille quidem episcopus fuit, & post annum D floruit, ut suo loco demonstrabimus: Isaac vero noster paulo post Chalcedonensem Synodum simplex presbyter decessit. Pagina porro 210 Isaacum, de quo hæc scribit, anno 460 vita functum esse, ostendit, ac deinde pag. 445 de tertii e supra dictis Isaacis, quem e monacho Ninivitarum episcopum iterumque deinde ex episcopo monachum, ac genere Syrum exstitisse, e scriptore anonymo in antecessum docuit, ætate ita scribit: Sed Isaaci ætas clarius demonstratur ex ipsiusmet scriptis, quæ in Bibliotheca nostra exstant. Nam in laudato quidem Cod. Nitriensi XX pag. CCXV Jacobi Sarugensis, quem initio sexti sæculi claruisse supra ostensum est, testimonium ab ipso usurpatur. In Græco autem Ms. Codice CCCXCI, in quo nonaginta ejusdem Isaaci sermones a Patricio & Abrahamio in sancti Sabæ Laura Monachis e Syriaco in Græcum translati continentur, postremum locum occupat ipsius Isaaci “Epistola ad S. Simeonem Stylitam juniorem,” cognomento “Thaumastoritam,” qui σἰ θαυμασῷ ὄρει, “in admirabili monte” prope Antiochiam sub Justiniano ac Justino juniore, supra columnam sanctissime vivebat, & anno Christi DXCIII, die XXVI Maii sub Mauricio imperatore cœlum evocatus est, ut liquet ex Euagrio Hist. eccl. lib. VI cap. XXIII & ex Nicephoro Magistro in ejusdem Vita cap. ult.

[60] Sexto igitur sæculo ad exitum vergente, Isaacum nostrum floruisse, [tertio loco recensetur,] necesse est. Hinc Naironi inprimis sententia rejicienda, qui Euopl. Par. I cap. 2 num. XXII Ninivitam hunc Isaacum cum altero S. Ephræmi discipulo confundit. Lambecii insuper, & Guilielmi Cave conjectura nequaquam admittenda, qui existimant, nostrum Isaacum post abdicatum episcopatum ex eremo in Italiam venisse, & prope Spoletum in Asceterio ab ipso candito vixisse; ac proinde unum eundemque ipsum cum Isaaco faciunt, cujus mores, & miracula S. Gregorius Magnus Dial. lib. III cap. XIV describens, effatum hujusmodi in ore solitum fuisse habere testatur, “Monachus, qui in terra possessiones quærit, monachus non est.” Noster enim Isaac ex Mesopotamia non in Italiam, sed in Ægyptum perrexit, ubi in Scetensi eremo diem clausit, ut ex laudata ejusdem Vita colligitur. Atque ita postremi etiam e tribus dictis Isaacis notitiam habemus; anne autem quis ex illis Tractatum de Angelis, in quo Areopagitam frequenter laudavit, scripserit, modo dispiciamus. Id sane duos priores, quorum alter anno circiter 400, alter vel anno 459 vel haud diu, ut apparet, post vivere desiit, non fecisse, vel ex eo liquet, quod Assemanus, Opera abs illis composita recensens, hisce Tractatum de angelis nec annumeret, nec quidquam, unde, ab alterutro lucubrationem ejusmodi fuisse elaboratam, suspicari fas sit, suppeditet.

[61] Adhæc antiquior e duobus dictis Isaacis, quem S. Ephremi discipulum, [verosimillime est;] Syrumque natione exstitisse, supra recitatis verbis docet Assemanus, unum dumtaxat, qui a Gennadio in Catalogo cap. 26 memoratur, de Sanctissima Trinitate ac Domini Incarnatione scripsisse refertur librum, nihilque, quod aliarum ab eo scriptarum lucubrationum suspicionem ingerat, occurrit; quod autem ad secundum seu juniorem e dictis duobus Isaacis spectat, Opera quidem ascetica non pauca, ab eo composita, Assemanus Bibliothecæ Orientalis tom. 1, a pag. 214 recenset; verum non magis hæc inter, quam inter recensita (adi num. 55) a Trithemio & in Bibliothecam Patrum Lugdunensem illata Isaaci hujus Opera ullum occurrit, quod vel qualemcumque Tractatus de Angelis speciem præferat. Assemanus quidem, Isaacum præterea, de quo hic sermo, Opera polemica elucubrasse, horumque dumtaxat pauca sese habere, loco citato etiam indicat; verum inter polemica Isaaci illius scripta, quæ Assemanus non habuit, quoddam exstitisse, in quo de Angelis Tractaretur, nihil omnino suadet. Restat ergo, ut, num Isaac, cujus notitiam tertio loco ex Assemano supra dedimus, Tractatum de Angelis forsan scripserit, examinemus. Etsi quidem abs hoc lucubrationem hujusmodi fuisse elaboratam, nuspiam Assemanus diserte affirmet, fuisse tamen abs Isaaco illo Dionysium Areopagitam de Cælesti Hierarchia laudatum, pag. 451 docet, ibidem etiam adjungens, inter primos Dionysii Areopagitæ seu hujus Operum laudatores eumdem, de quo nobis hic sermo, Isaacum exstitisse. Adhæc de Isaaco isthoc, quem genere Syrum fuisse, docet, pag. 446 ita generatim memorat: Isaac Ninivita septem composuit tomos de regimine Spiritus, de divinis mysteriis, de judiciis & politia; quid si ergo e septem illis tomis exstiterit unus, in quo de cælesti politia seu Angelis fuerit tractatum, isque idcirco in codice, qui Abrahamo Ecchellensi præluxit, Tractatus de Angelis fuerit inscriptus? Res sane omni veritatis specie non caret, fitque adeo partim ex ea, partim ex aliis jam dictis, ut abs Isaaco illo Tractatum de Angelis, quem a sese lectum, Abraham Echellensis (adi num. 45) dixit, Syriace fuisse conscriptum, mihi sane verosimillimum evadat.

[62] [is autem Ephremi, patriarchæ Antiocheni,] Porro cum Abrahamo Echellensi & Syris, Joannem Darensem & Isaacum, quorum alter commentaria in utramque Dionysii Areopagitæ Hierarchiam scripserit, alter Tractatum de Angelis, in quo Areopagita laudatur, elucubrarit, S. Ephremi discipulos fuisse, asseverantibus, fides facile omnis deneganda etiam haud sit, anonymus Problematis auctor, jam sæpius laudatus, post verba supra recitata, quisnam esse possit Ephrem, quem Joannes & Isaac præceptorem habuerint, conatur ostendere, sequentem hunc scribens in modum: Cum Abrahami Ecchellensis auctoritas, qui hos duos auctores (Joannem Darensem scilicet & Isaacum) S. Ephremi discipulos, Syriaca lingua se legisse testatur, non ita facile rejicienda sit, ut ea, quæ asserit hic auctor in epistola, ad Morinum data, cum iis, quæ saniori Criticæ magis conformia sunt, concilientur, asseri potest non sine aliquo fundamento, hunc Ephrem, de quo loquitur Ecchellensis, non esse sanctissimum illum Edessenæ ecclesiæ diaconum, sed illustrem Ephrem Syrum, qui per varios honoris ac dignitatis gradus sublimem illam comitis Orientis dignitatem adeptus ad patriarchalem tandem Antiochenæ ecclesiæ sedem circa annum DXXVI evectus fuit. Hic igitur S. Antistes, qui, ut notat Photius, doctissimus erat, pluresque libros elucubraverat, tantam celebritatis famam sibi adquisiverat, ut merito conjici possit, plures attraxisse discipulos, quos inter non sine veritatis specie recenseri possunt & hic auctor, Joannes Darensis appellatus, & Isaac Syrus, qui seculo sexto, ad finem vergente, decessit, quique eo tempore vixit, quo sub hujus S. Patriarchæ disciplina poterat versari.

[63] Non me latet, eos, qui volunt, hunc Isaac, [discipulus forsan exstitit.] qui S. Dionysium laudavit, fuisse Græcis Latinisque scriptoribus incognitum, ejusque libros nondum publica luce fuisse donatos, hanc nostram conjecturam, veluti futilem, contempturos; sed ipsis reponere possumus, S. Gregorium Papam hujusce Isaac, qui sexto seculo floruit, meminisse & Trithemium (scriptoris hujus Isaac a Gregorii Isaaco est diversus) ipsius texuisse elogium, pluresque eruditos Tractatum de Contemptu mundi, qui in Bibliotheca Patrum legitur, ipsi adjudicasse. Sed hac difficultate omissa, illud certissimum est, quod, si hic Isaac, S. Ephremi, Antiocheni patriarchæ, discipulus adstruatur, ea ratio, quæ ex Joannis Darensis & Isaac testimoniis eruitur, nullius momenti futura sit ad persuadendum, duos exstitisse auctores, qui quarto seculo Dionysii Opera pervolutaverint, & quorum unus utramque hujusce Patris Hierarchiam Commentariis illustraverit, alter vero in suo de Angelis Tractatu textus quamplurimos citaverit. Nemo enim non videt, hos duos auctores, si hujusmodi libros, quemadmodum testatum facit Ecchellensis, evulgarunt, necessario vixisse post quintum seculum, quo tempore S. Dionysii Opera in plurimorum manibus versabantur, ac proinde non mirabitur, cum vel Joannem Darensem eos Commentariis illustrasse, vel Isaac eos laudasse cognoverit. Hactenus Problematis auctor; atque hanc quidem illius conjecturam, jam recitatis verbis propositam, qua, cujusnam Ephremi discipuli Joannes Darensis & Isaacus, Operum Dionysianorum laudatores, fortassis exstiterint, adstruit, quantum ad Isaacum minime improbandam, existimo, modo ab Isaaco, per Gregorium Magnum Dial. lib. 3, cap. 14 memorato, de quo illam format, ad Isaacum Ninivitam, tertio loco ex Assemano supra relatum, qui eodem, quo Gregorii Magni Isaac, seculo sexto floruit, Tractatumque de Angelis, ut jam docui, verosimillime scripsit, transferatur; quod autem ad Joannem Darensem spectat, cum hic, uti e supra recitatis Assemani verbis liquet, inter annum 700 & annum 850 floruerit, Ephremi certe, Antiocheni ab anno 527, quemadmodum in Chronologica Patriarcharum Antiochenorum Historia, tom. 4 Julii apud nos præfixa, videre licet, ad annum usque 545 patriarchæ, discipulus esse non potuit; ut indubie quantum ad Joannem Darensem, quem Syri quidem, at non item Echellensis, contra ac supra anonymus Problematis auctor notat, S. Ephremi discipulum facit, conjectura præfata locum haud habeat.

CAPUT IV.
An S. Cyrillus, & S. Juvenalis, alter Alexandrinus, alter Hierosolymitanus seculo V patriarcha, S. Dionysii Areopagitæ Opera citarint.

[In Collatione Constantinopolitana Severiani hæretici,] Quo Severiani seu Acephali hæretici, unicam dumtaxat naturam, contra ac concilium Chalcedonense, anno 451 celebratum, definierat, in Christo esse, contendentes, in concordiam cum Catholicis, laudati Concilii definitioni adhærentibus, adducerentur, Justinianus imperator hos inter & illos Collationem habendam curavit; quæ, quamvis a Labbeo, Acta illius, ab Innocentio, Maroniæ episcopo, conscripta, tom. 4 Conciliorum a col. 1763 suppeditante, anno 533 ob Justiniani ad Joannem Papam epistolam innectatur, anno tamen 532, uti ad hunc annum Pagius in Criticis ostendit, illigari debet. Isti autem Collationi, quæ die altero fuit repetita, interfuerunt episcopi, catholici quidem quinque, videlicet ipsemet, qui id apud Labbeum loco cit. nos docet, Innocentius Maroniæ episcopus, Hypathius, Ephesinæ civitatis archiepiscopus, Joannes Vesinus, Stephanus Seleuciensis, ac Anthimus Trapezuntinus; Severiani vero sex, Sergius nempe Cyri, Thomas Germaniciæ, Philoxenus Dulichii, Petrus Theodosiopoleos, Joannes Constantinæ & Nonnus Ceresinæ. Porro ut, præmissa hac notitia, ad id, quod ad institutum nostrum potissimum spectat, jam veniam, Hypathius episcopus secundo Collationis die, cum statim sermo de Chalcedonensi, in quo, quod dixi, fuerat definitum, concilio fuisset institutus, a Severianis, qui id reprehendebant ac condemnabant, sciscitatus est, quid illud (Adi tom. Conciliorum cit. col. 1766) peccasset concilium; Severiani autem, id in eo, quod duas in Christo statuisset naturas, peccasse, responderunt, hancque hujus sui responsi, nonnullis adhuc præmissis, rationem reddiderunt: Beato … Cyrillo & beato Athanasio, Alexandrinæ civitatis episcopis, Felice etiam & Julio Romanæ Ecclesiæ, Gregorio quin etiam mirabilium factore & Dionysio Areopagita unam naturam Dei verbi decernentibus post unitionem, hos omnes transgressi illi, post unitionem præsumpserunt duas naturas prædicare.

[65] [Areopagitæ testimonia a Cyrillo in libris adversus Deodorum & Theodorum,] Adhæc, cum allata pro naturæ Verbi divini unitate Felicis & Julii Romanæ Ecclesiæ, Gregorii item Thaumaturgi & Dionysii Areopagitæ testimonia adeo esse falsa, ut ea nec Cyrillus memorare voluisset, Catholici respondissent, Severiani, nonnullis adhuc, quæ brevitatis causa omitto, præmissis, reposuerunt: Possumus ostendere, quia beatus Cyrillus usus est istis testimoniis in libris, adversus Diodorum & Theodorum editis: tum autem dixerunt Catholici: Modo maxime & illos adversus Diodorum & Theodorum libros ambiguos facitis, tamquam fictos, adversus mortuos prolatos dicentes * non poterant refellere falsitatem. Si enim adversus mortuos prolati sunt, multo magis adversus Nestorium & eos, qui contra ejus (Cyrilli nempe) capitula scripserunt, proferre habuit eadem testimonia. Sed nunc videtur, quoniam & in illis libris hæretici falsantes addiderunt ea. Severiani, hoc audito Catholicorum responso, petierunt: Si ergo ex antiquis Rescriptis & ex archivis Alexandriæ potuerimus utraque ostendere sic habentia, quid estis dicturi? Catholici autem ad hanc interrogationem reposuerunt: Si sub temporibus beati Proterii vel Timothei, cognomine solofacioli, ostensa sunt, indubitabilia erunt; quoniam vero jam a multis hi, qui adversantur orthodoxæ duarum naturarum confessioni, illa antiqua apud se retinent, indulgete nobis, si adversarios nostros testes suscipere dubitamus.

[66] Nam & beati Julii famosam illam epistolam manifeste Apollinaris ostendimus fuisse, [Catholicis id negantibus, fuisse adducta asseruerunt;] scriptam ad Dionysium; illam autem, quam sancti Gregorii, mirabilium factoris, dicitis testificationem, suadete Severo & his, qui ea, quæ ille, sapiunt, confiteri, quia incorruptum carnis ipse decrevit, & tunc vobis credendum est, quoniam & ea, quæ de una natura dicta sunt, ipsius sunt. Quod autem prius dici debuit, hoc ultimo dicimus; illa enim testimonia, quæ vos Dionysii Areopagitæ esse dicitis, unde potestis ostendere vera esse, sicut suspicamini? Si enim ejus erant, non potuissent latere beatum Cyrillum. Quid autem de beato Cyrillo dico, quando & beatus Athanasius, si pro certo scisset, ejus fuisse, ante omnia in Nicæno concilio de consubstantiali Trinitate eadem testimonia protulisset adversus Arii diversæ substantiæ blasphemias. Si autem nullus ex antiquis recordatus est ea, unde nunc potestis ostendere, quia illius sunt, nescio. Atque ita, quæ secundo Collationis Constantinopolitanæ die Severianos inter & Catholicos gesta sint, partim modo, prout instituti nostri ratio postulat, ipsismet Innocentii, Maroniæ episcopi, qui Collationi interfuit, verbis jam exposui; cum autem, a S. Cyrillo in libris, quos hic adversus Diodorum & Theodorum scripsit, Dionysium Areopagitam fuisse citatum, aut, si mavis, accepta ex hujus Operibus testimonia in medium fuisse adducta, Severiani asseruerint, Catholicique contra negarint, hisne, an illis assentiendum sit, examinare, uti instituti mei ratio exigit, modo aggredior, ita simul, an S. Cyrillus S. Dionysium Areopagitam seu hujus libros umquam citarit, discussurus.

[67] Cum Catholicis, fuisse umquam a B. Cyrillo vel in ipsis, [etsi autem hi, an libri illi Cyrillo] quas ad Nestorium scripsit, epistolis S. Athanasii, Felicis & Julii Romanorum Pontificum, Gregorii Thaumaturgi & Dionysii Areopagitæ testimonia ad naturæ Dei Verbi ab humanitate per Verbum assumpta unitatem probandam adhibita, negantibus, Severiani reposuissent, Possumus ostendere, quia beatus Cyrillus usus est istis testimoniis in libris adversus Diodorum (Tharsensem scilicet) & Theodorum (Mopsuestenum nimirum) editis, Hypathius Catholicorum nomine respondit, Modo maxime & illos adversus Diodorum & Theodorum libros ambiguos facitis, tamquam fictos: adversus mortuos prolatos dicentes, qui non poterant refellere falsitatem. Si enim adversus mortuos prolati sunt, multo magis contra Nestorium & eos, qui contra capitula ejus (Cyrilli nempe) scripserunt, proferre habuerit eadem testimonia. Sed nunc videtur, quoniam & in illis libris hæretici falsantes addiderunt ea. Severianis itaque, testimonia Dionysii Areopagitæ aliorumque a Cyrillo in libris, adversus Diodorum & Theodorum scriptis, fuisse usurpata, asserentibus, duo potissimum Hypathius reposuit; alterum quidem, esse dubium, anne hi S. Cyrillo falso non essent suppositi; alterum vero, Areopagitæ aliorumque, quæ in dictis libris Cyrillus allegarit, testimonia ab hæreticis in illos per fraudem fuisse intrusa. Ac primum quidem seu id, quod priori loco Hypathius respondit, haud sat firmum ac solidum videtur.

[68] [non essent suppositi, haud recte revocarint in dubium,] Libri enim, a Cyrillo adversus Diodorum & Theodorum scripti, in Synodo œcumenica quinta, anno 553 Constantinopoli celebrata, Collatione V lecti ac a Patribus pro genuinis Cyrilli Operibus, uti apud Labbeum tom. 5 Conciliorum col. 456 & seqq. videre licet, admissi fuerunt, eosdemque pro talibus etiam Liberatus diaconus in Breviario cap. X, Leontius Byzantinus de Sectis Actione octava & Eulogius Alexandrinus apud Photium in Excerptis habuerunt. Adhæc ratio, ob quam Hypathius in dubium, an libri, quos, veluti a Cyrillo contra Diodorum ac Theodorum scriptos, laudabant, sancto isti Patri non essent falso suppositi, revocavit, nullius omnino ponderis videtur. Quid ni enim Cyrillus Dionysii Areopagitæ aliorumque sanctorum Patrum testimonia, quæ in libris seu epistolis, contra Nestorium in vivis adhuc existentem scriptis, prætermiserat, in libris aliis, contra Diodorum & Theodorum, e vivis jam sublatos, exaratis, afferre potuerit? Enimvero id ego haud perspicio. Cum enim libris, adversus Diodorum & Theodorum scriptis, epistolæ, ad Nestorium datæ, præcesserint, quid ni factum esse possit, ut Cyrillus, postquam hasce exarasset, memorata, de quibus hic disserimus, sanctorum Patrum testimonia, antea sibi non comperta, invenerit, eaque deinde in libris, quos adversus Diodorum & Theodorum scribebat, allegarit? Quid ni etiam factum esse possit, ut Cyrillo testimoniorum illorum, utut ei apprime notorum, tum quidem, cum adversus Diodorum & Theodorum calamum strinxit, at non item, cum adversus Nestorium scribendo epistolas pugnavit, venerit in mentem? Hypathius itaque nec rei veritate, nec ratione, quam allegavit, spectata, recte in dubium, an libri, adversus Diodorum & Theodorum scripti, Cyrillo non essent suppositi, revocavit.

[69] [in eosdem tamen Areopagitæ testimonia fuisse intrusa, jure merito,] Verum an haud merito, num in libros illos Dionysii Areopagitæ aliorumque, quos supra laudavimus, sanctorum Patrum testimonia ab Hæreticis per fraudem essent intrusa, dubitavit, dubiumque sibi ea de re animum Severianis significavit? Optimo enimvero jure hæreticorum fraudem ac fallaciam ibidem suspicatum esse Hypathium, mihi apparet. Liberatus quidem supra laudatus in suo causæ Nestorianorum & Eutychianorum Breviario cap. X scribit: Basilius… diaconus, sumens tomum Procli (Constantinopolitani episcopi) quem Armeniis scripserat, Alexandriam venit, & Armeniorum libellos suis libellis annectens, obtulit Cyrillo, ejusdem urbis antistiti. Quibus (ut ferunt rumores) permotus Cyrillus quatuor libros scripsit, tres adversus Diodorum & Theodorum, quasi Nestoriani dogmatis auctores, & alium de Incarnatione librum; in quibus continentur antiquorum Patrum testimonia incorrupta, id est, Felicis Papæ Romani, Dionysii Areopagitæ, Corinthiorum episcopi, & Gregorii mirabilis, Θαυματουργοῦ cognominati; Ita autem Severianis, qui Dionysii Areopagitæ aliorumque, quos supra memoravi, sanctorum Patrum testimonia a S. Cyrillo in libris adversus Diodorum & Theodorum allegata fuisse, in Collatione Constantinopolitana Hypathio dixerunt, favere videtur, maxime si e quatuor hisce verbis Dionysii Areopagitæ, Corinthiorum episcopi, proxime recitato Liberati textui inclusis, in quibus, cum S. Dionysius Areopagita Corinthiorum episcopus haud fuerit, certissime mendum cubat, vox Areopagitæ retinenda, voxque contra Corinthiorum, substituta ei voce Atheniensium, expungenda sit, ut Lequienus in sua de libris Areopagiticis Opinione contendit.

[70] Audi, qui hic scriptor de hoc argumento ibidem loquatur. [uti hic, quidquid contra ex Liberato] Garnerius, inquit, hunc locum (proxime huc transcriptum Liberati textum) non sanavit, dempta voce Areopagitæ, acsi Dionysius Corinthi episcopus, qui secundo floruit sæculo, laudatus potius a Cyrillo credi posset. Nam Liberatum hic (loco scilicet supra cit.) paucis narrare constat, quid in collatione Constantinopolitana gestum sit cum Severianis; ex cujus proinde Actis Areopagitæ nuncupationem retinendam, docemur; hunc vero scriptorem memoriæ lapsu, Corinthiorum episcopum, pro Atheniensium posuisse, quamquam fortasse notariorum error dici debet. Sed ejus textus sic forsan restitui potest: “In quibus continentur antiquorum Patrum incorrupta testimonia, id est, Felicis Papæ Romani, Julii ad Dionysium, Corinthiorum episcopum, Dionysii Areopagitæ & Gregorii, mirabilis cognominati.” Dionysium etenim illum, ad quem Julii Papæ data epistola, ferebatur, Corinthi episcopum appellat Leontius Actione VII de Sectis. Ita Lequienus; rationem autem, cui ea, quæ hic ait, superstruit, unice fere repetit a Liberati succincte & compendio enarrandi, quæ in Constantinopolitana anni 532 Collatione gesta sunt, voluntate; verum anne Liberatus, Breviario suo supra recitata verba inserens, re etiam vera compendio exponere, quæ in dicta Collatione Constantinopolitana fuere gesta, sibi habuit propositum? Id mihi haud prorsus certum apparet. Verbis enim, quæ supra jam dedi, sequentia dumtaxat, e quibus id utcumque posset colligi, Liberatus subjungit: Et licet in eis libris Theodori dicta laudentur contra Arrianos edita, ipsum tamen magistrum Nestorii fuisse contendunt.

[71] Contra quos Catholici, veritatis defensores, sic Acephalis responderunt, [possit argui, ratione non una] libros non esse Cyrilli, quoniam testimoniis, quæ contra mortuos posuisse in eis dicitur, contra viventem Nestorium non est usus neque in synodo, neque in aliquibus epistolis. Unde dicunt, illos nec citasse Cyrillum, nec edidisse libros; Ita autem compendio, quæcumque in Collatione Constantinopolitana Catholicos inter & Severianos seu Acephalos gesta fuerunt, neutiquam exponi, certe unusquisque, qui, quæ supra de Collatione illa ex Innocentio episcopo retuli, expenderit, haud difficulter agnoscet; verum, utcumque res hæc habeat, nullo equidem modo, quin scripta a laudato Innocentio, Maroniæ episcopo, dictæ Collationis Constantinopolitanæ Acta sibi prælucentia Liberatus habuerit, dubitandum apparet; cum hæc autem, Severianos, in Cyrilli adversus Diodorum & Theodorum libris allegata fuisse Areopagitæ testimonia, in dicta Collatione Constantinopolitana asseruisse, haud obscure, uti e supra dictis liquet, edoceant, Liberatum, Actis illis impulsum, Dionysii Areopagitæ testimonia in præfatis Cyrilli libris contineri, in textu, supra relato, scripsisse, sat verosimile apparet. Verum, cum in libris illis testimonia hujusmodi contineri, Severiani dumtaxat, uti eadem Acta produnt, asseruerint, Catholicique contra id negarint, ut quid illis potius quam his Liberatus fidem adhibuit? Anne forsan ipsosmet Cyrilli adversus Diodorum & Theodorum libros ad manum habuerit, atque in iis Areopagitæ, quæ Severiani memorarant, testimonia contineri, compererit? Verum, sit ita; fuissentne testimonia illa in dictis libris ab ipsomet Cyrillo adhibita, an contra hæretica manu in hosce intrusa, dubitari poterat, nec alterutrum Liberatus aperte edicit. Incorrupta quidem vocat eadem testimonia; verum fieri potest, ut genuinas atque incorruptas testificationes seu sententias, ex antiquorum Patrum Scriptis ac imprimis ex Operibus, sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solitis, acceptas, in Cyrilli, qui eas haud adhibuerat, adversus Diodorum & Theodorum libros hæretici intrusissent.

[72] [probatur sunt suspicati,] Adhæc, etsi etiam, Liberatum, non fuisse libros hosce ab hæreticis corruptos, testimoniaque adeo Areopagitæ, quæ continebant, ab ipsomet sancto Cyrillo fuisse profecta, significare voluisse, tantisper daremus, nec hinc, fuisse etiam re vera Areopagitæ testimonia a Cyrillo in dictis libris adhibita, sat certum evadet. Cum enim Liberatus centum ut minimum annis Collatione Constantinopolitana sit posterior, non video, cur Liberato potius, qui testimonia illa Cyrillo adscripserit, quam Hypathio, qui in dicta Collatione, Catholicorum nomine loquens, testimonia eadem Cyrilli libris per hæreticos addita fuisse, suspicatus est, sit standum. Imo vero, etsi quidem Hypathius ex eo, quod contra Nestorium, adhuc viventem, testimonia illa non protulisset Cyrillus, non fuisse etiam isthæc postea abs hoc sancto Alexandrino patriarcha in libris, adversus Diodorum & Theodorum scriptis, allegata, haud sat recte, ut jam supra docui, arguerit, ex eo tamen, quod & Apollinaristæ epistolam ad Dionysium, Julii Papæ nomine notatam, Pontifici huic falso supposuissent, scriptamque ab Athanasio ad Epictetum epistolam Nestoriani falsassent, merito sane, an hæretici pariter, qui Cyrilli ad Diodorum & Theodorum libros in potestate sua jam dudum habuerant, Areopagitæ aliorumque Patrum testimonia, quæ Cyrillus alias, cum maxime id fuisset opportunum, numquam attulerat, libris illis non addidissent, potuit suspicari; id autem cum ita sit, Hypathio potius, qui id ex dictis suspicatus est, quam Liberato, qui Hypathio multo est recentior, standum apparet. Et vero Cyrilli ad Diodorum & Theodorum libros ab hæreticis re ipsa, ut Hypathius suspicatus est, fuisse corruptos, mihi etiam suadent, quæ jam nunc in medium adducam.

[73] [hicque recitata Anastasii Sinaitæ verba,] Anastasius Sinaïta in Οδηγῷ cap. 10 sub finem sic scribit: Non abs re fuerit studiosos istud itidem observare hoc loco. Narrabant nobis Catholici, qui Alexandriæ degunt, post tempora beati Eulogii Papæ (Alexandrini) hic fuisse præfectum Augustalem Severianum, qui satis diu quatuordecim calligraphos seu librarios ejusdem secum sententiæ habuerit ac aluerit, quibus id negotii dabat, ut Patrum libros falsarent ac depravarent, maxime S. Cyrilli; in cujus epistolam ad Successum cum incidissemus: dictum illud; “duas in Christo naturas dicimus.” nonnullis in Alexandrinis exemplis sincerum ac incorruptum invenimus: sed quædam habebant, “duas naturas unitas dicimus.” Alia: “duas naturas considerari dicimus.” Et cum magno in mœrore versaremur, protulit nobis dominus Isidorus Bibliothecæ Patriarchicæ præfectus librum, in qua Cyrilli sententia habebatur incorrupta. Simili nequitia sancti quoque Ambrosii dictum corruperunt: Nam loco ejus “Servemus differentiam divinitatis & carnis” posuerunt “differentiam lectionis.” Corruperunt insuper, beati Procli de Christo dictum, quando ait; “eum absque corruptione natum esse; qui per clausas januas absque impedimento ingressus sit; in quo naturarum conjunctionem Thomas agnoverit:” loco ἀφθάρτως per ω scripti Gaianitæ dicunt ἄφθαρτος, hoc est, corruptionis expers: & loco affirmativi articuli dicentis: οὗτην συζυγίαν, “cujus conjunctionem naturarum, hoc est, Christi: ipsi particulam negativam substituunt in hunc modum: οὐ την συζυγίαν, &c.”. “Thomas non agnovit conjunctionem naturarum, &c.” Sic in illo. “Solvite templum hoc, & in triduo reædificabo illud:” nomine templi Christi intelligunt Apostolorum cœtum dispersum, rursusque congregatum. Ubi ore impudentissimo affirmare non erubuerunt, Chalcedonensis Synodi professoribus profuisse duas in Christo hypostases, non autem duas naturas profiteri; nam natura, inquiunt, plures hypostases indicat.

[74] Cum itaque in falsandis sanctorum Patrum ac maxime S. Cyrilli scriptis eo, [ut id ipsum nos suspicari majori jure possimus, efficiunt, estque adeo, an Cyrillus] quo hic ab Anastasio Sinaïta narratur, studio laboratum Alexandriæ post S. Eulogii ætatem fuerit, enimvero vel hinc dubitari non immerito potest, an Cyrilli adversus Diodorum & Theodorum libri, intrusis in hosce Apollinaristarum fraude & fallacia S. Dionysii Areopagitæ aliorumque, quos supra retuli, sanctorum Patrum testimoniis, falsati non fuerint jam inde etiam a tempore, quod beati Proterii & Matthæi Salophacioli, patriarcharum Alexandrinorum, quorum prior anno 457, ab hæreticis occisus, martyr occubuit, posterior vero anno 482, uti in Chronologica patriarcharum Alexandrinorum Historia, Operis nostri tom. 5 Junii præfixa, videre licet, vivere desiit, ætatem proxime excepit. Scio quidem, S. Eulogium, patriarcham Alexandrinum, post cujus ætatem in falsandis sanctorum Patrum ac maxime S. Cyrilli libris laboratum quam maxime Alexandriæ fuisse, Anastasius Sinaïta supra datis verbis narrat, cathedram Alexandrinam, in quam anno demum 577 Joanni successerat, anno 604 morte sua vacuam reliquisse, ac proin iis, quæ de Sanctorum Patrum ac maxime Cyrilli libris, Alexandriæ post Eulogii ætatem falsatis Anastasius scribit, Hypathium eique adhærentes Catholicos in Collatione Constantinopolitana, anno 532 habita, moveri non potuisse, ut Cyrilli adversus Diodorum & Theodorum libros falsatos esse, suspicarentur. Verum cum inde equidem hæreticorum in falsandis sanctorum Patrum libris fallacia magis ac magis patescat, fit vel hinc, ut nos saltem majori jure, Cyrilli libros, adversus Diodorum ac Theodorum scriptos, etiam ante Collationem Constantinopolitanam ab hæreticis, simili fraude sæpe etiam alias ante hanc usis, corruptos seu falsatos fuisse, suspicari, utque adeo in hosce Areopagitæ aliorumque sanctorum Patrum testimonia, Severianorum de una in Christo post Verbi cum natura humana unionem Dei Verbi natura opinioni in speciem faventia, quæ Cyrillus alias, cum maxime id ei opportunum fuisset, numquam allegavit, ab hæreticis Apollinaristis, qui non minus quam Severiani sanctos Patres eorumque dicta in opiniones suas detorquere studuerunt, fuisse intrusa, pro sat verosimili habere possimus, reque etiam ipsa videatur habendum.

[75] [Areopagitæ Opera laudarit, incertum, nec an id fecerit Juvenalis, est certius.] Jam vero, re ita habente, etsi quidem in libris, adversus Diodorum & Theodorum scriptis, quales Collationis Constantinopolitanæ tempore exstabant, Dionysii Areopagitæ testimonia allegata fuisse videantur, anne tamen ea S. Cyrillus adhibuisset ipse, an contra libris, abs illo compositis, per hæreticos fuissent adjecta, dubium admodum atque incertum, omnibus jam consideratis, apparet. Hinc porro jam fit, ut pariter, num S. Cyrillus Opera, Areopagitæ nomine inscripta, umquam laudarit, dubium admodum sit atque incertum. Quod porro ad S. Juvenalem, patriarcham Hierosolymitanum, jam spectat, in Oratione, quam ad Marcianum & Pulcheriam augustos habuerit, S. Dionysii Areopagitæ Opera citasse, a Nicephoro Callisto asseritur; verum cum hæc illius assertio dumtaxat e sublestæ omnino fidei, uti in Commentario, jam datis Sancti nostri Actis præmisso, § XVII docui, Historia Euthymiaca primitus promanarit, verene umquam Juvenalis Dionysiana Opera laudarit, dubium pariter esse atque incertum, necesse est, uti quisque, quantum reor, qui eumdem Commentarium loco cit. attente evolverit, haud difficulter agnoscet. Absit interim, ut per ea, quæ ibidem disserui, vel antiquæ, qua, sanctissimam Virginem Mariam in Palæstina fuisse sepultam, Juvenalis ætate, ut plures memoriæ produnt, credebatur, traditioni præjudicium afferam, vel lectorem, num Juvenalis funebrem ejusdem sanctissimæ Virginis arcam sepulcralesque fascias seu vestes Hierosolymis ad Marcianum & Pulcheriam augustos Constantinopolim miserit, dubitare faciam. Alio tempore ac loco discutienda hæc erunt; modo, quæ ad institutum nostrum spectant, examinare cap. seq. pergo.

[Annotatum]

* supple qui

CAPUT V.
Quandonam primum Dionysiana Opera innotescere cœperint, passimque deinde omnibus nota exstiterint.

[Dionysiana Opera, de quibus e Nourrio] Nourrius in Apparatu ad Bibliothecam maximam Veterum Patrum tom. 1, in quo de primi & secundi Ecclesiæ seculi scriptoribus tractatur, de Operibus sancti Dionysii Dissertatione X, cap. 19 sic loquitur: In iis (Areopagitæ scilicet Scriptis) hæresis contra Incarnationis Christi mysterium non minus aperte, quam omnes contra ejus divinitatem, & unam trium divinarum personarum naturam errores, proscribitur. De incarnato enim Dei Filio variis in locis hæc legimus: “Dei principalis bonitas … nostrorum omnium vere facta particeps absque peccato, humilitatique nostræ unita, salvo proprietatum suarum statu, eoque prorsus inconfuso & inviolato.” In alio autem libro: “Verbum divinissimum … per inconfusam humanitatis adsumtionem.” Et in Epistola IV ad Caïum: “Quatenus erat Deus & Homo, novam quamdam nobiscum conversando θεανδρικὴν ἐνέργειαν exhibebat.” Quid planius, quid dilucidius post sparsos Nestorii Eutychetisque errores a quovis auctore umquam scriptum est? Quam ob rem non levi omnino conjectura colligere possumus, scriptorem nostrum maximas cum turbas ab hæreticis Nestorianis & Eutychianis cieri videret; tunc ut utrosque confunderet, ac pro viribus Ecclesiæ Catholicæ partes tueretur, animum ad scribendum appulisse.

[77] Atque ut id ipsi cederet felicius, magnum utique & venerandum Dionysii Areopagitæ nomen scriptis suis præfixit. [nonnulla hic afferuntur,] Ea ergo illius Opera intra annum CCCCXXXI, quo Oecumenica synodus Ephesina adversus Nestorianos, & CCCCLI, quo Chalcedonensis contra Eutychianos celebrata est, ab illo profecta esse videntur. Non continuo tamen publicam in lucem producta, & ab omnibus recepta, sed sensim sine sensu ita prodierunt; ut non ante memoratam superius Collationem Constantinopolitanam anno DXXXIII (imo anno 532) in omnium venerint cognitionem. Illud porro in hujusce opinionis confirmationem adduci potest, quod hæc scripta in his Oecumenicis conciliis a nemine, neque etiam (Commentarium, Sancti nostri Actis jam præmissum, § XVII videsis) a Juvenale Hierosolymitano, qui inter primos utriusque synodi Patres sedebat, citata reperiantur. Nulla autem hujus silentii causa alia potest adferri; nisi quod Dionysianæ lucubrationes, tunc e tenebris emergentes, vix ulli ante concilium Chalcedonense notæ fuerunt. Porro autem si quæras, cur plura apud auctorem nostrum occurrant, cum his, quæ Gregorius Nazianzenus scripsit, plane similia, non absurde responderi potest, illa ab auctore nostro, qui sæpius & sua ab aliis se accepisse, & aliorum opiniones referre dicit, in usus suos, tacito Gregorii nomine, fuisse adsumta, ac stylo reddita suo, & inusitatis loquendi modis.

[78] Ita laudatus auctor; cum autem Dionysiana Opera eo temporis spatio, [ante interceptum inter annos 431 & 451 spatium, quidquid Pearsonius,] quod inter annum 431 & annum 451 intercessit, primum fuisse contexta, adstruat, illique hac in re, uti infra docebo, assentiendum videatur, illa verosimillime, nemini quidem ante dictum temporis spatium, sub annum autem 450 paucis dumtaxat adhuc nota exstiterint. Verum Pearsonius supra laudatus in epistolarum S. Ignatii Vindiciis cap. 10 ea scribit, e quibus, si veritati consonent, consectarium fuerit, ut Dionysiana Opera diu ante annum 431 seu spatium, quod hunc inter & annum 451 intercessit, etiam innotuerint. Nonnullis enim, e quibus certe sub seculum quintum medium nota exstitisse, consequitur, præmissis, ea mox subjungit, quæ, ut eadem Opera multo etiam citius innotuerint, exposcunt. Ac primo quidem, Dionysium seu Operum, quæ sub hujus nomine circumferuntur, auctorem SS. Augustino & Hieronymo, quorum prior anno 430, posterior anno 419 obiit, præluxisse adstruit. Verum, quæ, ut id quantum ad S. Augustinum probet, in medium adducit, nullius prorsus momenti sunt, ut hic ea refellere neutiquam sit necesse; ex eo autem, quod primus Dionysius novem angelorum ordines & gradus distincte ac definite posuisse dicatur, totidemque angelorum ordines Hieronymus numerarit, id, quod dixi, quantum ad sanctum hunc Patrem concludit. Verum nihil omnino affert, quod primum omnium, qui novem angelorum ordines distinxerit, exstitisse Dionysium, utcumque suadere sit natum. Nec ex eo, quod eamdem de angelorum ordinibus doctrinam Dionysius & Hieronymus tradant, huic illum præluxisse, recte intuleris. Hieronymum enim ex eodem, e quo Dionysius, sacrarum Scripturarum fonte haurire illam potuisse, quis eat inficias? Dionysium etiam potius ex Hieronymo mutuatum non esse, pro certo quis asseveret?

[79] [cujus rationes, ipsis etiam ejus verbis partim recitatis,] Nec id itaque, quod vult Pearsonius, quantum ad S. Hieronymum evincit; verum, unde equidem Dionysiana Opera diu etiam ante epocham, supra a me assignatam, nota exstitisse, consectarium pariter foret, scriptor idem ex eo, quod nonnulla simillima iis, quæ in Dionysianis Operibus leguntur, apud Gregorium Nazianzenum inveniantur, quamplurima sanctum hunc Patrem e Dionysii Operibus mutuatum esse, vehementissime contendit. Audi, qui ad quæstionem, qua, an Dionysius e Gregorio Nazianzeno, an contra hic ex illo (alterum enim ex altero sua partim accepisse, verosimillimum apparet) non pauca mutuatus sit, rogatur, supra respondeat. Ego quidem, inquit, Dionysium a Gregorio minime mutuatum esse, credo; quia scriptor ille ab aliis omnibus ecclesiasticis scriptoribus plane diversus est, & sui tantum similis. Omnia ferme ad neotericam Platonistarum scholam conformavit, & a verbis & a notionibus sanctorum Patrum maxime abhorruit. Quisquis totam Operis ejus compagem, admirandam sententiarum ex Philosophia petitarum rotunditatem, & verborum in eadem incude formatorum perpetuam scaturiginem observat, nunquam ex Gregorio aut alio quocunque Christiano eum sua hausisse, autumabit. Qui autem Nazianzeni orationes, omnibus nativæ Rhetoricæ coloribus depictas, & optimo dicendi genere præcipue triumphantes legerit, quoties ad obscuriora quædam & magis philosophica deflectit, facile eum aliunde notiones eas derivasse & quam potuit, lucidissime tradidisse, fatebitur. Ita scriptor laudatus; verum ad hoc ejus argumentum cum Nourrio (adi proxime recitata hujus verba) respondeo, factum facile esse posse, ut similia omnia, quæ apud Dionysium & apud Gregorium Nazianzenum inveniuntur, a Dionysio, qui sæpius & sua ab aliis se accepisse & aliorum opiniones referre dicit, in usus suos e Gregorio, tacito hujus nomine, fuerint assumpta, stylo interim concinno ac optimo, quo conscripta erant, in stylum prorsus novum atque inusitatum mutato.

[80] [hic recensentur,] Atque hoc quidem responso relatum Pearsonii argumentum omnino, ut mihi equidem apparet, elevatur. At vero instat Pearsonius, nonnullisque, quæ, quod ad rem minus faciant, omitto, præmissis, Dionsysium, seu Operum, hujus nomine inscriptorum auctorem, indubie per illum, quem in supra relato Isaïæ de Seraphinis textu explanando pulcherrime ac subtilissime, seu, ut alii verterunt, sublimissime philosophatum esse, Gregorius Nazianzenus loco cit. ait, debere intelligi, contendit; hac autem in re assentiendum ei si sit, Dionysiana Opera diu etiam, contra ac supra statui, ante temporis spatium, quod inter annum 431 & annum 451 intercessit, nota fuisse, fateamur, necesse est; verum etsi quidem, Gregorium Nazianzenum loco supra cit. ad Athanasium, veluti qui de memorato Isaïæ textu pulcherrime ac subtilissime philosophatus fuisset, non respexisse, jam supra cum Pearsonio, utut scriptores alii ac nominatim Nicetas aliique Nazianzeni Commentatores Græci contrarium contendant, cap. secundo statuerim, anne tamen Gregorius ad Dionysium respexerit, dubium esse admodum atque incertum, reque etiam ipsa Sanctum nostrum a Gregorio fortassis non fuisse laudatum, pronuntiavi; ut autem, quam merito id fecerim, magisque simul, an Gregorius non ad alium, quam ad Dionysium, respexerit, dubium evadat, argumentum haud prorsus ineptum hic succurrit. Nazianzenus oratione 34 sub finem, diversos angelorum ordines enumerans, Seraphim hisce & Cherubim non accenset, vel certe a Thronis hosce non discernit; hoc autem, Hierarchiæ cælestis librum ei non præluxisse, argumento est.

[81] Cum enim in hac & angelorum ordinibus Seraphim ac Cherubim Dionysius accenseat, [ac refelluntur, in contrarium arguat, innotuisse,] & simul hosce a Thronis luculentissime secernat, fulurum fuisse non videtur, ut Nazianzenus, si laudatum Hierarchiæ cælestis librum præ oculis habuisset, a Dionysio seu lucubrationis illius auctore, quem pulcherrime ac subtilissime philosophatum, dixisset, in recensendis angelorum Ordinibus dissensisset. Jam vero, cum res ita habeat, cælestisque adeo Hierarchia Nazianzeno præluxisse haud videatur, enimvero vel hinc, an alios Dionysii libros, ac eum nominatim, quem de Divinis Hymnis scripserit, quemque, si umquam exstitit, modo amplius haud inveniri, jam monui, sibi prælucentes idem sanctus Pater habuerit, ac ob eum dicti de Hymnis libri locum, quo Seraphinorum, apud Isaïam cap. 6 Deum laudantium, voces Dionysius (supra num. 32 dicta videsis) explicuit, Sanctum hunc nostrum per illum, quem pulcherrime ac subtilissime philosophatum, loco supra cit. ait, intellexerit, magis adhuc dubium atque incertum evadit; ut proinde, jam inde a seculo IV atque adeo ante epocham, supra a nobis præstitutam, nota fuisse, quæ sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, Opera, e Gregorio Nazianzeno certum Pearsonius neutiquam efficiat. Verum, inquies, quandonam tandem citra ullam controversiam Opera illa innotescere cœperunt? Ut id melius determinare queam, quandonam in hæc scripserit Joannes Scythopolitanus Scholia, juverit in antecessum edocuisse.

[82] Bernardus de Rubeis supra plus semel jam laudatus in Dissertatione, [uti quæ hic de Joanne Scythopolitano] Venetæ Operum Dionysianorum anni 1756 editioni præmissa, cap. 3 de Joanne Scythopolitano Scholiisque ab eo in Opera Areopagitica contextis, non pauca præfatus, num. 5 quis is fuerit simulque quo tempore floruerit, inquirit, itaque hunc in finem scribit: Ad auctorem, Joannem Scythopolitanum redeo, de quo satis nondum innotescit, quis ille fuerit. Ac ingerunt sane difficultatem tum Anastasii bibliothecarii, tum Photii … verba. Joannem Scythopolitanum, Scholiorum auctorem, vocat episcopum ille; de Joanne Scythopolitano agit iste, quem modo Scholasticum appellat, modo causidicum, nulla ingesta episcopalis dignitatis mentione. Nihilominus Photius ipse Joannem Scythopolitanum memorat antistitem codice CCXXXVI; ubi refert Synodicam epistolam Sophronii Hierosolymitæ, contra Monothelitas anno DCXXXV scriptam, in qua memoratur “Beatus Joannes antistes Scythopolitanus, qui docet, & pie de Synodo Chalcedonensi scripsit.” Quo vero is floruerit tempore? Inter episcopos Scythopolitanos in patriarchatu Jerosolymitano Joannem probabiliter circa annum CDLXXXXVI collocat Lequienus in Oriente Christiano tom. III.

[83] [afferuntur,] Res ita se habeat; dubium manet adhuc, num is confecerit Scholia in Dionysium. Favet episcopalis dignitas, ipsorum auctori tributa ab Anastasio bibliothecario; at sumptæ ex Photio difficultates negotium ingerunt haud ita leve. Laudatus Lequienus in Dissertatione Damascenica 2 tribuere prædicta Scholia videtur Joanni Scythopolitano, lacessito a Basilio Cilice, & ipsum Scriptis suis lacescenti; sed hunc a Joanne, Scythopoleos episcopo, distinguit in Oriente Christiano. Quid ni Anastasius Bibliothecarius & Photius conciliari queant, si dixerimus, Joannem Scythopolitanum, antea Scholasticum & causidicum, virum clarissimum ob Scripta, in desertores Ecclesiæ & in Basilium Cilicem elucubrata, infulas postea obtinuisse ecclesiæ Scythopolitanæ? Tempora conveniunt. Joannem suæ præfuisse ecclesiæ ad annum circiter DXVIII adnotat Lequienus, quo moderandam adsumpserat eam Theodosius, epistolæ Synodicæ, quam Joannes Ierosolymitanus contra Severum Antiochenum dedit, subscriptus anno DXVIII, Θεοδόσιος ἐπίσκοπος τῆς Σκυθοπολιτῶν. Hunc vero ad annum pervenire sine dubio potuit Joannes Scythopolitanus Scholasticus aut causidicus, qui jam anno CDLXXI circiter rogatus a Juliano patriarcha Antiocheno calamum strinxerat adversum Ecclesiæ desertores, ac Basilium Cilicem postea insequutus est. Dignissima est animadversione alia chronologica nota, quam offert Adnotatio superius allata num. 2 in caput VII de Ecclesiastica Hierarchia, ubi nunc prodiisse dicuntur fabularum Origenis sectatores in Palæstina.

[84] [aliaque suadent, non videntur, passimque omnibus post annum 532 nota exstitere.] Nempe magni motus in monasteriis Palæstinæ anno DXXXI pro dogmatibus Origenis exciti ; sed jam antea incepti, Nonno monacho incentore, qui propterea ante annum DXVIII ejectus monasterio, ut iterum restitueretur, egit eodem anno cum Joanne, qui Eliæ, patriarchæ Jerosolymitano, suffectus fuerat. Hæc latiore sermone narrant Norisius de Synodo quinta capite I, & Pagius ad annum DXXXII, num. III. Hoc igitur tempore verissime Scholiorum auctor adnotare potuit, “Nunc prodiisse fabularum Origenis sectatores; quod utique tempus maxime convenit Joanni, egregio scriptori contra Basilium Cilicem & Ecclesiæ desertores, ac Scythopolitano episcopo.” Joannes itaque, Operum Dionysianorum Scholiastes, seu is interim cum Joanne, Scythopolitano episcopo, unus idemque sit, seu abs illo diversus, sua in Dionysium Areopagitam Scholia sub seculi sexti initium verosimillime scripserit; scriptor autem, qui Operum Dionysianorum certo meminerit, Joanne Scythopolitano antiquior, uti ex iis, quæ capp. prægressis disserui, colligere fas est, non invenitur. Andreas quidem, Cæsareensis episcopus, & Proclus, Atheniensis philosophus, Dionysiana etiam Opera seu laudasse seu adhibuisse asseruntur; verum Andreas libros, in quibus id fecit, sub annum 500 dumtaxat edidit, fuitque proinde Joanni Scythopolitano dumtaxat æqualis; quod autem ad Proclum spectat, Suidas & Pachymeres, adhibuisse hunc Dionysiana Opera, certum haud faciunt. Jam vero, cum res ita habeat, ex omnibus jam dictis consectarium est, ut Opera Dionysiana nulli quidem certo ante temporis spatium, inter annos 431 & 451 interceptum, innotuerint; seculo autem quinto senescente, cum paucis dumtaxat nota paulo antea fuissent, innotescere paulatim magis ac magis inceperint. Atque ita, quandonam primum cœperint esse nota, jam edocui; ut autem alterum, quod hic pariter edocere statui, modo etiam edoceam, laudata Dionysiana Opera, quæ post seculum quintum medium magis magisque e jam dictis temporis lapsu innotuerunt, post annum 532, quo in collatione Constantinopolitana tunc habita a Severianis fuerunt laudata, nota omnibus passim exstitere, uti e conciliis & patribus passim obviis, a quibus post illud tempus reperiuntur citata, manifestum evadit; ut id pluribus probare, necessum haud sit.

CAPUT VI.
Quid, ut Opera Dionysiana Areopagitæ adjudicentur, diuturnum, quo a nullo laudata, omnibusque incognita fuerunt, quatuor primorum Ecclesiæ seculorum spatium valeat.

[Cum Opera Dionysiana, si Areopagitam habuissent auctorem,] Opera, quæ Dionysii Areopagitæ nomen præferunt, quatuor primis æræ Christianæ seculis, ac fortassis etiam usque ad seculum fere quintum medium omnibus prorsus fuisse incognita, nedum ab ullo laudata, vel ex eo liquet, quod e scriptoribus, qui Opera, Dionysii nomine inscripta, tunc laudasse ab Areopagiticis dicuntur, quique an id fecerint, § § prægressis jam examinavi, nullus omnino isthæc certo laudarit cognitave habuerit, uti quisque ex iis, quæ de hoc argumento jam disserui, haud difficulter colliget. Verum si Opera illa jam inde a seculo æræ Christianæ primo per Dionysium Areopagitam fuissent contexta, futurum fuisse, quis credat, ut tamdiu mansissent occultata, nec ab ullis scriptoribus ecclesiasticis ad quintum usque seculum sub Areopagitæ nomine fuissent laudata? Qui factum, ut illorum nec Eusebius, nec Hieronymus, scriptores, qui ante se floruerant, recensentes, mentionem uspiam fecerint? Audi, qui Nourrius in Opere hujusque tomo supra citt., dissertatione 10, cap. 6 negativum hoc argumentum, ab Eusebii potissimum & Hieronymi silentio petitum, proponat, simulque rationes, quibus id diluere Areopagitici nituntur, convellat. Dicunt,… (Antiareopagitici scilicet, ut ait) scripta Dionysii, quamvis omnibus aliis scriptoribus fuissent incognita; non potuisse tamen summam Eusebii, qui tot bibliothecarum & ecclesiarum, maximeque Atheniensis, ubi summa cura adservari debebant, scrinia perlustraverat, & qui in inquirendis antiquiorum Operibus nulli pepercerat labori, diligentiam fugere. Atque omnia auctoris nostri scripta Eusebio nota non fuisse, inde patet, quod eorum nullibi umquam mentionem fecerit.

[86] Baronius & scientia & purpura eminentissimus aperte negat, [silentio nec ab Eusebio,] scripta Dionysii Eusebio fuisse penitus incomperta. Cur autem de iis Eusebius tacuerit, si ab eo quæsieris, respondet, illum vafri versutique animi scriptorem, Arianam hæresim, cui favebat, his libris destrui videret, eos doloso fraudulentoque silentio prætermisisse. Verum hæc doctissimi viri responsio Halloixio, Areopagiticorum acerrimo defensori, ita displicuit; ut eam non sine fastidio his verbis explodat: “Nam quod aliqui dicunt, eum id fraude fecisse, convicium puto. Quid enim ibi tam clarum pro Christi æterna divinitate, quod non multo clarius in Scripturis sacris contentum sit?… Nec (Catholici) beatum Irenæum, Filii cum Patre æternam coexistentiam clarissime professum, citaverunt.” His autem addi potest, honorificam non solum Irenæi, sed etiam Clementis Alexandrini, aliorumque plurimorum, quos Arianæ hæresi plane contrarios esse, suo loco ostendemus, apud Eusebium fieri mentionem. Quapropter contendunt alii, ex illo Eusebii de Dionysii Operibus silentio nihil certi colligi posse; quandoquidem ille plures alios Scriptores, & scriptis & doctrina celeberrimos, atque in primis Athenagoram, qui eximiam Christianæ Religionis Apologiam, & de mortuorum resurrectione librum ediderat, tacitus prætermisit. Quod si dixeris, scripta Dionysii & auctoris nomine, & suo numero, ac ipsis, quæ tractantur, argumentis longe cæteris omnibus sæpius transcribi debuisse, variisque in locis multiplicari; responsum confestim accipies, Athenagoræ libros, tametsi forsitan breviores, qui a Christianis tamen describerentur & multiplicarentur, non minus dignos videri. Verum opponunt Antiareopagitici, quædam in scriptis Dionysii occurrere, nimirum de sacris Scripturarum libris, de solis, moriente Christo, defectione, de obdormitione B. Mariæ Virginis, aliaque bene multa, quæ, si in Eusebii notitiam venissent, ab eo numquam prætermitti potuerunt.

[87] [nec ab Hieronymo prætereunda fuisse videantur,] Idem nonnulli ex Hieronymi, præsertim in libro de Scriptoribus Ecclesiasticis, silentio argumentum eliciunt. Inde enim concludunt, Dionysii nostri lucubrationes ipsi incognitas fuisse, nec ante ejus tempora divulgatas. Quasi vero, inquiunt Areopagitici, alia non fuerit Hieronymiani silentii ratio? De iis enim tantum scriptoribus, quos Eusebius commemoravit, disputare constituerat. Sed id certis rationum firmamentis ab ipsis erat muniendum. Aliam quippe mentem sibi fuisse, idem ipse Hieronymus aperte testatur, dum ingens inter se & eos, qui de scriptoribus prophanis catalogos ediderunt, discrimen intercedere his verbis significat: “Illi Veteres, historias annalesque replicantes, posuerunt quasi de ingenti prato non parvam Opusculi sui coronam texere. Ego quid acturus sum, qui, nullum prævium sequens, pessimum, ut dicitur, magistrum memetipsum habeo: quamquam Eusebius Pamphili in decem Ecclesiasticæ Historiæ libris maximo nobis adjumento fuerit.” Ibi enim non obscure declarat, se nullum prævium magistrum habuisse, atque Eusebium ipsi tantum maximo fuisse adjumento. Et re quidem vera, sanctus ille Doctor quorumdam auctorum meminit, quorum nulla exstat apud Eusebium commemoratio. Ita scriptor laudatus; mox autem in medium adducit argumentum, quo Areopagitici contendunt, ex Hieronymi de Operibus Dionysianis silentio recte contra hæc ab Antiareopagiticis quibusdam, eadem Opera S. Hieronymo nota fuisse, adstruentibus, argui non posse. Verum, cum Dionysiana Opera S. Hieronymo haud innotuisse, supra docuerimus, dicta Areopagiticorum objectio minime nos ferit, integramque proinde vim suam retinet argumentum negativum, quo, quod Opera Dionysiana quatuor primis æræ Christianæ seculis penitus delituisse, nec ab Eusebio, Hieronymo aut aliis laudata fuisse videantur, nondum illa tunc in rerum natura exstitisse, ac proin Dionysium Areopagitam haud habere auctorem, arguimus.

[88] Anonymus Problematis supra laudati auctor rationes, [rationesque, ob quas quatuor primis seculis fuerint occultata,] ob quas primis Ecclesiæ seculis Dionysiana Opera delituisse, Areopagitici contendunt, sequentem hunc part. 1, proposit. 1, art. 1 proponit in modum: Cum S. Dionysius Areopagita ad preces S. Timothei libros suos elucubraverit, ipsique in eorum singulis commendarit, ne iis, qui Christianis mysteriis nondum essent initiati, communicaret, quippe qui vel eos despexissent, vel ex malitia eorum doctrinam adulterassent, verisimile est, hunc S. Antistitem, ut Dionysii voluntati morem gereret, magno studio hoc sacrum depositum occultum servasse, nec aliis manifestasse nisi paucis egregiis viris, qui possent & excellentiam Areopagiticorum Operum cognoscere, iisque sanctissime uti. Pachymeres aliam subdit rationem, Athenienses nimirum Philosophos, inter quos Proclum, Dionysii Opera sibi tanquam legitimis parentibus vindicare volentes, aut saltem eorum doctrinam ac sententias sine plagii nota exscribere pro arbitrio cupientes, publicæ luci subtraxisse, magnaque cura eos secretos & occultos habuisse. Alii vero auctores testantur, veteres Hæreticos per plura secula eos occultasse, usque dum a Petro quodam Romano ex Vaticana Bibliotheca primum eruti, & in Græciam translati, ibi primum innotescere cœperunt. Non desunt etiam qui putent, eos in quorumdam manus incidisse, qui, cum eorum intelligentiam assequi non possent, nec pretium nosse thesauri, quem possidebant, eos tamdiu repositos habuisse, donec S. Gregorii tempore reperti fuerunt. Tandem nonnulli eruditi contendunt, S. Dionysium Catholicos fuisse adhortatum, ne hos libros, quorum intelligentia vulgares humani ingenii vires excedebat, nonnisi viris scientia & probitate commendatissimis communicarent, quibus sensim deficientibus, nullus amplius superfuit, cui possent committi. Et hoc in causa esse dicunt hujusmodi auctores, cur S. Hieronymus in suo Ecclesiasticorum scriptorum Catalogo Dionysium non recensuerit; incongruum judicans, eos libros, qui tot tantaque mysteria complectebantur, in publicam lucem proferre.

[89] Ita ille; verum e fine, quem Dionysianorum Operum auctor sibi proposuit, [rationibus aliis,] libros illos occultari non debuisse, apparet. Audi, qui ad id probandum idem auctor anonymus loco supra cit. art. 2 ratiocinetur. Primo, inquit, si S. Dionysius stylo adeo sublimi suos libros elucubravit, si verbis & sententiis usus est a communi consuetudine adeo remotis, non alio sane scopo id fecisse credendus est, quam ut Ethnicos Philosophos, qui eloquentem Euangelii simplicitatem subsannabant, instrueret, iisque planum faceret, ea mysteria, quæ in sacris Euangeliis nobis referantur, argumenta esse versando acuendoque ingenio & ostentandæ eloquentiæ aptiora, quam ea, de quibus ipsi in prophanis suis libris disceptare solebant. Quo quidem agendi modo gentiles philosophos veluti adigebat, ut, phropanis novitatibus explosis, solis Euangelicis veritatibus contemplandis animum adjungerent. Sed quomodo gentilium sapientes hoc sancto consilio, quod in suis libris elucubrandis sibi proposuerat Dionysius, uti potuissent, si verum est, quod articulo superiore vidimus, Areopagitam nimirum tantopere commendasse Timotheo, ne aliis quam solis Ecclesiæ prælatis eos communinicaret? Secundo S. Maximus in Prologo in Dionysii libros animadvertit, Timotheum, argumentorum vi ab Ephesinis philosophis exagitatum, obstrinxisse Dionysium, qui ethnicæ philosophiæ secreta omnia rimatus erat, ut libros aliquos conscriberet, ex quibus tela erui possent ad retundendos eorum impetus, eosque superandos.

[90] [quæ eadem tamdiu non debuisse] Porro si res ita se habet, inverisimile omnino est, eos tamdiu potuisse celari, quin imo pro certo habendum est, Timotheum ipsum eos in apertum protulisse, ut per eos, veluti per faces quasdam, hujusce seculi sapientes illustrarentur & erudirentur, &, cognita nostrorum mysteriorum excellentia, ad Christianam fidem attraherentur. Præterea non solus Timotheus fuit a gentilibus lacessitus, nec ipsi soli cum ethnicis philosophis decertandum fuit, sed ceteris etiam episcopis, aliisque, quibus erudiendæ plebis munus erat impositum, frequentes procul dubio cum paganis concertationes erant ineundæ, sive ut eos ad Catholicam religionem pertraherent, eorum errores evertendo, sive ut eos in fide confirmarent, eorum dubia declarando. Opus igitur erat, ut S. Dionysii libri, qui doctrinam ad hos usus adeo accommodam continebant, inter manus sacrorum antistitum, eorumque, qui ad cathechizandum præcipue delecti erant, assidue versarentur; quod sane argumento nobis esse debet, hos libros fuisse tunc temporis omnibus vulgatos, & eorumdem exemplaria maxime multiplicata. Et revera, quis sibi unquam in animum inducere potest tot viros erudiendis populis destinatos, totque tamque variis locis dispersos, uno solo, & eodem exemplari uti potuisse? Præterquam quod ultra autographum, quod S. Dionysius Timotheo miserat ad solvenda ac enodanda Ephesiorum sophismata, & alia exemplaria in hac urbe descripta, quamplura alia Athenis extitisse, non sine ratione existimandum est, non solum penes S. Dionysium, aliosque Atheniensis ecclesiæ ministros, qui eorum intelligentiam assequi poterant, sed etiam ipsos ethnicos philosophos, quos Areopagiticis libris usos fuisse, & falso nomine eos sibi vendicasse, ex Pachymere aliisque apologistis supra jam vidimus.

[91] [occultari ostendunt,] Si unquam occasio occurrit evulgandi alicujus ecclesiastici libri, tunc certe urget, cum religionis hostes eo abutuntur, aut eumdem falso sibi arrogant. Quodnam igitur medium accommodatius ac tutius ad confundendos hos philosophos suppetere poterat, quam plura horum librorum exemplaria describere, & verum germanumque horum parentem demonstrare? Id sane erat impudentissimum os ipsis ethnicis obstruere, eosque publice tanquam puros putidosque plagiarios traducere; id erat propugnare Christianæ religionis dogmata his libris adserta ac firmata, iisque omnibus occurrere incommodis, quæ hos libros supprimendo publicæque cognitioni subtrahendo nullatenus poterant evitari. Cum hæretici, aliique perditi homines divinis Scripturis aut Ecclesiasticorum Scriptorum lucubrationibus abusi sunt, tantum abest, ut Catholici illius temporis eos libros suppresserint & occultarint; ut contra eo majori studio, majorique conatu eorumdem librorum exemplaria multiplicare, & in vulgus spargere consueverint, quo magis ea vel adulterare vel falsis nominibus ementiri hæretici adnitebantur; quod quidem pluribus exemplis ex ecclesiastica Historia depromptis demonstrari facile posset. Præterea Apostoli numquid a canonicis libris evulgandis deterreri debuerunt, quia Basilides, Valentinus, Gnostici, Ebionitæ, Gajanitæ aliique quamplures hujusce furfuris homines sacros libros aut adulterabant aut sub Apostolorum nomine falsos supponebant? Hæc certe æconomia divo Lucæ non arrisit, qui non aliam ob causam suum edidit Euangelium, nisi ut fideles a lectione falsorum Euangeliorum, quæ suo tempore ab hæreticis vulgabantur, averteret & Pseudo-Apostolos, qui S. Paulo reluctabant, reprimeret ac retunderet. Dilectus pariter Christi discipulus non alia de causa ab Asiæ episcopis & Christianis rogatus fuit, ut suum Euangelium evulgaret, nisi ut invalescentes tunc temporis Cerinthi & Ebionis errores genuinis ejusdem testimoniis possent profligari.

[92] Quoad ultimum tandem nemo unquam sibi in aninum inducere poterit, [in medium hic adductis,] Areopagiticos libros ideo primis Ecclesiæ seculis fuisse incognitos, quod nemo esset tanta mentis acie præditus, qui eorumdem intelligentiam assequi posset, cum certum sit, extitisse tunc temporis tot eruditissimos antistites, totque sanctissimos Christi Domini sacerdotes gravioribus non solum Christianæ religionis mysteriis enucleandis, sed sacris etiam Scripturis interpretandis ac exponendis idoneos, quarum doctrina utpote longe sublimior ea, quæ Dionysii libris continetur, vividiorem etiam exigit mentis aciem sublimioremque cognitionem. Nemo certe poterit sibi persuadere tot mysteria divinis libris comprehensa tot Christi ministris fuisse revelata & aperta & Dionysianos libros hac sola ratione occultos fuisse ac incognitos, quia nemo esset tanta mentis acie præditus, qui posset eorumdem mysteria percipere. Hæc sane tam infirma ratio cordatum neminem movere debet, ut S. Dionysii Opera primis Ecclesiæ seculis adeo rara parumque cognita fuisse credat, quemadmodum Apologistæ contendunt. Hactenus laudatus scriptor anonymus ac rationibus quidem, quas affert, rationes aliæ, ob quas Areopagitici quatuor primis æræ Christianæ seculis Dionysiana Opera mansisse abscondita contendunt, omnino eliduntur; verum cum equidem ex iis, quæ lib. de Hierarchia Ecclesiastica cap. 1, lib. de Divinis Nominibus cap. item 1, & lib. denique de Mystica Theologia cap. iterum 1 leguntur, Dionysius Areopagita seu is, qui hujus sibi nomen imposuit, Timotheo commendasse, ne sublimem, quam tradebat, doctrinam cum rudibus, iisque, qui fidei nostræ mysteriis initiati non essent, communicaret, haud prorsus immerito queat videri, responderi insuper potest, Dionysium non inhibuisse, ne, quæ ad Timotheum scribebat, cum doctis, qui fidem Christianam essent amplexi, hominibus communicarentur; tales autem cum Timothei etiam ætate non paucos exstitisse, indubitatum appareat, non fuit sane, cur ex eo, quod Dionysius Opera sua a Timotheo cum rudibus atque a fide alienis communicari noluerit, quatuor primis æræ Christianæ seculis hæc delitescere omnibusque manere incognita debuerint.

[93] [atque in contrarium facientibus, elidantur, id enimvero, Opera illa] Nec quod dicunt de Proclo, Atheniensi philosopho, qui Dionysiana Opera occultarit, quidquam ad rem facit, cum Proclus demum sub seculum quintum medium floruerit; quod autem de rudibus, qui, cum Dionysiana Opera essent adepti, ea, utpote a se non intellecta, neglexerint tenebrisque obsita reliquerint, etiam aiunt, nihilo plus valet, cum, futurum fuisse, ut Operum Dionysianorum, haud dudum postquam fuissent conscripta, plura exemplaria fuissent confecta, rationes a scriptore anonymo proxime adductæ verosimillimum ac prope indubitatum efficiant, hæcque omnia in rudium, qui Opera illa æstimare nesciissent, manus fuisse ventura, parum admodum credibile appareat. Hæc iis, quæ proxime recitatis scriptoris anonymi verbis continentur, adjunge, nec dubito, quin fassurus tandem sis, non fuisse, cur quatuor primis æræ Christianæ seculis Opera, Dionysii Areopagitæ nomine inscripta, debuissent abscondi. Jam vero, cum res ita habeat, qui factum, ut si jam inde a seculo æræ Christianæ primo fuerint conscripta, ad seculum usque quintum delituerint, tumque demum e tenebris prodierint in lucem? Dici quidem potest, librum, qui de Mortibus persecutorum inscribitur, per secula longe plura delituisse ac seculo demum proxime præterito prodiisse in lucem; verum liber ille vel Lucio Cæcilio Firmiano Lactantio cum Baluzio, qui primus eum luce publica donavit, adscribendus est, vel Lucium Cæcilium, qui a Lucio Cæcilio Firmiano Lactantio diversus sit, habet auctorem.

[94] [seculo 1 non exstitisse, ac proin Areopagitam non habere auctorem, argumento est perquam valido,] Si primum, S. Hieronymo cognitus fuisse videtur, cum hic de illustribus Ecclesiæ Scriptoribus cap. 80 Operibus, a Firmiano Lactantio contextis, accenseat librum De Persecutione, hicque per librum De Mortibus persecutorum intelligi posse videatur; quod si autem secundum, cum Lucius Cæcilius, a Firmiano Lactantio diversus, non alium, quam qui De Mortibus persecutorum inscribitur, librum concinnasse sciatur, hicque exiguæ dumtaxat molis, nec magni admodum momenti sit, non est enimvero, cur Opusculum illud per plura secula latuisse, miremur. Verum cum Dionysiana Opera molis haud parvæ sint taliaque, ut, si jam inde a primo æræ Christianæ seculo fuissent conscripta, ægerrime per tria proxime secuta secula latere, constanterque, non tantum ab Eusebio & Hieronymo, scriptores ecclesiasticos eorumque Opera commemorantibus, sed & ab omnibus prorsus, etiam tum, cum laudari ea maxime fuisset opportunum, scriptoribus aliis silentio præteriri potuissent, negativum sane, quod inde formatur, argumentum haud parum firmum apparet, tantumque apud me valet, ut vel ob id, Opera Dionysiana seculo primo non exstitisse, sed multo serius sub Dionysii Areopagitæ nomine fuisse conficta, existimem.

CAPUT VII.
An Concilia, Patres, Pontifices, scriptores, qui post seculum quintum Opera Dionysiana sub Areopagitæ nomine laudarunt, argumenti negativi, ab Operum eorumdem per secula anteriora ignoratione petiti, vim non infringant.

[Negativo contra Areopagitam argumento Concilia & Pontifices opponunt Areopagitici;] Ut negativi, quod ab Operum Dionysianorum per quatuor prima secula ignoratione § § prægressis formavi, argumenti vim Areopagitici infringant, sequentem hunc arguunt in modum: In concilio Lateranensi, Martino I Romanam S. Petri Cathedram occupante, anno 649 celebrato, lectum fuit coram hujusce concilii Patribus excerptum ex epistola S. Dionysii, ad Caium monachum data, ut germana illius testimonii lectione illi hæretici confunderentur, qui illud falsaverant. Laudato concilio Lateranensi accedit Synodus œcumenica sexta, Constantinopoli anno 680 sub Agathone celebrata, in qua Opera, Dionysii Areopagitæ nomine notata, perhonorifice plus semel fuerunt citata. Adhæc Certum est (sic pergunt apud scriptorem anonymum supra sæpissime laudatum Areopagitici) summos Pontifices S. Gregorium Magnum, Martinum I, Hadrianum I, Agathonem, Nicolaum I & Paulum I maximi fecisse S. Dionysium, summisque laudibus ejus Opera celebrasse non solum, sed etiam citasse. Sophronius pariter Hierosolymitanus episcopus, S. Maximus martyr, S. Joannes Damascenus, venerabilis Beda, S. Thomas Aquinas, S. Bonaventura, & quamplurimi doctores ac Theologi, quorum indicem texere non minus facile foret, quam tetricum, S. Dionysium tanquam genuinum horum Operum parentem agnoverunt. Cum autem tot concilia, tot summi Pontifices, sanctique Doctores hos libros, S. Dionysio adtributos, tanquam genuinos hujus S. Pauli discipuli fœtus probaverint, dubitari non potest, quin, præsupposita aliqua conformitate doctrinæ inter scripta S. Dionysii, & scripta S. Clementis Alexandrini & S. Gregorii Nysseni, hi duo posteriores ex priore, qui primo Ecclesiæ seculo claruit, sua deprompserint.

[96] Ita Operum Areopagiticorum vindices; verum hisce idem iterum anonymus ita primum, [verum cum Areopagitam Gelasius Papa & Concilium generale quintum,] & recte quidem, respondet: Si Concilia ac Pontifices adeo honorifice S. Dionysii libros memorarunt, si ipsum ut antiquissimum Patrem ac ecclesiæ doctorem venerati sunt, quidnam in causa fuit, quod Gelasius Papa nullam in Romano concilio de scriptis S. Dionysii mentionem fecerit; cum tamen in eo Concilio de iis Opusculis Patrum actum sit, quæ Catholica Ecclesia recipit, qualia sunt S. Cypriani, S. Athanasii, S. Gregorii Nazianzeni, S. Joannis Chrysostomi, Theophili Alexandrini, S. Cyrilli Alexandrini, S. Hilarii, S. Ambrosii, S. Augustini, S. Hieronymi & S. Prosperi? Reponi forsan poterit, hoc Concilium fuisse Romæ celebratum eo tempore, anno nimirum CDXCIV, quo Areopagitici libri nondum satis in Latina ecclesia innotuerant, ac proinde nil mirum, quod Papa Gelasius silentio eos præterierit, licet complures alios etiam Græcos Patres recenseat, qui usque ad quintum seculum vixerunt. Sed undenam oritur, quod in quinta Generali Synodo, sub Vigilio Papa & Justiniano imperatore celebrata, Patres hujusce concilii, postquam declararunt, se recipere quidquid in aliis quatuor prioribus œcumenicis conciliis fuerat constitutum, postea (Collatione scilicet 3) subdant “Super hæc sequimur per omnia & sanctos Patres & Doctores Ecclesiæ, Athanasium, Hilarium, Basilium, Gregorium Theologum, & Gregorium Nyssenum, Ambrosium, Augustinum, Theophilum, Joannem Constantinopolitanum, Cyrillum, Leonem, Proculum &c,” nulla mentione facta de S. Dionysio? Reponent procul dubio S. Dionysii Patroni, hoc Concilium non enumerasse Patres omnes, qui prioribus illis Ecclesiæ seculis claruerunt. Id quidem libentissime concedo: At cum S. Dionysius, sive spectetur sanctissima ejus sub S. Paulo disciplina, sive veneranda ejus antiquitas, sive cælestis ejus doctrinæ sublimitas, primas inter Patres tenere debeat, nemo sibi persuadere unquam poterit, illius concilii Patres, si S. Dionysium eorum Operum, quæ ejus nomine circumferuntur, germanum auctorem ac parentem certo cognovissent, ipsum fuisse prætermissuros, illique plures alios Patres, quorum auctoritas in Ecclesia tanti non est, fuisse prælaturos.

[97] [cui optime cognita fuerunt Dionysiana Opera, Ecclesiæ Patribus] Nec valet ea vana ac futilis responsio, illud nimirum Concilium ideo S. Dionysium silentio præteriisse, quia ejusdem Opera nondum satis cognita erant ac explorata. Etenim hoc concilium celebratum est anno DLIII, id, est XX annis post celebrem illam Catholicorum episcoporum & Severianorum collationem, in qua de S. Dionysii libris diu multumque disputatum est. Isti igitur libri tunc temporis cogniti erant & explorati, & viginti ante annos omnium manibus terebantur. Præterea in Actis ejusdem concilii excerpta quamplura leguntur eorum librorum, quos S. Cyrillus contra Theodorum & Diodorum evulgaverat, in quibus S. Dionysii testimonia frequenter usurpat. Quomodo igitur potuerunt illius concilii patres S. Dionysii scripta ignorare? Verum quidem est, Hadrianum primum summum Pontificem in Rescripto ad Carolum Magnum asserere, S. Gregorium Magnum summis laudibus ornasse S. Dionysium Areopagitam, testatumque fuisse, eum esse antiquum Patrem ac Doctorem. Sed Hadriani sententia, quamvis S. Gregorii auctoritate suffulta, controversiam non dirimit. Hadrianus enim in epistola ad Carolum Magnum recitat solummodo quoddam testimonium ex Homilia S. Gregorii, in qua hic Pontifex Dionysium citat in fide eorum, qui ipsum germanum illorum Operum parentem arbitrabantur. “Fertur” ait hic Pontifex, “Dionysius Areopagita, antiquus videlicet & venerabilis Pater, dicere, quod ex minimorum Angelorum agminibus &c.” Ex quo autem S. Gregorius Dionysium antiquum ecclesiæ Doctorem appellaverit, non per hoc litem diremit, neque dirimere potuisset S. Gregorius, qui, quemadmodum ipsemet lib. 9, Epist. 69 testatur, Græcæ linguæ rudis erat, & per consequens controversos Areopagitæ libros nusquam legerat.

[98] Ex hoc tamen non sequitur, Auctorem hunc, [non annumerarint, nihilque ex iis in Officium divinum Pontifices posteriores intulerint,] qui sub venerando S. Dionysii nomine circumfertur, quicumque ille sit, non esse potiori jure, quam plures alii, qui post quintum seculum vixerunt, habendum ut Patrem & Doctorem Ecclesiæ, cum tot concilia, summi Pontifices ac Doctores ejusdem auctoritate ac testimoniis non solum usi sint, sed & unanimi consensu post tot secula talem semper agnoverint ac celebraverint. Argumentum igitur nostrum solummodo eo tendit, ut demonstret, nec Gelasium Papam, nec Patres quinti concilii, si certum exploratumque habuissent, ea opera, quæ S. Dionysii nomine inscribuntur, esse genuinos S. Martyris fœtus, eum in longa illa Patrum serie, quam in duobus illis conciliis texuerunt, fuisse prætermissuros. Præterea si summi Pontifices & concilia post Gelasium & V. Synodum tanta veneratione S. Dionysii scripta prosecuti sunt, si ipsum pro germano eorumdem parente habuerunt, cur eorumdem in Ecclesia lectionem non decreverunt. Summi certe Pontifices, qui divinum Officium ordinarunt, ea potissimum pro Officii lectionibus selegerunt Patrum Opuscula, quæ illis solemnitatibus, quæ per anni tempora celebrantur, magis congruerent. Quod certe iis Patribus prærogativam quamdam supra ceteros tribuit, quos Ecclesia in divinis Officiis hoc honore non afficit. Cum igitur S. Areopagitam maxime commendabilem redderent & sanctissima sub Apostolo Paulo disciplina, & veneranda ejus antiquitas, ac doctrinæ sublimitas, pluraque extent in ejus libris variis solemnitatibus apprime accommoda, cujusmodi sunt ea, quæ recitat de dormitione & funere B. Mariæ Virginis, de Angelorum Ordinibus, eorumque Hierarchiis, de Sacramentis &c, incredibile est, Pontifices & concilia, si revera persuasum ipsis fuisset, eos libros, qui Dionysii nomen præferebant, genuinos esse ipsius fœtus, nihil in divinum Officium ex iis fuisse inserturos.

[99] Hactenus laudatus anonymus; hisce autem præmissis, [nec Concilia, quæ Dionysiana Opera laudarunt, esse isthæc, uti quæ] e Conciliis, summis Pontificibus, scriptoribusque quamplurimis ac sanctis Patribus, qui post seculum quintum Opera, sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solita, laudarunt, nihil etiam in hæc juris Sancto nostro competere, seu inde minime fieri, ut Opera illa Dionysio Areopagitæ, veluti genuino eorumdem auctori, adscribenda sint, probare mox aggreditur; ac primo quidem id quantum ad Concilia sequentem probat in modum: Concilia, inquit, libros Areopagiticos citarunt, ut Opus ab aliquo scriptore quarti vel quinti seculi elucubratum, cujus doctrina solida esset, & ad oppugnandos hæreticos & ad confirmanda Christianæ Religionis dogmata maxime opportuna. Eos citarunt eodem prorsus modo, quo plures alios quinti, sexti & subsequentium seculorum Auctores. Uno tandem verbo eos libros allegarunt sub illius auctoris nomine, quod præfixum gerebant. Quod quidem auctoritatem illis libris conciliat, & ipsorum Auctorem maxime illustrat, sed ejus personam signanter non determinat. Optime enim norunt omnes, Concilia & Patres in suis canonibus sanciendis usos esse quibusdam Operibus, nihil vel parum sollicitos in disquirendis genuinis eorum auctoribus, sibi satis esse putantes, eos libros, qui ab Ecclesia recepti sunt, hæreticorum erroribus opponere. Si S. Dionysii vindices contendant, quod concilia hujusmodi Dionysii testimonia proferendo, quodammodo fateantur, & confirment, ea esse illius auctoris, Dionysii nimirum, sub cujus nomine ea laudant, id nos libenter dabimus, dummodo & ipsi pariter admittant, eos libros, quorum testimonia a conciliis sub alicujus Patris aut scriptoris nomine laudantur, esse ejusdem Patris vel scriptoris genuinum Opus.

[100] [hic afferuntur,] Huic autem conditioni subscripturos Areopagitas, numquam credam, nisi velint contra communem eruditorum omnium consensum fateri, Dialogos de Trinitate a concilio Lateranensi laudatos, & historiam passionis Imaginis Jesu Christi in urbe Berythensi, in septimo concilio relatam, esse certissimos S. Athanasii fœtus, quia hæc Concilia sub hujus S. Doctoris nomine ea laudarunt, cum tamen certum indubitatumque sit, hujusmodi Opera fuisse S. Athanasio supposita. Quod enim ad illum de Trinitate Dialogum spectat, ejus suppositio luce meridiana clarior apparet, cum ejus auctor memoret additionem illam a concilio Constantinopolitano Symbolo Nicæno factam, & sex illa epitheta explicet ab eo concilio Spiritui sancto adtributa, quæ certe in Athanasium, qui concilium illud antecessit, convenire non possunt. Historia pariter passionis Imaginis Jesu Christi in urbe Berytho ipsi adscribi non potest, cum Sigebertus in suo Chronico eam referat ad annum DCCLXXV, & Cardinalis Baronius in Martyrologio ad IX Novembris diem testetur, se habere præ manibus vetustum quoddam manuscriptum hujusce sermonis S. Athanasii, in quo ferebatur, hoc miraculum contigisse sub Constantino juniore, & Irene ejus uxore. Quæ res eruditissimum Cardinalem impulit, ut hunc tractatum alteri potius Athanasio, in Syria episcopo, quam magno Athanasio adjudicaret. Prætereo plures alios anachronismos, quos in hac historia videre est, cum ex his, quæ diximus, satis constet, eam S. Athanasio falso fuisse suppositam. Secundo si Dionysius ideo censendus est genuinus auctor illorum librorum, qui ipsi tribuuntur, quia Concilia Lateranense, Constantinopolitanum, & secundum Nicænum eos citarunt, fateantur, etiam oportet, Apologistæ, aliorum Patrum Opera, quæ in tribus hisce conciliis laudantur, germanos pariter esse illorum Patrum fœtus.

[101] [ostendunt, Areopagitæ attribuenda evincant,] Sermo igitur in S. Thomam Opus erit S. Joannis Chrysostomi, quia sub hujus Patris nomine citatus legitur in duobus ex hisce conciliis. Epistola pariter ad Julianum sub nomine S. Basilii laudata, nec non Homilia de unico Legislatore duorum testamentorum S. Joanni Chrysostomo adscripta, & Pratum spirituale Joannis Moschi sub nomine Sophronii relatum, aliaque hujusce generis Opera partus legitimi erunt eorum auctorum, quorum nomen præ se ferunt; quia patres horum conciliorum sub illorum illustrium scriptorum nomine ea citarunt. Quemadmodum igitur inverisimile est, Apologistas S. Dionysii absurda hæc consectaria admissuros, ita ex quo plura concilia Areopagiticos libros sub specioso hujusce illustris Athenarum episcopi titulo frequenter citarint, non inde poterit recte inferri, veros esse ac germanos ejusdem sancti episcopi fœtus. Et revera qui aliquantulum in sacrorum conciliorum lectione versatus sit, nullo negotio poterit animadvertere, quemadmodum optime notat Sæculo 4 Hist. Ecclesiast. cap. 6, art. 8 eruditus pater Natalis ab Alexandro, generalium conciliorum Patres non multum operis posuisse in dijudicandis juxta critices regulas SS. Patrum Operibus eorumque germanis auctoribus detegendis ac determinandis; sed cum certi essent, ea Opera ab aliquo ecclesiastico auctore prodiisse, satis ipsis fuit ea laudare sub illius auctoris titulo, quem præferebant, & ex illis ea argumenta decerpere, quæ ad antiquam traditionem tuendam, & ad Ecclesiæ fidem stabiliendam essent magis accommoda. Argumentum igitur ex testimoniis Conciliorum depromptum non satis firmum est ad horum librorum pacificam possessionem S. Dionysio Areopagitæ vindicandam.

[102] Atque hæc sunt, quibus laudatus auctor, e Conciliis, [eodemque modo de summis, qui Areopagitica Opera laudarunt, Pontificibus,] quæ Dionysiana Opera laudarunt, nihil omnino in hæc juris Sancto nostro competere, probatum dat; en nunc qui id quantum ad summos Pontifices, scriptoresque alios quamplurimos ac sanctos Patres commonstret. Martinus I, inquit, in primo Concilio Lateranensi & Agatho in epistola, quam ad Constantinum Pogonatum dedit, in sexta generali Synodo relata, celebrant quidem libros S. Dionysio adjudicatos; sed uterque eos celebrat, habita ratione eorum testimoniorum, quæ a duobus his conciliis citantur. Perhonorifica enim mentio sancti Areopagitæ, quæ in iis facta legitur, eos pariter impulit ad eam doctrinam sub hujus auctoris nomine laudandam, nullo alio præmisso examine, an hi libri, vel textus ex iisdem deprompti, essent a Dionysio profecti, nec ne. Pariter cum Hadrianus I declarat, testimonia, ex S. Dionysio desumpta & a conciliis relata, in iisdem libris extare: cum Nicolaus I, ad Michaëlem imperatorem scribens, S. Dionysium antiquum Patrem & Ecclesiæ Doctorem appellat; cum tandem Paulus I ad Pipinum Galliarum regem scribit, se ipsi dono mittere S. Dionysii Areopagitæ libros; hæc omnia non evincunt, S. Atheniensem antistitem esse illorum Operum parentem; quia hi tres summi Pontifices hos libros, eorumque auctorem non laudant nisi in fide eorum Conciliorum, quæ hos libros citarunt eo modo, quo nos retulimus.

[103] Idem ferme dici potest accidisse de libris Areopagitæ nomine inscriptis, [ut rationes in medium] quod de Canonibus primi Nicæni concilii. Cum Innocentius I declarasset tum in epistola, quam scripsit ad clerum Constantinopolitanum, tum in ea, quam dedit ad Theophilum Alexandrinum, Romanam Ecclesiam alios canones non recipere quam canones Nicæni Concilii: “Alios quippe Canones Romana non admittit Ecclesia.” Zosimus Papa, qui Innocentio successit, cum causam Appiarii, qui in sexto Carthaginensi concilio damnatus ad Romanam Sedem appellaverat, novo examini vellet subjicere, adversus illius Concilii Patres acriter defendit, hoc appellationis jus per canones Nicæni concilii Apostolicæ Sedi fuisse concessum. Plures alii pariter pontifices, qui proxime Zosimum secuti sunt, ut Bonifacius I & Cælestinus I jus appellationum ad Romanum Pontificem vigore Canonum Nicæni concilii propugnarunt. Ipsemet S. Leo in epistola, ad imperatorem Theodosium data, loquens de appellatione S. Flaviani a sententia depositionis in pseudo-concilio Ephesino a Dioscoro lata ad Apostolicæ Sedis judicium, habet hæc verba: “Quam autem post appellationem interpositam hoc necessarie postulatur, canonum Nicææ editorum decreta testantur, quæ a totius mundi sacerdotibus sunt constituta.” En igitur quomodo hi omnes Romani Pontifices jus appellationum ad Romanam sedem statuunt in canonibus Nicæni concilii; & tamen ne vestigium quidem hujusmodi appellationum cernere est in canonibus hujusce concilii; sed totum hoc jus fundatur in quarto canone Sardicensis Concilii, quod post aliquot annos, id est, anno CCCXLVII, celebratum est.

[104] [hic adductæ] Quemadmodum igitur nullus auderet asserere, quartum Sardicensis concilii canonem habendum esse pro canone Nicæni concilii, quia plures Romani Pontifices eum tanquam Canonem Nicæni concilii citarunt; ita pari ratione dici potest, libros, qui S. Dionysio tribuuntur, quamvis a summis Pontificibus, & Conciliis sub ejus nomine non semel laudatos, ob hoc tamen tamquam certos ejus fœtus non esse adserendos. Dici etiam potest in hujusce responsionis confirmationem, Zosimum Papam, aliosque Pontifices non ob aliam causam Sardicensem canonem tanquam Nicænum citasse, nisi ob testimonium Innocentii primi, asserentis, Ecclesiam alios canones non recipere quam Nicænos: “Alios quippe Canones Romana non admittit Ecclesia.” Ex quo conjectare etiam licet, ea concilia, eosque Pontifices, qui post septimum seculum libros Areopagitæ adtributos nullo prævio examine laudarunt, eos laudasse in fide S. Gregorii Papæ, qui scripserat: “Fertur &c.” Cujus testimonio freti eos libros ut legitimos Areopagitæ fœtus habuerunt.

[105] [suadent, sit lequendum, negativum supra propositum argumentum vim suam retinet.] Sed quomodocumque res se habeat, hoc unum maxime animadvertendum est, quod, quemadmodum citatio Canonis Nicæni concilii pro canone Synodi Sardicensis juri & auctoritati Romanæ Sedis circa appellationes nihil detrahit, postquam Sardicensis ille canon a tota Ecclesia diu, antequam a Trullana synodo approbaretur, exceptus est, &, hac generali acceptatione supposita, parum refert, sive uni sive alteri horum duorum conciliorum adscribatur, ita parum vel nihil interest ad finem, quem Romani Pontifices & concilia in citandis S. Dionysii testimoniis sibi proposuerunt, quod illorum librorum auctor vel primo Ecclesiæ seculo vixerit, vel quarto desinente & ineunte quinto, cum non raro etiam utantur auctoritate plurium patrum, qui diu post Areopagitæ tempora floruerunt, quique eam non præ se ferunt doctrinæ excellentiam, sublimitatem ac soliditatem, quam in Areopagiticis scriptis deprehendimus. Ex his omnibus facile est intelligere, Patres, Doctores & Theologos, qui vel his conciliis coævi vixerunt, vel proxime sunt subsecuti, hos libros S. Dionysio adjudicasse innixos citationibus summorum Pontificum & conciliorum, Lateranensis nimirum, Constantinopolitani & secundi Nicæni: & hæc concilia non aliunde eos habuisse ut genuinos S. Dionysii fœtus, nisi in fide eorum auctorum, qui vel quinto vel sexto seculo eorumdem meminerunt. Hactenus ille; cum autem scriptores VI ac forte etiam V seculi, quorum fide posterioris ætatis Pontifices, Patres ac scriptores alii Dionysiana Opera Areopagitæ attribuerunt, nullum pariter in hæc, uti ex infra dicendis patescet, Sancto nostro jus concilient, nec id dicti summi Pontifices Patresque efficere queunt, negativique proinde, quod supra proposui, argumenti vis integra manet, etsi interim plura Concilia, Pontifices ac Patres Dionysiana Opera citarint.

CAPUT VIII.
An temporis diuturnitas, qua post seculum quintum Dionysius Operum, nomine suo inscriptorum, auctor æstimatus fuit, argumentum negativum, ab Operum eorumdem per secula anteriora ignoratione petitum, pariter non enervet.

[Diuturna Operum Dionysianorum, in qua Dionysius post seculum nonum] An Dionysiana Opera, quæ a nemine prorsus per quatuor prima æræ Christianæ secula inveniuntur laudata paucisque dumtaxat seculo quinto innotuere, Dionysium vere haberent auctorem, seculo sexto, & septimo, imo & nono dubitatum a nonnullis adhuc fuit. Ac seculo sexto quidem dubitatum adhuc de re illa fuisse, Collatio Constantinopolitana, anno 532, ut supra docui, habita, manifeste prodit. In ea enim (adi hanc Appendicem num. 66) Hypathius, catholicorum nomine loquens, in dubium, an Opera, quæ veluti Dionysiana a Severianis laudabantur, a Dionysio essent composita, revocavit. Aiunt quidem Areopagitici, Hypathium dumtaxat, an testimonia, quæ veluti Dionysiana a Severianis proferebantur, in Dionysiana Opera non essent intrusa, in dubium revocasse. Verum, cum Severiani, ut id, quod asseruerant, probarent, ad Opera Dionysiana, quæ haud dubie tam hi, quam Catholici habebant ad manum, non provocarint, Hypathium seu Catholicos, an hæc ipsa, non tantum autem, an testimonia, ex hisce accepta, Dionysii essent, in dubium revocasse, certum apparet. Ad S. Maximi ætatem seu seculum septimum progredior.

[107] Tum sane adhuc, an Opera, Dionysii nomine inscripta, [fuit, possessio] Dionysii vere essent, fuisse dubitatum, vel ex eo liquet, quod S. Maximus in Scholiis, in Opera Dionysiana a se contextis, loco non uno eos, qui hæc Dionysio Areopagitæ abjudicabant, impugnet. Quod porro ad seculum nonum jam spectat, Theodorus presbyter, qui tunc floruit, Opera Dionysiana, solutis quatuor adversariorum argumentis, sancto nostro Areopagitæ, ut Photius in Bibliotheca cod. 1 docet, vindicare fuit conatus; quod sane tum adhuc, qui, an Dionysiana Opera Dionysii vere essent, dubitarent, exstitisse, argumento est minime dubio. Verum, etsi res ita habeat, per secula tamen sex, a seculo nono ad decimum quintum usque, quo Laurentius valla floruit, atque, an Dionysiana Opera Dionysium vere haberent auctorem, in dubium revocare cœpit, seculum elapsa, fuisse eadem Opera Dionysio, veluti genuino eorum auctori, ab omnibus passim, nemine reclamante, adscripta, ipsimet etiam, qui Sancto nostro ea modo abjudicant, unanimi fere consensu fatentur. Cum itaque tot seculorum traditio, qua, quæ Dionysii nomine notantur, Opera Sancto nostro fuerunt adscripta, in illorum quodammodo possessione hunc confirmarint, ex hac illum argumento negativo, quod a scriptorum anteriorum silentio ignorationeque repetitur, deturbari non posse, contendunt Sancti nostri seu Operum, quæ ejus nomen præferunt, vindices.

[108] [haud quaquam Dionysium,] Ita porro animo comparati sunt primo quidem, quod diuturna illa possessio sit quædam veluti præscriptio, qua stante, Dionysio Opera, nomine ejus inscripta, denegari non possint; secundo, quod, etiamsi Dionysii jus in Opera illa dilucide non constaret, æquus tamen judex S. Dionysio ea adjudicare teneretur, quia, quando jura sunt æqualia, prævalet possessio; tertio, quod, stante Operum Dionysianorum penes Dionysium possessione, Sancti ad hæc jus probare Areopagiticorum vindices non debeant, sed Antiareopagiticorum, jus illud seu negantium seu contestantium, sit monumenta authentica & indubia, quibus possessionem legitimique, quod hæc includit, juris præsumptionem evertant, in medium proferre; quarto denique, quod si quando jus est incertum ac dubium, quale illud Dionysii in Opera, ejus nomine inscripta, ab Antiareopagiticis creditur, conditio possidentis semper sit melior, optimaque adeo etiam sit S. Dionysii conditio, cum Operum, de quorum auctore controvertitur, possessio per octo amplius secula penes eum fuerit, nec ulla interim fuerit gravi oppositione seu interrupta seu interturbata, sed contra alicujus interdum seu Concilii, seu summi Pontificis seu denique Patris aut scriptoris gravioris testimonio confirmata. Ita a temporis diuturnitate, qua, de quibus hic disserimus, Opera Dionysio Areopagitæ fuerunt adscripta, seu a longa, ut ita dicam, plurium seculorum, qua ad illum spectare æstimata fuerunt, possessione arguunt Areopagitici, seu qui Dionysium Operum illorum genuinum ac germanum auctorem censent.

[109] [quod ea nec præscriptionem inducat,] Verum cum hoc illorum ratiocinium partim in traditione, partim in temporis, qua Dionysiana Opera Sancto nostro pluribus seculis fuerunt adscripta, diuturnitate, ortaque ex hac, contra quam Antiareopagitici excipere non possint, præscriptione dumtaxat fundetur, num traditio simul & talis possessio, e quibus, quod dixi, contendunt, Operibus illis Dionysio vindicandis sufficiant, dispiciamus, ac inprimis quidem, an id præstare queat possessio. Etiamsi bonorum, seu quæ ad laïcas seu quæ ad ecclesiasticas personas pertinent, possessio post annos decem, viginti, triginta quadragintave pro bonorum qualitate, imo & post centum annos contra Romanam Ecclesiam, quæ sola hoc privilegio gaudet, præscriptionem inducat, par tamen haud est ratio de ingenii bonis, exempli gratia de libris, quorum possessio utcumque etiam longa contra legitimum illorum auctorem nunquam præscribit, seu jus parere non potest, quo alter, a quo compositi non sunt, pro legitimo eorumdem auctore habeatur. Huic principio innixi plures eruditi absque ulla injuria eos, qui librorum, abs aliis compositorum, auctores per longissimum etiam annorum spatium fuerant æstimati eosdemque adeo quodammodo possederant, e possessione illa deturbarunt. Possessio enim justa ut sit, titulus justus requiritur; sine quo, sicuti hæc non iniri, sic nec conservari seu continuari potest, maxime si agatur de libris, seu de jure, quod quis, ut pro legitimo horum auctore habeatur, sibi vindicet, quodque certe, cum libri præscriptionis legi obnoxii non sint, neutiquam ii, quibus falso attribuuntur, e pacifica, utut per plura etiam secula continuata, possessione seu opinione, qua eorumdem auctores existimati fuerunt, sibi vindicare queunt.

[110] Etsi itaque S. Dionysius Areopagita librorum, qui nomen ejus præferunt, [nec titulo justo, qui vel in Dionysii] per plura secula, nemine reclamante, auctor existimatus fuerit, pacificamque adeo possessionem quodammodo sibi vindicarit, hanc tamen haud justam ac proin nec aptam, ut legitimum Dionysio jus, quo pro vero illorum auctore habeatur, conciliet, arbitramur, nisi justo in titulo esse fundatam, possit monstrari. Verum quid, quæso, pro titulo hujusmodi assignes? An forsan, ut ad alterum, in quo, quod hic discutimus, ratiocinium fundatur, jam veniamus, traditionem antiquam, qua, per manus a seculo in seculum transmissa, libros illos a scriptoribus, qui sexto æræ Christianæ seculo floruerunt, aliisque, hosce secutis, S. Dionysio Areopagitæ fuisse adscriptos, habetur perspectum? Verum an illi sexti seculi scriptores, dictorum librorum auctorem esse Areopagitam, certum atque exploratum habuerunt? Si res ita habeat, cui fundamento hæc illorum, qua, ut libros illos Dionysio adscripserint, eorumdemque adeo, ut ita loquamur, possessionem ei attribuerint, est factum, certa scientia seu cognitio fuit innixa, seu quod eodem recidit, qua ratione impulsi scriptores illi Dionysio Areopagitæ præfatos libros adscripserunt eique adeo eorumdem possessionem tribuerunt? Hanc sane non in re alia quam vel in unius seu plurium, qui ante seculum sextum floruerunt scriptorum testimonio, vel in ipsa, libris præfixa, qua Dionysio attribuebantur, inscriptione vel denique in ambobus simul hisce titulis constituere potuerunt.

[111] Ac horum quidem prior sine posteriore justam ac legitimam Operis cujuspiam possessionem scriptori cuidam vindicare potest; [operibus illis antiquitus præfixo] posterior vero sine priore haud semper, uti ex dicendis patescet, est certus, sed sæpius falsus aut saltem ambiguus. Anne ergo sexti seculi scriptores vel ex altero duorum dictorum titulorum vel ex ambobus simul libros, qui an Dionysii Areopagitæ sint, controvertitur, Sancto huic adscripserint, aut, si mavis, adscribere potuerint, examinemus. Quod si Areopagitici seu illi, qui libros, Dionysii Areopagitæ nomine inscriptos, Sancto huic attribuunt, a seculi sexti scriptoribus merito illos, quod Dionysii Areopagitæ nomen sibi in fronte haberent præfixum, adjudicatos Sancto huic fuisse, contendant, titulum illum, quo ita dictorum librorum possessionem Areopagitæ a scriptoribus illis merito fuisse attributam volunt, vel certum omnino atque infallibilem autumant, vel incertum dumtaxat atque ambiguum. Si dubium dumtaxat ac parum firmum illum arbitrentur, ut quid eos, qui isti Areopagitæ possessioni, titulo dumtaxat dubio atque incerto in dicta hypothesi innixæ, sese opponunt, criminantur? Quisque novit, titulum coloratum ortumque ex hoc errorem communem naturas rerum nec mutare, nec facere posse, ut liber, qui ex errore auctori cuipiam adscribitur, re etiam ipsa hujus Opus evadat. Cum enim in titulo fundata sit possessio, hæc illius conditionem sequitur; ut, si titulus falsus seu injustus sit, injusta pariter sit possessio, utque, si titulus incertus sit atque ambiguus, incerta pariter sit atque ambigua possessio, seu, ut melius loquar, sit pariter, an is, cui possessio tribuitur, jus ad eam habeat, incertum atque ambiguum, præsertim cum de libris, contra quorum auctores, ut jam docui, numquam præscribitur, quæstio movetur.

[112] [nomine,] Quod si autem titulum, qui a Dionysii Areopagitæ nomine, quod Dionysiana Opera prætulerint, repetitur, quique, ut isthæc Dionysio Areopagitæ seculi sexti scriptores adjudicarint, effecerit, certum omnino ac firmum, suffecisseque proinde, ut Opera illa Dionysio attribuerentur atque ad posteros, veluti genuini ejus fœtus, transmitterentur, Areopagitici autument ac porro ob nongentorum amplius annorum possessionem, cum titulo illo conjunctam, eadem Opera Dionysium Areopagitam vere habere auctorem, contendant, rationis paritate coacti lucubrationes non paucas alias, quæ eruditorum omnium calculo pro spuriis habentur, venerandisque auctorum, queis in fronte inscribuntur, nominibus falso suppositi noscuntur, pro genuinis illorum Operibus admittere debebunt, ac inprimis quidem, ut plures alias omittam, Dialogos de Trinitate & Disputationes S. Athanasii cum Ario, huic sancto Patri per plura secula adscriptas, Tractatus de Operibus Cardinalibus, & de revelatione capitis S. Joseph, qui S. Cypriani nomen præferunt, Quæstiones & Responsiones ad Orthodoxos, quæ sub S. Justini nomine circumferuntur, ac tandem Tractatus in Leviticum, S. Cyrillo adtributos: ii enim, qui lucubrationes illas præ manibus omnium primi habuerunt, cum auctorum illorum nomen iis præfixum invenissent, sub eodem nomine illas ad posteros transmisere, & ad nostram usque ætatem sub eadem inscriptione devenerunt, nemine omnino, nisi postremis hisce seculis, reclamante.

[113] [vel in allo] En consectaria, quæ cum certe admittenda non sint, & tamen, si ob titulum, proxime relatum, Dionysio Areopagitæ, quæ sub ejus nomine circumferuntur, opera adscribenda forent, deberent admitti, hoc ipso, titulum illum, ut Dionysio isthæc adscribantur, seu ut diuturna Operum illorum, in qua Dionysius fuit, possessio legitima reddatur, non sufficere ostendunt; quod cum ita habeat, parque sit de libris aliis, ut definito cuipiam auctori adscribantur, ratio, antiqui ad id scriptoris certum atque irrefragabile testimonium eruditi requirunt; testimonium autem hujusmodi, in quo seculi sexti scriptores, qui Operum Dionysianorum possessionem Dionysio primum attribuerunt, fundare hanc potuerint, non reperitur; quod antequam probem, anonymum Problematis supra sæpius laudati auctorem de testimonio hujusmodi, conditionibusque ad id requisitis disserentem exhibeo. Ut, inquit, liber aliquis tanquam legitimus alicujus auctoris fœtus dignosci possit, hæc generalis regula traditur, nimirum si plures antiqui scriptores, vel unus etiam, qui nomine aliquo clareat, & verbis non obscuris loquatur, ex ipso testimonia aliqua proferant, vel illum ad ipsum spectare declarent, ea tamen conditione, quam nos infra notabimus. Hinc est, quod prima S. Clementis ad Corinthios epistola ab omnibus accipitur, quia S. Irenæus, S. Clemens Alexandrinus, Eusebius & S. Hieronymus sub hujusce Pontificis nomine ipsam laudarunt, licet occulta & incognita fuerit ad tempus usque Patricii Junii, qui eam nactus in antiquo manuscripto anno MDCLXIII pubicæ luci donavit. Hac etiam ratione eruditissimus pater Sirmondus Tractatum quemdam de Trinitate & incarnatione sub Isaaci nomine publicis typis evulgavit solo fretus testimonio Gennadii, qui hujusce Operis meminit, & Isaacum his scriptoribus adnumerat qui sub finem quarti seculi vixerunt.

[114] In solo pariter Marii Mercatoris testimonio certo nunc scimus, [scriptoris anonymi] Tractatus quosdam, qui aliquibus Patribus olim tribuebantur, ad alios spectare. Non enim aliunde persuasum habemus, sermonem, S. Joanni Chrysostomo tributum, in hunc textum Euangelii: “Si filius Dei es, mitte te deorsum,” esse Nestorii; & Commentaria in Epistolas S. Pauli, olim S. Hieronymo adjudicata, esse Pelagii; & sermones in varias hæreses Eutherium Nestorianum auctorem ac parentem habere, quam ex testimonio hujusce scriptoris, cujus Opera post aliquot annos innotuerunt. Ut igitur liber aliquis in testimonio unius auctoris legitimus habeatur, hæ conditiones necessariæ sunt. Primo, quod alii scriptores paris auctoritatis ipsi non opponantur. Hac ratione liber Hermæ nunquam pro Canonico habitus est, quamvis S. Irenæus, S. Clemens Alexandrinus, Origenes, & Tertullianus ipsum citarint, quia plures ex Veteribus, ut Eusebius, Hieronymus, Rufinus &c ipsum inter apocryphos amandarunt. Secundo opus est, ut hic auctor celebritatem aliquam nominis apud Veteres sibi comparaverit. Quot enim auctores ecclesiastici nunc temporis ut certi & legitimi habentur in solo testimonio vel Eusebii, vel Genadii, vel Photii, qui horum scriptorum aut simpliciter meminerint, aut excerptum aliquod retulerint? Tertio hoc testimonium debet esse clarum & certum, non vero dubium & æquivocum; frequenter enim similitudo titulorum, qui libris præfiguntur, & rerum, quæ ibi tractantur, dubios nos reddit de legitimo auctore alicujus Operis, si is, qui citat, non satis clare se explicat.

[115] Hinc est, quod, cum plures Patres dixerint, S. Athanasium quoddam edidisse Fidei symbolum, [verbis] materiam autem & modum hujusce symboli non satis expresserint, certi esse non possumus, an illud, quod incipit ab his verbis: “Quicumque vult salvus esse,” revera fuerit ab eodem Patre profectum. Quarto requiritur, ut hoc testimonium ita signanter determinet auctorem, ut nullus error, æquivocatio nulla inde possit oriri. Similitudo siquidem nominum, munerum, & regionum sæpius in causa est, ut unus pro alio sumatur, ut exempli gratia similitudo nominum inter Sixtum Philosophum & Sixtum Papam id effecit, ut sententiæ a Sixto Philosopho scriptæ Sixto Pontifici tribuerentur. Anastasius pariter Sinaïta, cum alium ejusdem nominis in Antiochena sede successorem habuerit, ansam dedit eos confundendi, dubitandique, cuinam ex illis ea Opera Anastasii, quæ sub S. Anastasii nomine in Bibliotheca Patrum habentur, adscribenda sint. Magna pariter conformitas, quæ inter duos Macarios deprehenditur in professione, munere, & tempore, quo ambo floruerunt, in causa est, ut quinam quinquaginta illarum Homiliarum, quæ S. Macarii nomen præ se ferunt, germanus auctor habendus sit, dijudicari non possit. Testimonium tandem, quo utimur, ut librum alicui auctori adscribamus, debet esse depromptum ex Opere, de quo certissime constet illius legitimus auctor, in cujus fide tale scriptum recipitur.

[116] Testimonium enim, quod ex libro vel supposito, [hic exposito,] vel notas aliquas suppositionis habente, eruitur, non potest esse nisi incertum ac dubium. Hinc est, quod Historia Passionis imaginis Jesu Christi in civitate Berytho communi calculo juxta hanc regulam S. Athanasio abjudicatur, quia, licet in quodam fragmento Cæsareensis concilii referatur, Petrum Nicomediensem episcopum hujusce narrationis auctorem asseruisse S. Athanasium, constat tamen, illud Fragmentum apocryphum esse ac suppositum; cum hoc Cæsareense concilium, in quo de sanguine, qui ex Jesu Christi latere profluxerit, actum sit, toti antiquitati fuerit prorsus incognitum. Nunc igitur opus est, ut has regulas in rem nostram transferamus, videamusque, num in Operibus Patrum quatuor priorum Ecclesiæ seculorum aliquod extet testimonium, cui innixi quinti & sexti seculi scriptores legitimum titulum habuerint eorum librorum possessionem S. Dionysio adserendi, discutiamusque, an horum Patrum testimonia tres præcipue postremas conditiones habeant, quas supra retulimus; primo videlicet, an hujusmodi testimonium clarum sit minimeque dubium; secundo an auctorem, de quo agitur, signanter describat ac determinet; tertio an sit ex opere germano ac legitimo depromptum. Quarum trium conditionum, si una deficiat, nihil certi ex tali testimonio argui potest. Ita hactenus auctor jam sæpius laudatus; ut autem, quemadmodum incepimus, ejus hac in re argumentandi rationem ad finem usque sequamur, ea modo adducturus sum, e quibus patescit, in Patrum seu scriptorum, qui quatuor primis Ecclesiæ seculis floruerunt, scriptis nullum omnino tribus, quas hic postremo affert, conditionibus munitum testimonium inveniri, in quo sexti seculi scriptores Dionysii Areopagitæ jus in libros, Sancto huic nostro attribui solitos, fundare potuerint.

[117] [seu unius seu plurium, seculo V medio anteriorum] Primorum quidem quatuor seculorum auctores, quorum testimonio facere id illi pouerint, Dionysiana Opera nuspiam citasse, jam supra ostendi; ast, cum lectorem, quam id verum sit, loco hoc penitus convinci, multum intersit, Patres seu scriptores, seculo Ecclesiæ quinto medio anteriores, quos Operum Dionysianorum vindices adducere in rem suam solent, iterum hic eo, quo floruerunt, ordine commemoro, locum iterum, quo eos Dionysiana Opera, contra ac Areopagitici contendunt, non laudasse, jam supra probavi, assignans, nonnullaque etiam subinde in eorum, quæ antea dixi, confirmationem adjungens. Patres itaque seu scriptores, hic a nobis commemorandi, quos Areopagitici in rem suam laudant, sequentes hi sunt; primo Origenes, qui, ut volunt, in suarum in S. Joannem Homiliarum prima Areopagitam citavit; verum Homiliæ illæ, uti hujus Appendicis num. 3 & 4 docui, Origeni falso sunt suppositæ, verumque earum auctorem ante seculum sextum vixisse, nihil evincit. Secundo Dionysius, Alexandrinus seculo tertio patriarcha, qui, quemadmodum Areopagitici, Anastasium Sinaïtam in Ὁδηγῷ & S. Maximum in contextis in Areopagitam Scholiis testari, autumant, Scholia in Areopagitæ Opera conscripsit; verum id nec S. Anastasium Sinaïtam nec S. Maximum certo ac dilucide testari ex iis, quæ Appendicis hujus cap. 1 disserui, luculentissime, ni fallor, patescit. Tertio Concilii Nicæni, anno 325 celebrati, canon trigesimus primus, in quo, ut aiunt, oratio, quæ apud Dionysium Hierarchiæ cælestis cap. 7 occurrat, laudatur; verum canonem illum supposititium, orationemque, quæ in hoc, veluti Dionysii, laudatur, commentitiam esse, dilucide evincunt, quæ appendicis hujus num. 27 & 28 in medium adduxi.

[118] Quarto sanctus Athanasius, qui, quemadmodum contendunt, [hicque recensitorum scriptorum testimonio] in Quæstionibus ad Antiochum ducem Dionysii cælestem Hierarchiam laudarit; verum Quæstiones illas S. Athanasio falso esse suppositas, nemo non fatebitur, qui attente evolverit, quæ de hoc argumento supra in hac Appendice num. 29 & binis seqq. disserui. Quinto S. Gregorius Nazianzenus, qui, præterquam quod non pauca similia iis, quæ in libris, Areopagitæ nomine inscriptis, leguntur, in Operibus suis suppeditet, Seraphinorum, apud Isaïam cap. 6 Deum laudantium, voces seu glorificationes explanans, Dionysium seu Opera, quæ sub hujus nomine circumferuntur, laudasse videtur; verum nec ex eo, quod non nulla similia iis, quæ in Operibus Areopagiticis leguntur, Athanasius suppeditet, consectarium esse, ut hic illa e Dionysio hauserit, nec hunc Sanctum nostrum per illum, quem Athanasius, Seraphinorum apud Isaiam cap. 6 voces exponens, pulcherrime ac subtilissime seu sublimissime philosophatum, ait, debere intelligi, verosimillimum, ne amplius quid dicam, efficiunt, quæ in hac Appendice primum num. 32 & septem seqq., ac deinde num. 80 & seq. in medium jam adduxi. Sexto S. Joannes Chrysostomus, a quo, ut volunt, in Sermone de Pseudo-prophetis & falsis doctoribus S. Dionysius Areopagita volucris cæli fuerit appellatus; verum S. Joanni Chrysostomo sermonem illum falso esse suppositum, vel saltem, si res secus habet, fuisse in eum Dionysii Areopagitæ nomen ab interpolatore intrusum, omnino suadent supra in hac Appendice num. 40 & quatuor seqq. jam adducta. Septimo Joannes, Darensis archiepiscopus, & Isaacus Syrus, qui seculo quarto floruisse, ac S. Ephremi discipuli fuisse perhibentur.

[119] Verum Joannem, archiepiscopum Darensem, qui Scholia in Dionysium Areopagitam scripsit, [fundatus sit, polleat, Operum illorum esse auctorem, evincit.] & Isaacum Syrum, qui in conscripto a se de Angelis Tractatu Dionysiana Opera frequenter laudarit, nec seculo IV floruisse, nec S. Ephremi, ecclesiæ Edessenæ diaconi, discipulos fuisse, ex iis, quæ in hac Appendice cap. 3 disserui, manifestissime liquet. Octavo S. Cyrillus, patriarcha Alexandrinus, qui, ut Areopagitici volunt, in libris, adversus Diodorum Tarsensem & Theodorum Mopsuestenum scriptis, S. Dionysii Areopagitæ testimoniis est usus; verum, etsi quidem, ut aiunt, Cyrillus adversus Diodorum & Theodorum libros scripsisse videatur, hique adeo, quemadmodum supra jam docui, sancto illi patriarchæ Alexandrino falso suppositi non sint, anne tamen Dionysii Areopagitæ testimonia per hæreticorum fraudem intrusa in illos non sint, dubium esse admodum atque incertum, in hac Appendice cap. proxime cit. ostendi, uti etiam Liberati diaconi, ut contrarium probetur, testificationem nihil omnino Areopagiticis prodesse. Atque hi sunt auctores, quorum testimonia Areopagitici præcipue allegare in rem suam solent; cum autem omnia & singula conditionibus supra assignatis, quas, ut isthæc Areopagitæ vindicare Opera Dionysiana possent, requiri docuimus, certissime, uti e jam dictis colligere pronum est, sint destituta, neutiquam sane Areopagitici auctores illos in causæ suæ præsidium allegando Dionysio Areopagitæ jus in libros, qui sub ejus nomine circumferuntur, vindicant, seu, quod eodem recidit, nulla ratione efficiunt, ut libri, qui Dionysii Areopagitæ nomine inscribuntur, genuini hujus fœtus debeant haberi; ita scilicet re habente, quod, etsi quidem traditio, e qua, libros illos Dionysio esse adscribendos, habetur, longissime durarit, perpetua tamen ac constans non sit, sed a seculo dumtaxat V aut VI incepta, in seculo quarto certe ac tribus anterioribus deficiat, seculique proinde sexti scriptores, qui Opera Dionysiana Areopagitæ attribuunt, seu horum possessionem Sancto nostro adscribunt, nullum omnino justum, in quo hanc fundare potuerint, titulum habuerint; unde fit, ut nec possessio ejusmodi, Operum illorum auctorem esse Dionysium, evincat.

CAPUT IX.
Ex S. Ignatii martyris ad Romanos epistola, quæ in directo ad Timotheum libro de Divinis Nominibus citatur, non esse hunc a Dionysio Areopagita compositum, ostenditur.

[Etsi quidem ob solam S. Ignatii ad Romanos epistolam, in libro de Divinis Nominibus] Contra Areopagiticos seu eos, qui Opera Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solita, abs hoc Sancto nostro fuisse elucubrata, contendunt, argumentis dumtaxat negativis hactenus pugnavimus; nunc positivis etiam rem contra eosdem adductis gerere aggredimur. Ac iis quidem, quæ dumtaxat, si Dionysius in Gallias, contra ac factum esse, in Commentario prævio docuimus, venisse adstruatur, locum habere queunt, omissis, mox abs illo, quod non admisso etiam Dionysii in Gallias adventu, a S. Ignatii epistola, in libro de Divinis Nominibus cap. 4 laudata, formari potest, ducimus initium. Nonnulli ex Antiareopagiticis, qui ante Ignatium martyrem obiisse Areopagitam, contendunt, argumentari e dicta epistola solent sequentem in modum: Dionysius Areopagita annis aliquot ante S. Ignatium obiit; cum hic autem paulo dumtaxat ante obitum suum epistolam, de qua nobis sermo, ad Romanos scripserit, citare hanc Dionysius non potuit, liberque proinde, de Divinis Nominibus inscriptus, in quo eadem epistola citatur, Dionysium Areopagitam non habet auctorem. Ita illi; verum an recte? Neutiquam sane. Audi, qui S. Maximus, in suis in Areopagitam Scholiis supra citatum libri de Divinis Nominibus locum commentans, loquatur. Etiam ex hoc, inquit, nonnulli putant, se opportune librum hunc (de Divinis Nominibus scilicet) refellere, acsi non esset D. Dionysii, quia dicunt, Ignatium esse ipso posteriorem; quomodo autem possit quis meminisse posteriorum?

[121] [laudatum, perperam hunc Dionysio, utpote post Ignatium sub Adriano,] Verum hoc totum fictum est, quantumvis id ipsis videatur; nam S. Paulus, qui Dionysium baptizavit, tempore posterior fuit sancto Petro, post quem Ignatius fit episcopus Antiochiæ, Petro Romam profecto; sanctus vero Paulus multo tempore supervixit, qui Dionysium baptizavit, & Dionysius post ipsum vixit. Porro Joannes Euangelista sub Domitiano exulat in Pathmo, cui Dionysius rescribit; Ignatius autem ante Domitianum patitur, ita ut Dionysio sit antiquior. Hactenus sanctus ille Areopagitæ scholiastes, ac partim quidem recte: etsi enim sanctus Ignatius, non ante, sed post Domitiani imperium, sub Traiano videlicet, qui ab anno 100 circiter ad annum usque 117 regnavit, martyrio migrarit ad Superos multumque adeo in assignando, quo celeberrimus hic martyr passus sit, tempore laudatus sanctus scriptor aberret, ejus tamen martyrium ante illud S. Dionysii Areopagitæ rectissime consignat. Ac nos quidem, hunc Sanctum nostram sub Traiani, sub quo Ignatius passus est, successore Adriano subiisse martyrium, in Commentario prævio § XIX docuimus; verum contra hanc epocham, Dionysii martyrio a nobis præstitutam, Launoyus in suo de Dionysii Areopagitæ libris Judicio ab ipso statim initio insurgit. Quod cum ita sit, quo firma isthæc, atque inconcussa maneat, simulque, non posse ex eo dumtaxat capite, quod Ignatii ad Romanos epistola in libro de Divinis Nominibus laudetur, Dionysio hunc abjudicari, patescat, lubet hoc loco, priusquam ad alia, ad præsens argumentum spectantia, progrediar, scriptorem illum Antiareopagiticum refutare.

[122] Ex eo itaque, quod S. Maximus, Ignatii ad Romanos epistolam a S. Dionysio Areopagita, [quidquid huc transcriptis] sub Domitiano, ut statuit, martyrii palmam adepto, laudari potuisse, ostensurus, Ignatium ante Domitiani imperium obiisse, perperam statuat, ita arguit seu observat: Profecto debuit apud omnes Areopagitæ mortis epocha (hanc Domitiani imperio innectit) haberi exploratissima, quæ ut retineretur a Maximo, Maximum in ecclesiastica Historia coëgit tam graviter (obitum scilicet S. Ignatii ante Domitiani imperium signando) errare. Hoc etiam atque etiam animo versare velim eos, qui Areopagitæ martyrium in Adriani tempus rejiciunt, nec rejiciunt ob aliud, quam ut contradicant ei de Areopagitæ martyrio sententiæ, quæ ante annos mille propter sui constantiam a Maximo convelli non potuit. Sed Maximus & Maximi contradictores ut unum idemque statuerent, tam hi in Areopagitæ martyrii tempore, quam ille in Ignatii ætate peccarunt, quia contra primam & veram de annis utriusque traditionem pugnarunt. Maximum itaque, quo Ignatii ad Romanos epistolam a Dionysio Areopagita laudari potuisse, ostenderet, martyrii, ab Ignatio tolerati, tempus prævertisse seu justo citius signasse, Dionysii que martyrium a Domiliani ætate, quod hac illud evenisse, omnino certum existimaret, ad Adriani imperium removere noluisse, Launoyus contendit, uti etiam, Dionysium sub Domitiano, non autem sub Adriano, contra ac in Commentario prævio statuimus, subiisse martyrium.

[123] Verum S. Maximus, Ignatii martyrium ante Domitiani imperium signans, [Launoyus verbis,] sanctum illum martyrem non tunc, sed sub Traiano sanguinem pro Christo fudisse, haud dubie (quo minus enim mentitus putetur, nota viri sanctitas impedit) ignorarit, uniceque proinde ex errore Ignatii martyrium tempore indebito signarit; id autem cum ita sit, quid ni factum esse queat, ut tempus, quo Dionysius tolerarit martyrium, sanctus ille Areopagitæ scholiastes pariter ignorarit, idque proinde etiam per errorem tantummodo ad Domitiani, non autem ad Adriani, ut facere debuisset, imperium retulerit? Enimvero cur Maximus Dionysiani potius, quam Ignatiani martyrii tempus compertum habuisse sit putandus, haud perspicio. Jam vero cum hæc ita habeant, Maximusque, uti in Ignatiani, ita etiam in Dionysiani martyrii epocha errare potuerit, sane, uti ex eo, quod prægresso Domitiani imperium tempore Ignatium subiisse martyrium, notet, sanctum illum vere tunc martyrio fuisse affectum, concludi non potest, ita nec ex eo, quod Dionysium sub Domitiano martyrii palmam obtinuisse, scribat, re etiam vera fuisse illud tum factum, merito argueris.

[124] [Dallæusque diversis, quibus scriptores,] Sæpius itaque, quo, martyrii Dionysiani epocham sub Domitiano locandam, certo sciamus, animo versare id, quod Launoyus verbis supra recitatis ait, operæ pretium non est, manetque proinde, Dionysium sub Adriano demum subiisse martyrium, ut supra e martyrologio Romano Veteri, seu ex Atheniensi, qui abs hoc (adi Comment. prævium num. 359) citatur, Philosopho Aristide docuimus. At vero, quod loco cit. non feci, modo hic Dallæum, qui dictum Romani Parvi atque Adonis testimonium contemnit, nec ex eis, quo tempore Dionysius subierit martyrium, definiri posse, contendit, tantisper conveniamus. In suo de libris, qui sub Areopagitæ nomine circumferuntur, tractatu cap. 14 sequentem ratiocinatur in modum: Nunc ergo, videamus, quibus Areopagitici auctoribus absurdam illam suam, atque incredibilem de Dionysii sub Hadriano passione fabellam constituere conentur. Aristidem Atheniensem primo testem citant, illum ipsum, de quo nuper diximus. Bene est. Si quem alium, vel peregrinum, vel recentioris ævi adducerent, non immerito metuerem, ne quam homini fraudem vel patria, vel ætas fecisset. Nunc cum Dionysii civem, &, ut verisimile est, discipulum laudent, non est verendum, ne quid is de re notissima mentiatur.

[125] [ex Aristide Dionysii martyrium sub Adriano] Quid ergo dicit Aristides? Dicit (inquis) Dionysium gloriosissimo martyrio sub Hadriano esse coronatum. Ubi & quando hoc dicit? “Scripsit” inquis “in eo ipso Opere, quod de Christiana Religione Hadriano Athenis obtulit.” Cedo librum, ut testimonium inspiciamus. Librum, inquis, non habeo, periit; neque ulla fama est, eum ab aliquot retro sæculis visum esse. Bella profecto, ac fabulatoribus digna probatio. Utinam vero, utinam inquam, liber extaret. Ille non dubito, quin si extaret, totum fabulæ vestræ mysterium patefacturus ac disjecturus esset; eumque vehementer sollicitor putare a vestris majoribus consulto hac ipsa de causa extinctum fuisse, ut alia fortasse non pauca priscorum hominum opera ab iis de industria sublata magna suspicio est, ne, si superessent, iis, quibus ipsi gaudebant, fabulis nocerent. Nunc quando testimonium, quo nitimini, neque exhibetis, neque librum, in quo id scriptum fuisse affirmatis, periisse negatis, argumentis necessario utendum est, ut, an id Aristides, quod vos affirmatis, in eo libro vel scripserit vel scribere potuerit, intelligamus. Non scripsisse, jam supra inde demonstravi, quod librorum Areopagiticorum neque adversarii, neque patroni, ac ne eorum quidem princeps Maximus sexto septimoque sæculo sciverint, Dionysium sub Hadriano fuisse mortuum; imo vero plane aliud sciverint, eum nempe ante Hadriani, ipsiusque etiam Traiani tempora martyrium fecisse; & in hoc, tametsi in cæteris discordes, consenserint.

[126] Illud enim prius de Hadriani tempore neutros nescire potuisse, si esset ab Aristide summo viro, [signantes,] in eo Opere scriptum; quod vos ipsi apud Athenienses, id est, apud homines Græcos, adeoque utrorumque gentiles inter antiquorum monumenta clarissimum habitum fuisse perhibetis. Hoc autem utrosque nescivisse, inde constat, quod incredibile sit, id si scivissent, vel adversarios tam impudentes futuros, ut Dionysium ante Traiani tempora passum esse objicerent, vel patronos tam stultos, ut sub Hadriano passum dissimularent. His nunc adde Græcos Maximo recentiores Methodium, & de nono sæculo Symeonem Metaphrastem, & Suidam, & Michaëlem Syngelum, & Menæorum & Synaxariorum apud eandem gentem auctores; quos omnes id ab Aristide de Hadriani tempore scriptum nescivisse, inde certa fides est, quod Dionysium, ut mox ostendemus, sub Domitiano quidem cæteri, sub Trajano vero duo ex iis, Suidas & Syngelus, passum tradant; sub Hadriano, nulli posuerint; idque eo validius hoc, quod nos volumus, conficit, quod omnes, cum veros esse Dionysii libros, qui ejus nomine circumferuntur, putarent, hæc eos sententia evidentissime illuc cogebat, ut martyrem sub Hadriano potius, quam vel sub Trajano, vel sub Domitiano passum fuisse dicerent. Qui ergo hoc, quod eorum studium atque usus poscebat, non sunt secuti, eos nemo dubitare debet, id apud Aristidem suum nunquam vidisse.

[127] Nunc quis credat, quod esset apud Aristidem, vidisse quidem & animadvertisse Latinos hospites & exoticos, [nominatimque Adonem carpit, rationibus] Græcos, ejus gentiles ac vernaculos, vel non vidisse, vel non animadvertisse? Sed quid Græcos loquor? Ne Latini quidem ulli fuerunt paulo vetustiores (si unum Adonem, de quo mox, exceperis) qui hoc apud Aristidem viderint, qui se hoc apud eum vidisse non negent. Nam Hilduinum, Ratbertum, Hincmarum, Vincentium Bellovacensem, Matthæum Vestmonasteriensem, alios Areopagiticæ omnes sectæ homines, quis Dionysium sub Domitiano passum esse tradituros fuisse putet, si eum sub Hadriano occisum ab Aristide didicissent? Omnes autem, quod statim docebimus, sanctissimi hujus Martyris passionem ad Domitiani tempora retulerunt. Ergo, aliud tradidisse Aristidem, plane nescierunt. Neque id postremo omittendum est, quod si vel unum esset, nihil hujusmodi in Aristidis libro scriptum fuisse, demonstraret. Meminerunt hujus libri & Usuardus & veterum Galliæ Martyrologiorum, quæ nos Sirmondi fide supra laudavimus, scriptores. Omnium, hæc una vox constansque consensus est: “Aristidem, Atheniensem virum, fide sapientiaque mirabilem, in eo Opere, quod de Christiana religione composuit, testari, Dionysium Areopagitam post clarissimam confessionem fidei, post gravissima tormentorum genera glorioso martyrio coronatum esse.” Aristidem dicunt testari, Dionysium, gravissimis tormentis pro Christi fide cruciatum, martyrium gloriose consummasse, quod ab Aristide scriptum esse, & verosimillimum est, & nos libenter admittimus. Sub Hadriano illa passum esse, non dicunt. Ergo & horum de re tam memorabili silentium arguit, nihil hujusmodi ab Aristide scriptum fuisse.

[128] Cur enim Usuardus & alii Martyrologiorum scriptores hoc, [in medium adductis] si esset ab Aristide scriptum, tacuissent potius quam Ado, qui memorat? Neque sane id ab eo scribi potuisse ex iis, quæ nuper disputabamus, liquet. Cum enim illa, quæ istic præstruximus, vir ejusdem memoriæ Aristides nescire non potuerit, Dionysii scilicet & Publii, qui ei successit, episcopatum & martyrium; neque illud profecto, quod inde necessario sequi demonstravimus, nescivit, Dionysium scilicet multo ante Hadriani initia passum; ut autem, quod ipse falsum esse sciret, id scriberet, viri celeberrimi pietas ac sapientia credere nos non sinunt. Ita hactenus laudatus scriptor; Aristidem autem, quidquid etiam sanctus Viennensis martyrologus Ado scribat, sub Adriano Dionysii Areopagitæ martyrium nec signasse, nec signare potuisse, cum Sirmondo, uti jam nunc recitatis verbis luculentissime manifestat, contendit. Ac rationes quidem, ob quas postremum, seu Aristidem sub Adriano signare non potuisse Areopagitæ martyrium, adstruit, eædem prorsus sunt, quæ Sirmondum, ut idem affirmaret, impulere, quæque quam parum rei isti evincendæ aptæ sint, in Commentario, supra jam datis Actis præmisso, num. 358 & binis seqq. ostendi; quod autem ad primum jam spectat, rationes quidem, quas ad id probandum affert, a rationibus, per Sirmondum adhibitis, diversæ sunt; verum nec iis, quod vult, evictum dat.

[129] [hicque] Ex eo enim potissimum, quod S. Maximus aliique scriptores Græci Dionysium sub Adriano passum esse ignorarint, imo & contrarium scripserint, idque tamen, utpote qui, si Aristides, Vir sanctus S. Dionysio æqualis fideque dignissimus, Dionysii martyrium sub Adriano signasset, minime id ignorassent, facturi indubie non fuissent, Dionysii martyrium sub Adriano Aristidem non signasse, seu, quod eodem recidit, Sanctum nostrum sub hoc imperatore passum esse, non scripsisse, contendit. Verum quid ni, contra ac Dallæus putavit, factum esse possit, ut S. Maximus Apologeticum Aristidis pro religione Christiana librum, in quo sanctus hic Atheniensis philosophus Dionysii martyrium sub Adriano locavit, numquam viderit, itaque sub hoc principe ab Aristide consignatum fuisse S. Dionysii martyrium, ignorarit? Eusebius in Chronico S. Ignatii, Antiocheni episcopi, martyrium sub Traiano (adi Operis nostri tom. 1 Februarii pag. 19, num. 31) apertissime signat, & tamen S. Maximus, ut supra jam vidimus, diu ante Traianum, imo & Domitianum martyrio coronatum fuisse Ignatium, in suis in Areopagitam Scholiis affirmat. Quod cum ita sit, dictumque adeo Eusebii Chronicon (neque enim, si id novisset, ab Eusebio in assignanda martyrii Ignatiani epocha dissensurus fuisse videtur) verosimillime ignorarit, quid, quæso, impedit, quo minus etiam Apologeticum Aristidis de Religione Christiana librum ignorasse credatur? Anne forsan, quod Eusebii Chronico notius exstiterit Aristidis Opus, pluriumque manibus tereretur?

[130] [per rationes alias] Verum res secus habere videtur, imo cum Aristidis Opus, integro adhuc superstite Eusebii Chronico, haud amplius modo inveniatur, nec, quandonam interierit, exploratum habeatur, dubitari non immerito potest, an id jam inde a Maximi ætate, atque etiam citius, ut id Sancto huic prælucere non potuerit, haud interiisset. Anonymus quidem Martyrologii Romani Parvi seu Veteris, a Rosweydo primum editi, auctor, qui, quemadmodum Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione docet, ante seculum octavum medium, imo ante annum 742, floruit, ac dictum Martyrologium suum contexuit, Aristidis in hoc Opus pro Adriano imperatore, sub quo Dionysium passum, ait, ad tertiam Octobris diem citat, idque inter antiquorum memorias clarissimum apud Athenienses teneri affirmat; verum hinc consectarium non est, ut ipsemet is scriptor, qui, quemadmodum e jam dictis facile colliges, post S. Maximum floruit, laudatum Aristidis Opus præ oculis habuerit; facile enim factum esse potest, ut Sancti nostri ad dictum Octobris diem elogium, in quo Aristidis Opus laudatur, e concinnato per scriptorem anteriorem, cui Opus illud præluxerit, Martyrologio acceperit, tantumque adeo ex hujus fide idem Opus laudarit. Hinc porro jam fit, ut ex eo sane, quod in Martyrologio Romano Parvo seu Veteri Aristidis Opus citetur, neutiquam sit consequens, ut anonymi, qui Martyrologium illud contexuit, auctoris, ac proin etiam S. Maximi, qui ante hunc floruit, ætate Opus illud adhuc fuerit superstes. Jam vero, cum res ita habeat, facileque etiam ex aliis supra dictis Aristidis Opus ac præstitutam in hoc martyrii Dionysiani epocham ignorare S. Maximus potuerit, ex eo certe, quod hic Dionysii martyrium sub Domitiano, non autem sub Adriano, signet, nequit inferri, id pariter sub Adriano Aristidem non signasse.

[131] Quod autem ad alios scriptores Græcos, Maximo recentiores, [confutatis, in contrarium,] Methodium videlicet seu Metrodorum, Symeonem Metaphrastem, Michaëlem Syngelum, Menæorumque ac Synaxariorum auctores jam spectat, hi quidem, Dionysium sub Adriano martyrium subiisse, non scribunt; verum cum in assignando imperatore, sub quo id factum sit, concordes non sint, ac duo quidem ex illis, Suidas videlicet & Syngelus, sub Traiano, reliqui vero sub Domitiano, Dionysium passum, tradant, id enimvero, unanimi Græcorum omnium consensu Dionysii martyrium sub Domitiano non fuisse signatum, argumento est minime dubio. Quid quod ii, qui Dionysium sub Domitiano passum, notant, id e S. Maximo, in Martyrii Ignatiani epocha assignanda certissime e supra dictis hallucinato, hauserint? Adhæc cum Traianus, sub quo Suidas & Syngelus Dionysii martyrium consignant, proxime ante Adrianum, sub quo Martyrologii Romani Parvi seu Veteris auctor, Aristidem citans, Dionysium passum, ait, Romani imperii habenas moderatus sit, ab Aristide seu Romani Parvi auctore haud multum illi in assignanda martyrii Dionysiani epocha dissonant, cum æque ad finem, quam ad initium imperii Traiani respexisse queant. Nec quidquam ad rem facit, Latinos, in rebus Græcorum hospites, non autem ipsosmet Græcos novisse, sub Adriano passum esse Dionysium; id enim Latini seu, ut melius loquar, Romani Parvi auctor aut is certe, quem hic sibi prælucentem habuit, non e suis Gentilibus, sed e Græco homine, fide dignissimo, S. Aristide nempe, Atheniensi philosopho, didicit.

[132] Hincmarus quidem, Ratbertus, Hilduinus, Vincentius Bellovacensis & alii Dionysii martyrium sub Domitiano collocant. [rejecta etiam Romani Parvi auctoritate, arguant,] Verum id verosimillime vel e S. Maximo vel ex aliis recentioribus scriptoribus Græcis didicerant, majoremque proinde, quam hi, fidem haud merentur; etsi autem Dionysium, si id utcumque probabile putassent, sub Adriano passum esse, fortassis scripsissent, nequit tamen ex eo, quod id non fecerint, concludi, Dionysium sub Domitiano, non autem sub Adriano esse passum. S. Maximi enim aliorumque Græcorum recentiorum, qui Dionysii martyrium sub Domitiano collocant, obstitit auctoritas, quo minus aliam eventui isti epocham assignare auderent. Verum pergit Dallæus ac quærit, cur Usuardus, non æque ac Ado, Dionysium sub Adriano passum esse martyrium, scripserit. Id scilicet factum suspicatur ex eo, quod Dionysium sub Adriano passum esse, Usuardus haud putarit. Verum Usuardus, contra ac Dallæus putavit, Adone est recentior, prolixioraque, quibus hic Sanctos in contexto a se Martyrologio subinde ornarat, elogia in compendium in novo a se contexto Mrl. ita contraxit, ut haud raro non pauca, notatu etiam satis digna, quæ fusiori oratione ab Adone inveniebat exposita, pro mero suo arbitrio omiserit; quod cum ita sit, Usuardum in Dionysii Areopagitæ elogio nomen imperatoris, sub quo Sanctum hunc passum, in Martyrologio Adoniano invenit, non alia ex causa, quam ut errorem, quem in hoc cubare illo ex capite putarit, corrigeret, prætermisisse, pro certo quis asseveret? At vero Dallæus post verba, quæ ex eo proxime recitavimus, nonnullis adhuc minoris momenti aliis contra Adonem adductis, mox in Romanum Parvum seu vetus, e quo, quam Ado Dionysii martyrio assignat, epocham esse haustam, tandem animadvertit, stylum convertit, non pauca disserens, quibus antiqui illius a Rosweydo primum editi monumenti fidem atque auctoritatem minuere ac penitus convellere conatur.

[133] [martyrium passo, perperam abjudicent,] Verum cum dicta sua certis atque indubitatis argumentis haud probet, ac pleraque sint hujusmodi, ut facile e Sollerii nostri de Martyrologio illo in præmissa ad Usuardum Præfatione disputatis refutari queant reve etiam ipsa, uti hæc cum illis conferenti patescet, refutata jam sint, Sanctum nostrum vere sub Adriano, uti a Romani Parvi auctore huncque secuto Adone signatur, subiisse martyrium, saltem probabilius, si non omnino certum, apparet, quidquid etiam in contrarium Launoyus & Dallæus supra huc transcriptis verbis arguant. Jam vero cum res ita habeat, ac proin Dionysius non prius, quam cum Ignatius ad Superos martyrio jam migrasset, sanguinem pro Christo effuderit, potuit enimvero scriptam abs hoc ad Romanos epistolam laudare, perperamque adeo ei Librum de Divinis Nominibus vel idcirco, quod dicta epistola in eo citetur, Antiareopagitici nonnulli abjudicant. Verum, etsi quidem id ita sit, ex eo tamen dictus liber, quod simul & memoratæ epistolæ citationem complectatur, & Timotheo, Ephesino episcopo, inscribatur, Dionysio Areopagitæ abjudicandus est. Cum enim Ignatius Onesimi, qui Timotheo defuncto in sedem Ephesinam successerat, in scripta a se ad Ephesios epistola meminerit, hacque posterior sit epistola altera supra memorata, quam idem Ignatius ad Romanos dedit, jam Timotheus, cum hæc scripta fuit, diem extremum clauserat.

[134] [ex eo tamen, quod simul liber ille Timotheo inscriptus sit, merito id feceris;] Quod cum ita habeat, nequiit a Dionysio & liber de Divinis Nominibus Timotheo inscribi, & in eo Ignatii ad Romanos epistola laudari; utrumque autem simul cum fiat, id enimvero, memoratum librum non a Dionysio, utpote qui Timothei mortem ante scriptam ab Ignatio ad Romanos epistolam evenisse, indubie non ignorarit, sed ab alio posterioris ævi scriptore, qui antene, an post epistolam, ab Ignatio ad Romanos scriptam, Timotheus obiisset, nescierit, compositum fuisse, argumento est perquam valido. Ac eo quidem sese ut expediant Areopagitici, varias se vertunt in partes, nonnullis etiam cum Baronio adstruentibus, Timotheum, cui liber de Divinis Nominibus inscriptus est, non eum esse, qui Pauli discipulus fuit, sed alium quemdam Juniorem, Pudentis senatoris filium, cujus nomen in Romano Martyrologio, & in SS. Perpetuæ & Felicitatis Actis refertur; verum, ait in sua jam sæpius laudata de Operibus S. Dionysii Dissertatione cap. 9 Nourrius, Alii e contrario Timotheum illum verum Pauli discipulum fuisse adserunt, & Baronii opinionem his impugnant rationibus. 1 Omnes ante Baronium scriptores cum Græci tum Latini in ea fuerunt sententia. 2 Auctor noster tradit Timotheum episcopali dignitate inauguratum, atque ab eo Opera sua vult examinari & castigari. 3 Idem ipse auctor in epistola ad Titum, quem Baronius aliique Areopagitici discipulum & comitem Pauli fuisse concedunt, ejusdem Timothei meminit. 4 In omnibus manuscriptis codicibus Timotheus ille Ephesinum episcopatum, cui discipulus Pauli præfuit, tenuisse memoratur. 5 Denique Auctor noster, uti diximus, se Apostolorum, ejusdemque proinde Timothei temporibus vixisse jactitat.

[135] Ita hactenus, de quibus hic Nourrius, alii isti, [nec rationes, quæ ex Areopagiticorum nonnullorum] & recte quidem. Hinc, spreta illa de Timotheo responsione, Areopagitici nonnulli audacter, ait in sua mox iterum laudata Dissertatione cap. XI Nourrius, affirmant, sequentia isthæc, Scribit autem & divus Ignatius: Amor meus crucifixus est, Ignatii, ad Romanos scribentis, verba, quæ in libro de Divinis Nominibus citantur, quæque in hoc a Dionysio citari non potuisse contendimus, ab aliquo insciente & rerum ignaro imprudenter & inepte in Dionysii intrusa textum. Et id quidem pluribus momentis demonstrari posse arbitrantur. Primum, quia nihil ad Dionysii argumentum faciebat præfata Ignatii auctoritas. Dionysius etenim ibi probat vocem ἔρως, “amor” apud sacros Auctores in bonam partem accipi. Atqui eadem vox in hac ipsa Ignatii epistola pro concupiscentia amoreque terrestri usurpatur. Secundo, quia, hac pericope & sententia Ignatii demta, melius sibi cohæret Dionysii oratio. Tertio, testimonium illud Ignatii inter media sacræ Scripturæ testimonia absurde omnino collocatur. Certe prudentior Dionysius & post omnia divinæ Scripturæ testimonia, atque etiam post allatas a se ibidem Hierothei magistri sui auctoritates ei locum dedisset. Denique periodus, quæ hanc Ignatii sententiam antecedit, falsitatem continet putidissimam, & auctore tam erudito prorsus indignam. Hæc autem periodus his verbis concipitur: “Visum est quibusdam nostris sacrarum Scripturarum tractatoribus nomen ἔρωτος, amoris, divinius esse, quam nomen ἀγάπης, dilectionis.” At hoc, inquiunt, falsissimum est.

[136] Nam si nomen “amoris” ἔρωτος, divinius esset, [mente hic allegantur,] quam nomen “dilectionis” ἀγάπης, scriptores sacri eo procul dubio frequentius uterentur. Atqui vox ἔρως in novo Testamento, ubi vox ἀγάπη plusquam nonagies occurrit, nec semel quidem reperitur: in veteri autem creberrime legas vocem ἀγάπης, bis vero tantummodo vox ἔρως in Proverbiorum libris ad amorem impurum & prophanum significandum adhibetur. Unde concludunt, & phrasim præfatam, atque ipsam Ignatii sententiam in Dionysii libros fuisse a quodam male feriato homine intrusas. Ita hactenus Areopagitici nonnulli, qui supra allatam Ignatii, ad Romanos scribentis, sententiam in Dionysianum de Divinis Nominibus librum ab ignaro quodam posterioris ævi scriptore fuisse intrusam, existimant; verum audi, qui tria posteriora, quæ ad hanc suam opinionem firmandam modo huc transcriptis verbis afferunt, rationum momenta loco supra cit. a Nourrio confutentur. Quod autem … (ait hic scriptor) objicitur, hac periodo (citata nempe Ignatii in libro de divinis nominibus sententia) demta, Dionysianam orationem melius sibi cohærere, leve omnino est, nulliusque momenti. Idem quippe dici posset de aliis auctorum libris, in quibus plura ad aliquid probandum congeruntur testimonia antiquiorum. Uno enim & altero sublato, melius quoque scriptoris oratio sibi cohærere plerumque videbitur.

[137] [contrarium] Deinde si quoties deleta aliqua periodo oratio sibi melius cohærere censetur, toties eamdem periodum textui auctoris dixeris esse adjectam, tot in Ecclesiæ Patrum atque in primis auctoris nostri Operibus dici deberent adsuta, iisque insita; ut hæc objecisse Areopagiticos aliquando pœniteret. At, inquiunt, Dionysius non poterat testimonium Ignatii aliis sacræ Scripturæ testimoniis medium interjicere: sed illud suo, id est, ultimo posuisset loco. Nec majoris ponderis est ista argumentatio. Quis enim scriptores his citandorum librorum legibus ita teneri credat; ut ab iis non liceat umquam transversum unguem discedere? Hæc quippe si se haberent, quot, bone Deus, occurrent testimonia veterum in variis posteriorum scriptorum libris ab inscientibus & ignaris imprudenter intrusa, & ex iis deinceps delenda? Quot namque scriptores de ea, quæ nunc desideratur, citandi methodo ne cogitaverunt quidem? Quot in eorum Operibus permista reperies Scripturæ Patrumque antiquiorum testimonia? Neque erat sane, quod fastidiosius objicerent periodum, quæ huic Ignatii sententiæ præponitur, falsitatem continere putidissimam. Etenim eo, quo enunciatur, modo, nihil in ea nisi verissimum deprehenditur. Hæc quippe ipsissima sunt, ut superius dictum est, auctoris nostri verba: “Visum est quibusdam nostris sacrarum Scripturarum tractatoribus nomen Amoris divinius esse, quam nomen Dilectionis.” “Quibusdam” dixit, non “omnibus.” At quibusdam id ita visum fuisse tam constanter putabat; ut scriptores & scripta, ubi id traditum est, ille continuo indicaverit. Et certe, qui hæc objiciunt, & ipsi satentur illud nomen Amoris, in aliis, quam iis, qui ab auctore nostro citantur, inveniri Scripturæ sacræ libris.

[138] [evincunt,] Hæc laudatus Nourrius; ut autem & id, quod verbis num. 35 recitatis primo loco Areopagitici memorati objiciunt, modo hic confutem, nomen ἔρως in iis, quæ in libro de Divinis Nominibus citantur, Ignatii verbis pro amore spirituali & divino potest usurpari, quamvis in subsequentibus pro exstincto concupiscentiæ igne accipiatur. Jam vero cum id ita sit, ibidemque adeo ab Ignatio in bonam partem accipi dictum nomen, Operum Dionysianorum auctor existimare haud inepte potuerit, præfatam enimvrro Ignatii auctoritatem, veluti ad argumentum, quod tractabat, facientem, potuit citare; ut proinde, contra ac Areopagitici contendunt, asseverari haud debeat in Dionysii intrusa textum. Et vero asseverari id neutiquam debere, vel ex eo etiam liquet, quod nullum prorsus libri de Divinis Nominibus exemplar assignari hactenus potuerit, in quo eadem Ignatii auctoritas seu sententia descripta haud reperiatur. Quod cum ita habeat, aliterque, ni hæc in ipsomet primævo Dionysiano fuisset usurpata textu, indubie haberet, non ab interpolatore seu posterioris ævi scriptore, sed ab ipsomet Operum Dionysianorum auctore censeri debet profecta; jam vero cum epistolam, in qua dicta sententia reperitur, Ignatio ad Romanos scribente, mortuus e dictis Timotheus, cui liber de Divinis Nominibus inscribitur, jam esset, consectarium est, ut hic certe a Dionysio Areopagita, qui id utique non ignorasset, conscriptus haud fuerit. Hinc porro jam etiam consequitur, ut vel ex eo, quod liber de Divinis Nominibus simul & Timotheo inscriptus sit & Ignatii ad Romanos epistolæ citationem complectatur, Dionysium Areopagitam habere auctorem minime is possit, quidquid in contrarium rationibus nonnullis supra allegatis Areopagitici arguant.

CAPUT X.
Dionysii Areopagitæ non esse, quæ ejus nomine inscribuntur, Opera, ex antiqua, quæ in hisce pro infantium baptismo citatur, traditione ostenditur.

[Epitheton Græcum, quod traditioni de Baptismo ab Operum Areopagiticorum] Ecclesiasticæ Hierarchiæ cap. ultimo § XI Dionysius Areopagita, seu anonymus, qui hujus sibi nomen, assumpsit, auctor sequentem loquitur in modum: πλήνγε οτι καὶ περὶ τούτου ταῦτά φαμεν, ἅπερ οἱ θεοειδεῖς ἡμῶν ἱεροτελεσταὶ, πρὸς τῆς ἀρχαίας μυηθέντες παραδόσεως, εἰς ἡμας προήγαγον· hæc autem verba, ab Operum Dionysianorum scriptore, de infantium Baptismo, cujus interrogationes, abrenuntiationes &c, quod harum incapaces infantes sint, irridebant ethnici, faciente sermonem, in litteras missa, Latine e Corderii interpretatione sic sonant: Verumtamen hac de re (de infantium scilicet Baptismo) id quoque dicimus, quod deiformes præceptores nostri ab antiqua traditione acceptum nobis transscripserunt. Porro cum auctor, si Dionysius Areopagita is sit, hic per illos, quos deiformes præceptores suos vocat, non alios, quam S. Paulum aliosque Apostolos intellexisse queat, hique certe doctrinam de parvulorum Baptismo, utpote Christo absque omni controversia haud antiquiorem, ex antiqua traditione, contra ac in textu cit. Operum Dionysianorum auctor prodit, accipere non potuerint, id enimvero argumento est, per illos, ad quos ex antiqua traditione pervenisse subsannatam ab ethnicis de parvulorum Baptismo doctrinam, Operum Dionysianorum auctor ait, non Apostolos, sed alios, qui diu post Apostolos floruerunt, debere intelligi, huncque adeo instituti sui hoc loco immemorem, Dionysii Areopagitæ personam, quam toto suo Opere sibi imposuit, manifesto hic deponere.

[140] Ita Antiareopagitici, ut Operum Dionysianorum auctorem seculo primo seu Apostolorum ætate non floruisse, ac proin illorum auctorem esse non posse Dionysium Areopagitam, e supra cit. Operum eorumdem loco arguunt. Nec sane vi ac robore destituitur hoc illorum argumentum. [scriptore tribuitur, quodque numquam tantummodo idem,] Areopagitici quidem, quo id enervent atque convellant, vocabulum seu Epitheton ἀρχαίος, quod in Dionysiano textu substantivum παραδόσις, Latine traditio, afficit, non id, quod Latine priscus seu antiquus, sed idem, quod Latine Primus, significare contendunt; verum audi, qui Morinus, postquam, qua ratione Operum Dionysianorum auctor, si Areopagita est, præceptores suos sive pontifices, hoc est, Apostolos ab antiqua traditione Baptismum infantium accepisse & ad tempus usque suum conservasse, dici possit, rogavit, opportune ad institutum præsens loco mox cit. ratiocinetur. Lanselius, inquit, ita pervertit hanc periodum (supra scilicet recitatum Ecclesiasticæ Hierarchiæ textum) in translatione sua, ut ei vix aliquid sani fecerit reliquum: “Tametsi hoc quoque de hac re dicimus, quod divini nostri Pontifices” (Apostoli) “a prima Christi traditione mystice edocti, ad nos usque produxerunt.” Primum supplevit “Apostoli.” Deinde contra verbi notionem ἀρχαίας vertit “prima.” Denique addit de genio suo, “Christi.” Neque hæc translationis perversitas omnem a textu absurditatem abstergit. Nam cum ea non bene conveniunt postrema verba “ad nos usque produxerunt.” Concesso enim quod fuerit immediatus Apostolorum successor, quod cum eis toto prædicationis tempore vixerit, superstesque adhuc fuerit Joannes Euangelista, cum scriberet, inepte dicit, ad nos usque produxerunt traditionem illam.

[141] [quod Latine primus seu primigenius,] Hic loquendi modus postulat necessario longum temporis interstitium, & optime convenit cum epitheto ἀρχαίας, antiquæ, quod traditioni in textu tribuitur. Rationem perversitatis suæ facetam reddit Lanselius in Adnotationibus: “Alioquin dubium moveretur de antiquitate S. Dionysii. Si enim discipulus fuerit S. Pauli, quomodo dicit suum præceptorem ab antiqua traditione ista edoctum fuisse?” Atqui hoc dicit, nec aliter integro textu explicari potest. Antiquissimi interpretes Scotus & Saracenus transtulerunt, “ab antiqua eruditi traditione.” Perionius, “A veteribus acceptis.” Vercellensis, “A suis senioribus docti.” Ambrosius, “Ex pristina traditione.” Omnium optime antiquissimi interpretes, omnium pessime recentissimus. Pachymeres in sua paraphrasi textum reliquit immutatum, μυηθέντων καὶ τούτων ἐκ αῤχαίας παραδόσεως edoctis illis ab antiqua traditione. Ita hactenus Morinus, vocabulum scilicet αρχαιὸς, quod longum temporis intervallum, quo doctrina de parvulorum Baptismo ad Operum Dionysianorum auctorem fuerit deducta, necessario in textu supra relato importetur, nullo modo ad significandum idem, quod vocabulum primus significat, accipi posse contendens.

[142] [uti Cozza verbis huc transcriptis] Et vero vocabulum αρχαιὸς in textu illo re ipsa neutiquam ad idem, quod vocabulum primus, significandum adhiberi, alia adhuc ratione probabo, postquam, quæ Cozza, ut contrarium probet, in Vindiciis Areopagiticis, anno 1702 Romæ editis, profert, lectori ob oculos posuero. Sic itaque Lucubrationis dictæ part. 2, cap. 15, num. XI ratiocinatur. Vis ergo tota difficultatis restringitur ad illud adjectivum, “Antiqua.” Verumtamen hac de re (recitat hic Dionysianum textum supra jam datum) “id quoque dicimus, quod deiformes præceptores nostri ab antiqua traditione acceptum nobis transmiserunt.” Sed neque hoc urgere mihi videtur, siquidem verba illa sonant idem, ac “a prima traditione.” Et ita legit Ambrosius Camald. in sua versione; “quæ sancti præceptores nostri ex pristina traditione edocti;” in quo sensu usurpare videtur ipsemet Rivetus. Ideoque pater Halloixius quæst. 2 in Vitam S. Dionysii in respons. ad XII Sculteti rationem ait: Ista traditio vocata est ab authore nostro ἀρχαῖα παραδόσις hoc est, “prima seu primigenia traditio.” Nam cum ἀρχαιὸς plura significet, ejus significationes pro subjecta materia capiendæ sunt. Inter alia vero (quod ex Lexicis addisci potest) sicut ἀρχὴ, principium, ita ἀρχαῖον, primum significat, non modo vetus aut antiquum. Potest enim aliquod esse primum, nec tamen vetus aut antiquum: & item antiquum & non esse primum. Ex quibus, ait, quod verba illa Dionysii ita legenda sunt: “De illo hæc dicimus, quæ divini initiatores nostri, a prima edocti traditione, ad nos provexerunt.”

[143] Cum itaque sub initiatorum nomine, “Deiformes seu divini INITIATORES,” [contendit,] veniant Apostoli, quos antea “divinos duces” appellat, ut explicat S. Maximus in Scholiis ad hunc locum; isti vero a Christo sint edocti, qui primus Ecclesiæ doctrinam tradidit, ipsosque Apostolos edocuit, inde fit, quod verificetur de eis, quod sint a prima traditione edocti. Potuit etiam S. Dionysius per initiatores sacrosque duces intelligere Hierotheum, Marcum & Lucam Euangelistas, Justum, quem citat lib. de Divinis Nominibus cap. XI, Antipam aliosque coœquales discipulos, qui, ab Apostolis edocti, optime dici possunt a prima traditione edocti, utpote ab Apostolorum traditione. Ita ex Halloixio. Quæ responsio non videtur aliena a mente abbatis Vercellensis, qui in extractione hujus Dionysii loci legit: “Super hoc autem articulo, scilicet de pueris baptizatis, dicimus, quod doctores nostri, a suis senioribus docti, nobis tradiderunt.” Hæc laudatus Cozza volens scilicet, vocabulum Græcum ἀρχαιὸς duas habere significationes, quarum altera idem, quod vocabulo Latino primus seu primigenius, altera idem, quod vocabulo Latino antiquus, significetur, ex eoque proinde, quod Operum Dionysianorum auctor substantivum παραδόσις, seu traditio, epitheto ἁρχαιὸς in textu supra recitato afficiat, consectarium non esse, ut significare voluerit, antiquam exstitisse traditionem, qua ad se pervenisse ait catholicam de parvulorum Baptismo doctrinam.

[144] Verum etsi quidem vocabulum ἀρχαιὸς idem subinde, [Græce significare] quod Latine primus seu primigenius, apud auctores Græcos significet, numquam tamen abs hisce in significatione hujusmodi adhibetur, nisi simul res, per substantivum, quod epitheto ἀρχαιὸς afficitur, significata, vocari possit, reque etiam ipsa sit antiqua. Ad Lexica Græca provocat Cozza; verum hæc ipsa illi adversantur. Ut, quam verum id sit, patescat, Cozzæ obtemperantes Lexica Græca consulamus. Hæc inter maxime eminet linguæ Græcæ ab Henrico Stephano constructus typisque anno 1572 vulgatus Thesaurus. Is itaque, qui quemadmodum idcirco potest, Lexicorum Græcorum omnium instar mihi hic sit, vocabulo ἀρχαιὸς, in sensu proprio accepto, duas significationes attribuit, quærum altera idem, quod vocabulo Latino Pristinus, altera idem, quod vocabulo item Latino Antiquus, significari docet; licet autem significationum illarum prior a significatione, quam vocabulum antiquus ingerit, videatur diversa, ea tamen, quibus epitheton seu adjectivum Pristinus jungitur, adjectivum seu epitheton antiquus certo etiam sensu convenit. Sic statui, prius habito ac deinde amisso, cui epitheton seu adjectivum pristinus jungitur, adjectivum seu epitheton antiquus certo etiam sensu quadrat. Ea enim, quæ, cum prius fuissent habita ac deinde amissa, iterum postea fuerunt obtenta, certo etiam sensu sunt antiqua, hincque antiquus pro pristinus apud Latinos aliquando usurpatur, uti Henricus Stephanus loco supra cit. docet. Nonnulla quidem adhuc adducit, quibus vocabulo ἀρχαὶον nihil aliud, quam τὸ ἐξ ἀρχης, Latine, quod ab initio fuit, significare insinuat; verum quæ ab initio fuisse dicuntur, simul esse queunt antiqua, imo nullum hactenus apud scriptores Græcos reperire quivi exemplum, in quo vocabulum ἀρχαὶος idem omnino, quod τὸ ἐξ ἀρχὴς, Latine, quod ab initio fuit, significet, simulque significationem, quæ vocabulo antiquus inest, excludat.

[145] [varia auctorum exemplæ ostendunt.] Ut itaque seu Cozza seu Areopagitici alii, vocabulum ἀρχαιὸς in Dionysiano textu supra recitato ad significandum τὸ ἐξ ἀρχὴς, Latine quod ab initio fuit, usurpari, significationemque, vocabulo antiquus inditam, excludere, evictum dent, necesse est, ut vel unum, in quo dictum vocabulum ἀρχαιὸς a probato auctore Græco ita adhibeatur, exemplum adducant; cum autem nunquam, ut id faciant, futurum esse videatur, vocabulum ἁρχαιὸς in Dionysiano textu supra recitato idem dumtaxat, quod ab initio fuit, seu idem, quod vocabulum primus seu primigenius, significare, minime mihi abs illis patiar, persuaderi. Et vero nec ipsemet Cozza firmiter id sibi persuasum habuisse videtur. Solutioni enim, quam ad difficultatem, ex verbo ἁρχαιὸς petitam, supra huc transcriptis verbis dat, sequentem mox subjungit: Cæterum si ista non placent, & contendere velint cum Antiareopagiticis apud de Nourry cit. verba illa Dionysii non posse recte explicari pro prima traditione, bene vero pro Antiqua, quemadmodum antiqui vertunt Joannes Scotus, Joannes Saracenus, Jacobus Faber Stapulensis, & nonnulli alii ex recentioribus, responderi potest ex doctrina S. Dionysii Carthusiani, qui in hunc locum ita scribit: “Verumtamen, & de hoc, id est, de ista materia, ea dicimus, quæ quidem Deiformes nostri sancti perfectores, id est, Apostoli, ab antiqua eruditi traditione, id est, ab æterna Sapientia, unigenito Dei Jesu Christo, quæ Sapientia in Proverbiis testatur: Ab æterno ordinata sum, & ex antiquis. Et in Euangelio loquitur: Sinite parvulos venire ad me. Et: Nisi quis renatus fuerit ex aqua, & Spiritu sancto, non potest introire in regnum Dei, sui nos adducebant, id est, transfuderunt in nos sua informatione.” Vocat itaque Carthusianus doctrinam Christi, antiquam traditionem, quatenus ab æterna unigeniti Filii Dei Sapientia derivatam, & cum Apostoli ab hac æterna incarnati Verbi Sapientia eruditi fuerint, ideo B. Dionysius Areopagita, eos ab antiqua traditione edoctos esse, scribit.

[146] Talis est, qua difficultati, ex verbo αρχαιὸς petitæ, [Operum illorum Areopagitam non esse auctorem, argumento etiam est.] satisfacere Cozza conatur, solutio altera; verum, quam eum in finem e Dionysio Carthusiano adducit, verborum Dionysianorum interpretationem ab obvia atque usitata horum significatione, ipsaque etiam scriptoris, a quo profecta sunt, mente longissime esse alienam, indubitatum apparet. Et vero per deiformes præceptores seu perfectores, de quibus Operum Dionysianorum auctor loco supra cit. loquitur, intelligendos esse Apostolos, pro mero suo arbitrio Dionysius Carthusianus, nullo prorsus ad id impellente argumento, adstruere videtur; quod si autem antiqua traditio, de qua Operum Dionysianorum auctor loco cit. loquitur, ibidem, prout Dionysius Carthusianus adstruit, pro æterna Sapientia, Unigenito Dei Jesu Christo, accipienda foret, quis non autumet, Operum Dionysianorum auctorem scripturum diserte fuisse, suos præceptores ea, quæ sibi de Baptismo tradidissent, ab æterna Sapientia, Unigenito Dei Jesu Christo, accepisse? Certe nulla prorsus ratio apta reddi posse videtur, cur Dominum Jesum Christum, a quo præceptores sui doctrinam de Baptismo accepissent, non aperte expressisset, sed per antiquam traditionem, qua is vel nullo modo vel certe obscure admodum dumtaxat significari potest, significare voluisset. Difficultatem itaque, ex verbo ἀρχαιὸς petitam, minime etiam solvit interpretatio, Dionysianis verbis a Dionysio Carthusiano loco per Cozzam proxime cit. accommodata. Nec video, qui aliis in medium adductis responsis eadem difficultas felicius solvi queat. Jam vero, cum res ita habeat, Græcoque adeo epitheto, quod traditioni de Baptismo ab Operum Areopagiticorum auctore loco supra cit. tribuitur, idem omnino, quod vocabulo Latino antiquus, significatum indubie is velit, consectarium est, ut per Deiformes præceptores, a quibus se, quæ ex antiqua traditione de Baptismo accepissent, didicisse ait, non Apostolos, qui ea utique, non ab antiqua traditione, sed ab ipsomet Christo Jesu acceperant, intellexerit, sed alios posteriores, ad quos traditione dumtaxat Catholica de Baptismo doctrina pervenerat. Hinc porro ulterius consequitur, ut ætate, quæ Apostolorum ævo fuerit posterior, Ecclesiasticam, in qua traditionem de Baptismo vocat antiquam, Hierarchiam elucubrarit, utque proinde a Dionysio Areopagita, qui Apostolorum ævo floruit, diversus sit seu distinctus.

CAPUT XI.
Quæ de sanctissimo Trinitatis mysterio Operum Dionysianorum auctor scribit, Dionysium Areopagitam hunc non esse, argumento etiam esse monstrantur.

[Operum Areopagiticorum auctor vocabulum hypostasis in eadem,] Operum Dionysianorum auctor lib. de Cælesti Hierarchia cap. 7 sub finem sic scribit: Id memoriæ causa in præsentiarum repetere sufficiat, ut primus ille ordo a divina bonitate, quantum par est, theologica illustratus scientia eamdem deinde ceu benefica hierarchia, sequentibus transscripserit, illud, ut compendio dicam, docens, quemadmodum veneranda & superbenedicta omnique laude digna Divinitas, a Dei capacibus intelligentiis, quantum ab iis cognosci ac celebrari potest, jure debeat deprædicari, cum sint quasi deiformes, divini quidam loci, ut eloquia testantur, divinæ requietis; nec non ut monas unitasque, quæ tribus inest personis, a supercælestibus naturis ad infima usque terræ per suam benignissimam res omnes penetret providentiam. Deum itaque ἑνάδα τρισυπόστατον, unitatem, in tribus personis subsistentem, seu quæ tribus personis inest, loco cit. vocat laudatus auctor; cap. autem 1, § 4 de Divinis Nominibus scribit, Deum propter supernaturalis individui sui simplicitatem laudibus ornari, ὡς μονάδα καὶ ἑνάδα, ut Unitatem; ut Trinitatem vero propter superessentialis fœcunditatis in tribus Personis manifestationem, ὡς τρίαδα δὲ διὰ την τρισυπόστατον τῆς ὑπερουσίου γονιμότητος ἔκφανσιν. Et cap. 2 ejusdem libri § 4 ἡ ἐν ἀλλήλαις, εἰ οὕτω χρὴ φάναι, τῶν ἑναρχικῶν ὑποστάσεων μονὴ καὶ ἵδρυσις, ὁλικῶς ὑπερηνωμένη, Divinarum in seipsis, si ita loqui fas est, Personarum mutua mansio & collocatio, in totum supraquam copulata in unum. Et aliquanto post § 5, μόνη δὲ πηγὴ τῆς ὑπερουσίου θεότητος ὁ πατὴρ, οὐκ ὄντος ὑιου τοῦ πατρὸς, οὐδὲ πατρὸς τοῦ ὑιοῦ, φυλαττόντων δὲ τὰ οἰκεῖα τῶν ὕμνων εὐαγῶς ἑκάστῃ τῶν θεαρχικῶν ὑποστασεων Solus autem fons supersubstantialis divinitatis est pater, ita ut non sit pater filius, nec filius pater, sed cuique divinarum personarum propriæ suæ laudes inviolatæ conserventur.

[148] [quæ voci Latinæ Persona inest, significatione sæpius usurpat;] Pauculis ante hæc verba lineis idem vocabulum ὑποστασις in eadem significatione usurparat, idque iterum in fine ejusdem capitis sequentibus his verbis facit: Omne divinum nomen, ex bonitate promanans, cuicumque divinarum personarum impositum sit, in tota ipsa divina Trinitate promiscue accipitur. En loci sane non pauci, quibus Operum Dionysianorum auctor vocabulum ὑποστάσις in eadem, quæ vocabulo Latino Persona inest, significatione usurpat, pluresque adhuc alii, quibus hoc ipsum facit, assignari possent. Auctor quidem Dissertationis anonymæ in Dionysium Areopagitam, anno 1702 typis Parisiensibus Gallice vulgatæ, cap. 4, art. XI, apud Areopagitam vocabulum ὑποστάσις non personam, sed aliquid dumtaxat reale, prout hoc ei, quod secundum apparentiam seu speciem tantum est, opponitur, significare, contendit, utque id probatum det, e lib. de Divinis Nominibus cap. 2, § 3 sequentem hunc textum in margine transcribit. Discreta sunt Patris supersubstantiale nomen & res, & Filii & Spiritus Sancti; verum vocabulum res, in isthac interpretatione Latina occurrens, in textu Græco, qui huic respondet, non per vocabulum ὑποστάσις, sed per vocabulum χρῆμα exprimitur, tamque dilucide vocabulum ὑπόστασις ad significandam personam in dicto secundo de Divinis Nominibus cap., quod laudatus auctor citat, ubique adhibetur, ut illo, vel attente perlecto, abunde hic confutetur, nosque adeo hoc loco amplius morari haud debeat. En modo, qui Morinus e dicta significatione, in qua illud vocabulum ab Operum Dionysianorum auctore confidenter adhibetur, Dionysium Areopagitam hunc non esse, probare contendat.

[149] [cum autem ante seculum quartum,] Isto nomine, inquit, primum uti cœperunt theologi Græci post concilium Alexandrinum, quod anno CCCLXII, Constantino imperatore mortuo, celebratum est, ut testatur Socrates lib. III, cap. IV & V. Confessores enim, ab exilio revocati, cum sancto Athanasio multisque episcopis Alexandriam convenerunt, atque inter multa alia, quæ agitarunt, οὐσίας & ὑποστάσεως nomina, de quibus inter Catholicos ortæ jam erant disceptationes, explicarunt, & iis qua significatione uti liceret, definierunt. “Porro autem,” (ita capitum dictorum ultimo e Christophorsoni interpretatione Socrates) “episcopi, qui in concilio Alexandrino aderant, hanc de οὐσίᾳ … & ὑποστάσει … controversiam excusserunt. Nam Osius, episcopus Cordubæ, civitatis Hispaniæ, cujus antea fecimus mentionem, ab imperatore Constantino ad tumultum ab Ario concitatum sedandum missus, dum Sabellii Afri dogma explodere cogitaret, de οὐσίᾳ … & ὑποστάσει … disceptavit; unde materia alteri contentioni suppeditata est. Verum id temporis in concilio Nicæno de ea controversia ne verbum quidem factum est; at postquam nonnulli cœpere de ea digladiari, ob eam causam in hoc concilio de οὐσίᾳ … & ὑποστάσει … ista deciderunt; non oportere, cum de Deo sermo sit institutus, his verbis uti; nam οὐσίας, id est, essentiæ nomen in sacris Litteris non reperiri, & voce ὑποστάσει… Apostolum, dogmatum tradendorum necessitate adductum, usum fuisse. Cæterum alia quadam ratione voces istas admittendas decreverunt, nimirum quod Sabellii opinionem explodant, ne verborum inopia rem, quæ triplici nomine nuncupatur, quasi unam putare cogamur, sed ut singula nomina Trinitatis in propria subsistente persona Deum significent. Ista eo tempore a concilio decreta fuere.”

[150] Primus (verba modo sunt Morini) de hac significatione quæstionem movit Osius adversus Sabellianos disputans. [non in significatione isthæc,] Sabelliani enim contendebant οὐσίαν & ὐπόστασιν idem esse, atque etiam id demonstrare conabantur ex Symbolo Nicæno, in quo dicitur, Si quis vero ex alia οὑσίᾳ vel ὐποστάσει Filium Dei esse dixerit; quos S. Basilius tota Epistola LXXVI refutat. Cum autem concilii Nicæni Patres de hac controversia nihil definiissent, eo quod ad Arianos nihil spectaret, & ab Osio tantum obiter adversus Sabellianos disceptata fuisset, Catholici, potissimum Occidentales, hac in causa Sabellianis consentiebant, & Orientales Arianismi accusabant: Orientales autem Sabellianismi eos vicissim insimulabant. Gregorius Nazianzenus maximis laudibus Athanasium prosequitur oratione in ipsius laudes, quod dissentientes in concilio Alexandrino Orientales cum Occidentalibus prudenter conciliavisset. Sic Nazianzenus, explicata difficultate essentiæ & hypostasis atque personæ, quæ Patres tum vexabat, subjicit, “Quæ cum beatus ille vir, & vere homo Dei magnusque animarum œconomus, oculis auribusque perciperet, tam stultam & absurdam Orthodoxæ fidei fectionem dissimulandam ac negligendam sibi non putavit; verum medicinam morbo quamprimum infert. Quonam autem modo id fecit? Utraque parte leniter & humaniter accersita, verborumque sententia diligenter & accurate perpensa, postquam concordes comperit, neque quoad doctrinam quicquam inter se dissidentes, ita negotium transegit, ut nominum usum ipsis concedens, rebus eos constringeret.” Ut videas, lector, planius, quid fecerit Athanasius hac in causa, & in qua re cardo quæstionis istius vertebatur, lege istius synodi Epistolam synodalem ad Antiochenos apud S. Athanasium.

[151] [uti variis rationibus] Eam autem sententiam, quæ asserebat, οὐσίαν idem esse, quod ὑπόστασις, amplectebantur communiter Occidentales, etiam post Alexandrinum concilium, ut constat ex Epistola S. Hieronymi LVII ad Damasum Pontificem, in qua multis de hac re disserit. “Sufficiat,” inquit, “nobis dicere unam substantiam, tres personas subsistentes, perfectas, coæquales, coæternas. Taceantur tres hypostases, si placet, & una teneatur, &c.” Judicat sub nomine hypostasis venenum latere. Idem etiam timebant nonnulli Orientales, ut evidens est ex doctissima S. Basilii Epistola ad fratrem suum Gregorium Nyssenum de differentia οὑσίας κεὶ ὐποστάσεως, quæ est inter Basilii Epistolas XLIII. Idem etiam colligitur ex Epistola præcedente XLI ad Maximum Philosophum. Tandem brevi post illa tempora apud omnes Catholicos tam Orientales, quam Occidentales, obtinuit decretum Alexandrinum & interpretatio S. Basilii de οὐσίᾳ & ὐποστάσει, ut constat ex Theodoreto in Immutab. dialog. & S. Augustino lib. V de Trinit. cap. VIII & IX, qui non dubitat, Græce recte dici tres hypostases, & unam usiam, sed Latine reformidat tres substantias dicere, cum Latinorum usus ferat unam substantiam vel essentiam, tres autem personas.

[152] [hic probatur,] Cum igitur Dionysius ille confidenter & nihil hæsitans Deum τρισυπόστατον, tres in deitate hypostases prædicat, manifeste ostendit imprudens, se vixisse non modo post Alexandrinum concilium, sanctosque Basilium, Nazianzenum & Nyssenum, sed etiam post exactum seculum quartum. Unde enim hanc ὑποστάσεως & οὐσίας distinctionem aliunde haurire potuit Dionysius noster, quam a concilio Alexandrino & Patribus jam allegatis? Ante enim illa tempora ista hypostasis significatio & ab usia distinctio res erat prorsus incognita, inaudita apud omnes philosophos, theologos, historicos, Christianos & ethnicos. Ideo cum primum in concilio Alexandrino anno Christi CCCLXII inventa est & definita, ei tantopere contradictum est, tandemque versus finem seculi quarti ab omnibus ægre recepta. Testatur hoc S. Hieronymus loco jam allegato, hypostasim ab usia nihil differre affirmans. “Tota,” inquit, “secularium litterarum schola nihil aliud hypostasim nisi usiam novit, & quis ore sacrilego tres substantias prædicabit?” Et paulo post: “Quisquis tria esse, hoc est, tres esse hypostases, id est, usias dicit, sub nomine pietatis tres naturas conatur asserere.” Idem testatur Socrates lib. III histor. cap. V. Postquam hanc difficultatem diligenter versavit, “Qui,” inquit, “Græcam inter Græcos sapientiam & doctrinam explicare nituntur, οὐσίαν multis modis sumi definiverunt; de hypostasi autem nullam qualemcumque fecere mentionem. Imo vero Irenæus Grammaticus in Atticæ linguæ Dictionario vocem barbaram appellat. Nam apud nullum veterem scriptorem reperiri; quod sicubi forte reperiatur, non eam rem significare, pro qua jam capitur, asserit. Etenim apud Sophoclem in Phœnice ὑπόστασιν insidias significare, apud Menandrum autem condimenta: posse etiam dici feces vini in dolio.” Ista postrema significatio Medicis antiquis & recentioribus est usitata.

[153] Addit Socrates de sensu suo: “Verum licet hæc vox a veteribus philosophis non sit usurpata, [sed in alia longe diversa] tamen recentiores philosophi illa pro οὐσίᾳ crebro abusi sunt.” Socratis sententia illustrari potest his verbis authoris libri de mundo, qui Aristoteli tribuitur, τῶν ἐν ἄερι φαντασμάτων τὰ μέν ἐστι κατ᾽ ἔμφασιν, τὰ δὲ κατ᾽ ὑπόστασιν, atque etiam Themistii in Physic. 2 οἱ δὲ τὰς ἰδέας λέγοντες, ἃ μηδὲ τῷ λόγῳ χωριστὰ, ταῦτα καὶ ὑποστάσει χωρίζουσι. His enim locis hypostasis opponitur iis, quæ specie tenus apparent & existunt. Eadem significatione ὑπόστασιν usurpavit Dionysius cap. IV de Divinis Nominibus, philosophice de mali natura disserens, Malum quatenus malum essentiam nullam aut originem efficit, sed tantum depravat & corrumpit, quantum in ipso est, την τῶν ὄντων ὑπόστασιν, eorum, quæ sunt, essentiam atque naturam, & eodem capite, διὸ οὔτε ὑπόστασιν ἔχει τὸ κακὸν, ἀλλὰ παρυπόστασιν. Nec aliter intellexerunt antiqui Scripturæ sacræ interpretes. Quinquies tantum in Novo Testamento deprehenditur hæc dictio: bis in Epist. 2 ad Corinthios cap. IX, ℣. IV, & cap. XI, ℣. XVII, & ter in Epistola ad Hebræos, sed ubique antiquus interpres transfert “Substantiam.” Ita quoque antiqua Latina septuaginta Interpretum translatio, ut probatur ex interpretatione Latina, quam ex antiquis authoribus collegit Flaminius Nobilius, & jussu Sixti V Pontificis Romæ edita est. Ubi Græce legitur ὑπόστασις, duobus aut tribus locis exceptis, semper Latine transfertur Substantia, verbi gratia Psal. XXXVIII, ℣. VI & VIII, Psal. LXVIII, ℣. 2, Psal. LXXXVIII, ℣. XLVI, Psal. CXXXVIII, ℣. XV, licet Psalmorum translatio a S. Hieronymo castigata fuerit.

[154] Ubi vero substantia non transfertur, multo longius a significatione, [usurpatum illud tantummodo fuerit,] quam illi tribuit concilium Alexandrinum, aberrat. Deuter. I, ℣. XII. “Quomodo potero solus portare molestiam vestram, καὶ ὑπόστασιν ὑμῶν, & pondus vestrum?” I. Reg. cap. XIII, ℣. XXIII de Jonatha dicitur, “Et exiit de statione alienigenarum trans Machmas,” Græce καὶ ἐξῆλθεν ἐξ ὐποστάσεως. Versu XXI ejusdem capitis transfertur substantia. Sic cap. sequenti ℣. IV: “Quærebat Jonathan transire ad stationem alienigenarum,” εἰς την ὑπόστασιν τῶν ἀλλοφύλων. Jeremiæ XXIII, ℣. XXII vertitur subsistentia, “Si stetissent in subsistentia mea, & si audissent verba mea,” ἐι ἔστησαν ἐν τῇ ὑποστάσει μου, eodem sensu, quo substantia, ut manifestum est: & testatur sanctus Hieronymus, Septuaginta & Theodotionem interpretatos verbum Hebraicum, “substantiam” sive “subsistentiam, Aquilam secretum, Symmachum sermonem.” Ita hactenus Morinus; licet autem, contra ac initio velle videtur, vox ὑπόστασις etiam ante Alexandrinum anni 362 concilium, pro Persona subinde, utut rarissime, usurpata fuisse ex infra dicendis reperiatur, id tamen ante Nicænum anni 325 concilium seu seculum IV factum non fuisse, indubitatum apparet. Porro idem Morinus mox post verba jam nunc recitata duobus etiam Hebraïcis, quorum alterum voci Græcæ ὑπόστασις in Vulgatæ Jeremiæ textu proxime adducto respondet, alterum in hoc legisse septuaginta & Theodotio videntur, vocabulis transcriptis, diversisque, quæ hisce adscribuntur, significationibus allegatis, multum hasce a significatione, quam vocabulo ὑπόστασις concilium Alexandrinum attribuit, differre observat, recteque deinde sequentem arguere pergit in modum: Si Dionysius ille a Patribus quarti seculi non hausit istam significationem, unde ergo constans illi fuit & stata? Non a theologis, non a philosophis, non ab historicis & grammaticis tam ethnicis, quam Christianis, non a Scriptura sacra. Ubique ad illa usque tempora distinctio ista fuit incognita.

[155] [inde, Opera illa ante idem seculum non fuisse contexta, recte arguitur,] Cum quis deprehendit in aliquo authoris scripto nomen ὁμοούσιον, statim judicat, & nemo contradicit, scriptum illud post concilium Nicænum compositum: multo magis cum ὑπόστασιν & τρισυπόστατον in eo significatu. Sane multo insolentius est legere apud antiquos authores tres in Deo hypostases, unam οὐσίαν χαὶ θεότητα, quam homoousion. S. Hieronymus, qui tot Patres Græcos, authores antiquos, diu noctuque versavit, nullum hujusce significationis testimonium apud eos deprehenderat, ideo ut tres hypostases confiteretur, adigi non potuit: nec Orientales, qui se ei opponebant, ullum pro sententia sua tuenda poterant allegare. Quam erant ista Dionysii Areopagitæ testimonia convincendo Hieronymo idonea & accommoda? Ista tamen opponit nemo. Catholici & Ariani, cum esset Hieronymus Antiochiæ, ab eo importune exigebant utrique, ut tres hypostases confiteretur, “Nunc proh dolor,” inquit Epist. LVII, “post Nicænam fidem, post Alexandrinum juncto pariter Occidente decretum, trium hypostaseon ab Arianorum præsule, & a Campensibus novellum a me Romano homine nomen exigitur. Qui, quæso, ista Apostoli prodidere? Quis novus Magister gentium Paulus hæc docuit, interrogamus, &c.” Facile erat S. Hieronymo respondere, Dionysius Areopagita, Doctoris gentium discipulus, hoc docuit, hoc ecclesiis tradidit. Tum Euzoius, Arianorum Antiochensium præsul, prodere debuit Dionysii Areopagitæ Opera apud fratres suos latitantia, si quæ tum ei cognita fuerunt. Quid Euzoium dico? Cum universus Occidens nollet in Deo cum Arianis tres hypostases admittere, debuerunt universi Occidentalium Arianorum episcopi Opera Dionysii eruere, ut inde Catholici Occidentales convincerentur. Dicetne aliquis, Catholicos Occidentales ea occultasse, ne a Catholicis Orientalibus & ab Arianis convincerentur?

[156] [nec hoc argumentum vel iis, quæ hic allegantur,] Hæc omnia huc usque Morinus; verum, reponunt Areopagitici, dubium esse non potest, quin Apostoli adorandum sanctissimæ Trinitatis mysterium primis Christianis, præsertim perfectioribus, non obscure, sed clare & perspicue exposuerint, eosque adversus hæreses, fortassis nascituras, nihil omnino in illa difficillimi mysterii doctrina obscuritatibus relinquendo involutum provide ac sedulo munierint. Quid ergo mirum, si Dionysius, S. Pauli apostoli discipulus Philosophiæque callentissimus, traditam sibi abs hoc ejusdem mysterii doctrinam clarioribus, quam alii scriptores fecerint, verbis explanarit, vocemque adeo ὑπόστασις ad sanctissimæ Trinitatis personam significandam, usurparit? Ita illi; verum Ecclesia Christi, inquit lib. 1 de Tribus Capitulis, cap. 3 Facundus Hermianensis, etiam cum necdum ad distinctionem Patris & Filii & Spiritus Sancti uteretur nomine Personæ, tres credidit & prædicavit Patrem, & Filium, & Spiritum Sanctum. Adhæc dubium pariter esse non potest, quin Apostolorum discipuli horumque deinde sequaces Christianis, queis fidei dogmata tradebant, sanctissimæ Trinitatis mysterium perspicue explanarint, eosque nascituras adversus hæreses, obscuris luce addita, munire etiam diligentissime studuerint. Qui ergo factum, ut Patres, qui ante universale Nicænum concilium, anno 325 celebratum, floruerunt, imo & ipsimet, ut S. Athanasius Epistola ad Jovinianum innuit, concilii hujus Patres vocabulum ὑπόστασις, non ad Personam, sed ad Substantiam seu οὐσίαν significandam usurparint? Nimium itaque probat ac proin nulla est mox jam relata Areopagiticorum responsio, hujusque idcirco ulteriori discussione missa, alia modo, quæ ad supra propositum Morini argumentum respondere solent, examinemus.

[157] Quamvis, aiunt, usus hujus vocis hypostasis ante Nicænum concilium non esset ita frequens ac promiscuus, [vel aliis, quæ hic pariter recensentur, rationibus,] constat tamen, eam ab aliquibus usurpatam fuisse. Etenim Dionysius Alexandrinus eam ipsam aliquando in Epistola ad Paulum Samosatenum adhibuisse legitur. Alexander, Alexandriæ episcopus, ad alium Alexandrum, Constantinopolis episcopum, scribens, Propriam, inquit, hypostasim declaravit, dicens: “In principio erat verbum, & verbum erat apud Deum &c.” Denique his Pauli verbis χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεως ἀυτοῦ personam Patris æterni designatam esse, Basilius & laudatus a Theophylacto Gregorius Nyssenus affirmant. Ceterum quamvis concederetur, nullum ante Dionysiana tempora fuisse hujus verbi usum, fatendum tamen esset, inter Christianos exstitisse aliquem, a quo illud primum cœperit usurpari. Quid ergo prohibet, quo minus Dionysius, vir philosophicæ disciplinæ peritissimus, qui hujusce vocis, ab Aristotele alicubi traditæ, vim noverat, illa eodem, ac ille philosophorum princeps, sensu & significatione primus inter Christianos usus esse dicatur? Ita totidem atque iisdem fere verbis apud Nourrium Dissertationis de S. Dionysii Operibus cap. 14 Areopagitici proponunt alia, quæ, ut mox dixi, afferre adhuc solent, ut supra allatum Morini ratiocinium convellant. Verum audi, qui & hisce, partim a me amplius adhuc infra refutandis, laudatus Nourrius loco proxime cit. occurrat.

[158] Quæ … (ipsamet scriptores hujus verba, [utpote & ipsis a Nourrio] paulum dumtaxat, ubi id vel mendum corrigendum vel locutionis claritas exigit, mutata, allego) ad probandum vocis ὑποστάσεως usum adducuntur, ea nihil habere videntur soliditatis & firmamenti. Epistolam enim Dionysii Alexandrini ipsi suppositam adulterinamque esse, critici doctiores facile agnoscunt. Altera vero Alexandri, Alexandrini episcopi, ad Alexandrum alium epistola, quo tempore scripta sit, nullus definire potest. Baronius quidem illam anno CCCXXVIII, quo Licinii mortem consignat, datam opinatur; sed ruinoso nititur fundamento. Nam Licinius, non anno CCCXXVIII, sed CCCXXIV, ut accuratioris criterii scriptoribus videtur, vitam finivit. Demus tamen, Alexandrum eo, quo vult Baronius, tempore suam exarasse epistolam, quid inde? Nulli sane mirum esse debet, vocem hypostasis ab homine, Alexandrinæ synodi, anno CCCLXII celebratæ, temporibus adeo vicino fuisse usurpatam; sed illud sane mirabilius, quod nullus scriptor, ut Petavius ostendit, his tanti viri vestigiis, nisi post Alexandrinam synodum insistendum esse, putaverit. Quod certe, quam parum ea vox ineunte seculo quarto atque a fortiori seculis superioribus usitata esset, aperte demonstrat.

[159] [per rationes oppositas confutatis, infirmatur.] Nec plus roboris & virium illud habet, quod ea vox & in Epistola ad Hebræos occurrere & a Basilio Gregorioque sensu Dionysiano explicari objicitur. Uterque enim Basilius & Gregorius post Nicænum concilium, non secus ac Alexander, Alexandrinus episcopus supra memoratus, scripsere; atque hi eam vocem sensu, temporibus suis usitato, interpretati sunt. Nullus autem ante illud concilium eamdem Pauli vocem ita censuit explicandam. Et id quidem ita certum est, ut in Latina ejusdem Paulinæ Epistolæ versione vox Græca ὑπόστασις non per Latinam hypostasis, sed figura substantiæ reddita legatur. Denique quod aiunt, auctorem nostrum primum forsitan fuisse, a quo eadem vox sensu memorato accepta sit, gratis omnino fingitur. Noster quippe auctor (Operum scilicet Areopagiticorum scriptor) de ea, ut cuilibet citatos locos percurrenti planissimum fiet, sic disputat, acsi sensus, quem illi tribuit, nulli omnino incognitus, receptus esset ab omnibus. Hactenus laudatus Nourrius, aut, si mavis, quorum is opinionem hic tuetur, Antiareopagitici; ac aliqui quidem ex hisce, ne quidem ipsum Apostolum Paulum scriptæ ad Hebræos Epistolæ cap. 1 voce ὑπόστασις ad personam, sed ad substantiam seu essentiam significandam usum esse, omnino etiam, quod tamen laudatus Nourrius verbis recitatis facere non videtur, contendunt, in opinionis suæ confirmationem addentes, Epiphanium etiam Hærefi 69 præfatam Pauli vocem, quæ a Latino sacræ Scripturæ interprete Substantia redditur, pro essentia dilucide accipere.

[160] [Cozza quidem, vocem hypostasis ab ipsomet Paulo pro Persona fuisse usurpatam,] Verum hisce Vindiciarum Areopagiticarum part. 2, cap. 12, § 1 num. 9 Cozza sequentem respondet in modum: Meo judicio non recte sentire videntur præfati adversarii, Antiareopagitici videlicet, quia, eorum stante responsione, dicendum esset, loco cit. a Paulo significari, Filium esse figuram, non personæ, sed essentiæ Patris, sicque Dei Verbum imago esset divinæ Essentiæ, quod non libenter a Patribus conceditur. Nam Basilius Epist. XLIII, Gregorius Nyssenus in lib. de differentia suppositi, & essentiæ, & alii fatentur, Filium ac Dei Verbum non essentiæ imaginem esse, sed Patris, licet in essentia, seu ratio, qua est imago Patris, sit essentia, prout subsistit in Filio genito. Et ratio est, quia Filius illius est imago, cujus est filius. Nam imago secernitur ab exemplari, ut res producta a producente; at Verbum divinum non est essentiæ Patris Filius, sed suppositi ac Personæ Patris Filius. Erit ergo imago Personæ Patris, non essentiæ, a quo est genitus in similitudinem naturæ, seu potius in identitatem naturæ. Si enim diceretur imago essentiæ Patris, a qua non potest dici genitus, eodem pacto & imago dici posset Spiritus Sancti propter identitatem essentiæ, & ipsemet Spiritus Sanctus dici posset imago Filii & Patris, & Pater imago Filii & Spiritus Sancti, quod nemo concedit. Est itaque Verbum Patris personæ imago, quia ut vivens a Patre vivente genitum, in similitudinem naturæ, principio vitæ conjuncto, prout loquuntur theologi.

[161] [itaque etiam Apostolum ab Epiphanio exponi, duobus hujus] Nec Epiphanius hæresi LXIX aliter exponit: nam ibi solum probare intendit, Filium esse Patri consubstantialem, & respondens cuidam adversariorum argumento dicentium, nomen Substantiæ ad indicandam consubstantialitatem Filii cum Patre non reperiri in sacra Scriptura, ait optime reperiri apud Paulum in Epistola ad Hebræos dicentem: “Cum sit splendor gloriæ & figura substantiæ ejus;” ex quibus verbis vult, Filium in hypostasi sua esse figuram & imaginem Patris ratione substantiæ, ac naturæ utrique communis. Verba ejus sunt: “Est enim Dominus in hypostasi sua & splendor gloriæ ac figura substantiæ ejus. Est igitur substantia, non quidpiam facultatum instar suppetens, sed illud ipsum, quod est, sicut Moyses dixit. Qui est, misit me, inquit ad filios Israël. Itaque qui est, ens est, ut ita dicam; hoc autem nihil aliud est, quam substantia;” & prosequitur probans, esse eandem substantiam seu essentiam in Patre & Filio, ratione cujus Filius est Patris figura & imago. Inde est, quod, quando dicit, Filium esse similem Patri, nunquam dicit, esse similem substantiæ Patris, sed personæ Patris; quare hæres. LXXIII, cap. XV agens ex professo de hac Filii cum Patre similitudine ait: “In confesso apud omnes istud est, nec similem esse sibi Patrem, neque sibi ipsi Filium, sed Filium esse Patris similem, & eo ipso, quod in omnibus Patri similis est, Filium esse, non Patrem. Qui quidem perfecte a perfecto Patre ante intelligentiam omnem, omnemque rationem ac tempora sæculaque e Patris est similitudine genitus eo modo, quem solus agnoscit Pater, qui illum e seipso citra passionem omnem genuit.”

[162] Et cap. XXXI explicans in terminis, quomodo Filius sit Patris imago, [allegatis textibus probare conatur;] ait: “Credere oportebat, similem esse Patris Filium, utpote cum illius, qui supra omnia est, imago sit ille, qui pervadit omnia, & per quem producta sunt omnia tam in cælo, quam in terra. Imago porro ejusmodi, non qualis est animati figura, id, quod animæ est expers, neque velut artis effectio aut effectionis opus, sed tanquam genitoris id, quod genitum est. Cumque præterea nefas sit ad Unigeniti generationem, quæ sæculis omnibus prior est, corporeæ & humanæ generationis proprias notas conditionesque transferre; ac denique, cum ad sapientiæ illius exemplum, quæ humanas cogitationes complectitur, ita Filii sit exigenda generatio, ut per se subsistat nihilominus & existat.” Itaque Epiphanius nullibi dicit, Filium esse substantiæ Patris imaginem, sed Patris dumtaxat personæ, licet ratione naturæ utrique communis, Filio per generationem a Patre communicatæ; ergo neque potuit nomen Substantiæ, cui Paulus Filium similem esse scribit, usurpare pro essentia seu natura, sed pro Patris persona seu hypostasi, cui similem esse Filium, sæpe probavit. Et gratis concesso, Epiphanium illo in loco Pauli pro substantia non accipere personam, sed ipsam naturam Divinam Patris, Filio consubstantialem, ut adversarii contendunt; cum Chrysostomus, Theodoretus, Basilius & Gregorius sumant ibidem substantiam pro Patris persona, hos sacros scriptores Epiphanio synchronos, eidem oppono Epiphanio. Ita hactenus scriptor laudatus, vocabulum ὑπόστασις, quod a Paulo Apostolo loco supra cit. adhibetur, personam ibidem necessario significare, nec ab Epiphanio in alia significatione fuisse acceptum, contendens; verum tam hoc, quam illud a vero alienum, vel saltem esse admodum dubium, patescet ex iis, quæ mox adducam, cum primum ostendero, nec causam ejus multum juvare scriptores, quos S. Epiphanio opponit, si is forsan vocem ὑπόστασις, a Paulo loco cit. adhibitam, pro substantia seu essentia accepisse sit dicendus. Chrysostomum, Theodoretum, Basilium & Gregorium primo in rem suam laudat; verum hi non citius, quam cum jam Nicænum anni 325 concilium celebratum fuisset, scripserunt, tumque, etsi raro quidem, subinde tamen, maxime post Alexandrinum anni 362 concilium, post quod etiam iidem sancti Patres vitam protraxerunt, vocabulum ὑπόστασις ad significandam Personam nonnulli, uti ultro fatemur, scriptores Græci, aliis contra id adhuc substantiam interpretari pergentibus, usurpare cœperunt; ut mirum non sit, vocabulum ὑπόστασις, a Paulo in Epistola ad Hebræos usurpatum, Personam interpretatos esse memoratos sanctos Patres.

[163] [verum nec scriptores, quos in rem suam citat,] Observavit hoc ipsemet Cozza, hincque hisce mox adjungit aliquot etiam scriptores alios, concilio Nicæno anteriores, Tertullianum nimirum, Origenem, Gregorium Thaumaturgum & Dionysium Alexandrinum, quos omnes pariter voce hypostasis ad Personam sanctissimæ Trinitatis significandam usos esse, contendit. Verum textus, quem ad rem quantum ad Tertullianum, Latinum seculi 2 scriptorem, probandam affert, Personæ quidem, at non item, quod tamen esset necessum, hypostasis vocabulum complectitur. Idem est de textibus, quos ad rem quantum ad Origenem & Gregorium Thaumaturgum, Græcos ambos seculi III scriptores, stabiliendam in medium adducit. Nec refert, in Latina textuum illorum Græcorum interpretatione, quam dumtaxat recenset, vocabulum personæ ad Personas in divinis significandas usurpari; in neutro enim Græcorum illorum textuum vocabulum ὑπόστασις ad significandam Sanctissimæ Trinitatis Personam a binis scriptoribus præfatis fuisse adhibitum, ipsemet Cozza satis indicat, dum, horum recitatis, quos dixi, textibus, de solo Dionysio Alexandrino mox subjungit, eum in Epist. contra Paulum Samosatenum in Resp. ad quæst. 4 apertis verbis voce hypostasis uti. Quod autem nominatim ad dictum Dionysium Alexandrinum, qui & ipse seculo III floruit, jam spectat, re quidem vera in Epistola, quæ veluti a sancto illo episcopo contra Paulum Samosatenum scripta circumfertur, vocabulum Græcum ὑποστάσις ad Personam in divinis significandam usurpatur; verum an Epistola ista sanctum illum patriarcham Alexandrinum re etiam vera habeat auctorem, dubium est admodum atque incertum, uti nemo non colliget ex iis, quæ apud nos tom. 2 Octobris in Appendice de Sancti illius Operibus cap. 5 & 6 de Dionysii adversus Paulum Samosatenum epistolis disputata sunt.

[164] [patrocinantes habet,] Et vero Epistolam illam Dionysio Alexandrino a posterioris ævi scriptore fuisse suppositam, vel ex hoc ipso verosimilius potest videri, quod in ea, ut dictum, ad personam significandam adhibeatur vox ὑπόστασις, quæ in isthac significatione a nullo prorsus seculi III, quo Dionysius Alexandrinus floruit, scriptore alio adhibita invenitur. Hinc etiam ruit, quod Cozza, qui nec ipse laudatam contra Paulum Samosatenum epistolam pro indubitato Dionysii Alexandrini fœtu admittit, præterea insinuat, negari scilicet non posse, quin scripta equidem sit ab aliquo, qui eodem, quo Dionysius Alexandrinus, tempore, seculo nempe III, floruerit. Adhæc etsi etiam darem, vocem ὑπόστασις ad personam significandam jam inde etiam a seculo III interdum fuisse adhibitam, consectarium necdum necdum vel sic fieret, ut dicta ad Paulum Samosatenum epistola, si Dionysium Alexandrinum non habeat auctorem, fuerit a scriptore aquali exarata. Quid ni enim factum esse possit, ut æque a seculi quinti aut sexti, quam a seculi tertii auctore fuerit conscripta, Dionysioque Alexandrino afficta? Quidquamne forsan, quod, quo minus factum id credatur, impediat, in laudata epistola occurrit? Verum nihil Cozza allegat hujusmodi, nec allegari posse, apparet. Tertione itaque, an posteriori dumtaxat seculo floruerit auctor, qui epistolam, de qua hic agimus, conscripsit, admodum saltem est dubium, nequitque proinde e vocabulo ὑπόστασις, quod in ea ad significandam Sanctissimæ Trinitatis Personam adhibetur, pro certo concludi, jam inde a seculo tertio vocabulum illud in significatione isthac fuisse usurpatum.

[165] Discutiamus modo, an equidem, uti ratiocinio, supra huc transcripto, [nec Epiphanius adhibitam a Paulo vocem hypostasis pro Persona accepit,] Cozza contendit, vocabulum illud apud Paulum Apostolum, in Epistola ad Hebræos de Dei Filio dicentem, ὁ χαρακτὴρ τῆς ὑποστασεως ἀυτοῦ, figura hypostasis ejus, in dicta significatione accipiatur, itaque etiam ab Epiphanio adversus hæreses lib. 2, tom. 2, Hæresi 69, num. 70 fuerit acceptum. Ut meliori, quo fieri potest, modo rem exsequamur, ipsamet huc spectantia, quæ sanctus ille Pater loco cit. adversus Arianos, Filium Dei consubstantialem Patri negantes, proloquitur, verba juverit transcripsisse. Sequentia hæc sunt: Hunc in modum instare (Ariani scilicet) solent. Unde nobis, inquiunt, nomen illud Substantiæ? Aut cur consubstantialis Patri Filius dicitur? Quonam in Scripturæ loco consubstantialitatis est facta mentio? Quis unquam ex Apostolis Dei substantiam nominavit? Hoc enim videlicet ignorant, idem esse hypostasim aut substantiam dicere. Est enim Dominus in hypostasi sua & “Splendor gloriæ ac figura substantiæ ejus.” Est igitur substantia, non quidquam facultatum instar suppetens, sed illud ipsum, quod est, sicut Moyses dicit. “Qui est, misit me,” inquit ad filios Israël. Itaque qui est, ens est, ut ita dicam; hoc autem nihil aliud est, quam substantia. Ita hactenus Epiphanius laudatus; cum autem, idem esse hypostasim aut substantiam dicere, insinuet, simulque, quo, aliquem ex Apostolis nominasse Dei substantiam, probatum det, plus semel jam laudatum Pauli ad Hebræos textum adducat, adhibitam in hoc ὑπόστασις vocem, non pro Persona, sed pro Substantia abs illo sancto Patre fuisse acceptam, indubitatum apparet.

[166] Cozza quidem (adi ejus verba supra recitata) contendit, [vel saltem, an id fecerit,] Dei Filium, non substantiæ Patris, sed Personæ dumtaxat imaginem seu figuram ab Epiphanio dici, hincque & ipsum nomen Substantiæ, cujus figuram esse Filium, Paulus in Epistola ad Hebræos scribit, non pro essentia seu natura, sed dumtaxat pro Patris Persona seu hypostasi a sancto illo Patre usurpari; verum Epiphanius, uti ipsemet Cozza fatetur, verbis mox recitatis aliisque nonnullis, quæ hisce proxime subjungit, Dei Filium Patri consubstantialem seu connaturalem adversus Arianos probare conatur, huncque in finem sæpissime jam memoratum Pauli ad Hebræos textum allegat; cum autem, si occurrens in hoc nomen Substantiæ pro Persona Epiphanius accepisset, neutiquam ad jam dictum sancti hujus Patris institutum textus ille, ut cuique rem attente consideranti patescet, conducturus fuisset, dubitandum non videtur, quin usurpatum in hoc Substantiæ nomen, non pro Patris Persona, sed pro natura seu essentia idem ille sanctus Pater acceperit, contra ac Cozza opinatus est. Nec, quod ad opinionem suam stabiliendam scriptor istic præmiserat, veritati consonum apparet. Epiphanius enim, Patris dumtaxat Personæ imaginem esse Filium, nullibi affirmat. Dei quidem Filium, sicuti id, quod genitum est, Genitoris est figura, Patris esse imaginem seu figuram, in altero e binis, quos Cozza supra allegat, textibus tradit; verum substantiæne Patris, an Personæ dumtaxat sit imago, haud aperte edicit. Nec Epiphanium de Patris Persona, cujus dumtaxat imago sit Filius, intelligendum evinces, si cum Cozza (adi hujus supra huc transcriptum ratiocinium) argueris, Dei Filium seu Verbum imaginem esse illius, cujus est Filius; non esse autem essentiæ seu naturæ, sed Personæ Patris Filium; etsi enim Dei Verbum naturæ Patris seu divinæ, secundum se spectatæ, Filius certo non sit, nihil tamen obstare videtur, quo minus naturæ divinæ, prout hæc Patris est seu a Patre & continetur & patriis characteribus insignitur, Filius dicatur.

[167] [admodum est dubium, uti etiam an vox illa pro persona,] Omnibus itaque accurate expensis, an vocabulum ὑπόστασις, quod a Paulo Apostolo in Epistola ad Hebræos adhibetur, pro Persona seu ad significandam Personam Epiphanius acceperit, saltem admodum est dubium. Nec, an ab ipsomet Paulo Apostolo in significatione istac fuerit acceptum, est certius. Cum enim Dei Filius, etsi quidem, ut jam docui, naturæ Patris seu divinæ, secundum se spectatæ, figura seu imago non sit, dictæ tamen divinæ naturæ, prout hæc Patris est patriisque characteribus afficitur, figura seu imago non inepte dicatur, nihil omnino impedire videtur, quo minus in hisce Pauli ad Hæbræos verbis ὁ χαρακτὴρ τῆς ὑπόστασεως ἀυτοῦ, figura hypostasis ejus, id est, Dei Patris, vocabulum hypostasis tam pro Substantia, quam pro Persona possit accipi; quod cum ita sit, illudne pro Persona, an contra pro Substantia acceperit seu usurparit, dubium esse admodum, necesse est; imo vero, cum dictum Pauli vocabulum antiquus sacræ Scripturæ interpres pro Substantia, ut jam supra monui, acceperit, a Paulo illud in eadem etiam significatione fuisse acceptum, verosimilius apparet, maxime cum nec a Paulo, nec ab ullo alio ante concilium Alexandrinum, anno 362 celebratum, sat clare, quid esset hypostasis seu persona, definitum inveniatur.

[168] [quæ cum natura individua a philosophis ethnicis confunditur,] Anastasius in libro, qui ὁδηγὸς, Latine Dux viæ, inscribitur, cap. 6 sic scribit: Aristoteles dicit, personas esse particulares essentias seu singulares naturas. Et Theorianus in legatione ad Armenos, Exteri sapientes, inquit, individuum sive hypostasim & quod unum est numero, definiunt οὐσίαν, quod sane divini Patres non admittunt. Quippe Patres illi deiferi οὐσίαν & naturam esse dicunt universalia, quam scriptores exteri formam sive speciem appellarunt. Ideo in sancta Trinitate naturam unam & οὐσίαν professi sunt; hypostases vero tres, natura nimirum & οὐσίᾳ plures hypostases continente. Ita ille; cum autem, uti hic docet, Aristoteles naturam individuam cum Persona seu hypostasi confuderit, significationemque adeo, qua vocabulo ὑπόστασις quid aliud, quam natura, intelligatur, ignorarit, enimvero vim, qua dictum vocabulum Personam tantummodo significet, ex Aristotele discere, primusque illud inter Christianos in significatione ista philosophorum principis exemplo adhibere non potuit Operum Areopagiticorum auctor, contra ac Areopagitici (adi num. 157) contendunt. Porro cum exteri seu ethnici philosophi substantiam singularem seu naturam individuam cum hypostasi seu Persona, uti ex Anastasio jam docui, confunderent, hinc factum, ut Sabellius quidem unam substantiam unamque Personam, Arius vero tres substantias seu naturas tresque etiam hypostases seu Personas in Deo constituerit. Nec error, quo Nestorius, uti duas in Christo naturas, ita etiam duas Personas statuit, aliunde est ortus. At vero sancti Patres, quo dictis hæreticorum illorum erroribus occurrerent, doctrinamque Ecclesiæ, quæ, teste, ut supra jam monui, Facundo Hermianensi, etiam tum, cum necdum ad distinctionem Patris & Filii & Spiritus Sancti uteretur nomine Personæ, tres semper credidit & prædicavit Patrem & Filium & Spiritum Sanctum, puram ac integram servarent, ab hypostasi & Persona οὐσίαν seu naturam sejunxerunt & veluti commune a proprio distinxerunt.

[169] Quæ est, inquit Basilius Epist. 349, ratio communis ad proprium, [quæque quid sit, exponitur, ab ipsomet Paulo fuerit adhibita;] … eandem habet οὐσία ad hypostasim. Eodem fere modo Epist. 291 loquitur Cyrillus Alexandrinus. Si Patrum, inquit Dial. 1, quem Immutab. inscripsit Theodoretus, doctrina spectetur, quam habet differentiam commune & proprium, vel genus & species ac individuum, eandem habet substantia & hypostasis. Hinc factum, ut tandem post concilium Alexandrinum, anno 362 celebratum, hypostasis seu Persona definita, seu descripta a theologis utplurimum fuerit: Natura intellectualis terminata & completa, quæ nec pluribus eadem est nec unita digniori, ut illius fiat vel teneatur ab illa. Atque ex hac quidem definitione aut, si mavis, descriptione tres in Sanctissima Trinitate Personas seu hypostases, at non item duas in Christo dari, recte intelligitur; verum hypostasim, cujus imaginem seu figuram esse Filium, Paulus Apostolus ad Hebræos scribit, eo modo, quo hypostasis seu Persona in jam nunc data hujus definitione describitur, fuisse a Paulo seu acceptam seu intellectam, creditu apparet admodum difficile. Hinc porro jam fit, ut, a Paulo ibidem nomen hypostasis, non pro Persona, sed pro Substantia naturave Patris seu divina, non quidem simpliciter ut natura divina est, sed ut Patris est ac patriis characteribus afficitur, fuisse acceptum, multo adhuc evadat verosimilius. Quod si porro cuiquam Dei Filium Substantiæ divinæ, prout hæc Patris est patriisque characteribus insignitur, dicere imaginem fortassis adhuc displiceat, esse equidem non videtur, cur is rei, per Patrem significatæ, imaginem seu figuram dicere Filium abhorreat.

[170] Quid si ergo Paulus per hypostasim Patris, cujus figuram esse Filium, [etsi autem hic dictam vocem pro re, per patrem significata, fortassis usurparit, eam tamen] in Epistola ad Hebræos, supra sæpissime laudata, affirmat, nihil intellexerit aliud, quam rem, per Patrem significatam, quæ, quemadmodum jam supra docui, a re per Filium itemque a re per Spiritum Sanctum significata distingui per Operum Dionysianorum auctorem lib. de Divinis Nominibus cap. 2, § 3 asseritur? Enimvero vocabulum hypostasis, quod diversissimas, ut supra recitatis verbis Morinus docet, significationes habet, re etiam vera in significatione ista a Paulo Apostolo loco cit. fuisse acceptum, ab omni prorsus veri specie haud abhorrere mihi videtur. Nec est, quod reponas, vocabulum hypostasis, si pro re dumtaxat a Paulo, dum Dei Patris figuram esse Filium, loco supra cit. ait, usurpetur, in eadem pariter significatione ab Operum Dionysianorum auctore, quotiescumque in his de divinis Personis loquens vocabulum ὑπόστασις adhibet, fortassis usurpari, frequentemque proinde hujus usum, qui apud dictum auctorem occurrit, impedire non posse, quo minus pro Areopagita hic habeatur; nullum enim prorsus indicium, e quo vocabulum ὑπόστασις pro re tantummodo, per Patrem significata, a Paulo Apostolo loco cit. non usurpari, utcumque colligas, apud eumdem Apostolum occurrit, ubi interim Operum Dionysianorum auctor, dum lib. de Divinis Nominibus § 3 sermonem de re, per Patrem significata, instituit, vocabulum Latinum res, non per vocem ὑπόστασις, sed per vocem χρῆμα Græce exprimit; quod ab eo aliis locis, quibus de divinis Personis loquens vocabulum ὑπόστασις adhibet, neutiquam id pro re, per hasce significata, tantummodo usurpari, qualicumque saltem argumento est.

[171] [pro persona Operum Dionysianorum auctor accepisse monstratur,] Adhæc Græca istæc Pauli verba ὁ χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεως ἀυτοῦ, non inepte utique Latine redduntur, figura rei, per illum (Deum Patrem scilicet) significatæ; hæc autem libri de Divinis Nominibus § 5 verba τῶν ἑναρχικῶν ὑποστάσεων, & τῶν θεαρχικῶν ὑποστασεων, non nisi inepte Latine redderentur, præcipuarum rerum & divinarum rerum. Ut id perspicuum efficiam, Latinam textus longioris Græci, cui dicta Græca verba includuntur, interpretationem lubet primum huc transcribere. Sic habet: Quin etiam est in superessentialibus Dei nominibus distinctio, qua non tantum, ut dixi, secundum ipsam unionem quælibet præcipuarum personarum impermixta atque inconfusa ponitur; verum etiam ea, quæ supersubstantialis illius divinæ generationis sunt, inter se minime reciprocantur. Adeo ut solus Pater fons sit in supersubstantiali deitate, atque ita Pater non sit Filius, neque Filius sit Pater, sed cuique divinarum personarum propriæ suæ laudes inviolatæ conserventur. Attente modo Latini hujus textus phrases, singulaque, quibus hæ concipiuntur, verba considera, nec dubito, quin futurum sit, ut fateare, nomini Persona, quod bis in dicto textu adhibetur, substitui non posse nomen res, Græcaque adeo proxime huc transcripta verba Latine per hæc Præcipuarum rerum & divinarum rerum omnino inepte esse reddenda. Quod cum ita sit debeantque proinde eadem illa Græca verba Latine exponi per sequentia istæc præcipuarum personarum & divinarum personarum, dubitandum non est, quin in textu Græco, cui Latina proxime jam data interpretatio respondet, nomen ὑπόστασις ad Personam (neque enim etiam id, cum plurali numero efferatur unaque dumtaxat sit divina Substantia seu natura, pro Substantia ibidem usurpatur) significandam ab Operum Dionysianorum auctore adhibeatur.

[172] [hincque & ex nonnullis aliis Areopagitam esse hunc non posse, concluditur.] Nec id tantum jam mox memorato libri de Divinis Nominibus loco abs illo fit, verum etiam pluribus aliis supra jam assignatis; ut, qui librum illum legerit, non possit non convinci, significationem, qua vocabulum hypostasis pro Persona usurpatur, Operum Dionysianorum auctori, non secus acsi hujus ætate omnibus passim nota receptaque fuisset, statam ac constantem exstitisse. Jam vero, cum res ita habeat, ac, ut supra docui, ante Nicænum anni 325 concilium ne umquam quidem, raro autem dumtaxat ante Alexandrinam anni 362 synodum præfatum vocabulum ad Personam significandam fuerit adhibitum, imo vero cum non pauci etiam post istam synodum in significatione isthac idem vocabulum vel omnino non usurpandum contenderint, vel saltem subtimide tantummodo usurparint, id enimvero, Dionysiana Opera jam inde a seculo primo secundove ineunte composita non fuisse, Sanctumque nostrum proinde auctorem habere non posse, argumento est perquam valido, maxime cum in concilio Nicæno, uti & in Alexandrino, anno 362 celebrato, ubi de vocabuli ὑπόστασις ad Personam in divinis significandam usu disputatum acerrime fuit, a nullo prorsus Patrum pro usu illo firmando introducendove auctoris Operum Dionysianorum auctoritas fuisse allegata uspiam legatur, imo nullus omnino scriptor ante seculum quintum Opera illa in finem prædictum citasse reperiatur; quod tamen, si eadem Opera jam tum fuissent contexta, fieri ægerrime potuisset. Bina modo adhuc argumenta alia, quorum alterum ex iis, quæ de Monachis, alterum ex iis, quæ de Ecclesiasticis cæremoniis, ætate sua adhiberi solitis, Operum Areopagiticorum auctor scribit, Areopagitici repetunt, cap. seq. proponere aggrediamur.

CAPUT XII.
Quæ de monachis, cæremoniisque ac ritibus sacris, ætate sua adhiberi solitis, Operum Dionysianorum auctor memorat, esse hunc non posse Areopagitam, commonstrant.

[Cum liber de Ecclesiastica Hierarchia monachorum meminerit, monachique,] Operum Dionysianorum auctor, de monachis, qui ætate sua exstiterint, variisque, quibus ab aliis quidem Therapeutæ, ab aliis vero Monachi nominati fuerint, appellationibus nonnulla lib. de Ecclesiastica Hierarchia cap. 6 præfatus, mox ritum, quo consecrari soluerint, exponit; cum ita autem monachos, tonsura & veste a reliquis Christianis discretos, ætate sua exstitisse, imo & ante hanc monachorum hujusmodi Ordinem fuisse institutum, non obscure insinuet, simulque, eorum professionem solemnibus ac publicis, non secus ac seculo V & VI, cæremoniis fuisse emissam, apertissime tradat, inde Nourrius, proxime laudatum librum Dionysio Areopagitæ abjudicandum, contendit, Dissertationis de Operibus sancti Dionysii, supra sæpissime laudatæ, cap. 15 sequentem arguens in modum: præterquam quod priorum Ecclesiæ sæculorum scriptores, atque ii etiam ipsi, qui de singulis Christianorum ordinibus accuratius iisdem temporibus disseruerunt, nullam monastici ordinis monachorumve professionis fecere mentionem; certe quidam eruditissimi & antiquissimi Rerum monasticarum indagatores earum originem ad Paulos, Antonios, Pachomiosque referunt. His ergo auctor noster posterior esse debet, nec Dionysius Areopagita dici potest.

[174] Areopagitici tamen hunc non exiguæ difficultatis nodum haud difficulter se solvere arbitrantur, [licet etiam duplex horum genus Areopagitici distinguant,] duplicis monachorum generis distinctione. Aliud enim esse aiunt genus cœnobitarum & eremitarum, qui a plebe prorsus secreti & a cæterorum hominum societate separati, in monasteriis & cœnobiis vel in sylvis & montibus vitam monasticam degebant. Hos fatentur longe post Dionysii ætatem, nec ante Pauli, Antonii & Pachomii tempora ortum habuisse. Aliud vero contendunt fuisse genus monachorum, qui pars populi præcipua & illustrior gregis Christi portio inter laïcos ita computabantur, ut primus eis in synaxi post Ecclesiæ ministros adsignatus esset locus. Illi porro privatim in suis urbium ædibus vel simul in collegiis vitam puram & castam atque curis terrenis expeditam unique Deo mancipatam agebant. Monachos autem istos temporibus Apostolorum exstitisse dicunt, eosque esse asserunt, de quibus Philo Judæus illum instituit sermonem, qui ab Eusebio in Historia sua transcriptus est. Neque dixeris hos, quos Philo non monachos, sed Therapeutas vocat, revera monachos non fuisse, sed Judaïcæ, nequaquam vero Christianæ religioni addictos, atque Eusebium hac in re, ut eruditus ejus interpres Valesius observat, vano errore fuisse deceptum. Ab Areopagiticis enim audies, nullas penitusque frivolas esse Valesii adversus auctorem suum probationes. Et certe, inquiunt, Eusebius vir summæ eruditionis in dignoscenda Therapeurarum religione tam turpis hallucinationis non sine temeritatis nota potest insimulari. Addunt præterea, Hieronymum huic Eusebii de Christiana Therapeutarum religione opinioni hæc subscripsisse in verba: “Philo videns Alexandriæ primam Ecclesiam adhuc judaïzantem, quasi in laudem gentis suæ librum super eorum conversatione scripsit.”

[175] [Dionysii ætate, uti variis rationibus,] At sane Areopagitici, Therapeutas, si fieri possit, Christianæ religioni nomen dedisse, invictis demonstrent argumentis, per nos licet; sed illos vitam monasticam, qualis ab auctore nostro describitur, aliquando duxisse, nullo unquam, ut putatur, antiquitatis monimento probabunt. Missa etenim primum ea facimus, quæ scriptor noster (an non Philo?) de monachis (imo Therapeutis) suis tradidit, eos non in urbibus, sed extra urbes progressos, in hortis agellisque degisse, ac proinde Antonianis, quod alii negant, fuisse similes. Illud autem potissimum quærimus, cur Eusebius, qui tanto nisu Therapuetas Philonianos Christianis adnumerandos esse, probare conatus est, eosdem nullibi dixerit monachos fuisse, vel successores habuisse, qui vestibus, tonsura, votis solemnibus, ac vivendi ratione ab omnibus Christianis secreti, perfectiorem vitæ monasticæ normam profitebantur. Cur Hieronymus, tantus monasticæ professionis prædicator, eosdem Therapeutas in monachorum numerum non refert, illosque cum cæteris omnibus primæ Ecclesiæ Christianis permiscet & confundit? Nulla proculdubio alia ratio adferri poterit, quam nec Therapeutas initio nascentis Ecclesiæ, nec ullos Christianos Dionysii tempore tales monachos fuisse, quales ab auctore nostro memorantur.

[176] [in medium] Atque illud quidem eo rursus confirmari potest, quod monasticum institutum non ferebant prima sævientium adversus Christianos persecutionum tempora. Quis enim sibi persuadeat, tyrannos idolorumque cultores, qui summa crudelitate in Christianos omnes grassabantur, eos impune tulisse, qui, in collegiis communiter degentes, tonsura & veste perfectiorique vivendi genere cæteris Christianis illustriores erant. “Sacerdos,” inquit auctor noster, “stat ante altare; … is autem, qui consecratur, post sacerdotem …, nec supra caput habet Scripturas … sed tantum adstat sacerdoti, supra illum mysticam invocationem prosequenti. Qua finita, sacerdos, ad eum accedens, rogat ipsum primum, an omnibus rebus dividuis renuntiet, non solum vitis, sed etiam imaginationibus. Deinde exponit illi vitam perfectissimam, contestans illum debere mediam vivendi rationem superare. Quæ ubi omnia is, qui initiatur, professus est, sacerdos eum, signo crucis consignatum, tondet … omnique veste detracta, eum alia induit” Quis autem primis Ecclesiæ temporibus monachum aliquem veste & tonsura ab aliis Christianæ religionis hominibus discretum, in publico visum, aut a paganis captum, tortumque aut necatum memoriæ aliquando mandavit?

[177] Ubinam, quæso, collegium aliquod, in quo monachi simul vitam degerent, [hic adductis,] a paganis aut imperatoribus prædatum aut eversum legitur? Si quid his non omnino absimile in quibusdam martyris alicujus Actis occurrere dixeris, arguetur continuo, illa nec genuina esse, nec sincera, nihilque de tempore, quo martyr ille obierit, ab eorum scriptoribus certo definiri. Tradit denique auctor noster, nomen Therapeutæ & Monachi suo tempore tritum & vulgare fuisse, atque a præceptoribus suis illud Christianis, ritum monasticum solemniter profitentibus, inditum. “Hinc sancti præceptores nostri,” inquit, “divinis eos appellationibus sunt prosequuti: alii quidem Therapeutas, alii vero Monachos appellaverunt: οἱ μὲν θεραπευτὰς, οἱ δὲ μοναχοὺς ὀνομάζοντες.” Quinam, obsecro, esse poterant hi Dionysii præceptores, qui ea nomina appellationesque divinas illis imposuere? Non Philo quidem. Is enim Judæus cum esset, a Dionysio Areopagita tamquam unus ex sanctis præceptoribus suis laudari non potuit. Quinam ergo ab eo præceptores appellantur? Num Hierotheus vel alii, quorum nomen excidit evanuitque memoria? Sed hi suis temporibus celebres esse debuerunt, & omnibus facile noti. Cur ergo isti soli cum discipulo suo Dionysio Areopagita primo, secundo tertioque Ecclesiæ sæculo monachorum nomina, ordinem, statum, professionem, vota, tonsuram, vestem & collegia memoraverunt? Certe cum alii scriptores per tam longa trium sæculorum spatia horum omnium nequaquam meminerint, id sane argumento non levissimo est, tempore Dionysii nullos exstitisse hujuscemodi monachos & Therapeutas.

[178] Ita hactenus Nourrius, monachos tales, quales loco supra assignato ab Operum Dionysianorum auctore describuntur, [aliisque superadditis probatur,] Dionysii Areopagitæ ætate non exstitisse, rectissime ob rationes, quas allegat, contendens; istos namque monachos vestitu, tonsura, perfectiorique, quam, professione solemniter edita, sectabantur, vitæ ratione a reliquis omnibus Christianis laudatus auctor (adi ejus num. 176 jam nunc recitata verba) facit diversos; monachos autem, qui eo modo a reliquis omnibus Christianis differrent, Dionysii Areopagitæ ætate institutos jam fuisse, haud apparet. Therapeutas quidem, a Philone apud Eusebium lib. 2 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 17 memoratos, pro monachis, per Operum Dionysianorum auctorem descriptis, Areopagitici obtrudunt; verum recte id abs se fieri, rationibus, quas allegant, minime evincunt. Etsi enim, contra ac Valesius contendit, Philoniani Therapeutæ, prope Alexandriam potissimum commorati, fide forsan, non refragante etiam per verba supra recitata Nourrïo, exstiterint Christiani, suaque certe vivendi ratione quoddam præbuerint monasticæ vitæ exemplum, habitu tamen, tonsuraque & vitæ, quod, professione solemniter edita, sectati memorantur, genere a reliquis Christianis in modum monachorum, ab Operum Dionysianorum auctore descriptorum, haud fuerint diversi; præterquam enim quod Therapeutæ, a Philone laudati, mulieres sibi, uti ipsemet hic scriptor docet, adjunctas habuerint, nihilque uspiam, e quo mulieres inter memoratos ab Operum Dionysianorum auctore monachos fuisse versatas, colligas, reperire apud hunc sit, tonsuræ vestitusque singularis, quibus Therapeutæ, per Philonem memorati, a reliquis suæ sectæ hominibus fuerint distincti, nuspiam hic mentionem facit.

[179] [exstitisse non videantur,] Hieronymus quidem, qui, quæ de Therapeutis Philo memoriæ prodit, de primis Christianis scripta, in libro de Scriptoribus in Philone arbitratur, ibidem etiam indicat, sibi apparere, Talem primam credentium fuisse Ecclesiam, quales ætate sua monachi esse nitebantur; verum, etsi quidem seu Philoniani Therapeutæ seu, qui ab hisce forsan non distinguendi, primi Alexandriæ Christiani, spectata, quam fuere sectati, vitæ communis ratione, aliquod monasticæ, seu potius cœnobiticæ vitæ exemplum posteritati reliquerint, ejus tamen perfectionem assecuti minime fuerunt, multaque, quæ cum vita cœnobitica seu monastica minime congruunt, fecerunt, uti luculenter perspiciet, qui vel perfunctorie evolverit, quæ Papebrochius in suis ad Sebastianum a S. Paulo Responsionibus articulo 15, num. 126 de primis Christianis, Eusebiusque Historiæ Ecclesiasticæ lib. 2, cap. 17 de Philonianis Therapeutis observant. Quando itaque Hieronymus, primos Christianos seu Philonianos Therapeutas, prope Alexandriam potissimum versatos, tales fuisse, adstruit, quales ætate sua monachi esse nitebantur, credendus est id fecisse, non quod illorum vitæ ratio votis ullis religionis adstricta perfecteve fuerit monastica, sed quod nonnulla cum vita perfecte monastica habens communia quoddam hujus exemplar seu prototypon, ac certo etiam sensu exordium extiterit. Et vero, si Hieronymus seu primos Christianos seu Philonianos Therapeutas vitam perfecte monasticam fuisse sectatos verosve exstitisse monachos, existimavit, ut quid eos monachorum nomine nuspiam distinguit?

[180] [libri dicti auctorem non esse Areopagitam, fere certum apparet,] Sane cum hoc vel sanctus ille pater, vel etiam Eusebius, quorum tamen alter vitam monasticam commendare, alter, Philonianos Therapeutas Christianis accensendos, probare conatur, nuspiam fecerit, id utique, a neutro pro veris monachis, qui, habitu, tonsura, professione solemniter edita, vivendique ratione a reliquis Christianis secreti, perfectiorem vitæ monasticæ normam essent professi, habitos fuisse seu primos Christianos seu Philonianos Therapeutas, haud infirmo, uti Nourrius supra recitatis verbis innuit, argumento etiam est; ut proinde Areopagitici, sedulo omnibus, quæ, ut monachos tales, quales ab Operum Dionysianorum auctore loco supra cit. describuntur, Dionysii Areopagitæ ætate exstitisse, probent, in medium de Therapeutis, ab Hieronymo & Eusebio memoratis, adducunt, ad veritatis trutinam expensis, neutiquam id, quod volunt, evincant. Adhuc quidem in rem suam allegant Essæos seu Essenos, a Philone pariter, uti & a Josepho, memoratos; verum cum hi, ut iterum Papebrochius in suis ad Sebastianum a S. Paulo Responsionibus articulo 15, § 7 dilucide ostendit, haud veri monachi, imo nec Christiani exstiterint, nec sic vel utcumque suam de veris, qui jam inde a Dionysii Areopagitæ ætate exstiterint, monachis opinionem Areopagitici firmant. Jam vero, cum id ita habeat, nec iisdem Areopagiticis, quo hanc stabiliant, argumenta alia, quam jam refutata, suffragentur, enimvero monachos tales, quales ab Operum Dionysianorum auctore Ecclesiasticæ Hierarchiæ cap. supra assignato describuntur, Dionysii Areopagitæ ætate non exstitisse, huncque proinde illorum aut saltem Ecclesiasticæ Hierarchiæ auctorem esse non posse, vix non etiam certum e supra recitatis Nourrii verbis, omnibusque, quibus hæc firmavi, rationibus jam adductis apparet.

[181] Id ipsum porro prope certum etiam apparet ex ecclesiasticis ceremoniis ritibusque, [uti & ex eo, quod in eodem libro] quibus fuisse ætate sua sacros Ordines collatos, Baptismique & Eucharistiæ Sacramenta administrata ac suscepta, Operum Dionysianorum auctor Ecclesiasticæ Hierarchiæ cap. 2, 3 & 5 affirmat. Pontifex, inquit jam dicto cap. 3, precem sacram ad altare Dei celebraturus, ab ejusdem suffitione initium faciens, universum circuit chori ambitum, donec rursum ad altare divinum rediens sacrum infit Psalmorum melos, omni ordine ecclesiastico sacram ipsi Psalmodiam succinente. Per ministros exinde consequenter sacrarum Scripturarum lectio recitatur; qua finita, sacro ambitu arcentur catechumeni, & cum iis energumeni ac pœnitentes, illis, qui divinorum aspectu & Communione digni sunt, remanentibus. Porro ministrorum quidem alii clausis templi foribus assistunt, alii vero aliud quidpiam, quod sit ordinis sui, agunt. Qui autem in ministrorum ordine primas tenent, una cum sacerdotibus divino altari Panem sacrum Calicemque benedictionis imponunt, ab universa plenitudine Ecclesiæ communi hymnologia præmissa. Ad hæc divinus Pontifex sacram peragit precationem sanctamque cunctis pacem apprecatur: & dum omnes invicem amplexantur, mystica sacrorum voluminum recitatio finitur. Tum, lotis aqua manibus Pontificis ac sacerdotum, Pontifex divini altaris medio assistit, circumstantibus illi solis ministrorum primoribus una cum sacerdotibus.

[182] Porro ubi Pontifex sacrosancta Dei munera collaudavit, [vitus, Areopagitæ ætate nondum usitati, memorentur.] divinissima consecrat mysteria, quæ etiam celebrata sub symbolis sacrosancte propositis in adspectum ducit, exhibitisque divinorum operum muneribus, ad sacrosanctam eorumdem communicationem cum ipsemet accedit, tum ceteros invitat. Accepta denique dataque divina communione, in sacram desinit gratiarum actionem; populoque divina tantum symbola contuente, ipse semper Spiritu divino per beatas ac spiritales contemplationes hierarchice ad sacrosancta mysteriorum primordia in divini status puritate ducitur. Ita hactenus laudatus auctor, ritus sane, quibus ætate sua sacratissimum Eucharistiæ Sacramentum confectum fuisse, prodit, tam distinctos tamque regulatos, quam quarto aut quinto Ecclesiæ seculo fuerunt, recensens; cum autem, dum supra dictis capp. 2 & 5 de ritibus, quibus Baptismus & sacri Ordines ætate sua fuerint collati, sermonem instituit, idem etiam faciat, nec certe, ut Papebrochio nostro tom. 3 Maii in Commentario, Actis S. Pachomii prævio, num. 28 est visum, verosimile appareat, ritus in sacrorum ordinum collatione Sacramentorumque susceptione tam fuisse distinctos, fixos & regulatos Dionysii Areopagitæ ætate, quam fuerunt postmodum quarto aut quinto Ecclesiæ seculo, inde enimvero, librorum, in quibus, Sacramenta ritibus hujusmodi fuisse administrata ac confecta, adstruitur, auctorem esse non posse Sanctum nostrum, pene certum etiam apparet, uti hic erat monstrandum.

CAPUT XIII.
Validissimum, quo Opera, quæ sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, sancto huic vindicare Areopagitici nituntur, argumentum refellitur, nonnullisque adhuc, quæ pro iisdem Operibus Areopagitæ vel abjudicandis vel attribuendis faciunt, adductis, hunc illa non habere auctorem, prope etiam certum esse, concluditur.

[In Operibus Dionysianis mira ubique auctoris sanctitas elucet. Hinc Areopagitici,] In Operibus, quæ Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, mira fere ubique elucet auctoris sanctitas; cum autem hic, sese Dionysium Areopagitam fuisse, loco non uno luculentissime prodat, hinc Areopagitici, re etiam vera Areopagitam illum fuisse, contendunt, ne scilicet, qui vir Sanctus fuisse e certissimis indiciis videtur, pro impostore ac sacrilego sit habendus. Atque hoc quidem argumentum est hujusmodi, ut non aliud validius pro vindicandis Dionysio Areopagitæ Operibus, quæ sub ejus nomine circumferuntur, pugnare videatur. Leonardus Lessius in Epistola, ad Lansselium anno 1615 Lovanio Parisios scripta, elegantissime simul ac nervosissime id proponit. Lubet idcirco isthanc ex apologetica de S. Dionysii Scriptis Lansselii laudati Disputatione, in qua exstat, integram huc transcribere. Sic habet: Litteras reverentiæ vestræ datas Parisiis XIV Aprilis accepi XXIV ejusdem. Miror, post patris Martini Delrio Vindicias Areopagiticas, adhuc superesse aliquos, qui de hoc Opere dubitent, an auctori illi sit vindicandum: dissolutis enim adversariorum ratiunculis, tot profert veterum auctorum (inter quos multi summi Pontifices & viri sanctitate illustres) testimonia, quibus Scripta illa S. Dionysio Areopagitæ tribuuntur, ut vix putem, esse aliquod antiquorum Patrum Scriptum, quod pluribus testibus suo auctori possit vindicari.

[184] [ac inprimis Lessius, ne is, qui Areopagitam sese aperte prodit,] Mihi vero res adeo perspicua videtur, ut, etiamsi ejusmodi testimonia minime suppeterent, non putem ei, qui attentius expenderit Operis conditionem, de auctore ambigendum. Hac enim unica ratione facile convicetur, qua & ego, ex quo auctorem illum legi, convictus sum. Si Opus illud non esset magni illius Dionysii Areopagitæ, qui temporibus Apostolorum vixit, sed alicujus posterioris, ut Dionysii Alexandrini, vel Corinthii, vel cujusdam, qui aliquot sæculis postea temporibus Justiniani II circa annum Domini sexcentesimum nonagesimum vixerit, ut vult Scaliger, auctor ejus esset mendax, hypocrita & impostor. Ait enim, præceptorem & institutorem in rebus divinis se una cum Timotheo habuisse S. Paulum, deinde S. Hierotheum, ut videre est libr. de Ecclesiastica Hierarch. c. 2, par. 1, & de Divinis Nom. c. III & c. VII. Adfert objectionem Elymæ magi tamquam æqualis & contemporanei, de Divinis Nominibus cap. VIII; item cap. III ait, se interfuisse cœtui Apostolorum & fratrum, qui convenerant ad contuendum corpus beatissimæ Virginis: ibidem adfuisse Petrum & Jacobum; ejusque rei Timotheum esse probe conscium. Hierotheum præceptorem ibi post Apostolos excelluisse in laudanda divinitate: scribit epistolam ad Polycarpum, aliam ad Titum, aliam ad S. Joannem Euangelistam in Patmo exulantem, & in ea narrat, sibi revelatam ejus liberationem & reditum in Asiam. Scribit ad Apollophanem, hortatur eum ad fidem Christi, & commonet eclipsis, quam simul viderint in Ægypto tempore passionis Dominicæ; quomodo eam conspexerint, quæ verba inter se commutarint.

[185] Hæc & alia scribit ille auctor: quæ omnia falsa essent & meræ imposturæ, si iste non esset magnus Dionysius Apostolis σύγχρονος, [quique insuper summæ sapientiæ,] sed junior alius. Atqui prorsus incredibile est, auctorem illius Operis voluisse tam fœde mentiri & hominibus imponere: hoc enim non cadit in virum probum & sapientia conspicuum. Nam constat, auctorem illius Operis tanta fuisse sapientia & rerum divinarum cognitione, ut summis theologis, ex quo in lucem prodiit, fuerit admirationi, & nemo post Apostolos ei putetur præferendus, vel etiam æquandus; nemo de natura divina ejusque perfectionibus & operationibus scripsit sublimius aut copiosius, nemo Angelorum ordines, Hierarchias, actus hierarchicos, omnemque dispositionem præter illum nobis descripsit: nemo Scripturas sacras earumque sensus arcanos sublimius interpretatur. Ille nobis primus theologiam symbolicam & mysticam tradidit. Excidit tamen Opus illud de Symbolica theologia, & solum diversis locis ejus dat aliquod specimen; ex quo possumus conjicere, quam admirabile & sublime Opus illud fuerit. Excidit & aliud Θεολογικαὶ ὑποτυπώσεις inscriptum, cujus ipse meminit variis locis. Nemo eorum, quæ in Sacramentis geruntur, mysteria & occultas significationes profundius aut copiosius patefecit. Jam vero quam sana ubique in tanta sublimitate Theoriæ de maximis Christianæ religionis dogmatibus doctrina, ut de tribus in simplissima Divinitate hypostasibus seu personis, de earum processione & distinctione, de unitate essentiæ, de indivisa operatione, de admirabili unione naturæ divinæ & humanæ in una hypostasi Verbi, de natura mali, de efficacia Sacramentorum, de augustissimo Eucharistiæ Sacramento, quod ex sententia sui inclyti Præceptoris (Paulum vel Hierotheum intelligens) dicit esse τελετῶν τελετην, quasi dicas Sacramentorum omnium perfectionem.

[186] Quod ad elocutionem attinet, eam quoque Angelicam potius dixeris, quam humanam, adeo sublimis est; [parisque eloquentiæ indicia non obscura præbet,] nimirum ut conceptionum sublimitatem orationis sublimitas exæquet, quis post Apostolos umquam de divinis ita locutus est: Τριὰς ὑπερούσιε καὶ ὑπέρθεε, καὶ ὑπεράγαθε, κ. τ. λ. πᾶσα θεῖα πατριὰ καὶ υἵοτης ἐκ τῆς πάντων ἐξηρημένης πατριαρχίας καὶ υἱαρχίας δεδώρηται. Τὸ θεαρχικὸν Πνεῦμα. Πρὸς τὸν ἀρχίφωτον Πατέρα. Πρὸς την ὑπεράρχιον ἀρχην. Την ἀρχικην καὶ ὑπεράρχιον τοῦ θεαρχικοῦ Πατρὸς φωτοδοσίαν ἀύλοις καὶ ἀτρεμέσι νοὸς ὀφθαλμοῖς εἰσδεξάμενοι ὑπερουσίως οὐσιώθη θεανδρικαὶ ἐνέργειαι, & mille alia non coacta, non laboriose quæsita, sed sponte ex altissima contemplatione fluentia. Legi S. Augustinum de Trinitate, & multa S. Gregorii, cognomento Theologi, Opuscula, & aliorum Patrum doctissimos Tractatus, nemo tamen ex illis visus est mihi Dionysium vel doctrinæ sublimitate, vel dicendi majestate æquare. Quam ob causam mirantur illum non solum omnes doctores scholastici (quorum aliquot etiam Commentariis illum illustrarunt) sed & SS. Patres, qui illum legerunt, ut S. Joannes Damascenus, S. Maximus, Michaël Syngelus, & alii multi, quos recenset Delrio. Ex quibus constat, auctorem istius Operis fuisse eminentissimæ sapientiæ & magnæ sanctitatis virum, ut, qui totus in rebus divinis & angelicis contemplationibus ubique versetur, & Timotheum passim ad rerum divinarum assiduam theoriam, relictis omnibus, quæ sub sensum cadunt, hortetur.

[187] [pro impostore sit habendus, Operum illorum aucto certo esse Areopagitam, contendunt.] Quis talem ac tantum virum credat tam putide voluisse mentiri, & tam absurda hypocrisi falsa quadam specie antiquitatis & Apostolicæ consuetudinis mundo imposturam facere? Non cadunt ista in virum probum & sanæ mentis, multo minus in sapientissimum & sanctissimum. Denique, quo fine hæc omnia secisset & se alium finxisset, quam revera fuit? an ut labores suos, & gloriam illis debitam, per scelus & amentiam perderet? Poterat enim nomen suum & veritatem patefaciendo, maximam sibi gloriam toto orbe & omnibus sæclis duraturam comparare, & maximis doctoribus Ecclesiæ æquari, vel etiam præferri. Poterat omnium theologorum, qui umquam futuri sunt, admirationem, amorem & benedictionem sibi conciliare & illustrissima ingenia ad sui imitationem provocare. Quorsum per mendacia & improba facta, per hypocrisim & imposturas indignissimas & inauditas voluisset tanto se bono privare & nomen suum æternis tenebris involvere? Hæc ratio me ita convincit, ut nihil de auctore hujus Operis possim dubitare: nec quisquam, opinor, dubitabit, qui, lecto diligenter Opere, ista expenderit. Legi sæpius & accurate omnia expendi, itaque mihi placuit, ut hunc Dionysium jam a triginta sex annis in Patronum delegerim, & semper in Sacrificio Missæ nominatim invocarim, mihi ejus sapientiam & spiritum imprecans. Dolui subinde, quod non melius esset conversus, nec vis verborum ejus multis locis expressa, sed alia substituta, quæ lectorem possent in errorem conjicere, ut plurimis exemplis possem ostendere. Quam ob causam statui ego aliquando illum transferre, & in eum finem multa annotavi. Verum per alias occupationes numquam sat otii suppeditavit. Gaudeo, & gratulor tibi, quod hunc laborem susceperis, eoque nomine omnes theologi, præsertim qui Græcæ linguæ non satis sunt periti, tibi multum debebunt, si facilem illis aditum ad tanti auctoris lectionem & intelligentiam patefeceris.

[188] Ita hactenus Lessius; verum argumentum, quod magno conatu parique verborum ornatu hic proponit, [Verum nec sic, cum alioquin, uti ex auctore anonymo probatur,] nimium ac proin nihil, non secus ac alia multa, probatum dat. Liquet id ex iis, quæ auctor anonymus in Problemate de Dionysii Operibus, eruditis anno 1708 proposito typisque Parisiensibus excuso, in medium adducit. Is, postquam part. 1, propositione 5, art. 1 idem quantum ad substantiam, quod Lessii verbis jam exhibui, argumentum proposuit, id mox refutaturus, articulo 2 librorum suppositionem sub nomine auctorum, qui eos non conscripserant, primis Ecclesiæ seculis initium habuisse, ostendit, in Latina Venetiis adornata editione sequentem scribens in modum: Non solum quarto seculo hæc prava invaluit consuetudo falso supponendi libros aliquos alienis auctoribus, sed ab ipsis Ecclesiæ primordiis quamplurima habemus hujusce suppositionis exempla. Auctor Constitutionum Apostolicarum, qui diu sub nomine S. Clementis Papæ & martyris innotuit, queritur, quod ab ipsis Ecclesiæ incunabulis libri aliquot exitiosi & veritati contrarii in Ecclesia prodierint, Moysi, Enoch aliisque Veteris Testamenti patriarchis falso inscripti. Constat pariter, tunc temporis sub venerando Apostolorum nomine plura Euangelia, Acta, Apocalypses, Epistolas aliaque hujusce generis fuisse a Catholicis evulgata; ut nihil dicam de hæreticis, quorum meminit S. Epiphanius, qui similibus fraudibus celebres fuere. Euangelia enim secundum Ægyptios & secundum Hebræos; Acta S. Pauli & S. Theclæ sub nomine S. Lucæ a quodam presbytero, S. Pauli discipulo, falso quodam zelo in suum Magistrum abrepto, conficta aliaque hujusce furfuris plura, monumenta sunt & indicia certissima hujusce suppositionis.

[189] Constat pariter, S. Salvianum presbyterum sub ementito Timothei nomine latere voluisse, [& Epistolæ falso etsi S. Martiali suppositæ, S. Martiali tamen,] & Vincentium Lirinensem sub nomine Peregrini, & Vigilium Tapsensem, Arianos, Nestorianos & Eutichianos impugnare aggressum, id præstitisse sub ementito nomine S. Athanasii, Idacii Clari & S. Augustini, qui ante ipsum cum his hæreticis conflixerant. Plura alia proferri possent hujusce suppositionis exempla, quæ non minus admirationis habent, quam propositum hujusce Auctoris, de quo agimus, qui sub S. Dionysii nomine latere voluit. Apologistæ igitur hujusce Patris nullum præsidium aucupari possunt ex principiis in quinta propositione (num. scilicet proxime prægresso a nobis jam memorata) firmatis, nisi velint legitimas agnoscere eas lucubrationes, quas certo norunt esse apocryphas & suppositas, & ut tales ab eruditis communiter explodi; hisce autem præmissis, præfatus auctor mox articulo sequenti bina allegat suppositionis exempla, qua jam inde a primis etiam Ecclesiæ seculis adscripti fuerunt libri auctoribus non suis, a quibus sese compositos, ii ipsimet, utut sanctitatem ubique spirantes, falso prodebant; ac primum quidem, quod ab Epistolis, S. Martiali falso suppositis, repetit, lectori ob oculos ponit sequentibus hisce verbis: Neminem esse, credo, qui inficiari velit, duas Epistolas S. Martialis, Galliarum apostoli, nomine inscriptas, quarum una ad fideles Burdigalenses, altera ad Tolosanos data est, esse supposititias, Difficile tamen non esset demonstrare, eas genuinas esse ac germanas, si argumenta, quæ proferunt in hac quinta propositione S. Areopagitæ patroni, satis essent ad vindicandam S. Dionysio illorum Operum possessionem.

[190] [utpote quem sui auctorem aperte produnt.] Primo siquidem illæ Epistolæ, huic Galliarum apostolo affictæ, testimonium reddunt, earum auctorem esse, appellarique Martialem, ipsum fuisse apostolum Jesu Christi, cum eo vixisse, ipsi ministrasse, cum in ultima cœna sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum instituit; adfuisse in horto Gethsemani tunc temporis, cum Judas amantissimum Præceptorem pacis osculo tradidit, fuisse cum aliis discipulis, cum Christus Lazarum a morte revocavit, & tandem vidisse Jesum Christum post suam resurrectionem, & præcipue ea die, qua ad cælos ascendit. Secundo hæ Epistolæ sanctæ sunt & sancto quodam spiritu conscriptæ. “Piæ sunt,” ait Cardinalis Bellarminus, & ante ipsum Sixtus Senensis, “pietatem redolent.” In iis agitur de Incarnatione Verbi, de ejus Nativitate, Vita, Passione, Morte, Sepultura, Resurrectione & in cælum ascensione. Sermo pariter instituitur de Missæ Sacrificio, de Baptismo, de Pœnitentia, de Signo Crucis & quampluribus aliis traditionibus. Tertio explicatur in hisce Epistolis Mysterium sanctissimæ Trinitatis, modusque ille mirabilis, quo Filius procedit ex Patre, & Spiritus Sanctus ex Patre & Filio. Omnia præterea sanctitatem spirant, nihilque in iis deprehenditur, quod ad veram solidamque pietatem non informet, maximumque & horrorem vitio & virtuti amorem non conciliet. Tandem ut omnia uno verbo complectar, sanctæ, sunt, non solum quia omnia, quæ continent, sancta sint, sed quia sanctus potest esse earumdem usus. Nonnullæ Gallicanæ ecclesiæ ex iis Epistolis plures lectiones pro divinis Officiis mutuarunt, quæ publice in Ecclesia recitantur.

[191] [sanctitatemque ubique spirant,] Exstant adhuc in archiviis RR. PP. Benedictinorum S. Augustini Lemovicis, & S. Illidii Claromontii, nec non in monasterio RR. PP. Grandimontensium, & in cathedrali Lemovicensi plura antiqua Breviaria manuscripta, in quibus leguntur hujusmodi lectiones in Officiis divinis, ex Epistolis S. Martialis depromptæ. In Quaternario pariter Sanctorum diœcesis Burdigalensis in hac urbe impresso anno MDCXL & a pluribus provincialibus conciliis ordinato: “Ex Decreto Conciliorum Provincialium.” Lectiones secundi Nocturni pro Officio S. Martialis, quod pridie Kalendas Julii in ea ecclesia celebratur, desumptæ sunt ex Epistolis, quæ hujusce S. Episcopi nomen præ se ferunt, & ex ipsius Vita, a S. Aureliano conscripta: “Ex Epistolis S. Martialis, & Vita, scripta a S. Aureliano.” Theologi & controversistæ harum Epistolarum auctoritatem quotidie usurpant, & ad fulcienda Christianæ religionis dogmata & ad oppugnandos hæreticos, eosque de pluribus antiquis Ecclesiæ traditionibus convincendos. Fructus pariter admirabiles, quos hæ Epistolæ semper in Ecclesia pepererunt, præclara elogia, quibus tot celeberrimi viri eas per plura secula exornarunt, certissimo argumento nobis esse debent, ipsas & sanctas esse & sancto quodam spiritu elucubratas.

[192] [essent attribuendæ,] Post tot igitur & tam præclara testimonia dicendum erit, ipsarum parentem & auctorem non alium esse, quam S. Martialem, qui primo Ecclesiæ seculo vixit; alias dicendum foret, earum auctorem fuisse mendacem aliquem & sacrilegum simulatorem; quod tamen ab istarum Epistolarum sanctitate longissime abhorret. Sive enim finem spectes, quem auctor in iis scribendis sibi proposuit, sive argumentum, quod tractant, sive usus, in quos eas adhibuit Ecclesia, sive fructum, qui ex earumdem lectione percipitur, eas omnimode sanctas esse, evidentissime constat; ut nihil dicam de his sanctitatis ac pietatis titulis, quibus a tot scriptoribus insignitæ sunt, præcipue postquam earumdem meminit Petrus Scholasticus sub exitum seculi noni, id est, centum circiter annos, antequam in loco quodam subterraneo Sacrarii S. Petri urbis Lemovicensis, regnante Philippo I, Galliarum rege, id est, anno MX, fuissent inventæ. Si igitur argumentum, cui tantopere fidunt S. Dionysii Apologistæ, probat, eos libros, qui ejus nomine circumferuntur, esse Areopagitæ fætus, illud pariter, quod nos pro S. Martiali instituimus, cum idem omnino sit, certissime pariter evincet, Epistolas, quæ S. Martialis nomine inscribuntur, esse ejusdem Episcopi genuinum Opus.

[193] Ita hactenus laudatus auctor, primum dictis exemplis proponens; [& aliquot Opuscula, utut S. Athanasio falso æfficta, huic tamen S. Patri forent adscribenda,] en modo etiam, qui secundum exhibeat. Nemo est, inquit, qui dubitet, Dialogos de Trinitate & undecim libros de Unitate Divinitatis in Trinitate, non minus ac disputationem Arii cum Athanasio in concilio Nicæno, aliamque collationem, quam idem S. Doctor Laodicææ in Syria habuit jussu Constantii imperatoris, fœtus esse S. Athanasio affictos, & sub venerando ejus nomine evulgatos; & tamen si principiis ab apologistis S. Dionysii in hac quinta propositione statutis standum sit, hæc omnia legitimos esse S. Athanasii fœtus, fateri cogemur. Primo siquidem iidem ipsi libri testimonium perhibent, eorum auctorem ac parentem alium non esse, quam Athanasium; ejus nomen legitur præfixum his Operibus, in quibus testatum habemus, ipsum interfuisse Nicæno concilio & cum Ario disputasse. In his refertur singillatim, quidquid in hisce disputationibus contigit, & quomodo cum Ario congressus sit coram judice Probo, qui tandem, partibus auditis, causam Athanasio adjudicavit. Hæc omnia certe demonstrant, horum Operum auctorem alium non esse quam Athanasium, nisi dicere velimus, horum scriptores, qui S. Athanasii nomen ementiti sunt, quique certo certius fuerunt Vigilius Tapsensis, cui prius Opus ab eruditis omnibus adjudicatur, & S. Maximus vel Theodoretus, quorum alterutri duo posteriora adscribuntur, mendaces fuisse ac simulatores; quod nullus hactenus ausus est dicere, quodque cum sanctitate cohærere non potest illorum librorum, quorum argumentum sanctum est & sanctissimus ipsorum usus; cum & confundendis hæreticis & confirmandis Christianæ religionis mysteriis apprime inservierint.

[194] Tale est, quod auctor anonymus supra laudatus allegat, [rem, quam meditantur, evincunt,] suppositionis, de qua hic agimus, exemplum alterum, a pluribus lucubrationibus, S. Athanasio falso affictis, repetitum; cum autem & hæ, & S. Martiali (adi auctoris anonymi num. 189 & seqq. recitata verba) suppositæ epistolæ sanctitatem ubique spirent, nec tamen, ne, a quibus vere sunt contextæ, pro impostoribus ac mendacibus sint habendi, SS. Martiali & Athanasio, quos sui esse auctores, luculentissime, utut falso, produnt, adscribendæ sint, consectarium fit, ut, eum prorsus oppositum e Lessii ad Lansselium, quod Areopagitici urgere solent, argumento adstruendum foret, nimium id certo probet, utque proinde, Dionysiana Opera, quæ & ipsa sanctitatem ubique spirant, Dionysio Areopagitæ, quem tamen sui esse auctorem, loco non uno apertissime indicant, attribuenda esse, neutiquam evincant, contra ac Areopagitici contendunt. Nec quidquam ad rem facit, quod Areopagitici cum Lessio (adi hujus num. 187 & seqq. recitata verba) adjungunt de fine, quem Operum Dionysianorum auctor propositum sibi habuerit.

[195] [maxime cum ratio, ob quam] Etsi enim is sibi, genuino suo patefacto nomine, & maximam ex Operibus suis gloriam comparare, & posteritatis amorem juxta ac admirationem conciliare valuisset, quid ni tamen factum esse possit, ut insigni, quo tenebatur, fidei tutandæ studio abreptus tantum illud suum bonum contemnere, & Dionysii Areopagitæ nomine, quo majorem dictis suis auctoritatem adjungeret, contexta a se Opera inscribere voluerit? Operum Dionysianorum auctor Ecclesiasticæ Hierarchiæ cap. 3, § XI sic scribit: Dei-principalis bonitatis infinita benignitas benevole per se nostri curam gerere non distitit, sed nostrorum omnium vere particeps absque peccato, humilitatique nostræ unita, salvo proprietatum suarum statu, eoque inconfuso & inviolato, … nostrum … statum e diverso clementer immutavit; libro autem de Divinis Nominibus cap. 1, § 4 idem, quod textu jam nunc recitato, etiam docet sequentibus hisce verbis: Qui æternus est, temporalem sumpsit accessionem nec non ad intima naturæ nostræ descendit, qui universum totius naturæ ordinem superessentialiter transcendit, servatis tamen proprietatibus suis prorsus integris & inconfusis.

[196] [Opera Dionysiana,] Ita duobus jam citatis locis Operum Dionysianorum auctor; cum iis autem, naturam humanam, proprietatibus suis servatis prorsus integris atque inconfusis, assumpsisse Dei Verbum, duasque adeo hoc habere naturas, non obscure edoceat, Eutychianorum hæresim, quæ in Dei Verbo uti unam dumtaxat personam, ita etiam unam tantummodo naturam statuit, apertissime proscribit. Jam vero, cum id ita habeat, nec minus aperte, uti haud difficulter potest monstrari, Nestorianam etiam hæresim damnet, hinc illum haud ante annum 429, quo circiter hæresis Nestoriana est orta, imo nec ante annum 447, quo circiter Eutychianorum secta initium accepit, Operibus suis conscribendis admovisse manum, eruditi non pauci contendunt, & sane haud immerito: cum enim ex eo, quod doctrinam de sanctissimæ Trinitatis mysterio, Arianorum de hoc hæresi clarissime oppositam, tradat, Opera illum sua ante hanc exortam non exarasse, verosimillimum a plurimis existimetur, ob rationis paritatem, nec id ante Nestorianam & Eutychianam hæreses exortas fecisse, verosimillimum potest videri. Erit quidem, qui hic iterum fortassis opponat, Dionysiana Opera a S. Gregorio Nazianzeno, a S. Cyrillo & a Proclo, Atheniensi philosopho, fuisse laudata, citiusque proinde, quam jam dictum sit, fuisse contexta.

[197] [inter annos 431 & 451 verosimillime contexta,] Verum, etsi quidem SS. Gregorius Nazianzenus & Cyrillus ante exortam Eutychianam hæresim floruerint, anne tamen seu hic seu ille Dionysiana Opera laudarit cognitaque adeo habuerit, admodum est dubium atque incertum, uti, quæ hujus Appendicis cap. 2 & 4, numeroque item 80 & seq. in medium adduxi, luculenter ostendunt; quod autem ad Proclum, Atheniensem philosophum, spectat, præterquam quod, an hic Dionysiana Opera laudarit, ex iis, quæ ejusdem Appendicis num. 84 dixi, dubium pariter sit atque incertum, philosophus ille sub Leone 1, qui anno 457 post Marciani obitum imperio potitus, anno 474 e vivis excessit, primum mum floruit; ut proinde, etiamsi illum Dionysiana Opera subinde laudasse, imo & adhibuisse, dederimus, consectarium inde non fiat, ut hæc, Nestoriana & Eutychiana hæresi nondum exorta, ab auctore suo fuerint contexta. Ac ego quidem, cum res ita habeat, id ab isthoc inter annum 431, quo œcumenica synodus Ephesina adversus Nestorianos, & annum 451, quo Chalcedonensis contra Eutychianos celebrata est, verosimillime esse factum, opinor. Ita animo comparatus sum, quod, cum equidem, uti e pluribus in hac Appendice jam disputatis intelliges, sub seculi V finem, imo forte haud diu etiam post Chalcedonensem anni 451 synodum Dionysiana Opera nota esse inceperint, horum sane scriptio, utpote e mox dictis Ephesina etiam anni 431 synodo haud anterior, aptissime eo temporis spatio, quod inter annum 431 & annum 451 effluxit medium, signari posse videatur.

[198] Porro, cum res ita habeat, tuncque Nestoriani & Eutychiani, [inscribi Areopagitæ ab auctore suo non potuisse, volunt, haud sat firma sit,] uti ex historiographis passim obviis palam est, maximas turbas excitarint, facile enimvero factum esse potest, ut Operum Dionysianorum auctor, non minus ad fidem orthodoxam tutandam, quam illi ad hanc labefactandam, propensus, non tantum in turbulentos adeo hæreticos calamum strinxerit; verum etiam, quo meliori successu id faceret, magnum ac venerandum Dionysii Areopagitæ nomen Scriptis suis, nulla omnino gloriæ, quam sibi ex hisce, proprio suo nomine inscriptis, vindicare potuisset, ratione habita, præfixerit. Fuit quidem præterea scriptor ille, uti ex iis, quæ litteris commendavit, apparet, sapientissimus juxta ac sanctissimus; ut mendacium, officiosum etiam, ut aiunt, nec licitum æstimaturus, nec facile admissurus fuisse videatur; verum, cum alium sese, quam revera esset, fingendo aliaque insuper, & fictioni isti & quibusdam factis, quæ, utut falsa, pro veris e fama publica popularive traditione habebat, confirmandis nata, comminiscendo nemini prorsus injuriam illaturus, nec gravioris adeo culpæ seu mendacia, seu alia qualiacumque delicta commissurus esset, factum facile esse potest, ut præ summo, quo flagrabat, fidei orthodoxæ tutandæ ardore minime sibi a tantilla, e qua maximum obventurum esset bonum, noxa incurrenda abstinendum duxerit, maxime cum illam, uti ex optimo, e quo admittebatur, fine utcumque excusandam, ita etiam a Domino facile condonandam, putare jure merito posset. Omnibus itaque sedulo examinatis, nec ratio, ob quam Opera Dionysiana, si ab Areopagita vere concinnata haud sint, Areopagitæ nomine inscribi non potuisse, Areopagitici causantur, sat firma ac solida apparet.

[199] Dispiciamus modo, an alia, quæ Areopagitici, Opera Dionysiana Areopagitæ vindicent, [cumque nec alia, quæ Areopagitici] potissimum adhuc allegant, fuisse illa abs hoc contexta, evictum dent. Nec Deo moris, nec æternæ, aiunt, illius providentiæ est Opera vana, & fictis mendaciis plena, veris cohonestare miraculis; Opera autem Dionysiana, cum infirmis, qui vario morborum genere conflictabantur, in S. Dionysii Areopagitæ honorem applicarentur, multis divinitus miraculis cohonestata fuisse, Hilduinus, rei gestæ oculatus testis, apud Surium in conscripta a se ad Ludovicum Pium Epistola num. 4 affirmat. Ita adhuc Areopagitici; verum & hoc illorum præsidium tam infirmum est, ut vel ipsis Hilduini verbis expugnari videatur. Ut res manifesta evadat, juverit ea, quæ huc spectant, transcripsisse. Sic habent: Authenticos … eosdem libros (Opera nempe, Dionysii Areopagitæ nomine circumferri solita) Græca lingua conscriptos, quando œconomus ecclesiæ Constantinopolitanæ & cæteri missi Michaëlis legatione publica ad vestram gloriam compendio functi sunt, in ipsa Vigilia solennitatis sancti Dionysii pro munere magno suscepimus. Quod donum, devotioni nostræ acsi cælitus allatum, adeo divina est gratia prosecuta, ut in eadem nocte decem & novem nominatissimæ virtutes in ægrotorum sanatione variarum infirmitatum ex notissimis & vicinitati nostræ contiguis personis ad laudem & gloriam sui nominis orationibus & meritis excellentissimi sui Martyris Christus Dominus sit operari dignatus. Ita laudatus Hilduinus, eo ipso die, quo Dionysiani libri in monasterium suum fuerunt illati, decem & novem miracula fuisse patrata diserte testatum faciens; verum cum simul, isthæc non eorumdem librorum virtute aut applicatione, sed excellentissimi sui martyris Dionysii meritis & orationibus a Christo Domino edita esse, haud obscure affirmet, inde enimvero, libros illos a S. Dionysio Areopagita fuisse contextos, perperam etiam Areopagitici arguunt.

[200] [adducunt, Opera illa ab Areopagita vere fuisse contexta, evincant,] Nec apte id ex dictis miraculis concluderent, etsi etiam hæc librorum Dionysianorum seu tactu seu applicatione contigissent. Dæmonia enim ab his, qui nec Christi discipuli, nec Christiani erant, ejusdem Christi nomine fuisse ejecta, eruditorum etiam vulgo notum est, uti & ex vera tantum ardentique Christianorum fide sæpissime etiam alias miracula a Deo fuisse impetrata. At vero, aiunt adhuc Areopagitici, de tempore, quo Scripta, Dionysii Areopagitæ nomen præferentia, fuerint contexta Sanctoque huic supposita, inter Anti-Areopagiticos non convenit. Fateor, sic habet; ac horum quidem alii quarto, alii quinto aut etiam sexto Ecclesiæ seculo Operum Dionysianorum scriptionem innectunt; verum quid tum? Hincne consequens est, ut, qui isthanc adornavit, Apostolorum ætate floruerit, ac pro Dionysio Areopagita sit habendus? Qui Opera illa Areopagitæ adscribunt, inter sese pariter, dum alii isthæc Ecclesiæ primum natæ Patribus cognita fuisse, alii contra in occulto, non unam omnibus occultationis assignantibus causam, prioribus Ecclesiæ seculis mansisse, contendunt, haud parum dissentiunt; verum hinc, quæ Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, Opera spuria esse ac Sancto huic falso supposita, inferri Areopagitici haud patientur, & merito quidem: quod cum ita sit, ex eo etiam, quod Anti-Areopagitici de tempore, quo eadem Opera Dionysio Areopagitæ fuerint supposita, sese inter dissentiant, genuina hæc esse ac vere a Dionysio Areopagita fuisse composita, nequit inferri. Plus itaque roboris non habet hoc postremum, quod adhuc Areopagitici pro opinione sua allegare solent, argumentum, quam quod, huic proxime jam præmissum, repetunt a miraculis, quibus, Opera Dionysiana Areopagitæ esse attribuenda, cælum ipsum fuerit testatum.

[201] Jam vero, cum id ita habeat, aliaque præterea, quæ Areopagitici pro opinione sua allegare adhuc solent, haud minori, quam jam refutata, facilitate solvi queant, [Opinionem, quæ ea Areopagitæ abjudicat, prope etiam certam esse, concluditur.] uti cuique, qui vel supra sæpissime laudatam Nourrii de Dionysianis Operibus Dissertationem vel alias Anti-Areopagiticorum lucubrationes evolverit, patescet, quid adhuc impediat, quo minus ob rationes, in hujus Appendicis decursu allegatas, longe probabiliorem, imo prope etiam certam æstimemus opinionem, quæ Dionysiana Opera Areopagitæ abjudicat? Fuit quidem, cum subtimide tantum hanc amplecterer, quod ob SS. Anastasii Sinaïtæ & Maximi auctoritatem, num Dionysiana Opera a S. Dionysio, Alexandrino sub seculum III medium patriarcha, scholiis fuissent illustrata, quam maxime dubitarem; verum rationibus, quas in hac Appendice cap. 1 exposui, feliciter tandem scrupulo illo liberatus, rationibusque aliis, quas ejusdem Appendicis cap. 2 & seq. allegavi, a nullo prorsus Patrum, qui prioribus quatuor Ecclesiæ seculis floruerint, citata fuisse Dionysiana Opera, propemodum effectus omnino certus, negativum, ut vocant, quod ab illorum omnium ac nominatim etiam a mox memorati Dionysii Alexandrini de hisce silentio repetitur, argumentum tantum apud me valuit, ut vel ob id solum præfata Opera primo Ecclesiæ seculo nondum fuisse contexta auctoremque proinde non habere Areopagitam prope certum existimarem. Nec dubito, quin in hanc opinionem meam concessuri sint aut omnes aut certe plurimi, qui, quæ mox dictis capp. disserui, attento præjudiciisque vacuo animo expenderint. Ac universim quidem omnia, quæ sub Dionysii Areopagitæ nomine circumferuntur, Opera Sancto huic abjudicanda, e negativo, quod mox dixi, argumento opinor; singillatim autem quasdam horum partes, conscriptos scilicet de Divinis Nominibus, deque Cælesti & Ecclesiastica Hierarchiis libros, Dionysio Areopagitæ attribui non posse, vix non indubitatum etiam faciunt positiva, ut vocant, quæ in hac Appendice cap. 9 & tribus seqq. adduxi, argumenta; quod cum ita sit, ne repetendo, quæ jam dicta sunt, inutiliter tempus teram, lectorem ad capp. proxime dicta brevitatis causa remitto, huicque Appendici finem impono.

DE S. DEMETRIO EP. CONF. ALEXANDRIÆ IN ÆGYPTO.

Anno Christi CCXXXI.

SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.

Demetrius episcopus conf. Alexandriæ in Ægypto (S.)

AUCTORE I. H.

§ I. Sancti e Fastis Habessinis memoria, mira ad episcopatum electio, probata prodigiose castitas, variique illius temporis Martyres contra Dodwellum exhibentur.

Undecimus hic post S. Marcum Euangelistam Alexandrinorum Episcopus, rebus inter eum & Origenem gestis vulgatissimus, [Sanctus, cujus hodie apud Habessinos annuntiatio,] in sacris tum Æthiopum, tum Coptitarum Fastis ad XII mensis Babæ, seu IX Octobris nostri diem ita annuntiatur: Demetrius Patr. Alex. Alia item hujus Patriarchæ memoria in Calendario Æthiopico ad diem VIII Martii, qui Habessinis est XII Barmaha, seu Bermahat, iisdem plane verbis celebratur. Verum posterior hæc annuntiatio non emortualem Sancti nostri diem, sed illum, quo intemerata ejus, etiam in conjugio, castitas prodigiose est manifestata, designare videtur: additur enim in Hagiologio Habessino, quod anonymus istius gentis poëta seculo verisimilius XIII ineunte concinnavit, hujusmodi dilucidatio: Quia hodie ostendit (S. Demetrius) virtutem virginitatis suæ. Præter hactenus dicta vix aliquid de Demetrii sanctimonia cultuve aliunde nobis innotuit, unum si excipias desumptum ex Mystagogia S. Petri, XVII Alexandrinorum episcopi, fragmentum, quod in Epistola Justiniani imperatoris ad Menam tom. 5 Conc. col. 651 legitur, ubi cum S. Heracla vocatur Demetrius Beatus Episcopus; & Jobum Ludolfum, a quo in Annotatis ad Fastos Habessinos Vir dicitur sanctitate & sapientia insignis. Neque aliunde Demetrii sanctitati ac cultui obesse aliquid reperi, cur ei in Actis nostris locus denegaretur.

[2] [licet uxoratus, patriarcha Alexandriæ prodigiose electus] Pluribus porro de ejus gestis agunt citatus poëta Habessinus, & Abulbaracatus, scriptor Arabs, apud Vanslebium; item Abrahamus Ecchellensis Maronita in Chronico Orientali anno 1651 typis Parisiensibus edito. Atque imprimis mira sunt, quæ de Demetrii ad patriarchalem dignitatem electione posteriores duo scriptores litteris consignarunt, indicantes simul, quam vivendi normam ante episcopatum fuerit secutus. Scilicet nemo hactenus, nisi cælebs, Apostolicam S. Marci cathedram Alexandriæ ascenderat. Demetrius, vir agricola, qui jam pridem patrui sui filiam duxerat uxorem, cum eaque illibatam servarat virginitatem, vitam labore manuum sustentabat: quo tempore patriarcham Julianum lethalis morbus corripuit & ad extrema deduxit. Huic autem nocte, obitum suum præcedente, Deum haud dubie impense precato, ut gregi jamjam a sese relinquendo vigilem, dignumque Marci cathedra pastorem sufficeret, atque hunc agonizanti sibi patefacere ne gravaretur, adstitit continuo angelus, successoremque hisce verbis indicavit: Qui ingredietur ad te racemum afferens uvæ, ipse patriarcha erit post te. Quod dum populo, quis ei post mortem successurus esset, interroganti, moribundus Julianus semel atque iterum retulisset, omnes, rei insolentia perculsi (nec enim ineunte Martio, quo id fieri oportebat, maturas uvas reperiri, nec Præsulem, animam jam agentem, superstitem esse ad vindemiam posse, judicabant) senem vi morbi oppressum nescire, quid diceret, in animum inducebant, donec Demetrium, qui vel pridie, vel eo forte mane vineam putans relictum casu uvæ racemum invenerat, hunc ad Patriarcham deferentem conspicerent. Atque hic mirari universi, hominemque, cælitus quidem sibi destinatum, sed, quod episcopatu indignum se reputabat, fugam meditantem comprehendere, ferreis vinculis constringere, atque, jam erepto e vivis Juliano, Patriarcham consecrandum curare. Quæ omnia, etsi fortasse statim commentis annumeranda non sint, quod tamen non apud alios, quam a seculi II fine, quo evenerint, multum remotos, ac plurimorum a scriptoribus variis sphalmatum convictos legantur, indubiam apud omnes fidem habitura, non existimo. Præterea mirandum summopere, admitti hic ab Abulbaracato non ex duodecim sacerdotibus unum, prout ex S. Marci institutione fieri oportere falso contenderat, (vide Vanslebii Historiam Ecclesiæ Alexandrinæ P. 1, cap. 5, ubi hunc eligendi morem usque ad Alexandrum, XIX Alexandriæ episcopum, perperam extendit) sed laïcum, sed uxoratum ad patriarchalem thronum totius populi consensu evectum. Neque, ut ab hoc errore eximatur, faciunt aliquid, quæ a Seldeno, ejusdem opinionis fautore, ratiunculæ adferuntur, quasque ex professo, ut aiunt, apud Sollerium nostrum in Patriarchis Alexandrinis refutatas invenies.

[3] Hæc autem, tot clara prodigiis, Demetrii electio secundum accuratam Sollerii citati de eo Chronologiam, [anno Christi 189, sedet annis 43 incompletis.] quam statim compendiose hic referemus, IV vel III Nonas Martii est illiganda, ne in assignato ab Eusebio aliisque episcopatus ejus tempore a vero aberremus, ut ex sequentibus liquet. Mortuo Juliano die IV Martii anni CLXXXIX, eodem aut sequenti die Alexandrinæ ecclesiæ præficitur Demetrius, sedemque occupat annis XLII (qui numerus in patriarchali Ecchellensis Historia pro XXXII substituendus) diebus CCXIX, seu mensibus VII cum IV diebus. Hunc autem annorum, mensium dierumque numerum IV vel V Martii anni CLXXXIX si addas, incidis in VIII vel IX Octobris diem anni CCXXXI, quorum alterutro verisimilius vivendi finem fecit, sacrumque apud Ægyptios cultum obtinuit. Ita fere Sollerius laudatus in sua Patriarcharum Alexandrinorum Chronologia. Utinam modo probabiliter adeo de reliquis, quæ sub Demetrio & ab eo gesta leguntur, atque huc a Majoribus nostris, quoties de Demetrio incidebat sermo, remittuntur discutienda, statuere liceret! Sperarant scilicet illi, fore, ut, quæ toties frustra ipsi expetierant, ampliora nos de hoc Patriarcha documenta aliquando nancisceremur. Id vero cum secus evenerit, ea tantum, quæ & videre, & notare ipsis licuit, investigemus.

[4] Præ ceteris, quod, quo tempore acciderit, ægre ex aliquo definias, [Impugnata illius castitas] illud occurrit prodigium, quo suam uxorisque castimoniam frequentissimo populo sanctus Patriarcha palam comprobavit. Ægerrime ferebant Alexandrinorum plurimi, occultiora sibi a castissimo Præsule, cui penetrandi hominum corda Deus gratiam concesserat, delicta objici, metuebantque, ne, quod hactenus Euangelico ductus præcepto clam aliis fecerat, id tandem, comperta eorum in nequitiis pertinacia, etiam congregato coram populo propalaret. Hinc mussitare primum inter se, tum, ut Antistitis sui auctoritatem penitus elevarent, palam edicere haud reformidabant: Cum Vir iste (verba sunt Historiæ patriarchalis) sit matrimonio copulatus, quomodo nos reprehendit, præsertim cum hactenus non nisi virgo super hoc sederit throno? Ubi dum Jobus Ludolfus, vir cetera clarissimus, at sacerdotum conjugiis nimium favens, interrogat: Si ipsi Alexandrini virum cum uxore copulatum patriarcham elegerunt & stabiliverunt, QUO ANIMO VEL JURE postea potuerunt murmurare? Respondere sibi ipse poterat: animo id factum calumniandi, jure autem omnino nullo, cum illud tum temporis nulla lege fuisset prohibitum. Sed ad rem. Ne porro dispersa in vulgus istiusmodi obloquia ingens detrimentum Pontificis famæ adferrent, Deus, demisso e cælis nuncio, Demetrium bono esse animo jussit, simulque prodigii, quo malevolorum obtrectationes in ventos abirent, ordinem pandit. Sequenti statim die (erat is feria V Majoris hebdomadæ) divina fretus potentia sanctus Patriarcha, celebrato sanctissimo Missæ Sacrificio, clericis laïcisque per archidiaconum indixit, ne quis ecclesia egrederetur, sed quam possent, proxime ad thronum episcopalem omnes accederent.

[5] [miraculo vindicata quotannis celebratur Alexandriæ.] His peractis, linteum, quo adstans uxor præcingebatur, ardentibus repleri prunis, tum thus iis injici, atque ita circuire conjugem & adolere incensum jussit. Cum vero id, intacto semper linteo, diuturno satis temporis spatio peragi miraretur populus, ac deinde Præsulem miraculi causas exponentem audivisset, illico Pastoris uxorisque ejus inviolatam omnino agnovit virginitatem. Atque id est prodigium illud celebre, cujus postea solennem memoriam quotannis octava Martii die agendam ecclesia Alexandrina constituit, & de quo laudatus supra poëta Habessinus ad citatum diem in hunc modum cecinit: Salutem Demetrio … hodie virginitatis suæ virtutem per gratiam Christi ostendit, ignem in sinu suo & in uxoris suæ tunica involvens. De ea enim homines dubitaverant. At cur festum illud eo die, in quem, si vera sunt, quæ de Paschatis observatione constituit Demetrius (de quo post) quæque passim ab Orientalibus admittuntur, feria V Major incidere haud potuit, celebretur, quis vel conjiciendo assequatur? Agebat autem tunc Demetrius, ut ex ejus hac occasione habito ad populum sermone constat, annum vitæ suæ tertium & sexagesimum, currebatque octavus supra quadragesimum, ex quo conjugium cum patruele sua inierat. Unde planum quidem fit, eum ætatis anno XV aut XVI nondum completo matrimonio se junxisse: sed (quæ est animadversio Sollerii in Demetrio num. 119 post Tillemontium nota 21 in Origenem) lucis hinc nihil affunditur determinando, quo id contigerit, patriarchatus anno. Nam neque id recte illius fini, ne jam ab anno vigesimo patriarchalem dignitatem adeptus; neque initio illigaveris, ne, quod, silentibus omnibus, æque a verisimili abludit, ad sextum supra centesimum annum vitam protraxisse dicatur. Quamquam, si indubiæ auctoritatis esset Historia patriarchalis, ac verba hæc, Demetrii post relatum paulo ante prodigium ad populum allocutioni subnexa: Quibus dictis, quievit ipse cum uxore sua: eum statim e vivis excessisse, significarent, priori standum opinione foret. Verum cum non minus plane quietam postea & ab omni suspicione immunem cum uxore habitationem possint indicare, unum id superest, ut, dum aliunde certius constet, rem in medio relinquamus, & ad ea, quæ Demetrium ulterius spectant, progrediamur.

[6] [Cycli Epactarum] Celeberrima est inter eruditos de Epactarum inventore disceptatio, quorum alii hanc laudem nostro Demetrio, alii aliis tribuendam censent. Ac Scaliger quidem in præclaro de Anno Ægyptiorum Opere ita de cyclo Paschali Alexandrinorum recte scribit: Primi omnium Alexandrini & cyclum decemnovennalem instituerunt, & Epactas docuerunt, quæ in primo aut secundo mense novilunium indicarent. Tum Leo M., peritiam sacrorum temporum Alexandrino episcopo adscribens, ita cap. 64 habet ad Marcianum imperatorem: Studuerunt itaque sancti Patres occasionem hujus erroris auferre, omnem hanc curam Alexandrino Episcopo delegantes, quoniam apud Ægyptios hujus supputationis antiquitus tradita esse videbatur peritia, per quam, quando singuli dies prædictæ solemnitatis evenirent, Sedi Apostolicæ indicaretur, ut hujus scriptis ad longinquiores ecclesias judicium generaliter percurreret. Rem non nihil clarius exhibet Eutychius Alexandrinus tom. 1 Annal. Alexandr. hisce verbis: In illo tempore scripsit Demetrius, patriarcha Alexandrinus, ad Gabium episcopum Hierosolymitanum, ad Maximum patriarcham Antiochenum & ad Victorem patriarcham Romanum de ratione computi Paschalis & jejunii Christianorum, & quomodo a Paschate Judæorum deducatur; de qua re multos exararunt libellos & epistolas, donec eo, qui jam observatur, modo Christianorum Pascha constituerent. Ex quibus licet non omnino quidem constet, cyclum hunc a Demetrio primum excogitatum, patet tamen, hallucinatum fuisse Scaligerum, dum, originem Epactarum temporibus Diocletiani antiquiorem non esse, arbitratus est.

[7] Omnium apertissime loquitur Habessinus poëta in elogio, [repertor asseritur,] quod ita ad Demetrium dirigit: Salutem Demetrio, institutori abstinentiæ a potu, & constitutori ciborum in Pentecoste. Nisi ipse per Spiritum Sanctum revelasset, quomodo repertus fuisset computus, cujus nomen Epacte? Ubi obiter cum Jobo Ludolfo, Orientalium rerum ac linguarum scientissimo, qui hic pro abstinentiæ legit jejuniorum, notare juvat, prioribus verbis significari, Demetrium stata jejunia ordinasse, quibus non tantum a cibo, sed & a potu abstineretur, atque ea tempore Pentecostes cessare jussisse: unde & intelligi datur, quid abstinentia illa a potu, quid cibi Pentecostales indigitent, quod utrumque nescire se, professus est Sollerius in Patriarchis Alex. num. 114. Jam vero ex hoc maxime & superiori Eutychii testimonio prælaudatus Ludolfus concludit, Epactarum inventionem a Demetrio esse profectam. Præterea refutat Pearsonium, Eutychio, Demetrium laudanti, fidem ideo derogantem, quod alios pro aliis Hierosolymorum & Antiochiæ episcopos adstruxerit, quodque Palæstinæ præsules in sua ad Victorem, Romanum Pontificem, epistola nullam Demetrii fecerint mentionem. Etenim Eutychius, etsi in episcopis, ut ex Eusebio lib. V Hist. Eccl. liquet, nominandis aberrans, minime hic agit de controversia Paschali, an scilicet festum illud Dominica die, an decimaquarta lunæ sit celebrandum, in qua causa nullæ Demetrii partes fuerunt; sed de ratione computi Paschalis pro die Dominica per Epactas investiganda. Neque Palæstinæ episcopi, Pontifici Romano de celebratione Paschatis, non de reperiendo Epactarum cyclo, scribentes, Demetrii necessario meminisse debebant. Addit porro Ludolfus, verisimile esse, istam Epactarum constitutionem seu solennem earum in omnes ecclesias, saltem Orientales, introductionem sine conventu & concilio reliquorum episcoporum factam non fuisse. Quam opinionem Sollerius in Demetrio num. 116 suo pariter suffragio confirmat, citans cum Ludolfo poëtam Habessinum anonymum, ad diem II Hatur, id est XXIX Octobris, ita canentem: Salutem vobis sacerdotibus laude & encomio dignis, qui cito cucurristis (Sollerio concurristis) sine cunctatione in unum locum ad congregationem & conventum, computi Epactarum, quem Spiritus S. docuerat, a Demetrio patre (ut) acciperetis notitiam.

[8] [ac plures ejus tempore martyrio in Ægypto celebres adferuntur.] Certiora sunt, quæ de plurimorum martyrio, hujus Patriarchæ tempore tolerato, memoriæ prodita reperiuntur. Anno nempe Christi CCII, patriarchatus Demetrii XIV atrocissima sub Severo, qui jam ab anno CXCIII, II Junii, interfecto Didio Juliano, imperii clavo fuerat admotus, adversus ecclesias exarsit persecutio, quam, refragantibus antiquissimis scriptoribus, præsertim Eusebio lib. 6 Hist. Eccl., frustra imminuere conatur Dodwellus: tanta enim rabie ea tempestate in Christianos sæviebatur, ut, S. Hieronymo cap. 52 de Viris illust., & citato Eusebio testibus, instare jam tempus antichristi passim putaretur. Severus ipse, eo tempore in Ægypto commorans, præsentia sua edictisque severissimis usque adeo persecutionem illam incendebat; ut innumerabilis Christianorum multitudo, per totam Ægyptum variis cruciatibus suppliciisque vexata, gloriosum pro Christi nomine certamen subierit. Licet autem universæ istius regionis provinciæ sanctorum Martyrum sanguine rigarentur, præcipuum tamen Severianæ crudelitatis theatrum Alexandrinorum civitas erat: illuc enim, quotquot in Thebaïde ceterisque Ægypti tractibus singularis fortitudinis aut excellentiæ Christiani comprehendebantur, dirissimis modis excarnificandi trucidandique raptabantur. Hos inter antiquorum auctorum scriptis maxime inclyti fuere Leonides, Origenis pater, cui a quibusdam comites adduntur Arator, Quiriacus, Basilia, de quibus Opus nostrum ad XXII Aprilis consule: tum Plutarchus, frater S. Heraclæ, Demetrii successoris, Sereni gemini, Heraclides atque Heron, omnes Origenis discipuli: ac postremum unus ex apparitoribus, qui S. Potamienam, de qua statim, ad supplicium abduxerant, nomine Basilides. E femineo sexu vulgatissimæ sunt Heraïs quædam, adhuc catechumena, & Potamiena una cum matre Marcella, quæ igne consumptæ fuerunt. Plura de his aliisque, ex Eusebii Historia & aliunde relata, invenire est apud nos tom. V Junii pag. 355 & seqq. Hujus pariter persecutionis tempori non immerito illigatur, quod Chronicon Orientale in Juliano patriarcha Alexandrino in hunc modum refert: Post hunc (Julianum) nullus episcopus manere potuit Alexandriæ; sed clam exibant, & constituebant sacerdotes omni in loco. Difficultatem vero, quam hic particula illa post non exiguam parit ob extensionem annorum XIV, non lubet discutere, cum eam Sollerius noster in Patriarchis Alexandr. num. 122 sat multis examinaverit, & clandestinum episcoporum Alexandria discessum non alicui seditioni, licet alioqui satis in illa civitate frequenti, sed Severianæ persecutioni adscribendum, validis rationibus comprobarit. His ita discussis, ad Demetrium revertamur.

§ II. Lata a S. Demetrio in Origenem exilii sententia examinatur.

[Difficillimæ de Origene controversiæ status, quibusdam prænotatis.] Res modo, ab uno alterove decessorum meorum ad hunc diem remissa, tractanda occurrit, Origenis videlicet condemnatio, ejusque ab urbe Alexandrina, adlaborante gemina cum synodo Demetrio, emigratio. Eam vero intricatam adeo, ac tot tantisque difficultatibus obnoxiam reperere plurimi, ut post diuturnam antiquorum æque ac recentiorum auctorum, tam pro Origene, quam adversus eum scribentium, disquisitionem, vix non hæsitaverint dubii, an cum Eusebio, qui, quod maxime notandum, plus certo, quam par erat, Origeni favit, Demetrium, hic humani quidpiam passum, an vero Origenem hac merito pœna mulctatum sustinerent. Ut autem æquum de re illa ferri queat judicium, duo imprimis sunt investiganda, tempus nimirum, quo Origenes Alexandria profugerit condemnatus, & ea, quæ ibidem ante condemnationem fecerit & in litteras miserit. Itaque anno patriarchatus Demetrii XIV, Christi CCII, Origenes, cum decimum necdum & septimum ætatis annum complerat, patre per illustre martyrium orbatus, ut victum sibi, ac forte etiam matri & sex fratribus omnium egenis, compararet, tanto studio humaniores, quas vocant, litteras docere, ac deinde Catecheseων Opus suscipere aggressus est, ut postea a Demetrio, … inquit S. Hieronymus Script. Eccl. cap. 54, in locum Clementis confirmatus per multos annos doctrinæ fama floruerit. Cum vero non viri modo, sed & sequioris sexus plurimæ, etiam juniores, discendi ergo ad illum indies confluerent, ne quid sinistri de se suspicari homines possent, seu, ut Eusebius Hist. Eccl. lib. 6, cap. 8 ait, ut omnem obscœni rumoris & calumniæ occasionem infidelibus adimeret, dictum Servatoris Matth. 19: Sunt quidam Eunuchi, qui seipsos castraverunt propter regnum cælorum, re ipsa in se exsequi adorsus est, ætatis anno secundum Huëtium ex Baronio vigesimo primo. Addit Eusebius citatus, Origenem summam adhibuisse diligentiam, ne cuiquam suum illud facinus innotesceret. In quo paulo ante dictorum oblitus plane videtur: si enim, ut superius dixerat (animadversio est Huëtii) id fecerit Origenes, ut malevolorum, maxime infidelium, ora obstrueret, omnemque a se impudicitiæ suspicionem apud homines removeret; quomodo velle potuit factum illud occultare, quod ipsius permagni intererat propagari?

[10] Quæ res cum ad Demetrii aures pervenisset, juvenis quidem admiratus est audaciam, [proponitur,] facinus tamen minime probavit: at neque propterea a docendi munere Origenem amovendum censuit. Perrexit ergo is instruendorum catechumenorum aliorumque curam gerere, tempus interim, si quod ei a docendi opere vacaret, conscribendis in varios Scripturæ locos commentariis, aliis item lucubrationibus, quas inter famosus de Principiis liber numerandus venit, in lucem edendis solitus impendere. Aliquot deinde post annis negotiorum quorumdam causa commendatitiis Episcopi sui literis in Achaiam profectus Cæsaream Palæstinæ venit, ibique, non consulto ante sive per epistolam, sive per nuncium Demetrio, a Theoctisto, illius civitatis pontifice, approbante Alexandro Hierosolymorum antistite, presbyter est ordinatus anno Christi verisimilius 228, ætatis autem suæ 43. Ordinationem hanc ægre tulit Demetrius, de eaque apud laudatos episcopos aliosque conquestus est. Rediit tamen Alexandriam jam sacerdos Origenes, ibidemque consueto munere functus est, donec inde a gemina condemnatus synodo, vel paulo ante, ut volunt aliqui, Cæsaream se proripuit anno 231.

[11] [atque non ex odio invidiaque Demetrii, ut contendit Eusebius,] Atque hic est, ubi tantopere eruditorum torquentur ingenia, ut suam de damnato Origene sententiam ferant, aliis condemnationem illam inique & ex odio invidiaque Demetrii profectam, aliis ob susceptum ab extraneo episcopo sacerdotium, quibusdam propter lapsum in fide tempore persecutionis, ac demum aliis ob sparsum in ejus libris, præsertim eo, qui De Principiis inscribitur, hæresis venenum æquissime latam sustinentibus. Priusquam tot inter dissentientium conflictationes quid statuendum videatur, aperiam, juverit singulorum rationes proferre, &, utrum sint firmæ satis, dispicere. Ad primos itaque quod spectat, ducem hi sequuntur Eusebium, Arianæ impietatis notissimum sectatorem, imo, ut eum vocat S. Hieronymus in libro Apolog. contra Rufinum, hominem hæreticum, Arianæ factionis signiferum ac principem, & vel ideo orthodoxo præsuli Demetrio infensissimum. Hujus ergo libro 6 Hist. Eccl. ita loquentis allegant auctoritatem: Ac tum quidem Demetrius erat ejusmodi. Sed non multo post tempore, cum eum (Origenem) prosperis successibus in dies augeri, & magnum jam atque illustrem omnium sermonibus celebrari eum videret, humani quidpiam (invidiæ nempe stimulos) passus, literis ad omnes ubique terratum episcopos scriptis, facinus illud Origenis (de quo num. 9) proscindere tamquam absurdissimum cœpit. Ac paucis interjectis, Tunc igitur, inquit, cum Origenes ingenti gloria floreret, & apud cunctos ubique mortales virtutis ac sapientiæ causa maximum nomen esset consecutus; Demetrius, quando nihil aliud habebat, quod ei objiceret, facinus illud, quod adolescens olim patraverat, criminatus est. Quid autem, nisi & ipse Arianus homo summa in Demetrium Catholicum invidia odioque flagraret, opus ei erat exiguo ejusdem libri, ejusdem capitis spatio istius odii ac invidiæ mentio iterata? Neque mitius, puto, sanctum Patriarcham habuit in libris illis, quos pro Origene Apologeticos solus ipse conscripsit, nullam in iis partem habente sancto martyre Pamphilo, prout S. Hieronymus lib. 1 contra Rufinum ex his Eusebii ipsius verbis manifestissime evincit: Et ipse quidem (S. Pamphilus) proprii Operis nihil omnino scripsit, exceptis epistolis, quas ad amicos forte mittebat; nisi forte sex integros libros, aut magnam eorum partem ita quis possit conscribere, ut tamen proprii Operis nihil omnino scripsisse dicendus sit. Plura huc facientia allegare non lubet, quod hæc tom. VIII Septembris Operis nostri in Vita S. Hieronymi num. 349 & seqq. a Stiltingo prolixius exposita legantur, passimque in libris S. Hieronymi adversus Rufinum occurrant.

[12] [cujus opinionis falsitas ex aliorum testimoniis,] Verum neque sic satis Sancto nostro aspersa ab Eusebio, ejusque sequacibus invidiæ macula detersa videtur, nisi & aliunde hanc persecutionem promeritus Origenes ostendatur. Narrat Photius in Bibliotheca Cod. 118, duas a Demetrio adversus Origenem synodos fuisse Alexandriæ coactas, in quarum priore, non adempto presbyterii honore, Alexandria expelli debere judicatus est: in posteriore vero, ad quam aliquot Ægypti episcopi convenerant, etiam sacerdotio fertur exutus, atque huic damnationi, teste S. Hieronymo a Rufino lib. 2 Apol. citato, totius pene orbis episcopi subscripserunt, exceptis Palæstinæ, Arabiæ, Phœnicis & Achaiæ sacerdotibus. An & hunc totius pene orbis antistitum, non sanctitate minus, quam eruditione conspicuorum, in Origenis damnationem consensum odio, & conceptæ ex privati hominis fama invidiæ adscribendum putemus? Quid ad remotos procul ab urbe Alexandrina Origeniani nominis celebritas spectare tantopere poterat, ut sine ullo prorsus emolumento turpissimi criminis labe ultro se volentesque inficerent? An & S. Hieronymus lib. 2 contra Rufinum ex odio in Origenem dixit, scripsisse eum epistolam, qua tota Demetrium Alexandrinæ urbis pontificem lacerat, & in totius orbis episcopos & clericos invehitur; & frustra ab ecclesiis excommunicatum esse se dicit? Ex quibus verbis arbitror liquere, aut numquam ab Hieronymo scripta, aut certe ex Eusebii pro Origene Apologia non prudenter satis (ut ipse fatetur) ab eo fuisse dictata, quæ recitat Rufinus ex fragmento epistolæ, quam olim scripserat Hieronymus ad S. Paulam, & in qua post enarratum Origenianorum Operum elenchum ita dicitur concludere: Pro hoc labore quid accepit (Origenes) pretii? Damnatur a Demetrio episcopo … in damnationem ejus consentit urbs Roma: ipsa (alii habent: in damnationem ejus consentit orbis. Roma ipsa) contra hunc cogit senatum, non propter dogmatum novitatem, non propter hæresim, ut nunc adversum eum rabidi canes simulant; sed quia gloriam eloquentiæ ejus & scientiæ ferre non poterant, & illo dicente, omnes muti putabantur. Ubi non omnia Hieronymiana esse, patet ex iis, quæ statim S. Doctor in hunc modum subjicit: Hæc quare scripserim, & ad pauperis lucernæ igniculum cito sermone, sed non cauto dictaverim, potestis intelligere, si Epicuros & Aristippos cogitetis. Ubi illud: Sermone non cauto videtur innuere, S. Hieronymum in alienis referendis plusculum sibi licere credidisse, maxime cum moneret, sermone non cauto esse prolata: nisi quis malit, hæc ab eo, antequam Origenis hæresim plenius nosset, conscripta fuisse. Sed plura dein ad Hieronymum pertinentia sequentur.

[13] Duo interim præter jam allata circa confictum illud ab Eusebio Demetrii in Origenem odium operæ pretium est indagare: [& temporum] alterum est tempus ipsum, quo id Demetrius tanto cum fragore apud omnes ubique terrarum episcopos spargere cœperit; alterum, an a Demetrio, ut suo in inimicum livori faceret satis, hoc unum objici crimen potuerit, quod olim in se juvenis Origenes commisisset. Scilicet erupit illud odium, postquam jam annos circiter XXII a sui mutilatione Origenem in urbe sua incredibili cum omnium applausu docentem non tantum benignissime habuit, sed & eum Roma Alexandriam reversum vehementer hortatus fuit, ac tantum non supplicavit, ut fratrum utilitati, docendi munus prosequens, impigre deserviret, ut habet ipse Eusebius lib. 6 Hist. Eccl. cap. 14. Quis sanus, si odio in alterum, ex hujus gloria concepto, flagret, hortabitur eum, ut munus, ex quo tantum adversario laudis accessisse, & porro accessurum existimat, dignetur suscipere? Erupit, postquam Origenem ab Arabiæ Duce, doctrinæ illius fama permoto, per literas, ut ad se properaret, rogatum, confestim in Arabiam dimisit, (Eusebius cit. cap. 19) minime solicitus de novo & insigni gloriæ incremento, quod procul dubio hosti suo obventurum prævidebat. Erupit denique acerbissimum illud odium, cum jam Alexandri imperatoris matrem, non exiguum ex hoc itinere honorem comparaturus, permittente utique Demetrio, Antiochiæ inviserat Origenes. Quam rem Eusebius lib. cit., cap. 21 ita exponit: Porro mater Alexandri imperatoris, … cum Origenis nomen ubique jam celeberrimum haberetur, adeo ut ad ipsius quoque aures perlatum esset, conspectu ejus frui, & scientiam rerum divinarum, quam omnes in eo viro magnopere admirabantur, certissimo experimento agnoscere concupivit. Igitur illa Antiochiæ degens, misso militari satellitio (non simplici, ut fecerat dux Arabiæ, epistola) hominem accersit & impetravit a nihil opponente Demetrio; qui, si in immensum indies excrescentem subditi sui famam ægre ferre potuisset, tergiversatus haud dubie, summumque, quod ecclesiæ ex laboriosissimi hominis absentia oriturum erat, detrimentum aut quid aliud causatus fuisset.

[14] [adjunctis refellitur;] Adhæc cur saltem ne vel minima latentis odii invidiæve istius scintilla sese manifestavit, cum tantus auditorum numerus a primo lucis ortu (verba sunt Eusebii lib. cit. cap. 15) usque ad vesperam scholam ejus (Origenis) frequentaret, ut per eos ne respirare quidem ipsi liceret? Cum, ut honorifice magis de se homines sentirent, adscito sibi in socium eruditissimo Heraclæ, Demetrii dein successori, institutionem eorum, qui primis adhuc imbuerentur rudimentis, mandavit; sibi vero soli perfectiores docendos reservavit? Verum, inquiunt, invidiæ jam sensim accrescentis specimen egregium dedit Demetrius, quando ob excitatum Alexandriæ gravissimum bellum (annum notat Huëtius lib. 1, cap. 2, num. 6, Christi 215, Caracallæ 5, Origenis circiter 30) clam inde profugum & Cæsareæ commorantem per literas revocavit Origenem; imo missis ecclesiæ suæ diaconis reditum ejus urgere non destitit, donec Alexandriam reversus consuetum munus obierit, ut refert Eusebius cit. cap. 14. Sufferre enim haud poterat Demetrius, Origeni, adhuc juveni & laïco, tantum ab illius regionis episcopis honorem deferri, ut ei publice in ecclesia disserendi & sacras Litteras exponendi copiam facerent. Hinc Demetrii ad Alexandrum Hierosolymorum, & Theoctistum Cæsareensem antistites querimoniæ. Nempe invidiæ tribuemus, si de eo,quod contra ecclesiarum omnium consuetudinem homini suæ ditionis ab alienis episcopis concessum, Demetrius existimabat, quodque ideo ipse numquam in ecclesia sua fieri permiserat, litteris amicis non autem (neque enim, si secus foret, Eusebius id reticuisset) querulis admodum &, ut Halloixius Vit. Orig. lib. 1, cap. XI sat crude scribit, amarulentis expostularit? Si magistrum gregi suo hactenus perutilem, jamque nimis forte diu absentem, per epistolam primum, ac dein per missos diaconos Alexandriam reduxerit, nihil tamen reduci Origeni exprobrans, sed ad consuetum docendi munus perbenigne admittens, uti postea cum eo jam presbytero processit? An autem, quod initio num. 13 tractandum hic dixeram, non aliud, quam quod juvenis Origenes admiserat, crimen objici ei potuerit, ex post dicendis liquebit. Interim prædicta omnia meo quidem judicio abunde videntur sufficere, ut livorem omnem a Demetrii animo remotissimum fuisse credamus. Illos modo audiamus, qui Origenem ob susceptum Cæsareæ sacerdotium jure damnatum contendunt.

[15] Hi non illicitam dumtaxat & ecclesiasticis pœnis dignissimam, [neque ob susceptum sacerdotium, pro quo canon XI Apost.,] sed & tantum non invalidam Origenis ordinationem probare nituntur. Ac primo quidem Origenem perperam ordinatum volunt, quod non naturæ vitio hominumve sceleratorum injuria, sed suo ipsius crimine eunuchus esset factus, statuente Apostolorum canone XXI ex interpretatione Hervetiana: Qui seipsum mutilavit, ne sit clericus: est (Græce additur: enim) sui homicida, & Dei opificii hostis. Quem canonem a primitivæ Ecclesiæ præsulibus etiam ante Origenem editum fuisse, aiunt, ob exortam nempe superiori seculo hæresim Valesiorum, qui varios Scripturæ locos, præsertim Matt. XIX. 12, perverse interpretati, eunuchos se faciebant. Cur enim, inquiunt, Demetrius, de spontanea Origenis exsectione certior factus, bono eum esse animo jussit? Cur, si nullam per hac ecclesiasticam regulam transiliit, tam solicite Origenes cavit, ut id, quod fecerat, alios omnino lateret? Nempe ne canonica pœna sibi infligeretur. Deinde, dicunt, ut quis ad sacrum presbyteratus ordinem legitime promoveretur, requirebatur consensus cleri populique, & quidem istius ecclesiæ, in qua sacerdotio initiandus aut natus, aut saltem non exiguo temporis spatio conversatus fuisset: quod idcirco fuerat sancitum, ut, si quis e clero populove aliquid, quod ordinando objiceret, haberet, palam proferret, itaque oriturum ex indigni assumptione scandalum ab Ecclesia propulsaret.

[16] Hanc in rem citant primum ea, quæ Eusebius Hist. Eccl. lib. 6, [consensusque cleri & populi] cap. 43 ex epistola S. Cornelii, Romanorum episcopi, ad Fabium, Antiochenæ ecclesiæ præsulem, de ordinatione Novatiani (quem, ut advertit Valesius Annotatione in cap. 45 Hist. Eccl., Eusebius perperam vocat Novatum) narrat, videlicet, episcopum, qui a toto clero multisque laïcis impediebatur, Græce ὃς διακωλυόμενος ὑπὸ παντὸς τοῦ κλἥρου, ἀλλὰ καὶ λαἳκῶν πολλῶν, ne ad sacerdotalem dignitatem Novatianus eveheretur, postulasse, ut hunc solum ordinari a se paterentur. Tum adferunt, quæ Patres concilii Nicæni, seculo ferme integro ab Origenis ordinatione celebrati, in epistola synodica ad episcopos Ægypti de promovendis clericis præcipiunt; inter quæ exigunt consensum populi, dicentes: μόνον εἰ ἄξιοι φαίνοιντο, καὶ ὁ λαὸς ἁιροῖτο, modo idoneus videatur, & populus illum eligat, apud Labbeum tom. 2 Conc. col. 251 lit. A. Allegant quoque singularem quemdam locum, & huc maxime, ut autumant, facientem, ex S. Chrysostomi Homilia 18 in Epist. 2 ad Corinthios, quæ habetur tom. X Editionis Parisinæ anni 1732, ubi ita loquitur sanctus Pater: Audi quippe, quomodo Apostolorum tempestate ipsi persæpe eos, quibus præerant, consilii socios adhibebant. Nam cum septem diaconos crearent, ad plebem prius retulerunt: & cum Petrus Mathiam, de ea re cum omnibus, qui tum aderant, tam viris, quam mulieribus, agitavit. Unde, inquiunt, constat, morem hunc requirendi consensum populi in promotione ad ordines ab ipsis Apostolorum temporibus esse deductum. Denique ex eo, quod sæpissime tumultuosis in ecclesia ipsa vociferationibus populus aliquem presbyterum fieri postulaverit, imo etiam quandoque coëgerit, ut sibi Barcinone contigisse testatur Paulinus Epist. 6 ad Severum (in Editione Veronensi anni 1736 prima est) & de Piniano, Albinæ filio, refert S. Augustinus Epist. 225 ad Albinam, necessarium semper populi suffragium in electione sacerdotum fuisse, concludunt. Jam vero non modo non consentiente clero populoque Alexandrino, ad quos suffragium ferre de Origene spectabat, sed & eis rei istius plane nesciis, imo & inconsulto proprio episcopo, collatum fuit Origeni sacerdotium. Quæ omnia Demetrio sufficiebant, ut Origenem in exilium pelleret, & anathemate feriret. Ita illi.

[17] [frustra allogantur, ut ex citati canonis,] Verum utcumque hæc, satis in speciem plausibilia, adversus Origenis ordinationem, atque adeo pro illius hoc ex capite orta damnatione militent; nihil tamen ejus ad sacerdotium promotioni officere, ac proin neque hinc dignum, qui anathemate feriretur, omnino comprobare videntur. Enimvero præterquam quod in expositione synodicæ Epistolæ episcoporum Ægypti atque Alexandriæ adversus Origenis doctrinam legatur tom. V Concil. col. 659: οὗτος … Ωριγένης … πρεσβύτερος χειροτονηθεὶς ὑπὸ τῆς κανονικῆς τε καὶ μιᾶς χειρὸς ἀληθινῆς, εἶχε τὸ ἀξίωμα τοῦ πρεσβυτέρου. Hic … Origenes … presbyter ordinatus a canonica, ab una, a vera manu, dignitatem presbyteri habuit: nihil etiam reliqua, quæ allata sunt, juvare posse opinor. Quod enim spectat ad Apostolorum canonem (de cujus aliorumque, qui sub Apostolorum nomine circumferuntur, auctoritate disputare non lubet) dubitari potest summopere, an ab eo jam inde tempore viguerit, cum, quod narrat Photius cod. 118, congregata adversus Origenem prior synodus Alexandrina, illum a docendi quidem munere removendum, atque etiam expellendum Alexandria, minime tamen sacerdotio privandum, vel privatum declarandum sanciverit. Eone forte aut ignorantiæ, aut desidiæ congregati illic ecclesiæ ministri devenissent, ut præcipuas Ecclesiæ regulas nescivissent, vel earum prævaricatorem, a quo nihil sibi magnopere timendum habebant, debitæ privationis pœnæ subjicere reformidassent? Ad id, quod additur, canonem scilicet illum jam ante Origenis facinus ob Valesiorum hæresim editum videri, atque a Demetrio bono esse animo Origenem jussum fuisse (mitto enim jam supra refutatam Origenis solicitudinem, ut suum crimen celaret) liceat & mihi interrogando respondere. Cur, si per scelus illud Valesiorum hæresim sectari Origenes videbatur, non eum illico e Catecheseων cathedra ejecit Demetrius? Num is forte id tantum inaudiit, cum jam ille sacerdos esset consecratus? Cur per XXII annos ad hominis de Valesiorum errore suspecti, si non convicti, scholam confluere perrexerunt innumeri, quorum saltem aliquibus mutilatio illa voluntaria non erat ignota? Numquid Demetrius bono esse animo Origenem jubere non potuit, quod eum, meliora edoctum, tanto ob sceleris gravitatem dolore oppressum conspiceret, ut, ne diutius docendi oneri ferendo non esset, timendum videretur? Non addo, quia non placet, Natalis Alexandri tom. 3 Hist. Eccl. pag. 699 tertium ad hanc objectionem responsum, Origenem scilicet non intendisse sui evirationem, sed tantum adhibuisse pharmacum, ex quo forte eviratio præter ipsius consilium secuta est. Incertum enim est, ipso Natale eodem loco fatente, quomodo id ab Origene sit factum; imo probabilius est, teste S. Hier. epist. 41 (alias 65) & Nicephoro lib. 5, cap. 8, inquit Pagius ad annum Christi 206, Originem id ferro exsecutum, tacente perpetuo ejus encomiaste Eusebio, minime illud tacituro, si, quod minus præ se fert crudelitatis, id pharmaco præstitisset. Quod si sic, quomodo eviratio præter ipsius consilium secuta fuisset?

[18] Infirmum pariter ex Epistola S. Cornelii ad Fabium, [epistolæ S. Cornelii & Nicænorum Patrum,] & ea, quam Nicæni Patres ad præsules Ægypti dederunt, petitur argumentum: nam quod ad Novatianum attinet, manifestam hic irregularitatem, ut vocant, incurrerat; adversa enim conflictatus valetudine baptismum in lectulo susceperat, jamque ante Cornelii epistolam lege ecclesiastica cautum fuerat, ne quisquam ex iis, qui, urgente vi morbi, in lectulo perfusi, id est, baptizati fuissent, ad clerum assumeretur: quod cum in Novatiano locum habuisse, clero populoque innotuisset, omnes sese illius ordinationi jure opposuere, donec precibus episcopi, obstaculum illud sua auctoritate removentis, acquiescere decreverunt. Quæ omnia apud Eusebium loco ab adversariis citato videri possunt. Nihil autem simile in Origene occurrit: legitime baptizatus fuerat, Cæsareensis ecclesiæ clerus populusque (si tamen id tum temporis necessario requirebatur) ejus ordinationi videtur consensisse, illudque suffecisse arbitror, cum notus probe Cæsareensibus esset, apud quos jam pridem summa cum laude fuerat commoratus, & ad quos nunc secundo diverterat, ut adeo de ejus vivendi norma ac probitate ferre testimonium possent. Deinde si quid ex Cornelii literis deduci potest, solum illud est, noluisse episcopum ob scandalum refragantis cleri & populi prius ordinare Novatianum, quam ista refragatio, adeoque & scandali periculum sublata fuissent. Porro longe aliud est, non refragari alicujus ad ordines promotioni, quod prudenter scandali vitandi causa necesse putabatur; aliud positivo consensu eam approbare, quod semper requisitum non ostenditur. Patrum vero Nicænorum synodica epistola, non ante annum 325 scripta, ab Origenis temporibus remotior est, quam ut in hoc negotio ea standum videatur. Adde, quod synodi Nicænæ Patres de solis episcopis, a Miletio Schismatico consecratis, agant, ut fuse probat Valesius in Annotatis ad lib. 6, cap. 43 Hist. Eccl. Eusebii.

[19] Quid autem ad verba S. Chrysostomi, morem illum, [verborum S. Chrysostomi] ut populus alicujus ad clerum assumptioni consentiat, ab Apostolis deducentis? Dicitne sanctus Doctor, Apostolos semper, an vero persæpe eos, quibus præerant, in hujusmodi rebus consilii socios adhibuisse? Quod de Mathiæ electione ad Apostolatum asseritur, nihil probat contra Origenis ad simplex sacerdotium assumptionem, qua in re non semper leguntur Apostoli, eorumve ad Origenis tempora successores, populum consuluisse, vel illius requisivisse assensum. In electione autem diaconorum Apostoli non necessitate, sed prudentissimo ducti consilio ad populum recurrendum arbitrati sunt, ut excitatum a Græcis adversus Hebræos murmur eo compesceretur facilius, quo gratiores futuri ipsis essent ministri, quos ipsi sibi delegissent. Restat, ut argumentum, a tumultuosis plebis vociferationibus, ac Paulini Pinianique exemplis petitum, non magni etiam hic esse roboris ostendam. Solum enim hinc probatum video, populum quandoque viri alicujus probitate permotum parum attendisse, quid leges & Ecclesiæ statuta, numquam sane istiusmodi tumultus ac vim approbantia, exigerent, atque, cum alia via ad propositum finem pertingere se non posse conspiceret, ad unicum, quod supererat, turbarum ac coactionis remedium confugere sibi licere, perperam existimasse.

[20] [& literarum commendatitiarum refutatione constat;] Non obstantibus iis, quæ hactenus disseruimus, dissimulare non possum, certum esse ex Eusebio & S. Hieronymo, prædictam Origenis ordinationem ægerrime ab Demetrio latam fuisse, eumque de illa fuisse conquestum: admittere tamen nequeo, quæ scribit Natalis Alexander tom. 3 Hist. Eccl. pag. mihi 698, Demetrium inique litem movisse Origeni (cur non addit: & Theoctisto atque Alexandro, quos secundum Eusebium lib. 6, cap. 8 accusationibus suis conatus fuerat involvere?) ejusque ordinationem solo invidiæ motu impugnasse, cui testimontalibus literis (de quibus solus meminit Hieronymus de Script. Eccl. cap. 54 & 62) fuerat antea suffragatus. Persuadere enim mihi nullatenus possum, testimoniales illas literas (Hieronymo ecclesiasticam Epistolam) aliquid commendationis pro suscipiendo presbyteratu, quem ipse Demetrius, si id aut necessarium, aut utile judicasset, profecturo Origeni conferre facile potuerat, continuisse: nam cur Eusebius, ubique in Historia ecclesiastica tam solicitus, ut omnem ab Origene in Demetrium culpam detorqueat, nullum ibi de iis verbum facit? Cur ne ipse quidem Origenes in famosa illa Epistola, quam Alexandria profectus ad amicos dedit, & qua tota, teste Hieronymo, Patriarcham suum & clerum lacerat, de his nihil meminit literis, quibus pro se nihil allegare potuisset solidius, nihil ad detegendam infringendamque adversarii calumniam accommodatius? Eone impudentiæ dementiæque devenisse Demetrium putemus, ut, cujus paulo ante per literas commendatitias ordinationem efflagitasset, eidem jam collatæ sese opponeret, minime cogitans, quam nullo negotio suarum literarum exhibitione posset redargui? Adhæc cür Origenem ordinandum commisisset iis ipsis, apud quos antea tamquam de juris sui violatione fuerat conquestus, quod ecclesiæ suæ homini laïco Scripturas exponere, populumque in sacris ædibus docere permisissent? Quibus omnibus inducor, ut credam, primo S. Hieronymum citatis de Script. Eccl. locis fuisse interpolatum, ut in illius libri editionibus alibi sæpissime factum, observant editores Operum S. Hieronymi; vel eum fuisse ab Origenis fautoribus deceptum, quemadmodum in putatitio S. Pamphili pro Origene Apologetico sibi evenisse fatetur in Apologia sua adversus Rufinum; vel denique illud tunc temporis ab eo fuisse conscriptum, cum Origenem necdum plenius nosset: deinde, commendatitias hujusmodi literas fuisse Origeni datas, quibus rogarentur Episcopi locorum, per quæ ipsi in Achaiam erat transitus, ut eum benigne in suscepto itinere exciperent, &, quo maximo possent, favore prosequerentur. Utut est, certe Halloixius, quo alium Origeni amiciorem nescio, lib. 1, cap. XI Vitæ Orig. hanc consecrationem, proprio Antistite non consulto factam haud injustam videri offensionis Demetrii occasionem, candide profitetur.

[21] [nec denique ob commissum idololatriæ crimen, de quo varie] Tertiam Origeniani exilii causam, admissum ab eo idololatriæ scelus fuisse, aliqui opinantur, inter quos illustr. Huëtius lib. 1 Origen. cap. 2. Citant vero illi, ducemque sequuntur S. Epiphanium Hær. 64, cap. 2 narrantem, Origenem, cum eximia sanctitatis & eruditionis laude Alexandriæ floreret, Magistratuum & Præfectorum civitatis in se ita animos concitasse, ut, quo necessario fama excideret, comprehenso illi aut idolis sacrificandi, aut turpissimum crimen cum Æthiope committendi, fecerint optionem: illum autem sacrilege venerari deos, quam execrandam pati spurcitiem maluisse. Atque hoc modo (inquit Epiphanius cit.) & a martyrii gloria Confessorum, Martyrumque, qui illis temporibus erant, judicio excidit, & ab Ecclesia dejectus est. Cui quidem opinioni post Epiphanium adhæserunt plurimi, Nemesius scilicet, Justinianus imp., Leontius Byzantinus, Nicetas Choniates, aliique: eam vero ut fabulam rejiciunt Baronius, Valesius, Tillemontius & recentiorum multi, has potissimum sententiæ suæ adferentes rationes. Prima est, quod ex Epiphanii narratione sequi videatur, hanc Origenis perfidiam cujusdam persecutionis tempore contigisse: at vero dum Origenes Alexandria pulsus est, nullus ibi legitur in Christianos sæviisse tyrannus, nullus pro Christo sanguinem effudisse; imo jam a viginti circiter annis Alexandrina ecclesia nullis ob religionem motibus agitata fuerat. Quod advertentes alii, Origenis lapsum in idololatriam Decianæ persecutionis temporibus illigarunt: sed infelici æque conjectura, si hunc lapsum exilii, quo sub Demetrio Origenes mulctatus est, causam fuisse velint, cum ex optimæ notæ scriptoribus constet, Origenis a duabus synodis per Demetrium coactis latam condemnationem, ejusque ex urbe Alexandrina, quo deinde non rediit, expulsionem saltem in vigesimum ante Decium annum incidisse.

[22] Alterum, quo Origenem tanta eximant impietate, [disceptatur:] argumentum, negativum quidem est, sed quod hic non exigui roboris debet videri. Dicunt itaque, nullam de hoc lapsu apud S. Hieronymum, nullam apud Theophilum aut Vincentium Lirinensem, nullam denique apud Porphyrium ipsum reperiri mentionem. Atqui citati priore loco scriptores non erant profecto ejusmodi, ut gravissimam hanc culpam Origeni condonassent, si re vera ab eo contractam illam cognovissent; postremus vero, qui, reclamante licet veritate, Ammonium Christianis eripere non erubuerat, neque Origenem post tam enorme facinus a vera Ecclesia alienum facere reformidasset. Tertia denique eorum ratio hæc est, quod, dum prima Alexandrina synodus sub Demetrio Origenem a docendi munere removendum, & e civitate eliminandum sancivit, non tamen eum sacerdotio exuendum judicarit, id utique judicatura, si de thure idolis oblato convictus fuisset, quoniam illud, aiunt illi, jam tum Apostolicis canonibus fuerat præscriptum. Quæ præterea hanc in rem adferuntur plurima, videri possunt apud Tillemontium tom. 3 Monum. Eccl. Annot. XXII in Origenem, ex quo animadversiones suas hic hausit, seu potius exscripsit, nuperus Operum Origenis editor in Notis ad cap. 2, num. 13, lib. 1 Origenianorum Huëtii, ubi lit. c satis leviter levia admodum vocat argumenta, quibus Petavius in eruditissimis ad Epiphanii Hær LXIV Annotatis hujus veritatem historiæ vindicare conatur. Sive interim re ipsa lapsus Origenes fuerit, sive non, ex citatis equidem tam pro eo, quam contra illum auctoribus liquere arbitror, ejusmodi lapsum, antequam sub finem vitæ Demetrii Alexandria migraret, locum non habuisse: unde ad propositum meum concludere licet, Origenem a Demetrio, geminaque ab hoc congregata synodo non fuisse ob idololatriam condemnatum, aliamque proinde hujus condemnationis causam necessario extitisse, quam modo aggredimur.

[23] [sed ob traditam in libros bæresim,] Ea vero mihi quidem fuisse videtur perversa hæreticaque doctrina, quæ per plures ejus lucubrationes, præsertim autem per libros, quos De Principiis inscripsit, sparsa legebatur: quos περὶ ἀρχῶν libellos, priusquam damnaretur, ab Origene fuisse conscriptos, notari necessario debet; idque liquidissime constat ex iis, quæ habet Eusebius lib. 6, cap. 24 Hist. Eccl. ita scribens: Libros item de Principiis (alia jam enumerarat Origenis Opera, Alexandriæ conscripta) antequam ab urbe Alexandria migraret, (Origenes) composuit. Quæ Alexandria migratio utique una est ex iis, quas ante condemnationem suam Origenes suscepit, ut ex Eusebiana narratione liquet; imo ea est, quæ, si Tillemontio hic habenda fides, quod omnino arbitror, exiguo temporis spatio damnationem ejus vel præcessit, vel statim secuta est: ait enim citatus auctor tom. 3 Monum. Eccl. pag. 578: Libros hos (de Principiis) composuit Origenes, cum etiamnum Alexandriæ moraretur, ante annum CCXXXI. Idem testatur laudatus jam supra Origenianorum Operum editor Carolus de la Rue Benedictinus in sua Admonitione tom. 1 hisce libris præfixa.

[24] [de qua S. Epiphanii aliorumque,] Sparsam jam mox dixi per plura Origenis Opera doctrinam perversam, ob quam a viris sanctitate & eruditione conspicuis quantopere vapularit, juvat exponere, priusquam ostendo, quam merito ob sola περὶ ἀρχῶν volumina potuerit anathemati subjici. S. Epiphanius Hær. 64 hæc de dogmatis Origenis scribit: Quod ad hæresim illam attinet, cujus auctor fuit (Origenes, de quo ibi agit) … pestifera illa quidem, ac veteres omnes improbitate superans, quarum errores complectitur. Nam, licet nullum sectatoribus suis usum turpitudinis imponat, absurdam tamen impiamque de Deo sententiam per summam turpitudinem (libris suis) inserit. Ex hoc enim fonte erroris sui ansam Arius accepit, ac reliqui deinceps omnes, velut Anomæi, & id genus alii. Non acriter minus eum perstringit Theophilus, XXIII Patriarcha Alexandrinus, qui anno 412 supremum diem obiit, & cum S. Epiphanio perpetuum adversus Origenem, ejusque sectatores bellum gessit. Hic lib. 1 Paschali in hunc modum suam de Origene illique eo tempore adhærentibus sententiam profert: Sciant igitur, se hujus solennitatis alienos non posse nobiscum celebrare Dominicam Passionem, qui Origenem … Hydram omnium sequuntur hæreseων, & erroris se habere magistrum & principem gloriantur. Tum aliquot ipsius recensitis erroribus subnectit: Omnes hæreticos magnitudine blasphemiæ superat. Ac tertio ibidem de Origene Dei omnipotentiam certis terminis circumscribente sic loquitur: Non puto, quempiam, non dico hominum, sed ne dæmonum quidem, hæc de eo audere confingere, quæ ille (Origenes) & sensit & scripsit, tantam Deum fecisse materiam, quantam ornare poterat, & in rerum formas dividere. Mitto plura, quæ passim in his libris Paschalibus per se lector inveniet.

[25] [etiam S. Hieronymi, qui, cur Origenem laudarit, ipse edicit,] Ad S. Hieronymum, cui plurima Origenis Opera admodum perspecta fuere, utpote qui aliquot illorum Latinitate donarit, quique Epist. 41, se scire universa, quæ scripsit Origenes, fateatur, modo progredimur. Et quoniam animis multorum, Rufinum sectantium, hæc opinio insederit, plura ab Hieronymo ex odio in Origenem, quem miratus sæpe fuerat, sæpius laudarat, fuisse conscripta, juverit, ipsum sanctum Doctorem laudum a se aliquando Origeni datarum rationem suis verbis reddentem audire. Itaque in Epistola ad Tranquillinum anno 398 data, quæ est 56, (alias 76) hæc habet: Ego Origenem sic interdum legendum arbitror, quomodo Tertullianum, Novatum, Arnobium, Apollinarium. Epistola 41 Pammachium & Oceanum edocet, quid in Origene laudarit, quid improbarit: Laudavi, inquit, interpretem, non dogmatistem; ingenium, non fidem; philosophum, non apostolum. Et quia nonnulli, eum aliquando secutum fuisse Origenis opiniones, putabant, statim subjungit: Quod si volunt super Origene meum scire judicium, legant in Ecclesiasten Commentarios: replicent in Epistolam ad Ephesios tria volumina, & intelligent, me semper ejus dogmatibus contraisse. Quæ enim stultitia est, sic alicujus laudare doctrinam, ut sequaris & blasphemiam? Ultimis hisce verbis pene similia eumdem in finem repetit Epist. 3 ad Paulinum, quæ in editione citata est 51 (alias 153.) Tum laudatam Epistolam 41 ita concludit: Hæc, fratres amantissimi, ad epistolam vestram celeri sermone dictavi, vincens propositum, ut contra eum scriberem, cujus ingenium ante laudaveram. Lib. 1 Apol. adversus Rufinum solvens objectionem ex eo petitam, quod Origenem dixisset Diligentem lectorem, ait: Solemus … & molestos pædagogos & argutissimos fures Diligentes vocare. Libro autem tertio ita Rufinum alloquitur: Eodem fervore, quo Origenem ante laudavimus, nunc damnatum toto orbe damnemus… Erravimus juvenes (nimium forte ob legentium imbecillitatem laudantes Origenem) emendemur senes. Ac deinde ita pergit: Ignosce mihi, quod Origenis eruditionem & studium Scripturarum, antequam ejus hæresim plenius nossem, in juvenili ætate laudavi. Denique, ne lectori ulterioribus sancti Doctoris in hanc rem testimoniis tædium pariam, ibidem, in Origene, inquit, miramur scientiam Scripturarum, & tamen dogmatum non recipimus falsitatem. Neque hic aliquid repono ad famosissimum illud, quod objici solet, & quo tantopere gloriantur Origenis patroni, divi Hieronymi effatum, ex Fragmento Epistolæ ad Paulam supra num. 12 a nobis exhibitum, quoniam omnis, quæ inde oritur, difficultas a Stiltingo nostro tom. ult. Septembris in Vita istius Sancti num. 769 penitus soluta est. Unde colligas, in quo, & quo tempore Origeni faverit S. Hieronymus, eosque corrigas, qui asserere non sunt veriti, hunc Sanctum antea Origenem secutum, postea omnia illius Scripta damnasse: quod utrumque jactabatur olim ab Origenis amatoribus, quodque etiamnum quidam neoterici jactitant, aut certe de Hieronymi mutatione ita loquuntur, ac si ab amore nimio ad extremum odium subito fuisset delapsus.

[26] Modo, quid de Origene ejusque lucubrationibus sanctus Doctor senserit, [testimonia] paucis proferamus. In Epistola 87 (alias 78) hæc ad Pammachium & Marcellam scribit: Qui parvulum Christum foverant, adultum fidei calore defendunt, ut, qui per illos effugerat Herodis manus, effugiat hæreticum blasphemantem. Et ne dubium sit, quin posterioribus verbis Origenem designet, illico adjicit: Quem Demetrius Alexandri urbe pepulit, toto orbe fugat Theophilus. Tum, quibusdam interjectis, prosequitur: En, Papa Theophilus tota Origenem arguit libertate hæreticum esse. Ubi cum Origenem toto orbe a Theophilo ob hæresim fugatum, manifeste innuat, atque huic damnationi statutam a Demetrio Origenis expulsionem annectat, pronum est judicare, significatum voluisse Hieronymum, illum pariter ob hæresim a Demetrio Alexandria jussum exulare. Libro 2 Apol. adversus Rufinum, Ergo, inquit, beati episcopi Anastasius & Theophilus & Venerius & Chromatius, & omnis tam Orientis, quam Occidentis Catholicorum synodus, qui pari sententia, quia pari & spiritu, illum hæreticum denunciant populis, fures librorum illius judicandi sunt? Quæ interrogatio aperte negationi æquivalet, indicatque, antistites illos non ob aliena, aut a malevolis ejus scriptis inserta dogmata Origenem condemnasse. Plura dein, nec minus gravia, nec minus manifesta dabit sanctus Doctor, ubi ad libros de Principiis fuerit perventum. Operæ interim pretium erit, quorumdam aliorum de Origene sensa investigare.

[27] [referuntur,] Sanctus imprimis Pachomius, ut liquet ex ejus Vita, quam in Opere nostro tom. 3 Maii invenies, tanto præ reliquis Origenem seu ejus Opera prosequebatur odio, ut universos, quibus præerat, fratres solicitius admonere consueverit, ut non solum Origeniana commenta non legerent, sed ne legentibus quidem aurem præberent. Cum autem, ut narrat ejusdem Vitæ auctor, in quoddam Origenis volumen casu incidisset, statim illud summa cum indignatione in aquas conjecit, addens continuo, se omnes garrulitates blasphemiarum ejus concrematurum fuisse, nisi scivisset, nomen Dei in eo esse conscriptum. Petrus de Marca in Dissertatione sua de Vigilii Decreto, quam apud Labbeum tom. 5 Conc. col. 601 consule, citat Epistolam synodicam a Sophronio Patriarcha Hierosolymitano, qui ante sextam synodum floruit, ad Sergium Constantinopolitanum datam, in qua profitetur, se amplecti cum ceteris quatuor synodis quintam synodum œcumenicam, quæ confirmat concilium Chalcedonense; tollit vero, & funditus abolet principaliter quidem insanum Origenem. Photius cod. 18 Biblioth. de Origene refert, eum in quinta synodo, lectis prius Actionibus, in quibus tractabatur de famosis tribus capitulis, fuisse cum Scriptis suis anathemate damnatum. Hisce denique unicum Orientalis Chronici adjungo testimonium. Sic habet in Demetrio: Sanctus iste Patriarcha sacerdotio amoverat quemdam nomine Origenem, qui astu presbyterium obtinuerat ab episcopo Cæsareæ Palæstinæ; quare reversum Alexandriam noluit recipere (imo damnatum deinde retinere) pater Demetrius, quoniam hæreticus erat. Quæ satis crude in Origenem dicta forte non existimasset Sollerius in Patriarchis Alex. num. 124, si cum citatis supra dc deinde citandis contulisset. Verum ad id, quod caput est, convertamur, libros inquam de Principiis, quibus, ut superius num. 24 innui, præcipue videtur tribuenda justa Origenis condemnatio.

[28] [ac præsertim ob libros de Principiis,] In his quot monstra errorum, quot Origenis deliramenta (verba hæc sunt Petri de Marca cit.) contineantur, ex superstite etiam nunc lib. 1, cap. 2, num. 10 licet conjicere. Hic enim docet, Deum esse omnipotentem, non quod omnia possit efficere, sed quod potestatem habeat in omnia, quæ sunt. Quod crimen ei objicit Theophilus Alexandrinus in prima Epistola Paschali, & Justinianus imperator ad calcem Epistolæ ad Menam, & ad quod refellendum, vanum Origeni patrocinium præbuisse Halloixium lib. 4 Origen. Defens. Quæst. 6, recte observat illustr. Huëtius lib. 2 Origen. Quæst. 1, num. 2. Auctorem hunc, minime sane Origeni infensum, proderit audire, ita citati libri 2 Quæstionem 3 ordientem: Vulgatum & in scholis receptum Theologicarum disputationum ordinem hic deserimus, assectantes Origenem, cujus ut abnormes fuerunt plurimæ de rebus divinis sententiæ, ita peculiari … divisione tractanda sunt … ergo … rejectis, quæ ad Angelos … aliaque … pertinent, quæstionibus, Origenis de verbi ἐνανθρωπήσει & οἰκονομίᾳ perscrutemur decreta, si quæ sunt obnoxia reprehensionibus, & animum possunt offendere lectoris orthodoxi. Ac sunt certe, neque pauca, quæ ab ejus ventilata & confutata adversariis, æterna nomini ejus stigmata imposuerunt.

[29] S. Hieronymus, cujus de hisce libris judicium a me referendum, [in quos maxime invehitur Hieronymus] fui pollicitus, Epist. 127 (alias 16) ad Principiam impia vocat περὶ ἀρχῶν volumina, & quæ dum in Latinum vertit, hæreticum illorum auctorem prodidisse se, ait lib. 1 Apol. contra Rufinum; in ea vero, quam ad Avitum dedit, & quæ est 94 (alias 59) postquam retulerat, sanctum virum Pammachium, ad quem libros illos ex autographo in Latinum translatos miserat, ad primam illorum lectionem exhorruisse & reclusisse scrinio, ne prolati in vulgus, multorum animos vulnerarent; sunt enim (ut habet Epist. 41, alias 65) venenata illius (Origenis in his libris) dogmata, aliena a Scripturis, vim Scripturis facientia; hæc scribit: Accipe (Opus de Principiis) quod petisti: sed ita, ut scias, detestanda tibi in eis esse plurima; & juxta sermonem Domini, inter scorpiones & colubros incedendum. Tum expositis prolixa enarratione erroribus, quibus quatuor isti libri scatebant, & in quorum præcipue primo Origenes lingua sacrilega blasphemavit lib. 2 Apol. contra Rufinum, his verbis Epistolam concludit: Quisquis igitur hos voluerit legere (de Principiis) libros, & … ad terram repromissionis pergere, necubi a serpentibus mordeatur, & arcuato scorpii vulnere verberetur, legat prius hunc librum (hanc epistolam.) Acceperat sanctus Doctor translata a Rufino librorum περὶ ἀρχῶν exemplaria, & cum de versionis hujus fidelitate ambigeret, ea statim pervolvit, ac dein cum Græco, quod certe genuinum se tenere existimabat, contulit, & illico animadverti, inquit lib. 1 Apol. cit., quæ Origenes de Patre & Filio & Spiritu Sancto impie dixerat, & quæ Romanæ (id est Catholicæ) aures ferre non poterant, in meliorem partem ab (infideli) interprete commutata. Quæ quidem verba, præterquam quod impiam dicant Origenis doctrinam, maxime etiam contra eos faciunt, qui omnia Origenis Opera vel ab hæreticis, vel certe a malevolis interpolata depravataque, per fas & nefas contendunt. Infinitus sim, si, quidquid adversus hoc Origenis Opus hac præsertim Apologia S. Hieronymus complectitur, vel indicare voluero.

[30] [& Baronitæ,] Neque porro aliter posteriorum temporum scriptores plurimi, quorum unum dumtaxat alterumque citabo, de hac perversa Origenis lucubratione senserunt. Ac Photius quidem, cui secundum Operum Origenis editorem Carolum de la Rue tom. 1, pag. 42 quatuor hosce libros Græce legere seculo etiam IX licuit, in sua Bibliotheca cod. 8 scribit: Lecti sunt Origenis de Principiis libri quatuor. Horum primus De Patre & Filio & Spiritu Sancto agit. Quo in libro plurima blaspheme scribit… Tradit & alia (iisdem in libris) absurdissima, impietatisque plena: animarum migrationes, & animata sidera, pluraque id genus nugatur. Illustrissimus Annalium Ecclesiasticorum parens Baronius ad annum Christi 232, num. 3 quid ipse de libris περὶ ἀρχῶν censeat, hoc modo exponit: Porro inter omnes, quos (Eusebius) enumerat Commentarios Origenis, ille præ ceteris densioribus, majoribusque est refertus erroribus, quem de Principiis scripsit. Deinde cum dixisset, Origenm in libris illis philosophum videri voluisse potius, quam Christianum, subjungit: Vix credi potest, quantum acceptam a majoribus Christianam fidem Commentario illo prodiderit. Unde & hunc numerum ita absolvit: Hæc autem ad justam Demetrii in eum indignationem de vulgato ab Origene Periarchon sint addita. Ubi nostræ de Origenis damnatione sententiæ manifesto favet; cui & consonant, quæ leguntur sub finem cujusdam Epitaphii a Mabillonio tom. 2 Analect. pag. 660 citati, quod in vetustissimo codice Corbeiensi libris de Principiis præfixum reperit: sic habent:

Sola mihi casum Periarchων dicta dederunt, [condemnatus statuitur,]
      His me conjectum undique tela premunt.

[31] Jam vero cum tot sanctorum eruditorumque virorum testimoniis impia, sacrilega, blasphema in libris maxime de Principiis tradidisse Origenes convincatur, quæ numquam legitur retractasse; cum libros illos ante condemnationem suam elucubrasse constet, ac verisimillimum sit, illos ab eo vel publice auditoribus suis expositos, vel etiam in manus fuisse traditos, unde facile in tot tantarumque impietatum cognitionem vigilantissimus Præsul Demetrius potuerit devenire, nonne tantum non certum est, Origenem ob dogmatum perversitatem a sancto Patriarcha, ac gemina ab eo congregata tum episcoporum, tum sacerdotum inferiorum synodo jure meritoque fuisse damnatum? Quæ opinio tanto ad veritatem accedit propius, quanto minus certior aliqua, ut supra conatus sum ostendere, Origeniani anathematis causa possit adferri. Atque hæc quidem omnia in medium sunt prolata, tum ut Majorum meorum fidem liberarem, tum maxime ut Demetrii æquitatem sanctitatemque nihil ex hoc capite detrimenti passam demonstrarem.

DE SS. DIONYSIO EP., RUSTICO PRESBYT. ET ELEUTHERIO DIACONO MARTYRIBUS
PARISIIS IN FRANCIA

VEROSIMILIUS ANNO CIRCITER CCLXXXVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Dionysius episcopus M. Parisiis in Francia (S.)
Rusticus presbyter M. Parisiis in Francia (S.)
Eleutherius diaconus M. Parisiis in Francia (S.)

AUCTORE C. B.

§ I. Quandonam antiqua Sanctorum Acta, quæ Bosquetus primum edidit, fuerint conscripta.

Acta, ab Hilduino composita Rusticoque & Eleutherio juxta ac duobus Dionysiis in unum conflatis afficta, in lucem jam dudum a Surio & aliis fuerant emissa, [Sanctorum Acta, quæ Bosquetus edidit,] cum tandem etiam, quæ ad hæc contexenda (præmissum Actis S. Dionysii Areopagitæ Commentarium num. 56 videsis) San-Dionysiano isti abbati usui forsan fuerant, alia quæpiam trium sanctorum nostrorum Martyrum, Dionysii videlicet episcopi, Rustici presbyteri & Eleutherii diaconi, Acta primus omnium Franciscus Bosquetus, e prætore Narbonensi Lodovensis seu Lutevensis primum ac dein Monspeliensis episcopus, in Ecclesiæ Gallicanæ, quas, cum prætor adhuc esset, anno 1636 typis Parisiensibus edidit, Historiis, part. 2, pag. 68 & quinque sequentibus e quinque manuscriptorüm codicum fide publici juris fecit; eadem autem deinde Michaël Felibianus, Benedictinus Congregationis S. Mauri monachus, in Monumentis authenticis, quæ ad contextam a se annoque 1706 Parisiis editam San-Dionysianæ in Francia abbatiæ Historiam adjecit, pag. 163 & binis seqq. ex antiquissimo Claudii Jolii, Cathedralis Parisiensis ecclesiæ canonici, Ms. codice iterum vulgavit. Porro Acta illa tum Hilduinianis, quæ supra in Commentario, Actis S. Dionysio Areopagitæ affictis prævio, sedulo discussi, tum aliis omnibus, quæ, quoquo modo tribus sanctis nostris Martyribus afficta, hactenus prodierunt, certo esse antiquiora, eruditi unanimi consensu omnes fatentur; verum multum abest, ut hosce inter de ætate, qua fuerint conscripta seu adornata, æque conveniat. Alii enim seculo VI, alii contra seculo VII scriptionis illorum epocham affigunt. Sunt etiam, qui hanc usque ad Caroli Magni ætatem seu seculum VIII prope elapsum aut adhuc amplius removendam contendunt.

[2] Inter eos, qui pro majori memoratis Actis antiquitate attribuenda stant, [a Petro de Marca seculo VI, VII vero initio a Valesio] principem locum facile obtinet Petrus de Marca, Tolosanus primum ac dein Parisiensis seculo proxime elapso archiepiscopus, in sua de fide in Galliis primum prædicata ad Henricum Valesium epistola, quam hic Ecclesiasticæ Eusebii Historiæ, Latine a se redditæ, præfixit. Audi, qui in hac, quam in §§ diversos ac numeros pro more nostro divisam, ad XXX Junii diem, S. Martiali, Lemovicensium in Gallia episcopo, sacram, in Opus nostrum Papebrochius etiam intulit, num. 20 loquatur memoratus ille archiepiscopus. Sane, inquit, a Clemente in Gallias Dionysium missum fuisse, Beda & Usuardus docent (de re hac quid sentiendum, infra dicenda aperient) in suis Martyrologiis; quam traditionem eos hausisse, certum est, ex Actis antiquis Vitæ S. Dionysii, quæ dudum ex Mss. codicibus edidit V. C. & eruditissimus Franciscus Bosquetus, nunc meritissimus episcopus ecclesiæ Monspeliensis. Ms. Turonensis ecclesiæ, qui complectitur Vitas Sanctorum aliquot a Fortunato descriptas, & inter ceteras, Dionysii Parisiensis illam, quæ jam, ut dixi, edita est in publicum. Antiqua itaque, quæ Bosquetus edidit, Dionysii Parisiensis ac Sociorum ejus Rustici & Eleutherii Acta Venantium Fortunatum (hunc enim per Fortunatum, de quo loquitur, intelligit) habere auctorem, ac proin jam inde a seculo sexto, utpote quo is sanctus Pictaviensis antistes floruerit, concinnata fuisse, laudatus archiepiscopus existimavit. Nec ab isthac eruditissimi hujus viri opinione multum dissentit Hadrianus Valesius; in sua enim, quam de Basilicis, per primos Francorum reges conditis, elucubravit, Disceptatione, cap. 8 Dionysii Parisiensis Acta, de quibus hic nobis sermo, vocat antiquissima, sibique ea ante Dagoberti I, Francorum ab anno 622 ad annum usque, quo obiit, 638 regis, principatum composita videri, affirmat.

[3] [& du Bois illigantur; verum, uti a Launoyo, qui Caroli Magni ætate] Gerardus du Bois in ecclesiæ Parisiensis Historia lib. 3, cap. 6 sub finem, antiqua, jam sæpius laudata, quæ Bosquetus edidit, Dionysii Parisiensis sociorumque ejus Rustici & Eleutherii Acta a S. Cerauno, Parisiensium episcopo, scripta esse posse, insinuat; ut adeo, cum Ceraunus, uti in Opere nostro ad XXVII, quo de illo jam actum, Septembris diem videre licet, Parisiensem cathedram inter annum 601 & annum 625 occuparit, haud multum pariter quantum ad ætatem, qua Bosquetiana Dionysii Acta fuerint contexta, a Petri de Marca opinione, supra jam exposita, alienus sit proxime laudatus ecclesiæ Parisiensis historiographus. At vero alii nonnulli, ac in primis Launoyus, Caroli Magni ætate conscripta aut hac etiam posteriora esse eadem Acta, arbitrantur. Post Carolum, inquit pag. 70 in suo de Valesii Disceptatione supra laudata Judicio posterior is auctor, incerti & obscuri scriptores ediderunt Acta martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii, quæ non ante quis leget, quam ea, ut fabulis aspersa, repudiaverit. Hæc de antiquis a Bosqueto editis Dionysii Sociorumque martyrum Actis Launoyus; ut certe, cum Carolus (imperator scilicet, cognomento Magnus, de quo loquitur) anno 814 vitam hanc mortalem cum immortali commutarit, seculo VIII recentiora faciat præfata Acta.

[4] Verum an recte? Neutiquam sane. Opinio enim, [posteriora facit, serius, quam conveniæt,] quæ Dionysium Parisiensem cum Areopagita eumdem facit seu confundit, jam dudum, uti in Commentario, posterioris hujus Sancti Actis prævio § 1 & 2 docui, ante seculi VIII finem ac proin etiam ante Caroli Magni obitum erat exorta; cum autem antiquorum, in quorum epocham hic inquirimus, Actorum auctor, si hæc tum primum, cum opinio illa jam esset exorta, concinnasset, alicubi saltem vel verbum, quo huic seu patrocinari seu adversari sese monstrasset, prolaturus indubie fuisset, nec tamen id faciat, dubitandum enimvero non videtur, quin ante opinionis illius ortum seu seculi VIII finem Acta illa conscripserit; imo vero id fecisse illum ante seculum etiam istud medium, rationis fere paritas suadet, cum tunc circiter, uti in Commentario, Actis, S. Dionysii Areopagitæ prævio locis proxime citt. docui, exorta fuerit opinio, quæ Dionysium Parisiensem cum Areopagita confundit. Verum, cum certo e jam dictis Actorum Dionysii Parisiensis ac sociorum ejus Rustici & Eleutherii scriptionem serius, quam par sit, Launoyus statuat, dispiciamus modo, anne hanc multo citius seu seculo sexto, septimove, media sui parte nondum provecto, tres scriptores alii supra laudati, Petrus de Marca videlicet, Valesius & Gerardus du Bois, rectius consignent. Petrus de Marca, qui, ut verbis supra recitatis prodit, antiquorum, de quibus hic nobis sermo, Actorum scriptionem S. Fortunato, Pictaviensi episcopo, attribuit, seculoque adeo VI, ut jam docui, affigit, non aliam ob causam id facit, quam quod (adi ejus verba, proxime huc transcripta) in Ms. ecclesiæ Turonensis codice, qui, ut ait, aliquot Sanctorum Vitas, a Fortunato descriptas, complectebatur, illa Dionysii Parisiensis Acta seu Vitam invenerit.

[5] Verum audi, qui in Epistolæ supra laudatæ, in qua idcirco scriptionem illam Fortunato Petrus de Marca adscribit, [ita a tribus illis scriptoribus utpote nec a Fortunato, cui etiam in Ms.] Dispunctione anno 1659 edita cap. 10, num. 15 Launoyus loquatur. In codice, inquit, de quo vir illustrissimus (Petrus de Marca scilicet, Tolosanus ac dein Parisiensis archiepiscopus) loquitur, multæ continentur Passiones & Vitæ, sed cum venia dixerim, præter Vitam sancti Hilarii, nulla est, quæ Fortunati nomen præ se ferat; hæc ille primum de Turonensi, in quo Petrus de Marca S. Dionysii Vitam seu Passionem invenit, codice præfatur, tumque Vitarum seu Passionum omnium, quæ in codice illo continentur, accurato indiculo seu catalogo, quem cum illo vir humanus & doctus Joannes Boëtius Turonicus communicarat, in medium adducto, ac aliquot insuper, qui in dicto codice pariter continentur, Sermonum titulis transcriptis, mox subjungit conceptum sequentibus hisce verbis, Incipit Prologus beati Hilarii episcopi & confessoris Domino suo, & meritis beatissimo Patri Pascentio Papæ Fortunatus, codicis ejusdem initium, ac deinde ita prosequitur: In ceteris (Sanctorum Vitis scilicet seu Passionibus, in dicto Turonensi codice contentis) de Fortunato ne verbum quidem ullum injicitur. Præterea certis argumentis constat, codicem hunc descriptum esse tempore Rodulfi, Turonensis archiepiscopi, qui ad annum MLXXX claruit. His ita constitutis, cum vir clarissimus (Petrus de Marca nimirum) dicit, “Nomen auctoris illius Vitæ deprehendi in codice manuscripto Turonensis ecclesiæ, qui complectitur Vitas Sanctorum aliquot, a Fortunato descriptas,” si per descriptas, idem ac compositas intelligat, perperam omnino intelligit, quia Fortunatus Passiones, Vitas, Sermones hos omnes, qui nominantur in Indiculo, non composuit; si vero per descriptas, idem ac transcriptas intelligat, perperam quoque intelligit, quia Passiones, Vitas, Sermones omnes transcribere non potuit, nisi post annum Christi millesimum septuagesimum vixerit.

[6] [hic memorato ecclesiæ Turonensic codice] Ita Launoyus, universas Sanctorum Vitas ac nominatim Bosquetianam S. Dionysii Passionem, quas in Indiculo a se suppeditato enumerat, a S. Fortunato compositas non esse, haud immerito sane contra Petrum de Marca contendens; idcirco enim dumtaxat contrarium eruditissimo huic archiepiscopo est visum, quod eas in ipso Turonensi codice, in quo contentas reperit, sancto isti Pictaviensi episcopo attribui, existimarit; verum codex ille, uti recitata Launoyi verba ostendunt, non prius, quam sub seculi XI finem fuit exaratus; ut, etiamsi forte universas dictas Vitas S. Fortunato diserte is adscriberet, remotius tamen a Sancti hujus ætate seu a seculo VI fuerit enatus, quam ut ea in re fidem indubitatam mereretur; nec, etsi secus foret, quidquam inde pro dictis Vitis Fortunato vindicandis conficias. Hasce enim sancto huic Pictaviensi episcopo præfatus Turonensis codex neutiquam attribuit; in capite quidem, unde tantummodo, ut contrarium Petrus de Marca opinaretur, est factum, S. Hilarii Vitam seu potius, quo hæc (adi initialia, quæ num. præced. recitavi, codicis Turonensis verba) Pascentio, Pictavïensi episcopo, a Fortunato dedicatur, Prologi inscriptionem, Sancti hujus nomine notatam, præfert; verum, præterquam quod hic, haud S. Fortunatus, Pictaviensis episcopus, sed (Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 3, pag. 301 & seq. videsis) alius homonymus, in Opere nostro ad XVIII Junii jam datus, fortassis sit, huicque, utpote qui dumtaxat perpauca scripsisse sciatur, nulla veri specie tot, quot in laudato indiculo a Launoio recensentur, Sanctorum Vitæ possint adscribi, ad solam sibi subjectam, quam vere Fortunatus scripsit, S. Hilarii Vitam mox dicta inscriptio refertur; ut, dato etiam, Fortunatum, cujus hæc nomine in Turonensi codice signatur, alium non esse, quam S. Fortunatum, Pictaviensem episcopum, haud tamen huic Sancto idcirco ille Vitas istas omnes ac nominatim S. Dionysii Passionem adscribere sit censendus.

[7] [non attribuuntur,] At vero, inquies, in Turonensi equidem codice jam sæpius laudato Dionysii aliorumque, quos in hoc Petrus de Marca reperit, Sanctorum Vitis seu Passionibus dicta S. Hilarii Vita seu, quam hujus, ut dixi, Prologus sibi præfixam habet, inscriptio, Fortunati nomine notata, præmittitur. Fateor, sic habet; verum quid tum? Ea ipsa inscriptio una cum subjecta sibi, quam Fortunatus composuit, S. Hilarii Vita duabus S. Meginradi eremitæ, de quo ad XXI Januarii, & S. Hermelandi abbatis, de quo ad XXV Martii apud nos jam actum, Vitis in antiquissimo nostro Ms. Molshemiensi, qui P Ms. 12 notatur, codice pariter præmittitur, & tamen ad illas, quas & hic alioquin S. Fortunato adscribere foret censendus, in dicto nostro codice non referri memoratam, quæ Sancti hujus nomine signatur, inscriptionem, vel ex eo fit perspicuum, quod, cum e binis jam dictis Sanctis posterior quidem seu S. Hermelandus seculo VIII, prior vero seu S. Meginradus anno demum 863 obierit, neutrius certe Vita a Fortunato, utpote qui non diutius quam usque ad seculi VII initium ætatem produxerit, in litteras queat fuisse conjecta. Jam vero, cum res ita habeat, in Turonensi pariter, qui Petro de Marca præluxit, codice ad Sanctorum ac nominatim S. Dionysii Vitas, compositæ a Fortunato S. Hilarii Vitæ subjectas, præfatam inscriptionem, utut iis præmissam, non referri, easdemque adeo Fortunato haud attribui, pro indubitato videtur habendum. Atque ita modo, Bosquetianam Dionysii Sociorumque ejus Passionem, quam cum aliquot Sanctorum Vitis Petrus de Marca in Ms. ecclesiæ Turonensis codice invenit, non adscribi in hoc S. Fortunato, Pictaviensi episcopo, dilucide ostendimus; illam autem re etiam vera sanctum hunc antistitem non habere auctorem, vel ex eo concludendum apparet, quod non tantum non in codice Turonensi sæpissime laudato, sed nec in ullo alio, cui inserta exstat, Fortunato attribuatur.

[8] Adhæc stylus, quo conscripta est, a stylo, quo, [contexta,] quæ a Fortunato scriptæ noscuntur, Sanctorum Vitæ exaratæ sunt, quam maxime discrepat. Hinc Launoyus citato lucubrationis supra laudatæ cap. 10, num. XI in Petrum de Marca ita arguit: Quod … pertinet ad S. Dionysii Acta, quæ Bosquetus juris publici fecit, ea tam non sunt Fortunati, quam non sunt Tullii, quæ Plautus scripsit. Plautinus stylus a Tulliano minus, quam Actorum Dionysii stylus a Fortunati stylo discrepat. Scribendi modus Fortunati se totum prodit cum in aliis Operibus, tum in sancti Germani Parisiensis, tum in Albini Andegavensis Vita, quam monumentis illustravit suis. Profecto & mihi & aliis jocari visus est vir illustrissimus, Petrus de Marca, cum Acta illa Dionysii Fortunato attribuit. Ita hactenus ille, nec sane immerito, uti quisque, qui vel, quæ laudat, S. Albini, episcopi Andegavensis, & S. Germani, episcopi Parisiensis, Acta, a Fortunato certo conscripta atque ad diem XXVIII Maii, quo posterior, & ad 1 Martii, quo prior e duobus hisce Sanctis colitur, in Opus nostrum jam illata, cum Bosquetianis Sanctorum nostrorum Actis contulerit, facile comperiet; ut enimvero, hæc Fortunatum non habere auctorem, indubitatum ex omnibus jam dictis appareat minimeque adeo Petrus de Marca, fuisse jam inde a seculo VI exarata, evincat iis, quæ supra allegatis verbis scribit. Examinemus modo, anne, illa ante Dagoberti I principatum seu ante seculum VII medium fuisse contexta, pariter non evincant, quæ Hadrianus Valesius loco supra cit. adducit. Hæc …, inquit, Passio Dionysii antiquissima, & ante Dagoberti (I scilicet) principatum (in Austrasia hic anno 622, in Neustria vero anno 628 initium accepit) composita mihi videtur, propterea quod basilicæ B. Dionysii, ab eo rege conditæ, nullam mentionem facit.

[9] Bosquetianam itaque Dionysii ac Sociorum martyrum Passionem ante Dagoberti I, [nec, et si basilicæ, quam Dagobertus I exstruxerit, mentionem,] Francorum regis, principatum seu ante annum 622, aut, si mavis, 628 compositam fuisse, idcirco existimavit Valesius, quod nuspiam in ea basilicæ, supra sanctorum illorum Martyrum corpora a rege illo de novo a fundamentis conditæ, mentio occurrat. Verum quid si, basilicam hujusmodi de novo condidisse Dagobertum, eamus inficias? Sane, anne hoc is princeps fecerit, haud omnino, uti ex infra dicendis patescet, est certum, nec, etsi, rem secus habere, gratis etiam dederimus, Valesius hinc, quod vult, conficiat. In dicta enim, quam. Commentario huic subnectam, Sanctorum Passione sequentia isthæc num. 12 leguntur verba: Antedicta … materfamilias, … cum primum persecutionis tepuisse vidit fervorem, locum tantorum Martyrum ossa asservantem … requisivit, atque inventum eminentis mausolei constructione signavit. Unde postmodum Christiani basilicam supra Martyrum corpora magno sumptu cultuque eximio construxerunt; quid ni autem per basilicam hic memoratam intelligi queat ecclesia, quam Dagobertus I, Francorum rex, supra S. Dionysii Sociorumque martyrum sepulcra de novo a fundamentis exstruxerit? Ut quod sentiam, apertius edicam, mihi enimvero vel hanc re etiam vera per basilicam, proxime recitatis Passionis Dionysianæ verbis memoratam, posse intelligi, vel certe, si secus sit, esse hanc Dagoberti ætate anteriorem, concludi inde non posse, indubitatum videtur; quam merito autem ita existimem, ex iis, quæ jam nunc subdo, patescet. S. Genovefa virgo, de qua ad III Januarii diem, cultui ejus sacrum, in Opere nostro actum, in S. Dionysii honorem, uti ambæ ibidem a nobis editæ illius sanctissimæ virginis Vitæ cap. 4 docent, basilicam sub seculi V finem exstruxit; hanc autem sat magnam magnificamque ac cum præcipuis Galliarum ecclesiis comparandam fuisse, liquet ex iis, quæ Gregorius Turonensis, anno 595 vita functus, tum lib. de Gloria Mart. cap. 72, tum Hist. lib. 5, cap. 33 & 35 memoriæ prodit de Dionysiana sui temporis ecclesia, quam ab ecclesia, per S. Genovefam ædificata, diversam non fuisse, eruditi unanimi consensu omnes admittunt.

[10] [quod tamen forte secus habet, haud instituerent, Dagoberto idcirco] Hisce ita positis, quæro modo, anne per basilicam, quam Christiani supra S. Dionysii Sociorumque martyrum corpora magno sumptu cultuque eximio construxisse in Bosquentiana Dionysii Passione proxime recitatis verbis dicuntur, intelligi etiam nequeat, quam jam memoravi, ecclesia, per S. Genovefam exstructa. Si, hanc per illam intelligi posse, respondeas, quæro pariter, cur idem de ecclesia, quam Dagobertus de novo, cum erecta a S. Genovefa ecclesia fuisset collapsa, a fundamentis exstruxerit, asseverari non possit, cumque nulla prorsus, ob quam unum potius, quam aliud adstruatur, ratio solida assignari queat, enimvero, si per basilicam, in Dionysiana Passione supra huc transcriptis verbis memoratam, ecclesia, a S. Genovefa exstructa, queat intelligi, pariter per illam posse intelligi ecclesiam, quam Dagobertus de novo ædificarit, indubitatum apparet, & vel sic argumentum, quo Bosquetianam Dionysii Passionem Dagoberti ætate anteriorem Valesius supra recitatis verbis facit, omnino elumbe atque enerve evadit; si autem, quod basilicam, in Bosquetiana Dionysii Passione memoratam, haud diu admodum, postquam persecutiones, ab ethnicis Romanorum imperatoribus in Christianos motæ, finem accepissent, quartoque adeo seculo, media sui parte nondum elapso, ædificatam fuisse, forte existimes, per illam pariter non posse intelligi ecclesiam, a S. Genovefa exstructam, reponas, certe ex eo, quod per eamdem nec ecclesia, quam Dagobertus exstruxerit, intelligi queat, sacrique adeo illius ædificii mentio in Bosquetiana Dionysii Passione non fiat, haud esse hanc Dagoberti I ætate anteriorem faciendam, fatearis, necesse est.

[11] Cum enim hactenus Passionem illam seculo IV seu ædificata per S. Genovefam SS. Dionysii ac Sociorum martyrum basilica posteriorem eruditi omnes fecerint, [anteriora facienda, citius, quam par sit, scripta statuunturs] majorem sane eidem Passioni antiquitatem contra communem horum omnium consensum perperam idcirco attribuas, quod ædificatæ a S. Genovefa ecclesiæ mentionem, quam facile non una de causa omittere potuit, haud faciat; quod cum ita habeat, nec posito, quod ecclesiæ, quam Dagobertus exstruxerit, mentio in Bosquetiana Dionysii Passione haud fiat, recte huic antiquitatem, quæ Dagoberti ætate major sit, attribuas, cum factum pariter non uno ex capite facile esse possit, ut Passionis auctor mentionem ecclesiæ seu basilicæ præfatæ, utut ætate sua jam exstantis, facere omiserit. Ex omnibus porro jam dictis fluit, ut per basilicam, quam Christiani supra SS. Dionysii Sociorumque Martyrum corpora magno sumptu cultuque eximio construxisse in Bosquetiana Sanctorum nostrorum Passione dicuntur, vel ecclesia, quam Dagobertus exstruxerit, intelligatur, vel, si secus sit, esse Passionem illam ætate Dagoberti anteriorem, inferri inde non possit; ut adeo, omnibus sedulo jam expensis, nec Valesius, jam inde a seculo VII, media sui parte nondum provecto, Passionem eamdem fuisse conscriptam, evincat, gratis etiam dato, basilicam supra sanctorum Martyrum corpora de novo a Dagoberto fuisse exstructam. Quod porro ad supra laudatum, qui & ipse, ut docui, Bosquetianæ Sanctorum Passionis Scriptionem seculo VII nondum medio consignat, ecclesiæ Parisiensis historiographum jam spectat, hic quidem illam, ut pariter jam docui, S. Cerauno, Parisiensium antistiti, inter annum 601 & annum 625 vita functo, adscribit; verum nullam prorsus, qua impulsus id fecerit, rationem allegat, neque etiam ulla vel in speciem solida assignari posse videtur. Tam is itaque, quam Petrus de Marca & Valesius, citius, quam par sit, Bosquetiana Sanctorum Acta statuit conscripta; quam autem id verum sit, luculentius adhuc patescet ex iis, quæ jam nunc adducam pro definiendo tempore, quo illorum scriptio verosimilius evenit.

[12] Bosquetiana Sanctorum Acta seu Passio, in varios pro more nostro numeros divisa, [cum autem illorum auctor, uti verba hic recitata produnt, Parisiensem,] num. 5 de civitate Parisiensi, cum ad eam Dionysius Euangelium promulgaturus accessit, sequentem loquitur in modum: Tunc memorata civitas, & conventu Germanorum, nobilitate pollebat, quod esset salubris aëre, jocunda flumine, fœcunda terris, vineis uberrima & arboribus nemorosa, constipata populis, referta commerciis; ac deinde de Dionysio, Parisiensibus Christum annuntiante, num. 6 sic habet: Miroque modo inermi Viro non valebat plebs armata resistere; sed subdebat se illi certatim Germaniæ cervicositas, & jugum Christi suave imponi sibi arcta cordis compunctione poscebat. Civitatem itaque, ad quam Dionysius, divini præconis munere functurus, venit, Germanis, illam tum inhabitantibus, tum commercii exercendi causa frequentantibus, tunc affluxisse, Passionis auctor locis citt. indicat; cum autem id falsum e dicendis sit, hinc quoddam illi Sancti cujuspiam, qui medio ævo circa Rhenum vixerit, Vitæ exemplar præluxisse, ex eoque partim civitatis Parisiensis hujusque incolarum, quam suppeditat, descriptionem mutuatum esse, dominus le Beuf, ecclesiæ Autissiodorensis canonicus & succentor, in novis suis in Bosquetiana Dionysii Acta Observationibus, anno 1739 Lutetiæ vulgatis, suspicatur; verum auctorem illum, si, quam suppeditat, urbis Parisiensis descriptionem e Sancti, qui medio ævo prope Rhenum vixerit, Vita seu Passione deprompsisset, non fuisse saltem, quæ in hac sitæ ad Sequanam Parisiensi civitati non congruere putasset, nomina propria mutaturum, parum admodum verosimile apparet. Licet is, qui Vitam S. Alberti, abbatis Gambrensis, scripsit, libellum de gestis beati Ebrulfi, Uticensis abbatis, præ oculis habuerit, omniaque fere, quæ de posteriori hoc Sancto memoriæ in illo prodita invenit, ad S. Albertum (adi Annalium Benedictinorum lib. IX, num. XI Mabillonium) per imposturam transtulerit, nomina tamen propria, quæ argumento suo non quadrare animadvertit, mutavit.

[13] [in qua, cum is floreret, Germani frequentes exstiterint,] Idem etiam, uti ipsemet laudatus dominus le Beuf in Observationibus suis proxime citt. docet, astute fecit ecclesiæ Arelatensis cancellarius seu scholasticus, qui, quæ de S. Germano, Autissiodorensi episcopo, per Constantium presbyterum litteris mandata reperit, S. Trophimo, Arelatensium apostolo, per fraudem applicuit. Nec ex aliis impostoribus bene multis, qui, non secus ac duo jam recensiti, unius Sancti Acta ad alium transtulerunt, invenire est adeo stolidum seu incautum vel unum, qui in iis nomina propria, quæ fraudem suam fallaciamve prodere nata nosset, non mutarit. Quod cum ita sit, solemne antiquæ SS. Dionysii ac Sociorum martyrum Passionis auctorem adeo amentem ac stupidum futurum fuisse, arbitremur, ut, si Sancti cujuspiam, qui medio ævo prope Rhenum vixisset, seu Acta seu accepta ex hisce Fragmenta SS. Dionysio ac Sociis martyribus applicuisset, occurrentia in iis Germanorum & Germaniæ nomina propria, quæ civitati, Euangelicæ per Dionysium prædicationis campo, haud quadrarent fraudemque adeo seu furtum detegere fuissent nata, non mutasset? Id enimvero parum admodum credibile mihi apparet, hincque ex Germaniæ & Germanorum, quæ in Bosquetiana Dionysii ac Sociorum martyrum Passione occurrunt, nominibus propriis, non id, quod vult laudatus le Beuf, sed Germanis, Parisios partim inhabitantibus, partim mercaturæ exercendæ causa non raro adeuntibus, civitatem illam tunc, cum Passionis auctor floreret, affluxisse, concludendum apparet. Cum enim, civitatem Parisiensem, dum ad eam S. Dionysius venit, Germanorum conventu frequentiave celebrem exstitisse, Sanctorum nostrorum biographus haud obscure, utut perperam, verbis num. 12 recitatis significet, nec isthæc, ut jam docui, e Sancti cujuspiam, qui prope Rhenum habitarit, Passione seu Vita, retentis etiam, quæ in hac occurrebant, Germaniæ & Germanorum nominibus propriis, mutuatus sit, proximum est, ut litteris ea commendasse illum, dicamus, quod tunc, cum Sanctorum nostrorum Acta seu Passionem scriberet, Lutetia Germanis, civitatem hanc tum inhabitantibus, tum commercii causa frequenter adeuntibus, abundarit.

[14] [civitatem etiam tunc, cum Dionysius ad eam accessit, gente illa,] Sed hæc de re illa sufficiant; ad id, quod huc potissimum spectat, jam veniamus. Cum e mox dictis Parisiensis civitas, dum Sanctorum nostrorum biographus floreret, Germanis affluxerit, isque simul, civitatem eamdem etiam tunc, cum ad eam Dionysius, Euangelium annuntiaturus, venit, Germanorum conventu frequentiaque nobilem exstitisse, diserte tradat, consectarium est, ut, certo quidem non ante seculum VI, verosimillime autem non nisi post seculum VII, media sui parte aliquamdiu jam provectum seu sub posterioris hujus seculi finem sequentisve initium Sanctorum nostrorum Passionem litteris mandarit. Res e jam nunc dicendis patescet. Hadrianus Valesius lib. 6 Rerum Francicarum ad annum 511 sic scribit: Genovefam natione Francicam fuisse, nomen Germanicum docet, compositum ut Genobaldus, Marcovefa, sive ejus majores a Romanis bello capti, & in vico agri Parisiaci Nammetoduro vel Nemptodoro collocati fuerant, sive sponte, patria relicta, ibi consederant, atque inter Gallos Gallicis moribus & ritibus assuescendo cultum idolorum Christiana religione mutaverant. Ita ille, qui profecto, qua ratione, ut sanctissima Parisiensium patrona, nomine Germanico Genovefa appellata nationeque Franca, in Galliis, Romanorum imperio subjectis, natales nancisceretur, factum esse possit, non ita, ut verbis recitatis facit, exposuisset, si seculo V, quo Sancta illa celeberrima nata est, Germanis affluxisse vel Parisios vel agrum Parisiensem, credidisset. Et vero frequentes seu Parisiis seu in agro Parisiensi Germanos jam inde a seculo V, nedum citius, exstitisse, nihil omnino suadet, nec ullum hactenus, qui id contendat, eruditum invenire licuit.

[15] Verum, anne, ut frequentes ibidem Germani exstiterint, [quod tamen seculo demum sexto factum,] seculo VI tandem haud factum? Chlodoveus I, Francorum rex, cum post partam de Siagrio, Romanorum duce, aliisque non paucis victoriam plurimasque Galliarum urbes ac regiones sibi subactas Gothis etiam cladem internecinam, Alarico eorum rege interfecto, in campis Vogladensibus intulisset, itaque suo imperio Aquitaniam adjecisset, Parisios, unde contra Gothos fuerat profectus, anno 508 est regressus, regnique sui sedem esse urbem illam jussit, ut Gregorius Turonensis lib. 2 Hist. Franc. cap. 28 testatur, de Chlodoveo, Turonas, jam superatis in pugna Vogladensi Gothis, ad S. Martini sepulchrum profecto, ita ibidem scribens: Egressus Chlodoveus Turonis Parisiis venit, ibique cathedram regni sui constituit; cum autem ex quo Clodoveus I regni sui sedem Parisiis constituit, maxima incrementa, ut Valesius supra laudatus aliique non pauci docent, civitas illa acceperit, tunc verosimillime, ne dicam indubie, Parisios Germani paulatim non pauci, seu loci amænitate lucrique spe allecti, seu Chlodovei ejusque successorum, qui regiones Rheno adjectas, aliosque plures Germaniæ tractus sub ditione sua tenebant, jussu eo translati, migrarint; adeo ut, etsi quidem Germani vel nulli vel certe pauci admodum dumtaxat sedem Parisiis seculo V habuerint, verosimillime tamen factum sit, ut sub seculi proxime sequentis finem aut etiam paulo citius ea multitudine, quam Passionis Dionysianæ auctor indicat, præfatam civitatem, ad hanc etiam e gente illa non paucis mercaturæ exercendæ causa haud raro venientibus, habitarint.

[16] Porro cum hæc ita habeant, ex eo quidem quod, [affluxisse scribat, inde ante seculi VII finem concinnata non esse, concluditur.] ut jam docui, Germani Parisiis frequentes ante seculum VI haud fuerint, idque tamen ibidem, cum Passionis Dionysianæ auctor floreret, habuisse locum, sit necesse, consectarium est, ut illam certe is ante seculum VI haud concinnarit; ex eo autem, quod demum e jam dictis sub seculi VI finem aut paulo dumtaxat citius frequentes Parisiis Germani exstiterint, idque tamen ibidem jam inde etiam a tempore, quo fidei luce civitatem illam Dionysius llustravit, obtinuisse locum, Sanctorum nostrorum Passionis auctor haud obscure supra recitatis verbis perhibeat, consectarium est, ut is lucubrationem illam non citius, quam vel sub seculi VII finem vel VIII nonnihil forte etiam provecto adornarit. Parisiensis enim civitas a Germanis non paucis, uti modo monstravi, inhabitari mercaturæque exercendæ causa frequentari seculo demum VI primum cœpit; id autem cum Bosquetianæ Dionysii ac Sociorum martyrum Passionis auctor, utpote qui, civitatem illam jam inde a seculo 1 seu jam tum, cum ad eam, ut vult, S. Dionysius venit, Germanis affluxisse, non obscure e jam dictis doceat, certissime ignorarit, & tamen, si vel ipso seculo VI vel paulo dumtaxat sertus floruisset, ignoraturus verosimillime haud fuisset, proximum est, ut illum, si non paulo serius, certe non citius, quam seculo VII senescente octavove ineunte floruisse Sanctorumque nostrorum Passionem concinnasse, statuamus. Atque ita modo, quo hæc tempore ab auctore suo fuerit conscripta, tam prope, quam per pauca, quæ ad hoc definiendum complectitur, indicia fas fuit, determinavimus; nunc qua is fide polleat, § seq. examinare aggredimur.

§ II. Bosquetiana Acta qua fide seu auctoritate polleant, & qua ratione cuncta, quæ ad Sanctos spectant, sint tractanda.

[Sanctorum biographus, qui an in monasterio San-Dionysiano scripserit] Actorum Bosquetianorum auctor nonnulla de fonte, e quo, quæ de Sanctorum martyrio dicturus est, hauserit, in Prologo præfatus, mox sese, qua ratione locus, qui S. Dionysii patrocinio gaudet, seu pro patrono Sanctum hunc habet, sacrum illius corpus obtinere meruerit, explicaturum indicat. Qualiter …, inquit num. 2, Cultorem Domini (S. Dionysium scilicet) locus, ejus gaudens patrocinio, habere promeruit, … explicemus. Adhæc, nonnullis de duobus aliis Galliarum apostolis, S. Saturnino Tolosano videlicet & S. Paulo Narbonensi, num. 4 præmissis, mox, ut ad argumentum suum perveniat, sequentem loquitur in modum: Dum ergo ad peculiarias * Patroni gesta suscepti officii tendit obsequium; e binis autem huc jam transcriptis textibus, Actorum auctorem, & in S. Dionysii monasterio scripsisse, & pro peculiari patrono Dionysium habuisse, monachumque adeo aut etiam abbatem San-Dionysianum exstitisse, existimavit in novis suis in antiqua seu Bosquetiana S. Dionysii Acta Observationibus supra laudatus dominus le Beuf, in illius etiam opinionis suæ confirmationem adjungens, seculis VII & VIII, quorum altero, ut jam docui, dictorum Actorum auctor floruit, San-Dionysianos in Francia monachos positum habuisse in more, ut S. Dionysium, si hic forsan in Scriptis, quæ elucubrabant, commemorandus esset, peculiaris seu singularis patroni sui nomine distinguerent.

[18] [monachusque ibidem, ut vult le Beuf, exstiterit, est dubium,] Verum Actorum auctor, dum loci, cujus Dionysius esset patronus, mentionem in priori e duobus jam datis textibus facit, nihil omnino, quo sese illius seu incolam seu inquilinum fuisse, utcumque insinuet, in medium uspiam adducit; etsi autem peculiaris seu singularis patroni nomine in secundo ex iisdem textibus Dionysium distinguat, haudquaquam pronomine possessivo seu mei seu nostri afficit Patroni nomen. Hinc porro jam fit, ut, Actorum auctorem in San-Dionysiano monasterio scripsisse, hujusque seu monachum seu abbatem exstitisse, minime certum atque indubitatum efficiant, quæ allegat in Observationibus suis mox laudatis dominus le Beuf. Verum, etsi id ita habeat, nec uspiam etiam, quod sibi nomen fuerit, Sanctorum nostrorum biographus insinuet, non pauca tamen, e quibus quam fidem mereatur, colligas, lectori suppeditat. Ac primo quidem in Prologo ita loquitur: Hac ergo consideratione (divini scilicet adfuturi auxilii) audaciam nimiæ temeritatis assumens, quæ longo temporis fuerant obumbrata silentio, ipsius Divinitatis auxilio suscepta sunt revelanda; quia, ut habet testimonium veritatis, plus fidelium sunt relatione comperta, quam probentur ad nos lectione transmissa. Unde non sine certa æstimatione cognoscitur, quod novitas adhuc credentium populorum, gentilium crudelitate conterrita, formidavit scribere, quod tamen gaudebat, Dei famulos meruisse; cum sine dubio judicentur scripta, quæ fidelium sermo testatur impleta. Credendum enim de his est, &, abstersa dubietatis nube, totis viribus confitendum, eos, qui pro confessione Domini ac Dei nostri digni fuerunt subire martyrium, etiam ampliora tolerare valuisse, quam videtur succedentibus ætatibus relatio, per populos transmissa, recolere.

[19] Secundo, paucis dumtaxat adhuc post hæc subministratis verbis, [auctoris æqualis fidem, spectatis iis, quæ ipsemet scribit haud meretur,] sic scribit: Qualiter enim cultorem Domini locus, ejus gaudens patrocinio, habere promeruit, quomodo aliorum Sanctorum vinctum illi agnoverimus fuisse consortium, sicut fidelium relatione didicimus, ipsorum juvamine Martyrum, quantum de se scire tribuunt, explicemus; hisce autem, quæ in duobus huc jam transcriptis textibus continentur, verbis ipsemet fatetur, sese Sanctorum Acta, non e jam scripta Historia, sed e communi, quæ, cum scriberet, obtinebat, fama fideliumve traditione seu relatione commendasse litteris, idque non prius, quam cum longissimum temporis spatium a Sanctorum martyrio jam esset elapsum; ut enimvero, spectatis etiam iis, quæ ipsemet scribit, neutiquam sibi auctoris seu æqualis seu subæqualis auctoritatem fidemve adjungat, maxime cum e supra dictis non citius, quam seculo VII senescente aut etiam VIII nonnihil inchoato floruerit, seseque proinde ad quatuor ut minimum secula extendat longissimum illud temporis spatium, quod, priusquam manum scribendis Sanctorum Actis admoveret, a seculi III fine circiter seu ab illorum, quod ex infra dicendis epochæ huic innectendum, martyrio effluxit. Michaël Felibianus in erudita, quam scriptæ a se monasterii Sandionysiani Historiæ præmisit, Dissertatione § 1 paulo post medium contendit, Bosquetianæ Sanctorum nostrorum Passioni potius, quam S. Genovefæ Vitæ, fidem esse adhibendam in iis, quæ ad S. Dionysium spectant. Verum cum idcirco potissimum id velit, quod eodem, quo Vita S. Genovefæ fuit contexta, seculo VI Bosquetianam Sanctorum Passionem adornatam, existimet, hæcque ejus opinio a vero,ut modo probavi, aliena sit, non est, cur nos hic scriptor ille moretur.

[20] [nec quidquam ad hanc momenti e Ludovici Pii] Nec est etiam, cur id faciat epistola, sub annum 836, uti in Commentario, Actis S. Dionysii Areopagitæ prævio, docui, conscripta, qua Ludovicus Pius imperator Hilduino, Sandionysiano tunc abbati, in mandatis dedit, ut, quæcumque sparsim de S. Dionysio, Parisiensi antistite, quem cum Areopagita eumdem putabat, in variis seu Græcis seu Latinis documentis memoriæ prodita invenisset, in compendium, nova eum in finem lucubratione adornata, contraheret; etsi enim is princeps documentis illis Passionis Dionysianæ libellum accenseat, anne tamen Bosquetianam Dionysii Passionem per hunc intelligat, plane est incertum, & quamvis secus foret, nihil omnino, quod libelli illius antiquitatem fidemve commendare natum sit, in præfata epistola occurrit, uti apud Surium, qui hanc ad IX Octobris diem collectis a sese Sanctorum Actis inseruit, videre licet. Aliqui quidem, quo Dionysianæ per Bosquetum vulgatæ Passionis, quam cum dicto Passionis Dionysianæ libello eamdem faciunt, pretium extollant, a Ludovico imperatore sub monumentis antiquis, quæ Hilduinum ex ecclesiæ Parisiacæ archivo depromere jussit, memoratum libellum esse comprehensum, affirmant; ast, ut patescat, quam certo a veritate illi in hac sua assertione aberrent, ipsamet verba huc spectantia, quibus, quod dictum, princeps ille in dicta epistola Hilduino præcepit, transcribo. Idcirco … monere te volumus, ut quicquid de ejus (Dionysii) notitia ex Græcorum historiis per interpretationem sumptum, vel quod ex libris, ab eo patrio sermone conscriptis, & authoritatis nostræ jussione ac tuo sagaci studio interpretumque sudore in nostram linguam explicatis, huic negotio inseri fuerit congruum, quodque etiam in Latinis codicibus jam inde habes inventum, adjunctis eis, quæ in libello ejus passionis continentur, nec non & illis, quæ in tomis vel chartis vetustissimis armarii Parisiacæ ecclesiæ, sacræ videlicet sedis suæ, prolatis inveneras, & obtutibus nostræ serenitatis ostenderas, … in corpus unum redigas.

[21] [ad Hilduinum epistola accedere ostenditur,] Talia sunt, quæ, ut insinuavi, huc spectant, Ludovici Pii verba; per quæ certe abs hoc Passionis Dionysianæ memoratum libellum neutiquam sub monumentis, quæ is princeps ex ecclesiæ Parisiacæ archivo ad novam de S. Dionysio lucubrationem contexendam depromere Hilduinum jussit, fuisse comprehensum, omnino fit perspicuum, uti nemo non fatebitur, qui præfata hucque jam transcripta verba vel perfunctorie expenderit. Sive itaque per Passionis Dionysianæ libellum, in dicta Ludovici Pii epistola memoratum, intelligatur, sive non intelligatur Bosquetiana Dionysii Passio, nihil omnino ad hujus pretium epistola illa, quo morari amplius nos hic debeat, adjungit. Dominus le Beuf, sæpius jam laudatus, qui idem, quod jam dixi, de memorato Passionis Dionysianæ libello dictaque, in qua hic forsan recensetur, Ludovici ad Hilduinum epistola sentit, non pauca præterea alia in novis suis in Bosquetiana Dionysii Acta Observationibus in medium, quo horum fidem elevet, adducit; verum hac e longissimo temporis spatio, quo auctor a Sanctis rebusque ad hosce spectantibus remotus vixit, infidaque, e qua has litteris mandavit, fama popularive traditione satis superque jam infirmata, ea omnia aut certe præcipua, quæ istum in finem laudatus scriptor allegat, non in prævio hocce Commentario, sed in Annotatis, quæ Actis, huic subdendis, pro more nostro subnectam, adducturus sum; hæc autem, non prout primum (adi, quæ num. 1 dicta sunt) a Francisco Bosqueto, Monspeliensi episcopo, fuere vulgata, sed prout secundo, Michaële Felibiano, Benedictino monacho, curante, emendatius prodiere in lucem, iteratis typis recudere est fixum.

[22] Ut porro tam quæ ante, quam quæ post id, quod facturum me jam dixi, [ordoque, quo, quæ ad Sanctos spectant, sint tractanda, exponitur.] præstiturus adhuc sim, sicque omnem, quo, quæ ad Sanctos nostros spectant, tractaturus sim, modum ac ordinem modo etiam exponam, quæcumque de Sanctis nostris rebusque ad eos spectantibus seu in Actis edendis seu in aliis quibuscumque litterariis monumentis, seculo VIII, quo circiter, ut docui, exarata illa sunt, anterioribus, memoriæ prodita inveniuntur, ea omnia in prævio hocce Commentario discutiam; quæ vero in lucubrationibus scriptisve quibuscumque seculo VII posterioribus narrata gestaque simul post hoc sunt, ea omnia in duabus, quas Actis edendis subjungam, Appendicibus examinabo; ac in harum priori quidem generatim de iis omnibus, quæ ad Sanctorum nostrorum a seculo VIII cultum, reliquias, miraculaque spectant, tractabo; in posteriori vero examinabo singularem controversiam, qua, an in San-Dionysiano in Francia monasterio S. Dionysii, Parisiensis episcopi ac martyris, corpus hodieque asservetur, an contra id, jam inde a seculi IX fine furto subreptum atque e Francia in Bavariam ab Arnulpho imperatore translatum, Ratisponense S. Emmerammi in Bavaria monasterium possideat, disceptatum ab eruditis jam dudum fuit modoque adhuc disceptatur. Rem ipsam aggrediamur.

[Annotatum]

* Bosquetus peculiaria

§ III. Quamnam S. Dionysii Sociorumque ejus in Galliam missioni epocham Bosquetiana Acta assignent, & an, eam amplectendam esse, vel hæc, vel datum Apostolis de fide ubique prædicanda præceptum, vel denique generales quædam Patrum assertiones evincant.

[Sanctorum Acta, utpote quæ, prout a Felibiano sunt edita, in hic adductis de Dionysii] Antiqua SS. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii Acta, prout primum a Bosqueto Ecclesiæ Gallicanæ Historiarum part. 2, pag. 68 & quinque seqq. e quinque Mss. optimæ notæ codicum fide edita fuerunt, num. 5 sic habent: Sanctus igitur Dionysius, qui, ut ferunt, a successoribus Apostolorum Verbi divini semina gentibus eroganda susceperat, … Parisios, Domino ducente, pervenit; cum autem per Apostolorum successores, a quibus Dionysium in Galliam seu Parisios Euangelii annuntiandi causa missum fuisse, verbis hisce traditur, Romani Pontifices, tam qui III aut IV, quam qui 1 Ecclesiæ seculo floruerunt, possint intelligi, nec alibi, quandonam Dionysius in Gallias missus fuerit, præfata Acta distinctius edoceant, consectarium est, ut, si illorum, quam jam suppeditavi, lectio genuina sit, nullam eorumdem auctor anonymus definitam S. Dionysii ac Sociorum ejus in Gallias missioni epocham assignet, utque proinde hanc non magis seculo 1 quam III aut IV affigat. Verum pro verbis, quæ ex dictis Sanctorum Actis, prout a Bosqueto primum fuere vulgata, jam recitavi, in horum emendatiori, e qua & ego illa, ut jam monui, Commentario huic subjecturus sum, editione, a Michaële Felibiano curata, sequentia isthæc num. 5 leguntur: Igitur sanctus Dionysius, qui, tradente sancto Clemente, Petri Apostoli successore, Verbi divini semina gentibus eroganda susceperat, quo amplius gentilitatis fervere cognovit errorem, illuc intrepidus & calore fidei inflammatus accessit, ac Parisius, Domino ducente, pervenit; genuinam autem esse hanc lectionem, seu re etiam vera, quod ea significatur, anonymum Actorum auctorem significare voluisse, verosimilius apparet.

[24] [in Gallias missione verbis genuina apparent, seculo I hanc affigunt;] Ea sedet sententia primo quidem, quod in aliquo saltem e quinque Mss. optimæ notæ codicibus, e quibus Acta illa Bosquetus edidit, fuerit etiam eadem lectio ab eruditissimo hoc scriptore reperta, uti ex nota marginali, iis apposita, qua alias, Qui, tradente beato Clemente, Petri Apostoli successore, legi indicat, concludendum videtur; deinde vero, quod in plerisque iisque antiquioribus Actorum illorum exemplaribus, quæ supra sæpissime jam laudatus dominus le Beuf præ oculis habuit, quæque octingentorum aut etiam nongentorum annorum ætatem præferebant, scriptor ille, uti ipsemet in novis suis in Bosquetiana Dionysii Acta Observationibus pagg. 45 & 49 affirmat, pariter invenerit: Igitur S. Dionysius, qui, tradente S. Clemente, Petri Apostoli successore, Verbi divini semina gentibus eroganda susceperat, … Parisius, Domino ducente, pervenit. Adhæc Actorum auctor, priusquam de S. Dionysii ad civitatem Parisiensem accessu sermonem instituat, nonnulla de SS. Saturnino & Paulo præfationis in modum præmittens, ambos hosce Sanctos, quorum alter Tolosanam, alter Narbonensem ecclesiam fundavit, ab ipsismet Apostolis consecratos fuisse episcopos, non obscure indicat, ut verborum, quibus utitur, contextum vel utcumque expendenti patescet; id autem cum ita habeat, ac, spectato, quem tenet, narrationis modo, una cum duobus dictis sanctis antistitibus aut certe haud dudum post hosce in Galliam venisse S. Dionysium, insinuare videatur, est sane, cur vel idcirco hujus in amplissimam isthanc Romani imperii provinciam missionem S. Clementi Papæ 1, qui Apostolorum ætati proximus fuit, adscripsisse credatur. Omnibus itaque sedulo expensis, antiquorum Dionysii Actorum lectio, quam e Felibiani horum editione num. 23 exhibui, pro genuina, ut apparet, verosimilius est habenda. Hinc porro jam consequitur, ut Actorum auctor, S. Dionysium in Gallias a S. Clemente Papa I ac proin seculo 1, quo is Ecclesiæ præfuit, missum fuisse, significare verosimilius voluerit, reque etiam ipsa per lectionem illam significarit.

[25] [verum epocham, quam ita eventui illi assignant, certam facere haud queunt,] Verum anne eo seu antiquis, quæ scripsit, Actis standum hic certo est? Supra sæpissime laudatus dominus le Beuf in novis suis in antiqua illa Dionysii Acta Observationibus non pauca, quæ horum fidem atque auctoritatem plurimum elevant, in medium, ut jam supra monui, adducit, ac tandem concludit, ex omnibus, quæ adstruunt, certum dumtaxat esse, diversa Dionysium pro Christo subiisse supplicia, capiteque tandem fuisse truncatum. Launoyus, etsi quidem nihil, ob quod merito Acta illa magnopere carpenda videantur, alleget, ea tamen nullo habet in pretio. Verum quocumque demum loco sive apud duos illos scriptores sive apud alios quoscumque fuerint, satis superque, quæ supra de eorum ætate disserui, ostendunt, tuto ex iis tempus, quo Dionysius in Gallias venerit, determinari non posse. Cum enim (adi § 1) non prius, quam vel seculo VII senescente vel VIII, nonnihil forte etiam provecto, fuerint conscripta, certeque non serius, quam seculo tertio ad finem jam inclinante Dionysius martyrii palmam, uti ex infra dicendis patescet, fuerit adeptus, Actorum auctor a tempore, quo id ac proin Sancti nostri in Gallias missio evenit, quatuor ut minimum, imo vero, si hæc, uti is vult, Clementi I Papæ adscribenda sit, sex amplius seculis vixit remotus. Quod cum ita sit, longius certe ab eventu illo abfuit, quam ut epocham, quam ei e populari tantum (neque enim, uti e supra dictis liquet, in rem suam quid aliud adducit) relatione, infidaque adeo fama assignat, certam atque indubitatam sola sua auctoritate queat efficere, locum scilicet hic obtinente, quod ab eruditis omnibus magni fit, Baroniano isthoc effato: Quod a recentiori auctore de rebus antiquis sine alicujus vetustioris auctoritate profertur, contemnitur. Utcumque itaque verosimilius, imo prope etiam certum appareat, ab anonymo Actorum auctore scribi, Dionysium sociosque ejus Rusticum & Eleutherium a Clemente I in Gallias missos fuisse, anne tamen id a Pontifice illo, seu 1, quo hic floruit, seculo re etiam vera fuerit factum, dubium adhuc atque incertum admodum manere, est necesse.

[26] At vero, inquies, Christus Dominus (Marcum cap. 16, [nec eam, vel datum Apostolis de Euangelio ubique annuntiando præceptum,] ℣. 15 videsis) Apostolis, ut euntes per mundum universum omni creaturæ Euangelium prædicarent, injunxit, iique, ut divino suo Magistro obtemperarent, Euangelii quaquaversum diffundendi ergo non tantum gentes, Romano imperio subjectas, verum etiam Scythas, Parthos, Indos, Æthiopes aliasque nationes barbaras adierunt. Fateor, sic habet; atque hinc quidem, Apostolos, maxime si, ut Eusebius lib. 3 Demonstrat. Euang. cap. 5 observat, Oceanum prætervecti ipsis quoque Britannicis insulis fidei lumen intulerint, in Gallia pariter, per quam ad hasce iter est, Euangelii lucem vel per se vel saltem per discipulos suos sparsisse, verosimile evadit. Verum quid tum? Sit ita; imo vero, divinam Providentiam, quæ Euangelii semen per orbem universum disseminari voluit, minime fuisse permissuram, ut id statim in Galliis, Italiæ, quam Petrus & Paulus adierunt, vicinis facileque adeo per hosce lustrari valentibus, haud spargeretur, firmissime etiam credatur, atque vel hinc, ad Gallos, S. Petro Apostolo, cui Occidentis cura peculiariter incumbebat, potissimum curante, fidei Christianæ lumen fuisse jam inde a seculo 1 allatum, pro certo præterea habeatur, hincne merito poterit inferri, jam tum quoque Dionysium ejusque socios Rusticum & Eleutherium in Gallias, ut Parisienses fidei lumine illustrarent, a Clemente I Papa missos fuisse? Neutiquam sane, nisi forsan, seculo 1 Parisiis non tantum fidem prædicatam, verum etiam, hac suscepta, ecclesiam (neque enim ibidem prædicavit solum, sed & ecclesiam, instituto etiam episcopatu, fundavit Dionysius) fundatam proprioque episcopo donatam fuisse, possit probari. Id illi, qui Sanctorum nostrorum in Gallias missionem seculo 1 innectendam contendunt, haud difficulter agnoscunt, hincque multas alias Galliarum ecclesias, quæ, non secus ac Parisiensis ecclesia, sese jam inde a seculo 1 fuisse fundatas propriosque, a quibus regerentur, episcopos habuisse, gloriantur, re etiam vera jam tum fundatas atque a propriis, quos habuerint, episcopis rectas fuisse, probare nituntur.

[27] [vel generales Justini, Irenæi & Tertulliani, quæ hic recitatis] Ac id quidem ut effectum dent, generales quasdam S. Justini, S. Irenæi & Tertulliani assertiones, e quibus jam inde a seculo 2 ac III fidem in Galliis susceptam ecclesiasque, episcopales etiam, seu quæ a propriis suis regerentur episcopis, fundatas fuisse, contendunt, in opinionis suæ præsidium adducunt; verum præterquam quod, dato etiam, in Galliis plures jam tum exstitisse ecclesias, consectarium inde ex infra dicendis nondum sit, ut id etiam ibidem jam inde a seculo 1 obtinuerit locum, generales illæ, quas afferunt, assertiones, si maturius expendantur, neutiquam tot, quot volunt, ecclesias, quæ proprios haberent episcopos, sec. 2 & III in Galliis exstitisse, evincunt. Ut id probatum dem, verba omnia, quibus singulæ apud tres scriptores laudatos conceptæ inveniuntur, seu quid quisque horum, quod huc spectat, suppeditet, in antecessum huc transcribo. Prior, seu S. Justinus, qui sub seculum 2 medium scripsit, Tryphoni Judæo, ne tum quidem gentem Judaïcam ab Oriente sole ad Occidentem usque esse dispersam, in Dialogo opponens, sic habet: Sunt gentes quædam, ubi nondum vestri corporis quisquam habitarit. Atqui ne unum quidem genus est mortalium, sive barbarorum, sive Græcorum, sive aliorum omnino, quocumque appellentur nomine, inter quos per nomen crucifixi Jesu supplicationes & gratiarum actiones Patri & Fabricatori omnium non fiant. Secundus seu S. Irenæus in Opere, quod adversus hæreses anno circiter, ut nonnullis videtur, 180 conscripsit, lib. 1, cap. 3 sic scribit: Et in mundo loquelæ dissimiles sunt, sed tamen virtus traditionis una & eadem est: & neque hæ, quæ in Germaniis fundatæ sunt, ecclesiæ aliter credunt aut aliter tradunt; neque hæ, quæ in Iberis, neque hæ, quæ in Celtis, neque hæ, quæ in Oriente, neque hæ, quæ in Ægypto, neque hæ, quæ in Lybia, neque hæ, quæ in medio mundi sunt constitutæ.

[28] [verbis concipiuntur, assertiones quædam, utpote quæ] Tertius seu Tertullianus, qui seculo tertio inchoato floruit, in libro adversus Judæos cap. 7 ita memorat: Getulorum varietates, & Maurorum multi fines, Hispaniarum omnes termini & Galliarum diversæ nationes, & Britannorum inaccessa Romanis loca, Christo vero subdita &c. Atque hæ sunt generales, quas, qui Dionysii missionem Clementis I Papæ pontificatui seu seculo 1 innectunt, in rem suam allegant, Justini, Irenæi & Tertulliani assertiones; ast quo harum prima seu Justini vera sit, ne quidem requiritur, ut jam tum, cum is Sanctus scriberet, seu sub seculum 2 medium ecclesiæ parœciales, seu quæ, non ab episcopis, sed ab inferioris dumtaxat ordinis sacerdotibus regerentur, apud omnes omnino, quas memorat, nationes fuerint fundatæ; sufficit enim, si tum vel aliqui, qui Deo Patri per crucifixi Jesu nomen supplicarint seu in Deum Filiumque ejus unicum Jesum Christum crediderint, fuerint in illarum singulis inventi. Id cuique, qui recitata Justini verba, utpote quæ, ut philosophi loquuntur, de generibus singulorum possint, necessarioque adeo de singulis generum haud debeant exponi, attente expenderit, fiet perspicuum; ut enimvero nequeat vel utcumque ex hisce seu ex supra data generali Justini assertione inferri, in Galliis jam tum, cum is Sanctus floreret, seu sub seculum 2 medium ecclesias non paucas, quæ proprios haberent episcopos, fuisse fundatas. Atque hæc hactenus de Justino; ad S. Irenæum jam venio. Is quidem, dum lib. 1 contra hæreses cap. 3, veram fidem ex una eademque doctrina, quam variæ per orbem universum constitutæ ecclesiæ seu fidelium congregationes profitebantur, probari affirmat, ecclesias jam tum, cum scriberet, seu seculo 2 vergente ad finem, in Celtis seu apud Celtas (adi ejus supra huc transcripta verba) exstitisse, seu, quod eodem recidit, Celtarum regionem ecclesias sinu suo fuisse complexam, a erte insinuat.

[29] Verum sitne sibi de episcopalibus, an de parœcialibus tantum, [in sensu particulari, seu uti hic nominatim tam] quæ tum apud Celtas fuerint, ecclesiis sermo, ne minimo quidem verbo prodit; quod cum ita sit, quo generalis seu potius indefinita, qua, quod dixi, insinuat, assertio vera sit, ne quidem itidem requiritur, ut vel multæ apud Celtas ecclesiæ parœciales, seu quæ non ab episcopis, sed ab inferioris dumtaxat ordinis sacerdotibus gubernarentur, tum exstiterint. Id enim ut obtineatur, sufficit, si vel duæ aut tres dumtaxat hujusmodi ecclesiæ, utut nec magno christicolarum numero singulæ constitissent, ibidem seu in Gallia Celtica fuerint eo tempore jam constitutæ. Res vel e solis Irenæi verbis attente consideratis manifesta evadet. Reponunt quidem, per Celtas, ab Irenæo memoratos, esse intelligendos, non tantum incolas Galliæ, quæ a Cæsare Celtica appellatur, quæque ultra Lugdunensem & Narbonensem Galliam haud multum umquam fuit extensa, verum etiam Gallos universim omnes, ac proin etiam illos, qui Aquitaniam & Belgicam incolebant. Ita autumant, quod, cum S. Irenæus natione fuerit Græcus, Græceque etiam scripserit, vocabulum Celta, ut dubitandum non apparet, in significatione, quam apud Græcos seu in horum lingua habet, usurparit; Græci autem Gallos universim omnes ac proin tam qui Galliam Aquitanicam & Belgicam, quam qui Lugdunensem & Narbonensem incolerent, Celtarum nomine distinguere soluerint, uti apud Strabonem lib. 4 Geographiæ, & Appianum lib. 4 de bello civili est videre. At vero, sit & hoc, ut volunt; Gallique adeo universim omnes, non minus videlicet Belgæ & Aquitani, quam Lugdunenses & Narbonenses, apud Irenæum Celtarum nomine, apud quos is, cum suum adversus hæreses exararet Opus, ecclesias constitutas fuisse indicat, citra omnem controversiam venerint, hinc tamen, quo vera memorasse sanctus ille scriptor credatur, necessarium nondum erit, ut jam tum multæ parœciales ecclesiæ in Gallia tam Aquitanica & Belgica, quam in Lugdunensi & Narbonensi, seu in omnibus & singulis quatuor, in quas Augustus Galliam Transalpinam est partitus, provinciis exstiterint.

[30] Fac enim, Irenæum in suo adversus hæreses Opere prodidisse memoriæ, [quantum ad S. Irenæi, qui ex Eusebio] ecclesias, cum id exararet, non apud Celtas seu in Celtica, sed apud Gallos seu in Gallia, sub quo certe nomine Celticæ seu Gallicæ provinciæ omnes comprehenduntur, exstitisse, a vero ita illum aberrasse, quis dicat, si, cum id scriberet, vel duæ dumtaxat aut tres in Gallia seu Narbonensi seu Lugdunensi, quæ duæ Galliæ provinciæ minus, quam Aquitanica & Belgica, ab Italia sunt remotæ, ecclesiæ parœciales, seu quæ ab inferioris dumtaxat ordinis sacerdotibus regerentur, exstiterint? Nemo sane, quantum opinor, nisi qui simul, contra ac ratio dictat, arbitretur, pariter dici, veritate salva, non posse, fidei lumen seculo 1 in Gallias fuisse illatum, si in unam dumtaxat aut alteram Galliarum civitatem provinciamve id inferri tum contigerit. Etsi itaque opinioni, quæ, jam inde a seculo 2 multas, quas proprii episcopi regerent, ecclesias in Galliis seu in harum quatuor supra memoratis provinciis exstitisse, statuit, suffragari primo intuitu supra huc transcripta Irenæi verba videantur, in rigore tamen seu in significatione, quam nude secundum se spectata important, ne quidem jam tum multas, quibus etiam inferioris dumtaxat ordinis sacerdotes præessent, ecclesias in provinciis illis omnibus & singulis exstitisse evincunt. At vero, inquies, Eusebius de controversia, quæ inter Victorem Papam & Asiaticos efferbuit, Hist. Ecclesiasticæ lib. 5, cap. 23 sermonem instituens, haud paucas parœciales saltem, quibus S. Irenæus præfuerit, ecclesias in Galliis exstitisse, utcumque insinuare videtur.

[31] [multis quidem parœcialibus,] Ibidem enim epistolis, quas, ne alio umquam, quam Dominico die, mysterium Resurrectionis Domini celebraretur, synodi episcoporum atque ecclesiæ diversæ, condito ea de re decreto, ad universos Christi fideles scripserunt, epistolam ecclesiarum seu parœciarum Galliæ, quas Irenæus administrabat, accenset, Græca hæc usurpans verba: Τῶν κατὰ Γαλλίαν … παροικιῶν, ἃς εἰρηναῖος ἐπεσκόπει· ita autem, ut videri non immerito potest, ecclesias, parœciales saltem, quibus S. Irenæus in Galliis præfuerit, haud paucas numero fuisse, utcumque insinuat. Etsi itaque, quo veritati consonet num. 27 huc transcriptus Irenæi textus, ne quidem e jam dictis requiratur, ut sancti hujus Lugdunensis episcopi ætate ecclesiæ parœciales non paucæ in Galliis exstiterint, multas tamen re vera ibidem, ac præcipue quidem in Narbonensi & Lugdunensi provinciis, Italiæ vicinioribus, ecclesias hujusmodi exstitisse, ex Eusebio concludendum apparet. Fateor, sic habet; neque enim Irenæum uni dumtaxat aut alteri parœciali ecclesiæ in Galliis præfuisse, verosimile apparet. Verum quid tum? Hincne forsan etiam inferas, tum pariter, quod qui Dionysium seculo 1 missum contendunt, potissimum probare deberent, non paucas ecclesias episcopales, seu propriis suis episcopis donatas, quibus Irenæus præesset, in Gallia extitisse, illasque adeo hunc per ecclesias, quas in Christum ibidem ætate sua credidisse, supra huc transcriptis verbis indicat, intellexisse?

[32] [at non item episcopalibus,] Verum, quo minus istud credatur, ipsemet proxime jam laudatus obstat Eusebius. Etsi enim vocabulum Græcum παροικία, quod in textu jam nunc dato adhibet, pro diœcesi seu tractu ampliori, qui ab episcopo in spiritualibus gubernatur, subinde usurpetur, id tamen ibidem non in hac significatione, sed in altera, qua etiam pro tractu minus amplo, inferioris ordinis sacerdoti subjecto, a scriptoribus antiquis adhibitum invenitur, a scriptore illo videtur usurpari. Ea sedet sententia, quod hic locis aliis ea suppeditet, e quibus, Irenæi ætate haud multos episcopos ac proin nec tractus, qui ab hisce gubernarentur, in Galliis exstitisse, haud immerito colligas. Quotiescumque enim de rebus in Gallia tum gestis, ac de ecclesiarum ibidem seu fundatione seu facta per gentiles vexatione sermonem instituit, solius semper Lugdunensis episcopi, nuspiam alterius, mentionem facit. Adhæc, dum controversiam de tempore, quo Pascha celebrari deberet, inter Victorem Papam & Asiaticos exortam, loco supra cit. exponit, Irenæum, quasi solum, qui Galliarum ecclesias episcopali jure tum moderaretur, duobus locis diversis exhibet; altero quidem, dum iis, qui Victorem Papam, Asiaticas ecclesias a sua communione abscindere meditantem, litteris objurgarunt, sanctum illum Lugdunensem episcopum accenset, eumdemque, quibus præerat, fratrum in Gallia commorantium nomine id fecisse, Hist. Ecclesiasticæ lib. 5 supra cit., cap. 24 scribit; altero vero, dum Galliarum ecclesiis, quæ, ne alio umquam die, quam Dominico, Pascha celebraretur, universos Christi fideles, scriptis ad hosce litteris, monuerant, Irenæum, nulla prorsus alterius episcopi mentione facta, præfuisse, eodem dictæ Historiæ lib. 5, cap. 23 tradit. Locus prior ita fere habet: Irenæus ex persona fratrum, in Gallia commorantium, quibus præerat, ad eumdem, Victorem scilicet Papam, scripsit: quibus verbis, Irenæum fratribus, in Gallia degentibus, præfuisse, seu hosce moderatum esse, disertissime sane traditur.

[33] Ac iis quidem episcopali dumtaxat, ut jam innui, [ecclesiis] jure, non autem metropolitico aut etiam exarchico patriarchicove, præfuisse videtur. Eam enim hierarchiæ formam, quæ & episcopos metropolitanis & metropolitanos exarchis subjiceret, jam inde ab Irenæi ætate seu seculo 2 in Galliarum ecclesias introductam fuisse, a nullo uspiam probatum invenio. Adhæc antiqui, qualis est Eusebius, scriptores, non episcopos, sed plebem Christianam per eos, quos fratres appellant, designare solent. Quæ cum ita sint, certe Irenæum, quasi solum, qui, exorta, quam dixi, controversia, Galliarum ecclesias, & quidem episcopali dumtaxat jure, moderaretur, priori e duobus jam dictis locis exhibere Eusebius videtur. Id autem posteriori luculentius adhuc, ni fallar, facit. Ibi enim, dum varias, Romanam videlicet, Palæstinam, Ponticam, Osrhoënam & Corinthiacam, synodos, adversus Asiaticos, luna decima quarta Pascha celebrandum contendentes, coactas, recenset, eas omnes, una dumtaxat, quæ forsan nec episcoporum fuerit, Osrhoëna excepta, episcoporum synodos, & quæ in hisce definita sunt, episcoporum, non omissis etiam horum, qui synodis interfuerunt, nominibus, decreta diserte appellat; ubi vero de decreto, quod de eadem controversia Galliarum ecclesiæ condiderunt, conditumque cum universis fidelibus, datis ad hosce litteris, communicarunt, sermonem instituit, id, non episcoporum, sed ecclesiarum seu potius (Græcus enim Eusebii textus habet Τῶν κατὰ Γαλλίαν παροικιῶν) parœciarum Galliæ decretum appellat.

[34] Jam vero, cum res ita habeat, Eusebiusque illud ecclesiarum seu parœciarum Galliæ decretum, [præfuisse] si a pluribus episcopis conditum fuisset, decreti episcoporum nomine non minus, quam alia, quæ memorat, decreta, ab episcopis in synodo congregatis edita, distincturus fuisse videatur, nec tamen distinguat, decretum illud non a pluribus Galliarum episcopis, sed tantummodo ab ecclesiis, quas Irenæus episcopali jure moderabatur, conditum verosimillime fuerit. Hinc porro haud immerito nunc inferas, tum præter Irenæum vel nullos, vel certe dumtaxat paucos admodum episcopos in Galliis exstitisse. Opponi quidem hic potest, qui a Labbeo aliisque Conciliorum editoribus laudatur, libellus synodicus, a Joanne Pappo Argentorati anno 1601 primum vulgatus, in quo tredecim episcopi habitæ ab Irenæo de tempore, quo celebrandum esset Pascha, Lugdunensi synodo interfuisse asseruntur; verum ille vel nullam vel certe exiguam tantummodo fidem hac in re meretur, utpote seculo demum IX, ac proin pluribus ab ea gesta seculis ab auctore ignoto scriptus. Quod cum ita sit, nosque adeo hic monumentum illud morari non debeat, consectarium ex omnibus jam dictis fit, ut, si Eusebio stare velimus, Irenæi sane ætate haud multi in Galliis episcopi ac proin nec ecclesiæ episcopales, quæ ab hisce gubernarentur, exstiterint. At vero, inquies præterea, quid si Eusebius duobus locis supra citatis solius S. Irenæi, nec aliarum, quam quas hic, exorta, quæ dicta est, controversia, episcopali jure in Galliis moderabatur, ecclesiarum meminerit, non quod tum præter Irenæum & ecclesias illas nec alii multi episcopi, nec aliæ multæ ecclesiæ episcopales in Galliis fuerint, sed quod solus S. Irenæus, reliquis silentibus Galliarum episcopis, præfatæ controversiæ sese immiscuerit?

[35] [videtur,] Certe non est, cur Eusebius, dum altero e duobus supra citt. locis de fratribus seu Christi fidelibus, altero de ecclesiis, Irenæo in Gallia subjectis, sermonem facit, de omnibus omnino Christi fidelibus ecclesiisque, in Gallia exstantibus, intelligatur. Nec est adeo etiam, cur, salva eorum, quæ scribit, veritate, & fideles alii, & ecclesiæ item aliæ, quam quibus Irenæus præesset, in Gallia nequeant tum fuisse. Fateor, sic habet: verum præterquam quod aliarum equidem, Irenæo non subjectarum, quæ tum in Galliis fuerint, ecclesiarum mentionem Eusebius haud uspiam faciat, parum admodum verosimile apparet, futurum fuisse, ut e Galliarum episcopis, si tum hi numero haud pauci fuissent, solus Irenæus præfatæ controversiæ sese immiscuisset; hæc autem cum ita sint, sane ex iis, quæ Eusebius suppeditat, haud multos episcopos ac proin nec multas episcopales ecclesias, seu tractus, qui ab episcopis gubernarentur, in Galliis Irenæi ætate seu seculo 2 senescente fuisse concludendum apparet. Verum demus etiam, Irenæi ætate aliquot saltem adhuc præter Irenæum episcopos ac proin & aliquot etiam episcopales ecclesias in Gallia Lugdunensi, in qua is episcopum agebat, exstitisse, hasque adeo Eusebium per parœcias, quibus Irenæum in Galliis præfuisse scribit, intellexisse, nondum hinc consequens erit, ut aliquot adhuc alii episcopi ac proin & tractus, quibus episcopi præessent, in reliquis pariter Galliarum provinciis, Narbonensi videlicet, Aquitanica & Belgica; tum exstiterint, nedum ut id Irenæus per verba supra huc transcripta significatum voluerit.

[36] [quam quantum ad Tertulliani,] At vero, inquies, diversas Galliarum nationes ætate sua in Christum credidisse, Tertullianus equidem verbis, supra huc transcriptis, memoriæ prodit; hinc autem (neque enim hæc alias veritati videntur futura consona) scriptoris illius ætate non tantum Galliæ Lugdunensis, sed & Aquitanicæ, Belgicæ ac Narbonensis nationes seu populos in Christum credidisse, fuisseque adeo aliquot saltem in omnibus & singulis illis quatuor Galliarum provinciis ecclesias episcopales, episcoposque, qui hisce præessent, statuendum apparet. Jam vero, cum res ita habeat, annisque dumtaxat triginta circiter Tertullianum Irenæus sit prægressus, quid ni hujus pariter ætate aliquot etiam, utut pauciores, quam cum postea Tertullianus floruit, episcopales ecclesias episcoposque, qui hisce præessent, in omnibus & singulis dictis quatuor Galliarum provinciis exstitisse, credamus? Ita, qui id tum ibidem obtinuisse locum atque ab Irenæo supra huc transcriptis verbis memoriæ prodi, contendunt, possunt arguere. Verum quid si ne Tertulliani quidem ætate tot, quot volunt, ecclesiæ episcopales in omnibus & singulis dictis quatuor Galliarum provinciis exstiterint? Diversas quidem Galliarum nationes, unde tantam ibi ecclesiarum episcopalium pro tempore illo multitudinem inferas, ætate sua in Christum credidisse, scriptor ille loco supra cit. tradit; verum quid si per Gallias, de quarum nationibus diversis sermonem ibidem facit, non tantum Gallias, quæ trans Alpes, sed & quæ cis Alpes sitæ essent, intellexerit? Sane re ipsa illum Galliarum nomine tam Galliam Cisalpinam, quam Transalpinam loco cit. designasse, vel ex eo apparet, quod in longissima, quam ibidem facit, diversarum orbis partium, Christo ætate sua subjectarum enumeratione ne minimo quidem verbo earum, quas Cisalpina Gallia comcomplectebatur, expresse meminerit.

[37] Has quidem a Tertulliano Galliarum nomine intelligi non posse, [quem in textu adducto] nonnulli contendunt, quod, ut Strabo, Mela & Plinius docent, Augustus, Italiam Solidam in regiones undecim partitus, Gallias in quatuor provincias, Narbonensem scilicet, Lugdunensem, Belgicam & Aquitanicam, diu ante Tertulliani ætatem secuerit, sicque, ut Petrus de Marca in sua supra laudata ad Hadrianum Valesium epistola vult, nova illa provinciarum Romani imperii divisione ab Italia, cujus antea partes aliquot Galliæ Cisalpinæ nomine venerant, Galliarum nomen, hisce objectu Alpium terminatis, amoverit. Verum Augustus, novam provinciarum Romani imperii divisionem instituens, neutiquam ex harum numero Cisalpinam Transalpinamque Galliam sustulit, seu, quod eodem recidit, non effecit, ut aut hæc aut illa Gallia amplius haud nominaretur. Evincunt ïd varii scriptores antiqui, qui, quamquam post Augustum floruerint, Italiæ tamen partes, quæ Gallia Cisalpina seu citerior appellatæ ante Augustum fuerant, appellare vel hoc vel certe Galliæ nomine adhuc perrexere, earum etiam incolis nomina, ab appellatione illa derivata, indentes. Ac principem quidem illos inter locum tenent in Geographia Strabo & in Libello de Divisione Italiæ Caius Sempronius. Sola, quæ a posteriore hoc scriptore duobus diversis locis suppeditantur, hucque potissimum spectant, verba, quod suppeditatis a Strabone verbis clariora sint, huc transcribo. Priora sequentia hæc sunt: Cisappenninam Italiam flumina dividunt, & itidem Transappenninam. Padus amnis Galliam Cisalpinam primo discrevit; Cispadanam omnem missis coloniis tenuere Thusci; posteriora vero isthæc: Senonum Gallia togata dicitur ab iis, qui, duce Arunte, primi in Italiam transcenderunt Alpes, a quibus sensim pulsi Hetrusci a Cispadana & Transpadana regione, quæ nunc Galliæ nomen habet.

[38] Duobus porro scriptoribus jam laudatis accedunt Ptolomæus & Æthicus, quorum prior lib. 2 Geographiæ cap. 7 sic habet; Gallia Togata ipsis subjacet montibus Ravennam usque perducta; posterior vero, quem circa Constantini ætatem vixisse volunt, [vel de Gallia Cisalplnæ simul & Transalpina,] Oceani Occidentalis provincias in Cosmographia recensens, nominat Galliam Belgicam, Brachatam, Comatam, Togatam, Cisalpinam, Transalpinam. Hisce adde plures præterea alios, qui pariter, quamvis post Augustum floruerint, Citerioris tamen seu Cisalpinæ Galliæ nomen (adi in Epistolæ proxime laudatæ Dispunctione cap. 3 Launoyum) Italiæ regionibus, ita olim, cum Gallia Transalpina in Narbonensem, Lugdunensem, Belgicam & Aquitanicam ab Augusto divisa nondum fuisset, certo appellari solitis, imponere adhuc pergunt. Re itaque penitius inspecta, nihil omnino obstat, quo minus Tertullianus id etiam fecisse, perque Gallias adeo, quarum nationes diversas ætate sua in Christum credidisse insinuat, tam Galliam Cisalpinam seu Citeriorem, quam Transalpinam seu Ulteriorem intellexisse dicatur. Jam vero, cum res ita habeat, Galliaque Cisalpina seu Citerior plures nationes fuerit complexa, sane is scriptor, si vel hæ solæ una cum iis, quæ Galliæ Transalpinæ partem, Lugdunensis nomine distinctam, incolebant, in Christum seculo III ineunte crediderint, ecclesiasque ac episcopos, hisce præpositos, habuerint, neutiquam a vero, dum diversas Galliarum nationes ætate sua in Christum credidisse scribit, aberrare erit dicendus.

[39] [vel non de omnibus hujus nationibus locutum, haud inepte dixeris,] Nec aliud recte asserueris, etsi etiam per Gallias, quarum diversas nationes ætate sua in Christum credidisse ait, fuisse dumtaxat a scriptore illo Galliam Transalpinam intellectam, tantisper daremus. Res e jam nunc dicendis patescet. Fuit quidem, ut jam dictum, diu ante Tertulliani ætatem Gallia Transalpina in quatuor provincias, sæpius jam nominatas, ab Augusto divisa; verum, etsi id ita sit, haud quaquam tamen, quo, diversas Galliarum nationes in Christum ætate sua seu seculo 3 ineunte credidisse, Tertullianus, veritate salva, scribere potuerit, necessario requiritur, ut jam tum omnes & singulæ quatuor illæ provinciæ in Christum crediderint, fundatasque apud sese aliquot saltem, quæ a propriis suis episcopis regerentur, ecclesias habuerint. Quid si enim, hoc, quod dixi, dato, Tertullianus per diversas, quas in Christum ætate sua credidisse memoriæ prodit, Galliarum nationes, non omnium & singularum illarum quatuor provinciarum, sed duarum ex hisce aut etiam unius dumtaxat nationes intellexerit? Id enimvero, cum non tantum in quatuor illis provinciis simul sumptis, sed & in harum singulis nationes seu populi diversi, uti apud Baudrandum in vocabulo Gallia aliosque geographos videre licet, tum exstiterint, adstrui etiam haud prorsus inepte potest; quod si autem, ut potest, ita etiam reipsa adstruatur, supra huc transcripta verba, quibus, diversas Galliarum nationes ætate sua in Christum credidisse, Tertullianus prodit, veritati fuerint consona, si vel duarum dumtaxat e quatuor provinciis, in quas Augustus Galliam Transalpinam divisit, nationes, fundatis apud sese aliquot saltem, quibus episcopi præfuerint, ecclesiis, in Christum tum crediderint. Imo vero, cum natio idem, quod populus, apud Tertullianum loco cit. significare etiam queat, fieri patest, ut, diversos Galliarum populos ætate sua in Christum credidisse, supra huc transcriptis verbis dumtaxat velit; id autem cum sic habeat, nec veritati dissona eadem verba erunt dicenda, si e quatuar dictis Galliæ Transalpinæ provinciis vel una, v. g. Lugdunensis, sinu suo diversas complexa fuerit civitates, quarum incolæ seu populi, ecclesiis apud sese, quibus episcopi præfuerint, fundatis, in Christum seculo tertio ineunte seu Tertulliano florente crediderint.

[40] Sive itaque sola Gallia Transalpina, sive hæc simul & Gallia Cisalpina per Gallias, [assertionem probatur, in sensu ad omnes Gallias haud extenso queant,] quarum nationes diversas in Christum ætate sua credidisse, is scriptor affirmat, intelligatur, haud quaquam tamen ad verborum, quibus id facit, veritatem requiritur, ut omnium & singularum quatuor, in quas Augustus Galliam Transalpinam divisit, provinciarum incolæ seu nationes, in Christum fundatis etiam apud sese episcopalibus ecclesiis, tum crediderint. Res ex iis, quæ quatuor numm. proxime prægressis jam disserui, manifesta apparet. Jam vero, cum hæc ita habeant, incassum sane, qui illud jam inde ab Irenæi ætate ibidem obtinuisse locum, ex ipsismet Sancti istius verbis supra datis contendunt, Tertullianum in hujus suæ opinionis præsidium adducunt. Tam Tertulliani scilicet, quam Irenæi supra huc transcripta verba apte omnino, uti e jam dictis liquet, in sensu haud generali queunt exponi, seu, ut distinctius loquar, in sensu, qui sese non ad omnes & singulas, sed ad aliquas dumtaxat & ne quidem numero admodum multas Galliarum seu nationes seu provincias regionesve extendat. Tertullianus non ait omnes, sed tantummodo diversas Galliarum nationes ætate sua Christo fuisse subjectas; ita autem, si hoc de omnibus Galliarum nationibus seu de omnibus & singulis provinciis, in quas Augustus Galliam Transalpinam divisit, asserere voluisset, locuturus fuisse non videtur. Quod autem ad Irenæum spectat, hic dumtaxat innuit, ecclesias ætate sua apud Celtas exstitisse, seu, quod eodem recidit, Celtarum regionem ecclesias sinu suo fuisse complexam; cum autem, si vel paucæ tum exstiterint in Celtarum regione seu Galliis ecclesiæ, indefinita illa Irenæi assertio veritati certo sit consona, hunc pariter non fuisse aliter locuturum, quis autumet, si tum apud Celtas omnes seu in omnibus & singulis quatuor, in quas Augustus Galliam Transalpinam divisit, provinciis exstitisse ecclesias, significare voluisset? Omnibus itaque sedulo jam expensis, tot enimvero, quot, qui Dionysii missionem seculo I illigant, contendunt, ecclesias jam inde a secundo & tertio seculo in Galliis fuisse, minime etiam evincunt Irenæi & Tertulliani (de ea, quam Justinus suppeditat, num. 28 videsis) generales seu potius indefinitæ assertiones.

[41] Hæ quippe tantam ecclesiarum, quæ ibidem tum exstiterint, [ac proin, ut cum S. Saturnini Actorum antiquo,] multitudinem ad sui veritatem, uti e jam disputatis liquet, haud exigunt, hincque, salva illarum veritate, de ecclesiis tantummodo aliquibus, & quidem nec numero admodum multis, quæ tum in aliquot Galliarum locis, Italiæ verosimillime vicinioribus, fuerint fundatæ, possunt intelligi seu exponi. Imo vero hunc in modum non tantum possunt, sed etiam, ut ad id, quod huc pariter spectat, jam veniam, necessario debent exponi. Quo id probatum dem, duo primum, quibus supra relatæ ac discussæ Justini, Irenæi & Tertulliani assertiones in speciem adversantur, testimonia antiqua eo ordine, quo fuisse data autumo, juverit huc transcripsisse. Ruinartius in Actis martyrum sinceris & selectis edit. Parisiensis anni 1689 pag. 109 & quatuor seqq. recenset antiqua S. Saturnini, Tolosani episcopi, Acta; horum autem auctor anonymus, qui, ut mox docebo, non serius, quam sub seculi IV initium floruit, primum huc spectans testimonium subministrat, sequentibus hisce verbis conceptum: Postquam sensim & gradatim in omnem terram Euangeliorum sonus exivit, parique progressu (alii, sed utraque lectio eodem recidit, lentoque progressu legunt) in regionibus nostris (Galliarum scilicet provinciis) Apostolorum prædicatio coruscavit, cum raræ in aliquibus civitatibus ecclesiæ paucorum Christianorum devotione consurgerent, sed nihilominus crebra miserabili errore gentilium nidoribus fœtidis in omnibus locis templa fumarent, ante annos L, sicut Actis publicis *, id est, Decio & Grato consulibus (ita annus Christi 250 designatur) sicut fideli recordatione retinetur; primum & summum Christi Tolosa civitas sanctum Saturninum habere cœperat sacerdotem.

[42] [qui, ut Ruinartius statuit,] Secundum, quod jam discussis Justini, Irenæi & Tertulliani dictis in speciem adversatur, testimonium suppeditant septem Galliarum seculo VI episcopi, in epistola, ad S. Radegundem reginam scripta, sequentem in modum apud Gregorium Turonensem lib. 9 Hist. Francorum, cap. 39 loquentes; Itaque cum ipso Catholicæ religionis exortu (ita hic, ne alioquin Ruinartii in sua in hunc Gregorii textum not. mirationi locus relinquatur, Constantini Magni, ni fallor, ætas seu potius tempus hac haud multo posterius, quo religio Christiana, quaquaversum jam diffusa, Catholica seu Universalis appellari potissimum cœpit, designatur) cœpissent Gallicanis in finibus venerandæ fidei (jam dudum scilicet antea annunciatæ ac ab aliquibus susceptæ) primordia (a tyrannorum persecutionibus) respirare, & adhuc ad paucorum notitiam tunc ineffabilia pervenissent Trinitatis Dominicæ Sacramenta, ne quid minus hic adquireret, quam in orbis circulo prædicantibus Apostolis obtineret, B. Martinum peregrina de stirpe ad inluminationem patriæ dignatus est (Deus) dirigere, misericordia consulente. Laudata epistola, in qua hæc verba leguntur, anno 570, uti inter omnes convenit, a dictis septem Galliarum episcopis fuit conscripta: quod autem ad S. Saturnini, e quibus primum, ad præsens nostrum institutum faciens, testimonium huc transcripsi, Actorum tempus, aut, si mavis, auctoris, qui isthæc exaravit, ætatem jam spectat, Ruinartius in admonitione, quam iis, a sese, ut jam indicavi, vulgatis, præmisit, sequentem isthac de re scribit in modum; Ejus (S. Saturnini nimirum) Acta sincera ex codice Fossatensi, qui ad annos CM accedit, cum multis aliis codd. Mss. Surianaque editione collata proferimus: quorum auctor etsi rebus gestis non interfuerit, cum tamen paulo post, id est, quinquagesimo inde anno, ut habet codex Fossateusis, hæc scripserit, integram fidem meretur.

[43] [hicque insuper,] Auctorem itaque, qui S. Saturnini Acta litteris commisit, id jam tum, cum quinquaginta dumtaxat post ea, quæ memorat, seu post Decii & Grati consulatum, qui in annum Christi 250 incidit, anni essent elapsi, ac proin seculo IV ineunte exsecutioni mandasse, Ruinartius hic statuit; ita autem faciendum duxit, quod annos quinquaginta, in dictis Actis, prout hæc in Codice Fossatensi invenit, expressos, de annis, a rebus, per S. Saturninum Tolosæ gestis, usque ad tempus, quo has Actorum auctor litteris consignavit, elapsis, intelligendos existimarit. Verum an recte? Dicti Fossatensis Codicis seu Actorum S. Saturnini, quæ ex hoc Ruinartius edidit, locus seu textus, annos illos quinquaginta commemorans, sic habet; Cum raræ in aliquibus civitatibus ecclesiæ paucorum Christianorum devotione consurgerent; sed nihilominus crebra miserabili errore gentilium nidoribus fœtidis in omnibus locis templa fumarent, ante annos L, sicut Actis publicis *, id est, Decio & Grato consulibus, sicut fideli recordatione retinetur, primum & summum Christi Tolosa civitas sanctum Saturninum habere cœperat sacerdotem; cujus fide atque virtute eorum, qui in eadem urbe colebantur, dæmonum cœperunt cessare vaticinia, … cumque supra dicto episcopo ad ecclesiam, id temporis parvulam juxta capitolium, quod inter domum suam & domum Dei erat, frequens itus esset ac reditus, sancti Viri præsentiam sustinere fallax dæmonum turba non potuit; &, ut erant muta simulacra …, ad sacrilega obsequia & sollicita consulentium vota cœperunt in silentio permanere.

[44] Talis est textus laudatus; hisce autem ejus, aliisque proxime subsequentibus verbis, [una etiam] quibus Actorum auctor, S. Saturninum, quod ad ejus præsentiam obmutescerent oracula, a furente hinc plebe, cum ad officium sollemne properaret idolisque sacrificare nollet, tumultuarie fuisse interfectum, narrat, sedulo atque accurate expensis, dubius admodum primum hæsi, an, contra ac Ruinartius vult, anni quinquaginta, in textu jam dato memorati, de annis, a tempore, quo S. Saturninus Tolosam primo advenit, usque ad tempus, quo ibidem subiit martyrium, elapsis, intelligendi non essent; hinc autem, ut consideranti patescet, pariter me de tempore, quo Ruinartius Acta exarata statuit, dubium admodum hærere erat necesse. Verum hæc iterum ac tertio a capite ad calcem, non perfunctorie, sed attentissime, evolvi, talisque eorumdem hoc faciendo visus est contextus, ut, annos quinquaginta inter S. Saturnini in urbem Tolosanam adventum, toleratumque ibidem ab eo martyrium statui medios, neutiquam permittat; hinc autem dubitationem omnem deposui atque in Ruinartii, seculo IV ineunte S. Saturnini Acta scripta statuentis, opinionem concessi. Attamen, cum in iisdem Actis, ubi de Corporis S. Saturnini translatione agitur, S. Exsuperii, Tolosani seculo V ineunte Episcopi, mentio occurrat, res hæc scrupulum adhuc injecit. Verum & hunc mihi exemit Ruinartius, in dictorum Actorum locum, quo, qui factum, ut duæ tantum mulieres S. Saturnini corpus sepelierint, narratur, ita observans: In uno e nostris codd. Mss. hic ponitur clausula, “Gratias Deo omnipotenti, qui coronavit martyrem suum in pace, cui est honor & gloria in sæcula sæculorum. Amen.” Deinde sub titulo “De ejus translatione. In Diebus illis mansit aliquamdiu &c.” “Quæ sequuntur, prioribus Actis postmodum adjecta videntur.”

[45] Ita ille; & sane, cum S. Saturnini, de quibus hic, [atque altera objectione] Acta prolixa non sint, subjectaque, qua hæc, ubi Sancti istius martyrium narrarunt, terminari indicantur, clausula, sub alio deinde titulo de Sancti ejusdem translatione in uno e codicibus, a Ruinartio adhibitis, tractent, scriptori huic verba, quibus hoc postremum ibidem fit, memoratis Actis seu priori horum parti, aliquamdiu jam conscriptæ, qua S. Saturnini martyrium narratur, haud immerito videntur postmodum fuisse adjecta. Jam vero, cum id ita sit, instituta in dictis Actis, seu potius in posteriori horum parte, qua de S. Saturnini Translatione agitur, S. Exsuperii, Tolosani seculo V ineunte episcopi, mentio impedire sane, ut consideranti patebit, non debet, quo minus cum Ruinartio S. Saturnini Acta, seu, ut distinctius loquar, prior horum pars, qua Sancti hujus martyrium gestaque narrantur, seculo IV ineunte statuatur fuisse conscripta. At vero, inquies, etsi Ruinartius plures ad Acta S. Saturnini edenda adhibuerit codices, loco tamen proxime cit. unius dumtaxat, in quo S. Saturnini Acta, narrato Sancti hujus martyrio, clausulam supra memoratam sibi habeant subjectam ac deinde sub alio titulo de Sancti ejusdem martyris translatione agant, mentionem facit; hinc autem, in aliis omnibus ac in ipso etiam, quem per verba, num. 42 recitata, reliquis omnibus antiquiorem facit, codice Fossatensi (neque enim alioquin hunc nominatim exprimere neglexisset) de S. Saturnini martyrio juxta ac translatione serie continua, seu quæ per novum titulum, translationis narrationi præfixum, clausulamque præfatam interrupta non sit, tractari, omnino certum apparet.

[46] [soluta, probatur, annis dumtaxat] Fateor, sic habet: verum, etsi quidem plerumque aut etiam fere semper Actorum lectione, non quæ unius dumtaxat, sed quæ plurium codicum, maxime si hos inter reliquis omnibus antiquior, auctoritate fulcitur, sit standum, id tamen hic quantum ad S. Saturnini Acta locum habere non potest. Inde enim, ut cuique rem attente perpendenti evidens evadet, consequeretur, ut horum non tantum posterior pars, qua Sancti illius Tolosani episcopi martyris translatio, seculo V ab Exsuperio, Tolosano itidem episcopo, facta refertur, verum etiam prior, qua ejusdem sancti martyris gesta martyriumque narrantur, seculo V ineunte statuenda esset fuisse conscripta; quo minus autem hæc statuatur tum exarata, verborum, quibus concipitur, impedit contextus, qui, cum annos quinquaginta, ut jam dictum, inter S. Saturnini in urbem Tolosanam adventum toleratumque ibidem ab eo martyrium statui medios non permittat, necessario exigit, ut anni quinquaginta, in priori Actorum S. Saturnini parte memorati, de annis quinquaginta, a Sancti hujus in urbem Tolosanam adventu seu a Decii & Grati, qui cum hoc ibidem conjungitur, consulatu usque ad tempus, quo proxime iterum memorata prior Actorum S. Saturnini pars in litteras fuit conjecta, elapsis intelligantur, utque proinde hæc seculo IV ineunte (eo enim anni quinquaginta, a Decii & Grati consulatu, utpote qui in annum Christi 250 inciderit, elapsi, deducunt) fuerit contexta. Hinc porro jam fit, ut, etsi codex Ms., a Ruinartio laudatus, qui hanc scriptioni isti epocham, utut reliquis omnibus, quos etiam laudat, obstantibus codicibus, assignari permittit, solus & unus sit, ejus tamen lectione, supra jam satis explicata, sit standum.

[47] [quinquaginta a S Saturnini obitu conscripsit,] Jam vero, cum res ita habeat, nec quidquam præterea, ob quod dictæ Scriptionis, seu exaratæ prioris Actorum S. Saturnini partis epocha ultra seculi IV initium differatur, aliunde occurrat, auctor seu scriptor, qui litteris eam commendavit, a rebus, quas de Religionis Christianæ, cum S. Saturninus Tolosam venit, in Galliis statu, neceque, sancto huic antistiti a tumultuante plebe Tolosana anno, ut plerisque placet, 260 circiter in fidei odium illata, memoriæ prodit, medio dumtaxat circiter seculo abfuit, easque proinde, utpote quas vel ipsemet viderit vel certe a senioribus Christianis, quorum tum adhuc perseverantem, qua has retinebant, recordationem laudat, audiverit, probissime sane perspectas potuit habere. Adhæc quæ de S. Saturnino tradit, cum iis, quæ de hoc Sancto Sidonius lib. 9, Epist. 16, & Fortunatus lib. 2 Poëmatum cap. IX memoriæ produnt, apprime consonant, & vel stylo, eloquentia gravi ac sancta pleno, quo S. Saturnini Acta exaravit, consecutus est, ut hæc, quemadmodum Monument. tom. 3, pag. 297 Tillemontius ait, approbationem, qua apud eruditos omnes gaudent, merito sibi vindicent. Quare, cum auctorem illum fidei omnino probatæ auctoritatisque esse, satis superque e jam dictis constet, ad id, quod me probaturum, supra spopondi, modo progredior.

[48] Raræ adhuc, dum S. Saturninus Tolosam seculo tertio medio advenit, [auctore anonymo & septem Galliarum episcopis] in aliquibus Galliarum civitatibus ecclesiæ, uti qui sancti illius Tolosani antistitis Acta aut priorem salem horum partem concinnavit, supra recitatis verbis testatur, paucorum Christianorum devotione erant erectæ. Is quidem scriptor comparate tantummodo de ecclesiis, quæ tum paucæ templorum frequentium, in quibus idololatræ diis sacrificabant, ratione habita, in Galliis exstiterint, locutus, minimeque adeo, ne tum reipsa multæ in Galliis exstitisse ecclesiæ credantur, obstare primo intuitu potest videri; verum, si cum antecedentibus & consequentibus dicta verba conferantur penitiusque adeo expendantur, hisce illum de ecclesiis, quæ tum, cum S. Saturninus Tolosam advenit, in Galliis, non comparate tantum ad frequentia idolorum templa, sed absolute numero paucæ seu raræ, nec nisi in aliquibus dumtaxat civitatibus, exstiterint, locutum esse, quisque præjudiciis vacuus facile, ni fallor, agnoscet. Porro, cum id ita sit, seculoque etiam IV, quo S. Martinus Turonensi ecclesiæ præfuit, Gallicanis in finibus ad paucorum dumtaxat adhuc notitiam, uti num. 42 recitata septem Galliæ episcoporum verba, utpote eo, quem ibidem exposui, modo intelligenda, produnt, ineffabilia Trinitatis Dominicæ mysteria pervenissent, duo certe supra huc jam adducta, quibus & hoc & illud ab episcopis istis & Actorum S. Saturuini scriptore adstruitur, antiqua testimonia in speciem pugnant cum Justino, Irenæo ac Tertulliano, seu cum supra huc transcriptis horum assertionibus, quæ, si cum ea, quam nonnulli volunt, extensione intelligantur, ad sui veritatem exigere videntur, ut seculi tertii initio, imo & jam inde a seculo 2 diversæ in Galliis seu in singulis harum provinciis nationes in Christum crediderint, Deo per hunc supplicarint, ecclesiæque, quæ proprios etiam suos episcopos habuerint, apud Celtas seu Gallos, imo & apud singulas horum provincias fuerint fundatæ.

[49] Verum quid modo, re ita habente, faciamus? [componantur, debeant exponi,] Sensumne adeo extensum seu generalem Justini, Irenæi & Tertulliani assertionibus attribuamus, certeque a vero aberrasse anonymum Actorum S. Saturnini scriptorem ac septem Galliæ supra laudatos episcopos pronuntiemus? Neutiquam sane: Justini enim, Irenæi & Tertulliani, de quibus hic, assertiones in sensu haud generali, seu, ut jam docui, in sensu particulari talique, qui sese non ad omnes & singulas, sed ad aliquas dumtaxat, & ne quidem numero admodum multas, Galliarum seu nationes seu provincias nationesve extendat, veritate salva, possunt, exponi; cum autem ita expositæ cum verbis supra relatis, quæ anonymus Actorum S. Saturnini scriptor, septemque Galliarum episcopi suppeditant, quæque, ut seculo tertio medio, imo & quarto jam labente paucæ dumtaxat ecclesiæ, Christianique haud admodum multi in Galliis exstiterint, ad sui veritatem requirunt, nullo prorsus modo pugnent, rationisque æquitas exigat, ut Scriptores antiqui, qui invicem in speciem adversantur, inter sese non collidantur, sed, si fieri possit, componantur seu in concordiam adducantur, eædem illæ Justini, Irenæi & Tertulliani assertiones in sensu haud generali, seu in eum tantummodo, quem dixi, modum extenso, uti e dictis possunt, re etiam ipsa debent exponi. Itaque dum Justinus num. 27 huc transcriptis verbis, ætate sua inter gentem Gallicanam per Crucifixi Jesu nomen supplicatum rerum omnium Conditori Deo fuisse, generatim prodit, non de omnibus & singulis, sed de aliquibus dumtaxat gentis illius hominibus, inter quos tum Deo supplicatum ita fuerit, locutus esse est censendus.

[50] [amplectendam esse, evincunt.] Quod vero ad Irenæum & Tertullianum spectat, dum verbis, num. 27 & seq. recitatis, ætate sua ecclesias apud Celtas exstitisse, diversasque Galliarum nationes in Christum credidisse, tradunt, non de omnibus & singulis, sed ad summum de aliquibus dumtaxat Celtarum seu Galliarum provinciis nationibusve, quæ tum in Christum crediderint, fundatasque apud sese ecclesias habuerint, necessario debent intelligi. Ac ita quidem cum res habeat, enimvero, in Galliis tot, quot, qui cum Actis Bosquetianis edendis S. Dionysii missionem seculo I illigant, statuere solent, ecclesias, quæ proprios suos haberent episcopos, jam a seculo secundo tertiique initio exstitisse, Justini, Irenæi & Tertulliani assertiones, satis superque jam discussæ, neutiquam probant. Hinc porro ulterius jam consequitur, ut nec mox dictam sæpiusque ante memoratam epocham, quam Dionysii in Gallias missioni Acta Bosquetiana assignant, amplectendam esse, evincant. Cum enim, si vel paucæ in una aut altera tantummodo e quatuor, in quas Augustus Galliam Transalpinam divisit, provinciis episcopales ecclesiæ seculo secundo tertiique initio exstiterint, veræ e dictis sint, quis ex assertionibus hujusmodi, jam inde a seculo I in iisdem quatuor provinciis, quod tamen potissimum ad epocham illam asserendam seu vindicandam foret necessum, multas hujusmodi ecclesias hasque inter, quam Dionysius, tunc Roma a Clemente papa missus, fundarit, Parisiensem exstitisse, concludat? Nemo sane, quantum opinor, maxime qui considerarit, plerasque Galliarum ecclesias, quæ Italiæ viciniores, fuisse ante alias, quæ ab hac remotiores sunt, fundatas, Lugdunensemque, Italiæ multo viciniorem, quam Parisiensis sit, seculo demum 2, uti inter omnes convenit, a S. Photino episcopo, martyrii palmam anno 177 adepto, fuisse fundatam.

[Annotata]

* forte supplendum continetur.

* forte supplendum continetur.

§ IV. Quæ de epocha, quam Dionysii in Gallias missioni Acta Bosquetiana assignant, ob Justini, Irenæi & Tertulliani assertiones non amplectenda § prægresso dicta sunt, confirmantur.

[Hic memoratæ assertiones latiori etiam sensu acceptæ multus in Galliis seculo 1] Cum Justini, Irenæi & Tertulliani, quas § proxime prægresso discussimus, assertiones in sensu haud generali, seu ad eam dumtaxat, quam num. 40 exposui, latitudinem extenso queant, imo etiam, ut num. 49 probavi, debeant exponi, hinc, ut jam docui, fit, ut neutiquam, missionis Dionysii in Gallias epocham, quam seculo primo Acta Bosquetiana innectunt, amplectendam esse evincant. Res, ni fallor, satis superque e supra jam dictis liquet; verum quo hæc contra eos, qui, præfatas assertiones in sensu generali, aut latius certe, quam modo statuerim, extenso necessario exponendas esse, fortassis adhuc contendent, confirmatior evadat, nec memoratam epocham, hoc etiam dato, amplectendam esse, § præsenti probare aggredior. Epocham illam amplectendam seu Dionysii in Gallias missionem seculo 1 illigandam, Justini, Irenæi & Tertulliani, quas dixi, assertiones idcirco e supra disputatis, si in sensu haud generali, seu ad eam tantummodo, quam explanavi, latitudinem extenso queant exponi, haud evincunt, quod, hoc admisso, minime ex iis, fuisse jam inde a seculo 1 multas in Galliis fundatas episcopales ecclesias, possit inferri: verum anne hoc pariter ex iisdem illis assertionibus nequeat inferri, si cum omni, quam habere queant, latitudine exponendæ sint, seu ita ut in omnibus & singulis quatuor, in quas Augustus Galliam Transalpinam divisit, provinciis jam inde a seculo 2 sequentisque initio seu Justini, Irenæi & Tertulliani ætate episcopales ecclesias Christicolasque magno numero exstitisse, significent? Neutiquam sane: quid ni enim factum esse possit, ut ecclesiæ hujusmodi post unum alterumve a fide prædicata seculum ad numerum haud modicum in Galliis excreverint, etsi interim paucæ dumtaxat seculo primo ibidem exstitissent?

[52] Sive itaque cum ea tantum, quam supra exposui, [exstitisse ecclesias haud probant, cumque contrarium rationes] sive cum omni, quam habere queunt, latitudine seu extensione Justini, Irenæi & Tertulliani assertiones exponantur, nequaquam hæ, ut multas jam inde a seculo 1 episcopales ecclesias in Galliis exstitisse admittamus, nos cogunt; contra vero, ne id admittamus, rationum momenta non pauca impediunt, uti quæ jam nunc adducturus sum, ostendent. Pleræque Galliarum ecclesiæ, quæ sese jam inde a seculo 1 fundatas sedibusque episcopalibus ornatas fuisse gloriantur, non alios episcoporum suorum exhibent, exhibereque queunt catalogos, quam qui exigant, ut initia erectorum apud illos episcopatuum, ne horum pene omnium quam maxime diuturnæ ac proin incredibiles eadem tempestate vacationes admittendæ alioquin sint, ante medium circiter seculum III haud statuantur. Adhæc si tot, quot volunt, ecclesiæ episcopique, hisce præpositi, jam inde a seculo 1 in Galliis exstitissent, consectarium foret, ut tum temporis ibidem magis, quam in quibuscumque aliis terrarum locis floruerit Christiana religio; quod a vero alienum esse nemo ibit inficias, qui vel bina supra jam recitata, quæ anonymus Actorum S. Saturnini scriptor, septemque Galliarum episcopi in sua ad S. Radegundem epistola suppeditant, testimonia attente expenderit.

[53] [graves, ac in primis illa, quæ] Cum enim, ut horum primum habet, raræ dumtaxat adhuc, dum S. Saturninus Tolosam, quod seculo III jam medio factum, episcopali munere moderari incepit, in aliquibus tantummodo Galliarum civitatibus ecclesiæ paucorum Christianorum devotione consurgerent; imo vero cum etiam, ut secundum habet, seculo IV, quo S. Martinus ecclesiæ Turonensi præfuit, Gallicanis in finibus ad paucorum dumtaxat adhuc notitiam ineffabilia Trinitatis Dominicæ Sacramenta pervenissent, ægerrime enimvero adducor, ut credam, jam inde a seculo 1 in omnibus prope aut saltem in præcipuis, uti opinionis, quæ Dionysii sociorumque ejus missionem seculo 1 affigit, patroni contendunt, Galliarum civitatibus ecclesias Episcopales, seu quibus episcopi præessent, fuisse fundatas, christicolasque magno numero in singulis quatuor, in quas Augustus Galliam divisit, provinciis exstitisse. In hac porro opinione non parum etiam confirmor a Sulpitio Severo, gravissimo juxta ac antiquissimo auctore, qui Lib. 2, cap. 32 Sacræ Historiæ sic scribit: Sub Aurelio, Antonini filio, persecutio quinta agitata, ac tum primum intra Gallias martyria visa, serius trans Alpes Dei Religione suscepta. Quod si enim, uti hisce verbis laudatus scriptor docet, martyria in Galliis non prius, quam cum sub Aurelio, qui anno 161 imperium Romanum moderari cœpit, persecutio quinta agitaretur, fuerint conspecta, idque, ut idem scriptor indicat, tum demum, quod serius trans Alpes Dei Religio fuerit suscepta, evenerit, consectarium fit, ut, si vera Sulpitius memoret, ne tum quidem adhuc, cum ultima e quatuor primis, quibus Ecclesia fuit concussa, persecutionibus sub Adriano, Romanorum ab anno 117 ad annum usque 138 imperatore, fuit commota, Christiana Religio in Galliis fuerit suscepta, utque proinde jam inde a seculo 1 in singulis quatuor, in quas hæ ab Augusto fuere divisæ, provinciis ecclesiæ, episcopique, qui hisce præessent, haud exstiterint.

[54] [a Sulpitii Severi] At vero, aiunt, qui Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii in Gallias missionem seculo 1 innectunt, Sulpitius Severus, etiamsi seculo IV senescente, quintoque ineunte floruerit, in ipsamet tamen seculi IV historia haud raro erravit, estque vel idcirco, ne in seculorum anteriorum gestis, utpote a quibus magis abfuerit, sæpius adhuc errarit, haud parum timendum. Ita illi: verum, etsi quidem haud contemnenda, quæ Sulpitii Severi auctoritatem ac nominatim proxime ex illo huc transcriptum locum ab errore vindicare sint nata, rationum momenta adducere in medium hic possem, id tamen, ne ita ad generalem de fidei in Gallias primum illatæ initiis controversiam dilabentes longius, quam par sit, a proposito abducamur, facere omitto, erroremque adeo quantum ad tempus, quo in Galliis fuerit Christi fides suscepta, in dicto Sulpitii textu cubare, tantisper concedens, hunc nihilominus scriptorem opinioni, quæ jam inde a seculo 1 in omnibus & singulis quatuor, in quas Augustus Galliam Transalpinam divisit, provinciis episcopales ecclesias hasque inter Parisiensem statuit, haud parum officere contendo; quam merito autem id faciam, e jam nunc dicendis patescet. Quamquam in tempore, quo primum in Galliis suscepta fuerit Christi fides, Sulpitius Severus, ut jam dedimus, hallucinatus forsan reipsa sit, certe tamen errorem non sciens ac volens, sed ignorans admiserit; verum, etsi quidem facile factum esse possit, ut, fidem in Galliis jam inde a seculo 1 fuisse susceptam, is scriptor, si una dumtaxat alterave ecclesia, Arelatensis v. g. ac Viennensis, jam tum fuerit fundata, ignorarit, neutiquam tamen induci queo, ut credam, ignoraturum id illum fuisse, si omnes, quas volunt, ecclesiæ in omnibus & singulis quatuor Galliarum provinciis jam tum fundatæ sedibusque episcopalibus ornatæ fuissent.

[55] Et vero, si tot ibidem, quot volunt, ecclesiæ, ac nominatim quidem Parisiensis, [auctoritate,] Alvernensis, Mettensis, Turonensis, Rhemensis, Suessionensis, Senonensis, Bellovacensis, Rhotomagensis, Aurelianensis, Meldensis, Cenomanensis, Catalaunensis, ac tandem, ut plures adhuc alias omittam, Ebroïcensis, jam inde a seculo 1 fundatæ, proprios suos, a quibus regerentur, episcopos habuissent, fidemque adeo jam tum suscepissent, id ne quantum ad unam quidem e jam memoratis ecclesiis Sulpitium Severum, vel e monumentis antiquioribus, quæ sibi prælucentia habuerit, vel e propagata ad suam usque ætatem traditione habiturum fuisse compertum, nemo facile inducet in animum, qui scriptorem illum seculo IV in ipsismet Galliis floruisse, summamque in rebus potissimum, quæ ibidem gestæ fuissent, perquirendis ac porro memoriæ prodendis diligentiam posuisse, considerarit. Reponunt quidem, Sulpitium Severum in compendium redegisse ecclesiasticam Eusebii Historiam, cumque in ea ante Marci Aurelii imperium nec fidei in Galliis seu annunciatæ seu susceptæ, nec martyrum ibidem passorum mentionem invenisset, loco supra huc transcripto ea prodidisse memoriæ, e quibus, si veritati consonent, consectarium sit, ut nuspiam in Galliis fides prius, quam cum jam secundum æræ Christianæ seculum laberetur, fuerit suscepta. Verum Sulpitius Severus nec solam Eusebii Ecclesiasticam Historiam sibi prælucentem habuit, nec ex hac dumtaxat Opus suum, quod Sacra Historia inscribitur, concinnavit. Docet id nos is scriptor, in præmissa lucubratiunculæ huic præfatione sic loquens: Non peperci labori meo, quin ea, quæ in permultis voluminibus perscripta continebantur, duobus libellis concluderem, ita brevitati studens, ut pæne gestis nihil subducerem. Cum itaque Sulpitius permultis voluminibus, uti ex hisce ejus verbis liquet, ad Sacram, quam scripsit, Historiam contexendam usus sit, imo & duobus de isthac a se scriptis libellis ea omnia, quæ in permultis voluminibus reperit, concluserit, in compendium certe, contra ac contendunt, Ecclesiasticam Eusebii Historiam haud redegit, nec ex hac tantummodo Opus, quod Sacra Historia inscribitur, concinnavit.

[56] Menardus quidem, nullum omnino Sulpitio Severo anteriorem Rerum Ecclesiasticarum scriptorem, [a Menardo incæssum,] e quo is susceptæ in Galliis fidei, primumque ibidem spectatorum martyriorum notatum a sese tempus discere potuerit, in Galliis exstitisse, eumque, cum de imperatoribus ethnicis, Christianos persecutis, loquitur, in multos gravissimos errores esse prolapsum, in sua de unico Dionysio adversus Launoyum Diatriba cap. 1, quo ita Sulpitii auctoritatem elevet, observat; verum in errorum, quos Sulpitio ibidem imputat, elencho nullus omnino, quem hic in rebus, in Gallia patria sua gestis, admiserit, occurrit; quod autem ad Scriptorum Ecclesiasticorum, qua Gallia ante Sulpitium Severum laboravit, penuriam spectat, quid ni factum esse possit, ut, etiamsi quidem ante Sulpitium Severum nullus res ecclesiasticas, secundum temporum seriem digestas, in Galliis exararit, martyrum tamen, tam qui sub Marco Aurelio, quam qui sub Diocletiano Maximianove passi sunt, Passiones a nonnullis fuerint in litteras conjectæ ex iisque Sulpitius, quæ de fidei in Galliis susceptæ initio scribit, didicerit? Martyrum sane, qui sub Diocletiano coronati sunt, Passiones a scriptoribus, Sulpitio anterioribus, fuisse in Galliis conscriptas, ipsemet hic auctor, dum hasce ætate sua adhuc superfuisse, Hist. Sacræ lib. 2 prodit, haud obscure docet; etsi autem, martyrum pariter, qui sub Marco Aurelio sanguinem suum fudere, Passiones ætate sua adhuc exstitisse seu superfuisse, nuspiam edicat, hinc tamen, cum monumenta omnia, a sese ad Sacram suam Historiam concinnandam adhibita, haud enumeret, consectarium non est, ut tum Passiones hujusmodi haud amplius in Galliis fuerint superstites.

[57] [ut probatur,] Verum ut quid de re hac plura? Sulpitius Passiones etiam martyrum nullas, monumenta nulla, e quibus, quæ de susceptæ in Galliis fidei spectatorumque ibidem martyriorum tempore scribit, discere potuerit, ante oculos habuerit, hæcque adeo, ut loco cit. Menardus etiam vult, sine certo auctore litteris mandarit, hoc equidem facturum illum non fuisse, contendo, si jam inde a primo æræ Christianæ seculo tot, quot volunt, ecclesiæ, non tantum in Gallia Narbonensi, sed & in Aquitanica & Belgica exstitissent, episcoposque, sibi præpositos, habuissent. Quid enim? Si ecclesiæ tot, quot volunt, in illis omnibus & singulis Galliæ provinciis jam tum fundatæ sedibusque episcopalibus fuissent ornatæ, Sulpitii Severi ætate monumenta antiqua traditionesve, e quibus id constitisset, ecclesiæ illæ omnes vel habuissent, vel iisdem fuissent destitutæ: quod si, primum obtinuisse locum, asseveres, oportet, ut Sulpitius Severus vel penitus ecclesiarum illarum omnium monumenta traditionesque hujusmodi ignorarit, vel ut contra harum illorumque auctoritatem, quæ tamen non potuisset non summa ipsi videri, fidem Christianam in Galliis non prius, quam cum persecutiones, adversus Dei Ecclesiam a Traiano & Adriano imperatoribus seculo 2 motæ, finem accepissent, susceptam fuisse, docuerit; nemo autem, quantum opinor, alterutrum inducet in animum, qui Sulpitium Severum adeo probum, ut, quæ a vero aliena novisset, haud scripturus, Rerumque Gallicanarum, si non omnino peritum, haud adeo tamen ignarum, ut, quæ non potuissent non omnibus fere esse notissima, haud sciturus fuisset, exstitisse considerarit.

[58] [oppugnata,] Superest itaque, ut ecclesias illas omnes vel certe harum partem longe maximam monumentis traditionibusque antiquis, e quibus, sese jam inde a seculo 1 fundatas sedibusque episcopalibus ornatas fuisse, exploratum habuerint, Sulpitii ætate caruisse dicamus; cum autem res ita habeat, tumque adeo vel nullæ vel certe paucæ dumtaxat in Galliis ecclesiæ monumenta hujusmodi traditionesque habuerint, die, amabo, qui factum, ut tot, quot volunt, Gallicanæ ecclesiæ, sese jam inde a seculo 1, statutis etiam, a quibus regerentur, episcopis, fundatas fuisse, gloriatæ postea fuerint modoque adhuc glorientur? Consectarium e jam dictis fit, ut ad id sane non aliis, quam quæ Sulpitii ætate posteriora essent, documentis notitiisve fuerint inductæ. Ac ego quidem nihil vero propius statutum iri putem, quam si sequenti modo res evenisse dicatur. Cum e traditione genuina ac proin, ut multi putant, etiam vera fidem jam inde a seculo 1 per Apostolos eorumve discipulos in Gallias illatam atque aliquot etiam, utut admodum paucas, ecclesias fundatas ibidem fuisse, haberetur compertum, hinc quidam, præpostero antiquitatis, qua, veluti pulcherrimo nobilitatis titulo, ecclesias suas, etiamsi serius fuissent fundatæ, condecoratas volebant, amore abrepti, fuisse nihilominus hasce etiam ab episcopis, per ipsosmet apostolos proximosve horum successores missis, stabilitas, facilius, quam par erat, existimarint, hæque deinde illorum opiniones, in vulgus sparsæ litterisque etiam commendatæ, ita tandem, cum vel vetustatis, temporis lapsu acquisitæ, nomine utcumque venerandæ evasissent, apud dictas ecclesias, utut serius etiam, quemadmodum dixi, fundatas, valuerunt, ut hæ & pro veris illas traditionibus habuerint, & hinc, sese jam inde a seculo 1 per apostolorum discipulos episcoposve, abs hisce missos, fundatas fuisse, haud difficulter in animum induxerint.

[59] Utut sit, cum equidem plerasque, ne Sulpitius Severus aut supinæ prorsus in rebus Gallicanis ignorantiæ aut malæ in scribendo fidei, [repetitur, suadeant,] quod utrumque nefas est, insimulandus sit, Galliarum ecclesias, quæ sese jam inde a seculo 1 fundatas arbitrantur, monumentis traditionibusque, Sulpitio antiquioribus, quibus hanc opinionem suam firment, esse destitutas recentioribusque adeo dumtaxat ac fidei sublestæ documentis tantam suam antiquitatem tueri, necessario ex jam dictis adstruendum sit, enimvero debitus ac porro servandus scriptori isti honos etiam facit, ut opinio, quæ si haud omnino nullas, perpaucas certe tantum ecclesias seculo 1 in Galliis fundatas fuisse adstruit, verosimillima, ne dicam, prope certa, evadat. Hinc porro fit, ut, quæ supra de epocha, quam Dionysii missioni Acta Bosquetiana assignant, ob generales Justini, Irenæi & Tertulliani assertiones non admittenda dicta sunt, non parum confirmentur. At vero erit fortassis adhuc, qui, quo argumentum, a Sulpitii Severi auctoritate modo petitum, infirmet ac elevet, antiquo huic auctori opponat Orosium, qui eadem, qua is, ætate floruit, eaque prodit memoriæ, e quibus, jam inde a seculo 1 haud paucas in Galliis ecclesias episcoposque, a quibus hæ gubernarentur, exstitisse, non nemo forsan concludat. Duo quippe, quibus id hic scriptor pariter antiquus facit, loci seu textus inveniuntur, alter historiarum, ab eo scriptarum, lib. 7, cap. 7, alter libri ejusdem cap. 10.

[60] Ac priori quidem de Nerone, Romanorum ab anno 54 usque ad annum 68 imperatore, [hinc quæ de missionis Dionysianæ epocha,] sic loquitur: Primus Romæ Christianos suppliciis & mortibus affecit ac per omnes provincias pari persecutione excruciari imperavit; posteriori vero de Domitiano, qui ab anno 81 ad annum usque 96 Romano imperio præfuit, sequentem scribit in modum: Per annos quindecim ad hoc paulatim per omnes scelerum gradus crevit, ut confirmatissimam toto orbe Christi ecclesiam, datis ubique crudelissimæ persecutionis edictis, convellere auderet. Tales sunt duo, quos dixi, Orosii textus; verum ex neutro contra opinionem, quæ perpaucas dumtaxat episcopales ecclesias in Galliis seculo 1 statuit, quidquam conficitur. Rem quantum ad priorem sic ostendo; dum Nero, uti is prodit, Christianos per omnes Romani imperii provincias excruciari imperavit, tum sane, cum id fecit, per omnes Romani imperii provincias exstitisse Christianos, promulgato in hosce edicto haud significavit, sed tantum sese velle, ut in quibuscumque imperii provinciis Christiani fuissent inventi, suppliciis ii afficerentur. Sic, si quis princeps per omnes ditionis suæ civitates novo supplicii genere sæviri in fures domesticos imperet, is ita in omnibus sibi subjectis civitatibus jam tum, cum hunc in finem edit edictum, fures domesticos existere, neutiquam significat, sed tantum sese velle, ut, ubicumque in ditionis suæ urbibus fures hujusmodi fuerint reperti, ii novo, quod præscribit, supplicii genere plectantur.

[61] [ob Patrum assertiones, duobus, qui in contrarium faciunt, Orosii textibus] Jam vero, si Nero, dum per omnes imperii provincias Christianos excruciari imperavit, id dumtaxat, quod jam dixi, significatum voluerit, priori enimvero, de quo hic agimus, Orosii textui significatio, qua quid amplius intelligatur, attribuenda non est, hincque fit, ut ne quidem ex illo, per omnes imperii provincias, Nerone Ecclesiam persequente, Christianos exstitisse, possit inferri. Res manifesta apparet; verum demus etiam, secus hanc habere, textusque Orosiani veritatem exigere, ut, Nerone Ecclesiam persequente, in omnibus imperii provinciis, ac proin & in Galliis, harum unam constituentibus, Christiani exstiterint, hincne erit consequens, & hos ibidem numero multos & episcopales ecclesias, quod tamen, ut quidquam contra opinionem, a nobis hic propugnatam, conficeretur, esset necessum, haud paucas etiam exstitisse? Neutiquam sane, uti nemo non fatebitur, qui vel sola verba, quibus dictus prior Orosii textus concipitur, utcumque expenderit. Ad posteriorem jam venio. Tradit isto is scriptor, Christi Ecclesiam, Domitiano imperante seu seculo 1 senescente, confirmatissimam toto orbe fuisse; verum tum temporis a gentibus non paucis, maxime Septemtrionalibus, Christi fidem nondum fuisse susceptam, apud omnes in confesso est.

[62] [solutis, sec. 1 non illiganda dicta sunt, confirmantur.] Adhæc raræ dumtaxat adhuc, ut S. Saturnini Acta, seculo IV ineunte e supra dictis conscripta, testantur, in aliquibus Galliarum civitatibus, dum is Sanctus seculo III medio Tolosam advenit, ecclesiæ paucorum Christianorum devotione consurgebant, imo vero seculo IV, cum nondum S. Martinus in Galliam venisset, ne quidem adhuc (adi, quæ num. 42 e septem Galliæ episcoporum ad S. Radegundem epistola adduxi) ad multorum cognitionem Christianæ Religionis mysteria ibidem pervenerant. Dum itaque, confirmatissimam toto orbe sub seculi 1 finem fuisse Christi Ecclesiam, supra huc transcriptis verbis ait Orosius, vel a veritate aberrare est dicendus, vel ita intelligendus, ut iis, non in omnibus & singulis, sed dumtaxat in multis mundi regionibus, sparsim etiam, quæ tamen haud admodum multæ numero exstiterint, erectis ecclesiis, fidem Christi tum fuisse susceptam, significetur. Jam vero, cum res indubie, uti e jam dictis liquet, sic habeat, nihil pariter ex posteriori jam discusso Orosii textu habetur, ex quo, jam inde a seculo 1 multas in Galliis exstitisse episcopales ecclesias, utcumque conficias, cumque adeo, quæ pro opinione opposita tuenda in medium supra adduxi, firma atque inconcussa subsistant, enimvero quæ de missionis Dionysianæ epocha seculo 1 ob Justini, Irenæi & Tertulliani assertiones non illiganda § proxime prægresso dicta sunt, haud parum, ut jam dixi, e modo hic disputatis confirmantur.

§ V. Quid de binis testimoniis, quæ pro S. Dionysii in Gallias missione seculo I affigenda faciunt, quæque a S. Genovefæ biographo ac S. Fortunato data contendunt, sit censendum.

[Pro Dionysii missione sec. 1 illiganda S. Fortunatum & S. Genovefæ biographum] Qui epocham, S. Dionysii in Gallias missioni in Bosquetianis hujus ac SS. Rustici & Eleutherii Actis assignatam, tuentur, duo potissimum opinioni suæ, ut arbitrantur, multum faventia adducunt testimonia antiqua, quorum alterum Vitæ S. Genovefæ scriptori, alterum S. Fortunato adscribunt. Verum merito sese id facere, nec satis probant, nec, etsi probarent, ex hujusmodi testimoniis id, quod volunt, conficiant. Quæ de ambobus hisce dicturus jam nunc sum, rem, ni fallor, dilucide evincent. A testimonio, quod S. Genovefæ biographo attribuunt, duco initium. Bollandus, primus Operis nostri auctor ac parens, ad diem 111 Januarii, quo S. Genovefa Fastis sacris extat inscripta, duas exhibet e veteribus Mss. ejus Vitas seu potius duo Vitæ ejusdem exemplaria. Horum postremum num. 14 sic habet: Hic vero episcopus (Dionysius scilicet) in sexto a Parisiis miliario martyrio vitam finivit, qui a Clemente episcopo S. Petri discipulo est in sacerdotium benedictus, & ab eodem dicitur in has partes destinatus, qui Clemens etiam certamen supradicti sancti Petri apostoli cum Simone Mago in Cæsarea vel alibi gestum admirabili prædicatione descripsit.

[64] Dictum Vitæ S. Genovefæ exemplar, in quo hæc verba leguntur, [adducunt; sed cum hujus, quæ allegant, verba, utut in multis Mss. codd. reperta,] descripserat olim Rosweydus ex D. Preudhomii, canonici Cameracensis, Ms. Ita in iis, quæ in duas a se editas Vitæ S. Genovefæ Vitas præfatur, num. 2 monet Bollandus; cum autem, uti ibidem etiam ait, cum imperialis monasterii S. Maximini & ecclesiæ S. Audomari aliisque Mss. memoratum Rosweydi Ms. aut, si mavis, excerptum contulerit, nec invicem quantum ad verba supra huc jam transcripta discrepare notet, ea haud dubie non tantum in hoc, sed & in illis omnibus repererit. Adhæc eadem verba in S. Genovefæ Vita, a Surio ad tertiam Januarii diem edita, itemque, uti in sua de unico Dionysio adversus Launoyum Diatriba cap. 18 Menardus ait, in Mss. S. Remigii Remensis, & SS. Cornelii & Cypriani monasterii Compendiensis antiquis codicibus, S. Genovefæ Vitam exhibentibus, pariter inveniuntur, hisque alii adhuc, uti ex infra allegandis patescet, possent adjungi. Porro, cum verbis supra huc transcriptis, quæ in tot Mss. S. Genovefæ Vitis, totque antiquis codicibus leguntur, S. Dionysius in Gallias a S. Clemente Romano Pontifice missus diserte tradatur, hinc, qui Dionysii missionem huic Pontifici pariter adscribunt seu seculo 1 innectunt, hanc missioni isti assignatam epocham haud parum confirmari contendunt.

[65] [in pluribus tamen aliis Mss.,] Ita vero autumant, quod, quemadmodum in ipso priori e duobus a Bollando, ut dictum, editis Vitæ S. Genovefæ exemplaribus num. 51 insinuatur, hæc dumtaxat ter senis a sanctæ hujus Virginis obitu annis fuerit conscripta, quodque adeo, cum S. Genovefa seculi VI initio, uti inter omnes convenit, diem extremum clauserit, præfata epocha fundata sit in testimonio, quod certe, utpote e Vita ista excerptum, seculo VI ad annum dumtaxat vigesimum circiter provecto haud multo sit recentius. Verum an S. Genovefæ Vita, cujus duo exemplaria Bollandus loco cit. edidit, alibique plura adhuc exstant, primigenia sit Sanctæ illius Vita, quæ octodecim tantummodo ab obitu ejus annis fuerit conscripta incertum est ac dubium, ut Bollandus in sua ibidem Præfatione num. 2 observat. Adhæc, etsi tot, ut jam exposui, Mss. antiqua, totque item codices Mss. antiqui, eamdem, qualiscumque demum hæc sit, S. Genovefæ Vitam complectentes, supra huc transcripta verba, quibus in posteriori hujus exemplari, per Bollandum vulgato, S. Dionysius a S. Clemente Papa in Gallias missus traditur, complectantur, non pauca tamen etiam Mss. antiqua, codicesque itidem Mss. non pauci antiqui inveniuntur, a quibus, eamdem S. Genovefæ Vitam pariter exhibentibus, verba illa penitus exsulant.

[66] [uti, hisce ex Bollando] Bollandus post sequentia isthæc, quæ in priori, quam edidit, S. Genovefæ Vita cap. 4, num. 16 leguntur, verba, Quanta veneratione & amore (S. Genovefa) dilexit Catholiacensem vicum, in quo sanctus Dionysius cum sociis suis Rustico & Eleutherio passus est & sepultus, nequaquam silendum esse arbitror, ita in Annotatione subjecta observat: Interserit Ms. Ultrajectinum multa de missione S. Dionysii in Gallias; quæ, cum absint ab aliis Mss, omittimus; ob hanc autem omissionem Franciscus Pagius in sua de S. Dionysio Dissertatione historico-critica, Breviarii Romanorum Pontificum tom. 4 præfixa, num. 41 Bollandum sic carpit; Satius fuisset ea referre, quæ erant in codice Ms., quam ea demere. Verum, cum Bollandus ad Vitam illam edendam, uti in monitis proxime huic præviis num. 2 docet, non solum Ms. Ultrajectinum, sed duo insuper alia, videlicet S. Mariæ de Ripatorio, & monasterii S. Mariæ Bonifontis, adhibuerit, lectionem, non quam in illo solo, sed quam in duobus hisce posterioribus Mss. reperit, potius sequendam existimavit, neque vero, ut apparet, immerito. Utut sit, duo saltem, uti e jam allegatis manifestum fit, Mss. antiqua sibi prælucentia habuit, in quibus a S. Genovefæ Vita absunt verba supra huc transcripta, quibus S. Dionysius in Gallias a S. Clemente Papa missus asseritur.

[67] [missaque ad nos nontia] Hisce porro duobus Mss. accedit codex Ms. antiquus, a Launoyo in Celestinorum Parisiensium bibliotheca conspectus, in quo, uti is scriptor in Responsionis ad Dissertationem de duobus Dionysiis Discussione cap. 18 testatur, verba illa a S. Genovefæ Vita pariter absunt. Adhæc eruditissimus, quem supra fol. 805 adhuc laudavi, dominus Pingre, abbatiæ S. Genovefæ Parisiis canonicus Regularis, in missa ad nos de Codicibus Mss., quibus Carpentarius, ejusdem pariter abbatiæ canonicus Regularis, ad edendam S. Genovefæ Vitam usus esset, notitia sic scribit: Quinque hic tenemus Vitæ B. Genovefæ manuscriptos codices. Antiquissimum eorum referebat Balusius ad initia noni seculi; ceteri sunt recentiores, puta duodecimi, decimi tertii vel decimi quarti seculi. In eorum uno, quem duodecimi seculi libens crederem, deest scholium de Dionysio a B. Clemente in Gallias misso, id vero in quatuor aliis reperire est. Deest pariter in textu Vitæ S. Genovefæ, quam Carpentarius noster anno 1697 edidit. Ea Vita est ad novem manuscriptorum fidem exacta, unum San-Genovefæum vetustissimum, de quo supra, octo alios Colbertinos.

[68] Ex his novem tres erant, in queis a Clemente missus Dionysius serebatur, [recensitis, probatur. Vitæ S. Genovefæ exemplaribus non reperiantur,] San-Genovefæus nempe, & duo Colbertini seculo circiter decimo tertio exarati. In alio Colbertino seculi duodecimi deerat omnino scholium, sed Dionysius Areopagita vocabatur. In alio duodecimi seculi exeuntis manuscripto, tribus seculi decimi tertii, & uno ejusdem seculi exeuntis aut decimi quarti ineuntis, & deest scholium & Dionysius non nisi Parisiorum episcopus vocatur; cum autem e codicibus Mss. antiquis hic recensitis sex sint, in quibus a S. Genovefæ Vita scholion seu supra huc transcripta verba de Dionysio in Gallias per Clementem misso absunt, tresque insuper alios Mss. codices antiquos, in quibus hæc a S. Genovefæ Vita pariter absunt, jam supra assignaverimus, consectarium est, ut novem saltem codices hujusmodi Mss. antiqui reperiantur. Jam vero, cum res ita habeat, nec plures adhuc alios tales codices assignare foret difficile, quid, quæso, qui, Dionysium seculo 1 in Gallias a S. Clemente Papa missum autumant, pro hac opinione sua stabilienda e codicibus Mss. antiquis, utut numero etiam multis, in quibus, ut dictum, præfata verba a S. Genovefæ Vita haud absunt, conficiant? Nihil sane, nisi forsan novem supra assignata Vitæ S. Genovefæ exemplaria Mss. antiqua, in quibus scholion seu verba jam sæpe memorata de Dionysio in Gallias per Clementem misso non reperiuntur, corrupta mutilatave esse, dilucide ostenderint.

[69] Verum, qua ratione facere id possent, haud perspicio, [corruptioneque, non hæc sed alia,] contraque, Mss. antiqua Vitæ S. Genovefæ exemplaria supra jam recensita, in quibus verba illa leguntur, corrupta potius esse seu interpolata, ob rationes jam nunc adducendas mihi apparet. Pingreus mox laudatus, suppeditata, quam modo transcripsi, de Mss. codicibus antiquis, S. Genovefæ Vitam complectentibus, notitia, illico subjungit: Notare liceat, illud (de S. Dionysio in Gallias per Clementem misso) scholium, ubicumque ipsum comperi, his terminari verbis: “Ergo quia de sancto Clemente, successore prædicti apostoli,” (Petri scilicet) “ac de sancto Dionysio ab ipso destinato cum multis aliis in Galliam breviter disserui, ad propositum redeam.” Ex quibus verbis libenter intulerim, tale scholium primigeniæ S. Genovefæ Vitæ eo tempore additum, quo opinio de S. Dionysio a S. Clemente misso in Galliam diffundi cœperat, nondum tamen omnibus in eamdem opinionem descendentibus. Ita ille, sese propensum ostendens, ut & scholion seu verba de Dionysio in Gallias per Clementem misso in primigeniam S. Genovefæ Vitam a posterioris ævi scriptore intrusa, & id tum primum, cum opinio de Dionysiana missione S. Clementi Papæ attribuenda esset exorta, factum fuisse, admittat.

[70] [in quibus reperiuntur, Vitæ S. Genovefæ exemplaria] Et vero reipsa verba illa a scriptore, qui jam exortam de Dionysio per Clementem misso opinionem fuerat amplexus, in primigeniam S. Genovefæ Vitam fuisse intrusa, verosimillimum mihi facit tum Hilduini de hac Vita silentium, tum partium orationis connexio, quæ in S. Genovefæ Vita, verbis iisdem rejectis seu rescissis, optime servatur, retentis vero, aut omnino amittitur aut certe, turbata inde sermonis serie, ægre admodum invenitur. Ut id, quod volo, clarius exponam, præfata de Dionysio per Clementem misso verba, utut supra e posteriori per Bollandum edito Vitæ S. Genovefæ exemplari jam transcripta, iterum huc una cum duabus Orationis partibus, quarum altera hisce præmittitur, altera subnectitur, juverit transcripsisse. Oratio seu textus integer, qui inde conslatur, sic habet: Vicum Catholicensem, in quo S. Dionysius & passus est & sepultus, grandi amore ac veneratione (S. Genovefa) dilexit. Hic vero Episcopus in sexto a Parisius miliario martyrio vitam finivit, qui a Clemente episcopo S. Petri discipulo est in sacerdotium benedictus, & ab eodem dicitur in has partes destinatus, qui Clemens etiam certamen supradicti sancti Petri Apostoli cum Simone Mago in Cæsarea vel alibi gestum admirabili prædicatione descripsit. Cupiebat enim S. Genovefa huic sancto Dionysio martyri in supradicto vico basilicam maxima construere ambitione.

[71] [videantur fœdata, verba illa, quæ nec Hilduinus citat, in primigeniam S. Genovefæ] Confer nunc posteriorem textus hujus partem cum priori, videbisque, hanc cum illa, si interserta de Dionysio & Clemente verba resecentur, aptissime conjungi seu connecti, contra vero, si retineantur, conjunctionem seu nexum omnem, perturbata scilicet inde orationis serie, propemodum tolli. Jam vero, cum sic habeat, hinc sane verba illa, non a S. Genovefæ biographi calamo, sed ab infida interpolatoris manu esse profecta, utcumque saltem probatur; verum id longe fit validius ex iis, quæ de Hilduino jam nunc proferam. Hic Sandionysianus seculo IX provecto abbas sat prolixam, quo S. Dionysium Parisiensium apostolum, a S. Clemente missum, ac cum S. Dionysio Areopagita eumdem esse, ostenderet, Dissertationem, Areopagitieorum nomine una cum duabus hanc comitatis epistolis (adi, quem supra fictitiis posterioris hujus Sancti Actis præmifi, Commentarium) distingui solitam, conscripsit; etsi autem, ubicumque a se inventa seu documenta seu testimonia, quæ stabiliendæ de Dionysio per Clementem misso opinioni utcumque idonea judicavit, cupidissime in lucubratione illa recenseat, verborum tamen, quibus in S. Genovefæ, celeberrimæ Parisiensium patronæ, Vita Dionysius a Clemente in Gallias missus dicatur, nuspiam mentionem facit.

[72] [Vitam verosimillime post Hilduini etiam ætatem, fuerint intrusa;] Cum porro, ut verosimillimum videtur, omnia & singula, quæ in Vita ista, utpote plus semel haud dubie abs illo perlecta, continerentur, optime habuerit perspecta, quis, quæso, si verba illa Vita eadem, qualis tum exstabat, fuisset complexa, facturum id illum fuisse, in animum facile inducat? Nemo sane, quantum opinor, qui Hilduinum in perquirendis iis, quæ ad suam de Dionysio per Clementem misso opinionem probandam utcumque conducerent, summam etiam diligentiam posuisse considerarit. Jam vero, cum id ita sit, enimvero, quod supra asserui, ex Hilduini de San-Genovefæa Vita silentio haud inepte conficitur. Nec id tantum ex hoc habemus, verum etiam eadem de Dionysio per Clementem misso verba non jam inde ab exorta (quod seculo forsan VI factum) de Dionysio per Clementem misso opinione, sed tum demum, cum Hilduini Areopagitica seculo IX lucem jam aspexissent, in primigeniam S. Genovefæ Vitam ab interpolatore fuisse intrusa. Res ex iis, quæ jam nunc dicta sunt, attente perpensis, facile potest colligi; ut hic plura de ea proferre necessum non sit. Ad testimonium, quod opinionis de Dionysio per Clementem misso patroni S. Fortunato adscribunt, progredior.

[73] Hic sanctus Pictaviensis seculo VI senescente episcopus hymnum, [potestque, an hymnus, Fortunato adscriptus, Fortunati vere sit,] aiunt, a Doubleto in San-dionysianis Antiquitatibus vulgatum, de S. Dionysio Parisiensi composuit, in eoque sequentem canit in modum:

      Fortem fidelem militem
Christi secutum principem
Dionysium martyrem
Plebs corde voce personet.
      Clemente Roma præsule
Ab urbe missus adfuit
Verbi superni seminis
Ut fructus esset Galliæ.

Verum hymnus ille, uti in Antiquitatibus Sandionysianis lib. 1 Doubletus docet, in uno eodemque San-dionysiano codice, litteris aureis exarato, conjungitur cum altero in S. Dionysii laudem hymno, quem S Eugenio Toletano antistiti falso suppositum, in Commentario S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio § 8 ostendi. Adhæc idem hymnus, quod præcipue, an vere a S. Fortunato sit compositus, dubitare me facit, in minime suspectis hymnorum omnium poëmatumque Fortunati collectionibus, a Browero & Binio in lucem emissis, non reperitur. Menardus quidem aliique, qui Dionysium a Clemente in Gallias missum volunt, reponunt, dictum hymnum, utut in binis, quas recensui, Operum Fortunati collectionibus non exstantem, inveniri tamen in monasteriorum S. Germani a Pratis, S. Petri in Valle apud Carnutes & S. Dionysii in Francia Mss. codicibus; verum tres illi codices, quorum postremus forsan a supra memorato codice San dionysiano litteris aureis exarato diversus non est, ii ipsi sunt, in quibus (Comment. S. Dionysii Areopagitæ Actis prævium, loco proxime cit. videsis) etiam reperitur hymnus, S. Eugenio Toletano episcopo falso suppositus, & vel hinc codices illi mihi admodum suspecti evadunt.

[74] Adhæc cum Menardus aliique, a quibus iidem codices laudantur, [ob rationes, quæ hic] fuisse eos ante Hilduini ætatem conscriptos, nuspiam edicant, & tamen, si tam fuissent antiqui, verosimillime id scituri, simulque etiam, quo sic hymnum, de quo an Fortunati sit, disceptatur, sancto huic Pictaviensi episcopo validius vindicassent, dicturi fuisse videantur, hinc sane, fuisse illos demum post Hilduini ætatem exaratos, vix non indubitatum apparet. Porro cum is hymnus verosimillime, imo indubie, alius non sit, quam hymnus, quem, veluti a Fortunato compositum, dictus Hilduinus pro firmanda de Dionysio per Clementem misso opinione in suo ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto num. 12 laudat, verosimillime e charta separata seu cum aliis in modum libri non compacta, in qua, ut apparet, abs hoc scriptore fuerit inventus, in San-dionysianum codicem mox laudatum primo migrarit. Quid si porro ex hoc deinde in binos alios codices supra pariter laudatos fuerit illatus? Enimvero id ab horum scriptoribus, qui, cum opinionem de Dionysio per Clementem in Gallias misso fuissent amplexi, hancque ex Hilduini Areopagiticis maximeque e citato in hisce Fortunati hymno roborari existimarent, hujus sibi exemplar e San-dionysiano monasterio mittendum curarint, fuisse re ipsa præstitum, ab omni veri specie minime abhorret. Jam vero, re ita habente, præfati codices, in quibus, de quo loquimur, hymnus Fortunato adscribitur, dubitationem sane, quam præcipue, an is vere a sancto isthoc Pictaviensi episcopo fuerit compositus, Brouweri & Binii collectiones supra laudatæ injiciunt, neutiquam tollunt, cum id ipsummet hymni ejusdem exemplar, ab Hilduino laudatum, e quo in illos hymnum istum migrasse haud inepte ob jam dicta suspiceris, præstare haud possit, uti ex iis, quæ modo subdam, apparet.

[75] [adducuntur, revocari in dubium, nec, etsi secus foret,] Hilduinus, uti ipsemet in suo ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto num. 7 ait, documenta omnia, quæ ad Dionysii Passionem conscribendam suaque in hac asserta confirmanda adhibuit, abdita ac negligenter relicta invenit; cum autem hæc inter (Commentarium, fictitiis S. Dionysii Areopagitæ Actis prævium, § § præsertim 3 & 8 videsis) spuria ac supposititia exstiterint nonnulla, sane haud prorsus immerito, an hymni, Fortunato adscripti, exemplar, quod sancti hujus antistitis nomine notatum Hilduinus in abdito monasterii sui loco repererit, ita falso ab impostore non fuisset Fortunato suppositum, dubitari posse videtur, estque adeo, quo hymnus ille sancto huic scriptori certo vindicetur, plane ineptum. Nonnemo quidem fortassis hic reponat, Hilduinum sub Fortunati nomine hymnum illum, nulla omnino adhibita, qua sese, an vere is Fortunati sit, dubitare insinnet, loquendi formula, in Areopagiticis citare, idque illum facere, nisi tum is hymnus pro genuino Fortunati fœtu passim ab omnibus fuisset admissus, ausurum non fuisse. Verum ut quid, quæso, etsi etiam tum, an idem hymnus Fortunatum vere haberet auctorem, dubitatum fuisset a non paucis, citare illum eo, quo dictum est, modo non fuisset ausus Hilduinus? Certe id faciendo, cum chartam seu scriptum, in quo hymnum illum Fortunati nomine signatum invenerat, exhibere dubitantibus potuisset, famam suam periculo neutiquam exposuisset. Verum demus etiam, hymnum illum fuisse reipsa a Fortunato concinnatum; demus pariter, & verba supra huc transcripta, quibus in posteriori San-Genovefææ Vitæ exemplari S. Dionysius in Gallias a S. Clemente Papa missus traditur, ab ipsomet S. Genovefæ biographo esse profecta, nondum tamen, missionis Dionysianæ epocham seculo 1 innectendam, hinc evincant.

[76] [e duorum illorum scriptorum testimoniis, utpote nec in antiquis,] Utcumque enim duo illi scriptores, missum fuisse a Clemente in Gallias Dionysium, aperte testari admittantur, a re tamen, de qua agitur, vixere remotiores, quam ut illorum de ea dictis fides indubitata debeatur. Fas quidem est, deficientibus, quorum testimonio factum aliquod stabiliatur, scriptoribus æqualibus, ad eos etiam, qui facti illius epochæ propiores sunt, recurrere; verum id dumtaxat locum habet, quando ab hac illi haud nimium fuere remoti. Regula hæc seu principium ab iis etiam, qui a severiori critica alieni sunt, haud gravate admittitur. Porro S. Fortunatus & S. Genovefæ biographus, qui, ut jam dedimus, S. Dionysium a S. Clemente Papa missum tradunt, seculo VI, ut jam supra monui, floruere; cum autem is Pontifex seculo I Romanam S. Petri Cathedram occuparit, consectarium est, ut iis, quæ ipsimet scribunt, insistendo a facto isto seu S. Dionysii per S. Clementem missione quatuor amplius seculis abfuerint ac proin tanto temporis spatio, ut omnino, ne illorum hanc testimoni superstruamus, exigere videatur sana ratio, nisi ad id vel traditio legitima vel testimonia antiquiora accesserint. Verum quænam, quæso, scriptoribus illis testimonia queunt præluxisse hujusmodi? Ego certe, diligentissima etiam perquisitione facta, ne unum quidem invenire quivi. Adhæc testimonia antiquiora, e quibus S. Fortunatus & S. Genovefæ biographus, Dionysii missionem a Clemente factam fuisse, didicerint, duobus hisce scriptoribus verosimillime non præluxisse, ex iis, quæ § proxime prægresso disputata sunt, haud inepte concluseris.

[77] At vero Visbii, qui Dionysium se vidisse indicat, [uti hic quantum ad Visbii conscriptionem, ab Hilduino laudadatam,] conscriptionem, ab Hilduino in Areopagiticis laudatam, nonnulli cum hoc San-dionysiano abbate hic allegant; etsi autem in ista conscriptione, uti e Commentario S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, ubi eam num. 44 & dubbus seqq. integram dedimus, conspicies, nulla omnino Dionysii per Clementem missi mentio occurrat, Hilduinus tamen in suo ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto num. 5 de Dionysio sic scribit: Quoniam autem beatus Clemens huc eum, videlicet in Gallorum gentem, direxerit … libellus antiquissimus Passionis ejusdem (S. Dionysii nimirum) explanat. Præcipue tamen conscriptio Visbii; quibus verbis sane, S. Dionysii missionem S. Clementi Papæ in Conscriptione Visbii adscribi, disertissime affirmat. Fueritne ergo Conscriptio isthæc, quam Hilduinus præ manibus habuit, diversa ab ea, quam loco proximo cit. in Comment. S. Dionysii Actis prævium intulimus? Id equidem haud puto; rectene autem, an secus, e jam dicendis lector dispiciat. Etsi quidem generis, e quo S. Dionysius Areopagita ortus sit, nobilitas in Actibus Apostolorum nuspiam commemoretur, Hilduinus tamen, quod ex Areopagitæ titulo, qui in hisce Sancto illi tribuitur, nobilitas illa (Commentarium Sancti ejusdem Actis prævium num. 6 & 7 videsis) possit inferri, fuisse eam Actuum Apostolorum testimonio priscis seculis notam, in suo ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto num. 3 diserte affirmat.

[78] Quid si ergo Hilduinus, non quod in Visbii Conscriptione, [nec ab ea, quam nos ante dedimus, diversam,] quæ ei præluxit, Dionysius a Clemente missus assereretur, sed aliquid, ex quo id a Clemente factum, posset concludi, reperiretur, sancto huic Pontifici missionem Dionysii in Conscriptione illa attribui, notarit? Enimvero hunc, utut minime probandum, in scribendo modum, quem & loco proxime cit. & alibi adhuc usurpavit, iterum hic usurpasse Hilduinum, indubitatum apparet. In Visbii Conscriptione, loco proxime cit. a nobis transcripta, S. Dionysium sub Domitiano imperatore martyrium subiisse, indicatur, cumque hinc, sanctum hunc Parisiensium Apostolum a Clemente fuisse missum, consectarium arbitraretur Hilduinus, id re ipsa in Conscriptione illa, quam præ oculis habuit, asseverari, loco supra cit. notarit; ut proinde non sit, cur hanc, in qua, ut ait, S. Dionysii missio S. Clementi adscribitur, diversam putemus a transcripta a nobis eadem Visbii Conscriptione, in qua ne ulla quidem, ut jam dictum, Clementis mentio occurrit. Verum, inquiunt modo, cum equidem Visbii Conscriptio sub Domitiano locet Dionysii martyrium, opinioni certe de hoc sancto Parisiensi Episcopo per Clementem misso suffragatur. Fateor, sic habet; verum, etsi etiam Conscriptio Visbii, Dionysium a Clemente missum, disertissime traderet, nec hinc tamen id, quod de re hac Fortunatus ac S. Genovefæ biographus scripserint, in testimonio hisce antiquiori dici posset vel utcumque satis fundatum. Illa enim Conscriptio, utpote spuria Visbioque scriptori fictitio ab impostore seculo VIII forsan aut adhuc serius supposita, nullo plane in pretio est habenda.

[79] [nominatim ostenditur, probæ nota testimoniis] Res ex iis, quæ in Comment., S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, § tertio adducta sunt, satis superque liquet. Attamen, ut adhuc luculentius patescat, juverit iis sequentia etiam, quæ eo conducunt, adjungere. Pictores sculptoresque, ut necis genus, quod martyres, capite amputato pro fide occisi, subierant, exprimerent, eos caput manu tenentes plerumque exhibuere. Hinc dudum postea factum, ut Sanctos, ita expressos, abscissum sibi caput manibus propriis post necem gestasse, fuerit & falso ab imperitis existimatum, & hic etiam error in Sanctorum illorum Acta, scriptoribus scilicet, qui hæc litteris mandarunt, facilius, quam par esset, miracula prodigiosaque facta, quæ Martyrum necem fuissent comitata, incaute credentibus, irrepserit. Porro cum scriptores illi, si vel ipsimet martyribus necem inferri vidissent, vel rem ab aliis, qui viderant, exponi audivissent, errorem certe hujusmodi commissuri non fuissent, eumque nihilominus Conscriptionis Visbianæ auctor committat, enimvero is, utpote sese Dionysii martyrium vidisse, aut certe ab iis, qui id viderant, exponi audivisse, haud obscure indicans, lectori insigniter impoonit. Jam vero, cum sic in omnibus plane, quæ scribit, ac proin & in tempore, quo se floruisse innuit, fidem omnem sibimetipsi abroget, nihil omnino impedit, quo minus spurium illum, de quo hic agimus, fœtum seculo demum VIII aut serius productum abs illo fuisse credamus. Fuit Conscriptio Visbii, ut Hilduinus in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 5 docet, in tomo satis superque abdito Parisius divino nutu inventa. Quid si ergo ii, qui ecclesiæ Parisiensis res dicto seculo VIII administrabant, timentes forsan, ne aliquando bonorum quorumdam, quæ ad hanc spectabant, possessionis titulum, scripto expressum, proferre cogerentur, præfatam, ut hujus, quo carebant, loco esset, Conscriptionem sub ementito Visbii nomine vel ipsimet confinxerint, vel aliena saltem opera confingendam curarint? Certe olim fuisse, qui primigeniis principum diplomatibus amissis nova a se conficta substituerint, eruditi passim norunt, rationemque ac qualemcumque formam instrumenti, quo nonnulla ecclesiæ Parisiensi seu episcopo ejus Masso fuerint collata, Visbiana Conscriptio videtur præferre.

[80] Utut sit, hæc supra adductis hic adhuc, ut in monumento hujusmodi Dionysii per Clementem missionem fundari neutiquam posse, dilucidius monstrarem, [nec etiam in traditione, quæ pro genuina] adjunxisse contentus, examinare modo, anne hæc nec in traditione sat solide sit fundata, aggredior. Enimvero, cum reverentia, S. Fortunato ac S. Genovefæ biographo debita, exposcat, ne, quæ de S. Dionysio, per Clementem misso, memoriæ, ut dedimus, prodidere, finxisse dicantur, hæc illos e traditione saltem hausisse, nemo merito eat inficias. Verum qualis ea fuerit, verane ac ab ipsa rei gestæ origine deducta, an contra popularis tantum nec nisi e rumoribus incertis ipsomet, quo S. Fortunatus ac S. Genovefæ biographus floruere, seculo VI vel haud multo citius demum nata, dubitari non immerito potest. Longuevallius in Dissertatione, Historiæ Ecclesiæ Gallicanæ a se conscriptæ præmissa, art. 3 hunc fere verbis Gallicis, quæ Latine reddo, loquitur in modum: Cum antiquitas pulcherrimis nobilitatis titulis accenseatur, populi plerique in remotissimis temporibus originem suam quæsiere, cumque obsidione Troiana nihil celebrius, nihil antiquius in historia profana nossent, non pauci ad principes Troianos, quos in dispersione sua respublicas principatusve aliquos fundasse, aliunde habebant compertum, imperiorum suorum tundationes retulere. Nihilne simile particularibus Galliarum ecclesiis evenit? Fidem in Gallias ab Apostolis horumve discipulis fuisse illatam, e traditione erat notum; ex hac autem traditione vera plures confictæ sunt falsæ, quæ plerisque nostratibus ecclesiis episcopos, ab ipsismet Apostolis missos, pro fundatoribus dederunt.

[81] Hæ porro opiniones, quæ videbantur illis honorificæ, [ac vera certo sit habenda,] absque sufficienti examine fuerunt receptæ, &, quamvis essent recentes, pulchrum traditionis nomen brevi eis fuit impositum; verum prætensæ istæ particularium quarumdam ecclesiarum de origine sua traditiones non magis sunt certæ, quam quæ a familiis quibusdam de nobilitatis suæ antiquitate proferuntur. Ita hactenus ille; cum autem, quæ de particularium quarumdam ecclesiarum traditionibus memorat, videantur sane verissima, hinc fit, ut quascumque particularium ecclesiarum traditiones, quæ harum fundationes vel ab ipsismet Apostolis, vel ab episcopis, per hos missis, repetunt, non parum habeam suspectas, nisi eas, non e vanis rumoribus natas, sed veri nominis traditiones esse, alicunde solide possit probari. Quamvis S. Saturninum, primum Tolosatium episcopum, Decio & Grato consulibus seu seculo demum III Tolosam venisse, ex antiquis ipsiusmet sancti hujus antistitis Actis, a Ruinartio inter sincera Martyrum Acta relatis, habeatur compertum, est tamen, cur dubitetur, an seculo VI non obtinuerit etiam traditio, quæ eum ab ipsismet Apostolorum discipulis Tolosam missum fuisse, adstruebat.

[82] Etenim Gregorius Turonensis, qui seculo illo floruit, [sat fundatis, id, quod pro sua de Dionysio opinione vellent, conficiunt,] lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 48 sic scribit: Saturninus vero martyr, ut fertur, ab Apostolorum discipulis ordinatus, in urbem Tolosatium est directus. Sunt quidem, qui, ut cum S. Saturnini Actis Gregorium concilient, eum hic accurate haud locutum ac per Apostolorum discipulos non nisi Romanos Pontifices, qui fidem, Romæ ab Apostolis disseminatam, profitebantur, intellexisse contendunt; verum sunt etiam, qui non alios, quam qui, fide ab ipsismet Apostolis accepta, vere eorum discipuli fuissent, a Gregorio per Apostolorum discipulos volunt intelligi; iis autem assentiendum si sit, consectarium e jam datis scriptoris hujus verbis est, ut seculo VI viguerit etiam traditio, qua iis, qui Apostolorum veri nominis fuissent discipuli, S. Saturnini ad Tolosates missio contra certam atque indubitatam Sancti hujus Actorum fidem fuerit adscripta. Quid si ergo traditione hujusmodi haud multo præstet altera supra memorata, qua Fortunatus & S. Genovefæ biographus impulsi S. Clementi Papæ Dionysii in Gallias missionem adscripserint? Utut sit, mihi equidem nihil occurrit, quo hanc illa præstare affirmem. Jam vero, cum res ita habeat, sitque adeo, an traditio, e qua sola, uti ex hic jam dictis consequitur, S. Fortunati ac S. Genovefæ biographi dicta de Dionysio per Clementem misso testimonia promanasse queunt, pro vera ac genuina sit habenda, dubium admodum atque incertum, enimvero ex iis, etsi etiam reipsa a duobus illis scriptoribus data fuissent, opinionis de Dionysio per Clementem misso patroni neutiquam id, quod pro hac confirmanda stabiliendave vellent, conficiunt.

[83] [etsi interim hanc, contraria etiam obtinente, seculo VI viguisse sit dicendum.] Verum etsi id ita sit, opinionem equidem, quæ Dionysium a Clemente seculo 1 missum assereret, seculo VI viguisse, sæpissime jam laudati, qui tum floruere, Fortunatus ac S. Genovefæ biographus, si reipsa hoc & ipsi asseruerint, argumento sunt minime dubio. Ast & altera, quæ Dionysii missionem seculo III innecteret, tum etiam indubie obtinuit opinio. Palam id fit ex Gregorio Turonensi mox laudato, utpote qui Hist. Francorum lib. 1, cap. 30 Dionysii missionem sub Decio & Grato consulibus collocet, seu quod eodem recidit, anno 250 innectat. Aiunt quidem, id facere Gregorium, quod cum S. Saturnino venisse in Gallias Dionysium arbitraretur; verum quid tum, cum equidem, Saturninum sub Decio & Grato consulibus seculo III medio Tolosam advenisse, Gregorius (adi ejus loco proxime cit. Francorum Historiam) sit arbitratus, consectarium est, ut & Dionysium in Gallias tum venisse seu missum fuisse, existimarit. Adhæc cum auctor anonymus, qui, quemadmodum apud nos tom. 2 Octobris in Comment. Actis SS. Tyrsi, itemque SS. Bonifacii & Sociorum prævio num. 6 & duobus seqq. probatum invenies, SS. Fusciani & Victorici martyrum Acta, a Bosqueto edita, seculo VI in litteras misit, binos hosce Sanctos, quos sub Maximiano passos scribit, Dionysii faciat socios, consectarium est, ut hunc non seculo 1 a S. Clemente Papa, sed seculo demum III ab alio Romano Pontifice in Gallias missum fuisse, non secus ac Gregorius Turonensis, existimarit. Jam vero, cum res sic habeat, seculo VI duæ in Galliis viguerint opiniones, quarum altera ad seculum 1, altera ad seculum III Dionysii missionem referret. Priorem Fortunatus & S. Genovefæ biographus, si reipsa, quod supra dictum, scripserint, sunt amplexi; posteriorem vero Gregorius Turonensis, & anonymus, quem proxime laudavi, scriptor sunt secuti. Utra porro potior ac verosimilior debeat videri, § sequenti discutiam.

§ VI. Quandonam opinio, quæ Dionysii missionem seculo I illigat, maxime viguerit, & an opposita, quæ hanc in seculum tertium differt, verosimilior non sit.

[E Pipini & Theodorici regum chartis, quarum verba hic dantur, seculo octavo] Ut primum, quod hic quæritur, efficiam, testimonia antiqua, quæ opinioni de Dionysio seculo 1 in Gallias misso utcumque confirmandæ subserviunt, in medium adduco. Mabillonius lib. 6 de Re Diplomatica pag. 488 recenset præceptum Theodorici Calensis, Francorum regis, anno Christi 723 datum, in quo Theodoricus anteriorum regum ac Pontificum privilegia San-dionysianis monachis concessa, confirmans, ait: Aergo dum & omnipotens Pater, qui dixit de tenebris lumen expendiscire, per Incartionis mystheria Unigeniti Filii sui Domini nostri Jesu Christi, vel inlustratione Spiritus Sancti inluxit in corda sanctorum Christianorum, pro cujus amore & desiderium inter citerus gloriosus triumphus Martyrum beatus Dionysius cum sociis suis Rustico & Eleotherio, qui primi post Apostolos Sub ordinatione beati Climenti, Petri Apostoli successoris, in hanc Galliarum provinciam advenerunt. Quod hic de S. Dionysii ejusque Sociorum sub beato Clemente, Petri Apostoli successore, in Gallias adventu asseritur, in Pippini quoque, Francorum regis, charta, anno 768 data, atque a Doubleto in Antiquitatibus San-Dionysianis lib. 3, cap. 5 recitata, traditur his verbis: Dionysius & sæpe jam dictus Rusticus & Eleutherius, qui primi post Apostolos sub ordinatione B. Clementis, Petri Apostoli successoris, in hanc Galliarum provinciam advenerunt. &c.

[85] Galliæ Christianæ Auctæ scriptores, Dionysii sub ordinatione beati Clementis in Gallias adventum in binis jam memoratis chartis seu præceptis à Pipino & Theodorico asseverari, [opinionem, quæ Dionysii missionem sec. 1 illigat, apud multos obtinuisse, certum apparet;] col. 8 præfati, mox subjungunt. Hanc autem opinionem de Dionysii sub Clemente in Gallias adventu prorsus hauserant (reges scilicet Theodoricus & Pipinus, aut ii certè qui mox dicta eorum præcepta scripsêre) ex Actis Passionis S. Dionysii, quæ citat Hilduinus, ubi scriptum legebatur, S. Dionysium à Clemente Pontifice Romano, episcopum ordinatum & in Gallias fuisse transmissum. Acta hujus Vitæ è Mss. codicibus edidit Franciscus Bosquetus; auctorem verò Fortunatum, Pictaviensem episcopum, appellatum deprehendit Petrus de Marca in codice Ms. Turonensis ecclesiæ. Ita illi; verùm S. Dionysii Acta, quæ Bosquetus edidit, Fortunatum certissimè non habere auctorem, jam dilucidè Comment. hujus prævii § 1 est monstratum. Nec hoc tantùm ex ibidem dictis habetur, verùm etiam Acta illa Pipini & Theodorici ætate nondum fuisse admodùm antiqua; ut vel idcircò dubitari queat, an verè ex iis opinio de Dionysii in Gallias per Clementem missione in bina suprà memorata præcepta seu diplomata manârit. Verùm, inquies, undecúmque illam seu bini dicti reges, seu qui diplomata illa digessêre, hauserint, hæc equidem argumento sunt, seculo VIII, quo fuêre data, non paucos in Galliis, qui Dionysium à Clemente missum arbitrarentur, exstitisse. Fateor, sic habet; verùm quid hinc, quæso, sat firmi ac certi pro opinione de Dionysio per Clementem misso stabilienda elicias?

[86] [eaque deinde, ut Gallicani episcopi, anno 825 congregati,] Hæc, utpote cujus nulla plane ante seculum VI vestigia seu indicia, fidem facere utcumque nata, inveniuntur, seculo VII primum, aut certe non citius, quam seculo VI, quo forsan, quod supra gratis dedimus, Fortunatus ac S. Genovefæ biographus scripsere, fuerit indubie exorta; ab eo autem tempore (neque enim hoc negare est animus) magis magisque in Galliis, passim scilicet absque ullo examine a multis, qui antiquitatem, quam possent, maximam ecclesiis suis ambiebant, cupidissime suscepta, invaluit. Gallicani episcopi in frequenti conventu, quem anno 825 de sacrarum imaginum cultu Parisiis habuere, sub finem Actionis VII apud Jacobum Bongarsium ita loquuntur: Nec vobis tædium fiat, si ad ostendendam rationem veritatis, veritatemque rationis, sese paulo longius sermo protraxerit, dummodo linea veritatis, quæ ab antiquis Patribus nostris usque ad nos inflexibiliter ducta est, beato Dionysio scilicet, qui a sancto Clemente * beati Petri Apostoli in Apostolatu primus ejus successor extitit, in Gallias cum duodenario numero primus prædicator directus, & post aliquod tempus una cum Sociis huc illucque prædicationis gratia per idem regnum dispersis martyrio coronatus est.

[87] [fidem faciunt, adhuc magis invaluit, nondum tamen,] Cum itaque tot, quot hic memorantur, Gallicani episcopi, Dionysium a Clemente missum, seculo IX seu anno 825 crediderint, enimvero vel hinc, opinionem istam magis adhuc tunc, quam seculo proxime prægresso in Galliis viguisse, concludendum apparet. Utut sit, plurimos equidem ibidem seculo VIII, itidemque, editis etiam nondum Hilduini Areopagiticis, seculo IX Dionysii in Gallias missionem S. Clementi Papæ attribuisse, ac proin & seculo 1 illigasse, e proxime recitatis episcoporum Gallicanorum verbis, binisque supra memoratis seu diplomatibus seu præceptis extra omnem controversiam positum apparet. Id enimvero, etsi etiam an ambo illa diplomata genuina sint, dubitari queat, iis ego, qui hanc missioni Dionysianæ epocham assignandam putant, ultro concedo, & vel hinc, quæ contra hanc eorum opinionem infra arguam, validiora evadent, ut consideranti patescet. Simul interim (quod tamen, cum aliquid omnibus videri argumentum veritatis sit, maxime vellent) eamdem opinionem ne quidem tunc, cum Hilduinus Areopagitica sua anno 836 mitteret in lucem, exstitisse communem seu ab omnibus fuisse susceptam, contendo; quam merito autem id faciam, ex ipsomet Hilduino ostendo.

[88] [uti ex Hilduino probatur, anno 836,] Hic scriptor in suo ad Ludovicum Pium imperatorem Rescripto num. 8 sequentem scribit in modum: Cæterum super garrulitate levitatis eorum mirando deficimus, qui contendentes hunc Dionysium Areopagiten esse non posse, ad munimentum sui hæc, quæ sequuntur, inaniter contrahunt, venerabilem videlicet & sanctum Bedam presbyterum dixisse in tractatu Apostolorum Actuum, Areopagiten Dionysium non Athenarum, sed Corinthiorum, fuisse episcopum, addentes, eumdem inibi diem obiisse. Et quoniam libellus Passionis istius testetur, hunc a Clemente Pontifice Romano episcopum ordinatum & in has Galliarum partes fuisse transmissum; quia etiam Passiones diversorum sanctorum Martyrum, sub variis imperatoribus interfectorum, contineant, eosdem cum hoc sanctissimo Viro (Dionysio nimirum) has partes adiisse, quod ipse sensatorum manifeste refellit auditus. Et quod Gregorius Turonensis, sicut in Passione sancti Saturnini legisse se dixerat, sub autumatione memoret, istum ipsum (S. Dionysium videlicet) tempore persecutionis Decii sub beato Sixto cum aliis sex episcopis, quorum Vitæ vel Passiones nequaquam ejus dictis in ratione temporum consonant, in has regiones fuisse directum.

[89] Fuerunt itaque, qui, cum Hilduinus Areopagitica scripsit, [cum hic Areopagitica conscriberet, ab omnibus erat suscepta,] scriptori huic aliisque, Dionysium Parisiensem eumdem esse cum Dionysio Areopagita, contendentibus, Gregorium Turonensem, qui Dionysii in Gallias adventum Decianæ persecutionis tempore consignat, & diversorum Martyrum Passiones, quæ hosce, utut sub variis imperatoribus, seculo I nimirum & ineunte 2 (neque enim alias Passiones illæ, ut Hilduino contrariæ, potuissent haberi) posterioribus, martyrium passos, Dionysii nihilominus faciunt socios, opponerent; verum eos, qui ita contra Hilduini de Dionysii Areopagitismo opinionem arguerent, non fuisse sane hanc sectatos, imo nec hunc Sanctum in Gallias fuisse a Clemente missum, existimasse, certum omnino atque indubitatum unicuique, rem utcumque expendenti, evadet. Nec est, cur forsan exercitii tantum gratia Passiones illæ ab Hilduino putentur sibimetipsi objectæ; rem enim secus habere, e modo, quo hic San-Dionysianus abbas (adi mox huc transcripta ejus verba) de illis, Passiones easdem sibi objicientibus, loquitur, satis superque liquet. Jam vero, cum hæc sic habeant, opinionem certe, quæ Dionysii missionem Clementi Papæ attribuit primoque adeo seculo illigat, ne quidem etiam tunc, cum Hilduinus Areopagiticis scribendis operam daret, exstitisse communen seu ab omnibus fuisse susceptam aut admissam, nemo non videt.

[90] Nec, ut postea ab omnibus admitteretur, Areopagiticis suis efficere potuit Hilduinus. [nec hisce, ut postea ab omnibus,] Liquet id ex Adone & Usuardo, qui, quamvis eodem, quo jam vulgata fuerant Hilduini Areopagitica, seculo IX in lucem concinnata a se Martyrologia miserint, in Annuntiationibus tamen, quibus in his hodie S. Dionysium ejusque Socios Rusticum & Eleutherium celebrant, nihil omnino suppeditant, e quo, hosce a S. Clemente Papa in Gallias missos fuisse, vel utcumque colligas. Porro cum non modo nihil suppeditent hujusmodi, verum etiam Pontificis Romani, a quo S. Dionysium ejusque Socios in Gallias missos memorant, in Annunciationibus illis, quod tamen factu fuisset facillimum, nomen haud exprimant, ecquis, quæso, duos illos martyrologos Hilduinianam, quæ Sanctos eosdem a Clemente missos statuit, opinionem fuisse amplexos, in animum inducat? Dicesne forsan, Hilduini Areopagitica ab Adone non fuisse conspecta? Verum id, utut creditu perquam difficile, sic habeat; ea equidem Usuardus, utpote Benedictinus in cœnobio Pratensi Lutetiæ Parisiorum monachus, neutiquam ignorarit, & tamen Hilduini de Dionysio per Clementem misso opinionem non modo non, ut jam dictum est, fuit amplexus, verum etiam in contrariam, quæ hunc Sanctum nostrum seculo demum tertio missum statuit, aperte concessit.

[91] Venisse enim Dionysium ejusque Socios in Galliam una cum S. Piato seu Piatone presbytero, [ac nominatim, ut probatur,] non obscure is martyrologus declarat, ad primam Octobris diem ita hunc Sanctum annuntians: Civitate Tornaco passio sancti Piatonis presbiteri, qui cum beato Dionysio episcopo ejusque Sociis ab urbe Roma Galliam prædicationis causa expetiit, ac postea consummato martyrio migravit ad Dominum; cum autem, S. Piatum seculo demum III venisse in Gallias, apud omnes prorsus tum recentiores, tum antiquiores eruditos in confesso sit, nec ab his adeo illa in re dissensisse Usuardus sit putandus, consectarium est, ut hic martyrologus, Dionysium etiam seculo demum III missum fuisse seu venisse in Gallias, existimarit. At vero, aiunt, sitne lectio, qua in Annuntiatione proxime huc transcripta S. Piatus cum S. Dionysio ejusque Sociis in Gallias venisse asseritur, ab Usuardo vere profecta, dubium est atque incertum; id autem ut probatum dent, Usuardum a Molano editum allegant, in quo hic ad 1 Octobris Quintinum pro Dionysio reposuit, seque id ex aliis Martyrologiis, e quibus Centulense, a Sollerio in Usuardi Auctariis ad 1 Octobris diem citatum, forte unum exstiterit, fecisse, affirmat. Molano porro, aut, si mavis, vulgato abs hoc Usuardi Martyrologio adjungunt duo Usuardina ecgrapha seu transsumpta, in quibus ambobus nulla plane ad 1 Octobris diem Dionysii mentio occurrit, duoque item adhuc Usuardina Martyrologia, alterum Tornacense monasterii S. Medardi, alterum Parisiense abbatiæ S. Germani a Pratis, in quorum altero quidem, uti apud Molanum, ad 1 Octobris pro Dionysio Quintinus, in altero vero pro Dionysio Fuscianus signatur.

[92] [ab Usuardo susciperetur, est sactum,] Verum omnia prorsus, quæ ante Molanum typorum beneficio vulgata fuere, Usuardi Martyrologia S. Piatum unanimi consensu faciunt S. Dionysii socium. Adhæc Launoyus, uti hujus scriptoris Operum omnium, anno 1731 Coloniæ Allobrogum editorum, tom. 2, part. 1, fol. 498 videre licet, Martyrologia Usuardi Mss., a se conspecta, in quibus omnibus S. Piatus cum S. Dionysio in Galliis venisse constantissime legitur, tam multa allegat, ut hæc certe numero alia supra memorata, a quibus ad eumdem Octobris diem S. Dionysii nomen abest, longissime superent. Hisce porro a Launoyo conspectis Usuardi Mss. Martyrologiis accedunt quamplurima alia penes nos exstantia, in quibus pariter S. Piatus cum S. Dionysio in Gallias venisse constantissime legitur; quis autem lectionem, in tot Usuardi tum impressis, tum Mss. exemplaribus fundatam, nec nisi in paucis admodum exemplaribus hujusmodi non repertam, pro vera ac genuina non putet habendam? Usuardus elogium, quo ad 1 Octobris diem S. Piatum celebrat, ex hujus Sancti Actis, ut ibidem Sollerius in Usuardo a se illustrato recte observat, contexuit; cum autem id ita sit, diserteque in Actis illis, in Operis nostri primum Octobris tomum illatis, S. Piatus cum S. Dionysio in Gallias venisse num. 4 tradatur, enimvero vel hinc, lectionem, qua hoc ipsum in tot Usuardinis Martyrologiis supra memoratis asseritur, ab Usuardo vere promanasse, indubitatum evadit. Nec est, quod reponas, S. Piati Acta, qualia a nobis edita sunt, Usuardo non præluxisse; in omnibus enim S. Piati seu puris sen interpolatis Actis S. Piatus cum S. Dionysio in Gallias venisse asseveratur.

[93] [oppositaque, uti hic e diversorum, quæ Hilduino] Atque ita, ni fallor, per ea omnia, quæ jam dicta sunt, Usuardum certe Hilduinianam de S. Dionysio per Clementem misso opinionem non tantum non esse amplexum, sed & in huic oppositam, quæ Dionysii missionem seculo III innectit, aperte concessisse, satis modo est probatum. Usuardum porro, Hilduiniana licet opinione plerorumque mentes semper occupante, non pauci adhuc alii sunt secuti, hosque inter nominatim, ut a reliquis recensendis brevitatis causa abstineam, memorandus venit Fulbertus Carnotensis, uti ex iis, quæ hic scriptor Operis nostri tom. 1 Octobris pag. 10 & XI suppeditat, facile colliges; quam merito autem id illi fecerint, palam est ex eo, quod ita opinionem, Hilduiniana multo saltem probabiliorem ac verosimiliorem, uti ea, quæ jam nunc dicere aggredior, ostendent, sint amplexi. Opinioni, qua Hilduinus (adi ejus verba proxime huc transcripta) Dionysium a Clemente in Gallias missum contendebat, diversorum sanctorum Martyrum Passiones, quæ, quamvis hosce sub variis imperatoribus interfectos notarent, eosdem tamen cum S. Dionysio in Gallias venisse affirmabant, opponebantur ab iis, qui hunc seculo demum III in Gallias venisse asseverabant; cum autem eo temporis spatio, quod inter annum circiter 120 & annum 249 intercessit, Dionysii in Gallias adventum nullus notet, Passionesque illæ, si varii imperatores, sub quibus athletas suos interfectos memorant, ad seculum I aut initium secundi deberent referri, Hilduinianæ opinioni, ut jam supra insinuavi, neutiquam potuissent opponi, enimvero oportet, ut per varios illos imperatores non intelligantur alii, quam qui seculo III, media sui parte jam elapso, Romano imperio præfuerint.

[94] Jam vero, cum res ita habeat, consectarium sane, [fuere objectæ hicque] ut nemo non videt, fit, ut certe diversorum Martyrum Passiones, quæ, quamvis hos sub imperatoribus, Christianos post seculum III medium persecutis, passos scriberent, eosdem tamen cum Dionysio in Gallias venisse affirmarent, Hilduini ætate exstiterint. Hinc porro ulterius jam consequitur, ut Passionum illarum auctores, haud opinioni Hilduinianæ, quæ seculo I, sed oppositæ, quæ seculo demum III Dionysium in Gallias venisse statuit, indubie adhæserint. Quæro modo, quandonam hi Passiones illas litteris mandarint. Si id illos seculo demum VIII aut etiam ineunte IX fecisse, respondeas, qui, quæso, factum, ut, quamvis tunc, quæ Dionysium a Clemente missum statuit, opinio, passim fere ab omnibus, ut supra vidimus, admissa, quam maxime vigeret in Galliis, illi nihilominus in opinionem oppositam, quæ Dionysii missionem seculo III illigat, concesserint? Enimvero oportere videtur, ut id solo veritatis amore fecisse, hancque e probæ notæ documentis traditionibusve (neque enim alioquin, ut faciunt, contra omnium fere secus tunc sentientium torrentem fuissent ituri) perspectam habuisse dicantur. Quod si contra, Passiones dictas seculo VI aut adhuc citius fuisse exaratas, contendas, id equidem, quod de Dionysii seculo demum III in Gallias adventu scribunt, indubie illarum auctores, si non e monumentis antiquis, e traditione saltem didicerint; & quidem non e qualicumque, sed quæ veri ac genuini nominis traditio verosimiliter exstiterit.

[95] Cum enim S. Dionysii in Gallias adventum seculo III, [expenduntur, martyrum] ut dictum, innectant, ita ecclesiæ Parisiensis, a Sancto hoc fundatæ, originem minus remoto ab ætate sua seculo, quam ei assignetur ab aliis, consignant; scriptores autem, qui falsis traditionibus usi ecclesiarum urbiumve origines recensuerunt, rarissime hasce ad propiora, frequentissime vero ad remotiora tempora retulere, uti eruditi passim omnes, qui historias antiquas excutere ac suis quasque ponderibus librare solent, quotidiana fere experientia habent compertum. Hæc porro consideratio facit, ut, etiamsi quam dictarum Passionum scriptores fortassis sunt secuti, traditionem non certo, sed verosimiliter tantum æstimem genuinam ac veram, oppositam tamen, e qua sola, quod de S. Dionysio per S. Clementem misso forsan scripserint, S. Fortunatus ac S. Genovefæ biographus, ut supra ostendi, didicisse queunt, vehementer habeam suspectam, utque proinde vel idcirco, etsi etiam aliæ rationes deessent, non binis his scriptoribus, sed contra Passionum, de quibus hic nobis sermo, auctoribus potius adhærendum putarem, etiamsi pariter & hi, quæ de Dionysio cum Sociis, seculo demum III martyrii palmam adeptis, in Gallias profecto commemorant, e sola traditione hausissent. Atque hæc de Passionum illarum scriptoribus, si e sola forsan traditione assertam a se Dionysii cum diversis martyribus, pro Christo post seculum III medium necatis, societatem hauserint, dicta sunto. Quid si autem hanc non e sola traditione, sed præterea e martyrum illorum Actis antiquioribus aliisve, quæ ante ætatem suam scripta fuissent, modoque perierint, monumentis didicerint? Sulpitius Severus Hist. Sacræ lib. 2, ubi de Diocletiano & Maximiano, sic scribit: Extant etiam mandatæ litteris præclaræ ejus temporis Martyrum Passiones; quas connectendas non putavi, ne modum Operis excederem.

[96] [Passionibus, ac nominatim e SS Fusciani & Victorici,] Cum itaque Passiones, a Sulpitio hic laudatæ, fuerint Martyrum, qui sub Diocletiano & Maximiano seu post seculum III medium subiere martyrium, Passionesque, de quibus hic nobis sermo, tales etiam exstiterint, sane hasce vel ipsasmet fuisse Passiones, a Sulpitio laudatas, vel a scriptoribus, qui ex hisce sua pleraque deprompsissent, litteris fuisse mandatas, sat verosimile apparet, firmorque vel hinc in opinione, qua, ut dixi, Passionum illarum auctoribus potius, quam Fortunato ac S. Genovefæ biographo adhærendum existimo; quod autem de Passionibus illis, quæ Hilduino, ut dictum, fuere objectæ, generatim hic affirmo, id nominatim de SS. Fusciani & Victorici Passione, supra a nobis adhuc laudata, est dicendum. Scriptor, qui hanc, a Bosqueto Ecclesiæ Gallicanæ Historiarum parti secundæ insertam, litteris mandavit, duos illos martyres, utut post seculum III medium sub Maximiano, uti inter omnes convenit, martyrio coronatos, cum S. Dionysio tamen, aliis adhuc, quos recenset, comitantibus, in Gallias venisse memoriæ prodit; hinc autem Passionem illam esse unam e supra hic memoratis, quæ Hilduino (adi num. 88 huc transcripta scriptoris hujus verba) fuerunt objectæ, verosimillimum sane, ne amplius quid dicam, apparet, uti nemo non fatebitur, qui rem attente expenderit. Ille porro SS. Fusciani & Victorici Passionis scriptor, narraturus in ea, quæ Sanctis hisce ac S. Gentiano, cum die quodam hunc illi habuissent obvium, acciderint, sese id, ut Historiæ gesta commemorant, facturum esse, insinuat; ut sane is scripta monumentave antiqua sibi prælucentia habuerit.

[97] [quæ, quamvis non ubique vera,] Quid si autem ex hisce, quemadmodum non pauca alia, quæ memorat, sic etiam, quæ de SS. Fusciani & Victorici cum S. Dionysio societate memoriæ prodit, deprompserit? Id enim vero factum, ac proin, si, contra ac apparet, non plures e scriptoribus, qui diversorum Martyrum Passiones, Hilduinianæ de S. Dionysio per Clementem misso opinioni oppositas, scripsere, unum saltem eorum, quod de martyribus, seculo III jam medio passis & tamen cum Dionysio in Gallias Roma profectis, memorat, e monumentis antiquioribus bausisse, vero admodum simile ob ea, quæ jam nunc dicta sunt, apparet. At vero, inquies cum Tillemontio, præterquam quod SS. Fusciani & Victorici Acta parum apte, si stylum eorum spectes, sint conscripta, in pluribus, quibus vestiuntur, adjunctis parum sunt verosimilia, ægreque inter semetipsa in aliis videntur posse componi. Fateor: tale sane est, quod de Actis illis is scriptor Monument. Ecclesiastic. tom. 4, pag. 454 fert, judicium. Verum Sanctorum Actis, in quibus nonnulla parum inter se consona ac verosimilia occurrunt, non omnis continuo, ne alioquin cuncta propemodum, veluti fidem facere nusquam nata, Sanctorum Acta rejicienda sint, deneganda est fides. Adhæc, etsi quidem nonnulla, haud facile apud omnes fidem inventura, contineant SS. Fusciani ac Victorici Acta, simul tamen etiam longe plura, a veri specie neutiquam abhorrentia, complectuntur. Præterea iis, quæ parum in illis verosimilia Tillemontio sunt visa, accensendum sane non est, quod de SS. Fusciano ac Victorico, martyrii palmam seculo demum III, uti apud omnes in confesso est, adeptis, & tamen Roma cum S. Dionysio profectis, memoriæ produnt.

[98] Ast hic modo Menardi venit in mentem, [haud tamen, ut Menardo] qui ne nimis confidenter postremum hoc asseram, monere videtur. Etenim (scriptoris hujus de unico Dionysio, Athenarum simul & Parisiorum episcopo, adversus Launoyum Diatribam cap. 6 videsis) SS. Fusciani & Victorici, de quibus hic agimus, Acta in S. Dionysii nomine corrupta esse, affirmat, tum quod in iis hic Sanctus sub Diocletiano & Maximiano, quod nullus umquam scriptor memoriæ prodidit, in Gallias venisse asseratur, tum quod in aliis Mss. SS. Fusciani & Victorici Actis S. Dionysii nomen non legatur. Verum, etsi quidem S. Dionysii in Gallias adventum sub Maximiano signare primo intuitu videantur, hunc tamen illa eventum sub Maximiano reipsa non signare, nec nisi ut facti præcipui, seu tolerati a SS. Fusciano & Victorico martyrii, de quo agunt, epocham determinent, mentionem de imperatore illo facere, satis est manifestum. Ita tom. 4 Monument. Ecclesiast. not. 10 in S. Dionysium, Parisiensem episcopum, Tillemontius observat; neque vero inepte: etsi enim Actorum illorum auctor, Rictium Varum eodem tempore, quo Maximianus Augustus Galliis præfuit, præfecturæ dignitatem esse adeptum, initio præfatus, statim deinde SS. Victorici & Fusciani cum Dionysio aliisque in Gallias referat adventum, id tamen sic facit, ut a sese hunc eodem etiam tempore seu sub Maximiano consignari, nullo uspiam verbo indicet. Imo vero, cum deinde, narrato SS. Fusciani ac Victorici cum S. Dionysio aliisque in Gallias adventu, novam tunc primum, cum Sancti illi ibidem multa gessissent satisque adeo diu jam commorati fuissent, persecutionem in Christianos, in qua SS. Fuscianus ac Victoricus passi fuere, in iisdem Galliis esse exortam, non obscure doceat, hinc enimvero abs illo sub Maximiano, qui statim ab accepto in Gallias imperio Christianos ibi persequi cœpit, Dionysii in Gallias adventum non signari, sat luculenter patet.

[99] [visum est, in Dionysii nomine, quemadmodum quæ] Quod modo ad alteram, ob quam Menardus edita a Bosqueto SS. Fusciani & Victorici Acta corrupta esse pronuntiat, rationem spectat, cum Dionysii in Gallias adventum sub Maximiano, ut jam ostendi, non ponant, utquid, quæso, illa potius, quam alia eorumdem Sanctorum Acta, a Menardo laudata, a quibus Dionysii nomen abest, corrupta sunt dicenda? SS. Fusciani ac Victorici Acta seu Passio, a Bosqueto vulgata, verosimillime, ut jam supra docui, una est e Passionibus, quas Hilduinus (adi ejus num. 88 huc transcripta verba) suæ de Dionysio per Clementem misso opinioni objectas fuisse, commemorat; cum autem hæ omnes, uti ipsemet hic scriptor ibidem testatur, diversos illos Martyres, quos seculo III passos tradunt, cum S, Dionysio in Gallias venisse affirment, consectarium est, ut, si Acta illa vere, ut Menardus vult, in Dionysii nomine sint corrupta, id certe nævi in ea ante Hilduini ætatem fuerit invectum. Ac id quidem ab iis, qui Acta illa, jam inde a seculo VI, ut supra docui, conscripta, seculo IX ineunte alterove e binis hoc proxime prægressis seculis transcripserint, factum statui oportebat; verum, cum tunc opinio de Dionysio per Clementem misso quam maxime in Galliis, ut supra docuimus, viguerit, enimvero fuisse eo tempore etiam inventos, qui opinionem illam, utut ab omnibus tum passim receptam, adeo aversarentur, ut etiam, quo hanc infirmarent contrariamve inducerent, in SS. Fusciani & Victorici, quod conficiebant, Actorum exemplar S. Dionysii nomen, nuspiam antea in hisce repertum, pro mero suo arbitrio, veritate insuper habita, intulerint, parum admodum verosimile apparet.

[100] [hic adducuntur,] Verum, quo iis, quibus forsan hoc modo res nondum satis probata videbitur, luculentius eam adhuc probem, ipsamet sanctorum Fusciani & Victorici Acta, a Menardo laudata, a quibus Dionysii nomen abest, verosimillime, facta in iis post. Hilduini ætatem aut saltem post scripta abs hoc Areopagitica interpolatione, vitiata esse seu corrupta, modo ostendam. Hilduino, jam inde a seculo I venisse in Gallias S. Dionysium, contendenti, diversorum Martyrum, ut supra dictum, Passiones, quæ hosce, utut seculo III demum martyrium passos, cum Dionysio tamen venisse in Gallias tradebant, fuere objectæ. Et sane argumentum, e Passionibus illis petitum, validissime, ut consideranti patescet, contra Hilduinum militabat; verum, etsi id ita foret, abs illo tamen hic scriptor, si tum Passionum illarum exemplaria, Dionysii nomine carentia, exstitissent, facillime sese, allegata horum auctoritate, expedire potuisset; cum autem idem scriptor, qui tamen nec ulla alia ratione dictum argumentum solvit, imo ne attingit quidem, exemplaria hujusmodi in sui præsidium non adducat, idque tamen, si quæ tum exstitissent, verosimillime, quo adversariis os occluderet, facturus fuisse videatur, id enimvero dictarum Passionum exemplaria, a quibus Dionysii nomen abesset, Hilduini ætate aut certe, cum hic Areopagitica conscriberet, non exstitisse, argumento est perquam valido.

[101] [ostendunt, sunt corrupta,] Reponi quidem potest, Passionum illarum exemplaria, a quibus Dionysii nomen abesset, etiamsi ad infirmandum ac penitus convellendum argumentum, quod e Passionum earumdem exemplaribus aliis, nomen istud continentibus, Hilduino fuit objectum, quodque hic scriptor neutiquam, ut facit, relinquere debuisset intactum, essent sane longe aptissima, ab Hilduino tamen, quod eorum non haberet notitiam, in opinionis suæ præsidium non fuisse adducta: verum, cum is San-Dionysianus abbas, uti ipsemet loco jam sæpius cit. prodit, Passionum exemplaria, quæ ei, utpote Dionysii nomen præferentia, adversabantur, optime cognorit, quis, quæso, eumdem, si quæ pariter Passionum exemplaria, Dionysii nomen non complectentia eique adeo suffragantia, tum exstitissent, ignoraturum hæc fuisse, in animum inducat? Nemo sane, qui Hilduinum, quo documenta, ad suam de Dionysio per Clementem misso opinionem vel propugnandam vel confirmandam nata, undecumque conquireret, nulli omnino operæ ac labori pepercisse, considerarit. Jam vero, cum res ita habeat, reipsa sane nulla omnino dictarum, quæ Hilduino fuerunt objectæ, Passionum exemplaria, a quibus Dionysii nomen abesset, scriptoris illius ætate exstitisse, sat certum apparet; cum autem e Passionum illarum numero verosimillime, ut supra docui, exstiterit SS. Fusciani ac Victorici Passio, consectarium est, ut nulla pariter hujus exemplaria, Dionysii nomine carentia, scriptoris illius ætate aut certe cum hic Areopagitica sua conscriberet, fuerint reperta. Hinc porro ulterius jam consequitur, ut Passionis illius exemplaria hujusmodi, a Menardo, ut supra vidimus, memorata, vel aliquanto saltem tempore post, vel serius, omisso in iis, utut in antiquiori, quod præ oculis erat, exemplari reperiretur, Dionysii nomine, debeant fuisse confecta; cum vero idcirco, uti hinc consequi nemo non videt, pro interpolatis seu vitiatis sint habenda, Passionis ejusdem exemplaria alia, in quibus SS. Fuscianus ac Victoricus aliique adhuc martyres, seculo demum III passi, cum S. Dionysio in Gallias venisse memorantur, in Sancti hujus nomine, contra ac Menardus vult, corrupta non esse, vix non indubitatum ex omnibus jam dictis evadit.

[102] Jam vero, cum id ita sit, auctorque, qui SS. Fusciani ac Victorici Passionem litteris mandavit, [Actis, sec. VI scriptis, probatur,] seculo VI, ut supra ostendi, verosimillime floruerit, ac certe non pauca, & quidem verosimillime etiam SS. Fusciani ac Victorici aliorumque, qui seculo demum III subiere martyrium, assertam a se cum S. Dionysio societatem e monumentis antiquioribus, uti ante jam docui, didicerit, plurimum sane e Passione illa roboris ac momenti hic a nobis propugnata, quæ Dionysii in Gallias adventum seculo III illigat, accipit opinio; cum autem, uti e supra dictis liquet, non parum hæc etiam e jam sæpe memoratis, quæ Hilduino generatim fuere objectæ, diversorum Martyrum Passionibus confirmetur, seculo VI insuper citra omnem controversiam obtinuerit, opinioneque deinde, quæ Dionysium a Clemente seculo I missum statuit, invalescente ac continuo fere per Gallias ex immodico antiquitatis amore vires acquirente, firma nihilominus steterit atque inconcussa nec umquam penitus, firmissimis, quas egerat, fractis radicibus, potuerit ex hominum mentibus evelli, enimvero, cum hæc omnia, nisi illa veritati fuisset consona, ægre admodum locum habitura fuisse videantur, fit vel hinc, ut opposita, quæ Dionysii in Gallias adventum seculo I innectit, verosimilior ac potior non immerito æstimari queat.

[103] [verosimilior ac potior debet videri.] Porro SS. Fusciani ac Victorici Actis, e quibus, ut jam dictum, opinio de S. Dionysii post seculum III medium in Gallias adventu non parum firmatur, addi etiam hic possent S. Piati Acta, in Operis nostri tomum primum Octobris jam illata, quæ hunc Sanctum, utut sub Maximiano ac proin seculo III jam senescente martyrio affectum, cum Dionysio tamen venisse in Gallias, pariter tradunt; verum, etsi id, hæc non magis, quam mox memorata SS. Fusciani & Victorici Acta, sub Diocletiano & Maximiano factum notent, minimeque adeo nobis, Dionysii adventum sub Decii & Grati consulatu seu anno 250 cum Gregorio Turonensi statuentibus, adversentur, haud citius tamen, quam seculo VIII aut IX ineunte (prævium iis apud nos Commentarium num. 18 videsis) in litteras forsan fuerint conjecta, cumque vel idcirco iis, quæ pro nostra de Dionysio sub seculum III medium in Gallias misso opinione roboranda e SS. Fusciani ac Victorici Actis Passionibusque Hilduino objectis supra attulimus, haud multum roboris adjungere sint nata, Acta illa aliaque adhuc exstantia aliorum Martyrum Acta, quæ hosce, utut seculo III passos, Dionysii tamen pariter faciunt socios eodemque fere, quo S. Piati Acta, loco possunt haberi, in opinionis nostræ præsidium hic non adduco, rationesque aliunde petitas, quibus hæc firmetur præterea, lectori dijudicandas § seq. propono.

[Annotatum]

* forte supplendum qui

§ VII. Quæ pro majori veri specie asserenda opinioni, quæ Dionysium seculo tertio missum statuit, § præcedenti dicta sunt, confirmantur, hæcque longe verosimilior ac propemodum etiam certa pronuntiatur.

[Dionysium sec. III missum, Gregorius Turonensis scribit;] Quos auctores habeant sanctorum Martyrum Passiones seu Acta, quæ pro Dionysii missione in seculum III differenda § proxime prægresso attulimus, plane in obscuro est. Nunc duo saltem in rem nostram prolaturi hic sumus testimonia, quæ a Gregorio Turonensi & Sulpitio Severo, notissimis juxta ac celeberrimis scriptoribus, data esse, omnino est certum. A Gregorii, qui, ut jam ante docui, seculo VI floruit, testimonio duco initium. Id tantummodo jam supra, quo, opinionem, quæ seculo III Dionysii missionem innectit, seculo IV obtinuisse, lectori faceremus palam, num. 83 fuit laudatum; nunc vero, ut, quanti in re, de qua agimus, faciendum sit, ostendamus, proferetur in medium. Sequentibus hisce apud scriptorem illum lib. 1 Historiæ Francorum cap. 28 concipitur verbis: Hujus (Decii) tempore septem viri episcopi ordinati ad prædicandum in Gallias missi sunt, sicut Historia Passionis sancti martyris Saturnini denarrat. Ait enim: “Sub Decio & Grato consulibus, sicut fideli recordatione retinetur, primum ac summum Tolosana civitas sanctum Saturninum habere cœperat sacerdotem. Hi ergo missi sunt; Turonicis Gatianus episcopus, Arelatensibus Trophimus episcopus, Narbonæ Paulus episcopus, Tolosæ Saturninus episcopus, Parisiacis Dionysius episcopus, Arvernis Stremonius episcopus, Lemovicinis Martialis est destinatus episcopus.” Franciscus Pagius, missionis Dionysianæ tempus Gregorii Turonensis, qui hanc seculo III luculentissime sane hic innectit, auctoritate definiri non posse, in sua supra adhuc laudata de Dionysio Parisiensi Dissertatione historico-critica contendit.

[105] Ut porro id probatum det, scriptorem illum in exordiis primorum ecclesiæ Gallicanæ episcoporum consignandis pugnantia inter se scribere & a semet-ipso mire dissentire, [etsi autem veritatem ubique assecutus non sit,] variis adductis a num. 27 usque ad num. 31 exemplis conatur ostendere; verum nullum omnino ex his sat certo, quod vult Pagius, evincit. Liquet id vel ex iis, quæ Ruinartius, præjudiciorum certe in re hic controversa non habendus suspectus, in sua in novam a se curatam Gregorii Turonensis editionem Præfatione num. 61 in medium adducit, ibidem etiam probans, Gregorium in ea hæresi non fuisse, ut episcopos septem illis, quos proxime huc transcriptis verbis recenset, antiquiores in Galliis nullos fuisse existimaret. Falsum quidem in conscripta a se Francorum Historia Gregorium subinde esse, in Præfatione mox laudata num. 63 Ruinartius fatetur; verum, ut addit, hæc est sacrorum codicum singularis prærogativa, ut soli sint errati immunes, erroresque, in quos lapsus est Gregorius, tanti momenti non sunt, ut gentis Francorum Historiæ vel civili vel ecclesiasticæ officiant. At vero, inquies, Gregorius in ipsomet proxime huc transcripto textu episcopis sub Decio seu seculo III medio in Gallias missis accenset S. Trophimum, quem jam inde a seculo I in Gallias venisse, argumentis adeo solidis ac validis probatur, ut vix ullum eruditum reperire sit, qui iis rem plane evictam non arbitretur. Fateor, sic habet: verum quid tum? Dicesne forsan, Gregorium, ut in missionis S. Trophimi epocha, ita etiam in tempore, quo S. Dionysium aliosque supra recensitos episcopos in Gallias missos scribit, esse hallucinatum? Ast, qui res historicas tractans peccat in uno, non illico omnium factus est reus, foretque alioquin fluxa per omnem Historiam Gregorii auctoritas.

[106] Petrus de Marca, Parisiensis olim archiepiscopus, in erudita sua de prædicatæ primum in Galliis fidei tempore ad Henricum Valesium epistola, [ac quantum ad missionis Dionysianæ epocham a Petro de Marca deseratur,] apud nos tom. V Junii a pag. 544 usque ad pag. 552 recusa, Gregorium Turonensem non modo in S. Trophimi, sed & in SS. Pauli, Martialis, Dionysii & Saturnini missionis tempore supra huc transcriptis verbis assignando errasse contendit, & nihilominus eidem Gregorio in tempore, quo ibidem etiam S. Gatianum Turonensem & S. Stremonium Avernensem episcopos in Gallias missos, tradit, refragari temerarium arbitratur. Audi, qui hoc loco loquatur. Quod autem, ait, attinet ad Gatianum, Turonensis ecclesiæ episcopum; cum ejus successor Gregorius, cui perspecta erant ecclesiæ suæ tabularia, doceat conceptis verbis lib. 9 Hist. cap. 31, Gatianum anno Decii primo a Papa Sedis Romanæ transmissum, additis quoque aliquot ejus episcopi gestis; neque ulla nobis aliunde suppetat auctoritas, qua illum ad vetustiora tempora revocemus, temerarium censeo adversus Gregorium de propriæ ecclesiæ statu disputare. Idem dicendum puto de Stremonii, Arvernensis episcopi, initiis, quæ Gregorium, utpote patria Arvernum, atque adeo in suis non peregrinum, latere non poterant. Ita ille; nequaquam sane ex errore, quem, ut putabat, Gregorius non in solius S. Trophimi, sed simul etiam in SS. Dionysii, Pauli, Saturnini & Martialis missionis epocha admisit, pariter eum in tempore, quo SS. Gatianus & Stremonius missi fuerint, errasse concludens.

[107] [fuit tamen, cur etiam quantum ad illam a scriptore isthoc reciperetur;] Atque ita quidem vir eruditissimus sibi faciendum duxit, quod, quemadmodum indicat, Gregorius res, quæ ad SS. Gatianum & Stremonium, melius quam eas, quæ ad quinque alios episcopos spectabant, potuerit habere perspectas; verum, cum res ita habeat, sane etiam ex eo, quod, ut supra dictum, Gregorius in S. Trophimi missionis epocha assignanda certo erret, eum pariter in tempore, quo S. Dionysium missum scribit, errasse nequit inferri. Gregorius enim in suis Operibus de S. Dionysio patratisve ab eo miraculis loco non uno egit, Parisios frequenter venit, amicitiæque vinculo, uti a pluribus notatum invenio, cum Germano, Parisiensi episcopo, hujusque successore Ragnemodo fuit conjunctus; ut sane res, quæ ad ecclesiam Parisiensem primumque hujus episcopum S. Dionysium, melius quam eas, quæ ad procul Turonibus dissitam Arelatensem primumque itidem hujus episcopum S. Trophimum spectarent, potuerit habere compertas. Adhæc nulla pariter aliunde, ob quam ad tempus seculo III anterius Dionysii missionem revocemus, auctoritas, certo scilicet admittenda nec merito revocanda in dubium, suppetit; ut adeo Petrus de Marca SS. Gatiano & Stremonio, in quorum missionis epocha Gregorio Turonensi e dictis refragari ausus non est, S. Dionysium adjungere, ac proin scriptoris hujus etiam in tempore, quo Sanctum hunc missum memorat, testimonium revereri non immerito potuisset.

[108] [testimonium, quod ea in re dedit, Fortunati testimonio præstat,] Et vero fecisset id etiam forsan vir eruditissimus, nisi S. Dionysii Sociorumque ejus Acta, a nobis edenda, in quibus Dionysius a Clemente Papa in Gallias missus diserte asseritur, S. Fortunatum habere auctorem, credidisset; verum ea a sancto hoc Pictaviensi episcopo non esse concinnata, jam dilucide Comment. hujus prævii § 1 probavi. Nec fuit etiam, cur ob hymnum, ab eodem Fortunato, ut volunt, compositum ac a nobis laudatum, in quo etiam Dionysii missio S. Clementi Papæ adscribitur, a Gregorii contrarium prodentis testimonio Petrus de Marca recederet. Etsi enim, hymnum illum, cujus nec Hist. litt. Franciæ scriptores in S. Fortunati scriptis mentionem faciunt, a Fortunato fuisse contextum, supra tantisper dederimus, anne tamen re etiam ipsa a scriptore isthoc promanarit, est admodum dubium, uti ex iis, quæ § V disserui, satis superque liquet; cum autem Gregorii testimonium, proxime huc transcriptis verbis conceptum, a Gregorio equidem, quidquid etiam ad ejus auctoritatem infirmandam adducant, citra omnem controversiam sit profectum, fuit sane, cur id Fortunati testimonio, quod, an vere Fortunati sit, haud constat, a Petro de Marca præferretur, reque etiam ipsa præ Fortunati testimonio in pretio est habendum. At vero, cum Gregorius equidem seculo VI demum floruerit, seculisque adeo circiter tribus a Dionysii, seculo III, ut scribit, missi ætate abfuerit, fuisse etiam abs hac illum remotiorem, quam ut in tempore, quod Dionysii missioni assignat, fidem certam mereatur, non nemo fortassis jam contendet; neque vero, ut mihi equidem apparet, omnino immerito; verum Sulpitius Severus, supra a nobis jam sæpius laudatus, qui, cum seculo IV senescente floruerit, unoque adeo dumtaxat fere seculo a Dionysii ætate abfuerit, res certe ad hunc spectantes probe potuit habere perspectas, Gregorio suffragatur, ut facile colligetur ex iis, quæ jam nunc de scriptore illo sum dicturus.

[109] Religionem Christianam necdum etiam tum, [eique, uti ex hic dictis colliges, suffragatur Sulpitius.] cum Adrianus, Romanorum ab anno 117 ad annum usque 138 imperator, persecutus est Christi ecclesiam, in Galliis fuisse susceptam, laudatus Sulpitius Severus, uti e verbis ejus, quæ num. 53 huc transcripsi, inspectis, facile intelliges, non obscure docet; hinc porro consequitur, ut sane is scriptor, Parisiensem, Turonensem, Rhemensem, Rhotomagensem, Aurelianensem, Arelatensem, Narbonensem aliasque omnes Galliarum ecclesias, quas jam inde a seculo I fundatas fuisse, nonnulli contendunt, re ipsa tum nondum fuisse fundatas, etiam existimarit. Certum id est, nec ab ullo potest revocari in dubium. Sulpitium quidem quantum ad tempus, quo Christi fides in Galliis fuerit suscepta, errasse, supra jam dedi; verum quid tum? Errarit etiam, ut reipsa e jam dictis fecit, quantum ad tempus, quo ecclesiam Arelatensem, imo etiam, si velis, quantum ad illud, quo Viennensem fundatam credidit, hincne consequens erit, ut quantum ad tempus, quo Parisiensem, Lugdunensem, Rhemensem aliasque Galliarum ecclesias fundatas putavit, fuerit pariter hallucinatus? Neutiquam sane, uti ex iis, quæ de Gregorio Turonensi mox protulimus, satis apparet: & vero si ex eo, quod quis scriptor in unum alterumve errorem esset prolapsus, reliqua omnia, quæ scribit, erroris pariter insimulare liceret, jam actum esset de quibuscumque profanis historiis, nihilque ex iis sat certi ac firmi posset haberi compertum, cum ex auctoribus, qui hasce in litteras misere, vix ullum reperire sit, qui subinde hallucinatus itaque a veritate deflexisse non deprehendatur. Utcumque itaque Sulpitius in epocha, ad quam unius alteriusve ecclesiæ in Galliis fundatio referenda foret, hallucinatus credatur, non continuo idcirco etiam in epochis, quæ ad aliarum Gallicanarum ecclesiarum ac nominatim ad Parisiensis, quam Dionysius fecit, fundationem spectant, errasse est censendus.

[110] Verum, etsi id ita sit, ne tamen cum eis, [Hic porro ut probatur, Dionysium sec. III missum, etiam existimavit,] qui, quidquid egero, in rei hic controversæ decisionem Sulpitii testimonium admissuri numquam sunt, contentiosum funem ducendo tempus inutiliter teram, Sulpitium ab erroribus vindicare omittens, id dumtaxat, quod a nemine puto revocatum iri in dubium, e scriptore isto in argumenti partem hic adducam. Cum equidem, ecclesiam Parisiensem seculo I nondum fuisse fundatam, Sulpitius Severus, uti e jam dictis liquet, existimarit, consectarium est, ut pariter Dionysium, qui id fecit, eodemque seculo I aut certe sequentis initio, ut volunt, martyr occubuit, nondum tum venisse aut missum fuisse in Gallias, autumarit, maxime cum ante Aurelii principatum seu annum 161, quo hic imperare cœpit, martyria in Galliis non fuisse conspecta, supra huc transcriptis verbis memoriæ etiam prodat; cum autem Dionysius, uti inter omnes convenit, certo in Gallias seculo vel primo vel tertio venerit seu missus fuerit, ulterius e jam dictis consequitur, ut id demum posteriori e duobus hisce seculis evenisse, Sulpitius Severus fuerit indubie arbitratus. Jam vero, cum id ita sit, opinionem certe, quæ Dionysii missionem seculo III innectit, jam inde etiam a IV senescente ineunteve V, quo tempore Sulpitius floruit, obtinuisse, necessum est. Assignent modo, qui illam impugnant, tempus aut minus aut æque saltem tantummodo a re gesta remotum, quo, quæ Dionysii missionem seculo I illigat, opinio vel utcumque obtinere inceperit, aut si id, ut certe non possunt, re etiam ipsa, rationibus solidis adductis, facere non possint, enimvero, cum præterea documentis testimoniisve, Sulpitio aut æqualibus aut antiquioribus, contra quæ exceptioni locus non sit, a veritate certo esse alienam, quæ Dionysii missionem in seculum III differt, opinionem, demonstrare haud queant, hanc sua antiquiorem ac proin & ob jam dicta potiorem & verosimiliorem ingenue fateantur, necesse est, ut rationes hic ac § proxime prægresso adductæ exposcunt.

[111] [cumque adeo hæc opinio, quæ præterea argumento,] Porro etsi quidem, ut supra dedimus atque e jam dictis liquet, Sulpitius in tempore, quo primum in Galliis fuerit suscepta Christi fides, errarit, ex hoc tamen ejus errore consectarium est, ut verosimillime, quemadmodum quæ in hocce Commentario a num. 54 usque ad num. 59 disputavi, ostendunt, perpaucæ dumtaxat, quod & ex aliis § IV adductis liquet, ecclesiæ seculo I in Galliis exstiterint; cum autem id ita sit, fuisse ex harum numero Parisiensem ac proin & S. Dionysium, qui hanc fundavit, jam inde ab eodem seculo venisse in Gallias, parum admodum est verosimile. Documenta quidem seu testimonia, quibus res hæc atque adeo rationes, pro opinione, quæ Sancti in Gallias adventum seculo III innectit, supra allatæ, modo adhuc confirmentur, Sulpitio antiquiora haud suppetunt; verum, etsi id ita habeat, argumenta equidem aliunde petita, quibus id præstetur, haud desunt. Juverit & isthæc hic subjecisse. Cum Apostoli, ad Euangelium etiam vocari gentes, divinitus fuissent admoniti, in omnes provincias ire divinique Verbi semina in majoribus præcipue oppidis urbibusque primariis, fundatis etiam ibi ecclesiis, spargere cœperunt. Hinc factum, ut Antiochiam, Romam, Alexandriam, Ephesum, Athenas ac tandem, ut alias plures insignes civitates, ab iis lustratas, omittam, Thessalonicam venerint, rati scilicet pagos & vicos in fidem, quam urbes præcipuæ, fundatis apud sese ecclesiis, suscepissent, facile consensuros, sicque provincias integras Christo posse asseri. Hanc porro Christianam in Dei Religione, quaquaversum diffundenda, solertiam non modo Apostoli adhibuere, sed & eorum discipuli, aliique, qui Apostolorum exempla egregiaque facta æmulari studuerunt.

[112] [hic ex Apostolicorum virerum] Hæc fere omnia, qui elucubratam a se ecclesiæ Parisiensis Historiam anno 1690 edidit, Gerardus du Bois lib. 1, cap. 2 præfatus, sequentem loquitur in modum: Quærenti igitur his in locis nostræ Religionis initia mihi perlustrandæ sunt civitates Galliæ Celticæ, quæ in principio nascentis Ecclesiæ plus potentia & auctoritate valerent, ut magis sincerum certumque de primordiis nostris originibusque nostrarum ecclesiarum judicium sit. Quod hic sibi in scriptor generatim quantum ad Galliæ Celttcæ civitates, ut, quo tempore in hisce fuerint fundatæ ecclesiæ, certius determinare posset, faciendum duxit, id hic mihi nominatim quantum ad Lutetiam seu civitatem Parisiensem præstare est visum, ut, exposita, qua hæc seculo I fuerit, tenuitate, definiri certius queat, quo loco sit habenda opinio, quæ fuisse ibi jam inde a seculo illo ecclesiam per S. Dionysium fundatam, huncque proinde jam tum in Gallias missum esse, adstruit. Etsi quidem, quo tempore Cæsar bellum gessit in Gallia, ac proin sat diu etiam ante æram Christianam Lutetia Parisiorum exstiterit oppidum haud prorsus ignobile, mox tamen a qualicumque, quo gaudebat, splendore est delapsa. Eo enim ipso tempore, ut idem Cæsar suorum de bello Gallico Comment. lib. 7 refert, incendio, rescissis etiam ejus pontibus, fuit absumpta, necdumque, ut apparet, Domitiano jam imperante seu seculo Christi primo senescente, erat instaurata.

[113] Imo ne ipso quidem adhuc seculo IV in urbis perfectæ formam videtur fuisse adducta. [in fundandis ecclesiis] Certe Julianus imperator, sub annum 360 Lutetiæ versatus, oppidulum vocat Lutetiam. Adhæc Ammianus Marcellinus, Juliani comes, qui tum scripsit, castellum tantummodo, quod inter & urbem quantum sit discriminis, nemo non novit, eamdem appellat. Utut sit, Lutetiam seu Parisiensem civitatem seculo I exiguum dumtaxat, quod intra minoris insulæ, a Sequana formatæ, angustias concluderetur, exstitisse oppidum, apud omnes in confesso est. Jam vero, cum res ita habeat ac pleræque præterea Galliarum ecclesiæ, quæ Italiæ viciniores, fuerint ante alias, quæ ab ea remotiores, fundatæ, quis, quæso, rei hujus ac potissimum consilii, quod, ut supra exposui, Apostoli imprimis atque Apostolici viri in fundandis ecclesiis sunt secuti, ratione habita, verosimile autumet, Lutetiæ seu Parisiis jam inde a seculo I fundatam fuisse ecclesiam, etsi interim Tolosæ, quæ Italiæ vicinior est, Turonibusque, quas præcipuis Galliarum urbibus Ammianus Marcellinus lib. 15 accenset, non ante seculum III, imo & Lugduni, quæ Galliarum metropolis, totoque terrarum orbe celebratum, quod a Latinis juxta ac Græcis frequentabatur, emporium erat, non ante seculum II, & quidem, uti inter omnes convenit, non nihil jam provectum, ecclesiam fundari contigerit?

[114] Quis, amabo, Dionysium, ex Italia venientem, [consuetudine,] nominatissimis quibusque, ubi hactenus incognita erat Dei Religio aut certe ecclesiæ fundatæ nondum fuerant, Galliarum civitatibus ac ipsamet, quam mox nominavi, amplissima juxta ac incolarum numero frequentissima Italiæque viciniore Lugdunensi præteritis, in earumdem Galliarum meditullio, ut in minoris ambitus urbecula, qualis ex dictis tum erat Lutetia, Dei religionem spargeret ecclesiamque fundaret, consedisse, in animum facile inducat? Nemo enimvero, quantum opinor, maxime qui, quam supra edocui, Apostolorum in divini Verbi semine spargendo ecclesiisque fundandis consuetudinem verosimillime observare voluisse Dionysium, considerarit. Jam vero, cum res ita habeat, opinioque nihilominus, quæ Dionysii missionem seculo I innectit, ad sui veritatem exigat, ut contra ac dicta ferret Apostolorum Apostolicorumque virorum consuetudo, & Dionysius in diffundendo Euangelio egerit, & ecclesia Parisiis prius, quam Lugduni, fuerit fundata, enimvero vel hinc, nostra isti opposita opinio, utpote neutrum horum, cum Dionysii missionem in seculum III differat, ad sui veritatem exigens, pro potiori ac verosimiliori videtur habenda, rationesque simul, ob quas ita de ea æstimandum jam supra ostendi, non parum firmantur.

[115] [alteroque ex episcoporum Parisiensium] Eo porro etiam conducunt antiqui episcoporum, qui ecclesiæ Parisiensi præfuerunt, catalogi, quos si expendas, Victorinum, Parisiensem episcopum, anno 347 synodo Sardicensi subscripsisse inveniens; cum autem in iisdem catalogis quatuor dumtaxat aut quinque, qui hunc inter & S. Dionysium in cathedra Parisiensi sederint, episcopi recenseantur, hique certe annorum ut minimum 247, qui inter dictum annum 347, & gestum seculo I a S. Clemente Pontificatum intercesserunt medii, spatio implendo haud sufficiant, opinioni certe, quæ abs hoc Pontifice Dionysium in Gallias missum statuit, præfati ecclesiæ Parisiensis catalogi adversantur, faciuntque, ut minus adhuc, quam alioquin foret, verosimilis appareat; contra vero, cum inter eumdem dictum annum 347 & annum 286, quo circiter evenisse S. Dionysii martyrium, infra docebimus, annorum dumtaxat 60 circiter intervallum intercesserit, huicque implendo quatuor episcopi sufficientes indubie sint, opinioni certe, quæ Dionysii in Gallias missionem seculo III innectit, suffragantur iidem ecclesiæ Parisiensis catalogi, eamque adhuc magis, quam alioquin foret, verosimilem efficiunt. Aiunt quidem, gravissimas in Galliis ab imperatoribus ethnicis persecutiones in Christianos fuisse commotas, factumque adeo esse posse, ut, cum per hasce Parisiensis ecclesia, utut jam inde a seculo I per Dionysium fundata, vel penitus vel propemodum, Christianis partim fugatis, partim pro fide occisis, fuisset excisa, per plura annorum curricula episcopi, qui eam moderarentur, ordinati haud fuerint; adhæc ab imperatoribus, ecclesiam persequentibus, Christianorum etiam libris bellum fuisse indictum, factumque adeo etiam esse posse, ut ecclesiæ Parisiensis Commentarii, in quibus, si superessent, longe plures, quam in vulgatis catalogis recenseantur, episcopi invenirentur, ea occasione perierint.

[116] [catalogis petito confirmatur,] Verum, etsi quidem tam unum, quam alterum, quod hic adversus objectus episcoporum Parisiensium catalogos in responsionem adducunt, factum esse queat, anne tamen vel alterutrum re ipsa sit factum, est admodum dubium; cum autem, ecclesiam Parisiensem jam inde a seculo I per Dionysium fundatam fuisse, nullo etiam, ut fateri debent, modo sit certum, rationis æquitas exigit, ne, ut hanc nihilominus jam tum fuisse fundatam, tueantur, vel præfati episcoporum Parisiensium catalogi ob dubiam tantum ecclesiæ Parisiensis Commentariorum jacturam erroris defectusve habeantur suspecti, vel dinturnæ ecclesiæ ejusdem, quibus forsan locus numquam fuerit, vacationes, e causa supra allegata obortæ, sine solido fundamento adstruantur. Jam vero, cum res ita habeat, nullumque possit, cui vacationes illæ innitantur, fundamentum assignari hujusmodi, sane argumentum, supra e dictis episcoporum Parisiensium catalogis petitum, totam vim suam contra opinionem, Dionysii missioni seculum I assignantem, retinet, nostramque adeo, quæ isti opponitur Sanctique in Gallias missionem in seculum III differt, opinionem magis adhuc, ut dictum, quam alioquin foret, verosimilem efficit. Dispiciat modo studiosus lector, hæcne, an opposita potior ac verosimilior merito sit habenda. Quo id melius præstare queat, pleraque supra adducta, quæ eo potissimum conducunt, compendio hic juverit repetiisse.

[117] Opinio, quæ Dionysii missionem seculo I innectit, [opinione opposita] seculo quidem VIII & IX, ut supra vidimus, quam maxime viguit, sed cum dubia dumtaxat ejus, a S. Fortunato & S. Genovefæ biographo (Commentarii hujus § V videsis) seculo VI forsan relicta, nullaque certa, quæ hoc seculo antiquiora sint, vestigia reperiantur, suspicari non immerito possumus, seculo demum VIII aut certe non citius quam VII aut VI ex immodico antiquitatis, cui favet, amore fuisse enatam; contra vero opinio, quæ eamdem missionem ad seculum III rejicit, non modo dictis seculo VIII & IX contra oppositam sibi, utut tum maxime invalescentem, de Dionysio per Clementem misso opinionem firma atque inconcussa stetit, verum etiam citra omnem controversiam, uti ex Gregorio Turonensi, cui etiam SS. Fusciani & Victorici Acta, supra sæpissime laudata, non immerito jungas, manifestum est, jam inde a seculo VI, imo etiam a V & IV, uti e Sulpitio colligitur, obtinuit, cumque antiquitati non faveat, est sane, cur hominum mentibus e solo veritatis amore inhæsisse credatur. Adhæc opinio, quæ Dionysii missionem seculo I illigat, nulla omnino ante seculum VIII certo data, quin vel verosimillime vel indubie supposititia fictitiave æstimanda sint, pro se habet testimonia; contra vero opinio, quæ eamdem missionem usque ad seculum III differt, datis a Gregorio Turonensi & Sulpitio Severo, quorum prior seculo VI, posterior seculo IV senescente quintoque ineunte floruit, testimoniis fulcitur.

[118] Veritati quidem hæc consona non esse, contendunt: verum cum id nec argumentis, [certo sit antiquior, longe etiam, soluta adhuc, quæ objicitur,] ut deberent, sat solidis, nec scriptorum, qui Gregorio & Sulpitio antiquiores supparesve saltem aut æquales sint, testimoniis probent, indubieque equidem a Gregorio & Sulpitio testimonia illa, in quibus, ut dictum, opinio de Dionysio seculo demum III in Gallias misso fundatur, promanarint, enimvero hanc ego ob ea, quæ § præsenti ac proxime prægresso jam disserui, ac vel maxime ex eo, quod opinione opposita, utpote cujus nulla certa atque indubitata, uti e supra disputatis liquet, ante seculum VIII inveniantur vestigia, multo sit antiquior, non modo pro verosimiliori ac potiori, sed & pro fere certa reor habendam. At vero, inquies, si S. Dionysii in Gallias missio seculo III debeat innecti, sitque adeo Gregorio Turonensi in iis, quæ de hac scribit, assentiendum, consectarium est, ut Dionysius, & a Pontifice Romano, Decio jam imperante, in Gallias missus sit, & eo cum S. Saturnino, qui, Decio & Grato consulibus, seu anno 250 sedem Tolosanam occupare cœpit, advenerit; cum autem Decius, qui a mense Julio anni 249, uti apud Pagium in Criticis videre licet, imperare cœpit, statim in Christianos persecutionem concitarit, presbyterique Romani, cum in hac Fabianus, summus Pontifex, anno 250 sub Januarii finem martyrio fuisset sublatus, Sedem Romanam per unius amplius anni spatium novi Pontificis electione implere ausi non sint, Dionysium tum, cum Romano imperio Decius præesset, a Romano Pontifice in Gallias, ut Gregorius memoriæ prodit, missum fuisse eoque anno 250 advenisse, vix ac ne vix quidem credibile apparet.

[119] Ita adhuc illi, qui Sanctum seculo I a Clemente missum contendunt; verum, cum Decius, a mense Julio anni 249, ut dictum, imperare exorsus, [difficultate, verosimilior, ac propemodum certa pronuntiatur.] sub hujus dumtaxat anni finem (Pagium in Criticis videsis) persecutionem, edito in Christianos edicto, inchoarit, quid ni eo temporis spatio, quod anno 249 inter Julium & Decembrem intercessit, factum esse possit, ut Fabianus Papa, martyrio e dictis ante annum 250 non sublatus, initum antea, cum Ecclesia sub Philippis optata pace gauderet, de mittendis in Galliam viris Apostolicis consilium exsecutioni mandarit, eoque hunc in finem Dionysium aliosque nonnullos miserit? In Martyrologio Romano S. Gatianus, qui cum S. Dionysio in Gallias venit, a Fabiano Pontifice Romano ordinatus fuisse Turonensis episcopus ad XVIII Decembris diem diserte asseritur, nec quidquam, diligentissima licet adhibita indagine, invenire quivi, quod impedire debeat, quo minus & hic & S. Dionysius una cum nonnullis aliis præfato, quod anno 249 inter Julium & Decembrem intercessit, temporis spatio a Fabiano in Gallias missi credantur. Jam vero, cum res ita habeat, repetitaque adeo a tempore, quo sub Decio missus esse queat Dionysius, difficultas neutiquam argumenta, quæ supra pro probanda ac firmanda opinione, Dionysium seculo III missum statuente, attulimus, infirmet, hanc ego, omnibus jam sedulo expensis, non tantum opposita longe verosimiliorem, sed etiam, ut jam dixi, prope certam existimo.

§ VIII. An S. Dionysius Roma Parisios recta sese contulerit, an & quos tum socios sibi adjunctos habuerit, & quid in civitate illa gesserit.

[Dionysius, de cujus loco natali ac genere nihil scitur,] Etsi quidem, tam qui unum, quam qui duos Dionysios, Atheniensem unum, Parisiensem alterum, seculo proxime elapso statuere, Roma hunc Parisios venisse, unanimi consensu affirment, ii tamen tantum, qui ambos Dionysios confundunt, nonnulla de Dionysii, quem memorant, nobili genere patriaque adducunt in medium; ii vero, qui Dionysium alterum ab altero secernunt, sitne is, quem Roma Parisios accersunt, Romanus, an Græcus, humiline, an nobili genere natus, ne ullo quidem verbo uspiam edicunt; cum id autem, quod bonæ notæ antiquiora, quibus quidquam ea de re possent habere compertum, monumenta sibi deessent, indubie fecerint, nos hic pariter eamdem ob causam de loco & genere, imo & de tempore, quo Dionysius natus sit, silere est necesse. Verum, etsi quidem documentis hujusmodi, quibus, quod hic indagandum primo loco proponitur, sat apte definiri possit, destituti etiam simus, rem tamen, quod qualiacumque equidem documenta antiqua ei discutiendæ locum præbeant, penitus relinquere intactam non est visum, hicque adeo, an Dionysius, Roma in Gallias missus, Parisios recta adierit, an contra in via, quo populis, per quos transibat, Euangelii lucem affunderet, alicubi interdum substiterit, modo indagare aggredior. Analectorum Veterum, quæ Mabillonius edidit, tom. 2, pag. 432 inserta exstant ecclesiæ Arelatensis Dyptycha, antiquum exhibentia episcoporum Arelatensium indicem seu catalogum, qui in capite, etiam ante S. Trophimum, primum Arelatensium e communi omnium opinione episcopum, præfert Dionysium episcopum, præfixa ejus nomini, quæ deinde ante singulorum subsequentium episcoporum nomen subintelligitur, voce commemoratio.

[121] Tillemontius tom. 4 Monument. Ecclesiast. not. 1 in S. Dionysium Parisiensem subdubitat, [Arelate, priusquam Parisios adiret, substitisse in S Reguli Actis, e quibus] num Dionysius, in dictis Dyptychis seu catalogo, quem hæc suppeditant, memoratus non sit ipsemet S. Dionysius, Parisiensis episcopus, Arelatensibus episcopis ibidem primo loco accensitus, non quod reipsa Arelatensium episcopus umquam fuerit, sed quod Arelate, priusquam Parisios adiret, substiterit, Euangeliumque, consecrata etiam ibidem ecclesia, annuntiarit. Sane S. Reguli, episcopi Silvanectensis, quæ potissimum dubitandi ea de re locum Tillemontio dedit, Vita, apud nos ad diem XXX Martii secundo loco edita, cap. 3, num. 3 sequentia isthæc, quæ, quod hic paulo accuratius sint expendenda, huc transcribo, suppeditat verba: Tunc hi sancti viri (Regulus scilicet aliique cum S. Dionysio Roma in Gallias missi) Apostolica benedictione roborati ac Sancti Spiritus amore succensi, Dominici fideles agricolæ ruris, barbaricis pectoribus Verbum Dei inferentes, Arelatensem venerunt ad urbem. Illuc enim quamplurimi ex diversis partibus negotiatores venerant (erat enim ibi portus multis abundans commerciis) quorum quidam Apostolorum prædicationem audierant, & hujus rei gratia prædictis Sanctis humanitatis officia præbuerunt.

[122] Tantam namque gratiam Sanctis suis largitus est Dominus, [aliquot verba hic recitantur,] ut eorum prædicationi plebs Arelatensis nullo modo resisteret, sed Euangelium Christi devotis suscipiens mentibus Conditorem omnium fideliter adoraret. Erat enim maxime venerabile templum, quo Martis statua ab omnibus colebatur, quam B. Dionysius nullo hominum labore, sed divini Nominis invocatione confregit; &, eliminatis cunctis spurcitiis, ad regenerandum populum Dei baptisterium fieri præcepit. Ipsum vero templum sub veneratione beatorum Apostolorum Petri & Pauli ecclesiam consecravit. Videns autem illius regionis populum idololatriæ sacrificiis inservire, per diversas provincias ministros suos dividens, benedixit eos dicens: “Sicut fuit Dominus cum dominis meis Apostolis, ita sit vobiscum in æternum,” & dans pacem omnibus, & per singulos dilectionis dividens osculum, deflens abire permisit. Sanctum vero Regulum, Pontificali benedictione decoratum, Arelatensi ecclesiæ præesse constituit. Ipse vero cum SS. Rustico & Eleutherio, fines Galliæ penetrans, Parisios venit, ubi multis afflicti tormentis laboris sui palmam capitali sententia susceperunt.

[123] Quod si itaque Vita illa veritati consona hic memoret, [traditur: sed, ut id Sanctum vere fecisse, credamus, nec eis,] S. Dionysius, quem omnium cum S. Regulo in Gallias missorum coryphæum facit, aliquantas certe Arelate, & quidem etiam, ut apparet, longiores, quo Euangelium ibidem annuntiaret, moras traxerit, seque adeo recta Parisios Roma haud contulerit. Verum, qui Vitam istam concinnavit, scriptor anonymus seculo demum, uti apud nos in Commentario, S. Reguli Actis ad dictum Martii diem præmisso, num. 5 videre licet, decimo aut undecimo floruit. Adhæc commentis non paucis ac erroribus, ut Tillemontius loco supra cit. insinuat, suam istam lucubrationem infecit. Et vero, ut a reliquis, quæ in hac vel certo commentitia vel saltem parum admodum verosimilia narrat, recensendis abstineam, id certe, quod vel ipsis jam recitatis verbis de insigniori ethnicorum templo, a Dionysio, confracta primum, quæ in eo colebatur, ad solam Dei invocationem Martis statua, in Christianorum ecclesiam converso, refert, commentitium simul atque omnino incredibile apparet. Cum enim ethnici, qui indubie, etsi etiam jam multos a Dionysio ad fidem conversos credideris, magno adhuc numero idolorum cultui manebant addicti, impedire certe, quo minus sibi dictum templum eriperetur, potuissent, re ipsa id illos non fuisse facturos, in animum quis inducat? Nemo sane, quantum opinor, qui, quanta tum ethnici potentia pollerent, quantumque sibi abs hisce in religione sua exercenda cavere Christiani deberent, considerarit. Cum itaque, uti e jam dictis satis superque liquet, præfatus Vitæ S. Reguli auctor nec a tempore, quo floruit, nec ab iis, quæ memoriæ prodit, fidem sat certam mereatur, non est sane, cur ejus auctoritate impulsi, Dionysium Arelate moras nexuisse, Christi fidem annuntiasse, rectaque adeo Parisios non adiisse, credamus.

[124] [nec, quæ eisdem suffragantur, dyptychis movemur: etsi autem] Hac quidem in re ecclesiæ Arelatensis supra laudata Dyptycha, utpote vere, ut mihi equidem apparet, Dionysium Parisiensem designantia, huncque primum Arelatensium facientia episcopum, scriptori isti anonymo suffragantur; verum hæc, utut in pervetusto Gregoriano Sacramentali libro a Mabillonio inventa, adeo tamen vetusta non sunt, cum Iterius seu Hyterius, quem scriptorum, qui Dyptycha illa exararunt, antiquior postremo loco recenset, non prius, quam seculo X jam senescente, ut Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ auctæ docet, Arelatensem cathedram occuparit. Adhæc in episcopis Arelatensibus ibidem recensendis non tantum a dictis Dyptychis frequentissime hic scriptor, melioribus, quam hæc sint, documentis edoctus, recedit, verum etiam multa esse, quæ eorumdem Dyptychorum auctoritatem elevent, in S. Cæsario, XIX Arelatensium episcopo, diserte affirmat. Re itaque mature expensa, non magis hisce, quam supra memorata sublestæ fidei S. Reguli Vita, moveri debemus, ut Dionysium, sive ad Euangelium annunciandum sive ad alias quascumque res agendas, Arelate aliquamdiu fuisse commoratum Parisiosque adeo Roma sese haud recta contulisse, arbitremur. Verum, etsi id ita sit, Dionysium tamen, priusquum Parisios adiret, nec Arelate, nec alibi, quo populis, per quos transibat, fidem annunciaret, substitisse, haud quaquam est certum.

[125] [alicubi saltem verosimiliter tum substiterit, id tamen eum fecisse, certum etiam non est,] Esset quidem utcumque, cur aliter sentiremus, si Dionysius Romæ, ut Parisienses adiret, fidei lumine illustraret hocque illustratos episcopali munere gubernaret, consecratus fuisset episcopus. Verum quid si Sanctus, ut ea ætate (adi, quæ apud nos tom. 2 Januarii pag. 81 de S. Genulpho num. 2 dicta sunt) ac diu etiam post moris fuit, a Pontifice Romano nullius certæ sedis, sed ad Apostolicum munus ubivis aptius peragendum, initiandosque sacerdotio, quos idoneos reperisset, creatus fuerit episcopus? Enimvero, rem ita vere gestam, Dionysium que deinde idcirco dumtaxat, quod Parisiis & Euangelium annuntiasset & ecclesiam fundasset & demum, non paucis præterea aliis pro fide ibidem gestis ac toleratis, martyrium etiam haud procul inde subiisset, pro primo Parisiensium episcopo, imo & apostolo ad convertendos Parisienses misso, a populis, ipsomet etiam idcirco Sanctum Parisiensibus destinatum fuisse episcopum, Gregorio Turonensi num. 104 huc transcriptis verbis asserente, habitum deinde fuisse, verosimillimum ac prope indubitatum apparet. Hinc porro jam fit, ut certe ex episcopali consecratione, quam Sanctus Romæ accepit, nuspiam eum, priusquam Parisios veniret, ad fidem annuntiandam substitisse, nequeat inferri; imo contra, cum ad Apostolicum munus ubivis obeundum, nulla omnino, cui præesset, assignata ecclesia, verosimillime, ut dictum, a Pontifice Romano fuerit consecratus episcopus, alibi adhuc eum, priusquam Parisios venerit, Euangelicæ luci spargendæ operam navasse, sat verosimile videtur. Ac rei quidem huic utcumque confirmandæ conducunt S. Dionysii Sociorumque ejus Acta, a nobis Commentario huic subdenda; in hisce enim, Dionysium, priusquam Parisios advenisset, alibi adhuc pro fide exantlasse labores, num. 5 indicari videtur; verum cum Actorum auctor nec sat dilucide id ibidem tradat, nec, etsi secus foret, fidem certam atque indubitatam, ut Commentarii hujus § 2 jam docui, mereatur in iis, quæ de Sanctis nostris memoriæ prodit, haud omnino equidem, Dionysium alibi prius, quam Parisios adiret, Euangelium prædicasse, rectaque adeo ad hanc urbem Roma non perrexisse, indubitatum est ac certum.

[126] Nec certum etiam est, an Dionysius, cum Roma in Gallias perrexit, Parisiosque petiit, [pariterque an tum vel Sanctos in SS. Fusciani & Victorici,] Socios sibi in via præter aliquot e superioris ordinis sacerdotibus seu episcopis, quos cum eo missos Gregorius Turonensis loco mox iterum cit. scribit, adjunctos habuerit SS. Rusticum & Eleutherium, aliosque insuper Sanctos, seu in inferiori clericatus gradu jam constitutos, seu tum tantummodo adhuc laïcos, quos SS. Fusciani & Victorici Acta commemorant. Hæc, ut de Sanctis, quos recensent, priori loco agam, sub initium sic habent: Sancti ergo viri Fuscianus & Victoricus cum duodenario numero sociorum, per ordinem glomerati, una cum venerabili Dionysio præsule, comitibus cæteris Piatone, Ruffino, Crispino, Crispiniano, Valerio, Luciano, Marcello, Quintino & Regulo ab urbe Roma progredientes, cursu intrepido, pro Christi dimicantes victoria, bellatores Dei egregie intra fines Galliæ Parisiis, duce Christo itineris, pervenerunt, atque super illustrante Spïritu, membratim loca, quæ prædicatione divini Nominis caruerant, elegerunt. Ad hunc SS. Fusciani & Victorici Actorum locum Gallicani episcopi, anno 825 congregati, dum Dionysium (adi eorum num. 86 huc transcripta verba) una cum duodenario Sociorum numero in Gallias fuisse directum dixere, verosimillime respexerint.

[127] In S. Piati Actis, supra adhuc plus semel laudatis atque in primum Octobris tomum apud nos illatis, [aliorumque Sanctorum Actis,] S. Piatus Roma in Gallias cum S. Dionysio venisse, num. 4 traditur, suntque præterea plura alia brevitatis causa hic non recensenda atque ad Sanctos, in SS. Fusciani & Victorici Actis memoratos, spectantia Acta, in quibus quantum ad Sanctos, quos celebrant, idem etiam fit. Verum reperiuntur etiam horum omnium vel plerorumque saltem exemplaria, quæ vel Socios, quos Dionysio, Roma in Gallias properanti, adjungunt, non sub Diocletiano, uti illa tradunt, sed sub Domitiano passos memorant, vel nullam plane Dionysii faciunt mentionem. Adhæc scriptor, qui SS. Fusciani & Victorici Acta in litteras conjecit, hosce una cum S. Dionysio ac duodenario Sociorum numero venisse in Gallias, affirmat, & tamen, dum horum init computum, novem dumtaxat, uti ex ejus mox datis verbis liquet, Dionysio nominatim adjungit, nec semper, etsi interim, ut supra docui, fidem in multis sat certam mereatur, accurate alibi videtur locutus. Quid si ergo S. Quintinus, S. Lucianus aliique Sancti nonnulli, qui tum in Fusciani & Victorici, tum in aliorum Sanctorum Actis memorantur, idcirco fortassis dumtaxat, tam in hisce, quam in propriis suis Actis, cum Dionysio in Gallias venisse dicantur, quod, quamvis quidem non simul omnes cum Dionysio, eodem tamen circiter tempore, quo hic, in Gallias advenerint, quodque, cum deinde ei veluti discipuli adhæsissent, ab eo etiam, ut de S. Piato diserte in hujus Actis loco proxime cit. asseritur, sacerdotio initiati aut certe ad Euangelii semen in aliis locis spargendum missi fuerint? Certe hunc in modum Sanctorum hic memorata Acta intelligenda seu interpretanda censent viri eruditi non pauci.

[128] [quorum aliquot exemplaria modo hic allegavo] At vero, inquit in ecclesiæ Parisiensis Hist. lib. 1, cap. 5, num. 3 Gerardus du Bois, cur… Acta illa (S. Luciani nimirum aliaque S. Reguli supra a nobis hic laudata) ad Domitiani persecutionem Luciani ceterorumque martyria referunt, quos aliunde constat, certamen egregium edidisse sub Diocletiano; & quare in aliis Actis (S. Quintini nempe, itemque SS. Crispini & Crispiniani) sancti Dionysii nomen reticetur, breviter explicabo. Illi, qui nova Sociorum sancti Dionysii Acta post ortam de uno duobusve Dionysiis controversiam ediderunt, cum legerent in antiquioribus scriptis eos esse sancti Dionysii Socios & passos esse sub Diocletiano, adverterentque, ea pugnare cum sententia de uno Dionysio, quam defendebant, conciliare dissidia temporum duobus modis instituerunt. Alii expunxerunt annos Diocletiani & Maximiani, supposueruntque imperium Domitiani & sancti Clementis Papæ pontificatum. Alii, quos pudebat tam apertæ falsationis, quæ ex priscis monumentis cuivis nota erat, retinuerunt quidem in horum Martyrum Actis tempora Diocletiani, sed suppresso nomine Dionysii; rati scilicet peracta sub Diocletiano certamina, publicis testata documentis, se conservaturos simul cum passione S. Dionysii sub Domitiano, uniusque vocabuli omissione lectoris diligentiam facile falli posse; neque tanti esse expunctionem unius nominis, ut adeo Acta falsi arguantur. Ita ille, & sat recte quidem.

[129] [verosimillime fuerint interpolata, commemoratos,] Etenim Martyrum, quæ hic memorat, Acta fuisse vere eo, quo ait modo, interpolata, verosimillimum efficiunt, quæ supra de Martyrum, quæ Hilduino fuerunt objectæ, Passionibus § VI disserui; cum autem id ita sit, ac proin secundum Acta illa, prout primitus fuerant conscripta, Dionysius cum passis sub Diocletiano, quos memorant, Sociis in Gallias venerit, est sane, cur hosce aliosque, in SS. Fusciani ac Victorici Actis nominatos, reipsa illum Roma in Gallias fuisse comitatos, arbitremur, maxime cum, vel sola ratione spectata, tum sibi S. Dionysium, utpote episcopum, aliquot saltem, a quibus ei ministraretur, inferioris ordinis clericos habuisse adjunctos, sat verosimile appareat. Ita, qui, Dionysium re vera cum Sociis, quos ei SS. Fusciani & Victorici Acta attribuunt, Roma in Gallias venisse volunt, haud prorsus inepte possunt arguere. Verum, si Dionysius, qui, ut supra dictum, Decio & Grato consulibus seu anno 250 in Gallias advenit, tum sibi, quotquot in SS. Fusciani & Victorici Actis memorantur, Socios habuerit adjunctos, consectarium est, ut hi, utpote sub Diocletiano circa annum 286 aut 287 martyrio demum affecti, simul adhuc omnes post quadraginta circiter annos, a suo in Gallias adventu jam elapsos, in vivis fuerint superstites; cum autem id parum verosimile appareat, fuerintque, ut multa suadent, Actorum, quæ laudatus du Bois memorat, auctores non magis, quam qui SS. Fusciani & Victorici Acta in litteras misit, accurate semper locuti, interpretatione sane, quam tam illis, quam hisce adhiberi a viris eruditis, mox docui, haud prorsus reor spernendam; ut, omnibus consideratis, sit sane, an Dionysius, Parisios pergens, sibi in via Sanctos, in SS. Fusciani & Victorici Actis memoratos, habuerit adjunctos, incertum adhuc ac dubium.

[130] Atque hæc quidem de illis dicta jam sunto; [vel saltem SS. Rusticum & Eleutherium sibi adjunctos] quod autem ad SS. Rusticum & Eleutherium, in Actis hisce non memoratos, jam spectat, Dionysium, Roma in Gallias properantem, comitati in Theodorici & Pippini Franciæ regum diplomatibus seu privilegiis, num. 84 laudatis partimque transcriptis, dicuntur, idemque etiam in S. Reguli Actis loco mox cit. sat clare innuitur, nec dubito, quin id ipsum in aliis adhuc recentioris ævi monumentis memoriæ proditum inveniatur. Verum nec hæc, nec dicta Acta Diplomataque, utpote ab iis tantum, qui pluribus a Dionysii ætate seculis vixere remoti, litteris mandata, fidem certam atque indubitatam hac in re facere sunt nata. Adhæc edenda a nobis S. Dionysii Sociorumque ejus SS. Rustici & Eleutherii Acta nihil omnino, unde hosce Dionysium, cum Parisios Roma sese conferret, comitatos fuisse, vel utcumque colligas, suppeditant; etsi autem Ado & Usuardus SS. Rusticum & Eleutherium in Martyrologiis a se concinnatis S. Dionysio hodie adjungant, annuntiationes tamen, quibus id faciunt, ita disposuere, ut a periodis seu loquendi modis, quibus duorum illorum Sanctorum cum Dionysio, dum Roma Parisios hic peteret, societatem assererent, studio abstinuisse videantur. Id vel sola, quibus annuntiationes illæ concipiuntur, verba satis, ut apparet, ostendunt. Usuardina, quibus Adoniana, si infra memorandam, quam Adonis textui Usuardus merito adhibuit, correctionem excipias, ad amussim fere consonant, sic habent: Apud Parisium, natalis sanctorum martyrum Dionisii episcopi, Rustici presbiteri & Eleutherii diaconi, qui beatus Episcopus, a Pontifice Romano in Gallias prædicandi gratia directus, præfatam urbem devenit, ubi per aliquot annos commissum sibi opus ardenter prosequens tandem a præfecto Fescennino una cum Sociis gladio animadversus martyrium complevit.

[131] [habuerit, incertum est ac dubium; hisce tamen postea adjutoribus,] Talia sunt Usuardi verba; hisce autem is martyrologus, nisi id, quod dixi, cavere voluisset, sequentia isthæc aut similia substituturus fuisse videtur: Apud Parisium, natalis sanctorum martyrum Dionisii episcopi, Rustici presbiteri & Eleutherii diaconi, qui beatus Episcopus, a Pontifice Romano in Gallias prædicandi causa directus, præfatam urbem CUM SOCIIS devenit, ubi per aliquot annos commissum sibi opus ardenter prosequens tandem CUM IIS a præfecto Fescennino gladio adimadversus martyrium complevit. Usuardus quidem, S. Piatum cum S. Dionysio ejusque Sociis Galliam petiisse, ad 1 Octobris diem in S. Piati elogio scribit; verum, cum id, ut jam supra monui, e Sancti hujus Actis concinnarit, nec in hisce Rusticus & Eleutherius memorentur, verosimillime non binos hosce Sanctos, sed alios, in eisdem Actis nominatos, intellexerit per Socios, quos cum Dionysio Gallias adiisse, in dicto elogio notat. Utut sit, cum equidem nec Usuardus nec alii seu martyrologi seu scriptores, quibus tuto fidi queat, SS. Rustici & Eleutherii cum Dionysio, dum hic Roma Parisios adiit, societatem sat clare uspiam edoceant, fuisse illos hunc re ipsa tum comitatos, pro certo asseverare non ausim. Verum, etsi quidem, Sanctos illos cum Dionysio in Gallias Roma venisse, certum omnino, uti e jam dictis liquet, non sit, dubitandum tamen non est, quin ei saltem postmodum sese adjunxerint, auxiliumque Parisiis tum in convertendis ethnicis, tum in rebus ecclesiæ, quam, ut jam sæpe dictum, Dionysius ibidem fundavit, seu administrandis seu promovendis ac curandis attulerint, eidem etiam postea, ut videbimus, in fidei confessione ac martyrio conjuncti. Res e constanti ecclesiæ Parisiensis traditione monumentisque antiquis constat, nec ab ullo revocatur in dubium.

[132] [priori quidem ut sacerdote, posteriori ut diacono, certo usus est Parisiis;] Ac illorum quidem alter presbyteri, alter diaconi munere Dionysium adjuvit; verum, uter presbyter, uter diaconus exstiterit, non nemo forsan ambigat. Ado & post hunc Notkerus, Sanctos hosce una cum S. Dionysio in Martyrologiis a se contextis hodie annuntiantes, Eleutherio presbyteri, Rustico diaconi titulum attribuunt, idemque etiam facit Rabanus; contra vero Usuardus, Adonem ut plurimum, nisi hunc a vero deprehenderit devium, ad verbum fere exprimere solitus, Rusticum presbyteri, Eleutherium diaconi appellatione in concinnato a se Martyrologio hodie insignit, Adonemque adeo hic corrigendum existimavit; neque vero immerito; ipsemet enim Ado, cui hic idcirco documenta in SS. Rustici & Eleutherii nominibus verosimillime confusa præluxerint, ad XXV Julii de ecclesia Sanctis hisce & S. Dionysio consecrata loquens Rusticum Eleutherio præponit. Adhæc in Corbeiensi alioque, quo potissimum usus est Florentinius, Hieronymiano apographo Rusticus presbyter, Eleutherius vero diaconus appellatur, ac in omnibus propemodum aliis, in quibus bini isti Sancti memorantur, documentis tam antiquioribus quam recentioribus idem etiam fit, aut certe Rusticus Eleutherio præponitur. Nec a documentis illis Sanctorum nostrorum Acta, Commentario huic subjicienda, etsi interim, presbyteri quidem appellatione Rustico servata, Eleutherio tamen, non diaconi, sed archidiaconi, quod certe Dionysii ævum non sapit, titulum adscribant, abludere sunt censenda; ut nullus relinquatur dubitandi locus, quin prior quidem re ipsa presbyteri, posterior vero diaconi munere apud Dionysium fuerit perfunctus.

[133] Nunc quid hic, cum Parisios advenisset, in civitate hac præstiterit, [ubi ecclesiam, ut anonymus noster, cujus verba una cum nonnullis] discutiamus. Actorum, quæ edituri sumus, auctor anonymus num. 6 sic scribit: Hunc ergo locum (Parisios) Dei Famulus (S. Dionysius nimirum) elegit expetendum. Ad quem cum primum fide armatus & constantia confessionis accessisset intrepidus, ecclesiam, illis quæ necdum in locis erat, & populis illis novam construxit, ac officia servientium clericorum ex more constituit, probatasque personas honore secundi ordinis ampliavit. Cinctus ergo fide & jam constructione basilicæ roboratus, Deum gentibus non desinebat insinuare, quem noverat, ejusque omnibus & judicium & misericordiam anteponens, paulatim sociabat Deo, quos diabolo subtrahebat. Tantas etiam per illum Dominus dignabatur exercere virtutes, ut rebellium corda gentilium non minus miraculis, quam prædicationibus obtineret. Dominus le Beuf, supra adhuc num. 12 laudatus, qui, Acta illa ex aliis aliorum Sanctorum Actis seu, ut exactius loquar, e variis, quæ partim ex hisce, partim aliunde fuerint accepta, fragmentis ac laciniis consarcinata esse, in suis in Historiam Parisiensem Dissertationibus, anno 1739 editis, contendit, secundam etiam e phrasibus, quæ verbis jam nunc recitatis concipiuntur, fragmenti aliunde accepti characteres præ se ferre, arbitratur; hæc autem illi sedet sententia ex eo, quod, ut ibidem pag. 47 ait, Actorum scriptor, S. Dionysium, statim atque Parisios advenerat, ibidem & ecclesiam exstruxisse, & clerum integrum, fide etiam, quod incredibile apparet, nondum prædicata, formasse, memoriæ prodat, ac præterea, id consilii ex more, quæ locutio, ut vult, a primorum seculorum Actis aliena est, exsecutioni a Sancto mandatum fuisse, asseveret.

[134] Adhæc idem dominus le Beus, quo magis adhuc eorum, [in hæc observatis hic dantur,] quæ de erecta a S. Dionysio Parisiis ecclesia cleroque etiam ibidem constituto Actorum auctor mox datis verbis scribit, fidem elevet, in præfatis suis Dissertationibus pag. 55 & seq. ita verbis Gallicis, quæ Latina facio, observat: Homines, adjunctis, quæ ab hoc historiographo (Gregorio Turonensi) fidei initia Turonibus, cujus civitatis hic erat episcopus, comitata fuisse narrantur, probe imbuti, anonymum Actorum S. Dionysii scriptorem observare fecissent, duas ab eo res, quæ simul stare non possent, conjungi, videlicet eo tempore, quo idololatria firmissimas egerat radices, Dionysii missionem & simul subitaneam ecclesiæ clerique eadem, qua seculo quarto aut quinto fieri id potuisset, facilitate Parisiis factam erectionem. Quicumque, critices peritus, qui Vitæ S. Dionysii auctori æqualis fuisset, observare eum fecisset, a Gregorio, qui Historiam Turonensem apprime habebat perspectam, memoriæ prodi, S. Gatianum, qui Turonas fidem attulit, in locis subterraneis seu cryptis, ut cum parvo Christianorum, quos Jesu Christo acquisierat, numero sacra mysteria diebus Dominicis celebraret, sese abdere fuisse compulsum, quod frequenter a civitatis magistratibus, cum factus eis fuisset obvius, injuriis ac contumeliis fuisset affectus.

[135] Ita hactenus ille; verum, etsi quidem auctor, [memoriæ prodit, exstruxit,] quem hæc pungunt, fidem indubitatam in iis, quæ memorat, nulla omnino ratione, ut jam sæpius monui, mereatur, id tamen, quod de ecclesia a S. Dionysio Parisiis exstructa cleroque constituto supra huc transcriptis verbis scribit, neutiquam a virorum Apostolicorum, qui primis Ecclesiæ seculis quaquaversum Christi fidem disseminarunt, consuetudine alienum videtur. Subinde quidem, ne hanc servare possent, magistratus ethnici obstabant; verum hi non omnes ubique in sacros præcones eadem, qua in S. Gatianum Turonenses, inhumanitate ac odio fuerunt. Certe, ferali nondum in Christianos persecutione a Diocletiano mota, Nicomediæ in Bithynia, ubi non raro imperatores morari solebant, altioris etiam fastigii ecclesiam, quæ ex ipso imperiali palatio spectari posset, Christianos ad synaxes suas celebrandas habuisse, Firmianus Lactantius lib. 2 de Mortibus Persecutorum cap. 12 luculentissime prodit. Adhæc S. Saturninus, qui Decio & Grato consulibus seu anno 250 Tolosam venit, ecclesiam ibidem, uti ex antiquis ejus Actis, supra sæpissime laudatis, liquet, exstruxit, nec difficile foret plures alios assignare viros Apostolicos, qui pariter seculo III in Galliarum urbibus, fidei lumine a se illustratis, ecclesias erexere. Ac id quidem tum facere sacri omnes præcones, uti monstrare quam plurimis allegatis exemplis possem, solemne habuisse videntur.

[136] [clerumque in eadem, ut Parisiensi] Quod cum ita sit, clerum quoque, si non majorem, talem saltem, qualem rerum ac temporis ordo ferebat, in ecclesiis a se exstructis constituere solitos fuisse, minime incredibile apparet; ut adeo, contra ac vult laudatus le Beuf, non sit, cur locutionem, qua anonymus Actorum, a nobis edendorum, auctor, dum Dionysium Parisiis & ecclesiam exstruxisse & clerum constituisse, scribit, id ab eo ex more factum ait, a primorum seculorum Actis alienam arbitremur. Talis certe, etsi interim, Dionysium, cum Parisios advenisset, ecclesiam ibidem tam cito, quam id factum innuit scriptor noster anonymus, exstruxisse, in animum non inducam, nullo prorsus modo mihi apparet; ut enimvero, rebus ita, ut jam dixi, habentibus, hic opportune ad institutum nostrum locutus fuisse videatur Gerardus du Bois supra adhuc laudatus, Hist. Ecclesiæ Parisiensis lib. 1, cap. 3, num. 6 sic scribens: Non omnia contemnenda sunt, quæ auctor (anonymus scilicet Actorum S. Dionysii per verba proxime huc transcripta) ex traditione suorum temporum commemorat, quæque, ut res ætate S. Dionysii erant, nec ab antiquis Ecclesiæ moribus, nec a prisca Christianorum consuetudine erant aliena, qualia sunt imprimis ea, quæ de ordinatione clericorum & basilicæ constructione prodidit. Sane primis Apostolis mos erat, si messem uberem excrescere cernerent, operariorum manum statim advocare ministrosque sibi assumere, quibuscum suos labores partiebantur, & ex clero populoque ecclesiam constituere.

[137] [hic laudato historico pariter est visum,] In hunc modum S. Dionysius Rusticum presbyterum Eleutheriumque diaconum allegit, quos & sacræ ejus expeditionis & certaminis fuisse socios, Acta Passionis eorum Martyrologiaque prædicant, & vetera alia monumenta testantur. Quid ni quoque basilicam S. Dionysius extruxit? Nam & conventicula & ecclesiæ Christianorum, dum quies erat ecclesiis, ante & post tempora Decii publice habebantur. Sub principatu Alexandri imperatoris “Cum Christiani” (ita in Alexandro, ut in margine notatur, Lampridius) “quemdam locum, qui publicus erat, occupassent, contra popinarii dicerent, sibi eum deberi, rescripsit Alexander imperator, melius esse, ut quomodocumque illic Deus colatur, quam popinariis dedatur.” Et Gallienus, post cladem Valeriani ecclesiis reddita pace, edicto sanxit, ut qui loca, Christianæ Religioni sacra, calente persecutione, occupassent, ab iis nulla mora secederent. Hæc & alia testimonia probant, Christianis licitum fuisse ecclesias quietis temporibus palam habere, atque adeo nihil prohibere, quo minus S. Dionysius ecclesiam Lutetiæ construxerit, seu domus his initiis, seu conventiculum fuerit.

[138] Ita ille, a Dionysio Parisiis & ecclesiam fuisse exstructam, [constituit, aliaque indubie,, quæ ignorantur, præclare gessit.] & cleros, qui sacris in hac muneribus fungerentur, constitutos fuisse, pariter existimans; & sane, ut e supra dictis liquet, non immerito. Porro nonnulla etiam deinde, pro loco, quo Parisiis a Dionysio ecclesia fuerit exstructa, determinando ab eruditis excogitata, subjungit; verum res illa, quidquid hi egerint, in obscuro est, facilius forsan in lucem producenda, si sacrum istud ædificium stetisset diutius; verum, cum sub seculi IV initium, sævissima in Christianos a Diocletiano persecutione excitata, quam plurima, imo forsan fere omnia, horum templa, uti ex iis, quæ Firmianus Lactantius lib. 2 de Mortibus Persecutorum cap. 15 scribit, intelligitur, in Galliis fuerint diruta, tum quoque ecclesiam, quam Dionysius Parisiis exstruxerat, solo fuisse æquatam, verosimile apparet. Porro, etsi quidem, quin Dionysius multa alia ibidem præclare gesserit, dubitandum non sit, ea tamen non minus, quam quo loco dicta ecclesia Parisiis steterit, ignoramus. Nec melius habemus compertum, quosnam ibidem S. Dionysius ad fidem adduxerit, & quamdiu ecclesiam, a se fundatam, gubernarit. Ado interim & Usuardus aliique hagiologi, Dionysium Parisiis per aliquot annos commisso sibi operi gnaviter incubuisse, in Fastis sacris a se contextis affirmant. Et vero, nec numero admodum paucos fuisse illos aliquot annos, oportet, cum Dionysius, ut apparet, haud diu admodum post annum 250 Parisios advenerit, nec citius ibidem, quam anno circiter, ut verosimilius videtur, 286, martyrio fuerit coronatus, quemadmodum § proxime seq. sumus visuri.

§ IX. Qui & quo circiter tempore SS. Dionysius ejusque Socii Rusticus & Eleutherius martyrio fuerint affecti.

[Sancti, persecutione in christianos exorta,] Anonymus Actorum, quæ Commentario huic subdemus, auctor, nonnulla de antiquo generis humani hoste, qui, quanta sibi ex assidua populorum per Dionysium conversione inferrentur damna, conspiciens, diram in sacros Euangelii præcones, sectatoribus suis in hosce commotis, persecutionem excitarit, præfatus, num. 8 mox subjungit: Persecutionis ergo publicata sententia, impiorum gaudens turba progreditur, & contra Dominicum populum pugnatura conspirat, non cunctati appetere gladio, quos Dominus suos suo monstraverat esse signaculo. Itaque cum occidui orbis partem pro Christianorum inquisitione percurrerent, sanctum Dionysium, contra incredulos dimicantem Parisius repererunt: cum quo Rusticum presbyterum & Eleutherium archidiaconem persecutionis furor invenit. Hilduinus, dum quæ huic anonymi nostri textui respondent, in sua Sanctorum nostrorum apud Surium Passione num. 24 & duobus seqq. commemorat, præfectum Fescenninum Sisinnium, persecutionis in christianos publicata sententia, ex Urbe in Occidentem cum electa apparitorum manu, ut S. Dionysium perquireret, exquisitissimisque, ni idolis sacrificare vellet, tormentis necaret, missum fuisse, huncque abs illo Parisiis una cum SS. Rustico & Eleutherio inventum, ac porro, cum prius urgens de capiendo sancto Antistite imperatoris jussio fuisset divulgata, comprehensum etiam fuisse, scribit. Verum unde hæc is scriptor hauserit, haud comperio; ast certe, parum admodum probabilia esse, nemo non videbit, qui vel mediocriter in crisi historica fuerit versatus. Cum anonymi nostri narratio, proxime huc transcriptis verbis concepta, de Fescennino Sisinnio apparitoribusque ad perquirendum Dionysium ex Urbe missis sileat, nec quidquam præterea, quod a veri specie abhorreat, complectatur, Hilduiniana certe longissime præstat, etsi interim, nec qui illius autor est, fidem ubique indubitatam mereatur, ut jam sæpius insinuavi.

[140] [a præfecto, qui vel Fescenninus Sisinnius,] Utut sit, dubitandum equidem non est, quin Dionysius, cum plures jam annos fidei diffundendæ, ecclesiæque Parisiensi regendæ impendisset, sævaque in christianos persecutio esset exorta, comprehensus unaque cum SS. Rustico presbytero & Eleutherio diacono in carcerem missus fuerit. Verum præfecti, a quo res gesta sit, nuspiam mentio, nedum nomen, in Actis edendis reperitur; is tamen quemadmodum ab Hilduino, ita etiam ab Adone Fescenninus Sisinnius appellatur; ab Usuardo vero itemque a Romani Parvi, qui non tantum Usuardo, sed etiam Adone & Hilduino est antiquior, authore Fescennini tantummodo nomine distinguitur. Dubitandum non apparet, quin id posterior hic martyrologus e documento, ante annum circiter 740, quo, ut Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione num. 142 docet, Martyrologium suum contexuit, conscripto, deprompserit; verum quod qualeve illud fuerit, determinando non sum. Acta quidem S. Nicasii, in quibus hic, pro socio etiam S. Dionysii a nonnullis habitus, sub Fescennino, nulla tamen distinctiori hujus notione addita, passus asseritur, laudari invenio; verum an Acta illa seculo octavo antiquiora sint, compertum haud habeo, nec satis etiam scio, qua auctoritate vel Ado dictum præfectum appellarit Fescenninum Sisinnium, vel Usuardus, omisso Sisinnii vocabulo, solo illum Fescennini nomine distinxerit. Quod modo ad Hilduinum, qui non modo Usuardo, sed & Adone est antiquior, spectat; cum Scriptor, qui conscriptionem Visbianam, seculo demum VIII, uti e supra dictis apparet, confictam, in litteras misit, Lisbium patrem suum a matre sua Larcia (præmissum Actis S. Dionysii Areopagitæ Comment. num. 45 videsis) Fescennino Sisinnio proditum affirmet, seu potius, ut, quod res est, dicam, comminiscatur, idque etiam Hilduinus in Sanctorum nostrorum Passione num. 27 memoriæ prodat, is verosimillime, præfectum, a quo Dionysium capptum scribit, appellatum fuisse Fescenninum Sisinnium, e solo illo lutulento ac turbido fonte acceperit.

[141] Verum, etsi id ita sit, re tamen ipsa præfectum illum, [vel certe Fescenninus appellatus fuerit, comprehensi, in carcerem,] de quo apud scriptores, Visbiana conscriptione laudatisque martyrologis certo antiquiores, nihil omnino notatum invenio, Fescenninum Sisinnium aut certe Fescenninum fuisse appellatum, pro certo atque indubitato videtur habendum. Ea sedet sententia, tum quod nulla plane, ut contrarium credatur, impellat auctoritas, tum quod posteriori isto nomine distinguatur non solum ab Usuardo, sed etiam a Romani Parvi auctore, cui certe Visbianam conscriptionem, utpote seculo demum octavo medio, ut supra docui, conscriptam nec ante Hilduinum, ut ipsemet hic scriptor in suo ad Ludovicum Imperatorem Rescripto num. 5 prodit, ulli notam, præluxisse, nemo merito dixerit. Porro Hilduinus non tantum qui præfectus, a quo Sancti nostri fuere comprehensi, sed & qui ipsemet carcer, in quem, eo jubente, fuerunt conjecti, appellatus fuerit, e Visbiana conscriptione indubie didicerit. Is enim scriptor, qui, quemadmodum ipsemet prodit ac supra jam docui, in conscribendis Sanctorum nostrorum Actis qualemcumque illam lucubrationem sibi prælucentem habuit, carcerem illum eodem, quo in hac appellatur, Glaucini nomine distinguit, nec scio, an ullum aliud, in quo id etiam fiat, documentum reperiatur Hilduino antiquius. Doubletus, carcerem illum a nomine illius, a quo custodiebatur, ita appellatum fuisse, in Antiquitatibus San-Dionysianis lib. 1 cap. 7 conjiciendo adjungit; verum, uti ipsummet carceris nomen, utpote in sola sublestæ admodum fidei conscriptione Visbiana fundatum, ita etiam hæc Doubleti conjectura plane est incerta.

[142] Nec omnino certum etiam est, quo Parisiensis civitatis loco carcer ille fuerit situs. [Parisiis alterutro forsan e locis] Liquet id ex iis, quæ hac de re in ecclesiæ Parisiensis Historia lib. 1, cap. 4, num. 2 scribit plus semel jam laudatus Gerardus Du bois. Verba ejus, quod ad S. Dionysii gloriam non parum conducant, huc transcribo. Sic habent: Vulgaris opinio est, Dionysianum carcerem in eo fuisse loco, ubi modo ecclesia est S. Dionysii de carcere, sed id non adeo certum esse comperio. Etenim ex veteribus chartis Ansoldus vir nobilis seu miles, ut illis temporibus dicebatur, cum uxore Retrude ecclesiam S. Dionysii de carcere fundavit de consensu Rainoldi comitis Milidunensis & episcopi Parisiensis, & in usum clericorum seu canonicorum dotavit; quam fundationem rex Robertus Aurelianis anno XIX regni sui confirmavit, quod ex regis & postea ex Girberti, Parisiensis episcopi, litteris datis anno MCCXXII accepimus. In his porro vocatur illa ecclesia de Parisiaco carcere, & in aliis de Parisiensi carcere, quasi antea non tam fuisset S. Dionysii, quam publicus urbis carcer. Quidquid sit, fama est, vel ibi exstitisse carcerem illum, ubi SS. Martyres Dionysius, Rusticus & Eleutherius prima pro fide inierunt certamina, vel non procul ab eo loco.

[143] Nam tradunt, ecclesiam, quæ modo S. Symphoriani dicitur, [hic assignatis situm,] olim fuisse carcerem Dionysianum, in cujus rei testimonium litteras proferunt Matthæi Bellimontis comitis & Odonis episcopi Parisiensis. Anno MCCVI ille comes tam in salutem animæ suæ, quam in compensationem itineris hierosolymitani locum “reverentiæ & religionis antiquæ, in quo gloriosus martyr Dionysius in carcere dicitur fuisse detentus, concessit Deo & Odoni episcopo Parisiensi” ad ædificandam ecclesiam tresque sacerdotes constituendos, qui Deo jugiter ministrarent. Ex iisdem litteris intelligimus, in eodem loco antea capellam fuisse sub nomine S. Catharinæ ex pietate fidelium conditam, quæ desuetudine & hominum incuria neglecta collapsaque fuerat, quæque ex liberalitate Matthæi comitis, ut dictum est, in honorem & venerationem S. Dionysii restituta est; eamdem porro esse, quam quæ modo S. Symphoriani basilica est, charta fundationis docet; ejus enim situm describens, meminit “viæ stratæ,” quæ inter ipsam est & ecclesiam S. Dionysii de carcere. Cur autem dicta S. Symphoriani ecclesia sit, non memini me legere; si conjicere licet, dicam propter vicinitatem alterius ecclesiæ S. Dionysii facile mutatum nomen, sanctique Symphoriani ecclesiam appellatam propter reliquias illius sancti Martyris, quæ in ea fidelium venerationi expositæ custodiuntur. Ante Odonis tempora nullum, quod sciam, monumentum est in locum Dionysiani carceris ecclesiam illam fuisse ædificatam.

[144] [fuere conjecti, variisque suppliciis, quæ ab Hilduino,] Ita hactenus ille de carcere, in quem Sancti nostri fuere conjecti; cum autem, quæ dictis ejus addam, non habeam, nonnulla modo de suppliciis, quibus fuerint affecti, subjungo. Anonymus Actorum, quæ edemus, auctor, Dionysium sociosque ejus Rusticum & Eleutherium, cum interrogati fidem libere fuissent professi, multis injuriis ac suppliciis affectos, verberibusque etiam maceratos fuisse, num. 9 tradit. Porro scriptori isti Gregorius Turonensis quantum ad Dionysium (de Rustico enim & Eleutherio silet) omnino consonat; Dionysium enim diversis, priusquam martyrio ad Superos migraret, pro Christi nomine fuisse affectum pœnis, lib. 1 Hist. Franc. cap. 28 scribit. Beatus, inquit, Dionysius, Parisiorum episcopus, diversis pro Christi nomine adfectus pœnis, præsentem vitam gladio imminente finivit. Et vero, cum nulla plane anonymi nostri aut Gregorii auctoritate vel major vel antiquior auctoritas contrarium suadeat, Dionysium reipsa, priusquam gladio coronam referret martyrii, variis fuisse affectum suppliciis, sat certum apparet. Verum quæ qualiave illa fuerint, Gregorius & anonymus noster haud exponunt, nec ego, deficientibus ad id quibuscumque etiam aliis antiquis sat probæ notæ documentis, determinare queo. Hilduinus interim ait, Dionysium, cum prius una cum SS. Rustico & Eleutherio semel ac iterum flagellis cæsus fuisset, primo quidem lecto ferreo, igne subjecto candenti, impositum, deinde vero, cum toto ambustus corpore extractus inde fuisset, ferocissimis bestiis objectum fuisse, cumque, hisce ad preces ejus mansuefactis, ex ardenti etiam clibano, in quem fuerat conjectus, exiisset illæsus, nec varie tortus in cruce, in quam post actus fuerat, suppliciis succumberet, depositum ex hac in carcerem iterum fuisse conjectum, ex eoque, in quo & sacrosanctum Missæ sacrificium, mirabiliter interea ab ipsomet Jesu Christo, cum angelis ei apparente, sacra communione refectus, celebrarit, haud ita multo post eductum martyrii tandem palmam una cum SS. Rustico & Eleutherio, postquam iterum una cum hisce flagellatus fuisset, capite amputato, retulisse.

[145] [rectene, an secus, incertum, recensentur,] Talia sunt supplicia, quæ Dionysium, priusquam martyrio coronaretur, pertulisse, Hilduinus in Sanctorum nostrorum Passione, nulla etiam omnino, qua sese dubitare insinuet, adhibita loquendi formula, num. 27 & tribus seqq. confidenter scribit; verum, rectene, an secus, modo dispiciamus. Illa omnia hic scriptor, uti ex iis, quæ ipsemet in suo ad Ludovicum imperatorem Rescripto num. 5 memorat, nemo non concludet, e Passionis Dionysianæ libello, e conscriptione Visbiana & ex antiquis Missalibus libris, seu e duabus de SS. Dionysio ejusque Sociis Rustico & Eleutherio, quæ in illis fuerint contentæ, Missis indubie acceperit. Verum tam dictus, licet etiam antiquissimus ab Hilduino vocetur, Passionis Dionysianæ libellus, quam Visbiana, nullo omnino, ut supra docui, in pretio habenda, conscriptio, sublestæ admodum erat fidei, uti liquet ex iis, quæ in Comment., fabulosis S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, § 2 disserui; quod autem ad antiquos Missales libros duasve, quæ in hisce contentæ fuerint, missas jam spectat, nec ex hisce de suppliciis, quæ S. Dionysio fuerint illata, quidquam certi habere compertum potuit Hilduinus, uti haud difficulter colliges ex iis, quæ in eodem Comment., fabulosis S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, num. 50 & quatuor seqq. adduxi in medium. Quidquid itaque Hilduinus speciatim de suppliciis, quæ Dionysius pertulerit, memoriæ prodit, plane est incertum. Hunc interim & SS. Rusticum & Eleutherium variis suppliciis fuisse affectos, indubitatum apparet, uti etiam eos martyrii coronam, cervice gladio abscissa, fuisse adeptos. Sane ex iis, quæ nunc subdo, hoc postremum saltem omnino constare videtur.

[146] Fortunatus, supra sæpissime jam laudatus, S. Dionysiium, [martyrium capite amputato consummarunt.] quod collum pro fide dederit secandum, laudibus extollit, deque eo in egregio, quod versibus composuit, elogio lib. 1 poemat. cap. XI sequentem loquitur in modum:

Qui fervente fide Christi solidatus amore
      Vertice supposito colla secanda dedit.
Membrorum contemptor erat, cupiendo coronam,
      Vile putans quidquid ferret amore Dei.
Ut moritura caro donum immortale pararet,
      Vulnera dilexit, sed caritura nece.
Hostili occurrens gladio se misit olympo;
      Unde mori voluit, vota salutis habet.

Fortunato porro Gregorius Turonensis, uti ex ejus verbis proxime huc transcriptis liquet, assentitur; hisce autem duobus scriptoribus, quibus præterea hac in re nullam omnino auctoritatem adversari invenio, adjungenda sunt, quæ Commentario huic subdentur, Sanctorum nostrorum Acta, itemque non pauca, quibus & constans suffragatur traditio, Martyrologia, tam antiquiora seu classica, quam recentiora, quæ omnia, Dionysium, imo & socios ejus SS. Rusticum & Eleutherium martyrium gladio consummasse, affirmant. Verum duo dicti scriptores litterariaque hæc monumenta omnia, quæ ita Dionysium, capite abscisso, finiisse martyrium, unanimi consensu tradunt, pari etiam consensu de lecto ferreo, de condemnatione ad bestias, de clibano ardenti silent; etsi autem clibanum, ut Gerardus du Bois in ecclesiæ Parisiensis historia lib. 1, cap. 4, num. 3 me docet, Parisiis in ecclesia S. Dionysii de Passu fidelium erga Dionysium pietas venerandum fecerit, haud quaquam tamen ex hac de supplicio, quod, ut diximus, Dionysium in clibano pertulisse, Hilduinus ait, certi effici possumus, uti nec de apparitione supra memorata, quæ Dionysio in carcere fuerit oblata, e saxo seu lapide, in quo, ut Felibianus in sua San-dionysianæ abbatiæ Hist. pag. 76 testatur, supra unam e San-dionysianæ ecclesiæ portis, Hilduino antiquioribus, miraculum istud hodieque cernitur expressum seu repræsentatum; sæpissime enim factum esse, ut & populares devotiones & repræsentationes hujusmodi vel e meris erroribus hallucinationibusve, vel e traditionibus falsis traxerint originem, eruditis passim est notum.

[147] [Id, cujus epocha determinatu admodum difficilis est,] Nunc ad id, quod secundo loco hic inquirendum, seu ad tempus, quo Sancti nostri subierint martyrium, progrediamur. Etsi Gregorius Turonensis imperatorem, sub quo S. Dionysius missus fuit in Gallias, luculentissime, ut supra vidimus, signarit, nihil tamen uspiam, unde tempus, quo deinde ibidem Sanctus una cum SS. Rustico & Eleutherio martyrio fuerit affectus, determinari queat, memoriæ proditum reliquit. Nec id etiam Actorum, quæ edemus, scriptor anonymus, nec Martyrologii Romani Parvi author, nec, qui hoc recentiores sunt, martyrologi classici Usuardus & Ado, nec denique ulli alii scriptores antiqui fecerunt; ut enimvero, quo tempore, quave in persecutione Sancti nostri, fuso pro Christo sanguine, martyrii palmam retulerint, sit oppido determinatu difficile. Dionysium quidem a præfecto Fescennino seu Fescennino Sisinnio gladio animadversum, Ado & Usuardus notant, cumque his præterea Romani Parvi author adstipuletur, est sane, cur etiam, ut Dionysius sub præfecto illo passus crederetur, e vera ac genuina traditione promanasse arbitremur. Verum quo tempore Fescenninus seu Fescenninus Sisinnius vixerit, uti & sub quo imperatore præfectum in Galliis egerit, non minus in obscuro est, quam ipsummet, quo Dionysius ejusque Socii Rusticus & Eleutherius martyrium subierint, tempus; cum autem sic habeat, aliunde isthoc, quod e dictis cognitioni nostræ Scriptorum Monumentorumque omnium antiquorum silentium subtraxit, eruere conemur, huncque in finem, cuinam e persecutionibus, in Christianos post Dionysii in Gallias adventum excitatis, Sanctorum nostrorum martyrium potissimum conveniat, examinemus.

[148] [non sub Imperatoribus hic recensitis] Cum Decius, quo imperante, in Gallias anno 250, ut supra docuimus, Dionysius venit, biennio dumtaxat tenuerit Romanum imperium, certe hic Sanctus noster, qui, quemadmodum Ado & Usuardus, traditione etiam suffragante, nec ulla omnino seu documenti seu scriptoris alterius antiqui auctoritate reclamante, in suis ad hunc diem Martyrologiis docent, commissum sibi fidei in Galliis propagandæ opus per aliquot annos ardenter implevit, martyrio haud fuerit, Deciana sæviente persecutione, e vivis sublatus. Porro Gallus & Volusianus, qui Decio, a Gothis interempto, anno 252 una cum Hostiliano in Romanum imperium successere, Christianos quidem, non secus ac Decius, sunt persecuti; verum (Pagium in Criticis ad dictum annum num. 18 videsis) localis dumtaxat exstitit illorum persecutio, fuitque, ea durante, Romæ tantummodo in Christianos sævitum, cumque deinde duo illi imperatores anno 253 a militibus suis, Hostiliano peste jam antea sublato, fuissent necati, Valerianus una cum filio suo Gallieno iis suffectus pacem Ecclesiæ mox reddidit; licet autem ille postea, anno videlicet 257, persecutionem in Christianos renovarit, tunc tamen in Galliis martyres fuisse effectos, haud comperimus, Valerianoque anno 259 in Persarum captivitatem illapso, Gallienus, patris clade meliora edoctus, pacem Ecclesiæ mox concessit, nec eam deinde Posthumus aliique, qui ab anno 260 usque ad annum 273, imperatoris Aureliani quartum, imperium Romanum in Galliis usurparunt, ullo modo ibidem turbasse uspiam leguntur. Crochus quidem, ethnicus Alemannorum rex, anno circiter 260 in Gallias cum numeroso exercitu irrupit, ibidemque, plurimis locis misere vastatis, non paucos Christianos martyrio affecit; verum qualiscumque hæc Chroci persecutio Dionysii martyrio, utpote quod hic, non ab Alemannico, sed a Romano præfecto, ut vel solum hujus Romanum Fescennini seu Fescennini Sisinnii nomen prodit, fuerit perpessus, neutiquam convenit, maxime cum Dionysium in persecutione, quæ Galliis, per hostes externos barbarosve turbatis, incubuerit, subiisse martyrium, e nullis omnino, quæ hoc comitata narrantur, adjunctis appareat.

[149] Porro cum ab anno 250, quo Dionysius in Gallias venit, [nec etiam, contra ac ecclesiæ Parisiensis historicus] ad annum usque Aureliani quartum, Christi 273, Galliarum res eo, quo jam dixi, loco exstiterint, nulla certe tunc ibidem, in qua Dionysium occubuisse verosimile sit, persecutio in Christianos fuit commota. Verum Aurelianus, qui, cum primum imperare cœperat, haud prorsus alieno a Christianis fuerat animo, postea tamen, mutata paulatim sententia, eo etiam devenit, ut lata olim in eos crudelia persecutionis edicta novo emisso edicto ultimo imperii sui anno, Christi 275, instaurarit; licet autem, ut Lactantius de Mortibus persecutorum scribit, inter initia furoris sui ab ipsismet amicis suis, nondum etiam ad Provincias ulteriores cruentis ejus edictis perlatis, e falsa quadam suspicione fuerit interemptus, erit tamen fortassis non nemo, qui, quod Martyrologia tabulæque ecclesiasticæ Martyres in Galliis sub Aureliano notent, fuisse tum ibidem imperatoris hujus in christianos edictum promulgatum persecutionemque illius virtute exarsisse, in animum inducat. Certe, id reipsa factum, existimat in sua ecclesiæ Parisiensis Hist. lib. 1, cap. 5, num. 6 Gerardus du Bois, hincque, nonnullis, quos dicta Martyrologia tabulæque ecclesiasticæ sub Aureliano consignant, Gallicanis enumeratis martyribus, sequentem etiam (rectene, an secus, mox videbimus) pro Dionysii martyrio persecutioni, ab Aureliano motæ illigando ratiocinatur in modum: Ex his facile adducor, ut credam, S. Dionysium cum sociis in persecutione Aureliani comprehensum, variis suppliciis affectum esse, ac demum jussu Fescennini præfecti obtruncatum.

[150] Decio S. Dionysium supervixisse constat; Valeriani furor non invasit Gallias: [ratiocinio, verbis, quæ] sub præsidatu & tyrannide Posthumi quietæ fuerunt: S. Dionysius “per aliquot annos commissum sibi opus persecutus est” ut habent Martyrologia; hos sane annos ecclesiæ Parisiiensi condendæ utiliter insumpsit, & fidei stabiliendæ, quam ita intimis Parisiensium mentibus infixit, ut neque denuo Parisiensem instaurari ecclesiam, neque his in locis fidem iterum tradi oportuerit, quod opus non unius aut alterius anni fuit. Huc accedit, quod hæc Aureliani persecutio in his maxime Galliarum tractibus grassata est; neque aliam persecutionem, neque tempus aliud martyrio S. Dionysii facile tribuas. Quod autem sub Aureliano passum esse, nullibi reperias, id ex eo, quod sum dicturus, accidisse reor. Aurelianus post publicatum contra nos edictum apud Cænophrurium inter Heracleam & Byzantium interemptus est. Deferentibus sibi invicem senatu exercituque honorem subrogandi in illius locum imperatoris, interregnum fuit, ita ut (Flavio Vopisco teste) “per sex menses imperatorem Romanus orbis non habuerit, omnesque judices permanerent, quos aut senatus aut Aurelianus elegerat.” Cum cruenta principis edicta interim permanerent, nec nisi Tacito imperante revocata sint, integrum fuit præfectis provinciarum præsidibusque vel uti mansuetudine, vel crudelitatem in christianos exercere, prout quisque odio vel studio in eos ferebatur.

[151] [huc transcribuntur, concepto diversisque,] Duo itaque fuerunt tempora hujusce persecutionis; alterum, dum Aurelianus viveret, aut vivere adhuc in provinciis crederetur; alterum, cum, eo sublato, interregnum fuit, & nihilominus persecutio continuaretur. Inde accidit, ut, qui primis persecutionis diebus passi sunt, sub Aureliano passi dicerentur; Actis vero eorum, qui interregni tempore martyrium fecerunt, nomen potius præsidis, quam imperatoris, aut neutrius aliquando apponeretur. Hoc postremo tempore certamen S. Dionysii contigisse, & ideo nomen solummodo Fescennini præfecti annotatum Fastis ecclesiæ conjicio. His ducti conjecturis dicimus, S. Dionysium coronatum martyrio VII. Idus Octob. anno Christi CCLXXVIII, imo (correcto scilicet, quo hic laudatus author utitur, Baroniano calculo) anno 275, quo anno Annales ecclesiastici cædem Aureliani & interregnum imperii fuisse annotant. Cum autem Tacitus sit renunciatus imperator VII. Calendas Octobris, sanctum Dionysium passum esse oportet dies XIV, postquam ad imperium evectus est, nondum nuncio de electione Taciti in has regiones perlato, nedum revocato edicto Aureliani in christianos. Ita hactenus scriptor laudatus, totum suum hoc, quam longum est, ratiocinium potissimum superstruens emisso per Aurelianum in christianos edicto, quod post principis hujus necem, anno 275 circa vigesimum, uti ibidem num. 3 Pagius in Criticis docet, Martii diem patratam, fuerit & in Galliis publicatum, & vim suam, multis idcirco ibidem martyrio tunc affectis, per sex amplius menses, donec Romani imperii interregnum per Taciti electionem cessasset hæcque in Galliis fuisset annunciata, obtinere adhuc perrexerit.

[152] [quæ hic] Verum an reipsa, quod Aurelianus paulo ante cædem suam in Christianos emisit, edictum promulgatum in Galliis umquam fuerit, mihi admodum apparet dubium. Nec ea de re certum me efficiunt Martyres, qui, ut laudatus author insinuat, edicti illius virtute tum fuerint in Galliis pro fide occisi. Et vero epocha, quam sic horum martyrio assignat, mihi sane non minus, quam ipsamet præfati edicti in Galliis promulgatio, dubia apparet atque incerta. Meritone, an secus, studiosus lector ex iis, quæ dicturus modo sum, dijudicet. Martyrologia quidem, ut ait loco cit. idem author, tabulæque ecclesiasticæ, S. Columbam Virginem Senonis, Savinianum in territorio Tricassino, Juliam virginem, Claudium, Justum, Jucundinum, cum quinque horum sociis, ac Patroclum Trecis martyrium sub Aureliano subiisse, diserte tradunt; verum id factum esse, emisso per Aurelianum in christianos edicto, quod etiam post principis hujus mortem promulgatum in Galliis fuerit, suamque adhuc vim fuerit sortitum, nuspiam vel utcumque insinuant, nedum aperte edicunt. Bollandus noster ad diem XXI Januarii, quo S. Patroclus Trecis in Gallia sub Aureliano passus in Martyrologio Romano asseritur, antiquiorem vulgavit Sancti hujus Vitam; cum autem in hujus fine S. Patroclus XII Kal. Febr. die, VI Feria dicatur decollatus, ac Feria VI, quamdiu regnavit Aurelianus, cum XII Kal. Febr. seu XXI Januarii, solo anno 271 concurrerit, consectarium est, ut certe Patroclus, contra ac putavit dictus scriptor, vi edicti, per Aurelianum anno demum, ut dictum, 275 in Christianos emissi, martyrio haud fuerit affectus.

[153] Adhæc, cum Aurelianus, sub quo S. Patroclus occubuit, [in medium] non imperator, sed præses in dicta, quam Bollandus edidit, Vita vocetur, nec modo in S. Alexandri Papæ Actis de Aureliano utriusque militiæ comite, Christianos, regnante Traiano, persecuto, sermo sit, sed & alibi aliorum ejusdem nominis in dignitate constitutorum mentio occurrat, fueritne S. Patroclus in persecutione, ab Aureliano mota, an in alia, martyrii coronam adeptus, omnino etiam est incertum, quemadmodum jam Pagius in Criticis ad annum 277, num. 4 recte observavit. Porro quod ad alios Sanctos, jam supra cum S. Patroclo nominatos, quos pariter vi edicti, ab Aureliano in Christianos emissi, martyrio in Galliis coronatos, laudatus Ecclesiæ Parisiensis historiographus existimavit, jam spectat, eorum omnium Acta, iis solis, quæ ad S. Columbam, die XXXI Decembris Fastis sacris inscriptam, pertinent, exceptis, Operi nostro ad diem XXIX Januarii, quo S. Sabinianus seu Savinianus, & diem XXI Julii, quo S. Julia virgo, Claudius, Justus, Jucundinus & quinque horum Socii coluntur, exstant inserta, nec quidquam, unde hosce Sanctos virtute edicti, ab Aureliano in Christianos emissi, quod post principis hujus mortem fuerit & in Galliis publicatum & vim suam sortitum, martyrium subiisse concludas, uspiam suppeditant. Eosdem quidem omnes Sanctos sub Aureliano coronatos, notant, sed id ab eo, in vivis adhuc superstite & quidem in Galliis existente, factum adjungunt. Et vero Aurelianus, cum jam esset imperator, bis in Gallias venit, prima quidem vice, dum, ut Vopiscus in Aureliano refert, Tetricum tyrannum, qui ex Aquitaniæ præside imperator factus Gallias obtinebat, in potestatem suam, quod, quemadmodum Pagius in Criticis docet, anno 273 factum, una cum ejusdem exercitu accepit; altera vero, dum, ut idem Vopiscus in Aureliano narrat, Vindelicos, barbarica obsidione pressos, in libertatem, quod dictus Pagius ad annum 274 refert, asseruit.

[154] Jam vero, cum res ita habeat, sane præfatos Sanctos, [adducuntur,] uti eorum, ut dictum, Acta tradunt, Aureliani in Galliis existentis jussu (quod & de S. Columba, utpote pariter, ut ejus Acta perhibent, a dicto imperatore, in Galliis commorante, martyrio affecta, est dicendum) duobus dictis annis aut alterutro ex hisce pro fide fuisse obtruncatos, sat verosimile apparet, maxime cum Aurelianus benignum, quem imperii sui initio erga Christianos gesserat, animum processu temporis seu, ut Eusebius lib. 7 Hist., cap. 30 de illo loquitur, imperii sui tempore progrediente paulatim exuerit, facileque adeo factum esse possit, ut homo omni tempore, ut Victor in Epitome scribit, & sævus & sanguinarius & trux, jam inde etiam ab anno 273 & 274, edito nondum, quod supra memoravi, in Christianos edicto, sævire in eos cœperit in Galliis. In S. Reveriani undecimque aliorum Augustoduni in Gallia Martyrum Actis, in Opus nostrum ad 1 Junii diem jam illatis, pro fide hi Sancti Aureliani imperatoris, cum in Galliis hic versaretur, jussu narrantur necati, hincque eorum martyrium ad annum, quo Aurelianus Tetricum tyrannum in deditionem accepit ac per Æduos iter instituit, Henschenius noster retulit. Acta quidem tam S. Columbæ, quæ nondum a nobis edita, quam S. Saviniani, itemque SS. Juliæ, Claudii aliorumque supra memoratorum Martyrum, quæ jam ad XXIX Januarii & XXI Julii in lucem emisimus, notæ forsan haud adeo probatæ sunt; verum, qualiacumque sint, cum equidem in tempore, quo Sanctos, quos memorant, martyrium passos tradunt, nullo omnino seu ab auctoritate, seu aliunde petito argumento ostendantur falsa, efficiunt saltem, ut, an tum vere Sancti illi pro Christo necati haud sint, dubitari non immerito queat. Tillemontius, dum de persecutione, ab Aureliano mota, simulque de S. Columba aliisque Sanctis, qui sub hoc imperatore martyrium in Galliis subiisse dicuntur, tom. 4 Monument. Ecclesiast. pag. 345 & seqq. tractat, nullum uspiam verbum profert, quo, vel unum ex iis vi edicti, in Christianos ab Aureliano emissi ac post hujus cædem effectum adhuc sortiti, martyrium certo passum, utcumque insinuet; ut sane hic scriptor tum hinc, tum e nonnullis, quæ ibidem scribit, non parum, an ullus e Martyribus, quos recenset, vi edicti, ab Aureliano paulo ante obitum emissi, occisus in Galliis fuerit, dubitasse videatur.

[155] [rationibus infirmato, contendit, sub Aureliano,] Et vero nec ego, quantalibet facta indagine, ullum in Galliis Martyrem, qui vi ejusdem edicti necatus certo fuerit, invenire quivi; cum autem res ita habeat, atque e jam dictis, an vere vel unus ibidem vi memorati edicti, in Christianos ab Aureliano emissi suumque adhuc post hujus cædem effectum sortiti, martyrio fuerit affectus, pro dubio saltem, ne amplius quid dicam, sit habendum, supra huc transcriptum, quo Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii martyrium persecutioni, ab Aureliano per præsatum edictum motæ, adscribendum laudatus Ecclesiæ Parisiensis historiographus contendit, ratiocinium totam vim suam, utpote in sola Martyrum, qui vi ejusdem edicti post Aureliani cædem in Galliis fuerint necati, multitudine fundatam, amittit, nec est adeo, cur ob illud Sanctos nostros sub Aureliano martyrium subiisse arbitremur. Adhæc Germani, imperii Romani interregno a XX circiter Martii die, quo, ut dictum, Aurelianus anno 275 fuit occisus, usque ad Septembrem proxime sequentem durante, Romanorum trans Rhenum limites perrupere, jamque, cum XXV posterioris hujus mensis die Tacitus imperator fuit electus, diversas Galliarum urbes validas, nobiles, divites & potentes, ut Vopiscus in Tacito cap. 3 docet, occuparant; cum autem, Romanos in hoc rerum suarum statu Christianis in Galliis persequendis animum adhuc adjecisse, parum verosimile appareat, opinio pariter, qua, tum nihilominus Dionysium ejusque Socios SS. Rusticum & Eleutherium vi edicti, ab Aureliano emissi, martyrio fuisse affectos, laudatus historiographus statuit, parum verosimilis videtur.

[156] [tum etiam, dum in Galliis] Etsi porro a Romanis, contra ac apparet, Romano imperio vacante Tacitique electione nondum annuntiata, multi etiam in Galliis occasione edicti, ab Aureliano emissi, quod, hoc occiso, vim suam adhuc retinuerit, in fidei Christianæ odium fuissent perempti, haud propterea tamen ex horum numero illos quidem, qui, dum Aurelianus viveret, aut vivere adhuc in provinciis crederetur, fuere occisi, sub Aureliano, illos vero, qui postea, quamdiu adhuc, cognita jam Aureliani cæde, Romani imperii interregnum duravit, Tacitique electio annuntiata nondum esset, mortem oppetiere, sub præsidibus aut præfectis, imperatoris nomine suppresso, in eorum Actis ecclesiarumve Fastis fuisse notatos, recte existimaris; etsi autem conjectura, hinc formata, qua ductus Ecclesiæ Parisiensis historicus, S. Dionysium ejusque Socios, quod, ut putavit, Aureliano sex amplius mensibus jam cæso, Tacitique electione nondum annunciata, vi edicti sæpissime jam memorati fuerint occisi, sub solo præfecto Fescennino seu Fescennino Sisinnio, suppresso Aureliani nomine, in Fastis sacris consignari statuit, multum sane, ut Tillemontio tom. 4 Monument. Ecclesiastic. not. 6 in Dionysium Parisiensem est visum, habeat acuminis, dictus tamen, qui in libris Ecclesiasticis Sanctorumque Actis fuerit observatus, usus, cui soli illa inniti videtur, perperam adstruitur. Res e paucis, quæ subdo, patescet. Aurelianus, ut Pagius in Criticis docet, anno 275 circa XX Martii diem, a quo deinde usque ad Taciti electionem, die Septembris XXV proxime sequenti factam, Romanum imperium vacavit, ab amicis suis in Thracia, cum paulo ante edictum in Christianos emisisset, fuit occisus, & tamen S. Reverianus undecimque alii, qui ad 1 Junii, itemque S. Julia, SS. Justus & Jucundinus pluresque adhuc alii, qui ad XXI Julii diem, veluti in cælo tum primum martyrio nati, Fastis sacris exstant inscripti, sub Aureliano vel in his, vel certe in Actis, passionem eorum & exponentibus & dictis duobus diebus innectentibus, notantur passi.

[157] Reponi quidem potest, Aureliani cædem tum nondum fuisse in Galliis annunciatam; [versaretur, Christianos,] verum, cum hæc, ut dictum, circa XX Martii diem fuerit patrata, ignoratam adhuc die 1 Junii proxime sequenti, imo & XXI Julii ibidem fuisse, quis credat? Occiso, inquit ad annum 272 num. 12 Pagius in Criticis, Aureliano, uno aut altero mense, ut videtur, postquam persecutionis decretum emisit, ea post ejus interitum per aliquot menses duravit, per interregnum videlicet, quod sex mensium fuit, & quicumque Christiani (sive in Gallia nimirum, sive alibi) martyrium tunc passi sunt, sub Aureliano in Martyrologiis passi dicuntur, quia videlicet virtute ejus decreti occisi. At vero, dicet forsan modo non nemo, cum equidem, uti e jam dictis apparet, plurimi in Galliis, dum Aurelianus ibidem versaretur, in fidei Christianæ odium imperatoris hujus jussu fuerint occisi, nihil omnino impedire videtur, quo minus etiam Sancti nostri, alterutri ex annis 273 & 274, quibus ambobus Aurelianus in Galliis fuit, fuso pro Christo sanguine, occubuisse credantur, eorumque adeo martyrium sub Aureliano Ecclesiæ Parisiensis historiographus recte consignarit. Ita sane haud prorsus immerito potest videri, maxime si S. Prisci aliorumque plurimorum Martyrum Actis, in Opere nostro ad diem 26 Maii, quo hi Fastis sacris exstant inserti, in lucem jam emissis, adjungenda sit fides.

[158] Hæc enim initio sic habent: In diebus Aureliani imperatoris, [non tamen tanta, quanta id factum, S. Prisci Acta] idolorum decrescente cultura, & Christianæ religionis dogmate meliori successu provecto, ita persequentium furor exarsit, ut ipsi quoque imperatores, suorum scelerum satellitibus minime confidentes, singularum provinciarum penetralia peragrarent. Eodem quippe tempore Aurelianus imperator, vir crudelissimus, Romana urbe relicta, in partes Galliæ successerat: qui veniens in civitatem Senonis, ferocitatis suæ comites ad investigandos per omnem Galliam Christianos, transmisit; deinde autem nonnullis adhuc, quibus persecutionem, de qua agunt, quam maxime exarsisse indicant, mox subdunt, ab Alexandro Protectore, ad Territorium Autissiodorense per Aurelianum misso, S. Priscum plurimosque alios Christianos ibi repertos, ejusdemque deinde Alexandri jussu gladio fuisse obtruncatos. Verum, ait tom. 4 Monument. Ecclesiast., pag. 349 Tillemontius, Acta illa, etiamsi de iis vel e solo, quo conscripta sunt, stylo tumenti & barbaro feratur judicium, recentiora esse patet ad oculum; cum autem etiam phrases, seculum IX, ut addit, redolentes, complectantur, sintque adeo seculo isthoc verosimillime haud antiquiora, fidem enimvero vel nullam vel certe dumtaxat exiguam in iis, quæ de Aureliano, Romanorum ab anno 270 ad annum usque 275 imperatore, memoriæ produnt, merentur, nedum erroribus vacua sunt putanda. Quid si ergo illorum initio, ubi legitur in diebus Aureliani imperatoris legendum sit in diebus Aurelii imperatoris? Acta S. Symphoriani martyris longissime sane, utpote quæ sinceris Martyrum Actis, a se vulgatis, Ruinartius recte accensuit, hic memoratis S. Prisci Actis præstant, & tamen illorum initio, ubi sub Aurelio principe foret legendum, sub Aureliano principe perperam legitur, uti in sua ad eadem Acta Admonitione Ruinartius & post hunc in Criticis Pagius, & ad diem XXII Augusti, quo S. Symphorianus colitur, Decessores nostri censuere.

[159] [indicant, vehementia] In Mss. Codicibus, ut idem Ruinartius loco cit. etiam notat, Aurelius & Aurelianus, Fabius & Fabianus, Valerius & Valerianus aliaque similia nomina non raro confunduntur, nec in Hieronymianis apographis aliisque antiquis Fastis sacris S. Priscus, utut in hisce annuntiatus, sub Aureliano passus asseritur. Quid si etiam persecutio, quæ in S. Prisci Actis Aureliano attribuitur, Maximiano adscribenda sit? Utcumque res habeat, id equidem, quod in iis de missis quaquaversum ab imperatore ministris ad perquirendos necique dedendos Christianos traditur, persecutioni, in Galliis a Maximiano ex infra dicendis motæ, alterique ab Aurelio seu Marco Aurelio anno 177 ibidem excitatæ, in qua Christiani quam plurimi, uti ad hunc annum Pagius in Criticis docet, fuere in odium fidei occisi, optime convenit; at non item qualicumque persecutioni, quam Aurelianus in Galliis, dum vel anno 273 vel 274 ibidem versaretur, excitarit. Neque vero huic non tantum non, quod jam dixi, sed nec tanta, quanta in S. Prisci Actis asseritur, vehementia congruit. Certe nihil, unde hanc vel utcumque elicias, antiquiora, quæ fide digna sint, monumenta suppeditant, nec, quo res credatur, Acta illa, utpote, ut jam dictum, dumtaxat recentiora, omnium instar queunt haberi. Etsi itaque Reverianum quidem aliosque supra adhuc memoratos sanctos Martyres, ad diem 1 Junii Fastis sacris inscriptos, itemque S. Juliam una cum nonnullis aliis, ad diem XXI Julii Fastis sacris pariter insertam, Augustoduni & Trecis, quas duas civitates Aurelianus, dum anno 273 in Galliis versaretur, adivit, sub principe isthoc; ut eorum Acta perhibent, pro fide fuisse tunc necatos, sat credibile autumem, hisce tamen quamplurimos adhuc alios sanctos Martyres, qui in aliis etiam locis, quam quæ Aurelianus, in Galliis commorans, adivit, sub imperatore isthoc in odium fidei fuerint tunc occisi, adjungendos esse, haud apparet.

[160] Jam vero, cum res ita habeat, iisque dumtaxat fere in locis, [persecuto,] in quibus Aurelianus, dum in Galliis versaretur, præsens fuit, martyres ejus jussu videantur tum effecti, non est sane, cur sub hoc principe, qui Parisios, dum in Galliis anno 273 & 274 commoraretur, sese contulisse, nuspiam legitur, Sanctos nostros ob martyrum, qui tum in Galliis martyrii palmam sint adepti, multitudinem martyrio pariter coronatos tunc fuisse arbitremur. Adhæc, etsi quidem e martyribus, sub Maximiano Herculio, sub quo & Sancti nostri, uti infra ostendam, pro Christo occubuere, in Gallia passis, nonnulli ac inprimis Rufinus & Valerius in Fastis sacris, solo præsidis seu præfecti, sub quo pro Christo sanguinem fudere, nomine expresso, sine ulla Maximiani Herculii mentione notati legantur, ex iis tamen, qui sub Aureliano ibidem certo passi sunt, nullum omnino invenire quivi, qui tantummodo sub præside aut præfecto, ne minima quidem Aureliani mentione facta, martyrium subiisse in iisdem Fastis sacris dicatur; cum autem Sancti nostri dumtaxat sub præfecto Fescennino seu Fescennino Sisinnio, imperatoris, sub quo passi sint, nomine non expresso, in dictis Fastis sacris consignentur, id certe sub Aureliano eos martyrio non fuisse affectos, argumento etiam est. Verum cum & hinc & ex aliis non paucis, quæ in medium jam adduxi, persecutio quam Aurelianus, sive in Galliis existens, sive post emittens paulo ante cædem suam in Christianos edictum, excitavit, sat apta esse non videatur, ut ei cum laudato Ecclesiæ Parisiensis historiographo Sanctorum nostrorum martyrium illigemus, qua tandem in persecutione, quove sub imperatore ad cælum eos, fuso pro Christo sanguine, evolasse statuemus?

[161] Tacitus, cum anno 275 die XXV Septembris in Aureliani occisi locum fuisset suffectus, [sed in persecutionum, quæ hic] statim pacem, quam hic, ut vidimus, turbarat, Ecclesiæ reddidit; etsi autem, cum jam esset imperator, sex dumtaxat adhuc mensibus in vivis fuerit superstes, sub principibus tamen, qui post eum Romano imperio præfuere, res Christianæ ad annum usque 285 quietæ fuere. Sub Numeriano quidem, qui, una cum fratre Carino imperii consors anno 283 a patre Caro effectus, haud diu post hujus obitum sequenti anno fuit occisus, martyres non paucos tam in Occidente, quam in Oriente Martyrologia consignant; verum, etsi etiam id recte hæc facere, utcumque appareat certum, est equidem, an vel christianorum unus Numeriani jussu in Galliis fuerit necatus, dubium admodum atque incertum, uti nemo non statuet ex iis, quæ Tillemontius tom. 4 Monument. ecclesiast. a pag. 564 usque ad pag. 570 disserit. Porro eo temporis spatio, quod inter annum 284 & annum 313 intercessit, duabus gravissimis persecutionibus Ecclesia fuit concussa. Ac harum quidem altera, cum jam ab anno 298 in milites, christianis sacris addictos, sæviri fuisset inceptum, anno 303, severissimo in cujuscumque conditionis ac status christianos edicto per Diocletianum emisso, erupit; altera vero, quæ per Gallias longe lateque grassata est, inter annum 284 & 292 a Maximiano Herculio fuit commota. In priori certe aut in alia, quæ hanc fuerit secula, persecutione Dionysium una cum SS. Rustico & Eleutherio non occubuisse, vel ex eo fas est asserere, quod, cum anno, ut dictum, 250 in Gallias venerit, tuncque verosimillime annorum circiter triginta quinque exstiterit, necessarium omnino foret, ut, si demum in persecutione, anno 303 exorsa alterave, hanc secuta, pro fide fuisset occisus, martyrio e vivis octogenario jam major, quod parum verosimile apparet, excessisse statueretur.

[162] [memorantur, altera, a Maximiano] Adhæc Constantius Chlorus, Constantini Magni pater, rerum Romanarum in Galliis ab anno 292 ad annum usque 306, quo obiit, fuit potitus; etsi autem hic, ne, cum anno 303 persecutio in christianos a Diocletiano fuisset indicta, dissentire a majorum præceptis, ut Firmianus Lactantius lib. 2 de Mortibus persecutorum cap. 15 loquitur, videretur, conventicula, id est, parietes, qui restitui poterant, dirui passus sit, verum tamen Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit, cumque deinde, eo e vivis sublato, Constantinus Magnus, quamdiu adhuc persecutio, a Diocletiano præscripta, duravit, in Galliis imperarit, hac certe nullos ibidem factos esse martyres, pro certo atque indubitato, uti eruditi omnes modo fatentur, est habendum. Jam vero, cum id ita sit, martyriumque adeo Sancti nostri tum pariter haud fuerint perpessi, reliquum est, ut id in persecutionum, proxime memoratarum, altera, quam, ut dictum, Maximianus Herculius excitavit, evenisse dicatur. Ac id quidem sub hoc principe factum, sane apparet verosimilius; verum, cum mota ab eo persecutio per plures annos, ut multa suadent, durarit, cui ex hisce eventum illum innectemus? Maximianus Herculius, quem ab anno 286 ad annum usque 291 frequenter in Galliis esse versatum, e documentis ac historicis antiquis omnino constat, quemque tum ibidem persecutionem in Christianos excitasse, non solum Martyrologia Officiaque ecclesiastica, sed & ipsorummet, qui in ea occubuere, Martyrum Acta testantur, imperii consors anno 284 a Diocletiano effectus, rusticanos seu agrestes, qui, imposito sibi Bagaudarum nomine, Romanorum jugum excusserant, ducibusque Amando & Æliano, late per Galliam, depopulatis urbibus atque agris, grassabantur, anno 285 vel, ut alii contendunt, proxime sequenti debellavit, tuncque atrocem, quam & pluribus annis continuavit, persecutionem in christianos, adhibita ad crudelitatem suam exsequendam Rictii Vari aliorumque, quos quaquaversum misit, præfectorum opera, statim est exorsus.

[163] [excitata, evenit.] Porro cum id quæsito e Bagaudarum, quorum nonnulli, ut apparet, christianam religionem fuerint professi, rebellione ac motibus prætextu, fecisse videatur, hincque, persecutionem illam potissimum in iis, quæ sub potestate sua habuerant Bagaudæ, Galliarum locis ac proin & in Parisiensi agro, ubi hi & a Maximiano Herculio fuerant devicti, &, quemadmodum in ecclesiæ Parisiensis Historia lib. 1, cap. 6, num. 5 Gerardus du Bois, Chartulario Fossatensi in margine citato, memoriæ prodit, castrum habuerant, mox ab illorum clade maxime exarsisse, verosimile appareat, facile enimvero, Sanctos nostros haud procul inde versantes, etiam tum pro fide fuisse occisos, in animum induco. In hac porro opinione, qua & excitatæ a Maximiano, quæ in solis Occidentis partibus seu Galliis grassata est, persecutioni, & simul etiam hujus initio seu anno circiter 286 Dionysii sociorumque ejus SS. Rustici & Eleutherii martyrium innecto, utcumque etiam ex edendis Sanctorum nostrorum Actis confirmor, quod hæc persecutionem, in qua Sanctos nostros pro fide occubuisse notant, tunc primum, cum id contigit, fuisse & exortam, & in Occidui orbis parte seu Galliis grassatam, num. 8 non obscure tradant. Illa quidem. Acta, ut jam sæpius monui, fidem certam atque indubitatam haud merentur; verum, etsi id ita sit, iis tamen hic standum reor, tum quod nulla omnino scriptoris seu monumenti antiqui, contra quod merito excipi non possit, repugnet authoritas, tum quod modo assignata Sanctorum nostrorum martyrio epocha, cui suffragantur, aptissime componatur cum tempore, quo circiter S. Piatum aliosque non paucos Martyres, qui, quemadmodum supra docui, vel una cum S. Dionysio, vel certe eodem circiter tempore, quo hic, Roma in Gallias venisse creduntur, martyrii palmam, fuso pariter sub Maximiano pro fide sanguine, esse adeptos, e Tabulis ecclesiasticis, antiquis probæ notæ documentis traditioneque minime suspecta constat.

§ X. Ubinam S. Dionysius ejusque Socii SS. Rusticus & Eleutherius martyrium subierint, ac deinde fuerint sepulti.

[Sancti, non Parisiis, ut rationibus hic adductis] Intra ipsos urbis Parisiensis muros in extrema insulæ parte, quæ Orientem respicit ac ecclesiam, S. Dionysii de Passu modo dictam, complectitur, S. Dionysium ejusque socios SS. Rusticum & Eleutherium martyrio fuisse affectos, Launoius in sua de veteribus christianorum Parisiensium basilicis Disquisitione cap. 4 contendit, hancque suam novam plane ac singularem opinionem, ab Hadriano Valesio validissimis argumentis impugnatam ac tantum non rationum invictarum pondere penitus oppressam, tutari deinde fuit conatus; verum quam parum feliciter id præstiterit, vel ex eo liquet, quod post etiam inter eruditos vix ullus fuerit repertus, qui cum scriptore isto Sanctorum nostrorum palæstram Parisiis locandam existimarit. Neque vero rationes, a Launoio allegatæ, quibus eo impelli quis potuisset, sat validæ ac solidæ apparent. Quid enim? Quisquamne ex eo, quod præfata insulæ pars domibus ac civibus, uti is ait, vacua, sumendisque adeo publicis suppliciis, utpote veluti extra urbem posita, peropportuna Dionysii ætate exstitisset, fuisse hunc re ipsa una cum SS. Rustico & Eleutherio martyrio ibidem affectum, concludat? Nemo sane, quantum opinor, nisi qui vitiosa consecutione actum e potentia voluerit colligere. Addit quidem Launoius, ab Usuardo aliisque martyrologis in sacris, quos contexuere, fastis Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii natalem apud Parisium, Parisiis aut Parisius consignari, ecclesiamque, S. Dionysii de Passu appellatam, quæ in supra memorata insulæ parte sita est, antiquissimam esse, itaque a S. Dionysio ibidem passo nuncupari. Verum multum abesse, ut tanta, quanta, ut vera esse posset Launoii opinio, opus foret, antiquitate gaudeat ecclesia illa, palam fiet ex iis, quæ infra de loco, quo Sancti nostri sepulti fuerunt, proferentur in medium.

[165] [ac porro rationum aliarum] Interim ut de appellationis, qua eadem ecclesia insignitur, Etymologia, a Launoio asserta, modo hic agam, haud equidem, unde hanc is scriptor hausisse queat, habeo perspectum. Certe documentum antiquum, in quo fundata sit, nec ipsemet allegat, nec ego invenire quivi. Quid si ergo sacræ, de qua hic nobis sermo, ædis cognomen, non unde vult Launoius, sed a gradu seu gradibus, quibus adeunda fuerit, sit profectum? Sane S. Jacobi Alti-passus ecclesia, in suburbio Parisiensi sita, a gradu altiore, quo ad eam ascendebatur, hanc suam nomenclationem videtur adepta. Ait quidem Launoius, ecclesiam S. Dionysii de Passu dictam, tam humili loco semper sitam fuisse, ut in eam numquam fuerit ascensum; verum cum simul etiam, in eam per portam Occidentalem descendi, affirmet, quid impedit quo minus a gradu seu gradibus, quibus descendendo adeunda olim fuerit, S. Dionysii de Passu appellata fuisse dicatur? Utut sit, nec Launoius, etsi etiam re ipsa hæc ecclesia, non a gradu, quo seu ascendendo seu descendendo fuerit adeunda, sed a S. Dionysii passione nomen fuisset sortita, inde id, quod vult, conficiat; nihil enim, hoc dato, impedit, quo minus illud a passionis Dionysii initio repetitum credatur, quod nempe eo loco, quo ecclesia illa fuit exstructa, Dionysius interrogatus quæstionique, quod apud Romanos, ut Tillemontius tom. 4 Monument. Ecclesiast. not. 5 in Dionysium Parisiensem observat, in medio urbium foro fieri solebat, fuisset subjectus.

[166] [oppositione] Porro quod ad martyrologos, qui Dionysii natalem seu martyrium apud Parisium aut Parisiis seu Parisius consignant, jam spectat, hi frequentissime Martyrum natales in urbibus etiam, non quæ re ipsa horum fuere palæstræ, sed quæ locis, quibus pro fide, fuso sanguine, sancti illi Athletæ certarunt, sepulturamque deinde nacti sunt, viciniores tantummodo exstitere, consignant. Res certa apparet, nec ab ullis, qui Martyrologia adhibere penitiusque expendere solent, revocatur in dubium. Hinc dum Romæ hi illive Martyres in Priscillæ Calixtive aut aliorum cœmeteriis sepulti in Martyrologiis leguntur, haud continuo, cœmeteria illa in ipsamet Urbe sita fuisse, est putandum. Et vero, non intra, sed extra hanc posita fuisse, fidem facit duodecim Tabularum lex, qua, quemadmodum Baronius in suis in Martyrologium Romanum Notationibus ad III Januarii diem docet, cautum erat, ne tumulo intra mœnia mortui mandarentur. Hinc pariter, dum Romæ inter duas lauros, viave salaria aut alia in Martyrologio Romano Martyres signantur, fuisse eos, non in ipsamet urbe, sed prope hanc martyrio affectos, dumtaxat significatur. Usuardus quidem Sanctos nonnullos, qui felici suo ad Superos transitu Parisios illustrarunt, in ipsamet hac civitate, aliosque contra, qui prope Parisios e vivis migrarunt, in territorio Parisiensi in Martyrologio a se contexto consignat.

[167] Verum hinc consequens non est, ut, dum Dionysium una cum sociis suis Rustico & Eleutherio a præfecto Fiscennino apud Parisium gladio animadversum notat, fuisse hoc in ipsomet civitatis Parisiensis ambitu factum, [confutatis Launoius perperam contendit,] significare intendat; præterquam enim quod apud idem subinde, quod prope, apud Latinos optimæ etiam notæ scriptores significet, fieri potest, ut, si apud Parisium idem, quod in civitate Parisiensi, in sensu, ab Usuardo hic intento, fortassis significet, idcirco dumtaxat Sanctos nostros in ipsomet civitatis Parisiensis ambitu passos martyrologus ille notarit, quod eos ab Adone, quem ut plurimum, ni a vero arbitratus sit devium, ad verbum fere exprimit, apud Parisium annuntiatos inveniret, nec perperam ibi eosdem, qui, quamvis quidem Parisiis martyrium non finierint, id tamen in hac civitate, utpote in qua & quæstioni subjecti, & variis, priusquam capite plectendi ducerentur foras, suppliciis fuerint affecti, inchoarunt, annuntiatos existimarit. Launoius itaque, quemadmodum cuique, jam dicta attente expendenti, manifestum evadet, non magis ex Usuardo aliisque Martyrologis, Sanctorum nostrorum natalem seu martyrium apud Parisium Parisiisve signantibus, quam ex ecclesia, quæ a Dionysii passione S. Dionysii de passu dicta sit, Sanctos nostros eo, quo hæc stat, loco fuisse Parisiis martyrio coronatos, evincit.

[168] Et vero id non intra, sed extra civitatis hujus ambitum seu insulam, [sed extra civitatem illam, & quidem, quemadmodum, quæ Hilduino] quæ tum complectebatur Parisios, factum esse, non immerito colligas vel ex eo, quod Romani, si non semper, plerumque saltem, quos morte plectebant, supremo isthoc supplicio extra urbium mænia afficerent. Accedit primo quidem antiqua S Genovefæ Vita, supra a nobis sæpissime laudata, quæ, S. Dionysium cum Sociis suis Rustico & Eleutherio in vico Catholiacensi passum, diserte affirmat, deinde vero etiam constans, quæ apud Parisienses viget, traditio, Sanctorum nostrorum palæstram, in monte seu colle, a civitate Parisiensi, qualis horum ætate fuit, tribus circiter horæ quadrantibus dissito, constituens. Sunt quidem, qui traditionem isthanc haud admodum esse antiquam, nec prius, quam cum Hilduinus Areopagitica sua scripsisset, fuisse exortam, existimarint; verum hi rem acu, ut aiunt, certissime haud tetigere. Etsi enim, Dionysium ejusque socios Rusticum & Eleutherium e regione urbis Parisiorum in colle, qui, cum antea ab Idolo, quod ibidem a Gallis colebatur, mons mercurii diceretur, postea a Sanctis nostris, in eo passis, mons Martyrum fuerit vocatus, martyrium consummasse, Hilduinus in illorum, quam conscripsit, Passione num. ultimo apertissime tradat, id tamen hic scriptor haud finxit, sed vel e Dagoberti, Francorum regis, gestis, seculo nono ineunte, ut Bouquetus, qui ea Rerum Francicarum scriptorum, a se editorum, tom. 2 inseruit, in admonitione, iisdem prævia, docet, in litteras conjectis, vel certe ex antiquo, qui, quemadmodum in Commentario, fabulosis S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, § 2 ostendi, seculo octavo, media sui parte jam elapso, fuit conscriptus, passionis libello deprompsit.

[169] Ita autumo, quod hic indubie, ut ibidem pariter ostendi, [antiquior est, traditio fert, in monte Martyrum,] Hilduino præluxerit, quodque præterea tam Dagoberti Gesta, quæ Hilduinus, utpote & ante eum & in monasterio, cujus postea abbas fuit, conscripta, verosimillime etiam conspexerit, quam dictus Passionis libellus, eodem plane, quo Hilduinus, loco Sanctorum nostrorum palæstram consignent. Dicta quidem Gesta, ut Bouquetus loco proxime cit. etiam docet, fabulis non paucis sunt fædata, nec potiorem, quam hæc, fidem præfatus Passionis libellus meretur; verum, cum scriptores, qui hunc illaque exararunt, verosimillime idcirco dumtaxat, quod tunc, cum florerent, Dionysium ejusque socios Rusticum & Eleutherium in monte supra dicto subiisse martyrium communiter ac passim putaretur, re ipsa id ibidem factum, notarint, hinc sane, cum verosimillime nec tunc primum opinio isthæc fuerit exorta, consectarium videtur, ut supra memorata, quæ apud Parisienses viget, traditio non tantum Hilduino, sed & scriptoribus, qui dictum libellum Gestaque Dagoberti litteris mandarunt, verosimillime sit antiquior; verum idcirco, genuinam etiam esse ac veram, pro certo asseverare non ausim. Attamen, cum jam inde a mille circiter annis ac fortassis etiam citius, uti e jam dictis haud difficulter colliges, viguerit, nec par sit, ut solis conjecturis ducti traditioni adeo antiquæ, ni forsan ei scriptoris documentive sat antiqui refragetur authoritas, nuntium mittamus, sane ob illam, Sanctos nostros in supra memorato monte, qui mons martyrum idcirco deinde fuerit vocatus, gloriosum pro fide certamen capitum amputatione terminasse, mihi haud prorsus vero apparet absimile.

[170] [vel certe, si hanc cum S. Genovefæ Vita componendi] At vero, inquies, S. Dionysium ejusque socios Rusticum & Eleutherium in vico catholiacensi martyrium passos, supra laudata, quæ admodum antiqua est, S. Genovefæ Vita diserte tradit. Fateor, sic habet, nec hæc etiam, uti infra ostendam, interpolatione eo, quo id prodit, loco est corrupta; verum quid tum? Dionysium, inquies, ejusque socios in præfato monte sepultos, vicumve in hoc, qui Catholiacensis fuerit vocatus, situm fuisse, nemini umquam venit in mentem, dictaque adeo S. Genovefæ Vita exigit, ut, contra ac constans, de qua hic nobis sermo, traditio fert, Sanctorum nostrorum palæstra in monte illo haud statuatur. Felibianus, qui pariter, a traditione adeo antiqua haud temere recedendum, in Dissert. infra sæpius laudanda existimavit, Catholiacensem Vitæ S. Genovefæ vicum, quo hanc cum illa in concordiam adducat, non tantum de ipsomet vico illo, qui, ut ait, Sandionysianus postea, mutato nomine, vocatus, sex circiter ab urbe Parisiensi milliaris eodem olim, quo modo oppidum homonymum, loco steterit, sed etiam de suburbio Parisiensi viaque, quæ per hoc ad eumdem vicum ducebat, haud inepte exponi posse censet, adeo ut, etiamsi S. Dionysius ejusque socii in monte, Martyrum appellato, locove saltem inde haud multum remoto passi re vera forent, idcirco tamen, quod mons is locusve juxta viam, quæ ad vicum Catholiacensem ducebat, situs esset, illorum in hoc palæstram a S. Genovefæ biographo constitui non inepte potuisse, existimarit.

[171] [modus hic assignatus] Verum, cum id, quod dumtaxat seu juxta viam seu in via, quæ ad paræciam quampiam ducit, nec in hac continetur, gestum esset, in paræcia illa gestum perperam hodie diceretur, neutiquam mihi placet interpretatio, a Felibiano Vitæ S. Genovefæ adhibita, alioque adeo, quo hæc cum traditione utcumque componatur, necesse est recurrere. Vici pagani (de urbanis enim hic dicere nihil attinet) pagi sunt, e pluribus villis domibusque rusticanis, ut vel lexica ac inprimis illud, quod Calepinus contexuit, docebunt, coagmentati, aliquantuloque ab urbibus spatio sejuncti certas etiam terras, diversi generis frugibus alendis aliisque usibus destinatas, complectuntur sibique habent subjectas. Quid si ergo Dionysii, scriptorisve, qui S. Genovesfæ Vitam litteris mandavit, ætate Catholiacensis vicus seu, ut distinctius loquar, terrarum, qui ad hunc spectabat tractus, usque ad supra memoratum montem, Martyrum modo nuncupatum, fuerit extensus? Enimvero, spectatis, quæ mille amplius annorum spatio evenire solent, mutationibus, vicum illum tum tantæ, quantæ dictum est, fuisse extensionis, haud prorsus incredibile apparet, facileque adeo, si eo id tempore, ut potuit, ita etiam reipsa habuerit locum, factum esse potest, ut, etiamsi Sancti nostri in monte illo, Martyrum postea vocato, subiissent martyrium, id nihilominus Vitæ S. Genovefæ scriptor in vico Catholiacensi, quod hic illum complecteretur seu sibi haberet subjectum, notarit patratum; sic autem cum Parisiensium, quæ in eodem monte Sanctorum nostrorum martyrium statuit, traditione pugnare neutiquam erit censendus, ut cuique, rem vel leviter consideranti, patescet.

[172] Quod si porro isthæc modo adhibita Vitæ S. Genovefæ interpretatio aut, [displiceat, in vico Catholiacensi, ut in Vita illa, traditioni] si mavis, hanc cum traditione componendi modus, jam assignatus, displiceat, nihil omnino (neque enim quidquam præterea, quo Vita ista in concordiam cum Parisiensium traditione adducatur, occurrit) reliquum videtur, quam ut, hac relicta, Vitæ S. Genovefæ adhæreamus, nostrorumque adeo Sanctorum palæstram eo circiter statuamus loco, quo modo sex fere ab urbe Parisiensi milliariis seu duabus leucis oppidum, a S. Dionysio appellationem suam sortitum, nec, uti ex infra dicendis patescet, a vico Catholiacensi, si hic cum toto, quem sibi habuerit subjectum, terrarum tractu haud accipiatur, distinguendum, conspicitur. Et vero, S. Dionysium in sexto a Parisius miliario martyrio vitam finiisse, S. Genovefæ Vita, a Bollando nostro ad tertium Januarii diem secundo loco edita, num. 14 diserte tradit. Illa quidem verba ab interpolatore in hanc, uti hic jam supra § V ostendi, verosimillime fuere intrusa; verum is, ut ibidem etiam docui, non prius, quam cum jam scripta essent ab Hilduino Areopagitica, floruit, & nihilominus Parisiensium, quæ Sanctorum nostrorum palæstram in monte, tribus circiter horæ quadrantibus a civitate Parisiensi remoto, statuit, traditionem, utut a scriptore illo, ut supra vidimus, apertissime litteris mandatam, haud fuit amplexus; cum sic autem, num hæc, dum is floreret, a tam multis, quam forsan a nonnemine putatur, fuerit accepta, dubitandi præbeat locum, enimvero vel hinc esse videtur, cur & nos illam, maxime cum a plurimis eruditis hodie etiam rejiciatur, non admittamus aut ei certe S. Genovefæ Vitam, si sese inter conciliari haud queant, præferamus.

[173] Verum, inquies modo, etsi quidem Romani extra urbium mœnia supremo supplicio reos plectere habuerint solemne, [certe præferenda,] fuisse tamen abs illis Sanctos nostros, neci dandos, extra urbem Parisiensem tribus circiter horæ quadrantibus, nedum sex circiter milliariis, abductos, creditu admodum apparet difficile, cumque nihilominus, uti e jam dictis colligitur, alterum Parisiensium traditio, alterum S. Genovefæ Vita vel exigat, vel adstruat, non hac magis, quam illa standum apparet. Enimvero res plane sic haberet, si Sanctos nostros ad mortem tam longe fuisse Parisiis eductos, omnino foret incredibile; ast fieri potest, ut tum præfectus Fescenninus, sub quo Sancti nostri subiere martyrium, in villa, seu tribus seu pluribus horæ quadrantibus Parisiis remota, versaretur, eosque, ultimo ibidem interrogandos necique deinde dedendos, ad sese jusserit adduci. Certe tali occasione factum est, ut S. Cyprianus, uti apud nos tom. 4 Septembris pag. 323, num. 820 & seq. videre licet, in agro seu villa, extra urbem Carthaginensem posita, gloriosum suum martyrium, fuso pro Christo sanguine, terminarit; cum autem res ita habeat, difficultas modo objecta evanescit, facereque adeo non potest, ut non magis S. Genovefæ Vitæ, quam Parisiensium, de qua hic, traditioni adhæreamus. Ac contra quidem illa potius, quam hac standum, idcirco reor, quod, cum scriptor, qui S. Genovefæ Vitam litteris mandavit, sese id, ter senis dumtaxat post sanctæ hujus Virginis obitum elapsis annis, fecisse dicat, consectarium fiat, ut nondum multum provecto seculo VI, sub cujus initium S. Genovefa obiit, floruerit; quo tempore an præfata, utut Hilduino antiquior, traditio jam inde obtinuerit, dubium admodum est atque incertum.

[174] [& ob ætatem, qua scripta est, interpolationesve] Scio quidem, non paucas in S. Genovefæ Vitam interpolationes irrepsisse, hujusque etiam scriptorem, qui, ut dictum, seculo VI demum floruit, a Sanctorum nostrorum ætate vixisse remotiorem, quam ut sibi certam in iis, quæ de hisce scribit, fidem adjungat. Verum, etsi id ita sit, nullum equidem scriptum monumentumve vel magis vel etiam æque dumtaxat a Sanctorum nostrorum ætate remotum, quod horum palæstram notet, invenire quivi, cumque præterea nullum etiam sat solidum aliunde petitum, quo ad illam, quam S. Genovefæ Vita assignat, rejiciendam impellamur, argumentum proferatur in medium, rationis æquitas exigit, ut eo non progrediamur, maxime cum fieri possit, ut Vitæ ejusdem scriptor, longissimo licet annorum spatio a Sanctorum nostrorum ætate remotus, locum tamen, quo hi passi sunt, e vera ac genuina, quæ a supra memorata differret, traditione, monumentisve antiquioribus, quæ modo perierint, didicerit. Atque hæc de iis, quæ a tempore, quo scripta est S. Genovefæ Vita, contra assertam in hac Sanctorum nostrorum in vico Catholiacensi palæstram repetuntur, dicta sunto; quod modo ad interpolationes, quibus corrupta est, spectat, sane non tantum in S. Genovefæ Vitam, quam secundo, sed & in alteram, quam primo loco edidit Bollandus, interpolationes esse illapsas, indubitatum apparet. Verum, etsi res ita habeat, posterioris tamen hujus Vitæ textus, quo Sancti nostri in vico Catholiacensi martyrium passi asseruntur non ab interpolatore, sed a primigenio Vitæ S. Genovefæ scriptore indubie est profectus.

[175] [in eam inductas, utpote quibus equidem, qui huc spectat,] Textus ille, supra adhuc num. 66 majorem partem huc transcriptus, sic habet: Quanta veneratione & amore (S. Genovefa) dilexit Catholiacensem vicum, in quo Sanctus Dionysius cum sociis suis Rustico & Eleutherio passus est & sepultus, nequaquam silendum esse arbitror. Nam fervens devotio erat ipsi beatissimæ Genovefæ, ut in honorem sancti Dionysii episcopi & martyris basilicam construeret; sed facultas deerat. Hic itaque S. Genovefa, quæ, quemadmodum verbis, textui huic subjectis, mox narratur, in S. Dionysii honorem ecclesiam in vico Catholiacensi re etiam ipsa exstruxit, summo prius id faciendi, quod ibi S. Dionysius cum sociis suis Rustico & Eleutherio passus esset & sepultus, desiderio flagrasse asseritur; veritati autem id esse consonum, eruditi, qui res, a S. Genovefa gestas, discussere, unanimi consensu omnes admittunt, uti etiam scriptorem, qui primigeniam sanctæ hujus Parisiensium patronæ Vitam litteris mandavit, ardens illud Sanctæ ejusdem desiderium, causamque, ex qua esset exortum, in sua illa lucubratiuncula indubie exposuisse. Jam vero, cum res ita habeat, ut quid verba, quibus id in textu allegato fit, non ab ipsomet illo scriptore, sed ab altero posteriore, qui scriptionem ejus interpolarit, promanasse existimemus? Dicesne forsan, S. Genovefam vel ex eo, quod S. Dionysius in vico Catholiacensi esset sepultus, desiderio ibidem in ejus honorem exstruendi ecclesiam potuisse teneri, esseque adeo, cur verba, quæ illam præterea ex eo, quod Dionysius in dicto etiam vico passus esset, fuisse ita affectam, in textu recitato produnt, interpolationi adscribenda suspicemur? Verum, etsi id ita sit, hinc tamen, primigenium Vitæ S. Genovefæ textum, verbis illis in hunc intrusis, fuisse certo atque indubitanter ab interpolatore reipsa mutatum, consectarium non est.

[176] Et vero mutationi hujusmodi, qua, Sanctos nostros in vico Catholiacensi non tantum sepultos, [illius textus, ut rationibus] sed etiam, contra ac in primigenia S. Genovefæ Vita fuerit traditum, martyrium passos, significaretur, numquam fuisse locum, ea, quæ nunc subdo, ostendunt. Scriptorem, qui S. Genovefæ Vitam, secundo loco a Bollando editam, interpolavit, tunc primum, cum jam conscripta fuissent ab Hilduino Areopagitica, floruisse, verosimillimum ex iis, quæ supra § V disserui, apparet; cum autem, uti e supra dictis facile colliges, traditio seu opinio, qua Dionysius in monte, Martyrum nuncupato, passus asseritur, certo tunc viguerit, isque tamen, nulla hujus ratione habita, Dionysium in vico Catholiacensi, non tantum sepultum, sed & passum diserte etiam tradat, id verosimillime fecerit, quod ita in Vitæ S. Genovefæ exemplari, quo ad novum conficiendum usus est, exaratum invenerit, quodque ob summam, qua documentum istud gaudere ratus est, antiquitatem eo potius, quam traditione standum existimarit. Nec tantum in antiquo, quod interpolatori isti præluxit, sed in omnibus aliis, quæ ubivis ejus ætate fuere reperta, Vitæ ejusdem exemplaribus non modo S. Dionysii sepultura, verum etiam martyrii locus seu palæstra vico Catholiacensi per verba, proxime huc transcripto textui immixta, iisve similia verosimillime fuit adscripta. Ita opinor, quod id equidem, quantum ego, diligentissima facta indagine, comperire quivi, in universis prorsus, quæ modo magno numero reperiuntur, Vitæ S. Genovefæ exemplaribus fiat, quodque, si quæpiam, in quibus contrarium factum fuisset, olim exstitissent, hodie ex hisce nullum amplius superfuturum fuisse, nullo e capite verosimile reddatur.

[177] Jam vero, cum res ita habeat, ac proin, uti ex omnibus jam dictis apparet, [hic allegatis probatur, fædatus non sit,] omnia prorsus, tam quæ modo adhuc exsistunt, quam quæ olim exstitere, Vitæ S. Genovefæ exemplaria, S. Dionysium in vico Catholiacensi non tantum sepultum, sed & passum, tradant, enimvero textum, e S. Genovefæ, quam Bollandus primo loco edidit, Vita supra huc transcriptum, quo id ipsum traditur, interpolationis idcirco non posse merito haberi suspectum, nedum reipsa asseverari interpolatum, propemodum indubitatum apparet. Verum, inquies fortassis adhuc, in textu illo non tantum Dionysius, sed & socii ejus SS. Rusticus & Eleutherius memorantur; cum autem hi duo Sancti nostri seculo VI, quo nondum admodum provecto S. Genovefæ Vita exarata fuit, videantur non fuisse cogniti, sintque adeo infida interpolatoris manu verosimiliter in dictum textum intrusi, est sane, cur hunc pariter in assertione, qua, Dionysium in vico Catholiacensi non tantum sepultum, sed & passum, asseverat, interpolatum suspicemur. Enimvero, si SS. Rusticus & Eleutherius seculo VI vere fuissent incogniti, haud omnino invalida ac elumbis foret hæc objectio; verum, eos fuisse tunc reipsa incognitos, haud satis probatum invenio. Cointius quidem, Sanctorum nostrorum memoriam, priusquam seculo VII sub Dagoberto nomina eorum in sarcophagis, loco tum motis, reperirentur digesta, ex hominum mentibus temporis lapsu penitus fuisse deletam, in Ecclesiasticis Francorum Annalibus ad annum 574, num. 6, iterumque ad annum 630, num. 12 & seq. existimat; ast, ait tom. 4 Monument. Ecclesiast. pag. 446 Tillemontius, quæcumque ad hanc suam conjecturam seu opinionem stabiliendam affert, debilia sunt atque infirma.

[178] [non repudianda, traditur, martyrium passi sunt,] Et sane ex eo, quod Gregorius Turonensis ac Fortunatus, supra a nobis jam sæpius laudati, nuspiam de SS. Rustico & Eleutherio, utut oblata etiam plus semel eos commemorandi, dum de Dionysio loquuntur, occasione aptissima, mentionem instituant, neutiquam id, quod vult, Cointius evincit. Fieri enim potest, ut, etiamsi duo illi scriptores non tantum Dionysium, sed etiam duos ejus socios Rusticum & Eleutherium apprime novissent, de solo tamen Dionysio, quod hic illis esset celebrior, & dignitate, dum vixerat, fuisset præstantior, sermonem facere voluerint. Fac etiam, binos illos Sanctos nostros Gregorio & Fortunato plane incognitos fuisse, hincne consequens erit, ut aliis pariter omnibus ac inprimis scriptori, qui primigeniam S. Genovefæ Vitam in litteras conjecit, noti haud fuerint? Neutiquam sane, ut mihi saltem, ac præcipue quidem quantum ad hunc biographum apparet, qui, cum Gregorio & Fortunato sit antiquior, non est, cur eadem, qua, ut vult Cointius, duo hi scriptores, Sanctorum nostrorum Rustici & Eleutherii ignoratione laborasse putetur. Utcumque hoc postremum habeat, verba equidem, quibus S. Dionysius cum sociis suis Rustico & Eleutherio in vico Catholiacensi non tantum sepultus, sed etiam passus in S. Genovefæ Vita, primo loco a Bollando edita, traditur, verosimillime non fuisse in hanc ab interpolatore intrusa, satis superque ex omnibus jam dictis liquet. Jam vero, cum id ita habeat, nec, uti e supra allegatis colliges, sit etiam, cur Vita illa & traditioni supra memoratæ non præferatur & ob ætatem, qua fuit conscripta, fidem in palæstra, quam Sanctorum nostrorum martyrio assignat, non mereatur, enimvero Sanctos nostros, uti illa in supra huc transcripto textu prodit, in vico Catholiacensi re etiam vera passos esse martyrium, ex iis, quæ modo disserui, sat certum apparet. Ceterum quo vici illius loco factum id sit, nemo sane facile edicat.

[179] [ibidemque etiam, sexto, ut anonymus noster] Verum, etsi quidem idcirco locus, quo Sancti nostri subiere martyrium, propius ac distinctius, quam modo sit factum, determinari haud posse videatur, de loco tamen, quo in eodem Catholiacensi vico sepulturam nacti sunt, paulo aliter est loquendum. Res e modo dicendis patescet. Mulier ethnica, cum Sancti nostri martyrium, capite amputato, finiissent, sacra horum corpora, lictoribus, qui ea, ne a Christianis honorarentur, in profundum Sequanæ gurgitem conjicere meditabantur, astu erepta, sexto ab urbe Parisiensi lapide in agro, sementi recipiendæ parato, abscondi curavit, finitaque deinde persecutione, quæsitum a se atque inventum, quo sacra illa pignora jacebant, locum eminentis mausolei constructione signavit, posteaque etiam supra illa magno sumptu cultuque eximio Christiani ecclesiam exstruxerunt. Ita Actorum, quæ Comment. huic subnectemus, author anonymus num. 10 & binis seqq. memoriæ prodit. Actorum porro, quæ nostro de Dionysio Areopagita Comment. subnexa invenies, author (de Hilduino enim, qui & hoc & anonymo nostro certo est recentior, loqui hic necesse non est) idem etiam facit. Verum is, etsi quidem locis non paucis anonymi nostri lucubrationem ad verbum fere exprimat, hanc tamen simul adjunctis variis parum credibilibus, atque hic inprimis afficto Sanctis quam plurimis & tamen merito (Comment. hujus num. 79 dicta videsis) ab eruditioribus criticis non recepto prodigio, quo S. Dionysii cadaver sese erexisse, manibusque etiam, manentibus tamen interea SS. Rustici & Eleutherii cadaveribus immotis, caput Sancto amputatum gestasse fingitur, imperite admodum atque inconcinne auxit; cum autem vel hinc anonymo nostro censendus sit recentior, est sane, cur hujus mox adductæ de trium Sanctorum nostrorum corporibus astu surreptis, sexto ab urbe Parisiensi lapide terræ mandatis, mausoleique deinde ac ecclesiæ constructione ibidem honoratis narrationi nihil omnino ponderis adjungere putetur.

[180] Quid ergo? Anne isthæc, non secus ac pleræque, [scribit, ab urbe Parisiensi lapide,] quas idem anonymus noster suppeditat, narrationes aliæ pro dubia prorsus atque incerta erit habenda? Neutiquam sane, ut mihi saltem videtur quantum ad illius partem, qua, quod ad institutum nostrum potissimum hic spectat, Sanctorum nostrorum corpora sexto ab urbe Parisiensi lapide terræ mandata, ecclesiamque deinde supra hæc exstructam fuisse, memoriæ prodit. Hoc enim, utut forsan nec tum uspiam in antiquiori scriptore monumentove reperiretur notatum, ex eo tamen, quod ætate sua Sanctorum nostrorum corpora, exstructa etiam supra hæc ecclesia, ibidem honorari conspiceret, nec eo e tumulo, quem alibi habuissent prius, scirentur advecta, verosimillime, neque vero, cum præterea primis Ecclesiæ seculis supra Martyrum tumulos exstruere ædes sacras Christiani soluerint, immerito, collegerit. Porro, quemadmodum seculo VIII media circiter sui parte elapso seu anonymi nostri, qui tum floruit, ætate, ita etiam hanc secutis per mille amplius annos seculis, Sanctorum nostrorum corpora sexto ab urbe Parisiensi lapide fuisse humata, tantoque insuper, exstructa etiam supra hæc ecclesia, ab urbe Parisiensi spatio semper quievisse, summa omnium consensione existimatum constantissime fuit, nec, an id ita vere haberet, ante seculum proxime elapsum, quo, ut infra videbimus, duo celeberrimi scriptores traditionem adeo antiquam convellere ac labefactare conati incassum sunt, in dubium ab ullo umquam invenitur revocatum; ut sane, quod tot seculis creditum semper fuit, credere & nos hicque adeo anonymo nostro assentiri tuto possimus.

[181] Verum an hic scriptor, qui, ut dictum, Sanctorum nostrorum corpora sexto ab urbe Parisiensi lapide terræ mandata ecclesiamque ibi supra hæc exstructam fuisse, [eo loco, quo modo Sandionysianum] scribit, cum S. Genovefæ Vita, primo loco a Bollando edita atque a seculi sexti authore conscripta, quæ S. Dionysium ejusque socios in vico Catholiacensi sepultos, ibique supra horum tumulum ecclesiam a S. Genovefa exstructam fuisse, in supra huc transcripto interpolationeque, ut ostensum, non corrupto textu memoriæ prodit, non pugnat? Neutiquam sane; quo enim concordes intelligantur, oportet tantummodo, ut locus, sexto ab urbe Parisiensi lapide remotus, quo Sanctorum nostrorum corpora terræ mandata ecclesiamque supra hæc exstructam fuisse, anonymus noster scribit, situs fuerit in Catholiacensi vico, utque vicus hic aut certe hujus locus, quo secundum S. Genovefæ Vitam Sancti nostri sepulti ecclesiamque, supra corpora sua a S. Genovefa exstructam, fuere adepti, sexto ab urbe Parisiensi lapide abfuerit; rem autem vere etiam ita habuisse, vel ex eo liquet, quod tam ecclesia, ab anonymo nostro memorata, quam quæ a S. Genovefa fuit erecta, supra Sanctorum nostrorum corpora fuerit e jam dictis exstructa, hæcque, sexto Parisiis lapide terræ mandata, tanto semper, quemadmodum num. præced. docui, a civitate illa spatio quieverint. Ac dictum quidem vici Catholiacensis locum, quo fuere humata, in Sandionysiano Franciæ oppido contineri modo seu situm esse, certum fere ex iis, quæ jam subdo, apparet.

[182] [Franciæ oppidum] Dominus le Beuf, supra adhuc plus semel laudatus, in suarum, quas in ecclesiasticam & civilem civitatis Parisiensis Historiam concinnavit, Dissertationum prima non pauca de vico, quo Sancti nostri passi ac sepulti in S. Genovefæ Vita traduntur, in medium profert, eumque nec recte Catholiacum vocari, nec etiam, uti ab Hilduino nominatur, Catulliacum, sed Catolocum seculo sexto appellatum fuisse, præfatus, mox subjungit, Catolocum ejusdem, cujus est Cadolacum, naturæ esse vocabulum, hocque locis, aqua abundantibus, quod, ut ait, in San-dionysianum oppidum, utpote duobus per id fluentibus revulis irriguum, aptissime quadrat, impositum fuisse invenitur. Præmiserat etiam antea, sese ipsummet San-dionysianum oppidum pro Catolaco sine ulla dubitatione habere, nec ambigere, quin loco eodem, quo modo San-dionysianæ abbatiæ ecclesia cernitur, steterit basilica, S. Genovefæ curis erecta. Castellanus, qui ecclesiam, a S. Genovefa exstructam, esse posse ecclesiam pagi, qui Parisios inter & S. Dionysii fanum situs est ac Capella nuncupatur, in suo Januarii Bimestri prius scripserat, postea mutata sententia, Catolacum esse ipsummet San-dionysianum oppidum, in Tabula Geographica, Martyrologio suo universali adjecta, declaravit. Et vero in vico saltem, qui Catholiacum seu (neque enim de modo, quo exarandum sit hoc vocabulum, disputare hic lubet) Catolocum nuncupatus olim fuit, situm modo esse San-dionysianum Franciæ oppidum, vicique illius locum, quo Sanctorum nostrorum corpora, ut dictum, terræ fuere mandata, in illo etiam oppido contineri seu, quemadmodum jam insinuavi, situm esse, mihi vix non certum atque indubitatum apparet.

[183] [exstat,] Ea sedet sententia, non tantum, quod idem oppidum fere sex milliariis seu duabus leucis, quo pariter spatio, uti e jam dictis intelliges, S. Dionysii ejusque Sociorum in vico Catholiacensi tumulus distare Parisiis debuit, a civitate isthac distet, verum etiam quod, cum Sanctorum illorum corpora, sexto ab urbe Parisiensi, ut anonymus noster scribit, lapide terræ mandata, tanto semper, ut num. 180 docui, ab eadem urbe spatio manserint deposita, merito hinc in dicto, ubi in hunc usque diem (hic enim, quod Ratisponenses S. Emmerammi monachi contendunt, tantisper relinquimus intactum) adhuc servantur, San-dionysiano Franciæ oppido perpetuo, si miserrima illa, quibus ob Normannorum, in Gallias irrumpentium, metum ad loca tutiora translata, alibi subinde ad tempus fuere servata, tempora excipias, quievisse sint censenda. Launoius quidem, sacras S. Dionysii reliquias ex ecclesia, quæ supra hasce in ipsamet civitate Parisiensi primitus fuerit exstructa, furto surreptas atque ad San-dionysianum oppidum translatas fuisse, contendit; verum audi, qui hic opportune ad institutum nostrum Gerardus du Bois in sua ecclesiæ Parisiensis Historia lib. 1, cap. 4, num. 8, loquatur.

[184] Sane, inquit, si tumulus ecclesiaque S. Dionysii intra urbem (Parisiensem) primum condita sit, [sunt sepulti.] certiora etiamnum hujusce rei exhiberentur testimonia, neque longo temporum spatio ita abolita fuisset tumulati intra urbem S. Dionysii memoria, ut nulla penitus monumenta superessent vel consignata litteris, vel antiqua veneratione christianorum ad nos usque fideliter traducta; vel certe translati corporis S. Dionysii, vel furtim sublati in basilicam suburbanam alicubi mentio fieret. Adde, quod hæc sancta pignora tumulo condita in insula urbe & basilica asservata neque clam surripi potuissent, neque palam auferri clerus populusque paterentur. Neque adversus suburbanum S. Dionysii tumulum umquam antea reclamatum fuisse reperio; immo ad VI vel V ab urbe (Parisiensi) millarium tumulum SS. Martyrum (Dionysii nimirum sociorumque ejus Rustici & Eleutherii) fuisse, semper creditum est, atque in dubium revocari prohibet ætatum omnium summa consensio & a prima origine ad nos usque & quasi per manus tradita religio. Ita hactenus ille; etsi autem vel sic opinionem, qua, S. Dionysii, certo e jam dictis eo loco, quo San-dionysianum Fanciæ oppidum modo exstat, cum sociis suis sepulti, Parisiis tumulum fuisse, ecclesiamque S. Dionysii de Passu ibidem primitus supra hunc esse exstructam, Launoius adstruit, satis superque convellat atque infirmet, eam tamen debili admodum fundamento inniti, uti etiam objectas a Tillemontio difficultates, ob quas hic scriptor, non quidem an non Parisiis, sed tamen an non loco, a civitate hac minus quam duabus circiter leucis remoto, statuenda esset ecclesia, supra S. Dionysii tumulum primitus exstructa, dubitavit, facili negotio posse dissolvi, juverit adhuc § sequenti monstrasse.

§ XI. Opinio, qua Launoius Parisiis antiquam S. Dionysii ecclesiam statuit, refellitur, difficultatibusque, ob quas, an hæc duabus circiter leucis a civitate illa abesse potuerit, Tillemontius dubitavit, satisfit.

[Ratio, ob quam Launoius antiquam S. Dionysii ecclesiam] Launoius, qui, quemadmodum § proxime prægresso vidimus, S. Dionysium in ipsamet civitate Parisiensi passum ac sepultum, ecclesiamque, S. Dionysii de passu idcirco dictam, supra sacra Sancti illius lipsana fuisse ibidem exstructam, contendit, hanc quoque jam inde a seculo sexto fuisse erectam, in sua de veteribus Parisiensium basilicis Disquisitione cap. 4 affirmat, tantam scilicet antiquitatem sacro isti ædificio attribuendam ratus, quod jam inde a seculo illo supra S. Dionysii tumulum celeberrimam stetisse ecclesiam, e monumentis antiquis, quibus fidem abnuere non posset, haberet compertum; verum Parisiensem ecclesiam, quæ S. Dionysii de passu nuncupatur, non nisi circa Christi annum MCXLVIII fuisse exstructam, Hadrianus Valesius dilucide ostendit, idemque etiam in sua ecclesiæ Parisiensis Historia facit Gerardus du Bois; cum autem id ita sit, plura hic afferre, quo postrema illa Launoii de sacra isthac Parisiensium æde assertio confutetur, necesse non est. Neque vero brevitas, cui modo ne tomus hic in immensam molem excrescat, studendum, facere id permittit. Hinc etiam non singulis, quibus ecclesiam, supra Dionysii tumulum jam inde a seculo sexto exstructam, intra ipsum civitatis atque insulæ Parisiensis ambitum exstitisse probare satagit, argumentis refellendis, sed generali quodammodo, cui hæc innituntur, fundamento subvertendo tantummodo hic incumbam. Rem ipsam aggrediamur. Opinio, qua ecclesiam, supra S. Dionysii tumulum antiquitus exstructam, in ipsa civitatis Parisiensis insula Launoyus statuit, potissimum, imo unice fere, fundatur in eo, quod Gregorius Turonensis, aliique scriptores antiqui, dum de sacro isto ædificio loquuntur, Parisius istud, Parisiaca in urbe, Parisius civitate, aut apud Parisios collocent. Verum an hæ voces, locum, quo sita esset S. Dionysii ecclesia, significantes, de ipso civitatis Parisiensis ambitu necessario debent intelligi? Ita omnino persuasum sibi habuit Launoyus.

[186] [Parisiis locandam putat, infirma ac debilis] Verum eas de suburbanis quoque civitatis Parisiensis locis, imo & aliis, duabus circiter aut etiam tribus leucis ab ea dissitis, posse exponi, eruditi universim omnes, utut Launoii hac in re placita penitius etiam scrutati, censuerunt, ac inprimis quidem supra adhuc laudatus Hadrianus Valesius, qui, Gregorium Turonensem aliosque omnes scriptores antiquos modo improprio, utut interim maxime eis usitato, fuisse locutos, eosque supra adductis verbis Parisius, Parisiaca in urbe, Parisius civitate, aut apud Parisios nihil aliud, quam prope urbem Parisios, circa urbem Parisios, ad urbem Parisiorum designare voluisse, variis adductis exemplis in suis, quæ contra Launoii hic a nobis impugnatam opinionem in lucem emisit, scriptis dilucide ostendit. Et vero, quod hic ait Valesius, locum certe quantum ad Gregorium Turonensem habuisse, vel ex eo liquet, quod hic sanctus scriptor de ecclesia S. Laurentii, alteraque S. Vincentii, hodie S. Germani Pratensis, lib. 6 Hist. Francorum, capp. 9 & 46 sermonem instituens, priorem quidem apud Parisius, posteriorem vero Parisius collocet, quamvis tum ambæ a civitate Parisiensi multum essent remotæ. Nec est, cur id mirum cuiquam videatur, cum lib. 4, cap. 6 de Miraculis S. Martini vocet Aredium Lemovicinæ urbis abbatem, quem tamen soli Attanensi monasterio, in diœcesi Lemovicensi leucis octo a civitate homonyma a se condito, abbatis munere præfuisse constat. Exempla similia permulta, e quibus scriptores alios eodem etiam modo esse locutos, palam est, possent afferri; verum brevitatis ergo pauca dumtaxat, e multis selecta, hic adhuc subjungo. Annalista Metensis, qui, Carolum Martellum haud longe a Parisiaca civitate in basilica sancti Dionysii martyris sepultum fuisse, apud Chesnium tom. 3 Franciæ scriptorum pag. 272 scripserat, postea apud eumdem Chesnium pag. 317 de Carolo Calvo loquens ait, principis hujus ossa, Nantuæ primum terræ mandata, aliquot annis post inde fuisse translata, ac Parisius in monasterio sancti Dionysii honorifice sepulta.

[187] Is scriptor, uti hinc apparet, indiscriminatim Parisius & haud longe a Parisiaca civitate San-dionysianam abbatiam collocat. [ostenditur, hacque adeo illius opinione] Ordericus Vitalis locum, quo sepultus est Carolus Calvus, Parisius Hist. pag. 634 & 637 etiam signat. Helgaldus, monachus Floriacensis, qui, cum frequenter venerit Parisios, San-dionysianæ abbatiæ situm atque hac a civitate distantiam indubie cognoverit, apud Chesnium tom. 4 Franciæ Scriptorum pag. 78 de Roberto, Francorum rege, locoque, quo sepultus hic fuit, sequentem loquitur in modum: Obdormivit in Domino XIII Kal. Aug. Miliduno castro … & Parisius deportatus apud S. Dionysium juxta patrem suum sepelitur. Manuscriptum Floriacense, a Chesnio tom. proxime cit. pag. 86 laudatum, rem adhuc distinctius exprimit sequentibus hisce verbis; Obiit Miliduno anno Incarn. Dominicæ MXXXII, & sepelitur Parisius in monasterio S. Dionysii. Aimoinus demum, de Adelaïde muliere illustriori, sub seculi undecimi initium, id est, eo tempore, quo, fatente ipsomet Launoio, S. Dionysii reliquiæ eodem, quo hodie, loco honoratæ fuerunt, ad S. Dionysii sepulcrum delata, sermonem lib. 2 mirac. S. Benedicti cap. 20 faciens, ait, eam Parisius ad S. Dionysii sepulcrum fuisse portatam. Jam vero, cum hæc ita habeant, enimvero scriptores antiquiores, ac nominatim Gregorium Turonensem, imo & S. Audoënum, dum in S. Eligii Vita lib. 1, cap. 32 de Sancto hoc loquens, construxisse eum S. Dionysio Parisius civitate mausoleum, memoriæ prodit, per vocem Parisius non solum Parisiensem civitatem, sed & hujus suburbia ac totum territorium designare voluisse, indubitatum mihi apparet. Dispiciat modo studiosus lector, quid de opinione, qua ecclesiam, supra S. Dionysii tumulum antiquitus exstructam, in ipsamet civitatis Parisiensis insula Launoius statuit, sit censendum.

[188] Sane debile admodum atque infirmum esse, cui innititur, fundamentum, nemo non fatebitur, qui vel ea, quæ jam dicta sunt, attente expenderit; [rejecta, admittitur opposita ut certa, ac porro] cum autem res ita habeat, ipsammet pariter opinionem illam parum admodum esse firmam, necesse est. Et vero talis etiam non tantum Valesio, qui primus eam argumentis plane invictis confutavit, sed & omnibus deinde, quibus ea de re loquendi sese obtulit occasio, eruditis est visa. Hinc porro & præcipue ex aliis, § proxime prægresso a me adductis, fit, ut opinionem Launoianam rejiciam etiam ut falsam, ac oppositam, quæ præfatam S. Dionysii ecclesiam duabus circiter ab urbe Parisiensi leucis in oppido Sandionysiano statuit, amplectar ut certam atque indubitatam. Verum, etiamsi rationes, ob quas id facio, solidæ admodum, uti eas expendenti patescet, ac validæ sint, Titlemontius tamen, an ecclesia, supra S. Dionysii tumulum exstructa, duabus ab urbe Parisiensi leucis statui posset, dubitavit; eo autem fuit impulsus supra sæpissime a nobis laudata, quam Bollandus noster primo loco edidit, S. Genovefæ Vita, in qua, ut ait, reperiuntur multa, quæ, ut ecclesia illa, a sanctissima isthac Parisiensium patrona exstructa, multo minus fuerit, quam duabus leucis ab urbe Parisiensi remota, exigere videntur; verum rem hanc aliter, quam scriptor ille existimarit, indubie habere, e jam nunc dicendis patescet. In S. Genovefæ Vita, inquit tom. 4 Monument. Ecclesiast. not. 5 in Dionysium Parisiensem Tillemontius, legitur, factum esse, ut, cum fabris lignariis, pro ecclesiæ San-dionysianæ ædificio laborantibus, potus defecisset, presbyter Genesius S. Genovefam rogaverit, ut, dum ipse potum quantocyus procuraturus Parisios excurreret, in operarios illa invigilaret.

[189] [difficultatibus etiam, ob quas de ejus veritate] Si aqua, subjungit Tillemontius, opus erat, certo, quo compararetur, Parisios e San-dionysiano oppido veniendum non erat; si vero vinum, difficile creditu est, futurum fuisse, ut propius non inveniretur. S. Genovefa, prosequitur idem scriptor, ex habitaculo suo ad San-dionysianam ecclesiam per lutum & pluviam, aliis aliquot virginibus eam comitantibus, sese aliquando noctis tempore contulit, nec, tum eam Parisiis ad San-dionysianum oppidum ivisse, verosimile apparet. Duodecim energumenos, qui ducti ad illam fuerant, ad San-dionysianam ecclesiam misit, ibique illi, secuta paulo post Sancta, in silentio, manibus post tergum ligatis, manserunt. In ponte Parisiensi factum est, ut de duobus calcis furnis, qui San-dionysianæ ecclesiæ exstruendæ inservierunt, duo porcorum custodes sint collocuti. Verbo, addit adhuc Tillemontius, quæcumque in Vita illa dicuntur, locum præbent opinandi, haud procul Parisiis San-dionysianam, quam S. Genovefa exstruxit, ecclesiam abfuisse. Ita fere hactenus ille; verum, an difficultatibus, e S. Genovefæ Vita hic objectis, Tillemontius id, quod vult, evincat, ac proin an ob illas de veritate opinionis, qua ecclesiam illam in San-dionysiano oppido ac proin duabus circiter ab urbe Parisiensi leucis statuimus, merito dubitarit, examinemus. Etiamsi fabri lignarii, de quibus in S. Genovefæ Vita sermo fit, haud procul Parisiis laborassent, quid hinc, quæso, pro se Tillemontius concludat? Id non eodem, quo San-dionysiana ecclesia exstruebatur, loco, sed contra in saltu, ubi numquam quisquam S. Dionysium humatum asseruit, factum adjicitur: Fieri ergo potest, ut sesqui-leuca circiter ab ecclesia, quam S. Genovefa exstrui curabat, fabri lignarii abfuerint, cumque tunc circa civitatem Parisiensem multa invenirentur nemora, nihil omnino impedit, quo minus e fabris illis lignariis in vicina Sylva alios quidem excidendis, quæ novo exstruendo ædificio opus erant, arboribus, alios vero iisdem aut dolandis aut avehendis occupatos fuisse, credamus. Collectis, inquit cap. 4, num. 19 Vitæ S. Genovefæ scriptor, Carpentariis, qui ad ædificium, quæ de lignis opus erant, in saltu alii inciderent ac dolarent, alii in plaustra conveherent.

[190] Sane, Operariis ita, ut hic traditur ac supra jam dixi, [dubitavit Tillemontius, per rationes,] in saltu prope Parisios occupatis, esse etiam non videtur, cur Genesius presbyter, deficiente illis potu, ad civitatem illam seu aquam seu vinum comparaturus excurrisse, non credatur. Quotidie fit, ut arbores in sylvis exscindantur, ædificiisque procul inde exstruendis vendantur. Secundo cur mirandum, S. Genovefam die Dominica mane, aura etiam non favente, ad ecclesiam S. Dionysii, in quem summa erat pietate, sese contulisse? Si id ea anni tempestate, qua, ut sub Autumni finem aut in hieme, dies breviores sunt, sancta illa Virgo fecit, oportebat sane, ut, quo circa horam septimam aut octavam ad S. Dionysii adveniret, mane eo, illucescente nondum die, proficisceretur. Et vero vel ipsa tam mature abeundi adhibita cautio, nonnihil itineris faciendum ei fuisse, indicat. Dicesne forsan, dedecuisse Virginem per plateas, tenebris nondum pulsis, incedere? Verum plures itineris socias sibi habebat adjunctas. Quod si porro, duarum circiter leucarum viam fuisse longiorem, quam ut ad ecclesiam, tanto spatio Parisiis distantem, sese contulisse ex more sibi usurpato Sanctam, credibile appareat, fortassis modo arguas, in ejus apud Bollandum Vita, nec quoties eo sese conferret, nec an id habuerit solemne, declaratur. Præterea nescitur, an extra Parisios in via, quæ ab hac civitate ad S. Dionysii ducit, non habuerit parvulam quampiam ædem, inservientem secessui, cui, quemadmodum in prima ejus apud Bollandum Vita num. 33 narratur, quotannis sese soli Deo ab Epiphania usque ad Hebdomadæ sanctæ feriam quintam seu cænam Domini vacatura dedere solebat.

[191] Imo vero, domunculam hujusmodi S. Genovefæ eo loci re ipsa fuisse, [in medium] cogitandi ansam præbet ejus biographus, num. 20 apud Bollandum dicens, factum esse, ut vice quadam, non e civitate Parisiensi, sed e secessus sui loco ad S. Dionysii basilicam, die Dominica instante, multo mane sit profecta. Vice quadam, inquit loco cit. Scriptor ille, post intempestam noctem, jam proximam diem Dominicam Gallorum plausu vel cantu indicante, egreditur de receptaculo suo, ut ad basilicam S. Dionysii pergeret. Sane e domuncula hujusmodi, Parisios inter & oppidum San-dionysianum sita, ad S. Dionysii basilicam, nocte adhuc durante, S. Genovefam perrexisse, probabilius saltem apparet, quam ei, quo ad suburbanam ecclesiam media nocte sese conferret, civitatis Parisiensis portas, ut loco supra cit. vult Tillemontius, fuisse apertas. Adhæc Pagi, Parisios inter & San-dionysianum oppidum siti, qui hodie Capella vocatur, ecclesia Deo sub S. Genovefæ invocatione est consecrata; ut in sanctæ hujus Virginis, eo loci olim subinde commoratæ, memoriam exstructa fuisse non immerito queat videri. Tertio quid, quæso, e duodecim energumenis, a S. Genovefa Parisiis ad S. Dionysii ecclesiam missis, potest pro hac in civitatis hujus vicinia locanda concludi? Nonne sæpissime fit, ut ægruti, quo sanitati per Sanctorum intercessionem restituantur, ad ecclesias longiori etiam, quam duarum leucarum spatio dissitas ducantur? Quarto tandem ac ultimo quod ad porcorum custodes, de duobus calcis furnis, quos in sylva invenerant, in ponte Parisiensi collocutos, jam spectat, id certe fuisse illos calcis furnos vel procul a loco, quo ecclesiam ædificare S. Genovefa meditabatur, remotas, vel ponti, in quo duo, quod sibi acciderat, porcorum custodes narrabant, exstitisse propinquos, neutiquam significat; ut proin nec inde quidquam pro ecclesia illa haud longe a civitate Parisiensi constituenda conficiatur.

[192] [hic adductas] Quod si interim veritati, quod de calcis furnis, miro modo per porcorum custodes detectis, in priori S. Genovefæ Vita num. 17 apud Bollandum narratur, sit consonum, verosimillime, ut hi de furnis illis sese inter in ponte Parisiensi sermocinarentur, singulari Dei providentia est factum, quo ita de re illa presbyteri, qui S. Genovefæ in ecclesia supra S. Dionysii tumulum exstruenda opem ferre desiderabant, redderentur certiores. Ceterum, cum nihil præterea aliud, quod vel civitati Parisiensi propius, quam modo exstet San-dionysianum Franciæ oppidum, exstructam a S. Genovefa supra S. Dionysii tumulum ecclesiam statuere, vel etiam tantummodo de hujus a civitate Parisiensi duarum circiter leucarum distantia dubitare nos cogat, definite e S. Genovefæ Vita Tillemontius objiciat, nec re etiam ipsa quidquam in hac hujusmodi inveniri appareat, non est sane etiam, cur ob Vitam illam de opinionis, qua ecclesia illa tanto a civitate Parisiensi spatio statuitur, veritate in rationibus, § proxime prægresso adductis, solide fundata ambigatur. Felibianus, eodem fere, quo hic ego, modo contra Tillemontium, secus e dictis opinantem, in erudita, quam San-dionysianæ abbatiæ Historiæ, a se contextæ, præmisit, Dissertatione § I argumentatus, subjungit, scriptorem illum, expensis, quæ compendio in hac continentur, Dissertationis prolixioris rationibus, tandem in opinionem, potiori authoritate nixam, quæ ecclesiam, supra S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii tumulum seu corpora a S. Genovefa exstructam, duabus circiter ab urbe Parisiensi leucis statuit, concessisse, imo & quintam suam, priusquam moreretur, in S. Dionysium Parisiensem notam eodem plane, quo in secunda Monumentorum ejus Ecclesiast. editione tom. IV pag. 715 legitur, correxisse.

[193] [solutis, non parum confirmatur.] Ita omnino habet; Tillemontius, utut interim, magnas esse, quas e S. Genovefæ Vita objecerat, difficultates, loco cit. adhuc contendat, suam tamen præfatam Notam correxit; id autem idcirco potissimum fecit, quod S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii corpora, si primum in ecclesia, a S. Genovefa prope Parisios exstructa, quieverint, inde equidem (quod tamen creditu admodum difficile ipsi est visum) seculo septimo aut media sui parte dumtaxat elapso aut etiam jam senescente debeant ad San-dionysianum oppidum fuisse translata, credibileque non sit, centum dumtaxat aut nec tot etiam annis post oblivioni adeo translationem illam datam fuisse, ut seculo octavo, quemadmodum ex Actorum edendorum scriptore anonymo, qui tum floruit, apparet, persuasum sibi homines universim habuerint, sacra illa pignora in Sandionysiano oppido, in quo tum quiescebant, perpetuo quievisse. Ceterum si qui, hæc eo e vici v. g., qui nunc (num. 182 videsis) capella nuncupatur, ecclesia sec. VII fuisse translata, modo adhuc contendant, peti ab iis potest, ut vel antiquum, qui eventus adeo memorabilis mentionem faciat, authorem assignent; aut, si id ex ecclesia alia, Parisiis haud procul dissita, quæ modo haud amplius exstet, factum velint, peti potest, ut vel qualiacumque sacri istius ædificii vestigia monstrent, vel nos saltem, quo id loco steterit, aut quo tempore quove casu aut a quo fuerit destructum, edoceant; quod si autem, ut certo non poterunt, nihil solidi ad hæc respondere queant, opinionem sane, quæ ecclesiam, a S. Genovefa supra Sanctorum nostrorum corpora exstructam, non prope Parisios, sed duabus circiter a civitate hac leucis statuit, non parum ex omnibus jam dictis confirmari, imo etiam adeo certam, ut nec ullo modo de ejus veritate dubitandum sit, nobiscum fateantur, necesse est.

§ XII. Quo oppidi San-Dionysiani loco steterit exstructa a S. Genovefa supra S. Dionysii ejusque Sociorum tumulum ecclesia; an hanc præcesserit antiquior, & an in novam, quam exstruxerit, Dagobertus illorum corpora transtulerit.

[Sanctis nostris, non ubi Sacra, cujus hic datur notitia,] In San-Dionysiano Franciæ oppido non modo memorari invenio homonymam celeberrimi nominis abbatiam, verum etiam minus celebre monasterium aliud, quod, a S. Dionysio appellationem pariter sortitum, Prioratus S. Dionysii de Strata nuncupatur. Abbatia illa adeo passim omnibus est nota, ut quidquam hic, quo reddatur notior, in medium proferre, supervacaneum sit. Quod autem ad dictum prioratum seu ecclesiam spectat, Felibianus in sua supra adhuc laudata Dissertatione § 2 circa medium sequentem de ea notitiam verbis Gallicis, quæ, quod usui futura hic sint, Latine a me reddita, transcribo, subministrat. Quod ad ecclesiæ, inquit, S. Dionysii de strata originem spectat, dici potest, semper nec monasterium, nec prioratum fuisse. Sacellum antea, sepeliendis abbatiæ San-dionysianæ religiosis destinatum, destinatum, esse potuit; consuetudo enim, cujus plura tum Parisiis, tum alibi exempla fuere conspecta, olim ferebat, ut ecclesiam quampiam aut sacellum, quod cœmeterii loco esset, majora monasteria haberent. Verum, ne quid, quod in scriptoris antiqui testimonio fundatum non sit, proferam, ex iis, quæ collectionis miraculorum S. Dionysii author (Sæc. tertii Benedictini part. 2, pag. 351 videsis) in litteras misit, ecclesia S. Dionysii de Strata videtur, Fardulfo sub Caroli Magni imperio abbate, fuisse parœcia, cui deserviebat Martinianus quidam, ab authore illo PRESBYTER LOCI, id est, pro usitato temporis illius scriptoribus loquendi more CURIO vocatus. Postea parœcialis illa ecclesia haud serius, quam sub seculi decimi finem in monasterium fuit mutata.

[195] [S. Dionysii de Strata ædes] Eo abbatiæ religiosi, qui adversa valetudine laborabant, mittebantur, uti discimus (adi part. 1, pag. 697 Sæc. VI Benedict.) e S. Odilonis Vita, ubi præterea observandum occurrit, parvum illud monasterium tunc S. Martini & non S. Dionysii de Strata fuisse nuncupatum, quamvis postea, cum ei juncta fuit parœcia, prioratui quidem S. Dionysii, parœciæ vero S. Martini, quo duæ illæ ecclesiæ invicem distinguerentur, aut ob aliam nobis ignoratam causam impositum nomen fuerit. Ita hactenus ille. Examinemus modo, eone oppidi San-dionysiani loco, quo nunc ecclesia S. Dionysii de Strata cernitur, an vero altero, quo San-dionysiana celeberrimi nominis abbatia exstat, ecclesia fuerit in Sanctorum nostrorum honorem a S. Genovefa exstructa. Priori sane e duobus illis locis a sancta hac Virgine id non factum, mihi sat certum apparet. Rectene, an secus jam nunc dicenda aperient. Mox huc transcripta, quam Felibianus suppeditat, ecclesiæ S. Dionysii de Strata notitia nihil omnino offert, quod vel utcumque, eo loco, quo hæc modo conspicitur, jam inde a seculo sexto stetisse ecclesiam, suadere sit natum, cumque apud antiquos scriptores nihil etiam occurrat hujusmodi, fit vel hinc, ut, an ibi tum Sanctis nostris ecclesiam S. Genovefa exstruxerit, non immerito possit ambigi. Adhæc in ecclesiam, a Genovefa exstructam non quadrant, quæ in dicta notitia de ecclesia S. Dionysii de Strata memorantur.

[196] [modo cernitur,] Hæc enim, ut notitia illa fert, primo sacellum tantummodo, tum monasterium prioratusve aut monasteriolum dumtaxat, numquam vero, ut apparet, major elegantiorque ecclesia exstiterit; ecclesiam autem, quam Sanctis nostris S. Genovefa exstruxit, structuræ haud inelegantis molisque haud exiguæ ædificium fuisse, ex infra dicendis patescet, & vel ex eo in antecessum fas est colligere, quod, quemadmodum in S. Genovefæ apud Bollandum Vita num. 18 traditur, ad fastigium usque, universis Parisiensibus civibus auxilium ferentibus, fuerit perductum. Verum, inquies, eadem S. Genovefæ Vita cap. 4 sequentem hunc præfert titulum: Ædificat (S. Genovefa nimirum) basilicam, quæ nunc dicitur prioratus S. Dionysii de strata; ita autem, ecclesiam, quam Sanctis nostris S. Genovefa exstruxit, stetisse eo loco, quo modo ecclesia seu prioratus S. Dionysii de Strata cernitur, dilucide declaratur. Fateor, sic habet; verum in Mss. (Pagium in criticis ad annum 272, num. 8 videsis) plurium antiquorum scriptorum Operibus tituli capitibus, in quæ abs illis divisa hæc fuerunt, non reperiuntur præfixi. Quid si ergo capitibus, in quæ ab authore suo primigenia S. Genovefæ Vita fuit divisa, tituli pariter in Mss. hujus exemplaribus haud inveniantur præfixi? Utut sit, titulum equidem, proxime huc transcriptum, quem an Bollandus in antiquis, quæ ei præluxere, Mss. invenerit, an contra ipsemet fecerit, compertum haud habeo, S. Genovefæ Vitæ a posterioris ævi scriptore fuisse adjectum, vel ex eo liquet, quod tituli author, ut vel recitata verba, quibus is concipitur, consideranti patescet, per vocabulum adverbiale nunc, quod adhibet, sese S. Genovefa, æqualique hujus biographo posteriorem non obscure prodat; ut certe e titulo illo pro determinando loco, quo S. Genovefa in San-dionysiano oppido ecclesiam Sanctis nostris exstruxerit, nihil omnino certi possit concludi. Et vero hanc verosimillime, non ibi, ubi ecclesia S. Dionysii de Srata modo conspicitur, fuisse exstructam, validius adhuc nunc subdenda, quam quæ jam dicta sunt, suadent.

[197] Mulier ethnica, ut ex anonymo nostro num. 179 retulimus, [sed ubi abbatia San-Dionysiana exstat, S. Genovefa ecclesiam exstruxit,] Sanctorum nostrorum corpora, lictoribus seu satellitibus astu erepta, in terra arata seu agro, sementi recipiendæ parato, per famulos suos abscondi ac sepeliri sexto ab urbe Parisiensi lapide curavit; eo autem agrum illum situm fuisse loco, quem modo ecclesia S. Dionysii de Strata occupat, ab omni veri specie videtur alienum. Is enim, utpote Stratæ seu viæ publicæ, unde & ecclesia isthæc nomen traxit, adjacens, paganorum seu ethnicorum conspectui patentissime erat expositus; quis autem, præfatam mulierem, quæ horum oculis ac perquisitioni sacra illa pignora volebat subducta, in publico isthæc ac conspicuo hujusmodi loco reponi ac sepeliri curasse, in animum inducat? Sane, cum San-dionysiana dicti oppidi abbatia Stratæ seu viæ publicæ haud adjaceat, eodem, quo hæc exstat, loco exstitisse agrum, in quo sepulturam Sancti nostri nacti sunt, longe apparet probabilius. Porro apud scriptores antiquos nihil omnino invenitur, quod, Sanctos nostros priorem sepulturæ suæ locum cum alio commutasse, suadere sit natum. Disciplina antiqua non nisi raro mutationes patiebatur hujusmodi, Martyrumque sepulcra ex sese adeo erant veneranda, ut fideles ornare hæc contenti, neutiquam de terra corpora levare, nedum alio ad alias ecclesias transferre, auderent. Jam vero, cum hæc ita habeant, reque etiam vera, ut e supra dictis liquet, & eodem semper, quo terræ primum fuerant mandata, loco Sanctorum nostrorum corpora quieverint, & ibidem supra ista S. Genovefa ecclesiam exstruxerit, consectarium e jam nunc dictis fit, ut hæc non eo oppidi San-dionysiani loco, quem modo ecclesia S. Dionysii de Strata occupat, sed altero, quo celebris admodum nominis abbatia San-dionysiana exstat, fuerit erecta.

[198] Tria quidem in ecclesia S. Dionysii de Strata Sanctorum nostrorum vetustissima cænotaphia seu sepulcra lapidea aliaque insuper, [hæcque non vilis, ut Gestorum Dagoberti sublestæ admodum,] quæ eos ibidem aliquando jacuisse sepultos indicant, monumenta hodieque visuntur; verum, cum hæc omnia, ut certum apparet, seculo nono, seu San-dionysiano monacho anonymo, Dagoberti I Francorum regis gestorum scriptore, qui, Sanctos nostros in vili ædicula, a S. Genovefa exstructa, primum jacuisse sepultos indeque a principe illo in aliam ædem sacram translatos, primus omnium litteris tunc mandavit, posteriora sint, est sane, cur in dicta ecclesia posita seu erecta credantur e nata hinc de Sanctorum nostrorum corporibus tumulo in hac olim conditis opinione, quæ, quamvis e jam dictis ac porro dicendis falsa, sensim tamen, seculorum subsequentium ignorantia ac simplicitate suffragante, a nonnullis admissa ut certo vera, patronos etiam, qui eam cænotaphiis lapideis aliisque id genus monumentis æternitati commendare studuerint, est consecuta; cum autem res ita habeat, hisce sane, quæ, ut dictum, in ecclesia S. Dionysii de Strata hodieque visuntur, moveri non debemus, ut eo, quo hæc exstat, loco Sanctorum nostrorum corpora primum quievisse ecclesiamque supra hæc a S. Genovefa fuisse exstructam, credamus. Laudatus enim Gestorum Dagoberti scriptor anonymus, qui, inducta, quam dixi, opinione, monumentis illis ponendis occasionem seu ansam præbuit, sublestæ admodum, imo in re, quæ ad institutum nostrum potissimum hic spectat, nullius prorsus est fidei. Audi, qui de eo in Admonitione, quam illis Dagoberti Gestis, in Rerum Gallicanarum Scriptorum tomum 2 a se illatis, præmisit, Bouquetus loquatur. Monachus iste, inquit, rebus tam fabulosis tamque vero abhorrentibus suam maculavit historiam, ut non immerito a quibusdam anonymus fabulator vocetur, nullamque fidem vix mereatur, nisi in iis, quæ a Fredegario mutuatur.

[199] [ut viri eruditi censent, fidei author scribit,] Non dubitandum tamen est, quin ipsi donationes, quas monasterio S. Dionysii a Dagoberto factas refert, notæ atque perspectæ fuerint, cum earum exemplaria in archivo hujus monasterii sua ætate servari testetur. Felibianus in sua, quam supra plus semel jam laudavi, Dissertatione § 2 eumdem scriptorem ac monachum anonymum censura non minus acri perstringit, ac deinde verbis Gallicis, Latine a me hic redditis, subjungit: Quæ de antiquæ San-Dionysianæ ecclesiæ statu, de abbatiæ homonymæ fundatione, de constitutis eo loci monachis, translatisque S. Dionysii ac Sociorum ejus reliquiis proferre est ausus, ea omnia cum iis, quæ sive in antiquis authoribus, sive in temporis istius, quæ supersunt, monumentis leguntur, adeo pugnant, ut, quo confutentur, hæc cum illis contulisse sufficiat. Ita ille, neque sane immerito. Etenim monachus ille ac scriptor anonymus, de ecclesia, a S. Genovefa supra Sanctorum nostrorum tumulos in vico Catholiacensi erecta, sermonem in dictis Dagoberti Gestis cap. 3 instituens, sequentem scribit in modum: In eo sane vico (videlicet, uti ab eo vocatur, Catulliacensi) primum memoratæ urbis (Parisiensis nimirum) episcopum beatissimum Dionysium, cumque eo Rusticum & Eleutherium: … pro Christi nomine … interemptos, quædam materfamilias … quia palam non audebat, clam sepulturæ mandavit… Sic incomparabilis thesaurus diu latuit… Et quamvis quædam inibi ab anterioribus regibus propter assidua, quæ ibidem agebantur miracula, conlata fuissent, tamen … locus ille nimium negligebatur. Vilis quippe tantum ædicula, quam, ut ferebatur, beata Genovefa super per sanctos Martyres devote construxerat, tantorum Martyrum corpora ambiebat.

[200] [fuit ædicula, sed, quemadmodum rationibus] Quod si itaque scriptori huic, qui deinde, Sanctorum nostrorum corpora ex ædicula, ab eo hic memorata, ad ecclesiam novam a Dagoberto fuisse translata, cap. 17 narrat, credendum hic sit, sacra ædes, quam S. Genovefa in vico Catholiacensi Sanctis nostris exstruxit, neglecta admodum Dagoberti ætate fuerit atque adeo parva, ut horum corpora, ibidem sepulta, capere vix posset. Verum haud parvam fuisse ecclesiam, quam S. Genovefa Sanctis nostris exstruxit, jam supra edocui; quam merito autem id fecerim, e jam nunc dicendis dilucidius patescet. In edendis Sanctorum nostrorum Actis anonymus horum author num. 12 ita prodit memoriæ: Antedicta … materfamilias horum non immemor secretorum, cum primum persecutionis tepuisse vidit fervorem, locum tantorum Martyrum ossa asservantem qua oportuit sollicitudine requisivit, atque inventum eminentis mausolei constructione signavit. Unde postmodum Christiani basilicam supra Martyrum corpora magno sumptu cultuque eximio construxerunt. Ecclesia seu basilica, ab anonymo nostro hic memorata, non est antiquior, quæ exstructam a S. Genovefa præcesserit, sed ipsamet est illa basilica seu ecclesia, quam sancta isthæc Virgo, ut ejus apud Bollandum Vita supra sæpissime laudata prodit, in vico Catholiacensi supra Sanctorum nostrorum corpora exstruxit. Ita saltem censent viri eruditi nonnulli, neque vero immerito, uti ex iis, quæ subdo, apparet. Quæcumque anonymus noster de ecclesia a se memorata scribit, ea omnia ecclesiæ, a S. Genovefæ biographo celebratæ, & vice versa, quæcumque hic de isthac refert, ea omnia ecclesiæ, ab anonymo nostro memoratæ, apprime conveniunt. Ecclesia, ab anonymo nostro memorata, supra Sanctorum nostrorum corpora fuit erecta. Fuit & super hæc erecta ecclesia, a S. Genovefæ biographo celebrata.

[201] Prior, Christianis adnitentibus, posterior, Parisiensibus universis adlaborantibus, [hic adductis] dicitur exstructa. Altera in vico pagano, altera sexto ab urbe Parisiensi lapide traditur ædificata. Adhæc S. Genovefæ Vita nihil omnino offert, quo antiquiorem stetisse ecclesiam eo loco, quo suam hæc sancta Virgo condidit, vel utcumque insinuet; imo omnia, quæ de sacra hac æde commemorat, neutiquam ecclesiæ vel instauratæ dumtaxat, vel antiquioris in locum substitutæ, sed novæ omnino atque a fundamentis erectæ speciem animo objiciunt. Jam vero, cum hæc sic habeant, sitque adeo, uti e jam dictis apparet, ecclesia seu basilica, quam supra Sanctorum nostrorum corpora magno sumptu cultuque eximio Christianos construxisse, anonymus Actorum edendorum author refert, una atque eadem cum ecclesia, a S. Genovefa exstructa, consectarium fit, ut hæc sane, contra ac supra laudatus Gestorum Dagoberti scriptor tradit, haud parva ac vilis exstiterit. Reponi quidem potest, ab anonymo nostro, qui, ut dictum, seculo VIII demum floruit, S. Dionysii ejusque Sociorum ecclesiam non secundum statum, quem, curante S. Genovefa, acceperat, sed secundum recentiorem præstantioremque, ad quem, ut infra videbimus, seculo septimo a Dagoberto fuit adducta, depingi.

[202] Verum, sit ita, nequeatque adeo, exilisne, an magna, [præcipueque ex Gregorio Turonensi] vilisne, an elegans, quam S. Genovefa exstruxit, ecclesia exstiterit, e scriptore illo definiri, aptissime equidem id ex Gregorio Turonensi, qui ante Dagobertum floruit, confici, negari non poterit. Hic scriptor S. Dionysii ecclesiam veluti admodum notabilem, tumulumque veluti locupletissime ornatum lib. de Gloria Martyrum cap. 72 repræsentat. Narrat scilicet ibidem, militem quempiam Sigeberti, Francorum regis, cum hic cum exercitu (anno 574) prope Parisios versaretur, ad S. Dionysii basilicam accessisse, cumque eam, custodibus vacuam, ostiisque non reseratis, patentem, invenisset, pallam holosericam auroque exornatam & gemmis, quæ Sancti tumulum operiebat, surripuisse; alterumque item tunc ejusdem Sigeberti militem, S. Dionysii tumulum, qui, ut ait, turritus seu pyramidis in modum acuminatus erat, calcare seu ascendere minime veritum, columbam auream, ad eum appensam, auferre fuisse conatum. Porro in eadem S. Dionysii basilica Dagobertum Chilperici regis & Fredegundis reginæ filium, ætate nondum adulta mortuum, sepultum fuisse, Hist. Francorum lib. 5, cap. 35 refert. Adhæc Hist. ejusdem lib. itidem 5, cap. 33 loquitur de scandalo, quod eodem in loco evenit occasione mulieris, adulterii accusatæ, quæ eo, ut sese, jurejurando supra S. Dionysii tumulum præstito, purgaret, advenit.

[203] [& Fredegario] Portarum vi effractarum, divinique officii, in ecclesia illa ob sanguinem, ibidem tunc effusum, interrupti, mentionem facit; quæ omnia adjuncta ecclesiam sat magnam designant, utpote quæ, ut hæc vera sint, & pluribus portis instructa &, ut apparet, communitate etiam, divinis officiis vacare solita, debuerit fuisse illustris. Talis fuit ecclesiæ S. Dionysii status Gregorii Turonensis ætate, id est, sub Chilperico I, qui, anno 561 regnare exorsus, anno 584 fuit occisus; qualis autem sub Clothario II, ejus filio, qui, cum annis circiter quadraginta quatuor regnasset, anno 628 obiit, exstiterit, docet nos in Chronico suo cap. 54 Fredegarius, ubi de Godino, Warnacharii majoris-domus, anno, ut Chronici illius editor Ruinartius in margine notat, 626 vita functi, filio, qui post patris sui mortem gravissimo delicto Clotharium offenderat, sermonem instituens, ait illum, quo principi huic juramentum fidelitatis præstaret, ad præcipuas Sanctorum ecclesias, in quibus tum solemnia hujusmodi juramenta præstari solebant, fuisse adductum, locisque illis sacris accenset locum seu ecclesiam Domni Dionysii Parisius. Porro, cum ecclesiæ, a S. Genovefa Sanctis nostris sub seculi V finem erectæ, aliam a quoquam, priusquam Dagobertus I, Clotharii II filius, regnaret, fuisse substitutam, nemo hactenus dixerit, S. Dionysii ecclesia, quæ, Chilperico I & Clothario II regnantibus, exstabat, alia certe non fuerit, quam quæ a S. Genovefa fuerat exstructa.

[204] [probatur, major ac elegantior exstitit ecclesia,] Jam vero, cum res ita habeat, ac, quemadmodum e Fredegarii & Gregorii Turonensis testimoniis modo adductis liquet, S. Dionysii sociorumque ejus SS. Rustici & Eleutherii ecclesia, quæ posterioris hujus scriptoris ætate seu, Chilperico I & Clothario II regnantibus, exstabat, ea tum magnitudine, ut multa ostia haberet, ea elegantia, ut turritum, columba etiam aurea multisque aliis pretiosissimis donis supra eum pendentibus, Martyrum tumulum, palla holoserica, auro & gemmis ornata, opertum, complecteretur, ea denique celebritate, ut in illa, & Dagobertus, Chilperici I regis filius, fuerit sepultus, & non modo infimæ plebis homines, sed etiam optimates Francorum, si quando id res exigebat, sese ac suos jurejurando purgare solerent, exstiterit, consectarium est, ut omni dubio procul S. Dionysii ejusque Sociorum, quam S. Genovefa exstruxit, ecclesia, utpote ab illa, de qua Gregorius Turonensis & Fredegarius locis supra citt. loquuntur, certo e jam nunc dictis haud diversa, nequaquam parva ac vilis ædicula, qualis a monacho anonymo supra laudato, Gestorum Dagoberti scriptore, describitur, sed major ac elegantior fuerit ecclesia. Dicesne forsan a scriptore isthoc S. Dionysii ecclesiam, a S. Genovefa exstructam, non qualis sub Chilperico I & Clothario II, sed qualis sub Dagoberto, hujus filio, fuit, describi? Verum, cum præcipuis ecclesiis, uti e supra allegatis facile colliges, anno 626 annumerata adhuc fuerit, hocque anno tempus, quo sub Dagoberto fuisse eam dumtaxat vilem ædiculam, anonymus iste monachus refert, haud multo queat esse posterius, sacrum istud ædificium sub hoc principe a pristino splendore adeo fuisse delapsum, ut repente e majori atque elegantiori basilica, qualis paucis ante annis adhuc fuerat, ad vilem tantummodo ac neglectam ædiculam esset redactum, quis facile in animum inducat? Sane id ego mihi persuadere haud queo.

[205] Et vero ipsemet author ille, uti apparet, de ecclesia, [locumque, quo hac stetit, Dagobertus, quem nec ibidem,] a S. Genovesa exstructa, idcirco dumtaxat contemptim adeo, ut verbis supra recitatis fecit, est locutus, quod hanc cum ecclesia S. Dionysii de Strata, quam ætate sua vilem tantummodo, neglectam ac parvam esse cernebat, existimarit eamdem; verum ecclesiam, a S. Genovefa exstructam, non stetisse eo vici Catholiacensis seu oppidi San-dionysiani loco, quo anonymi ætate cernebatur modoque adhuc cernitur ecclesia S. Dionysii de Strata, hancque adeo ab illa certissime esse diversam, satis superque e modo disputatis liquet. Nunc, an Dagobertus alio vici seu oppidi ejusdem loco, quo stetit olim ecclesia, a S. Genovefa exstructa, modoque San-dionysiana abbatia exstat, ecclesiam novam exstruxerit, itemque an Sanctorum nostrorum in hanc transtulerit alio e loco sacras reliquias, inquirendum. Tam hoc, quam illud, ut jam supra insinuavi, idem anonymus Gestorum Dagoberti scriptor cap. 17 apud Bouquetum memoriæ prodit; ast postremum quidem certo falsum, primum autem apparet admodum dubium. Res e jam nunc dicendis patescet. Author ille loco proxime cit. sequentem scribit in modum: Dagobertus denique… accessit ad supra memoratum locum (vilem nempe, ut cap. 3 verbis supra datis scribit, vici Catulliacensis, in qua Sanctorum nostrorum corpora jacebant, ædiculam) & sanctorum Dionysii, Rustici & Eleutherii corpora requirens, digesta eorum in sarcophagis nomina repperit, quæ & in alium ejusdem vici locum summa cum veneratione X. Kal. Maias transtulit, eorumque memorias auro puro & pretiosissimis gemmis exornavit. Et quamvis ecclesiam, quam ipse a fundamentis exstruxerat, intrinsecus miro decore fabricavit, foris quoque desuper absidam illam, infra quam veneranda Martyrum corpora tumulaverat, ut plenius devoti animi expleret desiderium, ex argento purissimo mirifice cooperuit.

[206] Ita hactenus ille; ut autem an Dagobertus Sanctis nostris, [contra ac e Fredegarii hic recitatis verbis] uti hisce verbis docet, ecclesiam a fundamentis vere exstruxerit, antiquæve a S. Genovefa exstructæ novam substituerit, primo hic definiamus, examinari modo ante omnia necesse est, ut, an hic scriptor, utpote in rebus diu ante se gestis tunc dumtaxat, dum eas e documentis, scriptoribusve antiquioribus didicit, fidem integram sibi adjungens, e fontibus adeo probatis, quod de sacro hujusmodi ædificio, per Dagobertum exstructo, memoriæ prodit, forsan hauserit. Ac certo quidem Diplomata, aliave id genus documenta, quæ sibi prælucentia habere potuerit, nulla omnino invenire quivi; quod autem ad scriptores antiquiores spectat, unus hos inter, qui, regnante Dagoberto, floruit, occurrit Fredegarius, sequentia isthæc, quæ huc faciunt, in Chronico suo, una cum Gregorii Turonensis operibus anno 1699 per Ruinartium edito, cap. 79 suppeditans verba: His gestis, post paucos dies Dagobertus emisit spiritum, sepultusque est in ecclesia sancti Dionysii, quam ipse prius condigne ex auro & gemmis & multis pretiosissimis speciebus ornaverat, & condigne in circuitu fabricari * præceperat, patrocinium ipsius pretiosum exspectans. Laudatus Anonymus gestorum Dagoberti scriptor, qui ad res, a principe hoc gestas, narrandas Fredegarium adhibuit, ac pro arbitrio suo, quamvis haud pari ubique felicitate, sæpe interpretatus est, haud dubie ex eo, quod hic author, S. Dionysii ecclesiam condigne in circuitu fabricari jussisse Dagobertum, in proxime huc transcripto textu tradat, fuisse per Dagobertum S. Dionysio ecclesiam a fundamentis exstructam, collegerit, litterisque porro per supra recitata verba commendarit; illum autem hac in re secuti deinde sunt una cum Aimoino lib. 4, cap. 35 scriptores non pauci alii tum antiqui, tum recentiores.

[207] [nonnulli, partim hic recensiti, collegere,] Ac principem quidem posteriores hos inter locum tenent in sua de basilicis Disceptatione ac in hujus adversus Launoium Defensione Hadrianus Valesius, in Ecclesiasticis Francorum Annalibus ad annum 630 Cointius, in ecclesiæ Parisiensis Historia lib. 4, cap. 2, num. 10 Gerardus du Bois, ac tandem, ut plures alios brevitatis causa omittam, in sua, quam supra sæpissime laudavi, Dissertatione Felibianus; etsi autem, qui & his accensendus venit Mabillonius, Fredegarii hisce de Dagoberti verbis condigne in circuitu (ejus ecclesiæ) fabricari præcepit, non ecclesiam a fundamentis per Dagobertum exstructam, sed circumpositas monachorum ædes, quas Dagobertus basilicæ ab se magnificentius ornatæ adjecerit, dumtaxat significari, in docto suo de re diplomatica Opere, anno 1681 in lucem emisso, primum censuerit, postea tamen rationibus, nescio quibus, impulsus mutavit sententiam. Etenim in Annalium Ordinis sui tomo 1, quem anno 1703 vulgavit, lib. 12, num. 3 de Dagoberto sic scribit: Post hæc idem princeps, ut beati Dionysii, Francorum apostoli, patrocinium precesque sibi regnoque suo demereretur, novam ei basilicam ampliorem & augustiorem, opere & materia quibusvis aliis elegantiorem & magnificentiorem erigere constituit. Hanc marmoreis cujusque generis columnis fulsit, auro, argento, gemmis, omnigenisque ornamentis decoravit, musivo stravit pavimento, ejusque parietes, columnas, arcus vestibus auro textis, & palliis holosericis vestivit; quibus verbis sane, priori opinione, qua, S. Dionysii ecclesiam a Dagoberto dumtaxat ornatam variisque donis locupletatam fuisse, existimarat, relicta, in oppositam, quæ eidem Sancto novam ecclesiam a fundamentis per principem illum fuisse exstructam, statuit, apertissime concessit. Verum an recte? Res tota, cum Fredegario citra omnem controversiam standum hic sit, ab interpretatione adhibenda verbis, quibus hic author, S. Dionysii ecclesiam condigne in circuitu fabricari præcepisse Dagobertum, loco supra cit. ait, dependet.

[208] [novam S. Dionysio ecclesiam] Valesius in Defensionis, qua suam de basilicis Disceptationem adversus Launoium tutatus est, posteriori parte cap. 7 asserit, apud Fredegarium ibi nihil aliud esse in circuitu fabricare ecclesiam, quam a fundamentis ecclesiam extruere, hocque sensu illius, de quibus hic nobis sermo, verba intelligenda. Verum assertionem suam, quod tamen, quo huic fidem faceret, hic esset necessum, nullis omnino, e quibus illa alibi adhuc a Fredegario ita fuisse accepta, constet, exemplis, aliunde e scriptore hoc petitis, firmat. Ecclesiam a Dagoberto in S. Dionysii honorem fuisse extructam probari non posse, plus semel adhuc supra laudatus le Beuf contra Valesium, quem in margine citat, in suarum in ecclesiasticam ac civilem civitatis Parisiensis Historiam Dissertationum prima pag. 3 præfatus, primo quidem, e Fredegario dumtaxat, Dagobertum variis tum auri, tum gemmarum donariis S. Dionysii, quæ ante eum exstabat, ecclesiam locupletasse, diversisque, sive ut ædificii durationi consuleret, sive ut id magnificentius redderet, ornamentis exterius condecorasse, haberi compertum asseverat, ac deinde, Fredegarii, quæ supra dedi, transcriptis verbis, sese non videre, qui queat periodi, quæ hisce continetur, pars ultima aliter, quam pronomine ejus subintellecto, exponi adjungit, asserens etiam, hæc verba & condigne in circuitu ejus fabricari præceperat nihil significare aliud, quam circum S. Dionysii ecclesiam eo modo, qui multum eam decoraret, laborari seu Opera fieri Dagobertum fecisse. Ita laudatus scriptor; neque vero isthæc adhibita ab eo Fredegarii verbis interpretatio prorsus displicet. Quid si ergo Dagobertus ecclesiam, in S. Dionysii honorem a S. Genovefa exstructam, diversis pretiosissimis e gemmis auroque donariis ornarit, ejusque præterea interius in circuitu parietes politioribus seu minutioribus e ligno fabrilis seu tignariæ artis operibus obduci vestirive fecerit, atque id dumtaxat Fredegarius per verba supra recitata significatum voluerit.?

[209] Utut sit, hisce equidem ecclesiam a fundamentis per Dagobertum exstructam significari, [exstruxisse est certum,] certum haud reor. Ea sedet sententia, quod Fredegarii verba, uti vel e varia hisce a variis data interpretatione liquet, clara non sint, quodque præterea, an Dagobertus novam a fundamentis ecclesiam S. Dionysio vere exstruxerit, dubitare me maxime faciat monachus San-dionysianus anonymus, qui, Carolo Calvo imperatore, seu seculo nono media sui parte jam elapso, diversa S. Dionysii miracula litteris est complexus; is enim (adi Sæc. Benedictini 3 part. 2 pag. 347) lib. 1, cap. 14, de nova Sanctis nostris a Pipino rege incepta atque a Carolo Magno ad umbilicum perducta ecclesia loquens sic scribit: Cum basilicam Sanctorum, diruta priore, quæ cæpta a Pipino rege, augustius a Carolo, regni successore, consummata est, opifices architectarentur, unus clavorum… cecidit &c; cum autem, uti ex his verbis intelligitur, antiquior, Pipino regnante seu seculo octavo ad annum 68 nondum provecto, S. Dionysii ecclesia, vetustate, ut verosimillimum apparet, labascens, fuerit destructa, nec tum certe id futurum fuisse videatur, si sacrum istud ædificium ante annos fere centum dumtaxat a Dagoberto, anno 638 vita functo eo ornatu eaque, qua volunt, firmitate a fundamentis fuisset exstructum, enimvero suam hac ratione in Dionysium venerationem testatam reliquisse hunc principem, idque supra recitatis verbis, quæ, ut dictum, clara non sunt, significatum voluisse Fredegarium, pro certo atque indubitato neutiquam est habendum.

[210] Nec, etsi secus foret, certum propterea fieret, [S. Dionysii ac sociorum ejus corporibus,] a Dagoberto in novam, quam Sanctis nostris exstruxisset, ecclesiam sacras horum reliquias alio e loco fuisse translatas. Id quidem verbis, num. 205 huc transcriptis, anonymus gestorum Dagoberti scriptor diserte tradit; verum eum hic, ut sæpe alibi, a vero esse alienum, vel ex eo liquet, quod Clodoveus II, Francorum rex, qui certe, utpote Dagoberti mox memorati filius, rem apprime habuerit perspectam, Sanctorum nostrorum corpora in S. Dionysii ecclesia, in qua Dagobertus & regina Nanthildis erant sepulti, jam a multis, cum regnaret, temporibus quievisse, in charta, anno 653 data, atque a Felibiano inter documenta authentica, quæ Historiæ suæ San-dionysianæ adjecit, num. 5 relata, non obscure indicet; cum autem id ita sit, eo certe paucis abhinc annis a Dagoberto, ejus patre, aliunde haud fuerant advecta. Adhæc, licet Fredegarius de S. Dionysii ecclesia variisque huic per Dagobertum collatis ornamentis per verba supra huc transcripta loquatur, altissimum tamen de Sanctorum nostrorum, quæ in illam aliunde fuerint abs hoc principe translatæ, reliquiis tenet silentium; imo, ne verbum quidem, unde id factum vel utcumque suspicere, suppeditat. Nec id etiam facit S. Audoënus, licet interim aptissimam de re illa, si locum habuisset umquam, loquendi occasionem nactus fuerit in mausolei magnificentissimi, S. Dionysio per S. Eligium, suppeditante impensas Dagoberto, exstructi, descriptione, quam in sancti hujus Noviomensis episcopi Vita, Spicilegii Dacheriani, tomo quinto editionis anni 1661 inserta, lib. 1, cap. 32 subministrat.

[211] [alio e loco,] Sancti illius biographi verba, quæ ad institutum nostrum hic faciunt, sequentia hæc sunt: Præterea Eligius fabricavit & mausoleum sancti martyris Dionysii Parisius civitate, & tugurium super ipsum marmoreum miro opere de auro & gemmis: cristam quoque & species de fronte magnifice composuit, nec non & axes in circuitu altaris auro operuit, & posuit in eis poma aurea rotundilia atque gemmata: operuit quoque & lectorium & ostia diligenter de metallo argenti; sed & tectum throni altaris axibus operuit argenteis: fecit quoque & repam in loco anterioris tumuli, & altare extrinsecus ad pedes sancti Martyris fabricavit; tantumque illic, suppeditante rege, sua exercuit industria *, atque ita suum diffudit specimen, ut pene singulare sit in Galliis ornamentum, & in magna omnium admiratione usque in hodiernum diem. His Operibus mirifice perfectis atque omnibus circumquaque gentibus sedatis, ferocissimis etiam Vaceis ditioni propriæ hostili gladio subactis, mortuus est rex magnus & inclytus Dagobertus, & sepultus est in eadem sancti Dionysii basilica sub arcu in latere dextro. Expendat nunc, si lubeat, singula hæc verba studiosus lector, nullumque hæc inter reperiet, quod vel minimam de Sanctorum nostrorum reliquiis ad locum, quo S. Dionysio mausoleum exstruxisse Eligium produnt, aliunde a Dagoberto translatis, suspicionem movere sit natum. Idem ubique comparet tumulus, qui, eodem semper loco remanens, diversis tantummodo pretiosis ornamentis condecoratur ac ditatur.

[212] [quo abs illo] Jam vero, cum res ita habeat, locusque, quo S. Dionysio mausoleum S. Eligius exstruxit, alius indubie, uti inter omnes modo eruditos convenit, non sit, quam quo modo in San-dionysiano oppido celeberrimæ abbatiæ homonymæ ecclesia exstat, hinc sane & ex aliis, quibus, S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii corpora a Dagoberto aliunde in novam ecclesiam non fuisse translata, jam probatum, consectarium fit, ut locus is ac proin & supra memoratus, quo Sancti nostri primum sepulti ecclesiamque, sibi a S. Genovefa erectam, nacti fuere, vici Catholiacensis ager, utpote, ut jam supra ostensum, a loco, quo dicta oppidi San-dionysiani ecclesia hodie cernitur, non diversus, præfatis sacris pignoribus, alio e loco, quo a Dagoberto fuissent inventa, advectis, a principe isthoc ditatus certissime haud fuerit. At vero, inquiet forsan modo non nemo, si Dagobertus S. Dionysii duorumque ejus Sociorum quæsita a se corpora in vili ædicula, ut anonymus principis illius Gestorum scriptor memorat, non invenerit, inventaque ad novam, quam construxerat, ecclesiam non transtulerit, ut quid translatio, qua ea, cum a Dagoberto fuissent inventa, fuerint ab eo ad novam, quam exstruxerit, ecclesiam translata, solenni quotannis festo XXII Aprilis die Parisiis celebratur? Ita utcumque pro Sanctorum nostrorum reliquiis, eo aliunde a Dagoberto translatis, potest argui; verum, etsi quidem anonymus Gestorum principis hujus scriptor, SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii quæsita atque inventa corpora Dagobertum in novam, quam exstruxerat, ecclesiam X. Kal. Maias, id est, XXII Aprilis die transtulisse, per verba num. 205 memoriæ prodat, hi tamen, qui festo, die isthac Parisiis in Sanctorum nostrorum honorem quotannis celebrari solito, translationem illam recoli autumant, certissime falluntur. Id enim in omnibus prorsus, in quibus memorantur, seu Breviariis, seu Fastis sacris, non translationis, sed inventionis festum nuncupatur. Nec minus, qui cum Martyrologio Parisiensi, anno 1727 excuso, festi illius originem a Sanctorum nostrorum inventione, Dagoberto ab anonymo principis hujus Gestorum scriptore loco supra cit. attributa, repetunt, hallucinantur.

[213] Etenim non tantum ædes sacra, quæ Sanctorum nostrorum corpora complectebatur, [fuerint inventa,] sed & ipsemet in illa existens, sub quo hæc quiescebant, tumulus Dagoberti ætate, imo & ante hanc, uti ex iis, quæ num. 202 & binis seqq. disserui, nemo non colliget, adeo erat notus, ut Dagoberto sane in sacra illa pignora, quo reperirentur, magnopere inquirendum haud fuerit, utque proinde, etsi etiam hæc, humo tumuli, sub quo jacere noscebantur, egesta, reperisse utcumque dici potuisset, tanti tamen hæc inventio facienda haud fuisset, ut instituto in ejus memoriam festo meruisset quotannis celebrari. Adhæc Usuardus aut certe (Sollerium nostrum in suis in Usuardum Observat. ad diem XXII Aprilis videsis) hagiologus alius antiquus, qui Dionysii, Rustici & Eleutherii inventionem ad XXII Aprilis diem annuntiat, indubie ad ea, quæ de repertis translatisque Sanctorum nostrorum reliquiis ab anonymo Gestorum Dagoberti scriptore asseruntur, non respexit. Id enim si fecisset, enimvero illarum, non inventionem, sed translationem, utpote quam solam die illo a Dagoberto factam is refert, fuisset annuntiaturus. Hæc indubie, qui Parisiense anni 1636 Breviarium primum correxere, observarint, hincque Lectioni, qua Sanctorum nostrorum notata in hoc ad XXII Aprilis diem inventio ad Dagoberti ætatem refertur, Lectionem alteram, qua ea paulo altius atque ab ipsis fidei, in Galliis stabilitæ, initiis repetitur, substituendam curarint. Pia mulier, quæ, quemadmodum in edendis Sanctorum nostrorum Actis num. XI refertur, tria Sanctorum nostrorum corpora clam terræ in agro, sementi recipiendæ parato, mandari curarat, mausoleum supra hæc, cum jam tepuisset persecutionis furor, erigere desiderans, agrique illius locum, quo fuissent recondita, haud satis noscens, sollicite in ea inquiri jussit, quæsitumque thesaurum, uti in iisdem Actis num. 12 adjungitur, tandem invenit.

[214] A felici itaque hoc eventu Breviaria Parisiensia, annis 1680 & 1736 excusa, quæ præ oculis habeo, Sanctorum nostrorum, [eo advectis, haud locupletavit, licet interim ea] quam ad XXII Aprilis diem celebrandam proponunt, inventionem repetunt; & vero recte admodum: relatam enim in Actis edendis, non autem, quam anonymus Gestorum Gagoberti scriptor memorat, Sanctorum nostrorum inventionem die illo quotannis, instituto in ejus memoriam festo, in diœcesi Parisiensi celebratam semper fuisse, indubitatum e jam supra dictis apparet. Jam vero, cum hæc ita habeant, festum sane, quo SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii corporum inventio in diœcesi Parisiensi quotannis celebratur, nihil omnino suppeditat, unde ea a Dagoberto inventa atque e loco, quo delituerant, ad locum, quo ecclesiæ, a S. Genovefa exstructæ, novam substituerat, fuisse translata, utcumque concludas. Verum, etsi id ita sit, sacrisque illis pignoribus locum hunc a Dagoberto re etiam ipsa ditatum non fuisse, pro certo atque indubitato ex omnibus jam dictis videatur habendum, ea tamen ex antiquis, in quibus jacuerant, sarcophagis seu scriniis in nova a principe illo fuisse transposita, sat verosimile apparet. Id ea, quæ modo subjuncturus sum, suadent. In SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii corporum detectionis, medio circiter, ut infra videbimus, seculo XI factæ, relatione, a Felibiano ad San-dionysianæ suæ Historiæ calcem a pag. CLXV adjecta ac Haymoni, San-dionysiano monacho, adscripta, cap. 5 sequentia hæc leguntur verba: In regis Dagoberti evidentissime reperitur Gestis descriptum, quemadmodum memoratum Sanctum cum duobus Sociis honorifice posuerit in seriniis argenteis artificiosissimarum serarum atque obicum mirifica atque subtili diligentia, ut adhuc hodieque videri potest, interius munitis.

[215] [ex antiquis scriniis in nova] Quod in regis Dagoberti Gestis evidentissime descriptum reperiri, hic asseritur, in ejusdem regis a San-dionysiano monacho anonymo conscriptis supraque a nobis jam sæpius laudatis Gestis nuspiam reperio. In his quidem Dagobertus Sanctorum nostrorum corpora transtulisse memoriasque eorum auro puro & gemmis pretiosissimis ornasse cap. 17 memoratur; verum nulla uspiam in iisdem de scriniis argenteis, quibus illa a Dagoberto fuerint inclusa, mentio occurrit. Crediderim ego, Haymonem aut eos certe, quibus hic verba, mox huc transcripta, attribuit, a sese id, quod alibi litteris notatum invenerant, in Dagoberti Gestis repertum, præ memoriæ lapsu erroreve aliunde oborto affirmasse. Utut sit, id equidem, quod de Sanctorum nostrorum corporibus a Dagoberto factum verbis illis traditur, veritati consonum vel idcirco reor, quod, cum antiquiora, in quibus Sancti nostri jacuerant, scrinia Dagoberti ætate attrita ac penitus præ vetustate corrosa verosimillime fuerint, fuisse illis substituta nova a principe illo, qui, quemadmodum ex Audoëni supra huc transcriptis verbis constat, S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii tumulum S. Eligii opera maxime ornavit, verosimillimum facit summa, qua in hosce enituit, veneratio ac pietas.

[216] [verosimiliter transtulerit.] Nec, quo minus Dagobertus Sanctorum nostrorum corpora ex antiquis scriniis transposuisse in nova credatur, impedire debet mausolei, abs hoc principe Sanctis nostris Eligii Opera atque industria erecti, descriptio, Audoëni verbis supra jam datis. concepta. Licet enim in hac scriniorum novorum, quæ Sanctis nostris, Dagoberto jubente, fuerint confecta, nulla omnino mentio occurrat, id forsan de scriniis illis silentium ex eo dumtaxat oritur, quod Audoënus mausolei illius, a se descripti, exteriora dumtaxat seu terra eminentia ornamenta, non autem etiam, quæ infra hanc laterent, commemorare intenderit. Adhæc, cum mausoleum, uti apud Cangium in mediæ & infimæ Latinitatis Glossario videre licet, non tantum pro magnificentiori, qui in principis cujuspiam aut alterius illustrioris personæ honorem sit erectus, tumulo, sed etiam pro feretro, sepulcro aut loculo, quo Sancti cujuspiam contineantur ossa, a medii ævi scriptoribus accipiatur, fieri potest, ut Audoënus, qui de uno dumtaxat mausoleo, S. Dionysio per Dagobertum Eligii opera erecto, loquitur, non tantum magnificentiorem tumulum, qui ex ornamentis, terra eminentibus, potissimum constituitur, sed & feretrum seu scrinium, cui S. Dionysii corpus fuerit inclusum, intellexerit.

[Annotata]

* al. fabricare

* al. suam exercuit industriam

§ XIII. Quænam præterea in S. Dionysium ejusque socios Rusticum & Eleutherium venerationis argumenta, seculo VIII anteriora, inveniantur.

[S. Dionysius, de cujus in oppido Sandionysiano ecclesia] Supra Sanctorum nostrorum corpora primo quidem, statim atque, reddita Ecclesiæ pace, a Christianis persequendis destitere ethnici, mausoleum fuisse erectum, supra jam vidimus, uti etiam eodem, quo illa sub hoc quiescebant, modoque oppidum San-dionysianum stat, loco fuisse deinde a S. Genovefa in Sanctorum eorumdem, quos sanctissima hæc Parisiensium patrona pietate juxta ac veneratione plane singulari prosequebatur, ecclesiam exstructam. Verum, etsi quidem etiam, an huic, annis circiter, postquam a S. Genovefa ædificata fuisset, centum quinquaginta dumtaxat evolutis, collapsæ, nova a Dagoberto I, seculo septimo nondum medio e vivis sublato, fuerit substituta, jam exminarim, hactenus tamen, an monasterium, ecclesiæ isti adjunctum ac in Sanctorum nostrorum honorem pariter exstructum, suam debeat principi isti primam originem, haud discussi, nec hic etiam, quod res institutum nostrum haud propius attingat brevitatique sit studendum, sum discussurus. Quod si interim quisquam, quid de monasterii illius antiquitate atque initiis sit censendum, scire aveat, Dissertationem supra sæpissime jam laudatam, quam San-dionysianæ a se concinnatæ Historiæ Felibianus præmisit, potest consulere, ibique, Dagobertum, etsi communiter pro dicti monasterii fundatore ob regiam plane in id munificentiam haud immerito habeatur, prima tamen, contra ac cum eruditis non paucis aliquando ipsemet sensi, ejusdem fundamenta haud jecisse, argumento non uno § 2 probatum inveniet.

[218] Porro, priusquam ab ecclesia, Sanctis nostris a S. Genovefa exstructa atque a Dagoberto instaurata, [nonnulla adhuc] sermonem modo, prætermisso, quod hic pariter exstruxerit, monasterio, ad alia in S. Dionysium ejusque Socios venerationis seculo VIII antiquiora argumenta convertam, nonnulla adhuc iis, quæ de sacro isto ædificio supra docuimus, lubet hic adjungere. Id non minus fidei, quam S. Genovefæ curis, uti ex iis, quæ in sanctæ hujus Virginis Vita, primo loco a Bollando edita, cap. 4 narrantur, palam fit, referri debuit acceptum, variisque a Deo, tam quæ, dum exstrueretur, quam quæ post evenere, miraculis, uti ex eadem S. Genovefæ Vita aliisque documentis antiquis intelligitur, fuit condecoratum. Hinc factum, ut, quemadmodum locus, quo a S. Genovefa fuit erectum, tremendus ac venerandus Sanctæ huic (Vitam præfatam num. 16 videsis) ob Sanctos nostros ibidem sepultos visus fuerat, ita etiam illud, ut par erat, in honore ab omnibus habitum, celeberrimum etiam sub Francorum primæ stirpis regibus evaserit; adeo ut peregrinationibus, ab extremis Franciæ finibus ad Sanctorum nostrorum tumulos institutis, tum frequentaretur, uti e S. Marii, Bodanensis in Gallia abbatis, Vita, Operi nostro ad XXVII Januarii diem, qua is in Fastis sacris memoratur, inserta, fas est colligere. In hac scilicet ibidem num. 6 & 7 narratur, qua ratione sanctus ille abbas, qui, quemadmodum Bollandus in Præfatione seu Admonitione, dictæ Vitæ præmissa, num. 7 docet, seculo sexto floruit, Parisios ad S. Dionysii limina, aliis adhuc comitantibus, venerit, ibique, cum in gravem morbum incidisset, a S. Dionysio, sibi apparente, sanitati præter omnium exspectationem fuerit miro modo restitutus. Nec peregrinationes tantum instituendi, sed & veritatem, quæ detegi alioquin non poterat, præstito, ut tunc moris erat, ad Sanctorum tumulos juramento, detegendi causa solitum erat adiri.

[219] [hic memorantur,] Rei hujus, quod circa annum 561 sub Chilperico I, regnare tum exorso, locum habuit, exemplum, supra adhuc num. 202 memoratum, affert lib. 5 Hist Franc. cap. 33 Gregorius Turonensis. Affert & duo lib. de Gloria Martyrum cap. 72 supra pariter adhuc memorata divinæ in eos, qui rapaces in sacram illam S. Dionysio ædem manus injicere ausi fuerant, justitiæ, anno 574 exercitæ, exempla. Hæc, utpote S. Dionysii miraculis accensenda, ipsismet infra, cum de hisce agam, sancti istius scriptoris verbis mox exponam; nunc dumtaxat a me, ut, quam pretiose in sacra illa æde exornatum tunc esset S. Dionysii sepulcrum, lectori in memoriam revocem, memorantur. Id videlicet, ut in illis divinæ justitiæ exemplis Gregorius docet, erat turritum, seu pyramidis in modum exstructum, multisque pretiosissimis donariis ac inprimis columba aurea appensa, pallaque, qua operiebatur, holoserica, auro ac gemmis distincta, insigne; postea autem a S. Eligio, uti verbis, e sancti hujus Noviomensis episcopi Vita num. 211 huc transcriptis, fidem facit Audoënus, diversis affabre admodum ex auro argentoque majorem partem factis operibus tantopere, impensas suppeditante Francorum rege Dagoberto I, fuit ornatum, ut principem facile locum inter universa Galliæ totius ornamenta fuerit adeptum. Ceterum ecclesia, magnifice adeo S. Dionysii tumulo seu mausoleo ornata, quam, ut dictum, a S. Genovefa seculo V exstructam, Dagobertus seculo VII instaurarat, stetit ad seculum usque VIII, media sui parte jam elapsum, seu ad Pipini usque, Francorum regis, ætatem, qui, cum antiquum istud ædificium, ut monachus San-dionysianus anonymus supra adhuc laudatus, priori e duobus a se conscriptis Sæculique III Benedictini parti 2 insertis Miraculorum S. Dionysii libris, cap. 14 docet, dejecisset, novum illius loco, quod postea Carolus Magnus, ejus filius, perfecit, fuit exorsus; qui autem hoc deinde, Sugero San-dionysiano abbate curante, seculo duodecimo auctum fuerit, novumque post, quod ei, S. Ludovico regnante, substitui fuerat inceptum, anno 1281 ad supremum apicem fuerit perductum, apud Felibianum in Sandionysianæ abbatiæ Historia pag. 528 expositum invenies.

[220] Ad alias aliquot aliis in locis S. Dionysio ante seculum VIII exstructas ecclesias memorandas modo progredior. [alias insuper alibi ac inprimis in Burdigalensi, uti e Fortunati] Fortunatus lib. 1 Poëmat. cap. XI sic canit:

Qui cupis egregium structorem noscere templi,
      Tam pia non patiar vota latere tibi.
Longius hinc olim sacra cum delubra fuissent,
      Et plebs ob spatium sæpe timeret iter,
Exiguam dederat hic præsul Amelius arcem,
      Christicolam populum nec capiente loco:
Quo vitæ claudente diem, dehinc prole graduque
      Venit ad hæredem hoc opus atque locus,
Fundavitque piam hanc Papa Leontius aulam,
      Obtulit & Domino splendida dona suo;
Quam venerandus habet propriam Dionysius ædem,
      Nomine sub cujus sanctificata nitet.

Hic modo versus, supra a nobis num. 146 jam transcripti, quibus S. Dionysii martyrium, necisque, quo id subiit, genus celebratur, subjicit Fortunatus, ac deinde prosequitur:

Nec angusta prius subtraxit fana sacerdos,
      Hæc nisi perficeret, quæ modo culta * placent,
Assidue in prisco peragens cerimonia templo,
      Donec rite sequens consolidasset opus.

Fortunatus sermonem hic facit de tribus diversis ecclesiis, quarum primæ quidem, quod tanto a civitate spatio esset remota, ut eo conferre sese, quo divinis interesset officiis, plebs Christiana formidaret, secunda ab Amelio, in ipsamet civitate sita; secundæ autem huic, quod populo capiendo haud sufficeret, tertia amplior ac capacior a Leontio fuit substituta. Amelium, qui sub annum 530 Parisiensi ecclesiæ præfuit, esse ipsummet Amelium hic memoratum, ecclesiamque, abs hoc exstructam, aut alteram certe, quam huic Leontius substituit, esse ipsammet intra civitatis Parisiensis muros sitam S. Dionysii de passu ecclesiam, Launoius de Parisiensium Basilicis cap. 4 atque alibi contendit.

[221] Verum præterquam quod posterior hæc ædes sacra, [versibus hic recitatis colligitur, civitate,] ut supra vidimus, multo serius, quam seculo sexto fuerit exstructa, Leontius, in versibus modo hic recitatis memoratus, Burdigalensium, ipsomet fatente Launoio, fuit episcopus, illiusque, uti in hisce non obscure declaratur, memoratus a Fortunato Amelius in episcopali cathedra, quod in Amelium, Parisiensium sub annum, ut vult Launoius, 530 episcopum, non quadrat, fuit decessor; cum autem, uti hinc consequitur, tam Fortunati Amelius, quam Leontius, Burdigalensium fuerit episcopus, nec ullus umquam ecclesiam aut ab hoc aut ab illo Parisiis dixerit exstructam, enimvero, quin de ecclesiis, in civitate Burdigalensi per Amelium & Leontium, Burdigalenses episcopos, exstructis, a Fortunato in versibus huc transcriptis agatur, dubitandum non apparet. Ac ecclesiam quidem, quam Leontius exstruxit, in ipsamet civitate Burdigalensi sitam fuisse, imo & hujus cathedralem exstitisse, vel ex eo apparet, quod continuo in ea Leontius, uti e supra recitatis Fortunati versibus duo ultimi insinuant, divino vacarit officio; cum autem res ita habeat, ecclesiaque, quam ibi e dictis Leontius exstruxit, Deo fuerit, quemadmodum Fortunatus (priores ejus mox huc transcriptos versus videsis) apertissime declarat, sub S. Dionysii nomine consecrata, consequens est, ut seculo sexto, quo, quemadmodum Dionysius Sammarthanus tomo 1 Galliæ Christianæ Auctæ in Archiepiscopis Burdigalensibus docet, Amelius & Leontius Burdigalensem cathedram occuparunt, insignem plane Burdigalæ, quod ad institutum nostrum potissimum hic facit, S. Dionysius cultum, Deo etiam ibi sub ejus invocatione exstructa ecclesia, sit adeptus. Reponit quidem Launoius, nullam hodie Burdigalæ, quæ Deo sub Dionysii nomine consecrata sit, existere ecclesiam; verum, cum mille amplius annorum spatium, quod ab Amelii & Leontii ætate effluxt, mutationes non tot, quin plures, inducat, illa ejus objectio morari nos haud debet, hacque adeo neglecta, prosequamur inceptum.

[222] [itemque in diœcesi Turonensi, Deo sub nomine suo] S. Perpetuus, Turonensis in Gallia episcopus, anno circiter, ut decessores nostri, de eo ad VIII Aprilis diem, quo fastis sacris exstat inscriptus, tractantes, notarunt, 490 vita functus, testamentum, ut Gregorius Turonensis lib. 10 Hist. Francorum, cap. 31 testatur, condidit; in hoc autem, quod, a Dacherio primum tom. 5 Spicilegii vulgatum, decessores nostri observationibus illustrarunt, ac porro ad dictum diem recudendum curarunt, sequentia isthæc ibidem num. 19 leguntur verba: Ecclesiæ S. Dionysii de Rambasciaco calicem argenteum & crucem similiter argenteam, in cujus manubrio est reliquia de eodem S. Dionysio, do, lego. S. Dionysii ecclesia, hic memorata, eadem forsitan est, quæ in Pullaria generali diœcesis Turonensis vocatur S. Dionysii ad Ligerim ecclesia curata. Ita in dictis Observationibus decessores nostri; verum, si quod hic, voce forsitan dubitantium more adhibita, aiunt, veritati consonum re ipsa haud sit, dictam equidem S. Dionysii ecclesiam in diœcesi Turonensi sitam fuisse, apparet indubitatum; ut proinde ibidem, quod ad institutum nostrum hic sufficit, jam inde a seculo V stetisse ecclesiam, Deo sub S. Dionysii nomine seu invocatione consecratam, e laudato S. Perpetui testamento habeamus compertum. Nec dubitandum apparet, quin aliæ adhuc ante seculum VIII in pluribus aliis Galliarum tum civitatibus, tum minoribus locis ecclesiæ, quæ Deo sub S. Dionysii invocatione consecratæ essent, exstiterint. Licet enim præter jam recensitas nullam prorsus, quæ tum Dionysii nomine fuerit donata, e scriptoribus monumentisve, seculo octavo antiquioribus, nominatim assignare queam, summa tamen, in qua tum Dionysius fuit, veneratio dubitare me vix sinit, quin aliquot saltem ex ecclesiis, quæ tum subinde fuere erectæ, Dionysii nomine insignitæ Deoque etiam sub Sancti hujus invocatione fuerint dicatæ.

[223] [ante seculum VIII dicatas ecclesias, summamque, uti hic] Utut sit, summa saltem tum Dionysium veneratione fuisse gavisum, satis superque, quæ tum de peregrinationibus, ad ejus sepulcrum seculo sexto institutis, tum de ecclesiis, seculo eodem ac præcedenti in diœcesi Burdigalensi ac Turonensi ei ædificatis, proxime hic disserui, ostendunt. Alia porro, quæ id ipsum suadent, argumenta juverit etiam nunc adduxisse. Fortunatus, qui loco proxime cit. Dionysium ob martyrium fortiter toleratum celebrat, in Apostrophe, qua metrice postea a se scriptum de Vita S. Martini libellum ad variorum, quos, ut apparet, in amore ac veneratione præ ceteris habebat, Sanctorum ædes sacras, urbesve, horum cultui potissimum addictas, mittit, eum quoque ad ecclesiam, S. Dionysio prope Parisios sacram, properare jubet. S. Eligius, cum aliquando, ut in ejus Vita infra huc transcribendis verbis Audoënus refert, in S. Dionysii festo virum, membris omnibus contractum, prope S. Dionysii sepulcrum sanitatis obtinendæ causa jacentem invenisset, hunc, ut spem in Dionysio poneret, est hortatus, cumque haud multo post infirmus, fusis pro eo ad Deum ab Eligio precibus, esset sanatus, prodigium, quo id factum, S. Dionysio voluit adscribi. Dagobertus I, Francorum rex, qui, quemadmodum supra vidimus, Sandionysianam prope Parisios ecclesiam quamplurimis muneribus locupletarat, ac S. Dionysii in hac tumulum magnificentissime ornarat, perpetuam etiam ibi psalmodiam instituit voluitque præ singulari plane in Sanctum veneratione, ut in eadem illa, in qua S. Dionysii corpus jacebat, æde sacra corpus suum terræ mandaretur. His operibus, inquit loco supra cit. in S. Eligii Vita Audoënus, mirifice perfectis … mortuus est rex magnus & inclytus Dagobertus, & sepultus est in eadem S. Dionysii Basilica sub arcu (“sic,” ait tom. 1 Annal. Benedict., pag. 370 Mabillonius, “transversam crucem vocat”) in latere dextro. Dagobertus scilicet, uti e Fredegarii verbis num. 206 huc transcriptis fas est colligere, maximam in S. Dionysio spem habebat. Neque vero hæc ei, si apparitio, qua S. Dionysius una cum SS. Martino & Mauritio Dagobertum dæmonibus eripuisse a variis narratur, eo saltem, quo id apud nos tom. 6 Septembris in Gloria S. Mauritii posthuma num. 255 explicatur, modo locum habuisse sit credenda, frustra exstiterit.

[224] Gregorius Turonensis lib. 10 Hist. Francorum cap. 29 refert, [probatur, venerationem, diversis etiam,] qui S. Aredius, Atanensis apud Lemovices in Galliis seculo sexto abbas, de quo apud nos die XXV Augusti jam actum, in morbum, e quo obiit, lustrato prius S. Martini apud Turonas sepulcro, sit prolapsus, ac deinde subjungit: Sexta quoque ægrotationis ejus (S. Aredii) die mulier, quæ, ab spiritu immundo sæpius vexata, a Sancto emundari non poterat, ligatis per se a tergo manibus, clamare cœpit ac dicere. Currite cives, exsilite populi, exite obviam Martyribus confessoribusque, qui ad exsequium beati Aredii conveniunt. Ecce adest Julianus a Brivate, Privatus ex Mimate, Martinus a Turonis, Martialisque ab urbe propria. Adest Saturninus a Tholosa, Dionysius ab urbe Parisiaca, nonnulli & alii, quos cælum retinet, quos vos ut confessores & Dei Martyres adoratis. Scio quidem, haud multum energumenarum, qualis mulier, hic memorata, fuit, seu dictis seu visionibus tribuendum; verum Gregorius verbis hisce mox subdit: Hæc cum in exordio noctis clamare cœpisset, a domino suo revincta est, sed nequaquam potuit contineri: quæ rumpens vincula ad monasterium (Aredii videlicet) properare cœpit, moxque beatus vir spiritum tradidit, non sine testimonio veritatis, quod sit susceptus ab angelis. Mulierem quoque in exsequiis suis cum alia muliere nequiori spiritu vexata, ut est sepulcro tectus, a nequitia infesti dæmonii emundavit. Et credo, ob hoc Dei nutu easdem in corpore positus non potuit emundare, ut exsequiæ illius hac virtute glorificarentur; hinc autem apparet, Gregorium certe visionem seu, si id nominis præplaceat, extasiam, qua, quam memorat, energumena imminentem S. Aredii obitum prædixit, despectui haud penitus habuisse. Utut sit, cum equidem energumena illa Sanctos, quos ad S. Aredii exsequias progredi clamavit, fuisse tunc ut confessores ac Dei Martyres honoratos pronuntiarit, nec id, nisi res ita habuisset, factura fuisse videatur, consectarium fit, ut tum certe Dionysius, quem Sanctis illis ea accensuit, veluti Dei martyr ac confessor honoratus a fidelibus fuerit. Porro summa, qua, uti e jam dictis liquet, S. Dionysius ante octavum etiam seculum fuit gavisus, veneratio incrementa identidem e crebris ad tumulum ejus factis miraculis haud dubie acceperit.

[225] [quorum hic unum e S. Marti, biographo,] Anonymus Actorum edendorum author num. 13 sic scribit: Christiani basilicam supra Martyrum (Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii) corpora magno sumptu cultuque eximio construxerunt; ubi quotidie, operante Domino nostro Jesu Christo, merita eorum virtutum probantur monstrari frequentia; & experiuntur infirmi, quantum Dei Famulos conveniat honorari, ubi recipit cœcitas visum, debilitas gressum, & obstructæ aurium januæ recipere merentur auditum. Ita ille; verum, etsi quidem, in ecclesia, supra Sanctorum nostrorum corpora exstructa, seu ad eorum tumulum ætate sua, id est, (comment. hujus num. 16 videsis) seculo septimo senescente ineunteve octavo, frequentissima evenisse miracula, luculentissime sane his verbis prodat, nullum tamen in particulari recenset. Quo itaque rem, quam lectori puto futuram non ingratam, hic præstem, pauca saltem nominatim aliunde accepta, & vel ad S. Dionysii tumulum vel ejus certe patrocinio patrata miracula ei ob oculos modo ponam. Miraculum, quod S. Mario, Bodanensi in Galliis seculo sexto abbati, accidisse, cum ad S. Dionysii limina seu tumulum venisset, num. 218 insinuavi, apud Bollandum loco ibidem cit. in sancti illius abbatis Vita num. 7 sequentibus hisce narratur verbis: Illud etiam dignum duximus annectendum, quod, antequam de civitate illa (Parisiensi nimirum Marius) egrederetur, non sine suorum mæstitia multum cœperit infirmari. Nocte igitur insequenti membra languore fere præmortua lecto collocavit; sed in ipso noctis spatio sic divina ei subvenit clementia, ut summo mane lætus & incolumis surgeret, & socios ad iter agendum hortaretur. Cum autem omnes, qui aderant, de ejus subita valetudine mirarentur, ait: S. Dionysius in ista nocte ad me venit, me tetigit, & sui præsentia me pristinæ sanitati restituit.

[226] [alterum e S. Eligii] Apud Dacherium tom. 5 Spicilegii exstat S. Eligii, Noviomensis episcopi, qui anno 665 obiit, Vita, supra adhuc a nobis laudata, atque ab Audoëno, authore æquali, conscripta; in illa autem sanctus hic biographus lib. 1, cap. 23 sic scribit: Denique quodam tempore cum anniversaria Parisius sancti Dionysii martyris celebraretur passio, dum vigilia a clero caneretur in choro, egressus Eligius templo deambulabat in atrio, viditque eminus virum, cunctis membris contractum, contra Sancti sepulchrum jacere in pavimento, a Deo forte inspiratus, ægri mox astitit lateri, blandeque eum compellans, cœpit ab eo inquirere & tempora claudicationis & causam suæ ægritudinis, sciscitans, an haberet spem in Christo, si se crederet quandoque sanandum, an etiam crederet, se post mortem resurrecturum & præmia vel pœnas ob meritorum qualitatem recepturum: cumque ille ejus secutus verba cuncta hæc se credere fateretur, rursus Eligius infit: Si ergo hæc, ut astruis, credis, cur hic inaniter jaces? roga magis hunc Sanctum, ut intercedens apud Dominum reddat te protinus sanum. Et cum ille ob id se illic excubare diceret, intuens eum Eligius, ait: Et credis, quod possit hæc Sanctus iste apud Dominum obtinere? At ille cum eadem prosequeretur, dixit iterum Eligius: Si ergo hæc, sicut polliceris, credis, promitte modo, Deo te deinceps serviturum, & vide, ne trepidet fides tua, & absque mora sanabit te Dominus iste.

[227] Illo autem in omnibus fidem dante, fixit genua Eligius super terram & prolixe oravit, [per S. Audoënum Vita] deinde, oculos pariter & palmas ad cælum tendens, Dominum Jesum fide plenus promissionis suæ fideliter admonuit, qua dicit: “Quidquid credentes petieritis, fiet vobis.” Et, “Si habueritis fidem, majora horum facietis.” Cumque hæc pleno pectore, fide ac devotione deposceret, conversus ad ægrum, apprehensaque dextera ejus, ait: Si indubitanter credis, sicut promittis, in nomine Jesu Christi surge, & sta super pedes tuos. Hæc dicens attraxit eum ad se fortiter, & illico, nexibus artuum resolutis, elevatus æger stetit, & mox consolidati sunt pedes ejus & membra, & sanatus est ex ipsa hora; cui comminans & contestans præcepit Eligius, ut, si nollet rursus talia pati, nullum aliud sanitatis verbum cuiquam ediceret, nisi quod Dominus Jesus per sanctum Dionysium eum sanasset. Præcipue quidem S. Eligio, quod ab Audoëno hic narratur, miraculum adscribendum videtur; verum in eo partem etiam, ut apparet, S. Dionysius habuit, voluitque Eligius, ut id a viro, in cujus gratiam fuerat patratum, adscriberetur S. Dionysio, ad cujus hunc sepulcrum, quo sanitati restitueretur, jacentem repererat. Porro, cum Audoënus miraculum, quod ad S. Dionysii tumulum evenisse hic narrat, Parisius patratum insinuet, hinc iterum, Dionysii tumulum ecclesiamque non extra, sed intra civitatis Parisiensis muros Eligii ætate seu seculo VII exstitisse, Launoius contendit; verum Audoënus aliique seculi VI, VII & VIII scriptores per vocem Parisius, ut num. 186 & seq. docui, non solum Parisiensem civitatem, sed & hujus suburbia ac totum territorium plerumque designant. Cum itaque nos hic morari Launoius haud debeat, quod aggressi modo sumus, prosequamur.

[228] Gregorius Turonensis lib. de Gloria Martyrum cap. 72 sequentem scribit in modum: [ac duo denique alia e Gregorio Turonensi] Dionysius vero episcopus Parisiorum urbi datus est martyr; tempore vero, quo Sigibertus rex cum exercitu ad urbem illam venit, & maximam vicorum ejus partem incendio concremavit, quidam de primoribus ejus ad basilicam ante dicti Martyris properat, non orationis devotione, sed tantum ut aliquid fraudaret ab æde: qui scilicet, ubi reserata ostia ac vacuum templum a custodibus reperisset, pallam holosericam, auroque exornatam & gemmis, quæ sanctum tegebat sepulcrum, temerario ausu diripuit, secumque sustulit. Veniens autem ad castra, fuit ei necessitas navigandi, cumque puer ejus, quem tunc creditum habebat, suspensis ad collum ducentis aureis, navem cum eodem asscendisset, subito a nullo tactus, de navi deruit, oppressusque aquis numquam potuit inveniri. Ille quoque judicium Dei in se cernens per pueri amissionem & auri, velociter litori, de quo digressus fuerat, remeavit, pallamque sepulcri summa velocitate restituit. Et licet hoc fecerit, tamen diem, in quo hæc admiserat, recurrente anni circulo, non adtigit. Alius autem super sepulcrum sanctum calcare non metuens, dum columbam auream lancea quærit elidere, elapsisque pedibus ab utraque parte, quia turritus erat tumulus, compressis testiculis, lancea in latere defixa, exanimis est inventus. Id non fortuito contigisse, sed judicio Dei gestum, nullus ambigat.

[229] [narrantur, miraculis, a S. Dionysio,] Ex eo, quod Sigibertus ad urbem Parisiensem, quod anno 574 factum, venisse maximamque ejus vicorum partem incendisse hic dicatur, antiquam San-dionysianam ecclesiam martyrumque Dionysii ac sociorum ejus Rustici & Eleutherii sepulcra in ipsa Parisiorum urbe tunc exstitisse, Launoyus contendit. Verum, vel Sigibertum, vel exercitum ejus Parisios esse ingressum, Gregorius non scribit. Imo vero nec hunc, nec illum id fecisse, Gregorius, lib. 4 Historiæ Francorum cap. 50 de eadem, de qua verbis proxime datis, Sigiberti expeditione sermonem instituens, apertissime prodit, utpote ibidem scribens, a Dagoberti exercitu vicos, non qui intra, sed qui circa Parisios erant, fuisse incensos. Adi Cointium in Annal. ad annum 574, Ruinartii in proxime huc transcriptum Gregorii textum observationem, & in ecclesiæ Parisiensis Historia Gerardum du Bois. Porro textus ille duo, ut jam supra monui, divinæ justitiæ in eos, qui fuerant in San-dionysianam ecclesiam injurit exercitæ exempla complectitur; hisce autem, pariter a se recensitis, monachus San-dionysianus anonymus, miraculorum S. Dionysii, quæ Sæc. III Benedict., part. 2 exstant excusa, priores duos libros litteris complexus, lib. 1, cap. 2 subdit: Nec putandi sunt sancti Martyres, ævum in cælo agentes, hominibus, quod in terra contemserint, aurum præferre, sed ideo Deum in paucis eorum, immo suas ulcisci injurias, ne sacrilegia impune agentium exemplo multorum infectæ animæ in perpetuum pereant.

[230] [cui & alia ab anonymo Gestorum Dagoberti] Idem author in Opusculi sui Prologo conqueritur, quod, quæ post Caroli Magni ætatem ad S. Dionysii tumulum evenere, miracula litteris præ negligentia haud commendentur, sicque in oblivionem cadant; verum pari aut etiam potiori jure conqueri potuisset, quod tam pauca ex iis, quæ Caroli Magni principatu, imo & integro seculo VIII anteriora sunt, litteris inveniantur mandata. Sane præter paucissima illa, quæ modo in medium hic attuli, nulla prorsus alia, dicto seculo VIII anteriora, invenire quivi. Anonymus quidem Gestorum Dagoberti scriptor, plus semel adhuc supra laudatus, apud Bouquetum Rerum Gallicanarum Scriptorum tom. 2, cap. 4 & aliquot seqq. diversa, quibus tandem, ut seculo VII San-dionysianum monasterium adjunctaque ei ecclesia a Dagoberto conderetur, mirifice sit factum, miracula prodit memoriæ; verum hæc omnia non esse nisi mera figmenta, a San-dionysiano illo monacho anonymo, ut monasterii sui initia augustiora faceret, excogitata, eruditi hodie unanimi consensu omnes affirmant; ut certe hic locum neutiquam sibi vindicent. Idem quidem author aliud adhuc miraculum, dictum in finem non confictum, cap. ultimo narrat sequentibus hisce verbis: Hludowius (Clodoveus II) itaque rex cunctis diebus absque bellis in regno pacem habuit; sed, fortuna impellente, quodam in extremis vitæ annis ad supra dictorum Martyrum corpora quasi causa orationis venit, volensque eorum pignora secum habere, discooperire sepulchrum jussit.

[231] Corpus autem beati & excellentissimi martyris atque pontificis Dionysii intuens, [authore affinguntur,] minus religiose, licet cupide, os brachii ejus fregit & rapuit, confestimque stupefactus in amentiam decidit. Tantusque terror & metus ac tenebræ locum ipsum repleverunt, ut omnes, qui aderant, timore maximo consternati, fugæ præsidium peterent. Posthæc vero ut sensum recuperaret, villas quasdam ad ipsum locum tradidit; os quoque, quod de sancto corpore tulerat, auro ac gemmis miro opere vestivit, ibique reposuit. Sed sensum ex aliquantula parte recuperans, non autem integre recipiens, post duos annos vitam cum regno finivit; verum, si Clodoveus, uti hic a præfato anonymo, a Fredegarii continuatore, Hermanno Contracto aliisque narratur, in amentiam vere incidit, id equidem ei ob fractum & raptum S. Dionysii brachium non obvenisse, Hadrianus Valesius Rerum Francicarum lib. 20, pag. 212 contendit. Nec, ut contrarium sentiret, moveri potuit Francorum regum Gestis, a Bouqueto tom. 2 Rerum Francicarum pariter editis, in quibus, Clodoveus brachium B. Dionysii martyris, instigante diabolo, abscidisse, ac per idem tempus regnum Francorum pestiferis casibus concidisse cap. 44 legitur. Et vero, cum author, qui illa Francorum Gesta in litteras misit, Historiam suam non secus ac Gestorum Dagoberti scriptor anonymus, putidissimis fabulis, ut Bouquetus aliique merito affirmant, commacularit, non est sane, cur ob id, quod de S. Dionysii Brachio, per Clodoveum, instigante diabolo, surrepto narrat, relatum a dicto sublestæ admodum fidei Gestorum Dagoberti scriptore anonymo miraculum, quo Clodoveus ob admissam in surripiendo S. Dionysii brachio irreverentiam divinitus amentia fuerit punitus, veritati certo consonum arbitremur.

[232] Id non a veritatis studio, sed a comminiscendi licentia promanasse, [patratis, identidem auctam, est consecutus.] Rerum Francicarum lib. proxime cit. pag. 213 suspicatur laudatus Valesius. Audi, qui ibidem loquatur. Facile, inquit, adducor, ut credam, monachos Historiæ nostræ scriptores, ut semper rerum suarum admodum tenaces fuerunt, Chlodoveum ob fractum B. Dionysii brachium nimiæ audaciæ ac sacrilegæ cupiditatis arguisse, &, quod, Deo auctore aut saltem propitio, actum videri poterat, diaboli instinctu actum affirmavisse, confestimque principem insanum factum esse finxisse, ut omnes tam memorabili exemplo a simili conatu deterrerent, nec quisquam postea reperiretur, qui venerabilibus Beatorum reliquiis apud ipsos asservatis manus adjiceret, sacrisque eos depositis ac suis veluti thesauris spoliaret. Ita hactenus ille; rectene, an secus, lector statuat. Undecumque interim prætensum illud miraculum profluxerit, id ego, non secus ac reliqua omnia ab anonymo illo Gestorum Dagoberti fabulatore narrata miracula, figmentis incertisve saltem narratiunculis autumo accensendum. Verum, etsi ea sedeat sententia, certa equidem atque indubitata prorsus reor pauca, quæ e S. Marii biographo, e S. Audoëno & e S. Gregorio Turonensi supra retulimus, miracula, nec dubitandum apparet, quin ex hisce aliisque ad S. Dionysii tumulum, alibique ejusdem patrocinio ante seculum VIII patratis summopere identidem, qua Sanctus plurimis in locis gaudebat, veneratio tum increverit, ut jam supra asserui, quodque hic repetiisse modo contentus Commentario huic finem impono.

[Annotatum]

* al. facta

ACTA,
Auctore Anonymo,
Ex editione, à Felibiano ad abbatiæ San-dionysianæ Historiæ calcem adjecta.

Dionysius episcopus M. Parisiis in Francia (S.)
Rusticus presbyter M. Parisiis in Francia (S.)
Eleutherius diaconus M. Parisiis in Francia (S.)

BHL Number: 2171
a

A. Anonymo.

PROLOGUS.
Unde ea, quæ scripturus est, author hauserit, declarat, nonnullaque de Apostolis eorumque successoribus præfatur.

[Author sese, quæ diu fuerant obvoluta silentio, e fidelium relatione,] Gloriosæ Martyrum passiones, & pretiosa Domino spectante certamina, quamquam digna sint pro miraculorum dignitate conscribi, nequeunt tamen sine formidinis trepidatione compleri, quia cum magnarum rerum consideratur assumptio, non immerito operis timetur magnitudo, eo quod tantum sermo tenuis explicare non valet, quantum de se dici veritas passionis imponit. Tamen expositio tantæ rei arduum licet habere videatur initium, in hoc mens trepidatione respirat, quod opificem suum magisterium divinæ instructionis informat, & inchoantis initium ingenii præstitione commendat. Hac ergo consideratione audaciam nimiæ temeritatis assumens, quæ longo temporis fuerant obumbrata silentio, ipsius divinitatis auxilio suscepta sunt revelanda. Quia ut habet testimonium veritatis, plus fidelium sunt relatione comperta, quam probentur ad nos lectione transmissa b.

[2] [pauciora etiam, quam deberet, recolente, litteris commendaturum, affirmat,] Unde non sine certa æstimatione cognoscitur, quod novitas adhuc credentium populorum, Gentilium crudelitate conterrita, formidavit scribere, quod tamen gaudebat Dei famulos meruisse, cum sine dubio judicentur scripta, quæ fidelium sermo testatur impleta. Credendum enim de his est, &, abstersa dubietatis nube, totis viribus confitendum, eos, qui pro confessione Domini ac Dei nostri digni fuerunt subire martyrium, etiam ampliora toletare valuisse, quam videtur succedentibus ætatibus relatio per populos transmissa recolere. Id ergo supplicatio communis obtineat, ut veniam consequatur devotus, si quid de virtutibus prætermisit ignarus. Nam etsi omnia non esse solvuntur, credere tamen universitas mereatur, ut de Dei famulis etiam majora sentiat, quam sermo passionis explanat. Qualiter enim cultorem Domini locus ejus gaudens patrocinio habere promeruit c, quomodo aliorum Sanctorum vinctum illi agnoverimus fuisse consortium, sicut fidelium relatione didicimus ipsorum juvamine martyrum, quantum de se scire tribuunt, explicemus d.

[3] Post Domini nostri Jesu Christi salutiferam passionem, [nonnullisque generatim de Apostolis eorumque successoribus,] post Resurrectionis unicæ singularisque mysterium, post Ascensionem ejus, qua manifestavit hominibus nunquam se defuisse quo rediit, Apostolorum prædicatio universis gentibus profutura successit. Qui cum imminere suas cernerent passiones, quod Domino nostro Jesu Christo docente didicerant, repleti spiritus Sancti gratia docuerunt; adeo ut, fide crescente, non pauci mererentur fieri Confessores, quos modo Ecclesia catholica gaudet promeruisse Martyres. Hos ergo quorum virtutem persecutorum non prævaluit superare conflictus, quos ad auri similitudinem, reddidit flammarum examinatio pretiosos, ad suscipienda mandata Domini idoneos Apostolorum esse judicavit electio, quibus Euangelica semina semper a gentibus servanda committerent, electisque viris Dei dispositione providenter honorem decreverunt episcopatus adjungere, quo facilius eorum prædicationibus acquisiti ad ministerium sacri proveherentur altaris.

[4] Ex qua Confessorum turba, sanctum & venerandi meriti Saturninum e urbs Tolosana promeruisse gaudet episcopum, [ac nominatim de Saturnino & Paulo Narbonensi præmissis, ad argumentum suum sese accingit.] quem impietas spectantis populi posterioribus tauri multisex funium nexibus ligatum dedit Capitolii gradibus illidendum. Ubi sancti capitis soluta compage cerebrum frequentis illisionis dispersit injuria: sed talem discessum, ad Dominum secutus est ascensus. Fœlix tanti meriti, tantæque persona virtutis, cui concessum est, primum esse doctorem, post, martyrem, qui quod docuit verbis, evidentibus implevit exemplis. Simili etiam gratia beatissimus Paulus, f antistes atque confessor, Narbonensem provinciam salutari acquisivit eloquio: quem ita labor domesticæ tribulationis exercuit, ut verum Domini esse famulum approbares. Sed gratias tibi, Domine Jesu Christe, qui infestantis inimici tela probationem fidelium tuorum permisisti esse, non vulnera, & talem tuis præstas pro labore mercedem, ut nullum tuorum fuisse gaudeat hostis imbellem. Dum ergo ad peculiaris Patroni g gesta suscepti officii tendit obsequium, non ex asse, quæ de Servo Dei sunt comperta, prosequimur, sed, immemores sui non fuisse, sufficiat; in talibus enim causis magis convenit fideles credere, quam possit relatio humana monstrare.

ANNOTATA.

a De hac alteraque anteriori horum Actorum editione Comment. prævium num. 1 & 21 videsis.

b Vel hinc, exiguam dumtaxat fidem mereri anonymum horum Actorum authorem, non inepte colligas. Adi Comment. præv. num. 18 & seq.

c Per locum, cultoris Domini seu Dionysii patrocinio gaudentem, author certe non alium hic intelligit, quam qui ætate sua S. Dionysii corpus complectebatur, assiduisque Sancti hujus patrocinio patratis miraculis, ut infra num. penultimo scribit, honorabatur; cum autem locus hic, uti ex iis, quæ num. 12 & seq. memoriæ prodit, intelligitur, esset is ipsus, quo Sanctorum nostrorum corpora, curante muliere ethnica, terræ fuerant mandata, consectarium fit, ut hæc ab eo tempore, quo primum fuerant humata, ad suam usque ætatem eodem semper loco quievisse author noster existimarit.

d Vide, quæ jam monui ad lit. b.

e De sancto hoc Martyre ac primo Tolosano episcopo, qui eodem, quo S. Dionysius, tempore in Gallias ad prædicandum Euangelium venit, loco non uno sermonem in Comment. prævio institui, deque eo pluribus, cum ad XXIX, quo Fastis sacris exstat insertus, Novembris diem ventum fuerit, erit agendum. Consuli interim possunt egregia plane ejus Acta, a Ruinartio inter sincera & selecta a pag. 109 relata; ubi illum re vera eo, quo hic refertur, modo martyrium subiisse, studiosus lector inveniet.

f Hunc quoque cum SS. Dionysio, Saturninoaliisque quatuor episcopis seculo tertio medio in Gallias Euangelii prædicandi ergo missum, Gregorius Turonensis lib. 1 hist. Francorum cap. 28 memoriæ prodit; ast hic a veritate devium esse hunc scriptorem, non pauci contendunt. Rectene, an secus, statuere poteris ex iis, quæ ad XXII Martii diem, quo S. Paulus, Narbonensis episcopus, in Martyrologio Romano aliisque Fastis sacris annuntiatur, de sancto hoc confessore commentatus est Henschenius noster. Nec supervacaneum fuerit etiam consulere tom. 4 Monument. Ecclesiast. a pag. 169 Tillemontium.

g Ex hoc, alioque, de quo jam hic ad lit. c, textu, anonymum nostrum Actorum authorem & in S. Dionysii monasterio scripsisse, & pro peculiari patrono Dionysium habuisse, monachumque adeo aut etiam abbatem San-dionysianum exstitisse, Dominus Le Beuf in novis suis in Historiam Parisiensem Observationibus, in Commentario, Actis hisce prævio, sæpissime laudatis, existimavit; verum de re hac censendum quid arbitrer, ibidem num. 17 & seq. exposui.

CAPUT UNICUM.
S. Dionysius Parisios venit, Christum ibidem idololatris annuntiat, ecclesiam ædificat, cum sociis Rustico & Eleutherio, persecutione exorta, capitur, martyrioque cum eis affectus, locum, quo omnes tres clam terræ mandantur, mausoleo primum ac dein ecclesia decoratum, miraculis etiam reddit illustrem.

[Dionysius Parisios, quæ qualis tunc esset civitas, exponitur,] Igitur S. Dionysius, qui, tradente sancto Clemente Petri Apostoli successore, Verbi divini semina gentibus eroganda susceperat, quo amplius gentilitatis fervere cognovit errorem, illuc intrepidus & calore fidei inflammatus accessit, ac Parisius, Domino ducente, pervenit a, non veritus incredulæ gentis expetere feritatem, quia virtutem suam præteritarum pœnarum recordatio roborabat, &, qui meruerat esse confessor, non cunctatus est atrocibus populis accedere prædicator. Tunc memorata civitas & conventu Germanorum, nobilitate pollebat, quod esset salubris aëre, jocunda flumine, fecunda terris, vineis uberrima, & arboribus nemorosa, constipata populis, referta commerciis, rursumque insulæ potius, quam urbis spatium, quod habitationi circumfusa fluminis unda appræstabat, crescentibus consistentium catervis reddebat exiguum, & jocunditatis sollicitatione contraxerat b.

[6] Hunc ergo locum Dei Famulus elegit expetendum. Ad quem cum primum fide armatus & constantia confessionis accessisset intrepidus, [accedit, dumque ibidem, ædificata æde sacra, magno cum fructu] ecclesiam, illis quæ necdum in locis erat, & populis illis novam construxit, ac officia servientium clericorum ex more constituit c, probatasque personas honore secundi ordinis ampliavit. Cinctus ergo fide & jam constructione basilicæ roboratus, Deum gentibus non desinebat insinuare, quem noverat, ejusque omnibus & judicium & misericordiam anteponens, paulatim sociabat Deo, quos diabolo subtrahebat. Tantas etiam per illum Dominus dignabatur exercere virtutes, ut rebellium corda gentilium non minus miraculis, quam prædicationibus obtineret, d miroque modo inermi viro non valebat plebs armata resistere, sed subdebat se illi certatim Germaniæ cervicositas, & jugum Christi suave imponi sibi arcta cordis compunctione poscebat.

[7] Ab ipsis quoque destruebantur idola, quorum sumptu fuerant, [Christum annuntiat, subitanea per hostis antiqui instigationem] & studio fabricata & invento salutis portu idolorum gaudebant perire naufragia. Lugebat portio victa Diaboli, cum de ea victrix Ecclesiæ legio triumphabat e. Tunc hostis antiquus videns sibi perire, quod Domino constabat assidua populorum conversione proficere, totam artificii sui machinam ad impugnandum, quæ fuerant constructa, convertit, & suæ partis auctores, deorum suorum flentes exitium, ad impietatem subitæ persecutionis armavit, ut eos, qui unum & verum Deum colendum insinuaverant & timendum, perdere diversitate supplicii maturarent, ne superesse posset, qui valeret acquirere, quodperibat.

[8] [persecutione exorta, cum sociis suis Rustico & Eleutherio capitur,] Persecutionis ergo publicata sententia impiorum gaudens turba progreditur, & contra Dominicum populum pugnatura conspirat, non cunctati appetere gladio, quos Dominus suos suo monstraverat esse signaculo. Itaque cum occidui orbis partem pro Christianorum inquisitione percurrerent, sanctum Dionysium, contra incredulos dimicantem Parisius repererunt: cum quo Rusticum presbyterum & Eleutherium archidiaconem f persecutionis furor invenit. Hi beati Viri a S. Dionysii numquam se sustinuerunt abesse præsentia, quos in in unum interrogatio persecutoris invenit, sed reperire non potuit, quem a societate martyrii separaret.

[9] [fidemque omnes tres libere professi capite tandem post varia supplicia truncantur,] Interrogati, unum & verum in Trinitate Deum confitentur. Deinde terrore subjuncto, multisque affecti injuriis, vel suppliciis, macerati Christianos se esse testantur, visoque percutientis ictu, Domini ac Dei nostri se famulos magna confessionis voce pronuntiant. In hac ergo fidei constantia permanentes, reddentes terræ corpora, beatas cœlo animas intulerunt, talique ad Dominum meruerunt professione migrare, ut, amputatis capitibus, adhuc putaretur lingua palpitans Dominum confiteri. Beata nimium, & Deo grata societas, inter quos nec primus alter potuit esse, nec tertius; sed Trinitatem confitentes meruerunt venerabilem locum trino decorare martyrio g.

[10] [sepulturamque corporibus suis, quæ in Sequanam conjicere lictores meditabantur,] Metuentes igitur percussores ne conversi populi fidelissima probataque devotio Sanctorum corpora profutura sibi, & Reliquias ad patrocinium tumularent, elegerunt, terris Sequanæ, profundisque gurgitibus Martyrum corpora perdenda committere, quæ imposita navibus ad prævisum jubentur gurgitem destinari. Tunc matrona quædam h, licet paganorum implicata teneretur errore, conversionem tamen se desiderare mente monstrabat, & opere facere aliqua cogitans Domino placitura, usa subtilitate consilii, ad convivium venire postulat percussores, & dum eis copiam oblatæ humanitatis expendit, a memoria eorum quæ susceperant agenda discussit, ac fidelibus suis secreta ordinatione committit, ut substracta furto corpora diligens elaboraret occultare provisio.

[11] [pio feminæ astu in agro arato nacti,] Qui dominæ ordinatione comperta, festinanter quod eis præceptum fuerat exequuntur, furtumque laudabile in sexto ab urbe memorata lapide, id est, in arata, quam seminibus præparaverant, terra, industria colentis abscondunt i. Facta deinceps, ut moris est, satione, nec suum seges negavit obsequium, quæ tali fœcundata pinguedine, sic in ea beneficium ubertatis effudit, ut centuplicatos fructus & cultor acquireret, & patria mereretur. Pubescente vero segete, diu latuit quod erat Parisiorum populis profuturum.

[12] [locum hunc, mausoleo primum ac dein ecclesia decoratum,] Antedicta tamen materfamilias horum non immemor secretorum, cum primum persecutionis tepuisse vidit feruorem, locum tantorum Martyrum ossa servantem, qua oportuit sollicitudine requisivit, atque inventum eminentis mausolei constructione signavit k. Unde postmodum Christiani basilicam supra martyrum corpora magno sumptu, cultuque eximio construxerunt l: Ubi quotidie, operante Domino nostro Jesu Christo, merita eorum virtutum probantur monstrari frequentia; & experiuntur infirmi quantum Dei famulos conveniat honorari, ubi recipit cœcitas visum, debilitas gressum, & obstructæ aurium januæ recipere merentur auditum.

[13] Sed nec illud silendum est, quod immundi spiritus infestatione vexati, [miraculis etiam reddunt illustrem.] dum ad memoratum locum examinandi virtute divina ducuntur, Sanctorum ipsorum coguntur imperio, quo quisque Martyrum sit positus loco, designatis nominibus indicare. De quorum passione VII. Idus Octobris Dominus nos gaudere voluit m, qui centesimum esse fructum Martyrum repromisit, cui est honor & gloria, virtus & imperium in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Pro verbis, quibus hic S. Dionysii missio Clementi Pontifici Romano adscribitur, in Actis, prout a Bosqueto primum fuere vulgata, sequentia hæc leguntur: Sanctus igitur Dionysius, qui, ut ferunt, a successoribus Apostolorum, verbi divini semina gentibus eroganda susceperat, quo amplius gentilitatis fervere cognovit errorem, illuc intrepidus & calore fidei inflammatus accessit, Parisios, Domino ducente, pervenit. Verum, etiamsi S. Dionysii missio neutiquam Clementi, Romano Pontifici, attribuenda nobis videatur, lectionem tamen, qua id in recentiori Actorum editione, a Felibiano curata, fit, esse genuinam, arbitramur. Comment. prævium num. 24 videsis.

b Ultima periodi hujus pars in Bosquetiana Actorum editione sic redditur: Et jocunditatis sollicitatione in unum plebs acta commigrans pene territorium suum intra murorum conclusionem contraxerat. Porro ex hoc alioque subjecto, quo S. Dionysio sese subdidisse Germaniæ cervicositas traditur, Actorum textu, quoddam horum authori Sancti cujuspiam, qui medio ævo circa Rhenum vixerit, Vitæ exemplar præluxisse, ex eoque partim civitatis Parisiensis hujusqueincolarum, quam suppeditat, descriptionem mutuatum illum esse, dominus le Beuf, ecclesiæ Autissiodorensis canonicus & succentor supra sæpissime laudatus, in novis suis in Bosquetiana S. Dionysii Acta Observationibus, anno 1739 Lutetiæ vulgatis, suspicatur. Verum, immerito sane id abs illo fieri nemo non existimet, qui, quæ ea de re in Comment. prævio num. 12 & disserui, expenderit. Quid porro e duobus dictis textibus, seu potius e Germanorum & Germaniæ, quæ in hisce occurrunt, nominibus pro tempore, quo Acta exarata sint, determinando conficiendum appareat, in eodem Comment. prævio num. 13 & tribus seqq. edocui. Gerardus du Bois in ecclesiæ Parisiensis Historia lib. 1, cap. 3, num. 6, recitatis aliquot horum Actorum verbis, subjungit: Hæc ex Actis, quæ quidem scripta sunt, postquam Franci, orti ex Germania, trajecto Rheno, Galliam invaserunt, & Francorum reges Lutetiæ sedem regni constituerunt; in his enim nonnulla reperiuntur, quæ auctor Actorum ad ætatem Dionysii transtulit, & quæ, Francis occupantibus Gallias, Lutetiæ congruebant. Ita ille, recte quidem ex eo, quod nonnulla, quæ Lutetiæ non prius, quam Franccsoccupantibus Gallias, locum habuere, ad Dionysii ætatem Actorum author transtulerit, scripta demum hæc esse, postquam Francorum reges, occupatis Galliis, regni sedem (adi num. 15 Comment. prævium) Lutetiæ constituere, concludens. Verum, cum S. Ceraunus, qui inter annum 601 & annum 625 Parisiensi ecclesiæ præfuit, Lutetiam seculo demum VI (Comment. præv. num. 14 & 15 videsis) a Germanis inhabitari, mercaturæquæ exercendæ causa frequentari cæpisse, haud dubie non ignorarit, Acta illa, quorum author (adi Comment. præv. num. 16) id omnino ignorasse videtur, a Sancto illo Parisiensi episcopo scripta esse posse, idem Gerardus du Bois hist. præfat. lib. 3, cap. 6, num. 12 perperam existimavit.

c Actorum fidem magis magisque ex iis, quæ horum author hic, a Dionysio Parisiis ex more gesta, memorat, elevari, Dominus le Beuf in memoratis suis novis in illa observationibus contendit. Verum ei minime hac in re assentiendum, satis superque, quæ in Comment. prævio num. 133 & quinque seqq. in medium adduxi, evincunt.

d In S. Gaudentii, episcopi Novariensis, Vita,ad XXII, quo hic colitur, Januarii diem in opus nostrum illata, ac, quemadmodum e Bollandi in illam Præfatione intelligitur, litteris primum, cum seculum octavum media sui parte jam esset elapsum, commendata, num. 5 sequentia isthæc leguntur verba: Deum quoque in Trinitate perfectum non desinebat gentilibus insinuare, quem noverat, ejusque judicium & misericordiam anteponens, paulatim studebat sociare Deo animas, quas diabolo sua prædicatione auferebat, miroque modo actum est, ut inermi viro haud quaquam plebs armata posset resistere. Tantas etiam per illum Dominus dignabatur exercere virtutes, ut rebellium corda non minus miraculis, quam prædicationibus obtineret; cum autem phrases, his verbis conceptæ, aliæque plures, quæ in dicta S. Gaudentii Vita inveniuntur, totidem fere atque iisdem verbis expressæ in Sanctorum nostrorum Actis legantur, hinc in opinione, qua, horum authorem Plagiarium esse, suspicatur, confirmari sese, dominus le Beuf in novis suis in Acta illa Observationibus pag. 48 affirmat; verum, cum is, qui S.Gaudentii Vitam scripsit, id e jam dictis non citius, quam cum seculum VIII media sui parte jam esset elapsum, fecerit, nec serius certe, si forte non citius, anonymus, qui Sanctorum nostrorum Acta exaravit, scriptor floruerit, ex hoc illum phrases eas non hausisse, quis edicat? Id sane sat tuto definiri non posse, ipsemet vidit laudatus le Beuf, hincque, phrases præfatas, quæ ab ambobus illis scriptoribus usurpantur, fuisse abs illis, si non ex alia antiqua Legenda, certe ex antiqua quapiam, quæ in Missa recitari soleret, Præfatione depromptas pag. 49 insinuat. Verum, nec id mihi apparet sat certum, &, utcumque habeat, anonymum nostrum, quæ de civitate Parisiensi scribit, e Sancti cujuspiam, qui medio ævo circa Rhenum vixerit, partim hausisse, minime equidem, quo tamen potissimum spectasse videtur, laudatus le Beuf ex iis, quæ de S. Gaudentii Vita protulit, dedit probatum.

e Periodum, his verbis conceptam, sententiam esse liturgicam, quæ, priusquam ritus Romanus in Galliis esset receptus, in Missali Gallicano locum habuerit, indeque cum nonnullis aliis id genus sententiis in Sanctorum nostrorum Acta sit translata, Dominus le Beuf in iisdem novis suis in hæc Observationibus pag. 48 suspicatur; quod an verum sit, examinare nec lubet, nec operæ pretium apparet.

f Titulum hunc, quem S. Eleutherio hic attribuit Actorum author, vix uspiam alibi Sancto huic attributum inveneris. Martyrologi scilicet aliique fere omnes scriptores antiqui, qui de Sanctis nostris loquuntur, Diaconi tantum, non autem Archidiaconi nomine, Eleutherium distinguunt. Inveniuntur quidem etiam, qui eum presbyterum, Rusticum vero appellant diaconum. Verum perperam id abs illis fieri, colliges ex iis, quæ in Comment. prævio num. 132 disserui.

g Quandonam id acciderit, in Commentario præv. a num. 147 usque ad num. 163 examinavi, ibique, eventum illum, non sub Aureliano, uti in ecclesiæ Parisiensis Historia statuit Gerardus du Bois, sed sub Maximiano, ab anno 285 ad annum usque 292 in Galliis sæpissime versato, anno circiter 286 verosimilius habuisse locum, ostendi.

h Mulier hæc in Actis, S. Dionysio Areopagitæ affictis jamque a me prævio de hoc SanctoCommentario subnexis, vocatur Catulla, eoque deinde nomine ab anonymo etiam Gestorum Dagoberti authore, ab Hilduino in Areopagiticis & ab aliis nonnullis sequioris ætatis scriptoribus fuit insignita, licet interim, an appellatio ista a fonte satis vetusto, nec suspecto profluxerit, compertum haud habeatur.

i Locus, quo id factum, S. Genovefæ ætate seu seculo V ac VI Catholiacum, seu Cadolacum aut Catolacum fuit vocatus, estque is ipsus, quo modo Sandionysiopoli seu in San-dionysiano Franciæ oppido ecclesia abbatiaque homonyma conspicitur. Adi, quæ de re hac in Comment. præv. § X ac binis seqq. fuse sunt disputata.

k Pro verbis, quæ periodus isthæc complectitur, sequentia, quæ abs hisce nonnihil dissonant, in Bosquetiana editione leguntur: Antedicta tamen materfamilias horum immemor secretorum, cum primum persecutionis furor tepuisset, vidit in somnis fervere locum, tantorum ossa servantem, &, qua oportuit sollicitudine, requisivit atque inventum eminentis mausolei constructione signavit. Porro a felici SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii corporum inventione,quæ hic tam in Bosquetiana, quam in Felibiana, quam sequimur, editione ab anonymo Actorum scriptore memoratur, originem traxit festum, quo Sanctorum nostrorum inventio in diœcesi Parisiensi quotannis celebratur. Comment. præv. num. 213 consule.

l Ecclesia, quæ supra Sanctorum nostrorum corpora fuisse exstructa hic memoratur, esse videtur ea ipsa, quam supra hæc a S. Genovefa ædificatam fuisse, ambæ apud nos ad III Januarii diem editæ sanctæ hujus virginis Vitæ memoriæ produnt. Adi, quæ hac de re in Comment. prævio num. 200 & seq. in medium protuli. Porro ex eo, quod ecclesiæ, S. Dionysio ejusque sociis Rustico & Eleutherio a Dagoberto exstructæ, mentionem hic anonymus Actorum author haud faciat, fuisse isthæc ante Dagoberti principatum litteris commendata, existimavit Valesius, Verum, præterquam quod, an Dagobertus Sanctis nostris novam ecclesiam exstruxerit, haud omnino, ut Comment. prævii num. 209 docui, certum sit atque indubitatum, esse indubie a veritatealienam Valesii illam opinionem, satis superque alia, quæ ejusdem Comment. prævii § 1 adduxi, evincunt, uti etiam Sanctorum nostrorum Acta S. Fortunato, veluti germano horum authori, perperam adscribi. Neque vero Petrus de Marca tam facile, ut fecit, attributurus illa sancto huic Pictaviensi episcopo fortassis fuisset, nisi & ab hoc hymnum, ab Hilduino in Areopagiticis laudatum, in quo, non secus ac in Sanctorum nostrorum Actis, S. Dionysii missio Romano Pontifici Clementi adscribitur, compositum vere fuisse, e præjudicatis, quibus, jam inde a seculo 1 fundatam fuisse Parisiensem ecclesiam, putavit, opinionibus in animum induxisset. Verum, an hymnus ille Fortunatum re ipsa habeat authorem, dubium admodum atque incertum efficiunt, quæ hac de re in Commentario prævio a num. 73 usque ad num. 75 disserui. Dubitationem porro, quam hæc injiciunt, non parum adhuc, quod proinde iis, quæ ibidem dicta sunt, addi velim, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores augent. Hi enim Operis sui tom. 3, ubi de S. Fortunato agunt, omniaque sancti hujus Pictaviensis episcopi scripta recensent, nullam plane compositi abs illo hymni, in quo Dionysii missio Clementi, Romano Pontifici, attribuatur, mentionem faciunt, & tamen hymnum hujusmodi, si a Fortunato vere fuisse compositum, e probæ notæ ac fidei documentis habuissent compertum, commemoraturi verosimillime fuissent, maxime cum etiam de significatione ac vi vocabuli scholasticissimus, quo Hilduinus, dum, Dionysii missionem Clementi Papæ Fortunatum in hymno a se composito adscribere, affirmat, scriptorem hunc condecorat, sermonem instituant, aptissimamque adeo, qua & de dicto hymno loquerentur, occasionem fuerint adepti. Cum autem id ita sit, scriptores laudati hymnum, Fortunato ab Hilduino attributum, sancto huic Pictaviensi episcopo adjudicandum, verosimillime non putarint: Imo contra Fortunato hunc adjudicandum censuisse suadent, quæ jam subdo. Operis sui tom. proxime cit. verbis Gallicis, quæ Latina facio, pag. 470 loquentes de duabus epistolis, a Fortunato ad S. Martinum, in Galicia episcopum, conscriptis, sequentem scribunt in modum: In hisce Fortunatus assignat regiones, in quibus Euangelium prædicasse Apostoli, S. Petrus nempe Romæ, S. Andreas in Achaia, S. Matthæus in Æthiopia, S. Thomas in Persia, S. Bartholomæus in Indiis, S. Paulus in Illyrio &, ut in prioris epistolæ titulo clarius ait, in Hispania, ætate sua credebantur. Ceterum scitur, plures antiquos Patres in eadem opinione fuisse. Quod ad Gallias spectat, ait, S. Martinum Turonensem earum apostolum fuisse. Quod, ut inde satis consequitur, confirmare est opinionem S. Severi Sulpitii, authoris Actorum S. Saturnini & Gregorii Turonensis, qui, ut alibi observatum, Euangelium in Gallis paulo serius fuisse annuntiatum, insinuant. Cum itaque scriptores illi, Fortunatum id, quod verbis hic recitatis aiunt, fecisse existimarint, hymnum sane, Fortunato ab Hilduino adscriptum, in quo Dionysii missio Clementi attribuitur primoque adeo seculo innectitur, sancto isti Pictaviensi episcopo indubie abjudicarint.

m Martyrium nona Octobris die Sanctos nostros subiisse, locutione, ab anonymo nostro hic adhibita, neutiquam indicatur. Verum id indicari videtur ab Usuardo aliisque nonnullis Martyrologis, qui, cum diem illam Sanctorum nostrorum natalem appellent, in cœlo primum eos tum natos fuisse, seu e vivis excessisse, sat clare, ut apparet, insinuant.

APPENDIX
De S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii cultu, reliquiarum translationibus miraculisque seculo VII posterioribus.

Dionysius episcopus M. Parisiis in Francia (S.)
Rusticus presbyter M. Parisiis in Francia (S.)
Eleutherius diaconus M. Parisiis in Francia (S.)

BHL Number: 2201, 2202
[Col. 930A]

CAPUT I.
Nonnulla a Sanctis post seculum VII patrata miracula cultusque tunc eis delati argumenta proferuntur.

[Stephanus Papa, sanitati, uti littera, quæ] Stephanus II Papa, anno 754, ut Anastasius Bibliothecarius aliique non pauci scriptores memoriæ produnt, ad Pipinum, Francorum regem, quo abs eo adversus Aistulphum, Longobardorum regem, Ecclesiam vexantem, auxilium imploraret, in Gallias venit, cumque ibidem diutius commorans in San-dionysiana Franciæ abbatia hospitaretur, in morbum adeo gravem, quemadmodum in Pontificis illius Vita laudatus Anastasius testatur, est prolapsus, ut omnes omnino, tam videlicet, qui cum eo venerant, quam Franci de Vita ejus desperarent; sed, subjungit hic scriptor, Domini Dei nostri ineffabilis clementia, qui non deserit sperantes in se, salvum cupiens domnum Christianissimum, dum eum mane mortuum invenire putabant, subito illo die sanatus repertus est. Id porro, quod hic Anastasius memorat, beneficii Stephano mirum in modum a S. Dionysio fuisse impertitum, e litteris, ea de re datis ac ipsomet Pontificis illius nomine inscriptis, docemur. Hasce, utut a Surio e pervetusto Ms. codice, ac ab aliis præterea jam vulgatas, iteratis typis, priusquam ad alia progrediar, lectoris oculis, prout apud eumdem Surium exstant, subjicio. Sic habent: Stephanus episcopus, servus servorum Dei. Sicut nemo se debet jactare de suis meritis, sic non debet opera Dei, quæ in illo per suos Sanctos fiunt sine suis meritis, silentiare, sed prædicare, quia sic angelus admonet Tobiam.

[2] Unde ego pro oppressione sanctæ Ecclesiæ a rege atrocissimo & blasphemo, [integræ hic recitantur, testatum faciunt,] & nec dicendo Aistulpho, ad optimum & S. Petri fidelem, Dominum Pipinum Christianissimum regem, in Franciam veni, ubi ægrotavi usque ad mortem, & mansi aliquod tempus apud pagum Parisiacum in venerabili monasterio beati martyris Christi Dionysii. Quo cum jam me medici desperarent, fui in oratione in ecclesia ejusdem beati Martyris subtus campanas, & vidi ante altare bonum Pastorem Dominum Petrum & Magistrum gentium Dominum Paulum, & nota mente illos recognovi de illorum surcariis, & ter beatum Dominum Dionysium ad dexteram Domini Petri, subtilem & longiorem, pulchra facie, capillis candidis, colobio indutum candidissimo, purpura clavato, pallio toto purpureo, auro interstellato, & sermocinabantur inter se lætantes, dixitque bonus Pastor Dominus Petrus: Hic frater noster postulat sanitatem. Et dixit beatus Dominus Paulus: Modo sanabitur. Et appropinquans misit manum suam ad pectus Domini Dionysii amicabiliter, respexitque ad Dominum Petrum. Et dixit Dominus Petrus ad Dominum Dionysium hilariter: Tua gratia sanitas est ejus; & statim beatus Dionysius, thuribulum incensi & palmam in manu tenens, cum presbytero & diacono, qui in parte stabant, venit ad me & dixit mihi: Pax tecum, frater. Noli timere; non morieris, donec ad sedem tuam prospere revertaris. Surge sanus, & hoc altare in honorem Dei & Apostolorum ejus Petri & Pauli, quos vides, dedica, Missas gratiarum agens. Erat enim ibi inæstimabilis claritas & suavitas. Moxque sanus gratia Dei factus volebam implere, quod mihi præceptum erat, & dicebant, qui ibi aderant, quod dementabam. Quapropter retuli ex ordine illis & regi, suisque optimatibus, quæ videram, & quomodo sanus fuerim. Et implevi, quæ jussa sunt mihi, omnia. Benedictus Deus.

[3] [nonnullaque contra Morinum, qui has pro supposititiis habet,] Hisce porro litteris sequentia etiam isthæc apud Surium proxime subduntur verba: Gesta sunt autem hæc in beato Stephano Papa divina clementia, adjuvantibus sanctis apostolis Petro & Paulo, per beatissimum martyrem Dionysium hoc anno, qui est ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi septingentesimus quinquagesimus quartus, quinto Calendas Augusti. Joannes Morinus de sacris Ordinationibus part. 2 cap. 4 nonnulla de revelatione in litteris Stephani nomine notatis hic memorata, seu potius de ipsismet illis jam recitatis litteris contentave in hisce, qua illa exponitur, relatione præfatus, mox subjungit: Non inquiro nunc in istius … veritatem. Quidquid sit, antiqua est, & paulo post tempus adnotatum (annum nimirum ab authore, ut apparet, synchrono litteris illis subjectum 754) composita aut supposita. Veram assumo. Adjuncta est Areopagiticis Hilduini, eaque usus est ut eleganti & memorabili monumento. Multa sunt in ea parum credibilia. Nihil tamen in ea de Dionysio Areopagita, ac episcopo Parisiensi. Author istius relationis, qui procul dubio monachus erat Dionysianus, Areopagitam numquam omisisset, si leviculus rumusculus de Dionysio Areopagita, episcopo Parisiensi, in agro monasterioque Dionysiano tum disseminatus fuisset. Ita ille, litteras sane, mox huc transcriptas, seu relationem, hisce contentam, qua præfata revelatio exponitur, neutiquam ab ipsomet Stephano promanasse, sed Pontifici huic a San-dionysiano monacho esse suppositam, non obscure indicans. Verum, quidquid de hac Morini, quæ etiam Launoio loco mox infra citando aliisque insuper placuit, suspicione seu verius opinione sit, relatam equidem in dictis litteris revelationem, qua Stephano, ut altare in SS. Apostolorum Petri & Pauli honorem consecraret, a S. Dionysio fuit injunctum, Pontifici isti obtigisse, fidem facit Ludovici Pii imperatoris ad Hilduinum epistola, anno 834 aut seq., quemadmodum in Comment. de S. Dionysio Areopagita num. 4 docui, conscripta, Hilduinique apud Surium Areopagiticis inserta.

[4] In hac enim princeps ille sic loquitur: Sanctæ … [adducta suadent, a Dionysio restitutus, monasterium huic] recordationis avus noster Pipinus propter altare, quod ante sepulcrum sæpe fati sæpiusque dicendi Domini Dionysii per divinam & memorabilem revelationem jussu ipsius sanctissimi Martyris in honorem Dei & Apostolorum Petri & Pauli, qui præsentes ostendebantur, a beato & angelico viro Stephano summo Pontifice dedicatum est, inter sacra Missarum solennia una cum duobus filiis, Carolomanno videlicet & divæ memoriæ Domino ac genitore nostro Karolo, jure prænominato Magno, ab eodem apostolico Papa in regem Francorum unctus superni muneris benedictionem accepit. Launoyus quidem, eam Ludovici Pii epistolam ab ipsomet Hilduino vel ejus, ut loquitur, symmystis dictatam esse, in sua, qua Sirmondi de Duobus Dionysiis Dissertationem contra datum ad hanc a Milleto responsum tutatus est, Discussione cap. 18 conjicit. Verum ex eo, quod Dagobertus pœnis ereptus vitæque perenni S. Dionysii patrocinio assertus in dicta epistola dicatur, neutiquam hic princeps, ut vult, infamatur, nec quidquam aliud solidi, quo suam illam parum admodum, ut mihi equidem ob rationes brevitatis causa hic haud memorandas apparet, verosimilem conjecturam firmet, adducit in medium. Jam vero, cum id ita sit, indubieque adeo, uti quisque, cum Launoio haud sentiens, e jam datis Ludovici Pii verbis statuet, revelatio præfata, quam dictæ Stephani nomine inscriptæ litteræ memorant, locum habuerit, quid ni pariter, quod in hisce quoque de sanitate Stephano Papæ per S. Dionysium prodigiose restituta refertur, atque ad institutum nostrum potissimum hic spectat, locum habuisse credamus? Enimvero neutiquam id iis, quæ Morino in iisdem litteris contentave in hisce relatione parum credibilia sunt visa, accensendum existimo, Stephanumque adeo, maxime cum cum præter omnium exspectationem subito sanatum, Anastasius supra laudatus scribat, sanitati etiam re ipsa, uti illæ produnt, a S. Dionysio, sibi una cum SS. Petro & Paulo Apostolis apparente, mirum in modum fuisse restitutum, in animum facile induco.

[5] Porro ut ad aliud, huc pariter faciens, sermonem modo convertamus, [Romæ ædificare incepisse memoratur, certeque ibi Dionysius] hic etiam, quod idem Stephanus Papa, sanitati a Dionysio restitutus Romamque deinde e Galliis reversus, egisse memoratur, examinemus. Supra huc transcriptis, quæ sancti illius Pontificis nomine notantur, litteris sequentia isthæc apud Surium, nonnullis adhuc, quæ huc haud faciunt, præmissis, subduntur verba: Idem … sanctus Pontifex (Stephanus II nempe) reliquias sanctissimi Dionysii Romam detulit, & monasterium in honore ipsius ædificare in proprio suo cœpit, quod frater ejus Paulus, illo morte prævento, quoniam ipsi in Pontificatu successerat, nobiliter consummavit, &, convectis ibidem plurimis sanctorum Martyrum corporibus, consecravit, seu, veluti a fratre & prædecessore suo jussus fuerat, famulatores Domini natione Græcos inibi constituit, & idem monasterium ad sanctos Martyres in schola Græcorum appellari fecit, ad honorem & memoriam preciosissimi Dionysii sociorumque ejus, quorum cultus redundat ad gloriam Domini nostri Jesu Christi &c. Sintne quæ hic memoriæ produntur, Hilduino, an alteri, San-dionysiano etiam forsan monacho, attribuenda, pro certo nequeo edicere; verum a quocumque tandem statuantur profecta, monasterium equidem recitatis verbis memoratum, nec in S. Dionysii honorem, uti illis traditur, Romæ a Stephano Papa condi cœptum, nec in eo monachos Græcos, ut abs hisce S. Dionysius coleretur, a Paulo Stephani fratre ac successore constitutos fuisse, Launoius in sua proxime hic laudata Discussione contendit; id autem idcirco facit, quod, quemadmodum ibidem ait, monasterium illud in S. Stephani Papæ ac Martyris, & S. Sylvestri honorem, nulla omnino S. Dionysii mentione facta, fuisse exstructum monachosque in eo constitutos, tam a Paulo Papa in datis de ejusdem monasterii fundatione litteris, quam ab Anastasio Bibliothecario in Pontificis hujus Vita diserte asseratur.

[6] [post seculum VII ecclesiam habuit, eumdemque etiam, miraculis multis,] Verum hic scriptor, majorem saltem monasterii, a Paulo Papa in SS. Stephani & Silvestri honorem exstructi, ecclesiam S. Dionysii nomine insignitam fuisse, in Nicolai I Papæ Vita apertissime docet; hinc autem fit, ut, majorem illam ecclesiam a Stephano Papa vel re & opere, ut in Commentario, fabulosis S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, § 2 jam insinuavi, in S. Dionysii honorem Romæ condi cœptam, vel certe vi mandati, quod is moriens Paulo fratri dederit, abs ipsis etiam per hunc fundamentis exstructam, monasteriumque, ei post adjunctum, Græcis monachis e fine, quem ibidem expressi, datum fuisse, haud prorsus improbabile apparet. Utut sit, Romæ equidem insignem ecclesiam, quæ Deo sub Dionysii nomine esset dicata, seculo IX, cum universæ Ecclesiæ Nicolaus I Papa præesset, exstitisse, ex Anastasio bibliothecario laudato habemus. Atque ita ex iis, quæ disputata huc usque præsenti § sunt, duo modo, quæ ad rem nostram potissimum hic faciunt, utcumque saltem innotescunt, patratum scilicet, quo Stephano II Papæ sanitas restituta a Dionysio fuerit, miraculum, ecclesiaque ei, sive ab hoc ipso summo Pontifice in grati animi tesseram, sive etiam ab alio, quiscumque demum is fuerit, Romæ post seculum VII exstructa. Quod si porro cuiquam miraculum istud, undequaque sane, uti e jam dictis satis liquet, haud certum, idcirco fortassis displiceat, id equidem, ne quid hic, quod non nemo forsan memoratu admodum dignum existimare posset, desiderandum relinquerem, lectori ob oculos in hac Appendice duxi ponendum; & primo quidem loco id proposui, ne quod e dictis haud penitus est certum, cum paucis aliis prorsus certis aut multo saltem certioribus miraculis, quæ modo subdam, exhiberem commixtum.

[7] [quorum hic duo] Sæculi III Benedictini part. 2 tres exstant de S. Dionysii miraculis libri, Fulradi abbatis San-dionysiani elogio a pag. 343 usque ad pag. 365 subjecti, in quos, supra a nobis jam sæpius laudatos, in dicto Fulradi elogio num. 20 hæc notantur: Fulradi elogio subjicere juvat libros tres de miraculis S. Dionysii, quæ, Fulrado abbate ejusque successoribus Maginario, Fardulfo, Waltone & Hilduino, patrata sunt; ex quibus libri duo priores rogatu Samuëlis, monachi, ut puto, Dionysiani, laudati in fine libri secundi, scripti sunt a monacho Dionysiano anonymo, Caroli Calvi principatu ineunte; tertius vero exeunte, ut patet ex delatione corporum cap. 1 relata, cui auctor interfuit. Mabillonius, observationis hujus author, omnes tres, quos hic memorat, miraculorum libros ab uno eodemque scriptore litteris mandatos, persuasum, ut apparet, sibi habuit, & tamen a duobus authoribus diversis, quorum alter duos priores, alter posteriorem scripserit, promanasse videntur e duobus Prologis diversis, quorum alterum hic, alterum illi habent præfixum. Utut sit, recte equidem, unde præcipue miracula, in tribus istis libris contenta, primitus sint accepta, idem Mabillonius nos docet, in suo de Re Diplomatica Opere pag. 628 de alio quodam a se viso miraculorum S. Dionysii libello sic scribens: Libellus iste habetur in membraneo codice majoris ecclesiæ Remensis, ab annis non minus octingentis descripto, quæ sententia est clarissimi viri Antonii Fauri doctoris ac socii Sorbonici, ejusdem ecclesiæ præpositi, cui illum codicem ostendi. Eo libello usus est is, qui tres libros de miraculis ejusdem Sancti condidit, regnante Carolo Calvo, editos in Sæculi tertii Benedictini parte secunda, in quibus pleraque priora miracula totidem verbis atque in Remensi referuntur. Ita ille, mox etiam subjungens nonnulla e miraculis, quæ in codice Remensi, a se laudato, reperit, in Miraculis, Sæc. III Benedict. præfato editis, desiderari. Duo porro miracula hujusmodi e dicto Remensi codice integra recenset, eademque ambo, prout vulgata abs illo sunt, integra pariter, paucis dumtaxat adhuc aliis, quæ in dictis Miraculorum S. Dionysii libris jam editis occurrunt notatuque digniora apparent, adjunctis, huc transcribo.

[8] Primum e duobus, quæ, ut dictum, integra e memorato Remensi codice Mabillonius recenset, [in Ms. Remensi codice] sequentibus apud eum in Opere supra laudato pag. 628 concipitur verbis: Sub Carolo Francorum principe & majore-domus (ut tunc moris erat) quidam nomine Godobaldus, ortus provincia Asbaniensi, villa, quæ dicitur Arbrido, cum in necem beatissimi viri Lantberti episcopi cuidam comiti, Dodoni nomine, se consortem & conscium præbuisset, Deo pœnam exigente, claudus effectus est. Itaque divini flagelli admonitu reatum suum agnoscens, diu Sanctorum loca circumiens, & admissis veniam, & membris incolumitatem restitui flagitabat; tandemque ad beatissimi Petri limina Romam veniens, divina revelatione cognovit, sanitatis recuperandæ locum in Galliis sibi apud sanctorum martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii memorias esse concessum. Regressus igitur ab Urbe, designatum cælitus locum expetiit, ibique optatam diuque quæsitam sanitatem recuperat. Erat tunc abba loci Helardus, qui divino miraculo congratulans, locum ei & alimenta communia concessit, sicque in eodem loco vitam degens, cum in multis probus omnibus appareret, præcipiente Carolo principe, abbatis inibi officium suscepit, ac per viginti quinque annos strenuissime administravit. S. Lantbertus seu Lambertus hic memoratus, de quo in Opere nostro ad XVII Septembris diem jam actum, Trajectensis exstitit episcopus; cum autem sub Francorum principe seu majore-domus Carolo, Martello scilicet seu Tudite, qui certe ante annum 715 Majoratum-domus haud gessit, a Dodone comite occisus hic dicatur, hæc martyrii, Lamberto illati, epocha cum anno 709, cui id probabilius innectendum ibidem statuimus, neutiquam congruit.

[9] Verum, etsi id ita sit, relatum equidem verbis jam datis miraculum post seculum VII indubie, [a Mabillonio inventa,] quod ad præsens nostrum institutum sufficit, evenerit. Alterum modo, quod e Remensi codice integrum Mabillonius recitat, transcribamus. In laudato scriptoris hujus Opere pag. 630 sequentibus hisce verbis exponitur: Præterea illud non negligenter statuimus esse omittendum, quod sui ad laudem Omnipotens fieri ab eodem voluit Martyre. Tempore igitur supra dicti regis Pippini quidam erat comes, nomine Gerardus, Parisiensis, cujus uxor Rotrudis nuncupabatur. Hæc in fisco, haud procul Parisii, Riogilo habitans, sub beati Dionysii natalis diem cernit suas otiosas esse puellas: quæ cum ad se vocatæ fuissent, quam ob rem otio torperent, austere eas invexit. Quarum una, quæ supra ceteras erat, Sollemnitas, inquit, beati est Dionysii, & ob id ratum eam esse duximus sollemniter celebrandam. Et materfamilias, vade, ait, & instanter operare. Nos vero, qui extra dominium ejus sumus, eam a nobis minime coli oportet. Verum, cum imperio ejus parere vellent, favente Domino & meritis Christi Martyris obtinentibus, subito tanta coruscatio atque aquarum venit inundatio, ut domus, omni cum supellectile uno rapta impetu, in Sequanæ fluvium dimergeretur, & quæ unum noluit diem ducere festum, factum est, ut totum perderet anni subsidium; sed homines per Dei providentiam ab illa liberati sunt tempestate. Quod adeo credimus gestum, quo dies ille jugiter sollemnis observaretur.

[10] [aliaque triæ e tribus miraculorum] Pipinus ad Francorum solium anno 752, uti inter eruditos convenit, fuit evectus, cumque hic narratum miraculum ad principis hujus ætatem referatur, consectarium est, ut id pariter post seculum VII evenerit. Porro e facto, quod miraculo ansam seu occasionem dedit, fuisse tum in S. Dionysii honorem festum, quo etiam ab Operibus servilibus abstinendum esset, die Octobris nona seu natali Sancti illius die quotannis celebratum, docemur. Modo duobus hisce, quæ codex Remensis, a Mabillonio visus, complectitur, miraculis tria adhuc alia, e supra laudatis miraculorum S. Dionysii libris accepta, quorum duo priora sub Pipino etiam, tertium sub Carolo Magno, ejus filio, evenit, subjungo. Primum ex his sequentia isthæc ibidem lib. 1, cap. 5 exponunt verba: Tempore memorati Pipini regis quidam a nativitate claudus, cui erat nomen Otholdo, circuitis per triginta annos Sanctorum memoriis, quadam die carruca impositus, ad cœnobium beati Dionysii perlatus est. Is ad ejus templum deductus ante altare, quod primum in honore Domini Salvatoris dicatum est, cum oraret, fuffragantibus Martyribus & Deo miserante, subita donatus est sanitate. Hujus necessitatem Fulradus abba miserans (si quidem nec genus, nec patriam noverat) & sanitatem a Deo intercessione beati Dionysii collatam complectens, eum inter stipendia monasterii quotidiana sumentes constituit. Ita attonsus, & jussis majorum pro viribus fideliter paruit, & quos dies vixit, Deo & beato Dionysio pro captu gratias egit; secundum vero libro eodem cap. XI ista: Johannes quidam, miles Pipini regis, Parisio digressus carpebat iter per viam, quæ in vicum sanctorum Martyrum ducit. Et quoniam hinc inde agri monasterii messibus albere cœperant, equum suum in alia intendens contraria, depascere segetem permittebat. Occurrit ei forte monasterii famulus.

[11] [S. Dionysii libris,] Queritur segetem conculcari. Tum miles: Sanctus Dionysius, ait, scio, quod hacli segete non vescetur. Vix verba finierat, cum repente equus in terram mortuus corruit; ipse vero gressus officio privatus est, adeo ut ne moveri quidem loco, nedum ambulare pedibus posset. Nuntiatum est id Pippino regi, qui haud longe a monasterio aberat; & quia hominem plurimum diligebat, talia passum indoluit. Misit itaque ei argenteum vas, quod S. Dionysio offerret, jubens, ut ad ejus sanctam domum protinus deferretur: in qua cum, tradito vase, oraret, plenissimam consecutus est sanitatem; ut omnes manifeste intelligerent, & labores suorum B. Dionysium curare, & petentibus, si velit, absque dilatione posse suffragium ferre. Vas autem hactenus in thesauro ecclesiæ B. Dionysii permanet. Quod modo ad tertium sub Carolo Magno patratum, quod hic etiam recensendum dixi, miraculum jam spectat, id in eodem e duobus dictis miraculorum S. Dionysii libris primo cap. 20 ita refertur: Insignis non tantum gloria, verum & potentia Karolus cum bellum adversus Saxones susceptum, contra quam gentem a Francis diu animoseque pugnatum est, memorabili industria administraret, sui præsentia vires exercitus acuens, Fardulfum, qui, Magenario luce excedente, cœnobio Sanctorum regendo successerat, inter alios, qui ad ferendum pondus prælii & gentis audaciam comprimendam evocati undique confluxerant, contigit adfuisse.

[12] Hic pignora beatorum Martyrum secum ferri fecerat, [Sæculo III Benedict. insertis referuntur,] & custodes clericos, qui secum proficiscebantur, delegaverat, uti eis vicissim sibi succedentibus debita exhiberetur religio. Quorum quidam vocabulo Rothardus, adhibita eis candela, incertum qua urgente necessitate, obserato domunculæ ostio, abiit. Solemnis ara tum lignea tabula erat, quæ linteo adoperta modum altaris effecerat. In eam itaque candela decidens tota conflagravit, sed ne linteum quidem, quo tabula celabatur, adustum. Præclarum sane & stupendum miraculum, lineam vestem igne superposito non torreri. Cerneres reliquiarum obtentu linteum naturam mutasse, & alimentum focis amicum merito Martyrum repente duratum. Supervenientes cum custode & alii, exusta candela, reliquias & linteum integra repperere: cinis ejus tantum quod contigerat indicabat. Levatum ergo linteum excutientes, cum nec integritatem, nec candorem amisisse probassent, ingenti gaudio exsultantes rei gestæ ordinem ad Fardulfum Abbatem deferunt. Qua cognita, una cum eis sollemnes Deo & sanctis Martyribus gratias egit. Ex eo, quod S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii reliquiæ, ad Caroli Magni, adversus Saxones præliaturi, castra fuisse delatæ hic dicantur, sequentem miraculo jam relato observationem Mabillonius subjungit. Hinc, inquit, patet, S. Dionysium, quem prisci quique Francorum reges patronum suum specialem vocare solent in diplomatis, cænobio Dionysiano concessis, jam tum in bello audisse ut Galliæ defensorem; ob idque ipsius reliquias per monachos delatas in castra fuisse. Sane Carolus Calvus in procinctu prælii, apud Caroli-vennam initi cum Nortmannis, adivit sepulcrum beati Dionysii, ut per eum cœlestem opem flagitaret, & anno MCCXIV Franci, Philippo rege, adversus Ottonem imperatorem dimicantes, beatum Dionysium Francorum apostolum in cordis angustia invocasse dicuntur in bro de Triumpho S. Landeberti, episcopi Leodicensis, Steppis obtento, cap. 15.

[13] [tum patratis clarus, honorem aliis in locis] Ita laudatus scriptor. Ac de re quidem, de qua hic loquitur, mox infra adhuc sermo redibit; quod autem ad S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii miracula, seculo septimo posteriora, hicque, ut statueram, jam recensita, spectat, omnia hæc, ut docui, Caroli Martelli, Pipini regis & Caroli Magni ætate evenere; multa autem pariter sub Ludovico Pio, Caroli Magni filio, tum prope Sanctorum nostrorum tumulos, tum in Floriacensi, cum eo illorum, quas ab Hilduino Boso abbas acceperat, reliquiæ fuerunt advectæ, diœcesis Aurelianensis abbatia fuere patrata. Ac primum quidem in suo ad Ludovicum Pium Rescripto, supra sæpissime laudato, Hilduinus; postremum vero in S. Benedicti miraculis, ad XXI Martii diem Operi nostro insertis, lib. 1, cap. 3 Adrevaldus, Floriacensis monachus, nos docet. Verba, quibus id tam hic, qui nonnulla e prope innumeris, tum, ut ait, Floriaci patratis, a sese adhuc puerulo conspecta affirmat, quam Hilduinus, nullo omnino in particulari relato miraculo, generatim dumtaxat facit, brevitatis causa prætermitto, uti etiam, ne in immensam molem tomus hic excrescat, miracula reliqua, quæ in dictis tribus Miraculorum S. Dionysii libris continentur. Quæ relata modo ex hisce & Mabillonio nominatim sunt, una cum suggesta generali de pluribus adhuc aliis post seculum VII patratis notitia sufficiunt, ut, Dionysium etiam tum miraculorum gloria inclaruisse, potentissimumque apud Deum patronum audisse existimemus. Hinc porro factum, ut quam plurimæ etiam locis diversis ecclesiæ fuerint ei vel tum præcipue erectæ. Ac tanto quidem hæ numero fuerunt, ut omnes enumerare nimis longum foret ac oppido difficile.

[14] [ac imprimis Remis, ubi &, quod hic] Verum, etsi id ita sit, hicque idcirco non minus ab iis, quam a reliquis recensendis S. Dionysii miraculis, seculo septimo posterioribus, abstinere sit fixum, committere tamen non possum, ut hic & ecclesiam, in qua S. Dionysii Sociorumque ejus reliquiæ, anno 887 Normannorum Gallias devastantium metu Remos delatæ, trium annorum quievere spatio, & simul, quod tunc ibidem factum, miraculum silentio penitus præteream. Ac illa quidem ecclesia, quæ, quemadmodum ex Flodoardo Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 9, col. 288 docent, canonicorum Remensium sepultura olim exstitit, celeberrima postea unaque cum monasterio, quod ei fuit adjectum, modoque adhuc exstat, S. Dionysii nomine fuit insignita; quod autem ad miraculum, quiescentibus in dicta ecclesia S. Dionysii reliquiis, patratum, spectat, id a Flodoardo Historiæ Remensis lib 1, cap. 24 refertur, ac partim saltem S. Dionysio adscribitur, cumque aliud, quod tum evenerit, a fidei æque probatæ authore nuspiam relatum inveniam, nec adeo, quin veritati consonet, dubitandum appareat, futurum puto, ut, si una cum quinque aliis supra memoratis ob oculos pariter hic ponatur, lectori res præstetur haud ingrata. Itaque ipsamet, quibus a scriptore illo loco proxime cit. narratur, verba huc transcribo. Sic habent: Desidia … vel raritate scriptorum plurima silentio constat neglecta mirorum. Nos tamen unum, quod nuper comperimus actum, decrevimus inserendum.

[15] [e Flodoardo narratur,] Quadam denique Sabbatorum die, jam Vespera Dominici diei accedente, quædam paupercula, nomine Gillaidis, ex familia sancti Dionysii, villæ Cortis-Superioris *, dum molam manu verteret, manubrium molæ ipsius inhæsit dexteræ, ut divelli posset a nemine. Tandem molæ manubrium ex utraque parte manus abscindere cogitur, indicium nolens secum deferre miserabilis operæ. At salutis suæ sollicita, quoniam B. Dionysii tunc Remis ob infestationem paganorum servabantur membra, veloci gressu ad ejusdem sancti Martyris Domini sui contendit accedere pignera. Perveniens ergo, cum magno timore ac reverentia solo prolapsa, liberationem deprecatur a tantæ confusionis miseria. Id cum die peregisset ac nocte, remedium inde non desperans accipere, apparuit in somnis ei quidam clericali habitu, veste indutus candida, facie jocunda, capillo admodum albo, vultu paulisper macilento, dicens illi: “Surge hinc & vade ad sanctum Theodoricum: quia secunda Feria, quæ est post cras, ipsius erit festivitas celebranda, & vide, ne in domo ejus appareas vacua; sed accipe ceram, prout tibi ad præsens suppetit facultas, & sic ad ecclesiam ipsius perge, & illius quod imploras obtinebis interventione.” Illa mox evigilans, hac de visione stupefacta, orat ex voluntate Dei sibi confirmari visa & cum gaudio festinat peragere jussa. Venit igitur ad ecclesiam Sancti venerandæ solennitatis die, beati scilicet Theodorici, tres hebdomadas habens, ex quo id discriminis acciderat illi.

[16] Tunc se ante sepulchrum ipsius cum lacrymis sternens pro salute sua preces effundit, [miraculum evenit, fuit adeptus.] ibique tota nocte perseverans oratione, veniam de piaculis suis humiliter ac fidenter exposcit, dumque adhuc ante tumbam jaceret beati confessoris Christi, divina jubente gratia, per intercessionem. Sancti cœpit manus ipsius feminæ paulatim a ligno disjungi, & absque læsione cujuslibet doloris aperiri; sicque dein tota manus expanditur, & lignum dicto citius in pavimento prolabitur, acsi manui numquam adhæsisse videretur. Multi vero, qui aderant, hoc supernæ pietatis cernentes miraculum, glorificaverunt mirabilem in Sanctis suis Deum. Mulier, quæ, dum Sanctorum nostrorum reliquiæ in supra memorata, ad quam, ut dictum, anno 887 fuerant delatæ, Remensi ecclesia servabantur, divinitus, quod vespera, diei Dominicæ prævia, mola operaretur, modo singulari plane punita, ac dein per miraculum pœna sibi inflicta liberata fuisse a Flodoardo hic refertur, docet nos, non tantum die Dominica, sed & vespera, quæ hanc proxime præcederet, operibus servilibus vacare vetitum tum fuisse. Porro miraculo isto, quod omni dubio procul non minus S. Dionysio, quam S. Theodorico adscribendum fuit, verosimillime haud parum S. Dionysii apud Remenses veneratio increvit. Certe postea ecclesia, in qua illius sociorumque Rustici & Eleutherii reliquiæ apud hosce tum quieverant, Dionysii nomine, ut jam docui, fuit insignita monasterioque homonymo in ejusdem honorem aucta. Nec tantum e supra memoratis miraculis, illoque etiam proinde, quod proxime e Flodoardo recensui, Sanctorum nostrorum apud Remenses aliosque Galliarum populos veneratio incrementa post seculum VII accepit; verum etiam, ut tum magis magisque per omnem late Galliam incresceret, ipsosmet exemplo suo Galliarum reges effecisse, cap. proxime seq. dicenda ostendent.

[Annotatum]

* vernacule Consevreu

CAPUT II.
Qui Sancti post seculum VII ab ipsismet Galliarum regibus honorati cultuque, extra Gallias etiam diffuso, fuerint gavisi.

[Dionysius, ab ipsismet etiam Galliarum regibus magno in honore] Plerique, qui post seculum VII floruere, Galliarum reges non modo summopere venerati Sanctos nostros sunt, verum etiam venerationis, qua hosce prosequebantur, minime dubia palam dedere haud raro specimina. Hæc omnia & singula hic recensere, longioris foret negotii, cumque brevitati modo nos studere tomi moles jam inde fere nimia compellat, pauca dumtaxat e multis adducam, horumque etiam fere, ut obvia primum fuerint, summa tantummodo capita delibabo. S. Dionysii sepulcrum Francorum reges, seculo VII posteriores, frequenter invisisse, ibique ejus, cum vel ad bellum ituri, vel longius difficiliusve iter suscepturi essent, auxilium magna cum solemnitate implorasse, e Francicæ seu Gallicæ gentis Historiis habetur compertum. Ibidem etiam vexillum, quod in expeditionibus bellicis præferri ipsis debebat, accipiebant, suntque, qui, quemadmodum Monument. Ecclesiast. tom. 4, pag. 450 Tillemontius ait, celeberrimum illud, quod a Gallis l'Oriflamme dicebatur, flamineum vexillum exstitisse ipsummet abbatiæ San-dionysianæ labarum, contendant. Dionysium in præliis invocabant, potentique, quo apud Deum valebat, patrocinio armorum suorum successum referentes acceptum, ad Dionysianam etiam ecclesiam gratias ei de parta victoria veniebant acturi, nec alio, quam quo S. Dionysii cineres conditi essent, loco suos post obitum condi cineres desiderabant. Pipinus, ut supra vidimus, novam S. Dionysio ecclesiam, cum antiqua, quam ei S. Genovefa exstruxerat, esset collapsa, ædificare incepit, cumque hanc deinde, ut supra pariter vidimus, ad umbilicum Carolus Magnus, ejus filius, perduxerit, sic sane suam in S. Dionysium venerationem ambo hi principes monumento publico erecto manifestarunt.

[18] [post seculum VII habitus, insigni plane per omnem] Nec minus dilucide, quantopere Dionysium veneraretur, scripta sua ad Hilduinum, quam in Commentario, fictitiis S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, § 1 expendi, epistola Ludovicus Pius palam omnibus fecit. Quid porro, quod eo pariter tetendit, Carolus Calvus præstiterit, supra huc transcripta Mabillonii in miraculum, num. 9 relatum, Observatio nos docet. Ut modo ad S. Ludovicum (neque enim omnes, qui Carolum Calvum proxime exceperunt, recensere Galliarum reges est animus) sermonem convertam, is enimvero summa in veneraione S. Dionysium semper habuit, hancque non raro, ac tum maxime, cum vel ad Ultramarinas contra Saracenos expeditiones sese pararet, vel jamjam hasce suscepturus esset, publicis pietatis exercitiis, uti apud Chesnium tom. 5 Hist. Franc. Scriptorum pag. 384 & 401 videre licet, fecit testatam. Philippus III, S. Ludovici filius, priusquam ad expeditionem bellicam adversus Alphonsum, Castiliæ regem iret, in basilicam San-dionysianam venit, ibique, uti in ejus Gestis apud Chesnium tom. 5 Franciæ Scriptorum pag. 533 legitur, vexillo Dionysiano de manu abbatis accepto, Deum suppliciter, ut cœptis suis faveret, est precatus. Verbo vix ullum a seculo VIII invenire est Galliarum regem, qui publico quopiam indicio suam erga S. Dionysium venerationem non monstrarit. Hæc porro insignis erga Sanctum veneratio ac pietas a regibus in optimates ac principes ipsumque etiam populum manavit, fecitque etiam forsan, ut Dionysius, etiamsi Parisiensium dumtaxat apostolus & esse & merito appellari posse videretur, totius tamen Galliæ & Apostolus & patronus a nonnullis fuerit existimatus.

[19] Utut sit, non minores equidem ibi quam si totius Galliæ reipsa fuisset apostolus, [late Galliam præcipueque seu Parisiis] honores multis in locis fuit adeptus. Certe festum ejus in toto illo regno celeberrimum exstitisse, pluribusque ab ecclesiis, addita etiam abstinendi ab operibus servilibus obligatione, celebratum quotannis fuisse, habetur compertum. Modo quidem, quo diurno operariorum victui necessitatique prospiceretur, obligatio illa multis in locis est abrogata; verum cultus, qui tum S. Dionysio a clero exhiberi solebat, ei ab eodem hodieque exhibetur. Fit id, ut etiam vulgo notum est, IX Octobris die, eoque etiam Sanctus una cum sociis suis Rustico & Eleutherio Fastis sacris tum antiquioribus, tum recentioribus, Hieronymianis videlicet Apographis, Martyrologio Romano Parvo, Adoni, Usuardo, Notkero, Rabano, Martyrologio Romano hodierno aliisque hagiologiis quamplurimis brevitatis causa hic non nominandis exstat inscriptus. Ac is quidem Octobris dies S. Dionysii sociorumque ejus martyrio celebrando, uti hisce verbis, de quorum (Dionysii scilicet ejusque Sociorum) passione VII Idus Octobris Dominus nos gaudere voluit, Acta hic jam edita insinuant, fuit electus. Verum alii præterea dies, quibus aliarum etiam rerum eventuumve, ad Sanctos nostros spectantium, commemorationes, institutis sive in San-dionysiana abbatia sive in diœcesi Parisiensi in horum honorem festis annuis, celebrarentur, fuerunt assumpti. Hæc inter festa primum a præcipuo, quod, ut dictum, in IX Octobris diem, Sanctorum nostrorum martyrio recolendo sacram, incidit, locum obtinet illud, quo ad XXII Aprilis diem S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii inventio, nonnullis etiam Fastis sacris tum inserta, quotannis in diœcesi Parisiensi celebratur; quæ quænam sit, in Commentario, Sanctorum nostrorum Actis jam datis prævio, num. 212 & seq. edocui.

[20] Saussayus Festum, quo Sanctorum nostrorum, ut dictum, [seu in Parisiensi diœcesi] inventio XXII Aprilis die quotannis celebratur, non inventionis, sed revelationis nomine in concinnato a se Martyrologio Gallicano ad dictum Aprilis diem distinguit, aliudque Sanctorum nostrorum Festum, quod primam inventionem sacrorum corporum sancti Dionysii & sociorum Martyrum nuncupat, in dicto suo Martyrologio ad XXIII Martii diem commemorat. In Sanctorum nostrorum Actis, prout a Bosqueto primum in lucem fuere emissa, sequentia hæc leguntur verba: Antedicta tamen mater familias horum immemor secretorum, cum primum persecutionis furor tepuisset, vidit in somnis fervere locum tantorum ossa servantem & qua oportuit sollicitudine requisivit, atque inventum eminentis mausolei constructione signavit. Crediderim itaque, Saussayum ad visionem, qua, quo loco Sanctorum nostrorum corpora jacerent, mulieri revelatum hic narratur, in sua ad XXII Aprilis diem annuntiatione respexisse, hincque festum, die isthac Parisiis in Sanctorum nostrorum honorem celebrari solitum, non inventionis, ut alii faciunt, sed revelationis nomine distinxisse, ac porro per primam S. Dionysii ejusque Sociorum inventionem, quam, ut jam monui, ad XXIII Martii diem annuntiat, felicem illum, quo hæc a muliere illa post visionem dictam fuere reperta, eventum designare voluisse. Ea sedet sententia, quod Sanctorum nostrorum inventionem, quam XXIII Martii die memorat, primam appellet idque inventionis alterius, cujus deinde ad XXII Maii diem meminit, ratione habita, haud dubie faciat.

[21] [ac in Sandionysiano monasterio, quemadmodum quæ] Adhæc inventionem, quam ad XXIII Martii diem memorat, in agro Parisiensi vico Catulano consignat; alteram vero, quam his verbis, In agro Parisiensi oppido San-dionysiano inventio vestimentorum & pulveris sanctorum Martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii in prioratu de Strata, ubi primum Strata eorum corpora jacuerunt, die XXII Maii annuntiat, in oppido San-dionysiano sitoque in hoc prioratu hic memorato aperte collocat. Quod cum ita sit, dubitandum non est, quin priori quidem annuntiatione inventionem, qua, quemadmodum jam edita Sanctorum nostrorum Acta num. 12 docent, sacra horum corpora primo a muliere in vico Catholiacensi, posteriori vero alteram, qua, quemadmodum nonnulli, Gestorum Dagoberti scriptori adhibita fide, autumant, secundo a Dagoberto in prioratu S. Dionysii de Strata fuerint reperta, inventionem designet. Verum haud hæc, sed illa tantum S. Dionysii ac sociorum ejus Rustici & Eleutherii inventio solemni quotannis festo celebrata olim Parisiis fuit ac porro hodie adhuc celebratur, nec recte dici potest Dagobertus Sanctorum nostrorum corpora in prioratu S. Dionysii de Strata invenisse, quemadmodum in præmisso editis modo Actis Commentario num. 213 ostendi. Sed hæc jam de re ista sufficiant; pauca modo de alio, quod ad IX Junii diem a Saussayo etiam annuntiatur, Sanctorum nostrorum festo dicamus. Celebratur hoc quotannis in San-dionysiano monasterio S. Dionysii ac sociorum ejus Rustici & Eleutherii corporum detectio, quæ, ut Ratisponenses S. Emmerammi in Germania monachi, ad ecclesiam suam S. Dionysii corpus e Francia furto fuisse allatum, contendentes, falsi convincerentur, medio circiter sec. XI perhibetur fuisse peracta. Verum infra, cum controversiam, qua San-dionysiani in Francia dictique in Germania monachi de corporis S. Dionysii possessione sese inter jam dudum disceptarunt modoque adhuc disceptant, examinabo, de detectione illa sermo instituetur.

[22] [in medium hic,] Reliqua cultus S. Dionysio ejusque Sociis seu in Diœcesi Parisiensi seu in San-dionysiano saltem, quod in hac situm est, monasterio delati, argumenta evolvere pergamus. Saussayus in Martyrologio suo Gallicano ad diem XXVIII Julii sequentem hanc suppeditat annuntiationem: Eodem die (XXVIII Julii videlicet) ibidem (Sandionysiopoli nimirum) apparitio sanctorum Apostolorum Petri & Pauli nec non beati Dionysii & sociorum, facta eidem Papæ Stephano, (hujus scilicet nominis II) quando noctu orans in ipsorum Martyrum basilica, divinitus a vehementi ægritudine, qua jam diu laborabat, per sanctum Dionysium sanatus est, præceptumque ab eo accepit, ipsum altare (SS. Apostolorum Petri & Pauli) consecrandi, & promissum tute ad sedem propriam redeundi, e qua præcedenti anno (751) a Longobardis pulsus fuerat. De apparitione, hic memorata, censendum quid sit, ex iis, quæ cap. præced. disserui, utcumque potest statui. Sive interim ea habuerit, sive non habuerit locum, ejus equidem jam data annuntiatio, aut, si mavis, festum, quo eadem, qua contigisse narratur, XXVIII Julii die quotannis in San-dionysiano monasterio recolitur, alterum præbet cultus, S. Dionysio deferri ibidem soliti, argumentum. In veteri Calendario, quod Spicilegii Dacheriani tom. 10 a pag. 130 usque ad pag. 142 exstat insertum, ad XV Julii diem sequentia hæc leguntur verba: Id. exceptio reliquiarum sancti Dionysii cum sociis suis. Kalendarium illud, uti ex anno 854, quem sibi ad ultimum anni diem habet adscriptum, indubie, Ludovico Pio regnante, fuit confectum; ut certe illud, quod verbis datis annuntiat, Sanctorum festum jam inde a principis illius ætate fuerit celebratum; verum alibine, an in diœcesi Parisiensi, pro certo nequeo edicere, quod Kalendarium, dictam reliquiarum, quas memorat, receptionem annuntians, ecclesiæ, a qua hæc facta sit, nomen haud addat. Nec invenire etiam quivi, quænam sit reliquiarum S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii translatio seu repositio, ad XVII Februarii diem a Maurolyco & Ferrario annuntiata.

[23] Verum alterius modo adhuc, quod notius est, [licet interim, quod de Dionysianæ ecclesiæ consecratione,] quodque ad cultum, S. Dionysio in San-dionysiana ecclesia delatum, utcumque etiam spectat, festi seu solemnitatis annuntiatio diversos apud hagiologos occurrit. Ad XXIV Februarii diem S. Dionysii episcopi ecclesiæ prope Parisios dedicatio, olim a Christo apparente facta, in Martyrologiis, a Wione, Dorganio, Menardo, Bucelino, Saussayo & Ferrario contextis, itemque in Florario nostro Ms. celebratur. Dedicationis hujus Historiam admodum prolixam Bucelinus loco cit., aliique scriptores nonnulli suppeditant. Hanc, priusquam, verane mihi, an falsa appareat, edicam, juverit hic compendio lectoris oculis subjecisse. Dum ecclesiæ, a Dagoberto I, Francorum rege, a fundamentis exstructæ, dedicationi mox secuturæ necessaria omnia summo studio pararentur, leprosus, ulceribus totus obtectus, solus noctis tempore in templo, religionisne obtentu, an sanitatis recuperandæ spe, incertum, relictus, ipsummet Christum Dominum, Petro & Paulo Apostolis ei ministrantibus Dionysioque & Sociis Martyribus astantibus, loci consecrationem peragentem luculentaque hujus signa parietibus imprimentem conspexit, cumque, quæ vidisset, episcopis referre a Christo jussus, fidem sibi non adhibendam, responderet, virum illico, manu admota, Dominus sanavit, isque post, pellem seu cutem, quæ, cum id beneficii reciperet, miraculo ei detracta ac in quodpiam ecclesiæ saxum fuerat dejecta, ostendens, fidem apud Dagobertum & episcopos invenit, atque hinc hi, visis etiam, quæ parietibus impressa erant, nec deleri poterant, manifestissimis consecrationis, ab ipsomet Domino factæ, indiciis, solemni hanc ritu quotannis celebrari permiserunt.

[24] Doubletus, qui rem, compendio hunc in modum jam expositam, [ab ipsomet Christo facta, narratur, pro puro] in San-dionysianis Antiquitatibus lib. 1, cap. 22 fusissime explanat, pro sese, quo narrationi suæ fidem conciliet, monasterii sui Legendas, Breviaria & Mss., itemque Sugerum abbatem, Vincentium Bellovacensem, Algeram, Franciæ annalistas aliosque, quos nominatim haud exprimit, scriptores, imo & ipsas etiam, nulla tamen pariter nominatim expressa, Franciæ regum chartas in fine allegat. Verum nullus omnino e scriptoribus, quos vel ipse hic vel Bucelinus aut alii supra laudati hagiologi, ecclesiæ S. Dionysii, quæ ab ipsomet Christo fuerit peracta, consecrationem commemorantes, pro sese citant, satis est antiquus, ut rei adeo mirandæ, de qua apud scriptores prorsus omnes tum suppares, tum æquales altissimum silentium, sola sua authoritate fidem certam atque indubitatam facere sit natus. Res e jam nunc dicendis patescet. Scriptorum omnium, qui pro historia illa seu potius fabula confirmanda adducuntur, antiquissimus est Sugerus, San-dionysianus ab anno 1122 ad annum usque 1151 abbas. Atque hic quidem, de novæ San-dionysianæ ecclesiæ a se ædificatæ consecratione loquens, apud Chesnium tom. 4 Franciæ Scriptorum pag. 354 de facta ab ipsomet Christo antiquæ San-dionysianæ ecclesiæ, a Dagoberto exstructæ, consecratione mentionem facit; verum, cum Sugerus seculo demum XII, ut jam insinuavi, floruerit, a Dagoberti, anno 638, uti inter omnes modo convenit, vita functi, ætate quatuor amplius seculis vixit remotus; cum autem id ita sit, per se sane, quod de facta a Christo ecclesiæ, a Dagoberto exstructæ, consecratione memorat, nequiit habere perspectum.

[25] [ac puto commento] Loco quidem cit. addit, veneranda hanc scripta testari; verum quæ qualiave illa sint, non edicit. Crediderim ego, Sugeri ætate nondum admodum fuisse antiqua, imo ipsammet de San-dionysiana a Christo olim consecrata ecclesia opinionem nondum tum admodum exstitisse vetustam. Cur ea sedeat sententia, e jam nunc dicendis intelliges. Anonymus Gestorum Dagoberti scriptor, qui, quemadmodum supra docui, seculo IX ineunte, ac proin duobus amplius seculis ante Sugerum floruit; nullam plane consecrationis, qua ab ipsomet Christo ecclesia, a Dagoberto exstructa, fuerit dedicata, mentionem facit; quod si autem tum vel qualiscumque tantummodo de re adeo miranda, quæ San-dionysianam ecclesiam plurimum commendare ac venerandam reddere nata fuisset, rumor increbuisset, futurum fuisse quis putet, ut scriptor ille, qui de illa, a Dagoberto, ut prodit, a fundamentis exstructa, in principis hujus a se scriptis Gestis loco non uno loquitur, nuspiam in hisce memorabilem adeo ejusdem prærogativam commemorasset? Enimvero, cum fabulas seu commenta non pauca, quo San-dionysiani, cujus inquilinus erat ac monachus, monasterii initia augustiora redderet, in conscripta a se, ut supra docui, Dagoberti Gesta intulerit, fuisse in hæc illum mirandam, de qua hic nobis sermo, consecrationem, si vel utcumque nota ei fuisset, pariter illaturum, indubitatum vel idcirco apparet, quod vix aliud quidquam ad monasterii sui ecclesiam augustiorem faciendam aptius invenire aut etiam comminisci potuisset.

[26] [ob rationes.] Jam vero, cum res ita habeat, opinioque adeo, quæ San-dionysianam ecclesiam, a Dagoberto exstructam, ab ipsomet Christo consecratam statuit, ne nota quidem anonymo Gestorum Dagoberti scriptori exstiterit, consectarium est, ut forsan duobus dumtaxat ad summum seculis Sugeri abbatis ætate sit antiquior. Dicesne forsan, factum esse posse ut, etiamsi miranda, de qua hic agimus, consecratio habuisset locum, eam tamen anonymus Gestorum Dagoberti scriptor ignorarit? Verum, cum solemni, postquam acciderat, festo fuerit quotannis, ut aiunt, ex episcoporum præcepto celebranda, potuisse illam, si locum habuisset umquam, a monacho, monasterii, in quo fieri id debuisset, inquilino ignorari, in animum quis inducat? Atque hæc quidem, Sugero aliisque eo adhuc recentioribus scriptoribus in re, de qua hic agitur, fidem haud adhibendam, suadent; quod autem ad regias, quas pro se quoque Doubletus supra laudatus citat, chartas jam spectat, hæ certe seculo nono antiquiores haud fuerint, ac proin ad fidem rei, de qua hic nobis sermo, conciliandam parum admodum sunt aptæ. Cum enim Chartæ regiæ, a Doubleto laudatæ, aliæ indubie non sint, quam quæ monasterio San-dionysiano a Francorum regibus fuerint concessæ, chartasque huic ante ætatem suam seu seculum nonum a Francorum regibus impertitas anonymus Gestorum Dagoberti scriptor, ut Bouquetus in præmisso hisce Monito aliique eruditi docent, evolverit, nec tamen uspiam consecrationis, quam ab ipsomet Christo San-dionysiana a Dagoberto ædificata ecclesia acceperit, mentionem faciat, consectarium est, ut eam certe, utpote quam alioquin, uti e jam dictis liquet, commemoraturus indubie fuisset, in chartarum illarum nulla memoratam invenerit, utque proinde, si quas forsan in monasterio San-dionysiano chartas regias, in quibus mirabilis illa consecratio refertur, Doubletus invenit, hæ indubie ante seculum IX haud fuerint concessæ.

[27] Quid plura? Cum res ita habeat, hæque adeo non magis, [narrationem illam fide omnino] quam Sugerus aliique seculo nono haud anteriores scriptores, rei adeo mirandæ, diu ante seculum istud gestæ, fidem certam facere sint natæ, proximum est, ut, quemadmodum miracula ac prodigia diversa, quæ apud anonymum Gestorum Dagoberti scriptorem leguntur, a scriptore isthoc, quo monasterii sui initia augustiora redderet, putantur conficta, ita etiam mirandam illam, quam Doubletus supraque laudati hagiologi memorant, antiquæ San-dionysianæ ecclesiæ consecrationem e sola pariter, quo celeberrima isthæc ædes sacra celebrior adhuc atque augustior redderetur, fingendi licentia natam arbitremur. Doubletus quidem miracula nonnulla, quæ, ut ab ipsomet Christo templum San-dionysianum consecrationem vere accepisse crederetur, patrata in illo mox post hanc fuerint, recenset; verum nihil omnino sat solidi, quod fidem illis conciliare utcumque sit aptum, adjungit. Eane forsan in Breviariis, Legendisve monasterii sui antiquis invenerit? Id quidem facile crediderim; verum, cum monumentorum illorum ætatem Doubletus haud edoceat, sane iis, quæ ob causas, aliunde etiam petitas, suspecta ut plurimum eruditis haud immerito sunt, moveri non debemus, ut vel dictis miraculis vel ipsimet prodigiosæ, in cujus confirmationem facta hæc sint, consecrationi, per ipsummet Christum San-dionysiano, quod Dagobertus exstruxerit, templo adhibitæ, fidem adjungamus. Neque vero ecclesiæ San-dionysianæ consecratio, quæ quotannis a San-dionysianis monachis ad XXIV Februarii diem celebratur, ad ecclesiam, quam Dagobertus exstruxerit, sed ad illam, quam, a Pipino inceptam, ad umbilicum, ut supra vidimus, Carolus Magnus adduxit, refertur. Audi, qui opportune ad institutum nostrum Felibianus in San-dionysianæ abbatiæ Historia pag. 57 de nova San-dionysiana ecclesia, a Pipino condi cœpta atque a Carolo Magno jam perfecta, verbis Gallicis, Latine hic a me redditis, loquatur.

[28] [indignam monstrantes,] Novum, inquit, ædificium mense Februario anni 775 ad apicem fuit perductum, consecrationique recipiendæ aptum. Rex hujus causa ad S. Dionysii venit, eaque pompa, quæ a principe adeo magnifico exspectari poterat, dedicationis cæremoniam jussit peragi. Munificentiam ejus monasterium solemnitatis inter gaudia fuit expertum; sua huic Luzarchana in territorio Parisiensi prædia una cum loci, quæ sub SS. Cosmæ & Damiani invocatione erat exstructa, ecclesia, aliudque Masciaci in diœcesi Meldensi situm prædium dono dedit. Charta ejus data est in S. Dionysii monasterio quinto Kalendas Martii, regni ejus in Francia quidem septimo, in Longobardia vero primo; quod annum 775, diemque Februarii XXV designat, verosimileque est, pridie festi S. Matthiæ dedicationem fuisse peractam; quo die quotannis hodieque in S. Dionysii anniversarium dedicationis ecclesiæ festum celebratur. Chartam, a Carolo Magno San-dionysianæ abbatiæ datam, quam Felibianus hic laudat, inter documenta, quæ ad contextæ a se San-dionysianæ Historiæ calcem adjecit, part. 1 num. 51 integram recenset, cumque in hac, quæ vere, ut ait, V Kalendas Martii seu XXV Februarii die data ibidem notatur, sese modo, quam ædificavit, S. Dionysii ecclesiam cum magno decore jussisse dedicari, Carolus Magnus affirmet, enimvero non alia, quam quæ XXV Februarii proxime præcessit, die dedicationem illam fuisse peractam, verosimile, imo etiam verosimillimum ac prope indubitatum evadit. Verosimillime itaque ecclesiæ San-dionysianæ dedicatio, quæ in S. Dionysii ad XXIV Februarii diem quotannis celebratur, ad ecclesiam non a Dagoberto, sed a Carolo Magno exstructam refertur, seu, quod eodem recidit, festum illud non ab ecclesiæ consecratione, quæ sub Dagoberto, sed quæ sub Carolo Magno facta est, traxit originem.

[29] [videatur habendum, modo adducta, ostendunt, cultu ecclesiastico] Quod si porro, uti consequens hinc est, die illo ecclesiæ San-dionysianæ dedicatio, quæ sub Dagoberto facta sit, in S. Dionysii quotannis haud celebretur, consectarium fit, ut festum annuum, quod in dedicationis illius, per ipsummet Christum, Dagoberto regnante, peractæ, memoriam fuerit institutum, commentitium indubie sit. Hinc porro & ex aliis, in medium supra jam adductis, ulterius consequitur, ut ipsamet etiam ecclesiæ San-dionysianæ consecratio, quæ a Christo fuerit peracta, pro commentitia merito sit habenda. Nec censura minus acri perstringi meretur, quod præterea de pelle, leproso, cum a Christo sanaretur, per prodigium detracta ac in perpetuum consecrationis, jam satis hic discussæ, testimonium in San-dionysiano monasterio una cum aliis sacris lipsanis servata, venerandoque eidem leproso indito deinde S. Peregrini nomine Doubletus loco supra cit. affirmat. De S. Peregrino, Autissiodorensi episcopo, seculo III martyrium passo, ad XVI Maii diem, quo in Fastis sacris signatur, tomo tertio Maii jam egimus, sacrumque ejus corpus ad San-dionysianam ecclesiam, ubi id hodieque servari, Felibianus in sacri istius asceterii Historia pag. 465 insinuat, fuisse olim, Dagoberto forsan regnante, translatum, ibidem pag. 562 ostendimus. Hæcne forsan S. Peregrini Autissiodoro ad San-dionysianum monasterium translatio, quæ, ut refertur, non sine prodigio fuerit peracta, fingendo olim, quod de leproso, sanitati per Christum restituto, nomineque S. Peregrini illi postea indito Doubletus ait, occasionem seu ansam suppeditarit? Utut sit, hoc sane consecrationis modo discussæ adjunctum non minus, quam hæc ipsa, pro commento meretur haberi. Verum, etsi res ita habeat, quotannis equidem, uti modo ex Felibiano de Carolo Magno adducta evincunt, San-dionysianæ ecclesiæ consecratio, Carolo Magno regnante, facta, in S. Dionysii quotannis ad XXIV Februarii diem celebratur, sicque iterum cultus, Sancto huic nostro ejusque sociis SS. Rustico & Eleutherio ibidem delati, argumentum habemus.

[30] Porro ne quid etiam, quod ad cultum, Sanctis nostris seu Parisiis seu in Parisiensi potissimum diœcesi deferri solitum, [fuit gavisus,] spectat, intactum relinquam, quæpiam adhuc, quæ ad hunc faciunt, supra allegatis adjungo. Non modo ibi secundarium seu minus principale festum, quo, ut jam docui, S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii inventio quotannis ad XXII Aprilis diem recolitur, primario seu præcipuo festo, quo natalis eorumdem dies seu martyrium IX Octobris die quotannis celebratur, adjungitur; verum etiam postremum hoc festum eodem, quo Epiphania Domini ac Sanctorum omnium festum, ritu solemni-majori, ut vocatur, & cum Octava peragitur. Adhæc, quod notatu etiam maxime dignam cultus, Sanctis nostris ibidem deferri soliti, partem constituit, septenæ in horum honorem, uti ex Bailleto & spiritualibus, ut appellantur, Parisiensibus Kalendariis disco, stationes Parisiis & in civitatis hujus vicinia sunt institutæ. Prima harum in sanctissimæ virginis Mariæ de Campis, secunda in S. Stephani de Gressibus, seu, ut Bailletus in Sanctorum nostrorum cultus, quam ad IX Octobris diem suppeditat, Historia vult, de Egressu, tertia in S. Benedicti, quarta in S. Dionysii de Passu, quinta in S. Dionysii de Carcere, ubi & Sancti volunt haberi vincula, sexta in SS. Martyrum seu Montis-Martyrum, ac septima denique in S. Dionysii ecclesia & in S., qui vicinus huic est, Dionysii de Strata prioratu habetur. Qui stationes illas instituerunt, sibi haud dubie, ut, non tantum martyrii, a Sanctis tolerati, verum etiam carceris, cui inclusi, vinculorum, quibus constricti, tormentorum, quibus affecti, ac denique etiam tumuli, quo conditi fuerunt, memoria frequenter recoleretur, habuere propositum. Atque hæc sunt, quæ præcipue de S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii in Parisiensi præsertim diœcesi Dionysianaque abbatia cultu commemoranda inveni.

[31] Nunc qui hic fuerit etiam in Præmonstratensem ac Cisterciensem ordines introductus, [isque, qui eo, quo hic exponitur, tempore & modo in Cisterciensem] & quam late extra Gallias diffusus, lubet exponere. Cum abbas monachique San-dionysiani a Cisterciensibus, ut S. Dionysii festum colerent, postulassent, hoc illi in omnibus ordinis sui monasteriis magna solemnitate quotannis celebrandum in generali, quod anno 1232 habuerunt, capitulo statuere, eorumque haud ita multo post vestigia Præmonstratenses in generali suo anni 1236 capitulo ad eorumdem San-dionysianorum preces sunt seculi. Litteras, quibus id a se factum, tam hi, quam illi e generalibus suis eo, qua jam dixi, tempore habitis capitulis San-dionysianos reddiderunt certiores, Felibianus in Documentis authenticis, ad San-dionysianæ a se concinnatæ historiæ calcem adjectis, part. 1 num. 167 & 169 integras recenset. Harum verba, quæ, quod modo asserui, probatum dant, huc transcribo. Cisterciensium sequentia hæc sunt: Ex hac etiam (Domini gratia) … illa vestra laudabilis petitio, quam pro honorando gloriosissimo patre & patrono vestro & nostro beato Dionysio per venerabilem F. Cancell. Melden. nobis direxistis; quam quia de fonte charitatis & devotionis sensimus emanare, ei grato animo duximus assensu occurrendum, ipsam intra sacrarium exauditionis pia devotione admittentes. Statuimus igitur & inter statuta diffinitionis hujus anni censuimus conscribendum, ut in festo præfati Patris & Patroni vestri beati Dionysii duæ Missæ in singulis abbatiis ordinis nostri in conventu per universum ordinem in perpetuum celebrentur more aliarum festivitatum, in quibus duæ Missæ cantari solent in conventu; ita tamen quod monachis feriantibus ipso die conversi juxta consuetudinem Ordinis laborabunt. Præmonstratensium vero ista: Reverendo Patri in Christo &c. sancti Dionysii in Francia abbati salutem & cum orationibus sinceram ad obsequia voluntatem.

[32] [ac Præmonstratensem ordines fuit inductus,] Attendentes, petitionem vestram esse satis favorabilem & honestam, ut de beato Dionysio, patrono vestro videlicet, fieret per totum Ordinem duplex festum, ipsam duximus admittendam, paternitati vestræ attentissime supplicantes, quatinus per gratiam vestram, si placet, de Sancti ejusdem reliquiis nobis dignemini transmittere, ut super hoc eo devotius teneamur ad grates, quo vestram discretionem fuerimus in hac parte experti. Num cultu, in hisce partim modo hic recitatis Cisterciensium ac Præmonstratensium litteris expresso, S. Dionysius hodieque apud hosce gaudeat, pro certo nequeo edicere, nec in rem, quod minoris momenti visa sit, operosius inquirendum existimavi. Dionysium interim una cum sociis suis Rustico & Eleutherio diutissime adhuc post tempus, quo, quas dixi, litteræ datæ fuerunt, fuisse singulari apud Cistercienses ac Præmonstratenses cultu gavisum, colligitur ex horum penes nos exstantibus seculoque proxime elapso excusis Breviariis, quæ non tantum ecclesiasticum Officium, de Sanctis nostris ad IX Octobris diem recitandum, assignant, verum etiam sibi præfixum habent Kalendarium, in quo tum hi, non secus ac Sancti alii, solemniori in duobus illis Ordinibus ritu coli soliti, litteris rubricis notantur. Atque ita quidem, cum duo laudati Ordines extra Gallias etiam sese extendant, Sanctorum nostrorum cultus utcumque etiam fuit extra regni illius terminos diffusus; verum quonam præterea potissimum is pertigerit, jam nunc dicenda aperient. Stephanus II Papa, qui, quemadmodum supra vidimus, verosimillime a S. Dionysio, in somnis sibi apparente, sanitati in Francia fuerat restitutus, Romam inde salvus ac incolumis reversus, sancti hujus Sospitatoris sui, cujus & aliquas secum, ut supra pariter vidimus, reliquias e San-dionysiano monasterio assumpserat, cultum primus Romam ac in Italiam jam inde, ut apparet, ab anno circiter 756 invexit.

[33] [in alias etiam extra Galliam regiones, præcipueque,] Certe Sanctos Romæ ab immemorabili modo tempore, imo jam inde a pluribus retro seculis ad IX Octobris diem ecclesiastico quotannis Officio sub ritu semi-duplici coli, e Breviariis, Missalibus ritualibusque libris non paucis habetur compertum. Nec id tum Romæ tantum, sed & in aliis etiam utut extra Gallias sitis civitatibus ac locis apud universos, qui in colendis Sanctis Romana legunt vestigia, ubivis gentium fit. Verum inter ecclesias, quæ, quamvis ad Galliarum regnum haud spectent, Sanctos nostros tum colunt olimve saltem coluere, sunt etiam, a quibus id solemniori, quam a Romana Ecclesia, ritu præstatur. Ac præcipue id quidem in una alterave Germaniæ ecclesia obtinet olimve saltem obtinuit locum, uti ostendent mox dicenda, cum nonnulla de cultu, quo in Anglia etiam, integra ibidem adhuc stante re Catholica, Sancti nostri fuere gavisi, primum protulero. S. Dionysii festum singulari quopiam modo celebratum olim ab Anglis fuisse, Felibianus in contexta a se San-dionysianæ abbatiæ Historia indicare videtur. In hac enim chartam, documentis authenticis, quæ ad ejusdem Historiæ calcem adjecit, num. 112 insertam, pag. 126 citat, aitque, in ea a S. Eduardo, Angliæ rege, terram quampiam, in comitatu Oxfordiensi sitam, San-dionysiano Franciæ monasterio impertiente, celeberrimum esse apud Anglos S. Dionysii festum, insinuari.

[34] Verum verba, quæ in Charta illa, anno 1059 notata, [Anglia etiam] ab Eduardo usurpantur, atque ad Felibiani institutum faciunt, sequentia hæc tantummodo sunt: Ego Edwardus, rex Anglorum, cum essem in pace, in gloria regni mei, pro salute animæ meæ, patrumque meorum, qui ante me regnaverunt, … dedi sancto Dionysio, qui celebris memoriæ apud nos quidem nominatur, apud Francos autem & colitur & habetur, villam quamdam, nominatam Teintuna, in territorio & comitatu urbis, quæ Oxenaforda dicitur. Ita autem, ut mihi equidem apparet, laudatus sanctus Anglorum rex, singulari quopiam modo S. Dionysii in Anglia festum coli, celeberrimumve id apud gentem Anglorum esse, haud insinuat. Utut sit, Sanctos nostros equidem in Anglia etiam cultu ecclesiastico antiquitus esse gavisos, mihi aliunde apparet sat certum. Laudatus Felibianus in præfatis Documentis authenticis num. 62 exhibet etiam chartam, anno 790 ab Offa, Merciorum in Anglia rege in San-dionysiani in Francia monasterii favorem concessam, in qua is princeps sic loquitur: Donatum, quod amicus noster & fidelis Berthualdus dux & frater ejus Eadbaldus de receptaculo suo Ridrefelda, quod est in pago, qui vocatur Successa, super fluvium Saforda, & de portu super mare, Hastingas & Pevenisel, quomodo ante dies istos legaliter subscriptis testibus, ad eosdem Sanctos (Dionysium ejusque Socios) Martyres, qui sua deprecatione ab infirmitate nimia, qua tenebatur jam dictus dux, eum resuscitaverant, fecit petentibus eisdem (Berthualdo duce nimirum ejusque fratre Eadbaldo) & præfato Maginario San-dionysiano abbate, nos & concessus obtimatum meorum uno eodemque consensu laudamus & confirmamus.

[35] Quid si ergo dux Berthualdus, quo sese erga S. Dionysium ejusque Socios, [non præterita,] sospitatores suos, exhiberet gratum, non tantum donatione hic memorata San-dionysianum monasterium locupletarit, verum etiam, ut hi deinceps cultu ecclesiastico in Anglia gauderent, curarit? Sane id vel per hunc vel per alios, ipsosmet forsan, cum eis (Monast. Angl. tom. 1, pag. 547 videsis) Deorhyrstensis in Anglia prioratus anno 1069 donatus fuisset, San-dionysianos monachos, a multis jam seculis factum, indubitatum prorsus ex iis, quæ modo subdo, apparet. Apud Martene tom. 5 Veterum Scriptorum & Monumentorum a col. 652 usque ad col. 658 antiquissimum exstat Anglicanum Kalendarium, quod, quemadmodum in Observatione prævia Marteneus docet, antiquo Sacramentorum libro, ad ecclesiæ Anglicanæ usum sub annum millesimum conscripto atque ad Gemmeticense diœcesis Rothomagensis monasterium sub annum 1032 allato, præmittitur; antiquissimo autem isti Kalendario, in quo paucissimi dumtaxat ad singulos singulorum mensium dies memorantur Sancti, ad IX Octobris diem SS. Dionysius, Rusticus & Eleutherius exstant inscripti. Adhæc in supellectili nostra litteraria reperitur Missale Anglicanum antiquum, quod & ad IX Octobris diem celebrandam de SS. Dionysio, Rustico & Eleutherio Missam proponit, & Kalendarium, in quo hi ad eumdem diem signantur, sibi habet præfixum.

[36] [per Germaniam] Modo ad Germaniæ ecclesias, quæ, quemadmodum apparet, primum facile locum a Gallia in S. Dionysio colendo obtinent, orationem convertamus. Penes nos exstat Bebenburgense Breviarium, anno 1575 Dilingæ excusum, quod ad IX Octobris Missam de S. Dionysio ejusque sociis Rustico & Eleutherio Bebenburgi celebrandam præscribit, sibique præterea præfixum habet Kalendarium, in quo hi, ut Sancti alii, solemniori ritu, annuoque cum annexa abstinendi ab operibus servilibus obligatione festo ab ecclesia Bebenburgensi colendi, litteris rubricis notantur. Verum, si non omnes tres Sancti nostri, Dionysius saltem insigniori adhuc, ni fallar, cultu Ratisponæ in Bavaria gaudet. Ita colligo ex iis, quæ in sua de S. Dionysii corpore, e Gallia in Bavariam ad civitatem Ratisbonensem translato, Dissertatione, anno 1750 vulgata, scribit Joannes Baptista sacri Romani imperii princeps & Ordinis S. Benedicti ad S. Emmeramum Ratisponæ abbas. Hic enim scriptor in sua illa lucubratione pag. 76 sic habet: In hodiernum usque diem quovis anno sub ritu duplici secundæ classis Dominica ultima post Pentecosten hoc translationis (S. Dionysii nimirum) festum agitur. Ipsa autem festivitas de S. Dionysio celebratur IX Octobris sub ritu primæ classis. Ita ille ibidem de cultu, quo S. Dionysius in Ratisponensi S. Emmerami abbatia seu ecclesia gaudet; qualis autem sit, qui ei in civitate ac tota diœcesi Ratisponensi solet deferri, postea etiam prodit, ubi primum, a tota urbe ac diœcesi Ratisponensi in patronum fuisse electum S. Dionysium, pag. 82 præfatus, pag. deinde 83, festum ejus quotannis a diœcesi Ratisponensi sub ritu duplicis majoris celebrari, affirmat.

[37] [sese diffudit.] Nec ea tantum, quæ jam dixi, scriptor ille nos de S. Dionysii apud Ratisponenses cultu docet, verum etiam festum, quo in Benedictino S. Emmerami monasterio S. Dionysii ejusdem translatio quotannis recolitur, e Leonis IX, summi Pontificis, præcepto celebrari. Et vero in litteris, nomine ejus inscriptis infraque plus semel citandis sequentia hæc leguntur verba: Insuper etiam districte præcipimus ut translationis ipsius (corporis S. Dionysii e Gallia in Germaniam) veneranda solemnitas tam a fratribus ejusdem ecclesiæ (S. Emmerami nempe) quam ab universis urbis (Ratisponensis) jam dictæ annis singulis cum omni jucunditate & gaudio celebretur. Scio quidem, insignem, quo S. Dionysius apud Ratisponenses gaudet, cultum ex ejus præcipue, quæ ad hosce e Gallia sub seculi IX finem facta sit, translatione esse enatum, hancque a pluribus non tantum Gallicæ, sed & aliarum nationum eruditis pro commentitia haberi; verum, commentitiane re ipsa hæc sit, an non, in Appendice proxime sequenti examinabimus: cultu interim plane insigni, utut verosimillime e translatione illa, seu vera, seu falsa, exorto, S. Dionysium apud Ratisponenses gaudere ac præterea a longissimo jam tempore esse gravisum, modo hic e laudato S. Emmerami abbate allegata ostendunt, quod hic potissimum, priusquam ad alia progrederer, restabat dicendum.

CAPUT III.
Qui S. Dionysii ejusque sociorum reliquiæ metu hostium sæpius translatæ, aliterque adhuc honoratæ ac palam periculis publicis pellendis fuerint productæ.

[Sanctorum nostrorum corpora, quæ Normannorum metu] Etsi quidem Dagobertus I, Francorum rex, S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii corpora ex antiquis, in quibus jacebant, sarcophagis seu scriniis in nova argentea, ut supra in Commentario, Actis modo editis præmisso, num. 214 & binis seqq. docui, verosimillime curarit transponi, non fuisse tamen, principe illo mandante, sacra isthæc pignora vel e prioratu S. Dionysii de Strata, vel aliunde ad San-dionysianam oppidi ac monasterii homonymi ecclesiam translata, certum omnino ex iis, quæ in eodem Commentario num. 210 & quatuor seqq. disserui, apparet. Nec ullum etiam, quin eodem semper loco, quo primum fuerant sepulta, ad Dagoberti usque ætatem quieverint, dubitandi locum, quæ in eodem pariter Commentario § X & binis seqq. adduxi, relinquere videntur. Verum an inde tandem saltem ad tempus mota, Dagoberto e vivis sub annum 638 sublato, haud fuerunt? Ad Caroli Magni, Saxonibus bellum illaturi, castra, ut miraculum, in hac Appendice num. XI & seq. relatum fidem facit, fuere delata. Et quidem qualicumque hac Sanctorum nostrorum corporibus adhibita translatione nullam omnino, quæ in monumento satis vetusto ac fide digno fundata sit, antiquiorem seu anteriorem invenio; verum illam, integro nondum a Caroli Magni morte seculo elapso, tres aliæ haud prorsus dissimiles, utpote & ipsæ ad tempus dumtaxat factæ, exceperunt. Ut ratione & via procedat oratio, singulas tres, quo evenerunt ordine, expono. Annales Bertiniani ad annum 859 sic loquuntur: Ossa beatorum Martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii metu eorumdem Danorum in pagum Mauripensem, in villam sui juris Novientum devecta sunt, atque XI Kalendas Octobris in loculis diligenter conlocata.

[39] [anno 859 Novientum, viginti circiter] Hæc quoque Annalium Bertinianorum verba in Vita & Miraculis S. Dionysii, observatione decima recitat Launoius, ac deinde subjungit: Novientum Parisiaci agri villa est, quæ nunc sancti Clodoaldi nuncupatur: Hincmarus in vita S. Remigii de Clodoaldo: “Villam vero Novientum in pago Parisiaco cum omnibus ad se pertinentibus matri ecclesiæ Parisius civitatis, ubi presbyter extitit ordinatus, donavit.” In hanc villam, quæ Parisiensi ecclesiæ, non monasterio S. Dionysii propria erat, translatæ sunt Dionysii & sociorum reliquiæ. Ita ille, volens scilicet, villam, nomine Novientum, ad quam S. Dionysii sociorumque ejus reliquiæ anno 859 metu Normannorum seu Danorum, ut Annales Bertiniani testantur, fuere translatæ, exstitisse nominis istius villam, non quæ ad S. Dionysii monasterium, sed ad ecclesiam Parisiensem pertineret. Verum, cum Launoius nihil omnino, quo hoc suum placitum probet, in medium adducat, quis, quæso, ei potius, quam Annalibus Bertinianis, S. Diosii sociorumque ejus reliquias ad villam, nomine Novientum, quæ juris esset S. Dionysii, seu ad S. Dionysii monasterium spectaret, fuisse tum translatas, diserte asserentibus, putet credendum? Nemo sane, quantum opinor, qui, quando nihil obstat, antiquioribus potius, quam recentioribus scriptoribus in rebus, procul ab ætate nostra gestis, standum esse existimarit. Et vero, cum Novientum, agri Parisiaci villam, S. Clodoaldi nomine hodie distinctam, ad quam tum Sanctorum nostrorum reliquias fuisse translatas, Launoius contendit, duabus dumtaxat leucis circiter Parisiis absit, enimvero, si ad hanc tantummodo sacra illa pignora translata tum fuissent, neutiquam hæc in tuto adversus Normannos, tum continuo vicinis civitati Parisiensi locis imminentes, posita fuissent.

[40] [a civitate Parisiensi leucis dissitum,] Itaque Sanctorum nostrorum reliquiæ, non ad Novientum, a Launoio assertum, sed ad aliud, ad Sequanam in terrarum tractu, qui, in laudatis Annalibus Mauripensis ac in aliis monumentis antiquis nunc Huripensis, nunc Heripensis, aut Morivensis, Moripensisve aut aliis etiam nominibus affinibus vocatus, Gallice modo L'Hurepoix nuncupatur, sex circiter Trecis & octodecim aut viginti propemodum a civitate Parisiensi leucis situm atque ad San-dionysianam abbatiam spectans, fuere tum translatæ; ubi eas in locis etiam abditis visum est recondere; & sane perquam provide ac prudenter, si quidem alioquin ibi etiam a Normannis, paulo post majori etiam, quam umquam antea furore longe lateque per Gallias grassantibus omniaque indiscriminatim deprædantibus, tutæ haud fuissent. Porro quo deinde anno ad S. Dionysii monasterium e præfata villa Sanctorum nostrorum corpora fuerint reducta, nuspiam memoriæ proditum invenio; verum id ante annum 876 factum fuisse, concludendum apparet ex eo, quod tum, Normannis iterum in Galliam per Sequanam illapsis, ad terram, Curtem-Superiorem, Gallice Consevreux vocatam, Remosque inter & Lugdunum Clavatum ad Axonam sitam, sacra illa pignora, non aliunde, sed, quemadmodum e verbis, quæ e Sanctorum nostrorum miraculis, sæc. III Benedict., part. 2 insertis supraque sæpissime jam laudatis, mox subdam, videtur, e dicto monasterio denuo fuerint translata.

[41] Verba illa translationem isthanc, modo hic memorandam, [annoque deinde 876 ad diœcesis Remensis,] ibidem lib. 3 cap. 1 exponunt, sequentiaque hæc sunt: Igitur anno tricesimo septimo regni piissimi Karoli Tertii, dilectoris Dei & Sanctorum ejus avidissimi amatoris, imperii autem primo, peccatis populi prægravantibus, nec non Euangelica suppeditante sententia, qua præscriptum est, surgere gentem contra gentem & regnum super regnum; insuper prophetico occursante eloquio, quo pervenisse gladium dixit usque ad animam; impiis mundi circuitoribus Nortmannis Sequanam ingredientibus, ac circumcirca universa depopulantibus, comitante turba monachorum, pretiosissima Dionysii, Rustici & Eleutherii pridie Kalendas Decembris levantur corpora & ad Superiorem-Curtem, quam eisdem ob remedium animæ inclyta Berta, regis Magni Caroli filia, tradiderat, tandem deducuntur. Quæ cum tertio ab ipsa villa pervenissent miliario, eximuntur navi &, populorum caterva sequente non modica, in sancti Martini exponuntur ecclesiam. In cujus itineris viatico, sicut a quodam fideli presbytero, nomine Rodulfo, post didicimus, nullus sequentium, quocumque tentus fuisset morbo, nisi sanus remeavit ad propria. Carolus Calvus, qui haud dubie, ratione avi sui Caroli Magni, primogenitique hujus filii, nomine Caroli, qui anno 811 Francorum Neustrasiorum rex obiit, Tertius hic vocatur, XVI Kal. Januarii, seu XVII Decembris die, a Joanne VIII Papa cum gloria magna in ecclesia sancti Petri Romæ susceptus, &, ut Annales Bertiniani supra adhuc laudati tradunt, anno Domini DCCCLXXVI in die Nativitatis Domini … in imperatorem est … coronatus.

[42] Porro cum Annalium illorum author annum Incarnationis a die Natali Christi exordiatur, [cujus hic datur notitia, locum,] pridie Kalendas Decembris seu XXX Novembris die, quo, cum primus adhuc imperii, a Carolo Calvo suscepti, annus laberetur, Sanctorum nostrorum corpora levata in modo huc transcripto ex illorum Miraculis textu dicuntur, annus Christi 876 adhuc erat in cursu; ut proinde, cum author, qui hæc litteris mandavit, Carolo Calvo regnante aut certe, uti ex ejus jam datis verbis nemo non colliget, seculo nono exeunte floruerit, nullo sane modo, quin factum illud tum fuerit, possit ambigi. Loci porro, ad quem tum S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii corpora fuere translata, notitia in Observatione, modo hic recitato Miraculorum capiti seu textui subjecta, suppeditatur a Mabillonio his verbis: Superior-Curtis, vernacule Consevreu, sita est in diœcesi Remensi Laudunum versus, ad Axonam fluvium, prope vicum Caldardam, Chaudard, infra cap. 10, hactenus de jure monasterii San-dionysiani. Ita ille; fuisse autem terram illam nono etiam seculo de San-dionysiani monasterii jure seu ad istud tum spectasse, liquet ex miraculo, quod in hac Appendice num. 15 & 16 ex Flodoardo narravi. Ceterum, etsi quidem Sanctorum nostrorum corpora eo, quo jam dictum, tempore ad memoratum diœcesis Remensis locum fuisse translata, certum omnino atque indubitatum e modo allegatis sit, iterum tamen nihil uspiam litteris mandatum invenio, unde vel utcumque tempus, quo inde ad San-dionysianum in Francia monasterium fuerint reducta, innotescat.

[43] Verum, cum anno 887, Normannis continuo Gallias miserum in modum vastantibus ac ipsammet etiam Parisiensem civitatem tum obsidentibus, [ac Remos etiam tandem anno, uti e Chronico] Sanctorum nostrorum corpora Remos fuerint ex ipsomet, ut apparet, San-dionysiano monasterio delata, consectarium est, ut ad id aliquanto saltem ante dictum annum 887 tempore fuerint reducta, licet interim, quo determinato anno id factum, in obscuro sit. Inceptum modo de tertia hic pariter memoranda Sanctorum nostrorum translatione sermonem prosequamur. Flodoardus lib. 4 Hist. Remensis cap. 8 de Fulcone, Remensi archiepiscopo sic scribit: Eo tempore Nordmannis Francorum terras infestantibus & diversa loca depopulantibus, hic pontifex plures, tam sacerdotes, quam ceteros clericos & monachos, ad se undecumque confluentes, benigne suscepit & paterne fovit. Inter quos etiam monachos S. Dionysii cum ipsius Martyris pretioso corpore, aliorumque Sanctorum pignoribus recepit & aluit. Annum, quo id factum sit seu quo primum Fulco San-dionysianos monachos, Normannorum metu Remos una cum S. Dionysii patroni sui corpore aliorumque Sanctorum pignoribus profugos, receperit, Flodoardus haud exprimit, nec quidquam etiam, unde is sat certo determinari queat, suppeditat; verum id facit, quod seculo proxime elapso prodiit, chronicon Remense, opportune ad præsens institutum nostrum sequentia prodens memoriæ: Anno V præsulatus Fulconis, Remensis archiepiscopi, metu Nortmannorum translatus est sanctissimus Christi Martyr Dionysius ad Remensem urbem in ecclesiam, quæ nunc dedicata est in honore ejus, ibique moratus ferme per trium curricula annorum.

[44] [Remensi constat, 887 fuerant translata,] Cum Hincmaro, e vivis anno 882 sublato, in sedem Remensem Fulco, ut Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 9 col. 35 docent, sub anni 883 initium fuerit suffectus, quintusque adeo episcopatus ejus annus in annum Christi 887 inciderit, hoc ipso anno S. Dionysii Remos translatio, quæ cum quinto episcopatus Fulconis anno in laudato Remensi chronico hic componitur, indubie evenerit. Porro quæ in hac Appendice num. 14 in medium jam adduxi, qualemcumque saltem ecclesiæ, in qua S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutheriï reliquiæ in civitate Remensi quievisse, in chronico Remensi narrantur, notitiam suppenditant; quod si autem quis forsan ampliorem distinctioremve desideret, Galliam Christianam auctam loco a me ibidem jam laudato consulat. Ceterum, etsi quidem tempus, quo Sanctorum nostrorum corpora, cum Novientum primo ac dein ad locum Superioris-curtis nomine distinctum fuissent translata, ad San-dionysianum monasterium deinde e duobus hisce locis fuerint reducta, nulla omnino ratione, ut jam vidimus, definiri queat, imo forsan eo e locis istis non reducta, sed Noviento primum ad Superiorem-curtem ac post hinc Remos fuerint translata, fuisse tamen illa, cum anno, ut jam dictum, 887 Remos fuissent apportata, sub annum 890 ad San-dionysianum monasterium inde reducta, e Chronico Remensi laudato, utpote in quo Dionysius per trium dumtaxat fere annorum curricula Remis dicatur moratus, habemus compertum. Atque hæc sunt, quæ de tribus Sanctorum nostrorum translationibus, metu Normannorum seculo IX factis, commemoranda habui. Alias porro adhuc, quæ multo serius aliorum hostium metu evenere, Sanctorum nostrorum translationes Felibianus in sua San-dionysianæ abbatiæ Historia pagg. 332, 362, 388, 400, 438 & alibi recenset; verum hasce ego, authorem, a quo memorantur, assignasse contentus, brevitatis causa omitto.

[45] Nec hic etiam de altera, utut eodem, si modo locum umquam habuit, [postea Sugeri San-dionysiani abbatis] seculo IX facta, qua e San-dionysiano monasterio, non quidem nostrorum omnium Sanctorum, sed Dionysii saltem reliquiæ furto surreptæ Ratisponam fuerint delatæ, translatione sermonem instituam. De hac enim, uti ab initio facturum me spopondi, in altera, quæ hanc proxime excipiet, Appendice data opera sum acturus. Quod si interim, ut volunt, furtum istud reipsa fuerit admissum, quæcumque de S. Dionysii corpore, veluti in San-dionysiana Franciæ abbatia post seculum nonum adhuc servato, a scriptoribus narrantur, ea certe non in vero S. Dionysii corpore, sed in altero, quod huic fuerit substitutum, habuerint locum. Verum, etsi id ita sit, nonnulla tamen hujusmodi, quod & cum iis, quæ de SS. Rustici & Eleutherii corporibus dicenda occurrunt, plerumque sint connexa, & S. Dionysii corpus in San-dionysiana abbatia haud amplius servari, minime sit certum, in medium modo hic, argumento, quod hic tractandum, ita exigente, adduco. Ac primum quidem hæc inter locum tenet, quod de S. Dionysii ejusque sociorum Rustici & Eleutherii corporibus, e conditorio antiquo in novum Sugeri, San-dionysiani ab anno 1122 ad annum usque 1151, quo obiit, abbatis cura translatis, memoriæ proditum invenitur. Hic antiquam, quam priori a S. Genovefa exstructæ Carolus Magnus substituerat, monasterii sui ecclesiam, quod frequentiori populo, sæpius eo confluenti, capiendo haud sufficeret, capaciorem, structuræ antiquæ nova addita, reddere desiderans, a parte, primarium inter ostium & chorum media, duxit initium, cumque hæc, eo, quo propositum habuerat, modo aucta, solemni ritu Deo jam fuisset dicata, mox etiam, viris nonnullis dignitate juxta ac pietate conspicuis id suadentibus, ad posticam choro partem, quæ subterraneum S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii tumulum complectebatur, auctiorem pariter reddendam animum adjecit.

[46] In hac porro, ad quam gradibus ascendendum erat, [cura e conditorio antiquo quam maxima,] superiori ecclesia supra tumuli subterranei seu cryptæ, in qua Sanctorum nostrorum corpora jacebant, fornicem novum iis conditorium aramque item ante hoc novam loco antiquæ, quæ vel ipsamet erat ad S. Dionysii pedes (Audoëni num. 211 huc transcripta verba videsis) a S. Eligio exstructa ara, aut altera certe, quæ huic postea fuerat substituta, exstruxit; cum autem tam novum illud altare, quam novum, in quo id erat erectum, ædificium consecrationi recipiendæ aptum jam esset effectum, hæc simul & Sanctorum nostrorum ex antiquo suo conditorio ad novum translatio summa cum solemnitate, archiepiscopis episcopisque non paucis ac abbatibus ad hanc concurrentibus, ac ipsomet etiam Galliarum rege Ludovico VII scrinium argenteum, sacra S. Dionysii lipsana complectens, ex antiquo, in quo id sub terra jacebat, conditorio in novum, supra hanc exstructum, deferente, anno 1144, constituta a Sugero XI Junii die fuit peracta. Omnia hæc gesta qui tum sint, in libello, vel per ipsummet, uti e variis locutionibus, soli Sugero convenientibus, apparet, San-dionysianum hunc abbatem, vel certe, ut Chesneus, qui opusculum istud tom. 4 Galliæ scriptorum inseruit, in Mss. aliquot hujus exemplaribus notatum invenit, per fratrem Guilielmum, qui Sugero a secretis fuit, hujusque illum nomine ac loco exararit, conscripto, exponitur. Libellum illum, quem, ut jam innui, luce publica Chesneus donavit, Felibianus e scriptoris hujus editione, parte etiam, qua in hac destituitur, e Parisiensi S. Victoris codice suppleta, in Documentis authenticis, quæ ad San-dionysianæ Historiæ calcem adjecit, part. 2, num. 4 recudendum curavit. Verba, quæ, qua ratione, cum jam nova choro postica San-dionysianæ ecclesiæ pars dedicata tum fuisset, Sanctorum nostrorum, quam dixi, translatio mox etiam fuerit peracta, exponunt propiusque adeo ad institutum nostrum hic spectant, e Felibiani editione huc transcribo.

[47] [quæ ipsismet Sugeri] Sic habent: Ut autem pactis ordinarie sanctæ consecrationis (novi scilicet choro San-dionysiano adjuncti ædificii) mysteriis ventum est ad sanctarum reliquiarum repositionem, ad sanctorum Dominorum nostrorum antiquos & venerandos tumulos accessimus… Prosternentes autem se tam ipsi pontifices, quam dominus rex & nos omnes, quantum pro loci angustia permittebamur, inspectis, isto (loco nimirum) operto *, venerandis scriniis, rege Dagoberto fabricatis, in quibus sanctissima & Deo chara eorum continebantur corpora, gaudio inæstimabili psallebant & flebant, regemque tam devotum quam humilem accersientes: Vade, inquiunt, & tu ipse manibus tuis Dominum & Apostolum & protectorem nostrum huc afferre adjuva, ut sacratissimos cineres veneremur, sacratissimas urnas amplectamur, toto tempore vitæ nostræ eas suscepisse, eas tenuisse gratulemur. Hi sunt enim sancti Viri, qui pro testamento Dei sua corpora tradiderunt, qui pro salute nostra charitatis igne accensi terram suam & cognationem exierunt, qui fidem Jesu Christi apostolica auctoritate omnem Galliam edocuerunt, pro eo viriliter certaverunt, nudi virgas, ligati feroces & familicas * bestias compescuerunt, equilei extensionem, clibani succensionem illæsi, demumque hebetatis securibus decapitationem felicem sustinuerunt. Age igitur, rex christianissime, beatum suscipiamus susceptorem nostrum Dionysium suppliciter flagitantes, ut pro nobis petat ab eo, qui fideliter promisit, “dilectio & benignitas, quam habes, semper pro quibuscumque petieris impetrabit.” Protinus lacerti moventur, brachia extenduntur, tot & tantæ manus mittuntur, quod nec etiam septima manus ipsa sancta scrinia attingere valeret.

[48] [verbis hic describitur, solemnitate] Ea propter ipse dominus rex se medium eis ingerens, lecticam argenteam specialis Patroni (S. Dionysii videlicet) de manu episcoporum, sicut videtur, de manu Remensis archiepiscopi, Senonensis, Carnotensis & aliorum assumens, tam devote, quam honeste prævius egrediebatur. Mirabile visu! numquam talem præter illam, quæ in antiqua consecratione cœlestis exercitus visa est, processionem aliquis videre potuit, cum Sanctorum corpora Martyrum & Confessorum de tentoriis palliatis humeris & collis episcoporum & comitum & baronum (abs hisce quippe supplicantium ritu ad S. Dionysii ejusque sociorum tumulos accedentibus, alia omnia in San-dionysiana ecclesia etiam asservata atque e conditoriis suis tum extracta Sanctorum corpora deferebantur) sanctissimo Dionysio sociisque ejus ad eburneum ostium occurrerunt: per claustrum cum candelabris & crucibus & aliis festivis ornamentis, cum odis & laudibus multis processerunt: dominos suos tam familiariter, quam præ gaudio lacrymabiliter deportaverunt. Nullo umquam majori in omnibus potuerunt gaudio sublimari. Revertentes igitur ad ecclesiam, & per gradus ad altare superius, quieti Sanctorum destinatum, ascendentes, super antiquum altare pignoribus Sanctorum repositis, de nova ante novam eorum sepulturam consecranda agebatur principali ara, quam domino Remensi archiepiscopo Samsoni imposuimus consecrandam.

[49] Ita hactenus ille, nonnulla etiam de Sanctis nostris, [in novum anno 1144 transposita,] quæ vel dubia vel certo esse falsa, supra ostendi, veris aliis ac certis, quorum testis oculatus fuit, interserens. Verbis interim jam datis mox adjungit, tunc etiam, quod pariter vidit, præter altare princeps, S. Dionysii nomine insignitum, minores aras viginti alias, decem scilicet in superiori, totidemque in inferiori ecclesia, fuisse dedicatas. Porro Ludovicus VII, Francorum rex, mox a Sanctorum nostrorum hic jam exposita translatione suam in S. Dionysii seu ecclesiam seu monasterium munificentiam, donationibus aliquot huic factis, fecit testatam. Chartam, qua id præstitit, in documentis, San-dionysianæ suæ Historiæ adjectis, num. 135 integram exhibet Felibianus. In hac, rex sese sacra Sanctorum nostrorum pignora, in ipsummet novum, quod hisce in nova superiori ecclesia fuerat paratum, conditorium detulisse, non obscure, ut apparet, sequentibus hisce indicat verbis: Ad ipsorum sanctissimorum Martyrum (Dionysii videlicet, Rustici & Eleutherii) basilicæ dedicationem, quæ in novo ecclesiæ augmento, in capitali videlicet parte celeberrime facta est, cum conjuge nostra Alienorde regina & plurimorum optimatum nostrorum comitatu acceleravimus. Ubi cum post ipsius ecclesiæ consecrationem ad locum antiquum, in quo peculiaris patroni nostri, beatissimi videlicet Dionysii ejusque Sociorum, sacra corpora continebantur, cum archiepiscoporum & episcoporum plurimo conventu accessissemus, apertis scriniis extractisque ac propriis humeris per ipsam ecclesiam deportatis, in loco gloriosissimo superius præparato sacra pignora lætis cum lachrymis reposuimus; cum autem Sanctorum nostrorum corpora, non in novo conditorio reposita, sed supra antiquum superioris ecclesiæ altare a rege fuisse locata supra huc transcriptis seu Sugeri, seu, qui huic a secretis fuit, Guilielmi verbis dicantur, quo hæc cum jam recitatis regis verbis in concordiam adducantur, Sanctorum nostrorum corpora primo quidem abs hoc principe supra antiquum altare, deinde vero, cum altare novum consecratum fuisset, in conditorio novo fuisse deposita, dicendum apparet. Ceterum Ludovici regis, de qua hic nobis sermo, Charta anno 1144 data notatur; ut Sanctorum nostrorum, quæ verbis, tum ex hac, tum e supra laudato libello modo huc transcriptis, memoratur, translatio anno illo indubie fuerit peracta.

[50] Unicam modo adhuc, quæ annis nondum quinquaginta abs hac elapsis evenit, S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii reliquiarum translationem e Philippi Augusti, Francorum regis, Gestis, in Hist. Franciæ Scriptorum tom. 5 a Chesnio illatis, [Parisiosque etiam deinde, cum ibi regis filius] adduco. Illam horum author synchronus Rigordus sequentibus hisce ibidem pag. 33 docet verbis: Eodem anno (1191 nimirum) … decimo Kalendas Augusti Ludovicus filius regis cœpit ægrotare morbo gravissimo, qui a physicis * dysenteria vocatur, omnibusque de vita desperantibus, factum est de communi consilio, quod sacer conventus beati Dionysii, jejuniis & orationibus devote præmissis, portans secum clavum & spineam coronam Domini & brachium sancti senis Simeonis cum processione cleri & populi nudis pedibus incedentes, & preces cum lachrymis Domino fundentes, ad ecclesiam sancti Lazari juxta Parisium venerunt. Ubi facta oratione & populi subsequentis oblatione, universi conventus religiosorum Parisienses, & venerabilis Mauritius Parisiensis episcopus cum canonicis suis & clericis & infinita scholarium & populi concurrente multitudine corpora Sanctorum & reliquias secum portantes nudis plantis flentes & lachrymantes eis obviam venerunt. Et conjungentes se illis, cantantes cum fletu multo & suspiriis ad palatium regis, ubi puer ægrotabat, venerunt, & facto ibi sermone ad populum & cum multa lachrymarum effusione oratione populi fusa pro eo ad Dominum, ad tactum clavi & spineæ coronæ, & brachii sancti Simeonis per totum ventrem pueri in modum crucis, eodem die ab imminenti periculo est liberatus, & pater suus Philippus rex, in transmarinis partibus existens, eodem die & eadem hora a consimili morbo curatus.

[51] [anno 1191 gravissime ægrotaret, devecta] Deinde puer Ludovicus, osculatis reliquiis & benedictione accepta, omnes processiones ad ecclesiam beatæ Mariæ venerunt; ubi laudes cum oblationibus Domino solventes, processio beatæ Mariæ cum aliis multis processionibus, conventum beati Dionysii cum hymnis & laudibus & multa Domino gratiarum actione usque ad exitum villæ perduxerunt. Et ibi sese mutuo cum reliquiis benedicentes unusquisque ad propria remeavit. Canonici vero beatæ Mariæ cum populo revertebantur gaudentes, quia tempore suo reliquiæ beatæ Dionysii prædictæ Parisius fuerant deportatæ. Non enim legitur in aliqua scriptura, quod usque ad tempus illud pro aliquo imminenti periculo extra villam beati Dionysii portarentur. Nec est silentio prætereundum, quod eadem die per orationes cleri & populi serenitas aëris & temperies restituta est universis terris. Pluerat enim Dominus, peccatis hominum exigentibus, multo tempore super terram. Quod hic Rigordus de S. Dionysii reliquiis numquam ante tempus, de quo loquitur, extra S. Dionysii fanum pro imminenti quopiam periculo amoliendo delatis ait, veritati omnino consonum apparet. Certe nihil, quo id pro falso habeam, apud scriptores antiquos occurrit.

[52] [ac sæpissime, Taverniacum etiam, cum ibi anno 1335 Philippi VI filius] Verum etsi id ita sit, certeque etiam Sanctorum nostrorum corpora seu calamitatis publicæ pellendæ seu alterius cujuscumque rei causa haud frequenter extra San-dionysianum oppidum devecta fuisse legantur, frequentissime tamen, vel regis vel regni utilitate id exigente, e conditoriis suis extracta populique venerationi in San-dionysiana ecclesia fuerunt exposita. Imo cum anno 1335 periculosissime primogenitus Philippi VI, Francorum regis, filius Joannes Taverniaci decumberet, S. Dionysii, non quidem corpus, sed digitus saltem eo fuit delatus. Ac postremum quidem hoc docet nos Chronici, per Guillelmum Nangium conscripti, continuator, apud Dacherium Spicilegii tom. XI, pag. 764 & seq. sic scribens: Hoc eodem anno (1335 scilicet) circa medium Junii dominum Johannem, primogenitum, immo tunc unigenitum, Philippi regis Franciæ, Normanniæ ducem gravis & valde periculosa infirmitas arripuit; nam, ut asserebant medici, non solum quotidiano typo per quatuordecim dies continuos laboravit, verum etiam plures accessus febris tertianæ sustinuit: &, cum a medicis omnino desperaretur de eo & humanum solatium deficeret, rex & regina ad divinum auxilium confugerunt, mittentes ad omnes ecclesias cathedrales & ad omnia collegia tam mendicantium, quam non mendicantium, quibus tunc mitti potuit, prædicatores ad exhortandum populum, rogantes omnes humiliter, quatinus processiones devotas facerent, & divinas aures lacrymis & orationibus sollicitarent, quatinus filio suo, regni hæredi, in tanta necessitate subveniret Divina Misericordia.

[53] Nam rex tantum de misericordia Dei & de ejus auxilio precibus Sanctorum & bonarum personarum confidebat, [periculose decumberet, Dionysii digito delato, e conditoriis suis,] quod pluries dixit reginæ & aliquibus aliis, quod si dux prædictus eorum filius mortuus esset, non cito eum sepeliret, sperans firmiter, quod Deus eum a morte resuscitaret. Unde factum est, quod * a clero & populo, & maxime a canonicis ecclesiæ cathedralis beatæ Mariæ de Parisius, & ab omnibus collegiis ejusdem civitatis, nec non & a conventu sancti Dionysii ter nudis pedibus delatis ad Taverniacum, ubi erat infirmus, sacrosanctis reliquiis, clavo scilicet & corona Domini, cum digito sancti Dionysii, quæ ibi fere per quin decim dies remanserunt, processiones solemnes & devotæ factæ fuissent, prædictus infirmus convaluit & sanatus est. Ita hactenus ille. Quod modo ad alterum, quod de Sanctorum nostrorum corporibus e conditoriis suis, vel regis vel regni utilitate id poscente, sæpissime extractis populique venerationi expositis, supra asserui, spectat, veritati id esse consonum, e Gallicanis historicis passim obviis constat. Rigordus, ut reliquos præteream, apud Chesneum Scriptorum Galliæ tom. 5, pag. 34 sic scribit: Eodem anno (1191 nimirum) octavo Kalendas Septembris consilio domini G. Remensis archiepiscopi & Adelæ reginæ & omnium episcoporum corona beatissimorum Martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii cum purissimis vasis argenteis, in quibus diligentissime sigillata continebantur, sunt extracta & super altare posita. Factum id tum fuit, ut Sancti nostri Philippo Augusto, Francorum regi, in Terra sancta adhuc versanti, ibique adversus infideles bellum gerenti, divinum favorem potenti suo patrocinio conciliarent.

[54] Nec tum tantum, sed & sæpissime alias, ac præcipue quidem, [quod &, S. Ludovico periculosissime,] cum vel ad bella Francorum reges procederent, vel periculosis morbis decumberent, S. Dionysii Sociorumque ejus corpora, ut Deum hi principibus illis sua redderent intercessione propitium, eodem honore fuerunt affecta. Reges omnes & singulos, sub quibus factum id fuit, in medium hic, quod res foret longioris negotii, haud adduco. Verum, etsi res ita habeat, hincque etiam a causis, ob quas subinde sacra Sanctorum nostrorum lipsana e conditoriis suis extracta venerationique publicæ fuerint exposita, speciatim recensendis abstineam, facere tamen non possum, quin saltem, qua ratione sub S. Ludovico, Francorum rege, factum id etiam fuerit, exponam. Hic anno 1244 in gravissimum morbum inciderat, cumque maximum esset, ne ex eo obiret, periculum, ad Blanchæ reginæ, matris ejus, petitionem Sanctorum nostrorum corpora e conditoriis suis extracta publicæque venerationi fuere exposita. Docet id nos apud Chesneum tom. 5 Franciæ Scriptorum pag. 341 & seq. in S. Ludovici Gestis Guillelmus Nangius seu de Nangiaco. Verba omnia, quibus id facit, utut prolixa, vel idcirco huc transcribo, quod ad Sanctorum nostrorum gloriam quam maxime conducant. Sic habent: Tandem quia regis (S. Ludovici) ægritudo adeo gravis erat, ut medici desperarent de ipso, rex & serenissima mater ejus domina Blancha regina petierunt Odonem, abbatem ecclesiæ macharii Dionysii, ut sacratissima corpora Dionysii, Rustici & Eleutherii, quorum patrocinio tota gaudet regio, regni stat potentia, de crypta, in qua quiescebant, ut suis precibus regi sanitatem impetrarent a Domino, tollere & elevari facere non differrent.

[55] [uti hic narratur, Pontisaræ decumbente,] Rex siquidem post Dominum & sacratissimam Virginem Matrem ejus, in ipsis, utpote in suis & regni sui advocatis & protectoribus, & confidentius sperabat, nec immerito. Quid enim posset Dominus beato Dionysio denegare, qui eidem in carcere propter fidem Catholicam retruso dixerat: “Dilectio & benignitas, quam habes, semper pro quibuscumque petieris, impetrabit.” Tunc Odo Clementis, abbas prædictæ ecclesiæ, regis devotionem erga beatum Dionysium considerans, ipsius petitioni annuens, die Jovis proxima ante festum Dominicæ Nativitatis ad suam ecclesiam properavit. Quam illico cereis circumquaque positis, quemadmodum in præcipuis solemnitatibus fieri solet, ut in crastino ad tam sanctas removendas reliquias devotio astantium & animi ad Deum excitarentur, & ut ipsis Martyribus congruus honor dignanter exhiberetur, pretiosissimis jussit palliis adornari. Sed dum ista in prædicta ecclesia die Jovis ante Nativitatem Domini parabantur, auditum fuit Parisius, quod pro salute regis beatorum corpora Martyrum, quæ numquam nisi solummodo pro salute regis Franciæ, vel regni sui periculo, de loco suo extrahuntur, essent in crastino extrahenda & ad processionem deportanda. Unde accurrit in crastino utriusque sexus virorum ac mulierum ad tam sanctum spectaculum copiosa multitudo. Sed & tam clerici quam laïci ruebant catervatim, gloriosos Martyres cernere cupientes.

[56] [est factum, extracta publicæque venerationi fuere exposita.] Sic igitur astantibus reverendis Patribus Carolo Noviomensi & Petro Meldensi episcopis ac Odone cujusdam ecclesiæ sancti Dionysii abbate aliisque personis gloriosis quamplurimis & honestis, die veneris ante festum Dominicæ Nativitatis, facta oratione, levata fuerunt & extracta illa pretiosissima corpora de cripta, quæ subtus pyramides est aureas, ubi in capsulis electrinis longo tempore quieverant diligentissime sigillata & super altare ipsorum Martyrum pretiosis palliis decoratum collocata. Deinde processione præparata, quæ facta fuit nudis pedibus, suspiriis, singultibus & lachrymis plus, quam psalmis ad Dominum resonantibus, fuerunt ad processionem ob regis salutem, quam idem rex sibi sperabat per dictos Martyres impetrari, per claustrum & ecclesiam deportata. Nec fuit rex fraudatus a desiderio suo. Nam ex quo sancti Martyres ad aures benigni Jesu pulsaverunt, visitavit ipsum Dominus recordatus misericordiæ suæ. Et ex illa hora, qua corpora sacrosancta gloriosorum Martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii ad processionem deportata sunt, paulatim ægritudine regis decrescente, cœpit rex melius se habere. Cujus sanitas in brevi totaliter subsecuta corda Francorum & omnium fidelium exultatione lætitia quamplurimum hilaravit. Relationi huic Nangius præmiserat, Innocentium IV anno 1244 in Galliam advenisse, ac paulo antequam Lugdunum attigisset, Ludovicum regem mense Decembri, die sabbathi ante festum S. Luciæ virginis in morbum modo relatum incidisse; ut & hic & regis abs hoc sanatio anno illo indubie evenerit. Ceterum, etsi quidem reges omnes, sub quibus, & causas singulas, ob quas Sanctorum nostrorum corpora sæpissime etiam alias e conditoriis suis fuere extracta, brevitatis causa, ut jam dixi, hic non recenseam, quicumque tamen id, quod ita silentio involvo, scire expetet, is abunde, unde desiderium suum expleat, in San-dionysiana Felibiani Historia & in San-dionysianis Doubleti Antiquitatibus inveniet.

[Annotata]

* an non aperto?

* famelicas

* medicis

* cum

CAPUT IV.
Quænam potissimum S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii reliquiarum communicatio sacta sit, factave saltem contendatur.

[S. Dionysii Sociorumve ejus reliquiæ, quæ ante sec. VI cum ecclesia Rambasciacensi,] Fuisse jam inde ante seculum VI quampiam reliquiarum S. Dionysii partem cum Rambasciacensi diæcesis Turonensis ecclesia communicatam, e S. Perpetui, quod in Commentario, Actis modo editis prævio, num 222 laudavimus, testamento habetur compertum. Per hoc enim, uti ex ibidem allegatis palam est, sanctus ille Turonensis archiepiscopus, anno 490 vita functus, sacræ isti ædi crucem … argenteam, in cujus manubrio erat reliquia de … S. Dionysio, legavit. Verum unde, quandonam & qua ratione hanc reliquiarum S. Dionysii seu partem seu particulam S. Perpetuus acceperat? Id plane in obscuro est, uti etiam quale ac quantum sacrum istud pignus exstiterit. Nec pariter, an vel ante, vel post S. Perpetui ætatem, Christiana æra ad seculum octavum medium nondum provecta, cum quoquam adhuc S. Dionysii sociorumve ejus reliquiæ fuerint communicatæ, edicendo sum. Verum ter id deinde eo, quod inter annum 750 & annum 800 intercessit, temporis spatio factum fuisse, litteris mandatum invenio. Ac id quidem favoris, uti ex Hilduini seu alterius cujuscumque San-dionysiani monachi verbis, huc jam in hac Appendice num. 5 e Surio transcriptis intelligitur, S. Stephano II Papæ, sanitati per S. Dionysii patrocinium restituto Romamque deinde e Galliis revertenti, anno 754 obvenit.

[58] Verum quænam fuit illa reliquiarum S. Dionysii pars, quam tum secum, ut Hilduinus alterve, [seculo VIII cum Stephano II Papa,] quiscumque demum is sit, San-dionysianus monachus iisdem jam supra recitatis verbis ait, sanctus ille Pontifex Romam e Galliis tulit? Id scriptor seu Hilduinus seu alter, qui modo propositam de delatis a S. Stephano II Papa S. Dionysii Romam reliquiis notitiam præbet, non expressit; verum Rigordus in Philippi Augusti Gestis, in quintum Galliæ Scriptorum tomum a Chesneo illatis, ad quintum principis istius annum de S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii corporum detectione, infra a nobis adhuc memoranda, sermonem instituens, sic scribit: Facta … oratione, allata sunt tria vasa argentea, S. Dionysii, Rustici & Eleutherii, coram omni populo, diligentissime sigillata; &, aperto vase beati martyris Dionysii, totum corpus ipsius cum capite inventum est, exceptis duobus ossibus de collo, quæ sunt in ecclesia Vergiacensi, & osse quodam de brachio, quod Stephanus Papa tertius (imo, ut ex Pagio in Criticis ad annum 752, num. 13 facile colliges, secundus) secum ad Romanam portavit ecclesiam, & posuit in ecclesia, quæ hodie schola Græcorum vocatur. Reliquiarum itaque pars, quam a San-dionysianis monachis S. Stephanus Papa II accepit secumque Romam detulit, os quoddam ex iis, quæ brachii structuram ingrediuntur, exstiterit, si modo Rigordus, aut scriptor alter, qui verba jam data una cum nonnullis adhuc aliis Rigordo, ut Launoius suspicatur, supposuit seu in Rigordi textum intrusit, vera hic memoret. Ast Rigordus non citius, quam seculo XII jam senescente sequentisque initio floruit, ac proin a jam memorata quidem, utpote, ut infra videbimus, anno 1053 facta, reliquiarum detectione sesqui circiter seculo, a tempore vero, quo hæ anno, ut dictum, 754 cum Stephano fuere communicatæ, quadringentis, & quod excurrit, annis vixit remotus.

[59] [itemque, quod tamen ex iis,] Porro cum id ita sit, Rigordus vel alius, qui forsan, quæ dixi, verba huic affinxit seu in ejus textum intrusit, haud satis fortassis, quænam vel e dionysiani, cum anno 1053 detectum id fuit, corporis ossibus reperta haud fuerint, vel quodnam horum Stephano anno 754 fuisset impertitum, habuerit perspectum. Sed rei hujus lectorem modo monuisse contentus, inceptum de facta S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii reliquiarum communicatione prosequor sermonem. Doubletus in Antiquitatibus San-dionysianis lib. 1, cap. 18 & 27 narrat, Berthualdum ducem, prædivitem sub Offa, Merciorum in Anglia rege, principem, audita sanationum ac miraculorum, quæ ad S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii in Francia tumulum continuo fiebant, percelebri fama, eo pariter, ut morbo gravissimo diutissime jam conflictatus sanitatem potentissima illorum apud Deum intercessione impetraret, sese contulisse, cumque paucis dumtaxat ad Sanctorum monumentum moratus diebus voti factus esset compos, San-dionysianos monachos, quo virum illustrem ad S. Dionysii cultum in Angliam introducendum impellerent, aliquot ei Dionysii Sociorumque ejus, in quos etiam hic, diversis in grati animi tesseram San-dionysiano in Francia monasterio factis donationibus, munificum sese exhibuit, reliquias seu ossa impertiisse. Sane, Berthualdum hic memoratum ad Sanctorum nostrorum tumulum sanitatem sub seculi VIII finem recuperasse, seque sua in San-dionysianum Franciæ monasterium munificentia comprobasse erga Sanctos gratum, fidem faciunt verba, ex Offæ Merciorum in Anglia regis, quæ anno 790 data notatur, charta num. 34 huc transcripta. Verum, ut tum duci isti aliquot Sanctorum nostrorum reliquias seu ossa impertita fuisse credam, sola mihi, doni hujus mentionem etiam charta illa non faciente, haud quaquam sufficit Doubleti authoritas.

[60] Hic quidem scriptor in dictis suis San-dionysianis Antiquitatibus lib. 3, [quæ hic adducuntur,] cap. 6 exhibet etiam chartam, præfati Berthualdi ducis nomine inscriptam, in qua sequentia isthæc una cum nonnullis aliis, huc idcirco, quod ad institutum nostrum haud faciant, haud transcribendis, leguntur verba: Ego Berthualdus dux justo Dei judicio cecidi in infirmitatem, de qua medicorum nemo me sanare poterat. Audivi autem in Gallias apud monasterium sanctorum martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii, cui præest venerabilis abba Foleradus, per eosdem Sanctos virtutes multas fieri, & petens a Domno Carolo imperatore transitum, veni illuc. Ubi cum diebus ammodum paucis æger ad eorumdem memoriam decubuissem, miseratione Domini & deprecatione eorumdem Martyrum plenissime sanatus sum. Vovi autem votum Domino & Sanctis illis, & de eorum sanctis reliquiis impetrata patrocinia mecum detuli & in eorum nomine ecclesiam edificavi in sede mea in villa vocabulo Ridrefelda, quæ a progenitoribus meis jure hereditario mihi relicta fuerat. Verum, etsi Felibianus chartæ, anno 790 datæ, qua Offa, Merciorum rex, donationem, monasterio San-dionysiano a Berthualdo duce factam, confirmavit, in San-dionysiana sua Historia pag. 62 meminerit, nullam tamen uspiam S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii, quas hic a San-dionysianis monachis acceperit, reliquiarum mentionem facit. Nec, etsi dictam Offæ regis chartam inter documenta, ad ejusdem suæ San-dionysianæ Historiæ calcem adjecta, integram recenseat, locum uspiam hæc inter chartæ, Berthualdi ducis nomine apud Doubletum loco mox cit. inscriptæ, attribuit.

[61] Et sane haud immerito hoc agendi modo est usus. [haud certum apparet, Berthualdo duce,] Spuria enim illa est ac Berthualdo duci falso supposita. Atque hoc quidem vel ex eo liquet, quod, quamvis anno 795 data notetur, certeque, utpote qua dentur, quæ præfata Offæ charta, anno 790 signata, confirmantur, aut ipsomet hoc anno aut etiam ante hunc, si data umquam fuit, data esse debuisset, Carolum Magnum tamen, tum tantummodo adhuc regem, nec ante annum 800 imperatorem coronatum, imperatoris nomine distinguat. Ad hæc in illa Berthualdi nomine inscripta annoque, ut dictum, 795 notata charta sub initium (verba ejus jam mox huc transcripta videsis) significatur, tum adhuc, cum daretur, Fulradum, seu, uti in ea vocatur, Foleradum, qui, quemadmodum abbatum San-dionysianorum catalogi ac inprimis is, quem San-dionysianæ suæ Historiæ Felibianus præfixit, passim docent, anno 784 jam obierat, in vivis adhuc superstitem ac San-dionysiani monasterii exstitisse abbatem. Plura non addo: Jam dicta, nifallor, satis superque, supposititiam esse, de qua hic agimus, chartam, evincunt. Verum, etsi id ita sit, fuisse nihilominus a San-dionysianis monachis Sanctorum nostrorum reliquias cum Berthualdo duce, uti in illa indicatur, communicatas, haud difficulter inducerem in animum, modo hunc Ridrefeldæ, ubi sedem habere solebat, in illorum honorem monasterium, ut Doubletus loco cit. ait, aut saltem, ut recitatis præfatæ chartæ verbis asseritur, ecclesiam ædificasse, alicunde constaret; ast, cum res secus habeat, videaturque adeo, an aliquot Sanctorum nostrorum ossa Berthualdo duci a San-dionysianis monachis fuerint impertita, ob omnia jam dicta incertum, ad aliud modo, quod certum est, progredior.

[62] [& cum hit memorato Bosulfo,] In S. Dionysii Miraculis, Sæc. III Benedict. part II insertis, supraque sæpissime laudatis lib. 1, cap. 21 sequentia hæc subministrantur verba: Bosulfus, ipsius abbatis clericus, reliquias beati Dionysii secum in Italiam quondam tulit, &, constructa ecclesia in honorem ejusdem præclarissimi Martyris & de sua hereditate ditata, eas posuit in ea fidelibus profuturas; ac deinde subjungitur miraculum, in Italia ad reliquiarum S. Dionysii, cum eo hasce Bosulfus hic memoratus jam detulerat, præsentiam, eodem Bosulfo interveniente, factum; cum id autem miraculis, sub Fardulfo, San-dionysiano abbate, patratis, in dicta de Miraculis Dionysianis lucubratione accenseatur, consectarium fit, ut hic haud dubie exstiterit ille ipse San-dionysianus abbas, a cujus clerico, id est, ni fallar, scriba, seu San-dionysiano, qui eidem abbati a secretis erat, monacho, S. Dionysii reliquias in Italiam fuisse delatas, proxime huc transcriptis verbis docemur. Atque hinc modo ulterius consequitur, ut, cum Fardulfus ab anno circiter 792 ad annum usque 806 monasterio San-dionysiano præfuerit abbas, reliquiæ illæ, quas unum alterumve corporis Dionysiani seu os seu officulum fuisse reor, verosimillime sub seculi VIII finem, aut certe sub sequentis initium fuerint & cum Bosulfo communicatæ & ab eo in Italiam delatæ ac in ecclesia, quam ibi in Dionysii honorem exstruxerat, locatæ. Porro haud diu admodum post facta est & altera S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii reliquiarum communicatio. Docet id nos Adrevaldus, Floriacensis monachus, in S. Benedicti Miraculis, operi nostro ad XXI Martii diem insertis supraque a nobis num. 13 adhuc laudatis.

[63] [seculo nono cum Bosone, Floriacensi abbate,] Ibi enim lib. 1, cap. 3 sic scribit: Boso abbas (Floriancensis nimirum) monasterii sancti confessoris Benedicti palatium evocatus adierat, unde regrediens, transitum per monasterium S. Dionysii congruum habuit. Proinde divertens ad præfatum cænobium, cum Hilduino reverendo abbate colloquium habuit familiare, interque familiaritatis colloquia reliquias ab eo sanctorum Martyrum expetiit, Dionysii scilicet, Rustici & Eleutherii atque Sebastiani. Cujus precibus nobilissimus abbas libentissime annuens, quod petebatur sub ea conditione præstitit, ut quotannis adveniente natalitio eorumdem Martyrum celeberrima apud nos ipsorum festivitas more monastico haberetur. Susceptis gratantissime Boso abbas Sanctorum pignoribus, lætus ad propria regreditur; cum autem, qui hic memoratur, Hilduinus ab anno circiter 814 usque ad annum circiter 842 San-dionysiano monasterio abbas præfuerit, id haud dubie, quod de Sanctorum nostrorum reliquiis Bosoni, Floriacensi abbati, per illum donatis, hic refertur, seculo IX, media sui parte nondum elapso, ac proin haud diu post S. Dionysii reliquias cum Bosulfo communicatas evenerit. Verum, quæres forsan modo, quo determinato seculi hujus anno id factum? Sausseyus in ecclesiæ Aurelianensis Annalibus pag. 232, rem ad annum circiter Christi 820 refert. Ast rectene an secus, præ antiquorum, quæ scriptori isti adstipulentur, monumentorum penuria pro certo asseverare haud queo, uti nec quæ qualesve, tum Bosoni impertitæ S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii fuerint reliquiæ, licet interim e sacris aliquot horum ossibus verosimillime, ni fallor, constiterint.

[64] At vero quid tandem modo de duobus e S. Dionysii collo ossibus, [pariterque forsan cum Vergiacensi] quæ ætate sua in ecclesia Vergiacensi fuisse adhuc asservata, Rigordus supra huc transcriptis verbis innuit, dicendum? Fuerintne forsan & illa ædi huic sacræ, San-dionysianam abbatiam seculo IX jam moderante Hilduino, concessa? Id certe, nisi forte, quod tamen haud puto, ad tempus, seculo IX anterius, referendum sit, eo temporis spatio, quod inter seculi hujus initium & seculum XI, media sui parte jam elapsum intercessit medium, factum esse necesse est, si, cum ad Ratisponenses confutandos, quod ex infra dicendis anno 1053 factum, detectum seu e scrinio, in quo jacebat, Dionysianum, seu verum seu vero substitutum, corpus fuit extractum, duo dicta ossa inventa in hoc haud fuisse, Rigordus loco supra cit. recte scribat. Verum antene, an post annum 890, quo circiter San-dionysianis monachis furto fuisse surreptum sacrum illud pignus, Ratisponenses contendunt, duo hujus a Rigordo memorata ossa Vergiacensi ecclesiæ fuere collata? In æde isthac sacra exstitisse illa adhuc ætate sua, nec in S. Dionysii corpore, cum id anno 1053 fuit detectum, inventa fuisse, Rigordus dumtaxat docet; cum autem tam hoc, quam illud, sive ante, sive post dictum annum 890 Vergiacensi ecclesiæ fuerint donata, veritati possit esse consonum, Rigordus sane, ut id prægresso potius, quam subsecuto hunc annum tempore factum statuamus, minime nos cogit.

[65] Nec quidquam etiam, quod facere id suadeat, litteris alibi mandatum, [ecclesia communicatæ fuerunt,] quantalibet facta indagine, invenire quivi; quod si tamen S. Dionysii corpus, ut Ratisponenses contendunt, fuerit reipsa vel anno 890 vel haud diu post San-dionysianis monachis furto surreptum, duoque Dionysii, quæ Rigordi ætate in Vergiacensi ecclesia exstabant, ossa genuinæ corporis Dionysiani partes exstiterint, haud dubie isthæc ecclesiæ isti, priusquam furtum illud committeretur, fuerint concessa, aut certe de Dionysii corpore detracta separatimque, donec eidem ecclesiæ darentur, penes San-dionysianos monachos servata. Alterutrum enim ni tum factum in dicta hypothesi fuisset, impertita dictæ Vergiacensi ecclesiæ a monachis Dionysianis ossa, non corporis Dionysiani, sed alterius huic post substituti, partes exstitissent, ut consideranti patescet. Ceterum, locumne vere habuerit assertum a Ratisponensibus corporis Dionysiani furtum, in Appendice proxime sequenti, ut jam plus semel dictum, examinaturi, quibusnam præsertim cum locis sacris seu personis post tempus, quo id commissum volunt, Sanctorum nostrorum reliquiæ ac præcipue corporis Dionysiani seu veri, seu alterius, quod vero fuisset substitutum, partes communicatæ fuisse narrentur, exponere pergamus.

[66] Witikindus, Corbeiæ Novæ monachus, qui res quamplurimas, seculo X potissimum quo floruit, gestas, tribus scriptis Annalium libris est complexus, lib. 1 apud Meibomium Juniorem Rerum Germanicarum tom. 1, [post etiam, nimirum, uti hic] pag. 638 ita prodit memoriæ: Quando vero rex (Germaniæ Henricus, cognomento Auceps) Rhenum transierat ad dilatandum super Lotharios imperium suum, occurrit ei legatus Caroli (cognomento simplicis, Francorum regis) &, salutato eo verbis humilimis: “Dominus meus”, inquit, “Carolus, regia quondam potestate præditus, modo privatus, misit me ad te, demandans, quia nihil ei, ab inimicis circumvento, jucundius, nihil dulcius esse potest, quam de tui magnifici profectus gloria aliquid audire, fama virtutum tuarum consolari; & hoc tibi signum fidei & veritatis transmisit”; Protulitque de sinu manum preciosi martyris Dionysii, auro gemmisque inclusam “, hoc”, inquit, “habeto pignus fœderis perpetui & amoris vicarii. Hanc partem unici solatii Francorum, Galliam inhabitantium, postquam nos deseruit insignis martyr Vitus ad nostram perniciem, vestramque perpetuam pacem Saxoniam visitavit, communicare tecum maluit. Neque enim, postquam translatum est corpus a nobis, civilia vel externa cessavere bella: eodem quippe anno” (S. Viti martyris e Gallia ad Corbeiam novam seu Saxonicam translatio anno 836, uti in Operis nostri tom. 2 Junii pag. 1033 videre licet, fuit peracta, eodemque anno, ut Annalistæ Fuldensis & Bertinianus testantur, Normanni in Gallias irrupere) “Dani & Nortmanni regionem nostram” (Galliam) “invaserunt”. Rex autem, munus divinum cum omni gratiarum actione suscipiens, prosternitur reliquiis sanctis & deosculans eas, summa veneratione veneratus est.

[67] [ostenditur, cum Henrico Aucupe, Germaniæ rege,] Carolus Simplex, Francorum rex, de quo hic sermo, potestate regia non prius fuit penitus exutus, quam cum post commissum apud Suessionas anno 923 prælium, quo, quamvis occiso etiam, quem contra eum Rebelles in regem assumpserant, Roberto duce, terga vertere fuerat compulsus, turpissima Heriberti, Veromanduorum comitis, proditione ac perfidia detentus, castroque Theodorici eodem anno 923 jam fuisset inclusus. Porro cum id, uti ex iis, quæ Frodoardi apud Chesneum tom. 2 Galliæ Scriptorum Chronicon ad annum 920 & tres seqq. suppeditat, fas est colligere, sic habeat, ac præterea, ad Henricum Aucupem legationem, modo recitatis Witikindi verbis memoratam, a Carolo Simplice, carceri jam incluso, missam fuisse, Ditmarus, Merseburgensis seculo XI episcopus, in Chron. lib. 1 diserte tradat, consectarium fit, ut certe, quod de Dionysii manu, per legationem illam ad Henricum Aucupem delata, Witikindus proxime huc transcriptis verbis refert, ante dictum annum 923 haud evenerit; cum id autem tunc, cum Henricus Auceps, capto jam per Heribertum comitem Carolo Simplice, imperii sui dilatandi causa Rhenum trajecisset, factum esse, Witikindus iisdem jam datis verbis etiam scribat, consectarium ulterius fit, ut is princeps, utpote qui eodem consilio, uti e laudato Frodoardi Chronico constat, sub ejusdem anni 923 finem iterumque deinde anno 925 fluvium illum trajecerit, præcellens illud manus S. Dionysii munus altero e binis hisce annis a Carolo Simplice acceperit, etsi interim hocne potius, an illo id factum, determinare haud possim.

[68] Ceterum, etsi aurea illa S. Dionysii manus, quam altero e duobus jam dictis annis ad Henricum Aucupem Carolus Simplex misit, [cum S. Gerardo, Broniensi abbate,] verosimiliter ex infra dicendis genuina corporis S. Dionysii pars exstiterit, hinc tamen reipsa e Gallia in Germaniam anno circiter 890, ut Ratisponenses contendunt, non fuisse delatum S. Dionysii corpus, haud recte intuleris. Res ex infra dicendis de controversia, qua de hoc sese inter San-dionysiani & Ratisponenses S. Emmerami monachi disceptant, patescet. En aliud modo reliquiarum S. Dionysii genus, quod, quamvis certe corporis ejus pars haud sit, genuinis tamen accensetur Sancti reliquiis. S. Gerardus, Broniensis abbas, de quo apud nos tom. 2 Octobris modo actum, aliquot jam annis in San-dionysiano Franciæ monasterio monachum professus, inde sub annum 928 aut seq., quemadmodum ibidem in Comment. Sancti hujus Actis prævio § IV & VI docuimus, in Belgium patriam suam rediit, non paucis, quas desiderarat, Sanctorum reliquiis a San-dionysianis monachis ditatus; exstitit autem has inter altare portatile, quo quondam S. Dionysius, Parisiensium apostolus ac martyr, cum sacris operaretur, usus esse ferebatur. Mabillonius Sæc. V Benedict. Vitæ S. Gerardi Appendicem, in qua de altari isto portatili potissimum agitur, subjecit, eamdemque in nostro proxime laudato Comment. integram etiam num. 72 & seq. studiosus lector inveniet.

[69] In ea porro supra a nobis in Com., Sanctorum nostrorum Actis prævio, [cum S Bernwardo, Hildesiensi episcopo,] num. 144 & 146 memorata, qua Christus S. Dionysio, carceri jam incluso Sacrisque in dicto altari portatili ibidem operanti, sese spectandum dederit, apparitio refertur; verum, cum Appendicis illius author, utpote non alius quam qui S. Gerardi Vitam litteris mandavit, seculo demum XI floruerit, recentior certe est, quam ut suis de apparitione illa dictis fidem queat facere indubitatam. Ceterum, altare portatile, quod S. Gerardo dedere San-dionysiani monachi, fuisse re ipsa illud, quo usus quondam fuisset S. Dionysius, verosimillime sola e traditione habuerint perspectum, eritque forsan nonnemo, qui, an hæc sat vera ac genuina exstiterit, dubitandum, existimet. De re quisque, quod visum fuerit, statuat. Institutum nostrum prosequamur. S. Bernwardus, Hildesiensis seu Hildesheimensis seculo XI episcopus, sub seculi hujus initium celebriora Galliarum loca sacra visitans, varias ibidem variorum Sanctorum ac nominatim SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii reliquias impetravit, easque Hildesium reversus veneratione condigna servandas locavit. Ita scilicet in sancti hujus Hildesiensis episcopi Vita, Sæc. VI Benedict. part. 1 inserta, Tangmarus presbyter, Sancto æqualis, pag. 223 diserte tradit, ut res probationem aliam minime exigat; quo autem S. Bernwardus loco asportatas a se e Gallia, seu osseas, seu generis alterius, Sanctorum nostrorum reliquias servandas locarit, ex ecclesiastici, quo quotannis XX Novembris die Sanctus ille Hildesii colitur, Officii Lectione VI, utpote in qua Hildesiense templum pluribus Sanctorum reliquiis, ex Italia & Gallia secum asportatis, ditasse asseratur, haud inepte, ut apparet, collegeris.

[70] Helgaldus, Floriacensis sec. XI monachus, qui Roberti, [cum Helgaldo, Floriacensi monacho,] Francorum ab anno 998 ad annum usque 1032 regis, vitæ Epitomen, apud Chesneum Hist. Franc. Script. tom. 4 insertam, conscripsit, memoriæ in hac ibidem pag. 75 prodit, qui, cum Deo in monasterii sui fundo ædiculam sub S. Dionysii martyris invocatione ædificasset, Parisios venerit, ibique ad regis Roberti commendationem varias Sanctorum ac inprimis SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii reliquias impetrarit. Ac is scriptor quidem primo, quæ ac quales reliquiæ illæ exstiterint, loco cit. exponit his verbis: De casula sancti Dionysii, dalmatica sancti Rustici, casula sancti Eleutherii, de vestimentis eorum sanguine aspersis, de carnium eorum pulvere, & funiculo triplici, quo fuit adstrictus Dionysius, martyr Domini pretiosus; ac deinde subjungit, reliquias illas Floriacum delatas, primaque Octobris die a Gauzlino abbate summa cum veneratione susceptas, ac in æde sacra, iis destinata, fuisse locatas. Felibianus, qui, quod de Sanctorum nostrorum reliquiis cum Helgaldo monacho seu cum æde sacra, abs hoc Floriaci exstructa, hic dico, in San-dionysiana sua Historia pag. 120 pariter docet, id ad seculum XI, apposito in margine anno 1029, refert, nec ei hac in re refragandum apparet. Porro post idem seculum XI ac proin post annum 890, quo circiter in Germaniam e Gallia fuisse avectum S. Dionysii corpus, Ratisponenses contendunt, genuinas Sanctorum nostrorum, præsertimque S. Dionysii reliquias communicatas secum fuisse, non paucæ præterea (rectene, an secus, studiosus lector, cum mature, quæ in Appendice, proxime hanc exceptura, dicentur, expenderit, pro arbitrio statuat) ecclesiæ existimant.

[71] [itemque cum metropolitana Pragensi,] In Ms. Metropolitanæ ecclesiæ Pragensis, quod in penu nostra litteraria servatur, Martyrologio ad secundam Januarii diem (Operis nostri tom. 1 Januarii pag. 1084 videsis) reliquiarum omnium, quas Carolus IV, Romanorum imperator & Bohemiæ rex, magnis precibus in diversis mundi partibus obtinuit ecclesiæque Pragensi donavit, festum proprium, quotannis e Papæ Innocentii VI præcepto, ad ejusdem imperatoris postulationem dato, in diœcesi Pragensi celebrandum, annuntiatur, ac deinde reliquiæ illæ secundum dies, quibus Sancti, quorum sunt, fastis sacris exstant inscripti, recensentur; ad IX autem Octobris diem, Sanctorum nostrorum in ecclesiasticis fastis memoriæ sacram, pauca hæc ibidem leguntur verba: S. Dionysii, Parisiorum Apostoli, Brachium. In SS. reliquiarum, quæ in Metropolitana Pragensi D. Viti ecclesia asservantur, Diario seu indice, quem eodem, quo mox dictum Mrl. nostrum, ordine digestum, Phosphoro septicorni seu suæ de Pragensi ecclesia lucubrationi, anno 1673 in lucem emissæ, Pessina inseruit, ad IX pariter Octobris diem S. Dionysii brachium, a Carolo IV imperatore ecclesiæ Pragensi datum, memoratur. Verum, præterquam quod ibi Dionysio perperam attribuatur Areopagitæ titulus, brachium illud a dicto Carolo imperatore Parisiis obtentum, eique anno 1356 missum asseritur; postremum hoc autem a veritate apparet certo alienum. Etenim is princeps, Parisios primum sub anni 1377 finem, uti historici passim obvii docent, ad Carolum V, Francorum regem, se contulit, cumque ibidem per dies aliquot fuisset moratus, inde in Germaniam, a rege isthoc, ut Felibianus in sua abbatiæ San-dionysianæ Historia pag. 289 scribit, sacris S. Dionysii, quas summo studio rogarat, reliquiis ditatus, sub anni 1378 initium est reversus.

[72] [ac cum multis aliis ecclesiis dicuntur communicata.] Quod cum ita sit, dubitandum non videtur, quin Carolus IV imperator supra memoratum S. Dionysii brachium vel secum Parisiis Pragam anno 1378 detulerit vel inde ad se missum eodem anno, quo nondum elapso obiit, acceperit ecclesiæque metropolitanæ Pragensi donarit. Ceterum Sanctorum reliquiis, quæ in metropolitana Pragensi S. Viti ecclesia asservantur fideliumque venerationi exponuntur, S. Dionysii dens etiam a Pessina in dicto Diario aliisque Phosphori laudati locis accensetur. Ac ita quidem quantum ad insignem hanc ædem sacram res habet; quod autem ad alias ecclesias, quæ, pariter secum, si non ante, saltem post seculum XI S. Dionysii reliquias communicatas fuisse, asseverant, jam spectat, eas omnes & singulas, quæ ut plurimum minores dumtaxat ossium Dionysii Sociorumve ejus seu partes seu particulas sibi adscribunt, hic enumerari, necesse non est; præcipuas, quæ minutioribus hujusmodi S. Dionysii lipsanis gloriantur, novisse qui cupit, suum is desiderium, Rayssii Hierogazophylacio Belgico pagg. 41, 189, 219, 504, & 445, itemque Gelenii Coloniensi Sacra & Civili Magnitudine pagg. 437, 464, 501, 510 & 616 inspectis, utcumque poterit explere. Ego modo, nihil etiam iis, quæ de S. Dionysii reliquiis, cum Anna Austriaca, Ludovici XIII, Francorum regis, uxore, anno 1636 communicatis, Felibianus in sua San-dionysiana Historia pag. 465 refert, superaddens, ad antiquum, nondumque, ut apparet, penitus exstinctum Parisiensium archiepiscopalis S. Mariæ ecclesiæ canonicorum cum San-dionysianis monachis de S. Dionysii capite dissidium orationem converto, idque, non quidem (neque enim tantæ componendæ liti par sum) dirimere, sed utcumque saltem, quantum per litteraria eo conducentia monumenta licebit, enodare modo adhuc, priusquam Appendici huic finem impono, cap. seq. aggredior.

CAPUT V.
Parisienses archiepiscopalis S. Mariæ ecclesiæ canonici, penes se esse S. Dionysii caput, sibi contra idipsum vindicantibus Sanct-dionysianis monachis, contendunt.

[S, Dionysii caput penes se esse,] In Parisiensi cathedrali S. Mariæ ecclesia S. Dionysii caput asservari, ejusdem ecclesiæ canonici, uti ex hodierna Bailleti de Sanctorum nostrorum cultu Historia aliundeque præterea intelligo, contendunt, ac porro jam ante annum 1191 contendere, uti e jam nunc subdendis patescet. Apud Chesneum tom. 5 Galliæ Scriptorum pag. 34 in Philippi Augusti, Francorum regis, Gestis ita ad dictum annum loquitur Rigordus: Eodem anno, octavo Kalendas Septembris, consilio domini G. Remensis archiepiscopi & Adelæ reginæ & omnium episcoporum, corona * beatissimorum martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii cum purissimis vasis argenteis, in quibus diligentissime sigillata continebantur, sunt extracta & super altare posita. … Sequenti vero festo beati Dionysii, aperto vase argenteo, in quo corpus sacratissimi martyris Dionysii continebatur, assistentibus venerabilibus episcopis Sylvanectensi & Meldensi, & Ala * Francorum regina, & multis abbatibus & viris religiosis, totum corpus ipsius cum capite, ut prædiximus, est inventum; &, universis Dei fidelibus, qui de longinquis partibus orandi causa venerant, devotissime demonstratum.

[74] [contendunt, ac porro jam ante annum 1191] Et ad removendum errorem Parisiensium, retento capite hieromartyris Dionysii, & in vase argenteo decenter collocato, corpora Sanctorum cum vasis suis sub altare in cripta marmorea, unde extracta fuerant, sunt devotissime reposita. Caput vero pro excitanda devotione fidelium per totum annum omnibus peregrinis est ostensum & in sequenti festo beati Dionysii cum corpore in vase suo repositum. Guillelmus Nangius in Chronico apud Dacherium tom. XI Spicilegii pag. 467 ad eumdem annum 1191 sic scribit: In cœnobio sancti Dionysii in Francia extractum est caput pretiosi Dionysii Areopagitæ martyris de capsa, ubi cum corpore quiescebat, ad removendum errorem canonicorum Parisiensium, qui dicebant, caput prædicti Martyris se habere; positumque fuit illud caput sanctissimum in vase decenti argenteo, ut palam deinceps ad osculandum gentibus monstraretur: quod postmodum venerabilis Matthæus abbas illius monasterii in alio vase aureo pretioso lapidibus & mirabili opere decorato a se constructo transferri fecit per manus venerandi in Christo Patris domini Simonis sanctæ Cæciliæ tunc presbyteri Cardinalis, qui postea Papa Martinus quartus appellatus est, præsente rege Franciæ Philippo, filio regis sanctissimi Franciæ Ludovici, sicut ad dictum cænobium accedentes vident moderno tempore universi.

[75] [contendere Parisienses ecclesiæ S. Mariæ canonici;] Ita hactenus chronographus laudatus; ut certe, in ecclesia sua asservari S. Dionysii caput, Parisienses S. Mariæ canonici jam inde ante dictum annum 1191 contenderint. Verum rationes, quibus innixi id fecerint, nuspiam litteris mandatas, diligentissima licet facta indagine, invenire quivi. Rigordus, seu alius monachus San-dionysianus anonymus, qui Philippi Augusti, Francorum regis, gesta alia, apud Chesneum tom. 5 Hist. Francorum Script. ad Philippidos, per Willelmum Britonem concinnatæ calcem adjecta, conscripsit, ibidem pag. 258, iisdem fere, quæ proxime ex Rigordo huc transcripsi, suppeditatis verbis, mox subjungit: Est autem Parisiensium error intolerabilis, salva ipsorum, juxta quod decet, reverentia, quod istius sanctissimi Dionysii caput, quod alias, ut superius dictum est & ostensum, in præfato suo scrinio, præsentibus multis dignitatis magnæ personis cum suo sacro corpore est inventum, apud nos * habeatur, cum tamen ex ejusdem Sancti Passione luculenter appareat, caput proprium post decollationem ad vicum, qui olim Catulliacus, nunc vero sanctus Dionysius dicitur, angelico ductus regimine detulisse, nullumque rationabilem vel legitimum allegare possint titulum, quo dici possit, quod idem sanctum caput iterum Parisius sit translatum; etiamque de quibusdam ossibus sancti Dionysii alibi, ut superius dictum est, translatis bene scriptum legimus; de hac autem mendosa capitis apud ipsos translatione nihil scriptum penitus invenimus, præsertim cum & ipsi Parisienses non decollati hominis caput, sed cæsariei testam cujusdam hominis decapitati illam posteriorem tantum partem populis confluentibus ostendant.

[76] In hac certe factis & verbis & picturis obviantes eis, [etsi autem id sine ratione fecisse] qui * de S. Dionysii Passione non solum ipsi, sed & universæ Gallicanæ legunt & cantant ecclesiæ, scilicet ejusdem sanctum martyrem non decapitatum ipsum, quin potius decollatum, siquidem in ejusdem sancti Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii Passione continetur, quod post nimia tormenta ad decollationem sunt flectere genua jussi, & iterum uno eodem momento, hebetatis securibus, secundum principis præceptum decollati sunt. Quomodo autem quis decollatus dicitur, nisi caput a corpore per collum penitus abscidatur *? Sane, etsi quidem non eo, qui hic proponitur, sed altero, qui in jam editis Sanctorum nostrorum Actis adstruitur, modo Catulliacum seu potius ad Catolacensem, ubi modo San-dionysianum oppidum cernitur, vicum fuerit delatum S. Dionysii corpus, id tamen totum ac proin etiam S. Dionysii caput statim ab hujus passione ibidem exstitisse, palam est ex iis, quæ in Comment., Actis jam editis prævio, § X & seq. disputata sunt. Quod si ergo, fuisse inde insignem illam Dionysiani corporis partem ad cathedralem suam ecclesiam ante dictum annum 1191 translatam, Parisienses, seu qui per Parisienses hic designantur, cathedralis apud hosce ecclesiæ S. Mariæ canonici, nulla omnino ratione seu, ut proxime recitatis verbis aperte declaratur, nullo omnino legitimo titulo probarint, enimvero haud satis intelligo, qui hi, id tum fuisse factum, aut sibimet ipsis potuerint aut aliis reddere persuasum. At vero, non titulo qualicumque etiam, sed tali dumtaxat, qui legitimus esset, Parisienses canonicos ad probandam capitis S. Dionysii ad se translationem destitutos fuisse, Rigordus seu scriptor alius, qui, quæ jam dedi, verba in litteras conjecit, sat clare iis insinuare videtur.

[77] Quid si ergo titulus seu ratio, qua ducti, translatum ad se esse S. Dionysii caput, [haud videantur, quam plurimos tamen sibi adversantes] asseruere, San-dionysianis quidem monachis illegitima ac invalida, dictis vero canonicis legitima ac valida sit visa? Ita sane rem habuisse, vel idcirco induco in animum, quod alioquin, non solum dicti canonici, sed & plurimi, qui eis assensere, malæ fidei, quod temere haud faciendum, forent insimulandi. Verum, utcumque etiam forsan valida exstiterit ratio, qua canonici Parisienses impulsi, quod dixi, contenderunt, iis tamen non tantum, cum sub seculi XII finem facere id cœperunt, a San-dionysianis monachis, sed & postea etiam ab aliis contradictum illa in re fuisse, memoriæ proditum invenio. Felibianus in sua abbatiæ San-dionysianæ Historia pag. 209, iis primum, quæ de canonicis Parisiensibus, S. Dionysii caput in ecclesia sua servari asseverantibus, e Rigordo jam retuli, præmissis, iisque præterea, quæ proxime huc a me transcriptis verbis Guillelmus Nangius de S. Dionysii capite in lipsanothecam auream, in qua hodieque servetur, coram Philippo III, Francorum rege, sub seculi XIII finem Matthæi Vindocinensis, San-dionysiani ab anno 1258 ad annum usque 1287 abbatis, cura in San-dionysiana ecclesia transposito, memoriæ prodit, narratis, Gallicis mox, quæ Latina facio, verbis sequentem scribit in modum: Post illud tempus, cum die quopiam, quo S. Dionysii celebratur festum, rex Carolus V in S. Dionysii existeret, decanum eo, cancellarium eruditioresque aliquot ecclesiæ S. Mariæ canonicos accersivit, cumque eis coram omnibus, quibus stipatus erat, primatibus sancti Martyris caput monstrasset, eos, ut veritatem agnoscerent, nec amplius populi, confictum ei cranium pro vero S. Dionysii capite obtrudendo, simplicitate abuterentur, admonuit, simulque, ut quotannis eodem die, cum rex præsens afforet, verum S. Dionysii caput solemni supplicantium ritu circumferretur, injunxit.

[78] [habuere, reque tandem] Ita ille, in margine etiam, quo dictis suis fidem saciat, Caroli VI Chronicon, a Sanæ-dionysiano monacho concinnatum, allegans. Verum, etsi sane ita Carolum V, qui Galliarum ab anno 1364 ad annum usque 1384, quo obiit, solium occupavit, sibi omnino contrarium Parisienses canonici, genuinum Dionysii caput penes se esse contendentes, luculentissime fuerint experti, nec dubitandum sit, quin non tantum San-dionysianos monachos, sed & multos alios sibi adversantes tum habuerint, in antiqua tamen sententia perstitere, idque aliquot annis post sub Carolo VI, Francorum ab anno 1384 ad annum usque 1422, quo obiit, rege, satis ostendere, ut verbis proxime jam datis Felibianus subjungit, addens etiam, inde factum, ut tum canonicos inter & San-dionysianos monachos disputatio, quæ, modo minime servato, agitata utrimque fuit, sit exorta. Hic porro scriptor, qui & quando circiter initium disputatio hæc acceperit, e Caroli VI Chronico supra laudato ad annum deinde 1406, pag. 322 exponit. Gallica, quibus id ibidem facit, verba, Latinitate a me donata, sic sonant: Cum dux Biturigum a San-dionysianis monachis quampiam capitis sancti horum Patroni partem impetrare nequiisset, ad Parisienses, quo voti sui compos fieret, S. Mariæ canonicos, qui penes se esse sancti Martyris caput contra omnem antiquitatis fidem gloriabantur, sese convertit. Hæc illorum opinio jam inde a Philippi Augusti temporibus ac deinde per Carolum V veluti frivola fuerat rejecta. Attamen, cum Carolum VI, qui ad S. Dionysii, quo ibidem pro more suo Sancti festum celebraret, sese contulerat, nudum Sancti caput deosculari voluisse, intellexissent, occasionem hinc instaurandi antiquam contra abbatiæ istius religiosos litem arripuere. Caput, quod S. Dionysii apostoli sui ac primi episcopi esse vulgabant, solemni supplicantium ritu circumtulere, addito etiam, quo, ne quis in diœcesi contrarium sustineret, vetabatur, mandato.

[79] [ad superiorem regni senatum delata,] Eo res processere, ut episcopus, qui capituli sui sententiam erat amplexus, universis diœcesis suæ cathedris San-dionysianis monachis, utut eos inter doctores, professores bacchalaureique, iis adimplendis apti, essent non pauci, interdixerit. Ita hactenus Felibianus. Dissidium porro magis magisque indies, ut idem scriptor ait, partium studio tum effervescebat; verum rex, quo id terminaret malave saltem, inde alioquin secutura, impediret, rei cognitionem decisionemque ad se evocavit, ac utrisque, tam videlicet Parisiensibus canonicis quam San-dionysianis monachis, ne de controversia illa sermonem deinceps facerent, severe inhibuit, cumque regis præcepto utrimque obtemperaretur, res eodem fere, quo ante id fuerat, loco mansit, donec tandem, nonnullis adhuc, quorum etiam Felibianus loco cit. meminit, gestis, ad superiorem regni, qui Parisiis residet, senatum (Parlementum vulgo vocant) delata, ac pluribus annis ibi agitata qualemcumque vi dati abs hoc decreti finem accepit. De decreto hoc Felibianus, Dionysianum archivum in margine citans, verbis Gallicis, quæ Latina facio, in San-dionysiana sua Historia pag. 323 loquitur hunc in modum: Superest decretum, anno 1410 die Aprilis XIX signatum, quo, sancti Dionysii Atheniensis caput penes San-dionysianam ecclesiam, illudque S. Dionysii Corinthiaci penes Parisienses S. Mariæ canonicos esse, fuit assertum. Hinc patet, litem plurium annorum spatio, omni servata juris forma, fuisse continuatam.

[80] Hæc ille; porro, ut mox addit, Parisienses canonici, [cecidere causa,] nihil deinde, quam hic memorat, pensi habita senatorum Parisiensium decisione, controversum, quod penes ipsos exstat, S. Dionysii caput populi venerationi pro genuino S. Dionysii, Parisiensium apostoli primique episcopi, capite exponere perrexere. Sic sane, ut Felibianus ait, videtur habere, idque adhuc quotannis in S. Dionysii Octava seu XVI Octobris die, uti e Spiritualibus ecclesiæ Parisiensis Kalendariis disco, solemnioris Sacri tempore facere solent, & tamen, quam contra San-dionysianum monasterium de sacro illo pignore gesserunt, lis in eorum, uti e jam dictis apparet, favorem haud fuit decisa. Cum enim e duobus duorum Dionysiorum, Corinthiaci videlicet, ac, ut tum putarunt, Atheniensis, capitibus solum esse penes illos prioris caput, senatus-consulto fuerit pronuntiatum, caputque non hujus, sed Dionysii Atheniensis, qui, ut tum putabatur, Parisiensium primus exstitisset episcopus, penes se esse contenderint, enimvero causa illos cecidisse, nemo non videt. Verum, etsi res ita habeat, mihi equidem, rationes, ob quas, quod diximus, contendere, litteris nuspiam inveniri mandatas & ne levissimam quidem vel earum, vel modi occasionisve, qua ad se venisse Dionysii caput, canonici dixerint, a Felibiano fieri mentionem, mirari adhuc subit. Hic quidem scriptor, postquam, qui canonici Parisienses, litis etiam, de qua jam actum, decisione insuper habita, Dionysii, quod habent, caput pro genuino S. Dionysii Parisiensis capite adhuc exponant, narravit, mox subjungit, verosimiliter, ut brevi difficultas illa tollatur e medio seu componatur, haud umquam esse futurum, singulosque ecclesiæ suæ traditionem possessionemque pro sese afferre.

[81] Ast vellem, in quo, quam pro se canonici Parisienses allegant, [nec sanatusconsulto refragandum videtur.] ecclesiæ suæ traditio possessioque sit fundata, definite exposuisset. Silentium istud suspicionem, nescio quam, mihi ingerit, facitque, ut dubitem, an in exponendis omnibus, quod ex ipso jam retulimus, dissidii adjunctis debita sinceritate ac fide ubique utatur. Utut sit, traditio, quam, ut ait, canonici Parisienses laudant, haud citius, ut apparet, quam seculo XII (neque enim ante hoc illi penes se esse S. Dionysii Parisiensis caput, asseruisse leguntur) initium accepit; cum autem rationes, ob quas tum primum asseruisse illud videntur, haud admodum, uti ex authoris, qui seculo XIII floruit, supra huc num. 75 & 76 transcriptis verbis videtur, exstiterint validæ, enimvero, nisi quis mihi hoc secus habere, istique adeo authori, qui San dionysianus monachus exstitit, fidem haud adhibendam, solide probarit, jam memorato, in quantum eo S. Dionysii Parisiensis caput abjudicatum eis fuit, senatusconsulto cum Launoyo de S. Dionysii Vita & Miraculis Observat. XI standum puto, etsi interim, qua ratione ad eos vel ipsummet S. Dionysii Corinthiaci caput venerit, ignarus, esse vel hoc ipsum penes illos pro penitus certo haud habeam, ac præterea, nec S. Dionysii, Parisiensis episcopi, caput penes ipsosmet San-dionysianos monachos existere autumem, si furto his reipsa, ut Ratisponenses contendunt, Sancti nostri corpus sub annum 890 ereptum, eaque, qua volunt, integritate Ratisponam fuerit delatum; quod an verum sit, indagaturi jam nunc sumus.

[Annotata]

* an corpora?

* Adela

* supple non

* an quæ?

* an abscindatur?

APPENDIX ALTERA,
Qua Sanct-dionysianorum in Francia, Ratisponensiumque in Germania monachorum, idem S. Dionysii corpus sibi vindicantium, controversia examinatur.

Dionysius episcopus M. Parisiis in Francia (S.)
Rusticus presbyter M. Parisiis in Francia (S.)
Eleutherius diaconus M. Parisiis in Francia (S.)

BHL Number: 2196

CAPUT I.
Quandonam controversia de S. Dionysii corpore, furto in Germaniam delato, agitata potissimum fuerit, & quid de modo, quo id factum esse, ab anonymo seculi XI scriptore narratur, sit censendum.

[Controversia, qua de S. Dionysii Parisiensis corpore disceptatur,] Etsi quidem, cum primum, quam hic modo examinare aggredimur, controversia Sanct-dionysianos inter & Ratisponenses S. Emmerami monachos esset exorta, Areopagitæ nomine tam hi, quam illi Dionysium, de cujus corpore disceptabant, distinxerint, id tamen dumtaxat fecerunt, quod Dionysium Areopagitam cum Dionysio, qui Parisiensibus fidem annuntiavit illustrique apud hosce martyrio vitam finivit, unum esse atque eumdem, existimarint. Nec aliam ob causam, dum quidam adhuc hodieque S. Dionysium, de cujus corpore sese inter Dionysiani ac Emmeramenses monachi disceptant, Areopagitam appellant, facere id sunt censendi; cum autem res ita habeat, ac duorum illorum Dionysiorum alter ab altero, ut in Comment., fictitiis Dionysii Areopagitæ Actis prævio, probatum dedimus, indubie sit diversus, nec umquam Dionysii alterius, quam qui Parisiensium Apostolus primusque exstiterit episcopus, penes se esse corpus, Ratisponenses S. Emmerami monachi, Sandionysianis contra idem etiam ejusdem Dionysii corpus sibi vindicantibus, contenderint, hic dumtaxat, misso omni de S. Dionysio Areopagita sermone, penesne Sanct-dionysianos, an Sanct-emmeramenses monachos S. Dionysii, Parisiensium apostoli primique episcopi, corpus sit, examinandum, aut certe merita causæ, quam tam hi, quam illi propugnant, expendenda ac suis quæque ponderibus libranda. Rem ipsam aggrediamur, ac, quo melius ratione & via procedat oratio, ab ipso statim initio, quandonam potissimum, de qua hic sermo, controversiam agitari contigerit, lectori ob oculos ponamus, mox addituri etiam, quid de modo, quo S. Dionysii corpus e Francia in Germaniam furto fuisse delatum ab anonymo seculi XI scriptore narratur, sit censendum.

[2] Reginwardus, qui Ratisponense S. Emmerami monasterium anno 1049 abbatis munere moderari incepit, [Ratisponæ corpore, quod inscriptiones adjunctæ] combustam monasterii sui ecclesiam instaurare aggressus, præter exspectationem in Occidentali hujus parte in muro, e quo calx tollebatur, tres invenit lateres, qui incisis litteris, asservari ibidem S. Dionysii corpus, testabantur, idque etiam deinde, lapidibus istis seu lateribus remotis, duobus in scriniis, quorum alterum caput, alterum reliqua membra complectebatur, fuit inventum. Ita fere in sua de S. Dionysii corpore e Gallia in Bavariam translato Dissertatione, anno 1750 Ratisponæ typis vulgata sæpiusque a nobis adhuc hic laudanda, pag. 51 & seq. celsissimus Emmeramensis princeps ac abbas Joannes Baptista, non uno etiam ejusdem Dissertationis loco indicans, memoratam corporis, quod esse Dionysii, præfixi testabantur lateres, inventionem anno 1052 contigisse. Verum OEfelius Rerum Boïcarum Scriptorum tom. 1, anno 1763 Augustæ Vindelicorum in lucem emisso, pag. 46 e vetustissimis bibliothecæ Bavaricæ membranis exhibet breve Bojoariæ chronicon, ab anno Christi 732 ad annum usque 1062 deductum; licet autem hoc, quod a monacho Emmeramensi anonymo seculo, ut apparet, XI fuit conscriptum, cœnobii S. Emmerami combustionem ad annum 1062 diserte notet, nullam tamen incendii alterius, quo antea adhuc circa annum 1052 S. Emmerami seu monasterium seu ecclesiam absumi contigisset, mentionem facit. Adhæc apud eumdem OEfelium Rerum Boïcarum tom. proxime cit. a pag. 148 usque ad pag. 242 exstat episcoporum, qui a seculi VII usque ad seculum XVI provectum Ratisponensem sedem occuparunt, Catalogus, in tres libros divisus; etsi autem Catalogi hujus author Laurentius Hochwartus lib. 2, cap. 18, S. Emmerami ecclesiam haud diu admodum ante Leonis IX Papæ Ratisponam, qui, ut infra videbimus, anno 1052 accidit, adventum incendio fuisse vastatam, memoriæ prodat, postea tamen id quodammodo tacite retractans sub ejusdem capitis finem sic scribit: Quamquam multa sunt hoc cap. dicta, tamen de S. Dionysio ob perpetuam rei memoriam certiora sunt hic adnotanda.

[3] Corpus S. Dionysii martyris beatus Tuto episcopus cum post Arnulphi mortem accepisset, [esse S. Dionysii corpus,] Gallicas insidias timens, venerabiles Martyris reliquias cum excisis in lateres litteris, ne per incendium res aboleretur, in murum Occidentalem templi conclusit, suo tempore revelandas. Commodum vero tunc Reginbardus abbas, nescio quid exstructurus, sub Gebhardo (ab anno scilicet 1036 ad annum usque 1059 aut 1060) episcopo Ratisp. III murum dejicit: Lipsana cum excisis lateribus reperit, hos cum aliis in testimonium producit, Pontificem Romanum ad rem confirmandam inducit. Reginwardus itaque, seu, uti hic ab Hochwarto vocatur, Reginbardus, non ecclesiæ, quæ incendio fuisset vastata, a se instauratæ, sed muri tantummodo, ob aliud quid exstruendum dejecti, occasione corpus, quod lateres, in muro illo ante hoc positi, S. Dionysii corpus esse indicabant, invenisse ab Hochwarto, ut apparet, asseritur. Et vero, muri dejecti occasione dumtaxat Reginwardo id obtigisse, vel e solo, quod proxime laudavi, quodque, circa annum 1052 combustam adhuc fuisse S. Emmerami ecclesiam, non notat, antiquissimo Bojoariæ chronico verosimile apparet; cum autem, uti hinc consequitur, in assignanda, qua corpus illud fuit inventum, occasione Emmeramensis mox laudatus princeps & abbas Joannes Baptista verosimiliter erret, fit hinc, ut, ne in anno 1052, quo inventionem illam evenisse ait, pariter errarit, sit verendum. Utut sit, hanc equidem, utpote haud diu ante Leonis IX Ratisponam, qui, ut dictum, anno 1052 locum habuit, adventum factam, seculo circiter undecimo medio evenisse, omnino est certum.

[4] [furto a Giselberto, Ebulone S. Dionysii] Nec minus est certum tum quoque tres lapides seu lateres, corpori invento seu scriniis id complectentibus præfixos, qui characteribus sibi impressis, esse illud Dionysii corpus, faciebant testatum, fuisse in muro repertos. Tres illi lateres seu cocti e luto lapides hodieque in S. Emmerami monasterio religiose asservantur. Ac inscriptiones quidem, dictis characteribus expressas, quas præferunt, Cælestinus Emmeramensis abbas in Opere, quod seculo proxime elapso edidit ac S. Emmerami Mausoleum inscripsit, publici juris primum fecit; deinde vero easdem Chalcographo imitandas dedit ac porro æri incisas in sua supra laudata Dissertatione pag. 116 exhibet celsissimus princeps ac Emmeramensis abbas Joannes Baptista. Eas, prout apud Cælestinum abbatem exstant, hic exhibeo. Prima sequentibus concipitur verbis: Emmeramus Aquitan. Dionysius Areopag. hic requiescit sub Arnulpho imperatore & Odone R.; secunda vero hisce: Sub Ebulone abbate mon. sci. Dionysii Gisalbertus furavit; ac tertia demum istis: Furatus est V. N. Jul. Huc venit II. N. Dece. temp. Tuton. epi. Georgius ab Eckhart in contextis a se de Rebus Franciæ Orientalis Commentariis tom. 2, pag. 746 sic scribit: Gisalbertus dicitur S. Dionysii reliquias furatus esse sub Ebulone abbate S. Dionysii. Ebulonis nomen alii, quam coætaneo homini in Germania notum fuisse vix potuit. Martius ille Ebulo vel Ebolus anno 886 abbas S. Dionysii factus est & anno 893, VI. Idus Octobris, Rheginone aliisque monumentis testantibus, obiit. Tuto episcopus Ratisponensis creatus est anno 894. Cum igitur sub Ebulone abbate V. Non. Julii ablatus sit Galliæ S. Dionysius, & quidem II Nonas Decembris tempore Tutonis episcopi Ratisbonam venerit, statuendum est pium hoc furtum anno 893 factum, & S. Dionysium ecclesiæ S. Emmerami anno 894 illatum fuisse.

[5] [abbate, surreptum, ibique, Tutone episcopo.] Ita ille. Ac recte quidem, cum Ebulo, quo existente Dionysiano abbate, S. Dionysii corpus furto surreptum in secunda e jam datis inscriptionibus asseritur, ultra annum 893 vitam haud protraxerit, furtum illud, si locum umquam habuit, ante annum 894 statuit. Verum, cum idem Ebulo jam inde ab anno 886 S. Dionysii abbas exstiterit, Tutoque, quo existente Ratisponensi episcopo, S. Dionysius ad S. Emmerami ecclesiam venisse in tertia e supra huc transcriptis Inscriptionibus traditur, ab anno 894 ad annum usque 931, ut Mabillonius Sæc. V Benedict., part. 1 ostendit, Ratisponensi ecclesiæ præfuerit, secundæ & tertiæ e duabus dictis Inscriptionibus veritas nullo omnino, ut consideranti patescet, modo exigit, ut Dionysius nec citius, quam anno 893 Dionysianis ereptus, nec serius, quam anno 894 ad S. Emmerami ecclesiam venisse statuatur. Ut quid ergo primum quidem definito anno 893, postremum vero definito anno 894 statuendum, verbis jam nunc datis laudatus Eckhartus affirmat? Id hic scriptor, qui, si Tuto jam inde ab anno 893 Ratisponensium fuisset episcopus, Dionysium hoc ipso anno non tantum Gallis ereptum, sed & ad S. Emmerami ecclesiam venisse, etiam statueret, idcirco indubie facit, quod Dionysiani corporis furtum, non Arnulpho imperatori, sed soli Giselberto, qui etiam sacrum illud pignus ecclesiæ Emmeramensi donarit, attribuat, quodque, cum adeo a Giselberto, ut putat, Dionysius & Galis ereptus & ad S. Emmerami ecclesiam fuerit delatus, postremum hoc abs illo, minima dumtaxat, quam potuit, posita post furtum mora, patratum existimet. Audi, qui statim post verba proxime recitata loquatur: Gisalbertus, inquit, sine dubio, ne detegeretur atque in itinere comprehenderetur, ambagibus usus est, &, cum dubius hæreret, ubi sacrum thesaurum deponeret, illum per aliquod tempus apud se secreto detinuit. Cum vero nulla ecclesia Arnulfo tunc charior atque in Bajoaria clarior esset, quam illa S. Emmerami Ratisponensis… Gisalbertus reliquias S. Dionysii non alibi magis honorifice, quam Ratisbonæ, requiescere posse credidit, easque ad regiam hanc urbem deportavit.

[6] Verum an Eckhartus, Dionysium ab Arnulpho imperatore nec furto Gallis ereptum, [haud tamen, si Eckharto assentiendum, Arnulphi imperatoris dono,] nec Emmeramensi ecclesiæ donatum, recte statuit? Cum vel hoc vel illud ab Arnulpho fuisse factum, nullis omnino litterarum monumentis, anno 1050 anterioribus, consignatum inveniatur, neutrumque etiam in jam datis inscriptionibus asseratur, enimvero Eckharto penitus hic refragari haud velim. Attamen cum, Dionysium per Arnulphum imperatorem & Gallis surreptum & ad S. Emmerami ecclesiam translatum fuisse, Ratisponenses Leoni IX Papæ in litteris, hujus nomine inscriptis infraque hic recitandis, dixisse asserantur, quid ni, si Dionysiani corporis furtum locum umquam habuit, Arnulphus imperator, qui, quemadmodum recte opinatur Eckhartus, Lutetiæ Parisiorum numquam fuit, Dionysium Gallis eripuisse dici queat, non quidem quod ab ipsomet, sed quod ex ejus imperio a Giselberto furtum illud fuerit patratum? Sane, quod quis imperio suo per alium facit, facere id per se non immerito censetur. Atque hæc de Dionysiani corporis furto dicta sunto; quod autem ad corporis ejusdem donationem jam spectat, hanc Emmeramensi monasterio ab Arnulpho non fuisse factam, Eckhartus statuit, quod Arnolfus, e comite Vochburgensi S. Emmerami monachus, accurate dona, quæ in S. Emmerami ecclesiam Arnulphus imperator contulit, recensens, ne verbulo quidem Dionysiani corporis meminerit. Ast ob hoc Arnolfi seu, ut ab aliis vocatur, Arnoldi silentium necessario, quod hic Eckhartus statuit, statuendum haud esse, ex infra dicendis patescet. Quod si tamen quisquam, quæ prolaturus ibidem sum, haud probans, sacri illius pignoris & furtum & factam monasterio Emmeramensi donationem, non Arnulpho, sed soli Giselberto adscribere cum Eckharto perrexerit, vehementer ei reluctari mihi animus non est. Et vero ita comparatus cur non sim?

[7] [in S. Emmerami ecclesia locatum fuisse, indicabant,] Dionysii e Gallia in Germaniam translatio lateribus seu lapidibus tribus num. 4 hic memoratis præcipue innititur, illamque Inscriptiones, hisce incisæ, Arnulphi tantum tempore, at non item rem ipsomet hoc principe vel agente vel jubente, factam fuisse produnt. Opinio quidem, quæ Dionysium ab Arnulpho ecclesiæ Emmeramensi datum statuit, in litteris etiam, Leonis IX Papæ nomine inscriptis, infraque hic recitandis, seu potius in Ratisponensium, quæ medio circiter seculo XI obtinuit, traditione est fundata; verum hanc tum adhuc puram nec adjunctis falsis, ex infida vulgi fama natis, auctam ac porro fœdatam fuisse, pro certo quis asserat? Quis, quæso, inscriptiones, quæ eidem opinioni etiam adstipulantur, quæque, priusquam, quod supra memoravi, corpus a Reginwardo abbate inveniretur, in Emmeramensi, ut mox videbimus, ecclesia exstitisse perhibentur, fuisse statim post advectum ad hanc idem corpus positas nec multo serius e traditione, jam eo, quo mox dixi, modo corrupta, confectas, sat solide vel utcumque dederit probatum? Verum, utcumque res hæc habeat, corpus equidem, quod Dionysii esse, Ratisponenses arbitrantur, Tutone Ratisponensium jam episcopo, Ratisponam, ut tertia e supra huc transcriptis inscriptionibus fidem facit, ad S. Emmerami ecclesiam venit; Tuto autem id postea, ne vel a Gallis, sacrum thesaurum sibi ereptum recuperare forsan conaturis, dolo ac fraude surriperetur, vel ab Hungaris, sub seculi X initium in Bavariam frequenter irrumpentibus, profanaretur, Emmeramensis ecclesiæ muro, additis etiam, quos supra memoravi, tribus lateribus, inclusit.

[8] [sub annum 1050 invento, agitata] Ast, cum tantummodo, ut apparet, pauci admodum, ne proditione forsan sacræ reliquiæ detegerentur, occultationis hujus conscii fuissent, locus sensim, quo fuerant absconditæ, in oblivionem venit, donec tandem occasione, quam supra exposui, a Reginwardo abbate una cum corpore, quod complectebatur, sub annum 1050 fuit detectus. Ita unanimi fere consensu omnes, qui S. Dionysium e Francia Ratisponam ad S. Emmerami ecclesiam furto translatum, contendunt. Porro etsi quidem, priusquam, quod ante memoravi, corpus una cum supra datis, quæ, id esse Dionysii corpus, indicabant, inscriptionibus a Reginwardo abbate seculo XI circiter medio inveniretur, res ita, ut jam dixi, haberet, diversæ tamen in Ratisponensi S. Emmerami ecclesia, si in præfata sua Dissertatione cap. 5 Joannes Baptista Emmeramensis abbas recte scribat, inscriptiones aliæ, imo & picturæ, parietibus impressæ, quæ, ibi asservari S. Dionysii corpus, non obscure docerent, fuerint inventæ. Ac mihi quidem tales etiam jam tum reipsa ibi exstitisse inscriptiones ac picturas, sat verosimile apparet; verum, utcumque id habuerit, rumor tamen de S. Dionysii corpore, Dionysianis surrepto atque e Francia in Germaniam delato, hactenus haud late admodum, quod, quo id in Emmeramensi ecclesia loco jaceret reconditum, ignoraretur, per Germaniam ac Galliam sese diffuderat; ast is, dum a Reginwardo, quod dixi, corpus fuerat inventum, magis magisque statim, majori etiam forsan, quam par esset, cum strepitu rem fama vulgante, invaluit, ac, Emmeramensibus monachis, penes se esse S. Dionysii Parisiensis corpus, ubique prædicantibus, quaquaversum sparsus male admodum, ut apparet, Gallos affecit, auribusque minime æquis per eos fuit exceptus. Quam verum id sit, ex iis, quæ jam nunc subdo, patescet. Leo IX Papa anno 1052, quo pacem inter Andream, Hungariæ regem, Henricumque IV imperatorem componeret, in Germaniam venit, eodemque anno, ut Pagius in Romanorum Pontificum Breviario, aliique ad eumdem annum recte docent, Ratisponam venit.

[9] Ibidem porro non tantum S. Wolfangum, sed etiam S. Erhardum in Sanctorum numerum retulit, [quam maxime fuit,] ac, ut nonnulli addunt, sedulo etiam, essetne, an non, penes Emmeramenses monachos S. Dionysii, primi Parisiensium episcopi, corpus, examinavit. Nec id examinarit tantum, verum etiam, si Germanis fides sit, sacrum illud pignus, Gallis furto ereptum, penes Emmeramenses monachos esse, datis ad Henricum, Galliarum regem, litteris declararit. Galli quidem, litteras hujusmodi a Leone datas fuisse, passim eunt inficias; verum, rectene, an secus, lectoris erit ex infra dicendis statuere. Alia interim ex parte Henricus I, Francorum rex, rumoribus de corpore, Ratisponæ in S. Emmerami ecclesia per Reginwardum abbatem invento, ad sese eo modo, ut dubitari de eorum veritate non posset, delatis, ne eorum forsan, qui id S. Dionysii, Parisiensium Apostoli, corpus esse asseverabant, opinio serperet latius, scrinium seu loculum, in quo olim a Dagoberto I, Francorum rege, depositum fuisse S. Dionysii corpus credebatur, publice reserandum, sacrasque illi inclusas reliquias frequenti multitudini solemnitate quam maxima ostendendas curavit. Id omnino, uti infra docebo, est certum nec ab ullo revocatur in dubium; ut sane controversiam, qua de S. Dionysii corpore Dionysiani & Emmeramenses decertant, tum potissimum, cum corpus, quod Dionysii esse inscriptiones adjunctæ indicabant, seculo XI circiter medio Ratisponæ in S. Emmerami ecclesia fuisset inventum, contigerit agitari.

[10] Porro Galli, instituta, quam dixi, loculi seu scrinii Dionysiani visitatione, [Gallisque, Dionysii corpus eripi sibi] non tantum, non esse inde S. Dionysii corpus sublatum, sed nec surripi potuisse, audacter (rectene an secus, dicenda aperient) asseruere. Ac postremum quidem istud potissimum e loco munito, quo sacrum illud pignus summa cum cura custoditum semper fuisset, videntur contendisse. Certe Haymo, qui, quemadmodum infra videbimus, jam memoratam corporis Dionysiani visitationem seu detectionem sub seculi XII finem descripsit, Haymo, inquam, seu potius Galli illi, quos hic in lucubratione, qua id fecit, loquentes inducit, ita in hac apud Felibianum ad Sandionysianæ Historiæ calcem cap. 5 loquuntur: Sicut didicimus plurimorum autentica sententia, quos in litteralium atque liberalium disciplinis studiorum majoris utilitatis ac pretii aiunt esse in nostra patria, in regis Dagoberti evidentissime reperitur Gestis descriptum, quemadmodum memoratum Sanctum (Dionysium nempe) cum duobus sociis honorifice posuerit in seriniis argenteis, artificiosissimarum serarum atque obicum mirifica atque subtili diligentia, ut adhuc hodieque videri potest, interius munitis. Collocavitque post altare in cripta tantæ profunditatis, ut usque ad genua omnino se intromittat, si quid inde voluerit abstrahere aliquis. Quin etiam, antequam ad corpora Sanctorum perveniatur, criptula quædam aureis gemmis extrinsecus decorata habetur, in qua duabus seris diligenter munita Dominici clavi & coronæ condita servantur pignora, nulloque alio aditu præter hunc scrinia Sanctorum videri, aut ab aliquo possunt ullatenus tangi. Ecce, quomodo corpus sancti Dionysii munitum nulla adimi possit arte latronum.

[11] [haud potuisse, contendentibus, tum quoque modus, quo id] Ita illi; ut sane ne potuisse quidem furto surripi S. Dionysii corpus, Galli tam e loco munito, quo esset reconditum, quam e summa, qua semper fuisset custoditum, cura tum contendisse videantur. Hinc porro, ni fallor, tum etiam factum, ut Germani, quo non tantum habere potuisse, sed & re ipsa habuisse locum Giselberti furtum, ostenderent, in rationem, qua committi id & potuisset & commissum re ipsa fuisset, adhibita omni cura, studiosissime indagarint. Qualemcumque saltem ita autumandi ansam præbet Emmeramensis supra plus semel jam laudatus abbas Joannes Baptista. Hic enim celsissimus author ad suæ de Dionysio Ratisponam translato Dissertationis calcem exhibet lucubrationem, vel haud diu post vel sub seculum XI medium, uti e mox dicendis patescet, conscriptam, in qua Opusculi hujus scriptor anonymus non tantum S. Dionysii e Gallia translationem, sed & rationem, qua hæc fuerit peracta, evolvit. Fuisse autem vel haud diu post, ut jam dixi, vel sub seculum XI medium lucubrationem illam exaratam, certum idcirco atque indubitatum apparet, quod ad mox dictæ Dissertationis calcem præferat seu sibi præfixam habeat epistolam, ab eodem scriptore anonymo Reginwardo abbati, qui, quemadmodum laudatus Emmeramensis abbas Joannes Baptista in suis in epistolam illam Annotationibus docet, ab anno 1049 usque ad annum 1064 S. Emmerami monasterio præfuit, inscriptam. Porro in hac scriptor ille anonymus, qui in titulo præfixo presbyter vocatur, sese, qui S. Dionysii ossa Parisiis surrepta atque e Gallia Ratisponam fuerint translata, lubentissime litteris, prout ab co Reginwardus petierat, commendaturum esse, statim ab initio promittit ac deinde id partim e litteris, ab ipsomet Reginwardo ad se missis, partim e notitiis, quas a Gallorum (apud hosce enim, ut ait, aliquamdiu fuerat moratus) sapientissimis ac veracissimis viris acceperat, exsecutioni sese mandaturum, declarat.

[12] [factum sit, a scriptore anonymo per lucubrationem, partim quidem,] Verum, rectene, ac veritate ubique servata, id præstitit? Id equidem mihi haud apparet. Neque vero is, utpote non pauca parum admodum verosimilia, imo & ab omni prorsus veri specie abhorrentia scribens, fidem ullam in rebus, diu ante ætatem suam gestis, quas sine antiquiori dictorum suorum vade refert, sibi adjungit. Ut autem, an merito ita arbitrer, dispicere ipsemet per se studiosus lector queat, partim saltem præfatam, qua, quod dixi, anonymus ille, natione, ut apparet, Germanus, presbyter fecit, lucubrationem, plerisque tamen, quæ huic insuper immiscentur, ineptiis omissis, compendio hic exhibeo, mox etiam deinde, quæ in illa potissimum displiceant, subjuncturus. Omnia itaque, quæ ad institutum nostrum hic faciunt, lucubrationis illius capita, in compendium majorem partem redacta, eo fere recidunt. Arnulphus imperator, quo Carolo Simplici, Francorum regi, qui, ab Odone, a Gallis in regem assumpto, e regno secedere compulsus, Coloniam Agrippinam advenerat, ac ab eo, ibidem tunc commorante, auxilium adversus hostes supplex rogarat, suppetias ferat, maximo cum exercitu in Galliam ingreditur, civitates regni hujus non paucas expugnat, moxque tamen, etsi armis ejus ubique Galli cedant, muneribus ab Odone delinitus, in concionem & hunc & Carolum adducit, simulque, ut Odo quidem in Gallia regnare pergat, Carolus vero, ibidem dumtaxat post Odonem regnaturus, in Burgundiam secedat, decernit, ac, rebus ita compositis, cum Odone Parisios usque, quo ibidem hune solio denuo imponat, cum exercitu suo progreditur, castra prope hanc civitatem per tempus aliquod metatur, Odonem, exercitus sui legionibus sex auctum, contra Normannos, Galliam vastantes, mittit, ad Dionysianam ecclesiam, quo sanctum loci hujus patronum veneretur, accedit, ab Ebulone abbate honorifice excipitur, cælestemque Dionysii Hierarchiam, quam ab hoc accipit, animo attento in castra reversus evolvit.

[13] Hinc sacrum scriptoris adeo sublimis corpus e Gallia in Germaniam asportandi desiderio accenditur, [quod hic datur,] cum Giselberto id communicat, ac abs hoc, quanta Dionysii corpus cura servetur, vixque fieri posse, ut arte ulla surripiatur, edoctus, consilium, quod hic ei præbet, amplectitur, Giselbertum, perduellionis seu proditionis ex composito accusatum, coram San-dionysiano abbate Ebulone, consanguinitate ei conjuncto, extremo supplicio damnat, hocque nihilominus ac aliis intercedentibus Gallis, Giselberto, in speciem reo, veniam concedit. Hic, rebus ita constitutis, magna prius ab Arnulpho, quo, quod meditabatur, corporis Dionysiani furtum exsequi possit, pecuniæ summa donatus, ad S. Dionysii monasterium, tamquam ad asylum, cum Ebulone abbate, sanguinis nexu sibi conjuncto, secedit, propositum monachi ibidem induendi simulat, pecuniæque, quam secum attulerat, parte altera communitati, altera Ebuloni abbati hunc in finem oblata, tertiæ supra ipsum S. Dionysii tumulum ponendæ obtentu locum sibi, quo hic situs esset, monstrari tandem ægre impetrans, ab Ebulone abbate noctis tempore in cryptam, in qua SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii corpora jacebant recondita, per aditum occultum introducitur, diversas ibi tumbas marmoreas conspicatur, sed, in quanam ex hisce S. Dionysii corpus jaceret, incertus, tumulum seu tumbam, quæ id complecteretur, sibi aperiri petit, idque etiam demum largitionibus & precibus ab Ebulone consecutus, sanctissima Dionysiani corporis membra, dimoto non sine ingenti labore tumbæ operculo, intuetur, cumque, jacere in hac S. Dionysii corpus, charta prope caput inventa, fidem faceret, pecunia, quam supra id ponere se velle simularat, sacras sancti Martyris exuvias honorat precesque ad Sanctum fundit.

[14] Mox porro post crypta egressus ac jam omnia, quæ ad tuto patrandum, [compendio,] quod meditabatur, facinus nosse desiderarat, apprime noscens, convivium, ad quod abbatem monachosque invitarat, diligentissime parat, id deinde juxta ac subsecutam cœnam diutissime protrahit, omnibusque cibo & potu oppido onustis hincque cubitum concedentibus, ipse, ut sibi nocte illa in ecclesia excubare fas sit, ab Ebulone postulat, idque simulata pietatis specie adeptus, loci sacri custodibus vinum magna copia propinat hisque inde in somnum resolutis, Giselbertus, jam omnia tuta videns, instrumentis, quæ, capsellæ inclusa, afferri ad sese librorum specie jusserat, primum cryptæ, quæ Sanctorum nostrorum tumulos complectebatur, claustra ac deinde tumbam, in qua S. Dionysii corpus jacere modo supra relato didicerat, effringit, sacra Dionysii ossa inde rapit, duabus peris imponit, hisque onustus sine mora ad locum, quo equum sibi paratum teneri jusserat, se confert, atque in hunc prosiliens concito cursu Arnulphi castra petit, eique, quam expetierat, sacram prædam tradit in manus, ac ab eo pro meritis exceptus mox cum sacris furto surreptis S. Dionysii reliquiis, quo in tuto hæ ponantur, e Gallia in Germaniam, quingentis ei ad custodiam adjunctis equitibus, dimittitur. Imperator, qui nihilominus e S. Dionysii reliquiis os, quod in manu (ipsa hæc usui infra adhuc futura scriptoris anonymi verba sunt) medium connectit brachio digitum, penes se retinuerat, haud ita dudum post ab Ebulone abbate convenitur.

[15] [partim vero ipsismet, qua] Cryptæ scilicet, in qua Dionysii, Rustici & Eleutherii corpora jacuerant, claustra distorta, tumbamque Dionysii, comparente nuspiam Giselberto, perruptam sanctique Martyris ossibus orbatam, ecclesiæ custodes mane hanc lustrantes invenerant, dumque horum omnium mox Ebulonem reddidissent certiorem, hic id, quod res erat, subodoratus, absque ulla mora ad Arnulphi castra se confert, imperatoris tentorium audacter ingreditur; ut surreptum Dionysii corpus sibi restituatur, inclamat, dumque deinde, clamoribus nihil proficiens, imperatori, ut sacrum illud restituat pignus, demisse supplicat, Arnulphus, sese id facturum negans, Ebuloni tamen, si hic ei pretiosum Euangeliorum librum, in abbatia sua exstantem, tradiderit, consilium sese, quo omni e corporis Dionysiani furto ei oborta angustia eximatur, daturum esse, pollicetur, dumque, libenti sese animo id facturum, Ebulo respondet, imperator mox, quod spoponderat, consilium ei suggerit. Id aliaque nonnulla, quæ in dicta lucubratione adhuc occurrunt, singularia adeo ac mira, pene dicam, ridicula sunt, ut ea omnia ipsismet, qui hanc litteris mandavit, scriptoris anonymi verbis recenseri præstet. Sic habent: Imperator dixit: Celeri cursu monasterium repetito, fratresque convocans dicito, te apud me S. Dionysii corpus reperisse, quod apostata Gisilbertus furto sublatum mihi attulisset, ut in gratiam eo pacto rediisset, sed me ipsum cum dedecore abjecisse, sanctas vero reliquias, ipso fuga dilapso, mecum retinuisse, tibique, ni abnuant, condicto pretio redditurum esse.

[16] [recitantur,] Deinde, paucis senioribus adhibitis, clam sepulchra Sanctorum accedito, & Sociorum Dionysii unum vel alicujus Martyrum, quorum numero abundas, sepulchro membra levato, & palam librum, clam reliquias ad me in castra deferto. Meum est tibi parare duas ex corio peras, his, in quibus Dionysii corpus allatum est, simillimas; has sanctis reliquiis, quas attulisti, infareiri facio; quibus unum, quod penes me retinui, Dionysii sancti membrum admiscens tibi contrado. Namque per sinecdochen pars accipitur pro toto, ut possis sacramento confirmare, te vere Dionysii corpus receptum tenere. Sic onustus palam nostro comeatu tripudians e castris domum contendito; quo dum perveneris, alacris in ambonem conscendito, furentique populo nuntiato, te quemdam erroneum & apostatam a me extrusum & proscriptione mortique damnandum jure propinquitatis eruisse, simulque conversionem mentitum, in monasterium te suscepturum, ipsum tibi Dionysii reliquias furto rapuisse, ut tali dono nostram gratiam redintegrasset, quem ego in vinculis injectum malo vellem cum exemplo ut periret, elapsum fuga disparuisse. Te vero tanti libri pretio donassem Dionysii corpore sancto. Accepto ergo tanto solatio tantoque consilio, celer monasterio revolat abbas Ebulo, fratres celerius convocavit, eisque augusti erga se munificentiam retulit, qui omnes pro hoc beneficio non solum, quem postularet, librum concedendum, sed etiam Galliæ, si postularet, suadebant dimidium regnum. Post hæc cum senioribus, de quorum fide & taciturnitate securus erat, cryptam latenter intravit, & alterius Sancti ossa sepulchro levavit pro Dionysii ossibus deferenda, sed & venerabilis cujusdam viri ossa, ne locus vacuus appareret, ipso vacuato sepulchro relocavit.

[17] His ergo ita patratis, uti condictum erat, ad augustum in castra recurrit, [scriptoris ver bis] cui offert librum, recipiens clam concambiendo ipsis, quas advexerat, reliquiis immixtum Dionysii membrum. Quæ tunc abbas Ebulo læto suscipiens collo, clero populoque comitatus sancto loco reportavit, moxque in ambonem conscendens qualiter sanctas reliquias perdiderit, qualiterque receperit furenti populo (jam enim, fama vulgata, Parisiensis plebs confluxerat) pronuntiavit. Ergo membrum jam dictum, ut in pulpito stabat, vere Ariopagitæ Dionysii hoc corpus esse, sacramento firmavit. Deinde utrum veteri sepulchro corpus sanctissimum recondi placeret, cautiusve locari in medium contulit. Quibus simul acclamantibus, cautius debere locari, in aspectu multitudinis ipsa membra scriniolo imposuit plumbeo, hocque argenteo. Talia sunt, quæ huc transcribenda duxi, ipsamet laudati scriptoris anonymi verba. Hic porro, post pauca adhuc subjungit: Sic Dionysii ossa Parisius sublata, sic de Gallia sunt translata, sic eaque tali artificio imperator Arnolphus acquisivit, sic mira astutia omnes motus composuit; ac deinde, Arnulphum quinto, postquam ea, quæ jam dicta sunt, gesta essent, die e Galliis suo cum exercitu recedere cœpisse, præfatus, lucubrationis suæ cap. ultimo sequentem deinde adhuc loquitur in modum: Quamdiu Arnolphus incolumis vixit, sancti Dionysii ossa secum retinuit. Tandem morbo correptus, quando finem sibi imminere sensit, Dionysii ossa sancti Emmerami monasterio perpetualiter servanda tradidit una cum Euangeliorum libro, quem præmisimus…

[18] Tunc Tuto, Ratisbonensis præsul, præcavens Gallicas insidias, [hic exhibitam, fuit adductus; verum is] & ne qua præpotens persona inde sanctas reliquias præriperet, strenue præcavit. Nam omnes, hujuscemodi rei conscios, ne quis Dionysii ossa proderet, sacramento constrinxit, dicens, cum tempestivum fuerit, hæc oportunius prædestinatio divina revelabit. Ergo sancta ossa vili scriniolo recondens in sarcophago posuit, rem tamen tribus tabulis cocti lateris incisam per elementa memoriæ mandavit, hasque Occidentali parte muro inclusit… Sic Dionysii ossa Ratisponam sunt locata. En, erudite lector, egregium sane modum, quo S. Dionysii corpus e Gallia in Germaniam ac Ratisponam deinde, si anonymo præfatæ Lucubrationis scriptori fides sit, fuerit translatum. Verum de modo illo quid censendum? Scripter, a quo traditur, medio circiter, ut jam supra docui, seculo XI floruit, translatioque, quam memorat, sub annum, ut infra docebo, 890, si locum umquam habuit, evenit; cum autem ita habeat, vixeritque adeo abs hac sesqui amplius seculo remotus, unde, quæso, modum, quo factam ait, habuit perspectum? Sese quidem, quomodo de Gallia translatus sit Dionysius, & quis eum furto Parisius tulerit, … tam ab ipso Parisiensi abbate, quam & ab aliis, quorum contubernio diu delectatus sit, ipsius monasterii fratribus audivisse, in sua supra laudata ad Reginwardum abbatem epistola affirmat. Verum, S. Dionysii corpus furto ad se e Gallia translatum, Germanis seculo circiter XI medio confidentius, quam ante fecerant, asseverantibus, id Galli, ut jam dictum, ac maxime Dionysiani monachi iverunt inficias.

[19] [ob ea, quæ] Eodemne ergo hi tempore rationem etiam, qua id ipsum, quod factum esse Germanis negabant, factum re ipsa sit, hospitem suum, utut natione Germanum, edocuerint? Quod si ita habuit, oportet sane, ut non tantum maximam a Gallis sacerdos ille Germanus anonymus inierit gratiam, verum etiam ut insignem plane apud illos fidem sibi compararit. Et vero, si, ut Dionysium vel ipsemet e Bavaria in Galliam reduceret, vel rationem, qua Ratispona auferri is posset, suggereret, interdum ab eis, facta etiam, ut ait, mercedis haud mediocris spe, fuerit rogatus, haud parva certe ei apud illos fides exstiterit. Res itaque, ut prodit, habuerit, fuerintque adeo Dionysiani monachi, quod diffitebantur publice, hospiti suo clam &, quemadmodum hic in sua mox laudata epistola loquitur, secretius confessi, ea equidem omnia, quæ ex hisce ille, sive de ipsamet S. Dionysii in Germaniam translatione, sive de modo, quo hæc facta sit, audivit, in sola, uti haud obscure in eadem epistola indicat, traditione erant fundata; hanc autem genuinam & veram non fuisse, vel ex eo liquet, quod scriptor anonymus, qui, adhibitis, quæ ex hac, ut indicat, manabant, monachorum illorum relationibus, suam de Dionysii translatione lucubrationem, compendio majorem partem supra exhibitam, contexuit, haud parum in hac a veritate historica aberret. Ut id probatum dem, e multis, quibus in hanc peccat, erratis tria dumtaxat, brevitatis ergo missis reliquis, adduco.

[20] [hic proferuntur] Pretiosum Euangeliorum librum, de quo plura infra, Emmeramensi monasterio ab Arnulpho imperatore, morti jam proximo, datum fuisse, num. 17 huc transcriptis verbis scribit; verum id fuisse multo citius, a principe isthoc factum, certum omnino, uti ex infra dicendis patescet, ex Arnolfo, qui, seculo XI monachus Emmeramensis e comite Vochburgensi factus, S. Emmerami miracula in litteras anno circiter 1030 conjecit, efficitur. Fateor quidem, rationem, qua S. Dionysii e Gallia translationem factam refert, minime ex hoc errato convelli; verum id e duobus aliis jam nunc memorandis fit. Quæcumque in compendio jam dato ac nominatim verbis num. 16 & 17 jam recitatis de Ebulone, S. Dionysii abbate, refert, necessario exigunt, ut hic tunc, cum Arnulphus imperator, seu potius Germaniæ rex, Carolo Simplici, quod anno, uti inter omnes convenit, 893 factum, suppetias tulit, in S. Dionysii monasterio exstiterit; verum Ebulo, uti apud Chesneum tom. 3 Galliæ Scriptorum ad annum 892 & 893 Annales Metenses docent, anno 892 in Aquitaniam jam secesserat, ibique ad obitum usque, qui anno 893 evenit, arma adversus Odonem gessit. Adhæc Arnulphum imperatorem, quo Carolo Simplici, qui, regno pulsus, ejus adversus Odonem auxilium implorarat, suppetias ferret, exercitum in Gallias duxisse, ac Parisios usque progressum, fuisse etiam per dies aliquot circa civitatem hanc castrametatum, scribit; verum, etsi quidem Carolus Simplex, regno ab Odone pulsus, Arnulphi adversus hunc anno 89; implorarit auxilium, isque etiam copias, quæ Carolo suppetias ferrent, subministrarit, Odo tamen cum exercitu ad Axonam consedit, easque a regni ingressu prohibuit. Audi, qui apud Chesneum tom. 3 Galliæ Scriptorum pag. 328 AnnatesMetenses ad dictum annum 893 loquantur.

[21] Carolus, inquiunt, vires Odonis ferre non valens, [in medium, certo est, ut fictitius, rejiciendus.] patrocinia Arnulfi supplex exposcit. Æstivo siquidem tempore jam dictus rex conventum publicum Warmatia civitate celebravit, ubi Carolus venit, & Arnulfum magnis muneribus sibi conciliat, regnumque, quod usurpaverat, ex ejus manu percepit. Jussum est etiam, ut episcopi & comites, qui circa Mosam residebant, illi auxilium ferrent, & eum in regnum inducentes in sede regia intronisarent. Sed neutrum horum illi quicquam profuit. Denique Odo rex, hoc audiens, cum exercitu super ripam Axani fluminis sedit, & copias Arnulphi intrare in regnum nullatenus permisit. Duces regis, cernentes, Odonem viriliter paratum esse ad pugnam, ab eo declinaverunt, & ad propia reversi sunt. Carolus in Burgundiam secessit, &, Odone Parisius revertente, rursus regni fines occupat, sicque alternatim ex utraque parte multi pereunt. Cum itaque Arnulphus memorato anno 893, misso in Caroli Simplicis auxilium exercitu, Parisios usque, uti e jam recitato Annalium Metensium textu liquet, haud penetrarit, nec alias umquam Carolo Simplici subministrasse auxiliares copias legatur, enimvero id, quod de Arnulpho, Parisios usque susceptæ in Odonem expeditionis occasione progresso, castraque prope hanc civitatem aliquamdiu metato, lucubrationis, de qua hic, author anonymus, uti jam dictum, scribit, veritati neutiquam consonat; cum autem id ita sit, nec, si Arnulphus cum exercitu prope Parisios aliquando haud consedit, locum umquam, ut consideranti patescet, habere potuerit modus, quo S. Dionysii corpus Dionysianis furto a Giselberto fuisse surreptum, memoriæ prodit, tam hinc, quam ex iis, quæ de Ebulone mox dixi, consectarium est, ut modus iste, veluti commentitius, rejiciendus certo sit.

CAPUT II.
Qui præterea Dionysiani corporis furtum patratum dicatur, &, quandonam, si vel sic vel aliter reipsa fuerit commissum evenerit.

[Dionysiani corporis furtum, si modo, quem Aventinus] Modum certe, quo S. Dionysii corpus Dionysianis monachis surreptum atque e Gallia in Germaniam translatum in Lucubratione, a seculi XI scriptore anonymo conscripta ac a Joanne Baptista, Emmeramensi abbate ac principe, anno 1750 vulgata, asseritur, neutiquam admittendum, sed certo, veluti commentitium, rejiciendum esse, cap. proxime prægresso dilucide, ni fallor, ostendi. Nunc, qui præterea furtum illud patratum dicatur, & quandonam, si vel sic vel aliter patratum reipsa sit, evenerit, examinare aggredior. Joannes Aventinus Annal. Boïc. lib. 4 sic scribit: Arnulphus, contentus sorte, quæ præter spem oblata erat, ipsam vel Germaniam majorem, quam ut ab uno commode regatur, ratus, Franciam Occidentalem fidei tutelæque Ottonis (communius hic ab aliis Odonis nomine distinguitur) committit… Et Otto, quo vicissim Arnulpho gratificaretur, sacra Galliæ peculiaria surripit, Arnulpho tradit; nempe Dionysium illum Gallorum tutelarem cælitem, & quem tanti æstimant, librum auratum atque gemmatum, ob honorem tanti herois jussu imperatoris Caroli Calvi, rectoris Occidentalium Francorum aureis litteris scriptum & ædi ejusdem Divi amplissimæ, in agro Parisiorum sitæ, dono datum.

[23] [secummet ipso in concordiam] Arnulphus hæc pietatis monumenta Reginoburgii in templo D. Haimerani, tutelaris Boiorum numinis, condidit, ubi adhuc monstrantur,… nosque hos dies, quibus illa religionis pignora, ex Gallia furto sublata, & in Bojariam translata sunt, in Fastos & Acta retulimus, & festos habemus; ac deinde, nonnullis adhuc, quæ ad institutum nostrum haud adeo prope spectant, præmissis, tribusque etiam jam supra hic recitatis, quarum una Giselbertus S. Dionysii corpus furatus dicitur, inscriptionibus transcriptis, subjungit: Is Gisalbertus procerum locupletissimus fuit, ex composito sacrilegii damnatus, de industria monasterium D. Dionysii deportatus, libenter a monachis recipitur, cum quibus frequenter bene victitans (nam & habebat, quod dabat, & dabat nemo largius) longe gratior factus est. Ubi satis fidei sibi haberi videt, sumptus affatim suppeditans, dubiam cœnam, vinum studiose optimum monachis & contubernalibus omnibus monasterii regio luxu apparat, in noctem protrahit convivium, illisque omnibus vino somnoque sepultis tum Gisalbertum sacrilegium (Dionysiani nempe corporis furtum) perpetrasse, litteris proditum est. Aventinus, si omnia ejus modo huc transcripta verba nude secundum se considerentur, secummet ipso pugnat. Primo enim ait, S. Dionysium ab Odone Gallis surreptum ac, quo Arnulpho gratificaretur, principi huic traditum; deinde vero, furto illum a Giselberto sublatum, affirmat.

[24] Verum, cum authores, qui invicem in speciem pugnant, [adducendus suadet,] non collidendi, sed, si fieri possit, componendi sint, verba etiam, quibus unus idemque author pugnantia scribere videtur, ita intelligenda sunt, ut secummet ipso is non committatur, sed, si fieri possit, in concordiam adducatur. Cum Odo post Caroli Crassi imperatoris mortem in regem a Gallis anno 888 fuisset assumptus, ad Arnulphum, tum dumtaxat adhuc Germaniæ & Lotharingiæ regem, Wormatiam venit, talemque ibi, ut Annales Freheriani scriptoresque passim obvii testantur, sese exhibuit, ut cum consensu Arnulphi regnare deinceps potuerit, utque hunc, quem devincire sibi modis omnibus studebat, amicissimum etiam semper habuerit ad annum usque 893, quo idem Arnulphus, partim Fulconis, Remensis archiepiscopi, litteris, partim Caroli Simplicis precibus motus arma adversus Odonem movit. Quid si ergo Dionysium Gallis surripuerit Odo, non quidem per se, sed, ne inde Gallorum concitaret in se odium, clanculum ad id adbibita Opera Giselberti, ab Arnulpho ad cum hunc in finem missi, qui dionysianos monachos simulato monachi induendi proposito deceperit, surreptumque hisce astu Dionysii corpus in Germaniam, Odone ei auxilium clam præbente, detulerit? Adhæc Ebulo, S. Dionysii abbas, anno 892 in Aquitaniam secessit, ibique, ut Annales Metenses testantur, ad anni sequentis X Octobris diem, quo in castri cujuspiam oppugnatione periit, arma adversus Odonem gessit.

[25] Quid si ergo Odo, statim atque in Aquitaniam Ebulo secesserat, [fuerit patratum, anno 892, aut, si] Dionysianum monasterium, quo rebellem sibi hujus abbatem puniret, occuparit, pretiosum illum, quem Aventinus memorat, Euangeliorum librum ei eripuerit, Giselberto, quo Arnulpho gratificaretur, Dionysiani surripiendi corporis opportunitatem dederit, idque deinde clam una cum dicto Euangeliorum libro in Germaniam ad Arnulphum per eumdem Giselbertum deferri curarit? Enimvero, si res ita gesta statuatur, neutiquam secummet ipso in verbis supra recitatis pugnare dicendus erit Aventinus. Nec hoc tantum inde habebitur, verum etiam, quo verosimilius anno Dionysianum corpus Gallis, si re ipsa modo sacrum illud pignus penes Ratisponenses sit, fuerit ereptum. Cum enim, uti e jam dictis apparet, furtum istud, si in eo partem rex Odo habuit, verosimiliter non prius, quam cum jam Ebulo, S. Dionysii abbas, qui, ut dictum, anno 893 obiit, in Aquitaniam anno 892 secessisset, evenerit, consectarium est, ut vel anno 892 vel seq. fuerit patratum; cum autem Arnulphus, Germania rex, anno 893 pro Carolo Simplice bellum Odoni intulerit, nec hunc tunc Giselberto, quo Dionysianum corpus, ad Arnulphum deferendum, Dionysianis surriperet, auxiliatum esse, verosimile sit, consectarium ulterius hinc fit, ut hisce sacrum illud pignus eripi verosimilius anno 892 contigerit. Aventinus quidem, e quo ita pii illius, ut tum vocari solebat, furti & modum & tempus determinamus, haud citius, quam seculo XV floruit; verum ei verosimillime duo utminimum præluxerint scriptores antiquiores, a quorum uno quidem Odoni, ab altero vero Giselberto Dionysiani corporis furtum fuerit adscriptum. Ita autumo, quod, ut apparet, supra huc adducta, quæ in speciem pugnant, litteris alioquin mandaturus haud fuisset.

[26] [il eo, quo a recentioribus adstruitur, modo factum,] Verum, sciscitabitur forsan non nemo, fueruntne scriptores illi, qui Aventino præluxere, admodum antiqui? Id equidem asseverare non ausim; imo vero, cum ante seculum XI de Dionysii in Germaniam translatione nihil omnino litteris mandatum inveniatur, verosimillime illi seculo XII aut seq. antiquiores haud fuerint; ut in iis, quæ de hac scribit, Aventinus, utut duces, sese etiam multo antiquiores, secutus, fidem certam atque indubitatam haud mereatur. Hinc forsan factum, ut nonnulli, qui post Aventinum floruere, scriptores recentiores nullam omnino, ut ipse facit, Odoni regi partem in corporis Dionysiani furto adscripserint, idque, nota hujusmodi principi isti non inusta, sequenti fere modo statuerint patratum. Gisalbertus seu, ut alii scribunt, Giselbertus, homo Arnulfo imperatori charus, principi huic rem gratam, si S. Dionysii, primi Parisiensium, &, ut tunc putabant, antea Atheniensium episcopi, corpus Gallis suffurari eique offerre posset, sese facturum, ratus, exsecutioni id mandare statuit, consilium suum Arnulfo aperit, hocque illud probante, imo & propositum furtum imperante, San-dionysianum in Francia, quo id committat, monasterium petit, seque eo veluti criminis reus, quo sanctitate loci subduceretur pœnæ, simulat confugisse. Benigne ab abbate & monachis susceptus sedulo omnia, quo felicem consilio suo exitum procuret, rimatur, ac inprimis, ut sibi, illo in loco, tamquam in asylo, commoranti, facilis sit ad sacrum S. Dionysii tumulum accessus, modis omnibus studet.

[27] [anno 890] Rebus omnibus ad facinus patrandum compositis, abbati & monachis opiparum & lautum instruit convivium, convivio cœnam non minus lautam adjungit, hanc studio multam in noctem protrahit, omnibusque bene potis ac inde in somnum resolutis, ecclesiam ipse ingreditur, ostium tumuli Dionysiani recludit, thecam sera obstructam, in qua sacrum, cui surripiendo erat intentus, contineri corpus, didicerat, vi effringit, sancti Martyris ossa rapit, sacrisque spoliis onustus magnis itineribus in Germaniam fugit, ibique sanctam prædam Arnulpho imperatori in manus tradit. Atque hic modus est, quo, ut dixi, recentiores scriptores Dionysiani corporis furtum conjiciunt patratum; id autem faciunt, quo sacrum illud pignus, utut summa semper cura custoditum locoque firmissime clauso servatum, e monasterio tamen educi atque e regno efferri potuisse ostendant. Verum quid si Giselbertus, qui id furto abstulit, homo adeo fuerit industrius, ut quascumque etiam portas ac cistas, utut firmissime clausas, summa dexteritate aperire ac iterum claudere potuerit, isque, in San-dionysiano monasterio, seu monachi ibidem induendi, seu cujuscumque rei alterius obtentu, aliquamdiu moratus, locumque, quo Dionysii corpus jaceret reconditum, jam probe edoctus, rara illud, quam callebat, arte e conditorio seu loculo extraxerit, atque in Germaniam, diu adhuc post Dionysianos monachos furto latente, detulerit?

[28] [aut altero certe e binis seqq. evenit.] Quid si etiam sacrum illud pignus, cum Remis, quo fuerat Normannorum metu anno 887 delatum, ad San-dionysianum monasterium primum fuisset reductum, Dionysianis monachis dolo ac fraude fuerit surreptum? Tunc sane magis, quam alias patuisse furum insidiis sacrum thesaurum, verosimillimum est, eumque aut ipsomet anno, quo Remis San-dionysiopolim fuit reductus, aut certe haud dudum post, si modo penes Ratisponenses sit, Dionysianis fuisse ereptum, e mox dicendis patescet. Utut sit, si modi omnes, jam assignati, quibus Dionysiani corporis furtum patrari potuerit, fortassis displiceant, non est equidem, cur id nec ulla prorsus ratione alia patrari potuisse dicatur. Non pauca, diligentissime custodita ac centum, ut ita dicam, clavibus servata, furto fuere sublata, quæ qua ratione surripi potuerint, nemo facile explicet. Quod si interim, de quo hic nobis sermo, furtum jam mox assignata, quæ a recentioribus adstruitur, ratione fuerit patratum, oportet, ut vel anno 890 vel altero e binis sequentibus evenerit. Ita omnino statuendum, quod, uti inter omnes convenit, Dionysii corpus nec citius, quam cum id Remis, quod anno 890 factum, in Ap. præced. num. 44 docui, San-dionysiopolim fuisset reductum, nec serius quam anno 893, utpote Ebuloni abbati, sub quo furtum illud patratum, emortuali, Dionysianis monachis fuerit ereptum. Ceterum, si, ut Eckhartus statuit, a solo Giselberto Dionysius & Gallis creptus & Emmeramensi ecclesiæ fuerit donatus, primum quidem ob causam, num. 5 hic jam expositam, anno 893, postremum vero anno 894 verosimiliter evenerit.

CAPUT III.
An vel e Witikindo, vel e scriptorum omnium ac nominatim Arnolphi monachi de S. Dionysii in Germaniam translatione silentio locum hanc certo haud habuisse, detur evictum.

[Mabillonius e Witikindo; commentitium certo esse] Mabillonius Sæc. V Benedict. part. 1, pag. 112, itemque Annal. Bened. loco non uno, Gerardus du Bois in ecclesiæ Parisiensis Hist. lib. 10, cap. 5, Launoyus in S. Dionysii Vita & Miraculis, Observatione XI & seq., multique scriptores alii, maxime Galli, supra a nobis memoratam, qua S. Dionysii corpus San-dionysianis monachis furto surreptum Ratisponamque ad S. Emmerami ecclesiam tandem delatum traditur, narrationem seu potius, quod hac adstruitur, furtum veluti indubitatam fabulam ac commentum, quod locum nec habuerit nec habere umquam potuerit, traducunt. Ac Mabillonius quidem, quo merito id abs se fieri ostendat, dictorum Annalium tom. 3, lib. 39, num. 29, nonnulla de surreptis ac in Germaniam delatis S. Dionysii reliquiis modoque, quo id factum a nonnullis adstruitur, præfatus, mox hunc prosequitur in modum: Verum ad refellendam hanc fabellam non aliis auctoribus opus est, quam Germanicis, Witichindo, inquam, Ditmaro & Arnolfo, monacho sancti Emmerami, qui omnes sub finem decimi seculi scripserunt. Deinde porro, postquam e Witichindi, Ditmari, Conradi abbatis Urspergensis & Sigeberti testimoniis, supra a me partim in Ap. proxime prægressa num. 66 & seq. jam adductis, a Carolo Simplice, Francorum rege, in carcere jam detento, manum pretiosi martyris Dionysii, auro gemmisque inclusam, ad Henricum Aucupem, Germaniæ regem, missam fuisse, ostendit, ita ratiocinatur: Cum igitur principatu Heinrici regis, qui anno vicesimo post Arnulfum regnavit, hoc brachium e corpore sancti Dionysii detractum sit, consequens est, sacrum illud corpus apud Dionysianos tum servatum fuisse. Neque enim ante illud tempus Carolo impuberi & nondum regi declarato hoc brachium concessum fuisse, verisimile est.

[30] [Dionysiani corporis furtum,] Verum, cum Carolus Simplex, dum manum illam, non brachium, ut Mabillonius ait, ad Henricum Aucupem misit, in carcere, ipsomet fatente Mabillonio, detineretur, tuncque certe ea, qua, dare sibi pretiosum hujusmodi pignus San-dionysianos monachos jubere potuisset, potestane haud fuerit, fuisse illam tunc e S. Dionysii corpore detractam, verisimile pariter haud est; cum autem res ita sit, oportet sane ut Carolus jam inde ab anno circiter 919, quo Henricus Auceps regnare incepit, aut a tempore adhuc anteriori pretiosam illam a Witichindo memoratam Dionysii manum in thesauro suo habuerit, eamdemque ex hoc, quo, captivus licet, nondum penitus fuerit orbatus, extractam ad Henricum Aucupem vel anno 923 vel (Ap. præced. num. 67 videsis) 925 miserit. Hinc porro consequitur, ut saltem, contra ac Mabillonius vult, manum illam, regnante jam Henrico Aucupe, de S. Dionysii corpore fuisse detractam, certum haud sit. Imo vero sacrum illud pignus, quod S. Dionysii manus a Witikindo nominatur, verosimillime ante annum 890, quo circiter San-dionysianis monachis Sancti corpus surreptum narratur, fuisse ex hoc detractum, nec, contra ac Mabillonius etiam existimasse videtur, integram exstitisse manum, e jam nunc dicendis patescet. Præfatum sacrum pignus seu S. Dionysii, uti a Witikindo vocatur, manus indubie vel veri Dionysiani corporis vel alterius, quod substitutum huic fuisset, pars exstiterit.

[31] [nulla omnino, uti ex iis,] Quod si hoc postremum habuerit locum, argumentum, quod contra assertum corporis Dionysiani furtum Mabillonius proxime huc transcriptis verbis e Witikindo deducit, nihil omnino contra id, ut consideranti patescet, evincit; quod si autem primum, seu S. Dionysii manum, quam ad Henricum Aucupem Carolus Simplex misisse a Witikindo narratur, genuinam ac veram Dionysiani corporis partem exstitisse, admittatur, hæc sane vel integra manus haud exstiterit, vel consectarium erit, ut S. Dionysii corpus, quod vel penes San-dionysianos in Francia vel penes Ratisponenses in Germania monachos seculo XI medio citra omnem controversiam exstitit, tum tamen nec penes hosce, nec penes illos exstiterit. Etenim, quo Ratisponenses, sibi S. Dionysii corpus vindicantes, confutarentur, vel anno, ut infra videbimus, 1053 vel haud diu ante in San-dionysiana Franciæ abbatia corpus, quod ibidem pro vero S. Dionysii corpore habebatur, fuit detectum, ac, ut Rigordus loco supra cit. testatur, duobus dumtaxat de collo, alteroque quodam de brachio ossibus desicientibus, integrum repertum. Porro corpus, quod, haud diu admodum ante dictum annum Ratisponæ inventum, S. Dionysii corpus esse, Ratisponenses S. Emmerami monachi dixerunt, haud minori integritate, unica dumtaxat eaque minima manus dextræ particula ei deficiente, exstitisse, universi, qui de re tractarunt, affirmant. Cum itaque tam corpus, quod San-dionysiani, quam illud, quod Ratisponenses monachi S. Dionysii esse tunc dixerunt, duabus manibus fuerit instructum, consectarium est, ut nec hoc, nec illud genuinum seu verum S. Dionysii corpus, utpote cui jam dudum antea manus fuisset detracta, exstiterit; cum autem id ita sit, & tamen, ut jam dictum, genuinum S. Dionysii corpus indubie penes vel San-dionysianos vel Ratisponenses monachos tum exstiterit, nihil superest, quam ut S. Dionysii manus, quam ad Henricum Aucupem a Carolo Simplice missam, Witikindus loco supra cit. refert, non integra Sancti manus, sed manus dumtaxat seu pars seu particula, quam ab integro abesse, facile potuerit haud observari, exstitisse dicatur.

[32] Quid si ergo aurea illa Dionysii manus, a Witikindo aliisque memorata, [quæ in medium] exstiterit Lipsanotheca, auro gemmisque ornata, quæ, quod & partem manus S. Dionysii complecteretur, suaque etiam forma manum referret, manus etiam nomine fuerit distincta? Id enimvero, cum equidem e jam dictis manus integra esse haud potuerit, verosimillimum mihi apparet, uti etiam manum hujusmodi seu Lipsanothecam penes Carolum Simplicem, utut captivum, facili negotio potuisse adhuc esse superstitem, sive e thesauro regio, ad quem præcedentium regum jussu transiisset, sive e monasterio San-dionysiano ab ipsomet, priusquam in custodia detineretur, acceptam. Georgius ab Heckhart in suis de Rebus Franciæ Orientalis Comment. tom. 2, lib. 32, pag. 747, Carolum Simplicem tunc, cum S. Dionysii manum, a Witikindo aliisque memoratam, ad Henricum Aucupem misit, in custodia fuisse detentum, præfatus, ac contra Mabillonium iisdem etiam fere, quæ jam supra attuli, præmissis pag. 748 sic pergit: Jussu ergo Caroli brachium a corpore S. Dionysii detrahi non potuit. Nec auro, gemmisque, quibus illud captivus includi faceret, abundavit. Unde sequitur, manum S. Dionysii sive potius partem ejus jam diu ante hæc tempora a corpore S. Dionysii separatam ac auro inclusam gemmisque ornatam in capella regia asservatam fuisse, quam Carolus ex thesauro veterum regum, apud se residuo, Henrico Aucupi misit, eoque signo ostendere voluit, se, quæ dici & promitti fecerat, sancte servaturum esse.

[33] Manum enim hanc auream, cui inclusa erat pars digiti S. Dionysii, [hic adaucuntur,] separatim servabant jam diu ante Caroli Simplicis tempora in ecclesia sua monachi Dionysiani; atque super eam, tamquam veritatis indicem & perjurii vindicem juramenta solennia exigebantur. Mabillonius Sæc. III Benedictino parte II pagg. 343 & sqq. edidit tres libros “de virtutibus & miraculis Macarii Areopagitæ Dionysii sociorumque ejus,” ut vetus inscriptio habuit. Horum auctor, ut contenta indicant, & Mabillonius fatetur, sub Carolo Calvo vixit, & cap. XXIII ea, que diximus, confirmat. Cum enim cap. XX narrasset, Fardulfum, abbatem S. Dionysii, anno 792 Carolum M. in Saxonicam expeditionem comitatum esse, & “pignora sanctorum Martyrum,” Dionysii, Rustici & Eleutherii secum habuisse; atque cap. XXI addidisset, “Bosulfum, ipsius abbatis clericum, reliquias beati Dionysii” (quod particulam earum parvulam interpretor) “secum in Italiam quondam tulisse &, constructa ecclesia in honorem ejusdem præclarissimi Martyris & de sua hereditate ditata, eas posuisse in ea fidelibus profuturas;” post pauca cap. XXIII scribit. “Ejusdem abbatis tempore homo quidam, vocabulo Wanilo, in servitutem beati Dionysii quærebatur.

[34] [perspicuum evadit,] Re ad Lantbertum comitem delata, juramento secundum legem libertatem se posse tueri Wanilo respondit. Statuta ergo die affuere comes & monasterii præpositus, nomine Agleboldus, habens secum partem digiti sancti Dionysii, auro instar manus affabre composito inclusam. Proferuntur comitis reliquiæ, super quas homo juramentum persolveret. Contra Agleboldus præpositus rogat, ut supra manum, quam attulerat, juraret. Consentiente comite atque judicibus, in clypeo cum aliis reliquiarum patrociniis indicatrix veritatis manus componitur. Ad quam dum applicare manum juraturus Wanilo vellet, sacrilegum tactum evitans, mirabile dictu, aurea manus longe resilivit; ut vero ille manum amovit, divina virtute acta, reliquias continens aurea manus, ad priorem locum reversa est. Cumque adhuc homo, in proposito perseverans, manum rursus applicuisset, sicut prius, cessit iterum aurea manus. Sic illo tum & judicum, tum etiam sua sententia convicto, virtutem S. Dionysii in commune omnes, qui aderant, summis laudibus extulere, per quem Dominus tam celebre miraculum ostendisset. Manus prædicta inter alia præcipua ornamenta ad memoriam Martyris appensa, hodieque a pejerandi ausu obstinatos quosque deterret.” En tibi jam auream manum, ante Caroli Calvi ætatem confectam, cui pars digiti S. Dionysii inerat. En eamdem manum, quam Carolus Simplex Henrico Aucupi misit in signum fidei & veritatis promissorum suorum. En manum fidem facientem narrationi, quæ litteris (integras has infra dabimus) Leonis Papæ IX continetur. In iis enim dicitur, integrum S. Dionysii corpus Ratisponæ inventum fuisse, “excepta unica & minima manus dextræ particula.” Hæc ergo particula dextræ manui, ex auro fabrefactæ & gemmis decoratæ, inserta fuit.

[35] [ratione evictum dat,] Eadem vero hæc manus sive “particula minima manus” aut “pars digiti” S. Dionysii, Henrico Aucupi a Carolo Simplice donata & in corpore Ratisbonensi non inventa, ostendit, corpus illud, quod 1053 in basilica S. Dionysii visitatum & populo monstratum fuit, S. Dionysii non fuisse. Corpus enim illud utriusque manus membra integra habuit, nec ei quicquam, Rigordo teste, defuit “præter duo ossa de collo, quæ sunt in ecclesia Vergiacensi, & os quoddam de brachio, quod Stephanus Papa tertius secum ad Romanam portavit ecclesiam.” Gallorum ergo argumenta de S. Dionysio, numquam Ratisbonam translato, nullius sunt ponderis, & corpus, quod illi ostentarunt, suppositionis convictum; validæ vero probationes, quas Ratisbonenses de possessione ejusdem sancti corporis habent, & Gallis objicere possunt. Ita hactenus ille. Ac e manu quidem, quam a Carolo Simplice ad Henricum Aucupem missam, Witikindus loco supra cit. scribit, sacrum S. Dionysii corpus, posteriori hoc principe jam regnante seu anno circiter 920, exstitisse adhuc apud San-dionysianos monachos ac proin antea in Germaniam translatum haud fuisse, nulla omnino ratione a Mabillonio evinci, certum omnino atque indubitatum, tam quæ verbis jam datis disserit, quam quæ jam supra ipsemet attuli, efficiunt; an vero e S. Dionysii digiti parte, in corpore quidem, quod anno circiter 1050 in S. Dionysii ecclesia visitatum populoque fuit monstratum, at non item in corpore, quod Ratisponenses S. Dionysii esse dixerunt, inventa, genuinum isthoc exstitisse S. Dionysii corpus, illudque, quod Galli ostentarunt, suppositionis convictum, recte etiam concludat, studiosi lectoris, cum infra dicenda expenderit, erit statuere.

[36] Alterum modo, quo corporis S. Dionysii furtum seu factam in Germaniam e Gallia translationem veluti commentum Mabillonius explodit, [Dionysiumque Emmeramensibus ab Arnulpho non fuisse datum, negativo, quod ipsismet] argumentum discutiamus. Id, quod, quamvis abnutivum dumtaxat sit, palmare appellat, loco supra cit. repetit ab Arnolfo, ex comite Vochburgensi S. Emmerami monacho. Hic scilicet haud diu admodum, uti ex iis, quæ apud nos tom. 6 Septembris in Comment. Actis S. Emmerami prævio num. 15 & 16 dicta sunt, apparet, post annum 1030 libris duobus, apud Canisium Lectionum antiquarum edit. Amstelodamensis anni 1725 tomo tertio a pag. 103 insertis, S. Emmerami miracula est complexus; quamvis autem horum lib. 1 cap. 5 Arnulfi imperatoris in sanctum Emmeramum benefacta singillatim commemoret, prædia ab ipso data, præclarum codicem euangeliorum dono concessum referat, nullam tamen corporis Dionysii mentionem facit. Ac illud quidem argumentum, utut negativum, luculentiori adhuc & validiori modo idem Mabillonius Sæc. V Benedict. part. 1 in suis de B. Tutone, Ratisponensi episcopo, Dilucidationibus proponit. Etenim ita primum num. 7 ibidem scribit: Si hæc translatio (S. Dionysii e Gallia in Germaniam) ab Arnulfo (imperatore) facta fuisset in ecclesiam S. Emmerammi, eam non omissurus fuisset Arnolfus, ejus loci monachus, qui tam accurate beneficia per Arnulfum regem in sanctum Emmerammum collata recensuit annis fere quadraginta (imo forte ne viginti quidem) ante Leonem IX. Quid? Quod de insigni illo Euangeliorum codice agens, nequaquam illum ex Parisiensi sancti Dionysii basilica una cum sancti Martyris corpore allatum dicit, ut vulgo jactant Ratisponenses; sed dono datum ait ab Arnulfo, nulla translati corporis (ubi sane occasio exigebat) mentione facta.

[37] Ac deinde num. 14 hunc arguit in modum: Verum eas (S. Dionysii reliquias, [scriptoris illius verbis hic proponitur, argumento haud melius etiam, uti] Leoni IX Ratisponæ a Sanct-emmeramensibus exhibitas) sancti Dionysii, Parisiorum episcopi non esse inde patet, quod nemo ante Leonem IX hujus rei meminerit, ne quidem Arnolfus, S. Emmerammi monachus, ubi locus & occasio exigebat. Is enim, ut jam dixi, loquens de eximio codice Euangeliorum aliisque donis ab Arnulfo imperatore sancti Emmerammi ecclesiæ concessis nullam omnino mentionem facit de corpore sancti Dionysii; quod tamen in primis memorari oportebat, si quidem hoc Parisiis allatum dicunt cum illo codice Euangeliorum, quem ab Arnulfo donatum memoravit Arnolfus. Verum, etsi quidem sint, qui, Ratisponensi S. Emmerami ecclesiæ seu monasterio datum fuisse ab Arnulpho imperatore S. Dionysii corpus, scribunt, sunt tamen etiam, qui id, non ædi isti sacræ, sed Ratisponensi episcopo Tutoni, a quo deinde ad hanc venerit, a principe illo tradunt fuisse collatum, cumque, tam qui primum, quam qui postremum aiunt, longissime a re gesta vixerint remoti, non est, cur illis potius, quam his standum putemus. Quid si ergo iis, qui sacrum illud pignus ab Arnulpho Tutoni primum & abs hoc deinde S. Emmerami ecclesiæ impertitum narrant, assentiendum? Sane, re sic habente, mirum non erit, cur Arnolfus, supra laudatus S. Emmerami monachus, dum beneficia, ab Arnulpho imperatore in S. Emmerami ecclesiam collata, loco supra cit. enumerat, sacrum hisce haud accenseat S. Dionysii corpus, etsi etiam loquatur de insigni Euangeliorum codice, præfatæ S. Emmerami ecclesiæ per eumdem imperatorem donato.

[38] [ex ratione non una, ob quam] Verum, cum equidem, ecclesiæ Emmeramensi donatum fuisse ab Arnulpho S. Dionysii corpus, Ratisponenses Leoni IX dixisse in litteris, Pontificis hujus nomine inscriptis infraque hic recitandis asserantur, demus etiam tantisper, & ipsimet sacræ isti ædi S. Dionysii corpus ab Arnulpho fuisse concessum, nec sic, doni hujus nullam omnino loco supra citato ab Arnolfo monacho fieri mentionem, erit mirandum. Id ex iis, quæ ipsemet Mabillonius tom. 3 Annalium Benedict. lib. 39, num. 74 scribit, reddamus perspicuum. Ibidem itaque sic habet: Maravensem Arnulfi expeditionem hoc anno (892) referunt Annales Fuldenses, in qua rex sanctum Emmerammum in acie sibi propitium sensisse traditur (loco nempe hic a nobis mox cit.) ab Arnolfo ex comite monacho, ob idque “per cuncta Noricæ monasteria gratifica munera” misisse. Præ ceteris sancti Emmerammi monasterio munificum se præbuit, cui “pro gratiarum actione contulit totum palatii ornatum, in quo erat ciborium quadratum, cujus auro tectum tabulatum, fastigium serto gemmarum redimitum”, quod “aureis octo columellis” sustentatum erat. “Erant etiam in eo Euangeliorum libri plenarii, auro & gemmis tecti, scripti, picti ac omnimodis ornati: e quibus unus est cubitalis, opere, pretio, pondere talis, ut ei non facile inveniri possit æqualis.” Superest apud sanctum Emmerammum hic codex, aureis litteris exaratus, qualem nusquam me vidisse memini: Insuper quasi hæc tantæ principis in sanctum patronum devotioni non sufficerent, “argenteam etiam craticulam”, prædicto ciborio supponendam, dono dedit.

[39] [de illa Arnulphi donatione Arnolfus monachus] Adjecit “& pallia,” colore tum similia, tum varia, inter quæ unum, quod unius texturæ erat, “longitudinem triginta cubitorum” habebat. Hæc fusius apud Arnolfum, sancti Emmerammi uno post sæculo monachum, qui sane sancti Dionysii, Parisiorum episcopi, corpus omissurus hoc loco non fuisset, si rex Arnulphus illud, uti Emmerammenses nostri contendunt, eidem monasterio contulisset. Ita ille. Verum Arnolfus, uti quisque, qui ejus de S. Emmerammi miraculis lucubrationem loco supra cit. inspexerit, comperiet, verbisque jam datis ipsemet satis insinuat Mabillonius, ibidem dumtaxat recenset dona, quibus Arnulphus felicis suæ in Maravos seu Moravos expeditionis, anno 892 vel certe, ut alii scribunt, 893 confectæ, occasione munificum sese erga S. Emmerammi monasterium altero e duobus illis annis exhibuit; cum autem id ita sit, enimvero, si, ut factum esse potest, Arnulfus, non eadem isthac, qua insignem illum, uti e Mabillonii verbis intelligitur, Euangeliorum codicem Emmeramensi monasterio impertiit, occasione eidem monasterio S. Dionysii corpus fuerit largitus, neutiquam etiam, ab Arnolfo sacrum istud pignus loco supra cit. non memorari, erit mirandum. Sunt quidem, qui ambo isthæc dona uno eodemque tempore fuisse ab Arnulpho in S. Emmerammi monasterium collata, asseverant; verum id nec probant, nec, ut factum sit, ad sui veritatem postulat assertum a Ratisponensibus corporis S. Dionysii furtum.

[40] Et vero ambo præfata dona uno eodemque tempore Emmeramensi monasterio haud obtigisse, [silere potuerit,] palam ex eo est, quod id, uti e jam dictis liquet, vel anno 892 vel certe seq. pretiosum illum Euangeliorum codicem sit adeptum, nec tamen, ut tertia ex inscriptionibus, num. 4 huc transcriptis, fidem facit, ante Tutonis episcopatum, qui, quemadmodum ipsemet Mabillonius Sæc. V Benedict., part. 1 pag. 110 & seq. dilucide probat, anno demum 894 fuit inceptus, Dionysianum corpus acceperit. Verum demus etiam, sacrum isthoc pignus insignemque illum Euangeliorum codicem Emmeramensibus per Arnulfum imperatorem uno eodemque tempore fuisse concessum, nec sic ex Arnolfi de donatione isthac silentio Mabillonius id, quod vult, conficiat. Arnolfus enim non omnia & singula, quæ felicis suæ in Moravos expeditionis occasione Arnulphus in S. Emmerami monasterium contulit, dona loco cit. enumerat. Liquet id ex ipsomet Arnolfo. Ibi enim hic scriptor, pretioso Euangeliorum codice, aliisque non paucis, quæ tunc monasterio huic princeps ille impertiit, memoratis donis, mox subjungit: Adjecit (Arnulphus) & pallia coloratu paria & varia: inter quæ unum unius texturæ, longitudinem habuit cubitorum triginta. Verum his quid diutius immorandum? Demum quippe apud S. Emmerammum sibi jussit præparari mausoleum; quo mortem obiturus, eum benignius in ecclesiis haberet patrocinantem, quem in terris utcumque vivens & valens, sui suorumque optavit, immo fecit fore potentem.

[41] Porro etsi sane, si qua dictus Euangeliorum codex occasione, [in medium] eadem etiam S. Dionysii corpus ad Emmeramenses venit, peropportune Arnolfus, ubi de illo, de isthoc quoque loqui potuisset, rationem tamen, ob quam id scriptor ille, etiamsi Dionysii e Gallia in Germaniam ac deinde ad S. Emmerami templum translationem habuisset perspectam, facere haud voluisse queat, non omnino ineptam reddit in sua de corpore S. Dionysii, e Gallia in Bavariam translato, Dissertatione, anno 1750 Ratisponæ typis vulgata, Joannes Baptista sacr. Rom. imp. princeps & Ratisponæ ad S. Emmeramum abbas, supra adhuc a nobis laudatus. Audi, qui ibidem § 155, pag. 95 loquatur. Reliquiæ hæ sacræ (S. Dionysii corpus) a Tuttone episcopo, ait, simulque abbate ad S. Emmerammum, qui eas ab Arnulpho imperatore acceperat, in muro ecclesiæ absconditæ fuerunt, nemine illas, ubi positæ essent, tunc (Arnolfi nimirum seu Arnoldi, ut eum vocant, ætate) sciente. Arnoldus noster monachus citatum suum librum “de miraculis S. Emmerami”, ubi cap. 5 de donatione Arnulphi imperatoris & pretioso codice agit, Burchardo abbati inscripsit, qui per sex annos & octo menses abbatiam S. Emmerami rexit, mortuus 1036. Scripsit dein “dialogum inter Ammonitium & Collectitium sub Udalrico abbate 1044.” Hæc omnia Arnoldus, antequam fuissent inventæ reliquiæ S. Dionysii, (quod 1052 sub abbate Reginwardo contigit) scripserat.

[42] Quid mirum, si Arnoldus, quem ipse Mabillon & Baronius gravem scriptorem appellant, [hic adductæ, liquet, conficere videtur;] eam historiam referre noluit, de qua (reliquiis nondum inventis) lis magna inter Gallos & Ratisponenses adhuc ventilabatur? Ratisbonenses eas apud se esse adstruebant, sed nullas reliquias videre licebat, utpote in muro absconditas. Quid mirum, si gravis scriptor Arnoldus causam inde sumpserit, de hac translatione nihil enarrandi? Licet enim fama communis de hac translatione fuerit, nullæ tamen comparebant reliquiæ. Quid mirum, inquam, quod Arnoldus id silentio involverit? Narravit, librum pretiosum ab Arnulpho imperatore traditum fuisse; hunc enim oculis vidit, manibus palpavit; reliquias tamen nec vidit, nec, ubi essent absconditæ, cognovit. Minime ergo ex hujus Arnoldi silentio firmum quid contra hanc translationis veritatem adferri potest. Caute vir iste gravis cuncta egit. Ideo in libro de Miraculis S. Emmerami nihil de reliquiis S. Dionysii scribere voluisse censendus est, cum nullas viderit, nec, ubi essent, cognoverit. Ita laudatus Emmeramensis abbas. Ejus modo meaque de silentio, quo Emmeramensibus ab Arnulpho factam corporis Dionysiani donationem Arnolfus seu Arnoldus, e comite monachus, præteriit, jam dicta studiosus lector expendat, dispiciatque, num hanc veluti certo commentitiam Mabillonius ob illud merito explodat. E scriptorum, cujus ratio non inepta reddi potest, silentio nihil omnino, uti inter eruditos omnes convenit, contra factum, de quo tacent, potest concludi; cum autem res ita habeat, allatæque modo, ob quas, ut de Dionysii corpore, Emmeramensibus per Arnulphum donato, Arnoldus locutus haud sit, factum esse potest, rationes omnes & singulæ haud facile, ut apparet, convelli atque elevari queant, enimvero haud melius e jam discusso Arnoldi silentio, quam e supra recitatis Witikindi verbis, a Mabillonio id, quod vult, confici, apparet indubitatum.

[43] [etsi autem secus foret. inde tamen, Dionysium e Francia] Quod si tamen, contra ac futurum reor, quisquam adhuc contrarium autumet, contendatque nec ulla e rationibus modo adductis factum esse posse, ut Arnolfus monachus de Dionysii corpore, Emmeramensibus per Arnulphum donato, si id re ipsa hisce donatum a principe illo fuisset, mentionem haud fecisset, haud illubenter (jam supra in hac Appendice num. 6 & 7 dicta videsis) assentiar Georgio Eckharto, statuenti, sacrum illud pignus, re etiam ipsa, non abs isto principe seu Tutoni episcopo, seu Emmeramensi ecclesiæ, sed loco huic sacro ab ipsomet, qui id furto e Gallia sustulerat, Giselberto fuisse impertitum. Dici quidem potest, id cum Ratisponensium, utpote quæ, S. Dionysii corpus Emmeramensi ecclesiæ ab Arnulpho imperatore donatum, prodat, traditione, in litteris, Leonis IX Papæ nomine inscriptis infraque hic recitandis, expressa, apertissime pugnare. Verum quid tum? Adde etiam, si lubet, id ipsum pariter pugnare cum inscriptionibus, quæ in Emmeramensi ecclesia, priusquam in hujus muro corpus, quod adjunctæ in tribus hic jam supra num. 4 potissimum memoratis lapidibus inscriptiones aliæ Dionysii corpus esse indicabant, a Reginwardo abbate inveniretur, positæ fuisse ab Emmeramensi abbate Joanne Baptista (Appendicis hujus num. 8 consule) in sua jam sæpius cit. Dissert. memorantur. Enimvero nec hoc, nec illud ibo inficias; ast quæro modo, an traditio illa genuina sit ac a primo rei gestæ capite seu principio deducta.

[44] Quæro etiam, an inscriptiones, quæ ante inventum a Reginwardo corpus, [ad Emmeramenses non esse translatum, consectarium haud esset,] quod adjunctæ inscriptiones aliæ Dionysii corpus esse indicabant, in ecclesia Emmeramensi positæ fuisse dicuntur, adeo antiquæ exstiterint, ut antiquitate sua a rei, quam gestam memorant, origine haud procul admodum abfuerint. Si affirmando respondeas, enimvero ex eo, quod Arnolfus monachus Dionysiani corporis mentionem haud faciat, non fuisse isthoc ab Arnulpho imperatore ecclesiæ Emmeramensi concessum, argui non potest; neque enim vel mille etiam scriptorum silentium roboris quidquam habet ad convellendum factum, quod vel traditio, ab ipsamet facti hujus origine deducta, vel scriptor quispiam æqualis ac fide dignus, vel tandem etiam, quæ scriptori hujusmodi æquivalet, inscriptio antiqua, haud diu admodum post tempus, quo factum illud contigit, confecta ac posita, facit testatum. Quod si vero inscriptiones illas haud adeo esse antiquas, nec tam probæ etiam notæ memoratam Ratisponensium traditionem existere reponas, non erit sane, cur & hæc & illæ a vero non aberrare credantur, impedireque adeo non poterunt, quo minus Dionysii corpus, non ab Arnulpho imperatore, sed a solo Giselberto & furto Dionysianis ereptum & Emmeramensi ecclesiæ donatum cum Eckharto statuatur. Hinc porro seu ex his jam dictis fluit, ut, etiamsi quidem forsan, S. Dionysii corpus Emmeramensi ecclesiæ ab Arnulpho imperatore non fuisse concessum, e supra memorato Arnolfi monachi silentio possit concludi, haud pariter tamen inde, quod tamen Mabillonius aliique præcipue vellent, sacrum illud pignus nec e Gallia in Germaniam translatum, nec Emmeramensi ecclesiæ fuisse donatum, possit inferri.

[45] Examinemus modo, anne id ob universale, quo Dionysiani corporis ad ædem illam sacram translatio ab omnibus quoque scriptoribus aliis seu æqualibus seu supparibus præteritur, [nec id etiam ex universali,] silentium fieri pariter haud queat. Launoyus de Dionysii Vita & Miraculis Observ. XI scriptores haud paucos, qui cum in Gallia, tum in Germania ab Arnulphi imperatoris tempore usque ad Leonem IX, summum Pontificem, claruere, recenset, ac deinde, cum hi, ut ait, Sanctorum miracula, reliquias harumque translationes diligentissime enumerare assueti sint, nec tamen de delatis S. Dionysii e Gallia in Germaniam reliquiis loquantur, ex universali illorum de re hac silentio merito adversus Ratisponenses lapides seu tabulas lapideas, in quibus, ut supra vidimus, S. Dionysii corpus San-dionysianis in Francia monachis furto a Giselberto surreptum atque in Germaniam delatum traditur, præscribi, confidenter affirmat. Nec ab eo hac in re Mabillonius, aliique Galliarum scriptores abludunt. Et vero, si, ut vult Launoyus, asserta in tabulis illis Dionysiani corporis ad Emmeramenses translatio non potuisset non statim tam Germanis, quam Francis esse notissima, universale certe, quo nihilominus a scriptoribus omnibus involvitur, silentium valido admodum, numquam eam habuisse locum, argumento existeret. Verum quid si clam fere omnibus tam Germanis, quam Gallis fuerit peracta? Sane nihil, quod rem alio modo gestam dicere compellat, vel in Leonis IX, contra ac Launoius vult, Diplomate infra dando, vel alibi uspiam litteris mandatum invenio.

[46] Et vero, si, ut Eckhartus secundum jam supra a nobis dicta statuit, [utpote cujus etiam ratio] Dionysiani corporis furtum, non Arnulpho imperatori, sed soli Giselberto adscribendum sit, is certe, hoc patrato, e Gallorum, ut primum potuerit, conspectu & terris, nullo omnino facto strepitu, sese subduxerit, nec, cum in Germaniam esset reversus, rem statim, ne sacra forsan sibi eriperetur præda, vulgarit. Quid? Quod, cum ad Ratisponenses sacrum Dionysii corpus fuisset allatum, publicæ id populi venerationi fuisse expositum, haud legatur? Timuerint scilicet, qui id jam erant adepti, Emmeramenses monachi, ne Galli de thesauro sibi erepto solliciti sibi eum modis omnibus curassent reddendum. Jam vero, cum Dionysiani corporis furtum, si, ut patratum esse potest patratumque ab Heckharto statuitur, fuerit reipsa etiam patratum, parum admodum, uti e jam dictis verosimile evadit, notum exstiterit, enimvero mirum non est, id nec a scriptoribus, a Launoyo loco supra citato recensitis, nec ab ullis aliis seu Gallis seu Germanis, qui ab anno 890, quo circiter dicitur commissum, usque ad tempus, quo de eo Leo IX, anno 1048 Pontifex creatus, perhibetur locutus, floruere, commemorari. Quod si porro idem furtum imperatoris Arnulphi jussu fuerit a Giselberto patratum, nec, hoc etiam dato, quidquam contra illud ex universali, quo a scriptoribus omnibus tum æqualibus, tum supparibus involvitur, silentio potest confici. Joannes Baptista, supra adhuc laudatus Emmeramensis abbas, in dicta sua de S. Dionysio e Gallia in Germaniam translato Dissertatione, nonnullis primum de argumenti abnutivi vi § 155 in medium adductis, pag. 94 ita præterea loquitur: Addam ego, facile illos scriptores (a Launoyo aliisque laudatos) hoc factum (S. Dionysii e Gallia translationem) latere potuisse. Cum enim Arnulphus imperator illud corpus S. Dionysii furto e Francia in Bajoariam transtulerit, furtum hoc silentio & dolo factum scriptores plurimos latere potuit.

[47] [non inepta] Ita ille; verum hic celsissimus scriptor, quod bona ejus venia dictum sit, haud satis sibimetipsi videtur constare. Etenim Dissertationis suæ mox dictæ § 148, pag. 46 sequentem etiam scribit in modum: Translationis hujus (qua scilicet Dionysianum corpus e Gallia in Germaniam fuerit delatum) fama statim per Germaniam & Galliam invaluit. Quod si autem, statim atque S. Dionysii corpus furto surreptum atque e Gallia in Germaniam fuerat delatum, rei hujus fama per Galliam ac Germaniam sese diffudit, qui factum esse potest, ut vel scriptores plurimi anno 1052, quo circiter S. Dionysii corpus apud sese fuisse inventum, Ratisponenses contendunt, anteriores translationem illam ignorarint? Quid si ergo Arnulphus, cum a Giselberto S. Dionysii corpus, quod hic, illo jubente, fuerat furatus, accepisset, id vel aliquamdiu penes se, re cum paucis tantum, ut Gallorum, qui sacrum thesaurum, si, quo is devenisset, habuissent perspectum, repetituri indubie fuissent, importunas preces devitaret, servarit, vel, si statim is princeps sacrum pignus aut Tutoni aut Emmeramensibus monachis donavit, id hi mox, re pariter cum paucis tantummodo, quo sibi a Gallis caverent, communicata, occultarint? Enimvero nihil omnino, quo minus ita rem gestam arbitremur, obstare videtur; quod si autem, ut potuit, ita etiam reipsa sit gesta, paucissimis sane initio nota exstiterit, eamque adeo, attributo etiam Arnulpho imperatori Dionysiani corporis furto a scriptoribus æqualibus supparibusve silentio involvi, mirum haud erit. Laudatus quidem abbas, quo statim atque Dionysius Ratisponam fuerat translatus, translationis hujus famam per Germaniam & Galliam invaluisse probet, antiquas quasdam ecclesiæ Emmeramensis inscriptiones loco proxime cit. adducit.

[48] Verum quid si hæ non prius, quam cum jam centum fere post rem gestam anni essent elapsi, [raddi queat,] e perseverante apud Emmeramenses de translato ad se Dionysio traditione fuerint confectæ? Certe, antiquiores esse, neutiquam evincunt, quæ celsissimus author ibidem profert; cum autem id ita sit, ex illis sane, quod vult, probatum haud dat. Nec id etiam præstat e litteris, Leonis IX Papæ nomine inscriptis, in quibus lis de sacrosanctis Dionysii ossibus diutissime Gallos inter & Ratisponenses ventilata fuisse asseritur. Id ex iis, quæ infra, cum meum de litteris hisce judicium feram, adducturus sum, manifestum evadet. Ex iisdem quidem consectarium simul erit, ut diu saltem, imo triginta forsan aut etiam quadraginta propemodum ante seculum XI medium annis, non solum per Germaniam, sed & per Galliam translationis Dionysianæ fama increbuerit, aut saltem, quæ translationi huic fuisse locum prodebat, obtinuerit traditio; verum, etsi id ita sit, silentii tamen, quo etiam intra quadraginta illos trigintave annos, seculum XI medium proxime prægressos, Dionysii translatio a scriptoribus prorsus omnibus, utut forsan tum occasionem etiam de ea loquendi nactis, præteritur, ratio haud inepta reddi potest, huncque in finem responderi horum quidem alios translationem illam ignorasse, alios vero eam, utut forsan cognitam, idcirco tamen, quod, Gallis sacrum illum thesaurum sese possedisse ac porro, quidquid contra Ratisponenses assererent, adhuc possidere contendentibus, rem minime crederent, aut saltem de ejus veritate dubitarent, commemorare haud voluisse. Pari etiam modo responderi posset, etsi etiam, statim atque Dionysius furto in Germaniam fuisset delatus, translationis hujus famam per Germaniam & Galliam invaluisse, foret dicendum.

[49] Sane scriptores non tantum res, quas ignorant, sed frequenter etiam, [scriptorum omnium silentio potest inserri.] quas haud satis habent perspectas, silentio involvunt, ita sibi faciendum rati, ne vel temere quidquam affirment, vel errandi sese periculo exponant; cum autem id ita sit, nec satis, Germanis & Gallis de re adhuc litigantibus, Dionysiani corporis furtum haberetur compertum, certe vel silentii, quo a scriptoribus omnibus, per Launoyum memoratis, furtum illud involvitur, reddi potest ratio non inepta, vel saltem mirum nemini idem silentium debere videri, ex aliis, jam supra adductis, liquet; ut sane ex hoc, numquam fuisse furto isti locum, indubitanter nequeat concludi. Quid plura? Fuit, ut mox visuri sumus, anno circiter 1050 scrinium argenteum, cui S. Dionysii corpus a Dagoberto J, Francorum rege, inclusum fuisse, credebatur, coram innumerabili populi multitudine Dionysiopoli apertum ac visitatum, & tamen visitationis hujus, utut, multis episcopis, abbatibus, regni optimatibus ac ipsomet regis fratre præsentibus, maxima cum solemnitate peractæ nullus omnino scriptor ante Rigordum & Haimonem, qui ambo sub seculi XII finem ac proin centum, & quod excurrit, annis post rem gestam floruere, mentionem fecit. Uti igitur ob scriptorum omnium ab anno circiter 1050 usque ad annum circiter 1190 de dicta visitatione silentium nemo hanc revocat in dubium, ita nec Dionysii e Francia Ratisponam translatio ob scriptorum paulo dumtaxat longius de ea silentium in dubium revocanda, nedum ut certo falsa ac commentitia, traducenda videtur.

CAPUT IV.
An e scrinii Dionysiani visitatione, anno circiter 1050 facta, statuque, in quo & id, & corpus, quod complectebatur, fuit repertum, esse isthoc certo Dionysii corpus, fuerit probatum.

[Mabillonius ex Haimone, cujus ætas] Mabillonius Sæc. V Benedict. pag. 112 nonnulla jam supra discussa de silentio, quo Dionysiani corporis furtum Arnoldus monachus præterit, itemque de S. Dionysii manu, a Carolo Simplice ad Henricum Aucupem missa, in rem suam contra Ratisponenses, Dionysianum sibi vindicantes corpus, præfatus, ita mox pergit: Sed quod omnem evincit difficultatem, missis Leonis Papæ IX ad Henricum, Francorum regem, & regni episcopos litteris de prætensa corporis S. Dionysii apud Ratisponenses manifestatione, statim Henricus ipse Hugoni abbati Dionysiano mandavit, ut S. Dionysii loculo solemniter reserato, dispiceretur, an sacræ ejus reliquiæ re vera furto sublatæ fuissent. Id incunctanter aggressus est Hugo, diemque solemni detectioni indixit “sub die quinto Iduum Januarii.” (Haimo apud Felibianum habet sub die V. Iduum Juniarum) Ipso die frequenti episcoporum, abbatum, procerumque conventu reseratus est sancti Martyris tumulus ac loculus: ubi reliquiæ integræ cum loculo pretiosissimo repertæ, nulla violati tumuli specie apparente. Ejus rei historiam retulit Haimo, sancti Dionysii monachus, in libello inedito, quem alteri Hugoni abbati nuncupavit. Haimonis, San-dionysiani monachi, libellum, qui, cum Sæc. V Benedict. part. 1 ederet Mabillonius, seu anno 1685 editus nondum erat, postea Felibianus, ad San-dionysianæ suæ Historiæ, anno 1706 vulgatæ, calcem in lucem emisit. Nec id tantum præstitit; verum etiam tempus, quo Haimo ille floruit, determinavit. Etenim ita fere in præfata sua Historia pag. 122 scribit: Haymo seu Haimo suam de detectione corporis S. Dionysii relationem seu lucubrationem in epistola, quam hæc in capite præfert, Hugoni abbati inscripsit.

[51] [hic definitur, Dionysiani, quæ anno circiter 1050 locum habuiæ,] Verum cum nullam omnino, e qua colligas, quo seculo seu hic seu ipsemet vixerit, epocham notet, ac tantum, sese diu post rem gestam scribere, insinuet, credibile est, imo vero indubitatum, Hugonem illum, de quo loquitur, non esse hujus nominis abbatem, sub quo S. Dionysii corporis detectionem ponit, sed, ut verbis jam datis Mabillonius etiam insinuat, alterutrum ex ejusdem nominis abbatibus, qui S. Dionysii abbatiam, regnante Philippo Augusto, moderati sunt. Ita fere, ut dixi, Felibianus, & sane rectissime, uti ex Haimonis, quam hic memorat, epistola evadit perspicuum; cum autem Philippus Augustus sub seculi XII finem ac XIII initium regnarit, Haimonem tum quoque floruisse, consectarium est. Porro, etsi adeo is a corporis S. Dionysii detectione, quam dicta lucubratione describit, centum amplius annis vixerit remotus, nemo tamen, quin detectio illa seu potius scrinii Dionysiani visitatio habuerit locum, revocat in dubium; verum in anno, quo facta sit, inter omnes haud convenit. In titulo, quem apud Felibianum Haimonis Lucubratio præfert, anno circiter 1050 facta asseritur, tumque etiam re ipsa, utpote haud dudum post corporis Dionysiani Ratisponæ inventionem peracta, haud dubie evenit. Verum, eam tum demum, cum Ratisponæ, Leone IX Papa ibidem versante, de elevando, quod Reginwardus abbas invenerat, quodque Dionysii esse dicebant, corpore actum fuisset, sub die V. Iduum Juniarum habuisse locum, Haimo memoriæ prodit; quod si autem res ita habuerit, sane, cum tunc Leo, uti ex Hermanno Contracto facile colliges, non prius quam cum jam æstas anni 1052 multum esset provecta aut etiam præterita Ratisponæ exstiterit, consectarium fit, ut, si Haimoni hic, quod tamen non immerito revocari posse in dubium, infra ostendam, fides adhibenda sit, præfata Dionysiani corporis seu potius scrinii visitatio anno 1053, utpote haud dudum post id, quod, ut Haimo ait, Ratisponæ, Leone IX ibi præsente, acciderat, peracta, locum indubie fuerit sortita. Porro Mabillonius, tum S. Dionysii corpus, reserato, in quo jacebat, loculo, integrum fuisse repertum, verbis jam datis indicare videtur; verum id Haimo, quem nihilominus laudat, nulla omnino ratione tradit.

[52] Perspicue id quisque intelliget, qui dictam Haimonis lucubrationem seu libellum evolverit, [scrinii visitationem] aut, si forsan San-dionysiana Felibiani Historia, in qua, ut dixi, exstat, ad manum non sit, idem ex inspecta S. Dionysii Sociorumque ejus, quam tom, IV Franc. Scriptorum pag. 157 & quatuor seqq. Chesneus e Ms. bibliothecæ Thuanæ codice publici juris fecit, corporum Detectione, sub Henrico I, Francorum rege, facta comperiet. Hæc enim ipsissimus est Haimonis de eadem sacrorum illorum pignorum detectione libellus, priori dumtaxat capite & authoris seu Haimonis, quibus locis de S. Dionysii reliquiarum integritate nihil, ad Hugonem, beati Dionysii abbatem, epistola mutilus. Ita id habere, lucubrationes illæ seu, ut exactius loquar, duo illius, quæ non nisi una est, lucubrationis exemplaria, quorum unum apud Chesneum, utut initio, ut jam dixi, mutilum, alterum apud Felibianum exstat, invicem collata manifestum efficient. Mabillonius Annal. Benedict. tom. 4, lib. 60, num. 34 e Chesnei tom. proxime cit. compendio exhibet, non quidem integram Haymonis lucubrationem, sed omnia saltem, quæ ad S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii corporum detectionem proprie spectant. Ut nihil omnino ex hac contra Dionysiani corporis furtum posse confici, vel ex ipsomet Mabillonio studiosus lector perspiciat, verba omnia, quibus eam ex Haymone loco cit. exponit, huc idcirco, quod vel lecta rei hic probandæ ostensura veritatem sint, transcribo. Sic habent: Ubi ex nuntiis rescivit Henricus, Francorum rex, quæ Ratisponæ anno superiori (1052 nempe) acta fuerant, inventum scilicet fuisse in basilica sancti Emmerammi quoddam corpus, quod sancti Dionysii, Parisiorum episcopi, esse, Ratisponenses jactitabant; ne hæc opinio serperet latius, demumque invalesceret, loculum, in quo sancti Dionysii corpus in ejus monasterio servabatur, publice reserandum, ejusque sacras reliquias frequenti multitudini ostendendas curavit.

[53] [refert; verum e corpore, qued in hoc tum fuit inventum,] Hujus rei causa per Hugonem, Dionysianum abbatem, episcopos, abbates & clericos auctoritate regia ad hanc sollemnitatem convocari jussit. Præmissis jejuniis, ad condictum diem, id est, ad V Idus Januarias (Haimo habet Junias) convenit episcoporum, abbatum, clericorum & promiscui sexus plurima multitudo. Illic etiam vice regis adfuit Odo ejus frater cum multis proceribus. Sancti Dionysii duorumque ejus Sociorum corpora in scriniis argenteis jussu Dagoberti regis fabrefactis & diligenter obseratis, ad id tempus reposita erant post altare in crypta multæ profunditatis, & reclusa in alia cryptula auro & gemmis extrinsecus decorata, in qua sub duabus seris etiam Christi Domini clavus & corona simul asservabantur. Prolato in medium scrinio, in quo sancti Dionysii corpus reconditum erat, & non sine difficultate reserato, reperta sunt sacra ejus ossa, obvoluta pallio tantæ vetustatis, ut inter manus tenentium in pulverem redigeretur. Extracta e loculo ossa circumstantibus ostensa fuere, alioque involuta pallio, quod rex eo præmiserat. Tum sollemni pompa deportatum sacrum corpus, quod per quindecim continuos dies super altare princeps expositum fuit. Rigordus, Dionysianus cœnobita, in Vita Philippi Augusti meminit hujus detectionis. Ita Mabillonius, recensens etiam deinde episcopos, abbates aliosque illustriores brevitatis causa hic a me non nominandos viros, qui detectioni interfuerunt; verum nihil præterea, quod difficultatem omnem seu S. Dionysii corpus penes San-dionysianos in Francia monachos tum adhuc fuisse asservatum, evincat, de relata ab Haymone corporis Dionysiani detectione adjungit, nec quidquam in hac hujusmodi, prout modo recitatis Mabillonii verbis narratur, occurrit; ut sane, supra huc num. 50 transcriptis verbis confidentissime a Mabillonio asseri contrarium, subeat mirari. Putavitne forsan hic scriptor, id, quod jam dictum, idcirco e corporis seu potius scrinii Dionysiani detectione dari evictum, quod, cum tunc scrinium argenteum, in quo S. Dionysii corpus a Dagoberto depositum fuisse credebatur, fuisset reseratum, corpus in eo fuerit repertum?

[54] [haud qua quam quod, quemadmodum Emmeramensis abbas] Verum quid si, an corpus, in scrinio argenteo, quod corpori Dionysiano Dagobertus confici jusserat, repertum, genuinum ac verum exstiterit S. Dionysii corpus, revocetur in dubium? Certe Haymo nullius uspiam seu signi seu tituli, corpori reperto adjuncti, e quo, id verum esse S. Dionysii corpus, constiterit, mentionem facit. Ac re quidem ita habente, e corpore sane, quod in Dionysiano loculo seu scrinio fuit repertum, genuinum Dionysii corpus penes Dionysianos tum fuisse, concludi haud posse videtur. Joannes Baptista, Emmeramensis jam supra laudatus pluriesque adhuc infra laudandus abbas, in sua, de qua jam ante, Dissertatione, pag. 111, minime a se, corpus, quod in Dionysiano Dagoberti loculo tum, cum memorata ab Haymone Sanctorum nostrorum detectio fieret, fuit repertum, genuinum ac verum exstitisse S. Dionysii corpus, concedi præfatus, ita mox prosequitur: Quale ergo corpus illud fuisse dicam, vel conjiciam? Cito me expedirem, si id dicerem de Gallis monachis ad S. Dionysium, quod illi de monachis ad S. Emmeramum dicere non erubescunt. Memini enim, dum Parisiis in monasterio S. Germani a Pratis ab anno 1721 usque 1723 moratus fueram, sæpiusque ad celeberrimum monasterium S. Dionysii, congregationi S. Mauri unitum, hospes accesseram, semper cum maxima charitate susceptus a sodalibus nostris, memini, inquam, me aliquando legisse in festo detectionis Reliquiarum S. Dionysii, in Lectionibus 2 Nocturni hæc verba: “Monachi S. Emmerami invenientes corpus, nescio cujus hominis, dixerunt, esse corpus Areopagitæ &c;” cito, inquam, me paribus verbis expedire possem, dicens: “Monachi S. Dionysii, detegentes corpus, nescio cujus, dixerunt, esse corpus Areopagitæ.”

[55] At nollem tali me liberare modo. Constat, in hoc undequaque celebratissimo monasterio multa Sanctorum corpora contineri; [Joannes Baptista verbis hic datis suspicatur,] uti ex libello, 1721 Parisiis impresso, patet, quem ab ipsis sodalibus meis Sanct-dionysianis accepi; in quo descriptæ sunt variæ reliquiæ Sanctorum, ibidem in ecclesia quiescentium. In summa ara absconditæ seu clausæ sunt reliquiæ S. Dionysii, ut aiunt, & SS. Rustici & Eleutherii. Jam, postquam Gisalbertus jussu Arnulphi imperatoris sacras Dionysii reliquias furatus est, quid monachis reliquum fuit? An id publice fateri & divulgare consultum fuisset? Minime. Ad piam ergo fraudem pariter illos ob angustias undique prementes confugere potuisse, idque nec vero simili nec conjecturis, facillime ita nascentibus, contrarium esse videtur. Hos afflictos monachos, ablato Patrono regni, summe vigiles fuisse, facile quisque sibi persuadere poterit, ut tale furtum & furti damnum redintegraretur. Dum pluribus Sanctorum corporibus ecclesia ista ornata fuerat, facile corpus alterius Sancti in hujus locum succedere potuit; talique fraude pia cultui Sanctorum, qui præcipue in Deum tendit, nil fuisset derogatum. Non enim ossa tantum veneramur, quæ nullam in se continent virtutem, “sed ossa hujus Sancti,” melius, “hunc Sanctum veneramur.” Si ossa quævis obtrudere quis præsumeret ad cultum alicujus Sancti instituendum, pessime is faceret; at, si corpus alicujus Sancti pro alterius Sancti corpore colatur, tunc Sanctus colitur, & ossa tantum cultu respectivo ad Sanctum: Deus autem præcipue in omnibus & præ omnibus. Scimus, in variis ecclesiis corpora Sanctorum coli; scimus etiam, non raro corpus hujus Sancti in ista ecclesia venerationi exponi, quod tamen in alia ecclesia simul colitur.

[56] Cultus divinus per hoc neutiquam fædatur; Deus enim colitur in Sanctis suis, [a Dionysianis Sancti alterius corpus] sive horum corpora deinde sint in hac vel altera ecclesia. Cultus enim reliquiarum solum respectivus est. Ita ille; & sane, ut mihi equidem apparet, neutiquam inepte. Porro, paucis adhuc interpositis, subjungit: Interea ex…libro, quem presbyter quidam ad Reginwardum abbatem sæculo XI scripsisse perhibetur, & ex ejus cap. 37 & 38 in historia translationis S. Dionysii similia leguntur: quod Ebulo, abbas S. Dionysii, detecto furto & ablato S. Dionysii corpore, angustiis circumdatus, lacrymans & ingemiscens, pedibus Arnulphi imperatoris advolutus, S. Dionysium suum sibi reddi inclamaverit. At Arnulphus imperator id neutiquam fecit, ad hoc se tantum exorati passus, ut promitteret, si Ebulo abbas pretiosum Euangelii librum thesauri monasterii sui (Arnulpho) traditurus esset, se (Arnulphum) quoddam os S. Dionysii redditurum fore. Ageret ergo Ebulo abbas, & secum reliquias cujusdam Sancti ad Arnulphum imperatorem deferret, a quo esset accepturus os S. Dionysii; illud cum ossibus hujus Sancti, quæ attulisset, conjungeret & sic in ecclesiam suam referret, diceretque, se lacrymis & dono Euangeliorum libri sacras S. Dionysii reliquias denuo recepisse. Vide inferius in historia translationis S. Dionysii caput 37 & 38. Verba fere omnia, quibus duo isthæc Lucubrationis hic laudatæ capita concipiuntur, jam supra in hac Appendice cap. 1 huc transcripsi, cumque ibidem etiam, quæ in iis de Ebulone abbate narrantur, vera esse non posse, dilucide ostenderim, ea sane hic veluti apprime vera Emmeramensis proxime laudatus abbas perperam amplectitur.

[57] [subtitutum Dionysiano forsan fuerit, penes illos] Verum, etsi id ita sit, recte equidem, ut jam dixi, affirmat, facile factum esse posse, ut Dionysiani monachi, cum surreptum eis fuisset S. Dionysii corpus, aliud huic e Sanctorum, quæ magno apud ipsos numero servantur, corporibus subrogarint. Et vero, fraudi hujusmodi interdum re etiam ipsa fuisse locum, Muratorius Italic. medii ævi Antiquitatum tom. 5, col. XI non obscure primum docet, ac deinde subjungit: Egregius est in hanc rem locus Guiberti Novingentensis abbatis, qui circiter annum MCXII ita scribebat: “Considerandus etiam sub hac occasione plurimus quidem, sed non perniciosus error, qui Gallicanas præcipue de Sanctorum corporibus obsedit ecclesias: istis illum, illis eumdem seu martyrem seu confessorem se habere jactantibus, quum duo loca non valeat occupare integer unus.” Georgius ab Eckhart suorum de rebus Franciæ Orientalis Comment. tom. 2 pag. 745, scrinii Dionysiani visitatione, in qua, dum seculo circiter XI medio fuit peracta, ossa in scrinio illo reperta populoque per quindecim dies ostensa fuisse perhibent, sibi objecta, ita respondet: Lubenter hoc concedo. Sed hæc quæstio primaria est, an non monachi Dionysiani, cum corpus S. Dionysii ablatum esse sentirent, aliud substituerint demortui hominis sceleton. Piæ enim ejusmodi fraudes non insolitæ fuerunt. Quot, quæso, capita S. Johannis proferuntur? Unum tamen solum genuinum, cætera supposititia esse debent. SS. Crispini & Crispiniani ossa Suessionenses & Osnabrugenses sese apud se habere affirmant. Nota est concertatio de corpore S. Benedicti inter Casinensis & Floriacenses monachos. Caput Caroli Magni Aquisgrani & Osnabrugæ ostenditur. SS. Martyrum Eobani & Adelarii corpora Erfurti adhuc esse asseruntur, & memini, me juvene, eadem ibi inspecta esse.

[58] [certo hoc tum fuisse consequitur,] Sed series abbatum Fuldensium, ab anonymo coævo conscripta, ait, Huoggi abbatem Fuldensem “Sanctos martyres Eobanum & Adalharium ascivisse & partem corporis S. Viti, arisque in eorum honore structis & dicatis, honorifice requiescere fecisse.” Mille hujusmodi exempla addi possent; sed hæc sufficiunt. Hæc ille, amisso Dionysiano corpori corpus aliud (Sanctine, an alterius cujuscumque mortui hominis, non edicit) supposuisse Dionysianos monachos, suspicari sese, non obscure insinuans. Et certe, utcumque res habeat, hosce equidem monachos, si Dionysianum corpus furto vere amiserint, huic saltem Sancti alterius corpus substituisse, a veritatis specie minus abhorret, quam Emmeramenses monachos, invenientes corpus, nescio cujus hominis, id esse S. Dionysii corpus, sine ulla solida ratione affirmasse. Jam vero, cum id ita sit, nec corpus, quod in facta anno circiter 1050 loculi Dionysiani visitatione fuit inventum, ullum sibi seu signum, ut jam dixi, seu titulum, qui id esse Dionysii corpus, indicarit, habuerit adjunctum, enimvero e visitatione illa seu e corpore, quod, cum hæc fieret, in Dionysiano loculo seu scrinio fuit inventum, nihil omnino, quo verum ac genuinum S. Dionysii corpus penes Dionysianos tum fuisse fidem facias, potest inferri. At vero, inquies, Rigordus in Philippi Augusti Gestis apud Chesneum tom. 5 Gall. scriptorum pag. 18 de Henrico I, Galliarum rege, sic scribit: Iste Henricus, auditis rumoribus, quod in Alemannïa, in civitate Ratispona, in abbatia S. Emmerami martyris, inventum fuit quoddam corpus, quod dicebant esse Dionysii Areopagitæ, misit nuntios suos ad Henricum imperatorem cum litteris suis, ut diem elevationis illus protelarent, quo usque per certos nuntios, utrum corpus Hieromartyris Dionysii Areopagitæ, Athenarum archiepiscopi, discipuli apostoli Pauli, in Francia in ecclesia, quam Dagobertus fundaverat, esset vel non, plenissime certificaretur. Quo audito, imperator misit magnos viros & sapientes in Franciam, ut plane rei veritatem agnoscerent.

[59] Visis nuntiis imperatoris, Henricus rex, convocavit archiepiscopos, [nec id etiam e statu,] episcopos & barones totius regni, & cum Odone, carissimo fratre suo ad ecclesiam beatissimi martyris Dionysii misit. Facta autem oratione, allata sunt tria vasa argentea, Dionysii, Rustici & Eleutherii coram omni populo, diligentissime sigillata; &, aperto vase beati martyris Dionysii totum corpus ipsius cum capite inventum est, exceptis duobus ossibus de collo, quæ sunt in ecclesia Vergiacensi & osse quodam de brachio, quod Stephanus tertius secum ad Romanam portavit ecclesiam, & posuit in ecclesia, quæ hodie schola Græcorum vocatur. Hoc videntes universi populi cum lachrymis & suspiriis puras manus levantes ad Dominum, Deo & beatæ Mariæ Virgini & sanctis Martyribus se commendantes cum gaudio recesserunt. Tunc nuntii, qui missi fuerant, ad imperatorem citissime revertentes, super his, quæ viderant & audierant, imperatorem plenissime certificaverunt. Hoc fuit factum tempore Leonis Papæ IX anno Domini ML; cum autem de eadem, de qua hic nobis sermo, loculi Dionysiani visitatione loquatur, tuncque, ut docet, contentum in hoc corpus iisdem plane ossibus, quæ ante annum circiter 890 de genuino Dionysii corpore noscebat fuisse detracta, orbatum fuerit inventum, id enimvero, minime abs hoc illud exstitisse diversum, argumento est. Ita e statu, in quo, cum anno circiter 1050 Dionysiani loculi visitatio facta est, contentum in hoc corpus fuit repertum, pro vero ac genuino Dionysii corpore San-dionysianis in Francia monachis vindicando potest argui.

[60] Verum fuerintne, an non, post annum 890 circiter duo de Dionysii collo ossa, [in quo tum vel contentum] quæ Rigordus seu quis (Appendicem proxime prægressam num. 58 videsis) scriptor alius modo jam recitatis verbis memorat, cum ecclesia Vergiacensi communicata, est dubium, uti etiam, an eadem illa ossa genuinæ Dionysiani corporis partes exstiterint. Res ex iis, quæ in mox dicta Appendice num. 64 & seq. disserui, studioso lectori evadet perspicua. Quod autem ad os de S. Dionysii brachio, quo, cum anno circiter 1050 visitatus fuit Dionysianus loculus, contentum in hoc corpus destitutum fuisse in textu proxime huc transcripto perhibetur, jam spectat, haud omnino etiam, fuisse illud vere quoddam ex ossibus, quæ brachii structuram ingrediuntur, est certum, uti liquet ex iis, quæ in eadem Appendice num. 58 & seq. in medium adduxi; cum autem res ita habeat, enimvero e tribus jam dictis ossibus, quibus inventum seu detectum anno circiter 1050 in Dionysiano loculo corpus caruit, nihil omnino certi, quo verum Dionysii corpus San dionysianis monachis attribuas, potest concludi. Nec pariter id inde, etsi etiam tria jam memorata ossa non tantum genuinas, sed & tales, quales verbis recitatis dicuntur, certo exstitisse Dionysiani corporis partes, tantisper dederimus, recte illatum iri, apparet.

[61] [in Dionysiano scrinio corpus] Quid ni enim factum esse possit, ut ii, qui sublato genuino Dionysiano corpori substituere aliud, caute huic, cum id facerent, eas etiam omnes partes, quas genuino corpori detractas antea fuisse noscebant, detraxerint? Nec est etiam, cur ex eo, quod tria jam memorata ossa invento a Reginwardo abbate Ratisponæ corpori defuisse non memorentur, haud fuisse isthoc genuinum Dionysii corpus, concludas. Præterquam enim quod duo ex hisce, cum ecclesia Vergiacensi communicata, genuinæ forsan, ut jam mox dixi, corporis Dionysiani partes haud exstiterint, tria illa ossa minores dumtaxat corporis Dionysiani seu partes seu particulæ exstitere, hincque facile factum esse potest, ut, deessentne, an non, invento Ratisponæ corpori, observatum haud fuerit, maxime cum ad id examinandum adhibiti, ut apparet, haud fuerint, qui anatomiæ essent periti. Omnibus itaque rite expensis, sane e tribus per Rigordum aut per scriptorem alterum, qui proxime huc transcripta verba in Rigordi textum intrusit, supra memoratis ossibus, in Dionysiano loculo, seu scrinio, cum visitatum id anno circiter 1050 fuit, non inventis, haud merito quidquam potest pro genuino S. Dionysii corpore Dionysianis attribuendo concludi. Hinc porro jam fit, ut pariter nec quid certi pro corporis Dionysiani possessione Ratisponensibus attribuenda possit inferri e minima manus dextræ particula, quæ corpori, Ratisponæ invento, at non item illi, quod in Francia visitatum seu detectum fuit, defuisse memoratur.

[62] [vel ipsummet scrinium illud] Licet enim ex iis, quæ jam supra in hac Appendice cap. 3 adduxi, fuisse ante annum 890 de genuino S. Dionysii corpore partem manus detractam, certum omnino sit atque indubitatum, illaque adeo pars seu minima manus dextræ particula, si in corpore, in Francia detecto, re ipsa fuisset inventa, non fuisse isthoc verum S. Dionysii corpus, argumento esset perquam valido, fieri tamen potest, ut, etiamsi illa manus Dionysianæ pars detecto in Francia corpori re etiam vera defuerit, id tamen, quod minima dumtaxat esset particula, non observatum ac proin etiam memoratum haud fuerit. Jam vero, cum hæc ita habeant, consectarium sane est, ut e statu, in quo corpus, in Dionysiano loculo seu scrinio contentum, anno circiter 1050, cum id visitaretur, fuit inventum, nihil etiam sat certi pro Dionysiani corporis possessione Ratisponensibus attribuenda possit concludi. Sedulo interim hic observari velim, multo saltem adhuc meliorem Ratisponensium, quam Dionysianorum, causam esse, quod equidem os tale, quale a corpore, Ratisponæ invento, abfuit, a genuino Dionysii corpore ante annum 890 (infra tamen cap. ultimo dicenda videsis) fuisse re vera detractum, certum omnino e jam supra cap. 3 dictis sit atque indubitatum; res autem, uti e jam dictis pariter constat, secus habeat quantum ad ossa, quæ corpori, Dionysiopoli detecto seu visitato, defuisse memorantur. Dispiciamus modo, an nec e statu, in quo Dionysianus loculus anno circiter 1050 fuit repertus, genuinum ac verum exstitisse, quod in hoc continebatur, S. Dionysii corpus, possit concludi. Mabillonius Sæc. V Benedict. part. 1, pag. 112, de Dionysiani scrinii, de qua hic nos, detectione loquens, Haimonis supra a me num. 10 jam recitata verba, quibus, quam firmiter scrinia argentea, S. Dionysii sociorumque ejus Rustici & Eleutherii reliquias complectentia, artificiosissimis seris atque obicibus munita essent ac clausa, exponitur, transcribit ac deinde subjungit: Quæ omnia cum integra & inviolata reperta essent, nemini sublati corporis (quod quidem ibidem inventum est) suspicionem relinquere potuerunt.

[63] Sacrum corpus quindecim continuis diebus dimissum est super principale altare, [fuit repertum,] fratribus ad custodiam diu noctuque sibi succedentibus. Ex eo itaque, quod scrinium argenteum, in quo S. Dionysii corpus, Dagoberto I curante, fuerat depositum, anno circiter 1050 integrum adhuc, nullo omnino violationis vel minimæ apparente vestigio, exstiterit, genuinum fuisse, quod in eo tum fuit repertum, S. Dionysii corpus, Mabillonius contendit; verum, ait in sua de Dionysio Ratisponam translato Dissertatione pag. 113 Emmeramensis supra jam sæpius laudatus abbas Joannes Baptista: Quis suarum rerum adeo incurios fuisse dicere velit monachos S. Dionysii, ut violatas & confractas portas vel cistulas, ubi S. Dionysii reliquiæ prius servabantur, tales permisissent, illasque ab omni violationis suspicione communire non studuissent? Sane, si S. Dionysii corpus Dionysianis fuerit re ipsa ablatum, furique, a quo id factum, fuerint hunc in finem seræ capsæque frangendæ, mox hasce ita, ut nullum fracturæ violationisve relinqueretur vestigium, summa cura ac sollicitudine Dionysianos monachos, qui, ut dictum, eo in casu alterius Sancti corpus surrepto Dionysiano corpori verosimillime substituerint, reficiendas curasse, nemo non, ni fallor, cum laudato abbate in animum facile inducet; cum autem res ita habeat, haud melius e statu; in quo Dionysianum scrinium, quam e statu, in quo contentum in hoc corpus anno circiter 1050 fuit repertum, exstitisse isthoc genuinum ac verum S. Dionysii corpus, potest concludi.

[64] Nec validius etiam pro sacro hoc pignore Dionysianis vindicando argueris ex eo, [nec denique ex aliis adhuc,] quod pallium, cui, quæ tum in scrinio Dionysiano reperta fuerunt, ossa erant involuta, tantæ vetustatis exstiterit, ut, quemadmodum Haymo apud Felibianum loquitur, inter manus tenentium evanesceret in similitudinem telæ aranearum. Quod si quæ enim, genuinis S. Dionysii ossibus, anno circiter 890 surreptis, Sancti alterius ossa haud diu admodum post, ut nonnulli volunt, fuere substituta, pallio forsan tunc, ut factum esse potest, fuerint involuta, huic certe vel solum centum & quinquaginta ut minimum, quod ab anno circiter 890 usque ad annum circiter 1050, quo memorata Dionysiani scrinii visitatio facta, excurrit, annorum spatium tantam, quantam Haymo ait, vetustatem facillime potuerit afferre. Adhæc cum Sancti ossa, quæ genuinis S. Dionysii ossibus anno circiter 890 fuerint subrogata, pallio etiam, priusquam id fieret, possint fuisse involuta, haud quaquam sane etiam e pallii, cui, quæ anno circiter 1050 in scrinio Dionysiano reperta fuere, ossa erant involuta, vetustate elici quidquam potest, quo, S. Dionysii corpus fuisse adhuc seculo circiter XI medio a Dionysianis monachis possessum ac porro hodieque possideri, indubitatum evadat. Verum utcumque rationi ac veritati, quæ jam dixi, consona appareant, hi nihilominus in corporis seu potius scrinii Dionysiani visitatione, anno circiter 1050 facta, triumphant, & non secus ac si corpus, quod in eo tum fuit inventum, certo exstiterit genuinum S. Dionysii corpus, sibi hujus possessionem indubitanter adscribunt. Certe Felibianus, e quo de reliquis conjecturam non inepte feceris, luculentissime id facit.

[65] [quæ hic ob oculos] Dionsiani enim scrinii, de qua hic nobis sermo, visitatione in San-dionysianam suam historiam compendio ex Haimone illata, pag. 122 verbis Gallicis, quæ Latina facio, sic scribit: Edita tanto cum strepitu actio, cujus quodammodo in S. Dionysii, instituto, quod die IX Junii colitur, festo annuo, consecrata est memoria, vim sufficienti majorem, qua veritati contra illusionem victoria assereretur, habere videbatur. Error nihilominus in Germania perseveravit. Ac deinde, nonnullis adhuc, quæ S. Dionysii corpori Dionysianis vindicando apta judicavit, in medium adductis, pag. 124 sequentem loquitur in modum: Si Papæ ejus (Leonis IX) tempore rumorem quempiam excitavit asserta corporis S. Dionysii sublatio, Lipsanothecæ ejus visitatio, coram regni optimatibus facta, ita omnem suspicionem dispulit, ut ab eo tempore reges nostri magis etiam assidue ad venerandas sancti Martyris reliquias accesserint. Ita ille; verum, etsi quidem in venerandis, quæ in Dionysiano monasterio servantur, Sanctorum reliquiis laudanda sit Galliæ regum pietas, hique faciendo, quod hic Felibianus refert, genuinas eodem in monasterio asservari S. Dionysii reliquias, credidisse videantur, inde tamen, ut re etiam ipsa ibidem hæ existant, consectarium haud est. Neque vero, rem ita indubie habere, ob factam anno circiter 1050 scrinii Dionysiani visitationem, quidquid etiam de omni, quæ depulsa per hanc sit, suspicione Felibianus scribat, in animum umquam inducam, nisi solide probatum primum fuerit, invento in Dionysiana Lipsanotheca, dum anno circiter 1050 reseraretur, corpori adjunctum fuisse seu signum seu titulum, e quo, genuinum id exstitisse S. Dionysii corpus, constiterit.

[66] [ponuntur, potest inferri.] Etenim, quidquid etiam Dionysiani monachi reclament, solum corpus, sine omni hujusmodi tum signo, tum titulo in Dionysiano scrinio tum repertum, haud quaquam, dubitatione jam dudum de loco, quo Dionysii reliquiæ essent, tunc exorta, sufficere videtur, ut illud exstitisse genuinum S. Dionysii corpus, credatur. Vidit id etiam, ni fallor, ipsemet Felibianus, hincque, de iterata scrinii Dionysiani, quæ anno 1385 locum habuit, visitatione in Sandionysiana sua Historia pag. 299 sermonem instituens, verbis Gallicis, quæ Latine reddo, sic scribit: Fuit igitur sancti martyris (Dionysii nempe) Lipsanotheca secundo aperta, authenticique in ea tituli, qui, asservari ibi S. Dionysii, Franciæ Apostoli, reliquias, faciebant fidem, sunt reperti. Hæc ille; verum quos qualesve hic memorat titulos? Id hic, ni fallor, de industria non edicit, ne hosce neutiquam esse proposito suo probando aptos prodere cogatur. Haimo apud Felibianum cap. 8 narrat, qui corpus, in Dionysiano scrinio, dum id anno circiter 1050 reseraretur, inventum, per quindecim dies publicæ venerationi fuerit expositum, ac deinde de corpore illo subjungit: Et tunc sibi mutuo ad custodiam succedentibus fratribus, diei noctisque vicibus tam diu est diligentissime custoditum, donec intromissis litteris indicibus primi erroris & subsecutæ veritatis, seris obicibusque munitum sacros artus continens subtili artificio scrinium, quamplurimis præsentibus, suo priori loculo honorabiliter fuit restitutum. Litteræ, quas scrinio Dionysiano post factam hujus anno circiter 1050 visitationem impositas fuisse, Haimo hic scribit, haud dubie sunt tituli, quos in eodem scrinio, cum id anno 1385 aperiretur, repertos fuisse, Felibianus affirmat. Ea sedet sententia, quod nec apud Haimonem, nec alibi mentio ulla occurrat tituli alterius, qui in scrinio Dionysiano, cum id anno circiter 1050 reseraretur, fuerit repertus. Jam vero, cum id ita sit, nec tituli, tunc demum, cum scrinium Dionysianum anno circiter 1050 visitatum fuit, confecti, genuinum exstitisse, quod in hoc tum fuit repertum, S. Dionysii corpus, probare nati sint, e titulis pariter, quos in Dionysiano scrinio, cum id anno 1385 aperiretur, fuisse inventos, Felibianus scribit, nequit id, quod & hic scriptor & alii San-dionysiani monachi maxime vellent, concludi.

CAPUT V.
Præcipua ex argumentis reliquis, quibus Dionysiani corporis furtum seu e Francia in Germaniam translatio impugnatur, expenduntur.

[E duorum, quos tantummodo Ratisponæ vidit, lapidum de Dionysiani] Mabillonius in Itinere suo Germanico, de Ratisponensi S. Emmerami monasterio, hujusque, uti appellatur, thesauro loquens, primo scribit sequentem in modum: In thesauro, ut vocant, habetur insignis Euangeliorum liber, quo nullum pretiosiorem aut elegantiorem umquam vidimus, litteris aureis majusculis optime scriptus anno 870 mandato Caroli Calvi: deinde S. Emmerami ecclesiæ concessus ab Arnulpho imperatore, uti Arnolfus ejusdem loci monachus tradit; ac deinde, nonnullis adhuc de pretioso, quem hic memorat, Euangeliorum libro præmissis, ita prosequitur: Hunc librum ex Parisiensi S. Dionysii monasterio una cum sancti Martyris corpore furtim sublatum, donoque Arnulpho atque ab eodem ecclesiæ S. Emmerammi traditum asserunt. At, mirum est, inquiebam, Arnolfum ejusdem cænobii ex comite monachum, qui sub annum millesimum scribebat, meminisse istius codicis ab Arnulpho concessi, nulla corporis sancti Dionysii mentione facta. Rogavimus deinde, nobis ostendi ejus corpus seu reliquias: illi abstruso loco reconditas dicentes, duos nobis lapides doni testes protulerunt, in quorum uno antiquis litteris uncialibus hoc exaratum legitur: Sub Ebulone abbate sancti Dionysii Gisalbertus furavit. “In alio: “Furatus est V. Non. Junii, huc venit prid. Nonas Decembris tempore Tutonis episcopi,” absque ulla corporis aut libri mentione.”

[68] [corporis translatione silentio perperam contra hane arguit Mabillonius,] Ita ille, non tantum hic ex Arnolfi, sed & ex ipsorummet, quos memorat, lapidum de S. Dionysii corpore silentio, neutiquam id vel S. Emmerami monasterio ab Arnulpho imperatore donatum, vel penes Emmeramenses monachos esse, contendens. Verum, Mabillonium id, quod vult, neutiquam ex Arnolfi silentio dare evictum, jam supra ostendi; quod autem ad duorum, quos memorat, lapidum seu duarum potius, quas hi sibi incisas habent, inscriptionum silentium spectat, hæ quidem nullam de S. Dionysii corpore faciunt mentionem; verum duo illi, quibus inscriptæ sunt, lapides seu lateres cum alio adhuc sibi adjuncto lapide, e cujus inscriptione fieri in hisce de S. Dionysii corpore sermonem, palam est, in Emmeramensis ecclesiæ muro a Reginwardo abbate fuere inventi, mirorque & hunc posteriorem lapidem ab Emmeramensibus monachis eruditissimo viro haud fuisse exhibitum. Is certe, ut hodie, ita etiam seculo proxime elapso in illorum monasterio asservabatur, inscriptioque, quam præfert, una cum inscriptionibus, quas memorati a Mabillonio duo alii lapides suppeditant, fuisse Dionysii corpus furto surreptum atque ad S. Emmerami ecclesiam translatum, non obscure indicat, uti quisque, qui vel trium illorum lapidum inscriptiones, supra a nobis in hac Appendice num. 4 jam datas inspexerit, facile comperiet; ut sane e duorum, quos Mabillonius memorat, lapidum seu laterum de S. Dionysii corpore silentio nihil omnino queat contra assertum hujus a Ratisponensibus furtum inferri.

[69] [nec vel e regis Eadgari,] Porro idem Mabillonius Annalium Benedictinorum tom. 3, lib. 46, num. 40 ad annum 960 sic scribit: Tunc Dionysiani monasterii præpositus erat vir strenuus, nomine Vitalis, qui res sancti Dionysii in Anglia a regiis ministris infestari gravate ferens, Eadgarum piissimum regem adiit anno secundo regni ejus, Indictione tertia, septimo Kalend. Januarii. Rex, auditis Vitalis querelis de Togredo, regiæ domus præposito, multas gravesque exactiones, a villis sancto Dionysio subjectis extorquente, damna restitui præcepit, ac deinceps ab hujusmodi vexationibus abstineri; cujus rei diploma per Togredum ipsum “ad sepulcra Sanctorum martyrum Dionysii, Rustici & Eleutherii” deferri jussit, “quorum sacra corpora honorifice ibi” locata esse asserit. Ex quo intelligitur, quam vana sit persuasio Ratisponensium, qui sancti Dionysii corpus ab Arnulfo rege obtentum, & in sancti Emmerammi cœnobio repositum dicunt. Adhæc idem denuo Mabillonius, ita occasione diplomatis, anno 960, quem notæ chronicæ, in monumento isthoc, ut testatur, expressæ, designant, ab Eadgaro, Angliæ rege, concessi, Annalium Benedict. loco cit. locutus, eorumdem deinde lib. 48, num. 92 ad annum 980 sequentem fatur in modum: Neque vero imperator Otto tam cito, ut Sigonio visum est, Italiam adiit. Nam mense Octobri Brochsalæ versabatur, cum imperiali præcepto confirmavit possessiones monasterii sancti Dionysii Parisiensis, in ipsius imperio consistentes, rogatu Rotberti, ejus loci abbatis. “Data Idus Octobris, anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXXX, indictione V.” (lege VIII) anno vero regni secundi Ottonis XX, imperii XIII.

[70] Actum Brochsale; quod de Bruxellis, ut modo vocant, [& Ottonis imperatoris] olim Brutsela dicta, interpretandum est. In prædicto diplomate observandum id, quod dicitur de monasterio sancti Dionysii, “usque hodie,” inquit Otto, “ibidem corporaliter habiti.” Qui locus plane refellit opinionem Ratisponensium, qui corpus sancti Dionysii initio sæculi decimi (imo sub finem sæculi IX) Ratisponam ab Arnulfo imperatore translatum jactitant. Ex eo itaque, quod Eadgarus, Angliæ rex, in diplomate anni 960, Dionysii corpus tum adhuc, cum illud daretur, in S. Dionysii ecclesia fuisse asservatum, insinuet, idemque etiam Otto II imperator in diplomate anni 980 faciat, sacrum illud pignus Ratisponam inde translatum haud fuisse, Mabillonius contendit. Verum corpus, a Giselberto in Germaniam allatum, quod, cum seculo circiter XI medio a Reginwardo abbate fuit inventum, inscriptiones adjunctæ S. Dionysii corpus esse indicabant, anno 960 & anno 980 adhuc latebat in muro, cui, ut supra vidimus, a Tutone episcopo sub seculi X initium fuerat inclusum; licet autem jam tum in S. Emmerami ecclesia inscriptiones quæpiam, quæ ibi asservari S. Dionysii corpus proderent, verosimiliter exstiterint, Ratisponenses tamen de sacri thesauri, quem, quod locum etiam, quo esset absconditus, ignorarent, exhibere non poterant, possessione, utut etiam, quemadmodum ex infra dicendis apparet, in antiqua, quæ apud ipsos vigeret, traditione fundata, verosimillime nec multum gloriati, nec confidenter admodum fuere locuti.

[71] Porro cum Galli contra, penes se esse S. Dionysii corpus, [seculo X datis] asseverantissime passim prædicarent, aut saltem, ne piorum erga S. Dionysium devotio tepesceret, furto id sublatum, caute dissimularent, facillime factum esse potest, ut, etiamsi illis sacrum isthoc pignus a longo jam tempore re ipsa forsan fuisset ereptum, quamplurimi tamen adhuc seculo X exstiterint, qui Dionysianis monachis, sacrum thesaurum penes se esse, asseverantibus, aut adhiberent fidem, aut etiam hunc illis esse ereptum, penitus ignorarent. Jam vero, cum id ita sit, nec quidquam, quo minus ex horum etiam numero Eadgarus, Angliæ rex, & Otto II imperator exstitisse credantur, impediat, Mabillonius sane ex eo, quod bini hi principes in supra memoratis diplomatibus, fuisse adhuc, cum hæc anno 960 & anno 980 darent, S. Dionysii corpus in Dionysiana Franciæ abbatia asservatum, prodant, neutiquam id, quod vult, seu sacrum istud pignus Ratisponam inde sub seculi IX finem non fuisse delatum, efficaciter ac valide probat. Adhæc, ait in suis de rebus Franciæ Orientalis Commentariis tom. 2, pag. 747 Georgius ab Heckhart: Qui præcepta regum expetebant, ii, quidquid illis complecti volebant, suggerebant; unde concludi potest, monachos, de absentia corporis S. Dionysii apud se certos summo cum studio verba, quibus (in Ottonis nimirum supra memorato diplomate) dicitur, “S. Dionysium usque hodie corporaliter” in monasterio suo “haberi” suggessisse, ut imperatoris confessione aliquando causam suam defendere, aut iis etiam os obturare possent, qui jam de præsentia Sancti apud illos, non sine fundamento dubitabant.

[72] [diplomatibus, vel e S. Eduardi regis] Quidquid sit de fine, in quem Eckhartus, quæ hic memorat, verba Dionysianos monachos suggessisse, opinatur, tam hæc equidem, quam illa, quibus, SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii corpora honorifice in S. Dionysii monasterio locata, in præfato Eadgari, Angliæ regis, diplomate asseruntur, fuisse a dictis monachis suggesta, indubitatum apparet. Ea sedet sententia, quod, quamvis quidem forsan non omnia, quæ in principum diplomatibus, in monasteriorum favorem concessis, occurrunt, a religiosis horum inquilinis dicenda sint suggesta, id tamen quantum ad ea, quæ de Sanctorum in sacris illis locis cultu asservatisve reliquiis in monumentis hujusmodi leguntur, ita utplurimum habere, existiment, qui, permultis principum præceptis seu diplomatibus mature discussis, suum hac de re tulerunt judicium. Etsi itaque nec a furti, quo Dionysius Gallis fuerit ereptus, ignoratione dici possent profecta, quæ Mabillonius affert, Eadgari, Angliæ regis, & Ottonis II imperatoris de Dionysiano corpore in San-dionysiana ecclesia asservato testimonia, haud merito tamen ex hisce, utpote non per duos illos principes, sed per ipsosmet, ut jam dictum, Dionysianos monachos datis, penes hosce adhuc esse sacrum illum thesaurum, ac proin in Germaniam non fuisse translatum, quispiam recte intulerit. Nec id vel e S. Eduardi, Angliæ regis, charta, anno 1059 in San-dionysiani in Francia monasterii favorem data supraque a nobis in Appendice, quæ hanc proxime præcedit, num. 34 laudata, vel e pluribus Pontificum Romanorum litteris seu Brevibus, in Dionysianorum monachorum favorem datis, meliori jure fecerit.

[73] [charta Pontificumque litteris,] Licet enim tam in his, quam in dicta Eduardi regis charta, Dionysius vel haberi vel quiescere in Dionysiana Franciæ abbatia asseratur, verba tamen, quibus id fit, non a dicto rege summisve Pontificibus, sed ab ipsismet San-dionysianis monachis promanasse, indubitatum apparet; uti etiam a summis Pontificibus adhibita fuisse, non ad locum, qui sacras S. Dionysii exuvias possideret, definiendum aut declarandum, sed tantummodo ad consuetudinem servandam, quæ, ut Sancti in monasteriis, quæ sacras eorum exuvias sese possidere putant, quiescere in litteris hujusmodi dicantur, exposcit. Joannes Baptista, Emmeramensis jam supra sæpius laudatus abbas, in sua, quam, ut dixi, anno 1750 edidit, de Dionysio in Bavariam translato Dissertatione pag. 79 & seq. integrum affert Alexandri IV Breve, in quo hic summus Pontifex, quadraginta dierum indulgentiam iis, qui tempore ac modo in dicto Brevi assignatis ad S. Emmerami ecclesiam accesserint, concedens, Dionysium in hac una cum SS. Emmeramo & Wolfango quiescere affirmat. Porro cum Breve illud Pontificatus Alexandri IV anno tertio, qui in annum Christi 1256 incidit, fuerit concessum, inde infert celsissimus author, seculo XIII Romæ etiam, S. Dionysii corpus Ratisponæ in S. Emmerami monasterio quiescere, fuisse persuasum. Verum, quemadmodum id saltem dicto Brevi Alexandrum IV definire seu declarare noluisse, Dionysiani in Francia monachi indubie respondebunt, sic Pontifices alios Brevibus suis seu litteris, quibus S. Dionysii corpus in Dionysiano Franciæ monasterio quiescere asseritur, definire pariter seu declarare id noluisse, Ratisponenses S. Emmerami monachi haud immerito contendent.

[74] Neque vero laudatus Emmeramensis abbas, quamvis nec recte, [dictæ translationi locum haud fuisse, recte intuleris;] ut apparet, e præfatis Alexandri IV litteris id, quod jam dixi, concludat, monasterio suo per hasce Dionysiani corporis possessionem adscribi existimavit. Postea enim, de Brevibus seu litteris Pontificiis, a Nicolao II & Alexandro II ad confirmanda monasterii S. Dionysii privilegia concessis, in quibus ibi quiescere S. Dionysii corpus asseritur, sermonem instituens, sic scribit: Nicolaus II & Alexander II dictis Brevibus privilegia monasterio S. Dionysii confirmant, nec illorum Pontificum ibi mens erat, de reliquiis S. Dionysii ex proposito agere, sed monasterio S. Dionysii (ubi prius corpus S. Dionysii requievit) & a monachis ejusdem cænobii adhuc ibi requiescere asserebatur, privilegia confirmarunt, more in Brevibus talibus consueto junctis a notario verbis: “Ubi ipse Sanctus in corpore requiescit” &c. Tale Breve Apostolicum pro indulgentiis Lucrandis ab Alexandro IV nostræ etiam ecclesiæ concessum est, ut supra vidimus … ubi pariter hæc verba inserta sunt: “Ubi Sanctorum Emmerami, Dionysii, Wolfgangi corpora quiescunt.” Dum enim pro talibus privilegiorum confirmationibus & indulgentiis obtinendis ecclesiæ vel monasteria apud Sedem Apostolicam supplicant, suorum patronorum, quorum corpora se possidere gloriantur, nomina inscribunt, & gratiæ petitæ sæpe a summa Sede impetrantur. Hæc ille, dilucide indicans, e litteris Pontificiis, in quibus vel in S. Emmerami vel in S. Dionysii ecclesia quiescere Dionysianum corpus asseritur, vindicare id sibi nec Dionysianos, nec Emmeramenses monachos posse. Et vero rem ita habere, ac proin sacrum illud pignus Ratisponam translatum non fuisse, haud magis e dictis Pontificiis litteris, quam e supra memoratis principum chartis, posse inferri, satis superque, ni fallor, ex omnibus jam dictis liquet.

[75] Ad argumentum aliud, quo Dionysiani corporis furtum seu hujus e Gallia ad Ratisponenses S. Emmerami monachos translationem pariter impugnant, [etsi autem eam Otho Frisingensis forte haud crediderit,] modo progrediamur. Id ex Othone, Frisingensi episcopo, qui, cum Henrici quarti imperatoris nepos, Henrici quinti sororius, Conradi regis frater uterinus & Frederici primi imperatoris patruus exstiterit, merito a Bellarmino, non tantum veluti doctrina & pietate, sed & veluti nobilitate insignis prædicatur, deducunt; is autem, aiunt, fidei juxta ac veritatis studiosissimus scriptor, qui seculo XII floruit, quique, cum & Germanus esset & Leopoldi, Bavariæ, ubi Ratispona sita est, ducis frater, causas certe, ob quas Ratisponensibus magis, quam Francis faveret, habebat, Ratisponensium tamen de Dionysii e Francia Ratisponam seu ad Ratisponenses S. Emmerami monachos translationem in contexto a se Chronico lib. 6, cap. XI sequentibus hisce perstringit verbis: Dilexit vero (Arnulphus imperator nimirum) præ ceteris regni sui locis Metropolim Bajoariæ Ratisponam. Unde & muros ejus ampliavit, monasteriumque S. Emmerami pluribus ornamentis adornavit, ac largis possessionibus locupletavit. Tradunt ibi, scriptumque monstrant, quod prædictus rex S. Dionysium a Gallis ad præfatum monasterium transtulerit; quod utrum ita sit, viderint. Hinc porro, S. Dionysii e Francia ad Emmeramenses monachos, quam Ratisponenses asserunt, translationem ab Othone Frisingensi creditam haud fuisse, concludunt. Verum quid tum? Hanc, quam a Gallis negari sciebat, non tantum ut dubiam, sed etiam ut certo falsam habuerit Otho, consequensne hinc erit, ut certo illa numquam habuerit locum?

[76] [falsam tamen esse, vel hinc, vel e furis, quam is] Enimvero id non magis inde, quam ex eo, quod nonnulli hodieque potius Gallis, penes se adhuc esse S. Dionysii corpus, asseverantibus, quam Germanis, id ipsum sibi vindicantibus, assentiantur, potest concludi. Adhæc quid si laudatus Otho, factane esset, an non translatio, qua ad Ratisponenses devectum fuisset S. Dionysii corpus, dubitarit dumtaxat, nec rem operosius ipsemet indagare, sed aliorum examini relinquere volens, id tantummodo per postrema quinque e supra huc transcriptis verbis significare voluerit? Utut sit, haud recte equidem, quidquid etiam de corporis Dionysiani in Germaniam translatione Otho senserit, certo hanc a veritate alienam ob opinionem, quam secutus forsan hic scriptor sit, pronuntiaris. Ea porro mihi sedet sententia non tantum quantum ad Othonem, sed & quantum ad quoscumque, qui seculo X posteriores sunt, scriptores alios, si qui forsan ex his Dionysiani corporis seu furtum seu ad Ratisponenses translationem vel negent vel etiam tantummodo revocent in dubium. At vero, inquiunt adhuc nonnulli, id, quod aliquo in regno tam sacrum, tam religiosum est, id, quod tanto cultu & veneratione celebratur; id, quo nihil pretiosius, nihil sanctius inter cunctas ejus gentis reliquias habetur, justissimis longissimi temporis possessoribus sine causa suffurari, extremæ utique nequitiæ & improbitatis est; quis autem factum esse putet, ut turpem adeo furis impii & sacrilegi notam nomini suo quisquam, sacrosanctum Dionysii corpus, quod maximo apud Gallos habebatur in pretio, quodque Dionysiani in Francia monachi diutissime juxta ac justissime jam possederant, suffurando, voluerit inurere? Ita adhuc, ut dixi, nonnulli; verum næ hi, qui sic arguunt, seculi IX, X, XI & XII mores parum admodum habent perspectos. Tum quippe ita homines, ac vel maxime etiam monachi comparati erant, ut Sanctorum reliquias furari, religioni minime ducerent, easque etiam passim, cum possent, fraudibus etiam & dolis hunc in finem haud raro adhibitis, possessoribus suis furto sine ullo scrupulo eriperent.

[77] [a quo fuit patrata, incurrerit, nota haud quaquam est consequens.] Qui, quam verum id sit, nosse cupit, adeat Historiæ Litterariæ Franciæ Scriptores tom. XI, pag. 133 & seq., Muratorium medii ævi Antiquit. Ital. tom. 5 Dissert. 58, ac denique Benedictum XIV de servorum Dei Beatificatione & Beatorum Canonizatione lib. 4, part 2 cap. 25, ubi non pauca sacrarum reliquiarum furta, a scriptoribus variis partimque etiam in opere nostro relata, longo ordine recenset; cum autem, qui furta isthæc patrarunt, minime, ut comperies, erubuerint furis nomen, non est sane, cur Dionysii corpus furto haud fuisse sublatum, arguamus ex eo, quod, qui id fecisset, turpe furis nomen adsciturus sibi fuisset. Nec, factum id non fuisse, recte etiam argueris ex eo, quod Dionysiani monachi die IX Junii Dionysiani corporis detectionem seu scrinii, in quo id a Dagoberto depositum fuisse perhibetur, visitationem, anno circiter, ut dixi, 1050 factam, quotannis celebrent brent, idque statim a visitatione isthac, Pontifice Romano sese iis hac in re non opponente, facere inceperint. Uti enim illi dictam detectionem seu visitationem die IX Junii, ita Emmeramenses monachi Dionysii e Francia ad ecclesiam suam translationem Dominica ultima post Pentecosten quotannis celebrant, idque etiam jam inde a seculo XI facere cœperunt, quemadmodum in sua de Dionysio in Germaniam translato Dissertatione § 151 sat recte ostendit sæpissime jam laudatus abbas Joannes Baptista, contendens etiam, festum illud Leonis IX mandato, in litteris, Pontificis hujus nomine inscriptis infraque hic recitandis expresso, fuisse institutum.

CAPUT VI.
An Leo IX Papa Ratisponæ inventas, quas Dionysii esse dicebant, reliquias approbarit, litterasque hac de re ad Henricum I, Francorum regem, dederit.

[Leonem IX litteras, quibus Ratisponensibus attribuerit S. Dionysii corpus,] Etsi quidem supposititias esse, quæ circumferuntur ac a pluribus jam editæ, hic etiam a nobis iteratis typis recusæ lectoris oculis cap. proxime seq. subdentur, Leonis IX Papæ nomine inscriptas ad Henricum I, Francorum regem, de invento apud Ratisponenses S. Dionysii corpore litteras, Mabillonius tom 4 Annal. Benedict. lib. 60, num. 21 contendat, re ipsa tamen abs hoc Pontifice ad dictum Francorum regem datas fuisse de corporis S. Dionysii apud Ratisponenses manifestatione litteras, existimasse videtur. Sese certe hic scriptor, dum anno 1685 Sæc V Benedict. part. 1 mitteret in lucem, in illa opinione fuisse, jam supra num. 50 e parte illa huc transcriptis verbis non obscure insinuat, libelli etiam supra a nobis memorati, quo Haimo, San-dionysianus monachus, corporis Dionysiani detectionem, uti vocatur, descripsit, faciens mentionem. Hinc factum, ut Joannes Baptista, jam sæpius a nobis laudatus Emmeramensis abbas, San-dionysianam Felibiani Historiam, utut jam ab anno 1706 una cum adjecto ad hujus calcem Haimonis præfato libello publici juris factam, ad manum non habens, ab ipsomet Haimone, datas fuisse a Leone IX Papa ad Henricum I, Francorum regem, de corporis Dionysiani apud Ratisponenses manifestatione litteras, memoriæ prodi, existimarit, hincque in diversos alios errores in sua supra plus semel jam memorata de Dionysio in Germaniam translato Dissertatione sit prolapsus.

[79] Verum, etsi quidem Emmeramensis abbas id, [ad Henricum I, Francorum regem, dedisse, Haimo non scribit; imo contra ea,] quod jam dixi, haud immerito e dictis, uti hæc consideranti patescet, Mabillonii verbis opinari de Haimone potuerit, hic tamen scriptor nuspiam in sua jam ab anno, ut dictum, 1706 edita, quam libelli inediti nomine Mabillonius loco proxime cit. laudat, lucubratione litterarum, quas Leo IX Papa ad Henricum I, Francorum regem, de argumento, mox memorato, miserit, mentionem facit. Id cuique, qui dictum Haimonis haud magnæ molis libellum evolvere voluerit, evadet perspicuum. Imo vero contra Haimo ea prodit memoriæ, e quibus, si vera sint, consectarium sit, ut Leo IX, dum Ratisponæ, quod e jam supra dictis anno 1052 factum, versaretur, nullas de dicto argumento litteras ad Henricum, Francorum regem, miserit. Ut id palam fiat, ea hic, quæ eo conducunt, compendio ex Haimone lectori ob oculos pono. Ratisponæ, invitatis eo non paucis summæ dignitatis viris ac inprimis nonnullis episcopis aliis, jam omnia, ut inventum ibi integrum unius mortui hominis corpus, quod sub testimonio fallacium, ut loquitur, & adinventitiarum litterarum Areopagitæ Dionysii dicere veriti non sunt, statuto die elevaretur, erant parata, summæque etiam, qua peragendum id erat, solemnitati Leo IX Papa & Henricus imperator, qui Ratisponam advenerant, erant interfuturi. Verum eo ipso temporis articulo, quo res jam jam exsecutioni erat mandanda, duo repente Dei nutu Ratisponam adveniunt nuncii, a Francorum rege rei cujuspiam alterius causa ad imperatorem missi.

[80] [e quibus. Pontificem illum id non fecisse, consequi videtur,] Hi, ingentem populi undequaque confluentis multitudinem conspicati ac quid rei ageretur, edocti, imperatorem adeunt, ei, quæ in mandatis habebant, exponunt, tum ad inventum Ratisponæ corpus, quod pro Dionysii corpore haberi, eoque nomine jam elevandum audierant, sermonem convertunt, oratione sat prolixa, jam supra num. 10 partim data, id esse non posse Dionysii corpus, contendunt, regem suum, si nihilominus pro hoc elevetur inventum illud corpus, ægerrime id laturum, affirmant, ac tandem ab imperatore, ne, priusquam Dionysii corpus haud amplius reperiri in Gallia, ex amico suo Galliarum rege, diligentissime rem indagaturo, intellexerit, fieri id permittat, exposcunt. Porro imperator, se inde habiturum concilium cum domino Papa & caterva ducum & optimatum suorum, respondet, legatosque, eorum prius e Pontificis procerumque suorum consilio petitione probata ut justa, a sese dimittit. Hæc & plura alia, quæ, quod minus prope ad institutum nostrum hic spectent, omitto, lucubrationis suæ supra laudatæ capp. 3, 4, & 5 Haimo; cum autem, uti e jam dictis scribit, Leo Papa legatis Gallicis, ab imperatore, ne, priusquam e Francorum rege, Dionysii corpus in Gallia haud amplius esse intellexisset, inventum Ratisponæ corpus elevari permitteret, postulantibus, assentiendum duxerit, enimvero consectarium hinc fit, ut Leo, si vera modo Haimo memoret, non prius certe, quam cum id examinatum fuisset, litteras, quibus Dionysii corpus Gallis surreptum ac penes Ratisponenses S. Emmerami monachos esse, declararit, ad Henricum Francorum regem dederit, ac proin, ut id certe ante annum 1053, utpote quo hic demum, essetne adhuc, an non, Dionysii corpus in Gallia, aperta ac visitata, in qua id contineri credebatur, Lipsanotheca, indagari curarit, haud fecerit.

[81] [memoriæ prodit; ast hic, tum ob remotam suam a re gesta ætatem,] Quis enim, Pontificem ante examen illud haud esse, quod Ratisponæ fuerat inventum, corpus elevandum duxisse, & tamen id, examine illo non exspectato, genuinum esse Dionysii corpus, datis etiam ad Henricum, Francorum regem, litteris declarare voluisse, in animum inducat? Jam vero, cum res ita habeat, Leo sane, si vera Haimo memoret, ad Henricum, Francorum regem, litteras, quibus Dionysii corpus penes Ratisponenses esse declararit, anno 1052 haud miserit. Verum an Haimoni hic assentiendum? Hic scriptor, ut e jam supra dictis facile colliges, non citius quam sub seculi XII finem floruit, fuitque proinde ab anno 1052, quo dictæ Leonis litteræ ad Francorum regem scriptæ fuisse perhibentur, remotior, quam ut dictis suis, e quibus, nullas tum ad principem illum a Leone scriptas fuisse litteras, sit consequens, fidem certam atque indubitatam conciliet. Hanc porro adhuc minuit, non tantum ex eo, quod e monachorum Dionysianorum, qui S. Dionysii corpus penes se esse contendunt, numero exstiterit, verum etiam ex eo, quod nimio partium studio abreptus sese loco non uno Emmeramensibus, qui sacrum illud pignus ad ecclesiam suam furto allatum affirmant, haud satis æquum exhibeat. Ut, quam verum id sit, intelligas, audi, qui cap. 2 sub finem ac sequentis initio loquatur. In Bojoriensi, inquit, natione Radisbonensis urbs perhibetur esse, in qua probabili devotione antiquorum constructum habetur sub titulo sancti Hermentranni monasterium, cui deservit sub abbatis imperio degens concio monachorum. Qui cæcitatis & ignorantiæ tenebris miserabiliter involuti divinique timoris obliti suum locum exaltare non erubuerunt figmento cujusdam mendacii arroganter verbosando penes se esse corpus beati Dionysii, quod omnino frivolum esse veritas indicat præfatæ rei.

[82] Et quia eorum exterminanda garrulitas est prosequenda latius, [tum ob partium studium fidem haud meretur is scriptor,] huic narrationis initæ seriei censuimus inserere, unde hujus exordium nequitiæ sibi dicantur arripuisse. Præfato loco succedentibus prosperis rebusque ejus Deo fideliter adhærentium devota munificentia ampliatis, probabile visum est abbati, ut, diruta structura operis vetusti, quoniam vilis erat pretii, in melius studeret honestando construere monasterium prædicti Hermentranni. Cui operi dum studiosius insudaret, priscorumque fundamentorum loca diligentius inquireret, juxta vanam assertionem eorum unius mortui hominis corpus inventum est integrum; quem sub testimonio fallacium & adinventitiarum litterarum non veriti sunt appellare Areopagitam Dionysium. Cum itaque Haimo, qui a S. Dionysii, quam describit, sociorumque ejus Rustici & Eleutherii corporum detectione sesqui fere, ut dictum, seculo abfuit, tanto ac tali, quale hic prodit, partium studio manum ad scribendum admoverit, haud immerito sane, ne non debitam veritatis rationem ubique habuerit, est verendum. Quid si ergo de industria, quæ supra memoravi, scripserit, ut, an Leo, quas diximus, litteras dedisset, efficeret ambiguum? Utut sit, Haimo equidem, uti e jam dictis satis superque liquet, talis non est, ut id a Pontifice illo non fuisse factum, sola sua authoritate reddere queat indubitatum. Et vero, corpus, Ratisponæ a Reginwardo abbate inventum, quod inscriptiones adjunctæ esse Dionysii indicabant, re etiam ipsa verum ac genuinum esse Sancti hujus corpus, Leonem IX vel litteris, vel certe viva voce declarasse, aliunde mihi apparet sat certum.

[83] Imperatorum ab Henrico Aucupe ad Henricum V res præclare gestas descripsit author, [Leonemque inventas Ratisponæ, quæ Dionysii esse dicebantur, reliquias] qui, quamvis, ut ait scriptorum Brunswicensium tom. 1, pag. 707 Leibnitius, sit incertus, sub hoc tamen eodem Henrico, qui seculi XII initio regnavit, vitam duxit; in harum autem compendio, per monachum Hamerslebiensem confecto, quod in anno 1126 definit, sequentia isthæc ex incerto illo authore excerpta apud eumdem Leibnitium tom. cit. pag. 709 de Leone IX leguntur verba: Ratisponæ vere haberi reliquias S. Dionysii, confirmavit. Adhæc apud Georgium Eckhartum in medii ævi Corpore Historico tom. 1 exstat sub Annalistæ Saxonis nomine Chronicon, ab ortu regni Francici usque ad annum 1139 deductum, atque, ut laudatus ejus editor in suis ad lectorem admonitionibus præviis, dicto tomo præfixis, num. 10 docet, ab Eggehardo Uragiensi, insigni, ut ait, sui temporis historiarum magistro, conscriptum; id autem, quod, quamvis quidem ab aliis Chronicum Magdeburgicum, vocetur, ab aliis tamen, quia ejus author, qui sub Henrico quinto imperatore seu seculo XII ineunte florere incepit, Saxo exstitit, Annalium Saxonicorum nomine haud immerito insignitur, ad annum 1052 sic scribit: Henricus imperator iterum Pannonias petit, & inacte redit, habens in comitatu Leonem Apostolicæ sedis præsulem; qui Papa veniens Ratisponam, reliquias beati Dionysii martyris, de quibus diu dubitatum, an ibi haberentur, præsentibus Parisiorum legatis, perspexit, ibique haberi probavit.

[84] [approbasse, aliunde est certum; hoc autem suum, ut Mabillonius etiam] Habemus itaque scriptores duos, qui, Leonem IX, cum anno 1052 Ratisponæ existeret, ibidem haberi S. Dionysii reliquias seu corpus, declarasse, memoriæ produnt; cum autem ambo medio ut minimum seculo Haimonem præcesserint, nec immoderato, uti hic, partium studio acti fuisse videantur, est enimvero, cur illis potius, quam Haimoni, dum, reliquias, Ratisponæ a Reginwardo abbate inventas, quas inscriptiones adjunctæ Dionysii esse indicabant, a Leone IX, datis ad Henricum I, Francorum regem, litteris approbatas haud fuisse, insinuat, fidem adhibeamus. Quamvis quidem, quæ circumferuntur, Leonis IX Papæ nomine inscriptas de corporis S. Dionysii apud Ratisponenses manifestatione ad Henricum, Francorum regem, litteras, Mabillonius, velut spurias ac suppositiitas, traducat, litteras tamen, ut jam supra num. 78 dixi, ea de re ad hunc principem a Pontifice illo missas fuisse, admittit, aut certe aliquando admisit; id autem, ut apparet, Annalistæ Saxonis, cujus modo huc transcripta verba, fide dumtaxat fecit. Certe scriptorem hunc, quem modo Chronographum Magdeburgensem, modo Annalistam Saxonem appellat, quemque, e Parisino monasterii S. Germani a Pratis Ms. eleganter exscriptum, cum Leibnitio olim, uti in suis supra memoratis admonitionibus Eckhartus docet, communicavit, magno in pretio habuisse videtur; cum autem ex iis, quæ ad dictum annum Saxo ille seu Chronographus seu Annalista de S. Wolfgango, Ratisponensi episcopo, memoriæ prodit, fuisse hunc a Leone IX Papa, cum hic anno 1052 Ratisponæ versaretur, de tumulo levatum, Sæc. V Benedict., part. 1 pag. 812 notet, mihi sane neutiquam ambigendum apparet, quin pariter ex eodem scriptore, quod ibidem pag. 112 de missis, quas dixi, ad Henricum, Francorum regem, litteris ait, deprompserit.

[85] [existimasse videtur, pontifex ille judicium,] Litterarum quidem, quas Leo IX seu ad approbandas Ratisponenses reliquias scripserit, seu ad Henricum, Francorum regem, miserit, laudatus Annalista Saxo nuspiam meminit; verum cum scriptores alii, id a Pontifice illo factum, diserte tradant, assentiendum illis hac in re esse, Mabillonius seu collegerit seu judicarit ex eo, quod equidem, quas Dionysii esse, Ratisponenses affirmant, reliquias a Leone IX, cum anno 1052 Ratisponæ hic versaretur, approbatas fuisse, a laudato illo chronographo Magdeburgensi seu annalista Saxone litteris mandatum, ad mox dictum annum 1052 inveniret. Et vero id, quod non tantum dictus annalista, sed & supra laudatus Hamerslebiensis monachus e supra memoratis authoris incerti, qui, ut dictum, seculo XII ineunte floruit, imperatorum Gestis memoriæ prodit, fuisse re ipsa, non tantum viva voce, sed & missis ad Henricum, Francorum regem, litteris a Leone IX factum, sat verosimile apparet. Ea sedet sententia, non tantum, quod apud plures scriptores, seculo XII posteriores, missarum ad Henricum, Francorum regem, litterarum, quibus reliquias, Ratisponæ a Reginwardo abbate inventas, S. Dionysii esse, Leo IX declararit, luculenta ac diserta mentio inveniatur; verum etiam quod litteræ, Leonis nomine inscriptæ, quibus id hic Pontifex fecerit, typorum beneficio a multis jam vulgatæ, circumferantur. Hæ quidem, ut apparet, mendosæ nævoque non uno sunt infectæ; verum supposititias indubie esse, nullasque a Leone, quæ abs hisce haud multum abluserint, ad Henricum, Francorum regem, litteras datas fuisse, pro certo asseverare non ausim. Verum infra erit de re hac plura dicendi locus. Interim, fuisse equidem reliquias, quas Reginwardus Ratisponæ invenerat quasque inscriptiones adjunctæ Dionysii esse indicabant, a Leone IX approbatas, certum omnino atque indubitatum e supra laudatis Annalista Saxone & monacho Hamerslebiensi seu potius ex imperatorum, quæ hic in compendium contraxit, gestis apparet.

[86] At vero, inquit in ecclesiæ Parisiensis Historia lib. 10, [quod ab eo, parte utraque audita,] cap. 5, num. 6 Gerardus du Bois, Quis … credat, Leonem, Pontificem maximum, causam hujus momenti, parte inaudita altera, judicasse, & ex Ratisponensium monachorum responsionibus pronunciasse judicium? Nonne oportuit antea expensas esse Dionysianorum rationes, ire ad eorum monasterium, & singula ad examen revocare, tum rem ex æquo definire? Quod si autem ei assentiendum, consectarium fuerit, non tantum, ut Leo Papa litteras, quibus reliquias, Ratisponæ inventas, S. Dionysii esse, declararit, ad Henricum, Francorum regem, haud miserit, verum etiam ut hasce nulla prorsus ratione approbarit. Hic ergo quid faciendum? Ratiociniumve, jam recitatis historiographi Parisiensis laudati verbis propositum, seu, ut melius loquar, quæ ex hoc consequi is putat, amplectamur, ambosque a nobis jam adductos seculi XII scriptores, qui, ut dictum, Ratisponenses S. Dionysii reliquias a Leone IX approbatas fuisse, diserte tradunt, a veritate aberrare dicamus? Neutiquam sane; neque enim nisi ob rationes, quæ nullo plane modo convelli ac elevari queant, a scriptorum vel æqualium vel etiam, quando hi desunt, supparium, quales ambo illi scriptores sunt, testimonio recedendum, eruditi omnes passim existimant. In litteris, Leonis IX Papæ nomine inscriptis infraque hic recitandis, sequentia hæc Pontifici huic attribuuntur verba: Tui, Francorum rex, in Christo fili carissime, nos legati, tua tuorumque omnium vice sollicite rogaverunt, quatenus litem, quæ inter vos & urbem prædictam (Ratisponensem) super sacrosanctis ossibus beatissimi Dionysii Areopagitæ fuerat diutissime ventilata, veritate discussa, dirimere curaremus, vobis quidem eadem apud vos esse dicentibus, civibus autem atque incolis urbis præfatæ astruentibus e converso, ea per invictissimum Arnulphum quondam imperatorem ad ecclesiam beati martyris Emmerami esse translatas ibidemque deinceps contineri.

[87] [cum Haimonis narratione,] Quid si ergo Leonem, dum anno 1052 Ratisponæ versaretur, a Francorum rege Henrico, ut litem, quæ Gallos inter & Ratisponenses de corporis Dionysiani possessione erat, dirimeret, per legatos rogatum fuisse dicamus? Leo quidem, si Ratisponenses S. Dionysii reliquias umquam approbavit, id certe, uti inter omnes convenit, anno 1052 fecit, supraque jam memorata scrinii Dionysiani visitatio Dionysianopoli non citius, quam anno 1053, si iis, quæ ab Haimone memorantur, standum sit, fuit peracta; cum autem, hac nondum instituta, Henricus, Francorum rex, litis præfatæ decisionem a Pontifice petiturus fuisse, haud videatur, consectarium fit, ut is, si Ratisponenses S. Dionysii reliquias anno 1052 re ipsa approbavit, ac proin litem, quæ Ratisponenses inter & Dionysianos monachos ventilabatur, diremit, verosimillime ad id a Francorum rege Henrico rogatus haud fuerit. Ita sane, si dicta visitatio ante annum 1053 locum haud habuit, potest argui; verum, ut quid Haimone, qui, ne citius hæc ponatur, solus impedit, standum hic sit? Id sane haud satis perspicio. Sesquiseculo circiter, ut jam supra docui, scriptor ille a re gesta abfuit, facileque adeo factum esse potest, ut in narrandis iis, e quibus, dictam visitationem anno 1053 illigandam, consequitur, a veritate aberrarit.

[88] [utpote suspecta, nec ab integræ fidei authore] Adhæc Francorum regis legati, ut Haimo narrat, Ratisponam, dum ibi omnia ad corpus, quod Dionysii esse dicebatur, levandum essent parata, fortuito plane nec ulla rei cognitione præhabita, adveniunt, ibique eo ipso temporis momento, quo jam jam elevandum erat dictum corpus, miraculo quodammodo & quasi e machina sistuntur præsentes, quid rerum agatur, ediscunt, levationi sese opponunt, moxque etiam hanc, donec, sitne, an non adhuc in Francia S. Dionysii corpus, fuerit examinatum, differri ab imperatore impetrant; is autem fortuitus simul & opportunus adeo ad disturbandam, de qua hic nobis sermo, levationem legatorum regis Franciæ Ratisponam adventus mihi admodum est suspectus, facitque, ut verear, ne ad fucum faciendum iis, qui tum fuisse Ratisponenses S. Dionysii reliquias a Leone IX approbatas, credituri forsan essent, tantummodo fuerit excogitatus. Rigordus aut certe scriptor alius, qui verba num. 58 & seq. huc transcripta in Rigordi textum intrusit, Francorum regis legatos, non casu fortuito Ratisponam, dum ibi corpus, quod Dionysii esse dicebatur, foret elevandum, advenisse, sed ad imperatorem, ut levationem isthanc differendam curarent, a Francorum rege deliberato consilio missos fuisse, scribit. Rigordus quidem, Henricum I, Francorum regem, ab imperatore Henrico, ut corporis Ratisponæ inventi, donec, essetne adhuc in Francia, an non S. Dionysii corpus, examinaretur, levationem differret, per nuntios suos postulasse, etiam affirmat; verum id tum, cum Leo IX Ratisponæ versaretur, factum fuisse haud scribit, possuntque, quæ dicit, facile cum iis, quæ de Ratisponensium, quas Dionysii esse dicebant, reliquiarum approbatione, per Leonem IX facta, statuenda videntur, in concordiam adduci.

[89] Res e jam nunc dicendis patescet. Rectene, an non, Ratisponensis corporis, quod Dionysii esse inscriptiones adjunctæ indicabant, [profecta standum haud sit, latum esse posse ostenditur,] inventio cum anno 1052 a Joanne Baptista Emmeramensi abbate conjungatur, dubitari non immerito potest, uti palam est ex iis, quæ supra num. 2 & seq. disserui. Adhæc, supra memoratam scrinii Dionysiani visitationem anno 1053 factam fuisse, ex iis dumtaxat, quæ Haimo scribit, consequitur, cumque hæc, ut jam dixi, sint suspecta, nec alioquin fidem integram Haimo mereatur, nihil omnino, ut visitationem illam dicto anno 1053 necessario affigamus, nos cogit. Quid si ergo hanc quidem, quam saltem v. Iduum Juniarum seu IX Junii die ab Haimone apud Felibianum recte signari, visitationis ejusdem festum, die illo in S. Dionysii celebrari quotannis solitum, suadet, anno 1052, dictam autem corporis Ratisponensis inventionem anno 1050 statuamus? Quid si porro Henricus I, Francorum rex, cum corpus, quod Dionysii esse, dicebant, Ratisponæ fuisse inventum, deque hoc levando agi, e relationibus minime dubiis intellexisset, per nuntios suos id differri, donec, essetne adhuc, an non Dionysii corpus in Francia, examinasset, ab imperatore primum jam inde ab anno 1051 postularit? Quid si deinde, cum id, præsentibus etiam forsan, ut Rigordus ait, imperatoris legatis, examinari IX Junii die anno 1052 jam curasset, ac Leonem IX Ratisponam venturum, didicisset, per nuntios suos hunc, qua ratione, examine isthoc magna cum solemnitate instituto, in Dionysiano scrinio corpus fuisset repertum, reddiderit certiorem, simulque etiam, ut litem, quæ Gallos inter & Ratisponenses de corporis Dionysiani possessione ventilabatur, decideret, rogarit? Enimvero, si hæc ita, ut possunt, re ipsa etiam fuerint peracta, tumque, penes Ratisponenses esse S. Dionysii corpus, Leo pronuntiarit, dictam utique litem, parte inaudita altera, haud deciderit.

[90] Quod si autem hæc displiceant, responderi potest, [cum Francorum rege, datis ad hunc litteris, verosimiliter] Leonem e solis monachorum Emmeramensium responsionibus sententiam haud pronuntiasse, sed eum, quod documenta, quibus sibi S. Dionysii corpus vindicabant Emmeramenses monachi, luculenta admodum ac convincentia existimaret, litem hisce, Gallis etiam non auditis, adjudicandam duxisse. Utut sit, Leonem equidem Ratisponæ inventas quæ Dionysii esse credebantur, reliquias approbasse, certum omnino atque indubitatum e jam supra dictis est. Neque vero Haimo oum monacho Hamerslebiensi & Annalista Saxone supra laudatis, qui id a Leone factum, disertissime, ut jam supra docui, affirmant, aperte etiam pugnat. Etsi enim ex iis, quæ scribit, Leonem per litteras, quas ad Henricum I, Francorum regem, dederit, Emmeramensibus post nuntiorum, quos hic princeps miserat, Ratisponam adventum haud adjudicasse S. Dionysii corpus, consectarium appareat, simul tamen etiam suppeditat, e quibus, Ratisponæ inventas, quas Dionysii esse dicebant, reliquias a Leone IX ante nuntiorum eorumdem Ratisponam adventum approbatas fuisse, non inepte colligas. Cum enim, ut ait, reliquiæ illæ, dum Francorum regis nuntii Ratisponam venere, jam jam essent, præsente etiam Leone IX, levandæ, nec id, nisi Pontificis hujus approbatione prævia, futurum fuisse videatur, enimvero hinc, sacra illa pignora a Leone, priusquam dicti nuntii Ratisponam advenirent, approbata fuisse, concludi posse videtur; etsi autem, si iis, quæ Haimo scribit, standum sit, Henrico I, Francorum regi, Leo, id a se factum, per litteras significasse haud videatur, hujusmodi tamen a Pontifice isthoe ad principem illum datas fuisse litteras, mihi sane ob ea, quæ jam supra dixi, sat verosimile apparet.

[91] [communicavit.] Ac Eckartus quidem, ex eo, quod in litteris hisce sequentia isthæc legantur verba: Vos autem, in Domino Fili dilectissime, rex Francorum, tuique fideles, quamvis invidendi Teutoniæ gaudio videami quidem habere justam materiam, ita ut merito putetis de Alemannorum vobis lætitia esse dolendum; ac deinde, nonnullis adhuc interpositis, ista: Cur igitur Alemanniam ipsius ossa fovere non permittatis in solatium & tutelam, quem vobis Athenæ, ut Christo lucrifaceret, vivum recipere, audire & cælo transmittere permiserunt, sibi persuasum habet, Henricum I, Francorum regem, non tantum litteras, quibus a Leone IX litem de Dionysii corpore decidi postularit, ad Pontificem hunc misisse, verum etiam iis, sibi de Alemannorum lætitia dolendum esse, seque, Alemanniam S. Dionysii ossa fovere, non permissurum, declarasse. Nec id tantum e jam recitatis Litterarum Leonis IX verbis laudatus scriptor collegit, verum etiam Henricum, Francorum regem, quod Dionysium furto Ratisponam delatum, omnino crederet, hunc repoposcisse. Verba pleraque, quibus has suas conjecturas exponit, cap. seq. huc transcribentur, laudatisque ejus de rebus Franciæ Orientalis Comment. tom. 2, pag. 742 & seq. exstant inserta. Verum anne hic Eckharto certo assentiendum? Id equidem asseverare non ausim. Neque enim Francorum rex, si, penes Ratisponenses esse S. Dionysii reliquias, certo credidisset, a Leone IX, ut litem, quæ de hisce Gallos inter & Ratisponenses erat, decideret, postulaturus fuisse videtur; quod tamen a principe illo factum, Eckhartus admittit. Utut sit, rationes equidem, e quibus, Leonem litteras de reliquiis, quas Dionysii esse, dicebant, Ratisponæ a sese approbatis, ad Henricum I, Francorum regem, dedisse, verosimile etiam apparet, jam supra adduxisse contentus cap. huic finem impono.

CAPUT VII.
Litteræ, Leonis IX Papæ nomine inscriptæ, una cum Georgii Heckharti de hisce judicio proferuntur.

[Leo IX per litteras, quæ hic dantur, litem de Dionysii ossibus] Litteræ, ad Henricum I, Francorum regem, missæ, quibus, penes Ratisponenses S. Emmerami monachos esse S. Dionysii corpus, Leo IX Papa declararit, modo a Baronio ad annum 1051, a Gewoldo in Additionibus ad Hundii metropolim Salisburgensem tom. 1, pag. 169, a Cælestino abbate in S. Emmerami Mausoleo, plurimisque insuper aliis typorum beneficio fuere vulgatæ. Verum etsi id ita sit, eas tamen, ut lectoris commodo serviam, hic etiam, ne alibi quærendæ sint, iteratis typis, prout apud eumdem Cælestinum abbatem exstant, recusas exhibeo. Sic habent: In Salvatoris nostri Jesu Christi nomine. Amen. Leo episcopus, servus servorum Dei, charissimo filio, inclyto regi Francorum, ac venerabilibus fratribus archi-episcopis, episcopis & dilectis in Christo filiis, abbatibus, prioribus, præpositis & decanis, universisque tam subditis, quam prælatis ejusdem regni salutem & Apostolicam benedictionem. Deus omnipotens, qui non immerito per prophetam in Sanctis suis esse mirabilis prædicatur, mira quædam inscrutabilis consilii sui profunditate disponit, quæ dum considerare non susficit mens humana, ipsa suimet infirmitate deficiens, in quendam sui excessum rapi cogitur & stuporem. Quod ipsi nos nuper experti & vobis in Christo charissimis & universitati fidelium promulgare compellimur, ut & Dei opera pariter admiremur. Nam cum per instantiam serenissimi imperatoris Henrici ad partes Germaniæ visitandas, ac præcipue ad urbem, quæ dicitur Ratisbona vel Regenspurg, evocati essemus, ad venerabile corpus beati Wolfgaugi, ejusdem urbis episcopi, transferendum, hoc ea, qua decuit, reverentia & devotione peracto, tui, Francorum rex, in Christo fili charissime, nos legati tua tuorumque omnium vice sollicite rogaverunt, quatenus litem, quæ inter vos & urbem prædictam supra sacrosanctis ossibus beatissimi Dionysii Areopagitæ fuerat diutissime ventilata, veritate discussa, dirimere curaremus.

[93] Vobis quidem eadem apud vos esse dicentibus; civibus autem aut incolis urbis præfatæ adstruentibus, [quam ut decideret, Galli & Ratisponenses rogarant,] ea per invictissimum Arnulphum, quondam imperatorem, ad ecclesiam beati martyris Emmerami esse translata ibidemque deinceps contineri; quæ quidem inibi sita est, atque ab omni subjectione ac jurisdictione libera & exempta ad jus & proprietatem beati Petri Apostolicæque Sedis immediate pertinere dignoscitur, oblatione videlicet excellentissimi Romanorum imperatoris Caroli Magni ac posterorum ipsius, qui eidem hactenus successerunt, seu in imperio seu in regno. Id ipsum nihilominus venerabilis abbas Reginhardus ac fratres ejusdem ecclesiæ cum universitate Ratisponensi instantissime petiverunt fieri. Nos ergo utriusque partis precibus inclinati nec volentes ulterius corda fidelium dubii hujus ambiguo caligare, in fratrum nostrorum ac plurium episcoporum ac prælatorum præsentia, & conspecta Scriptura Arnulphi Augusti, ordinemque rei diligentissime perlegentes, nec eo contenti, capsas, thecas & scrinia, in quibus sacræ reliquiæ conditæ dicebantur, ac titulos & epigrammata eorundem oculo tenus solerti examinatione discutiendo, nihilque omittendo, quod ad indagationem certitudinis pertinet, tam imperialibus, quam papalibus Antecessorum nostrorum litteris sufficienter instructi, picturis quoque parietum multiplicibus, & sculpturis vetustissimis exprimentibus indicia veritatis & notas, indubitata fide comperimus, dicti doctoris & martyris ossa venerabilia, excepta particula unica simul & minima manus dextræ, apud memoratum beati Emmerami cœnobium integraliter contineri.

[94] Etenim ne testimonia hominum, quæ jam diximus, [in Ratisconensium favorem docidit,] non sufficerent, divina quoque non defuere prodigia & portenta, quæ dubium omne penitus abegerunt: quæ nos quoque conscribi jussimus diligenter, vobisque transmitti per vestros nuntios & legatos; nec non apud ecclesiam prædictam conservari, ut & ad posteros gestæ rei notitia deducatur & ulterius litigandi materia penitus conquiescat. Insuper etiam districte præcipimus statuentes, ut translationis ipsius veneranda solennitas tam a fratribus ejusdem ecclesiæ, quam ab universis urbis jam dictæ, annis singulis cum omni jucunditate & gaudio celebretur, totaque tripudiet regio Germanorum tanti patris atque patroni adventui non ingrata. Vos autem, in Domino filii dilectissimi, rex Francorum tuique fideles, quamvis invidendi Teutoniæ videamini justam habere materiam, ita ut merito putetis de Alemannorum vobis lætitia sit dolendum; considerantes tamen & Dei omnipotentis & invicti Martyris sui voluntatem, quem ablatum plangitis, consolationis tandem admittite placamentum, pensantes attentius, quod nec vobis totus ablatus est: quippe qui charissimos prædicationis suæ & passionis consortes Rusticum & Eleutherium in dilectionis adhuc & tutelæ pignus & rei certitudinem dereliquit. Nec dolete, si Germanos jam visitare dignatus est vel defunctus, qui vobis adhuc vivus prædicavit & apud vos bonum certamen certavit, cursum consummando, fidem servando, triumphum peregit virtuosissimæ passionis, apostolatus sui super vos signa tam in vita perficiens, quam in morte.

[95] [Gallosque & de amisso thesauro solatur,] Cur igitur Alemaniam ipsius ossa fovere non permittatis in solatium & tutelam; quem vobis Athenæ, ut Christo lucrifaceret vos, vivum recipere, audire, & cælo transmittere permiserunt? Accedet nihilominus consolationis & alia ratio, auctoritas scilicet & excellentia subtractoris. Prætiosum vos quidem thesaurum perdidisse fatemur, sed ablatoris attendite dignitatem, simulque Patris & Apostoli vestri gloriæ congaudete, qui cum vos meritorum atque doctrinæ suæ gaza ditavit, reliquiarum suarum saltem ac ossium prætiositate locupletaret Theutonicas apothecas, tam devotum sui corporis furem habuit, quam insignem; auro utique atque topazio meliorem, qui sui valore ad ossa sanctissima subtrahenda cæsareum etiam verticem inclinavit. Nec majestas imperialis, nec regia Celsitudo pii furis hic notam aut nomen erubuit in Arnulpho, dummodo B. corporis exuviis, vel doli, vel furti vel sacrilegii modo sacrari atque ditescere mereretur, & qui fures atque sacrilegos solitus erat condemnare, dummodo macarii Dionysii pretioso corpore frueretur, fur ipse hic fieri, & sacrilegus non contempsit.

[96] [&, ut hunc penes Emmeramenses esse; fateantur, sedulo hortatur.] Cujus insuper fides & devotio dubium etiam omne per hoc penitus amputavit: quod non in ipsa Roma, non in quacumque metropoli, non in urbe qualibet regni vel arce sibi studebat eligere sepulturam, sed ubi suum se Dionysium condidisse & scivit & lætabatur, suo se sperans patrocinio defendendum, & resuscitandum in die novissimo cum Beatis præsentibus. Igitur dilectionem vestram monemus attentius & hortamur in Domino; districte quoque præcipientes, quatenus BB. Rustico & Eleutherio pie contenti, non fallentes vosmetipsos & alios, beatissimi Dionysii ossa in urbe Ratisbona apud ecclesiam S. Emmerami martyris & noscatis & fateamini coruscare. Datum & actum Ratisbonæ per manus Friderici diaconi Bibliothecarii & cancellarii S. R. E. Catholicæ & Apostolicæ, anno Domini MLII. Non. Octobr. &c. Georgius ab Eckhart, qui hasce quoque litteras suorum de Franciæ Orient. Rebus Comment. tom.2, pag. 740 & binis seqq. integras exhibet, ita deinde in hasce observat: Baronius ad annum 1052 easdem has Leonis IX litteras ex Antonii Augustini scriptis veteribus Pontificum Romanorum exhibuit, & hoc earundem datum protulit: “Datum & actum Ratisbonæ per manus Friderici diaconi, bibliothecarii & cancellarii ecclesiæ Catholicæ & Apostolicæ, anno Domini MLII. Pontificatus domini Leonis Papæ IV. Indict VI., V. Nonas Octobris.”

[97] Sed Mabillonius tom. IV Annalium Benedict. lib. 60, [Supposititias esse litteras illas, Mabillonius ait; sed rationibus,] num. 21 ait, litteras has supposititias esse, & hoc vel ipsam contextus lectionem persuadere, stylumque, qui omnino a Pontificiis Leonis aliorumque Romanorum litteris alienus sit. Ast Leonis plures bullas cum legerim, observavi, ipsum utique alio, quam priores Pontifices fecerant, stylo uti. Nec bulla est charta hæc Leonis, sed epistola ad regem clerumque & populum Galliæ perscripta. Falsum esse putat Mabillonius, quod in ea legitur, causam hanc “diutissime ventilatam” fuisse; quoniam ante hoc tempus apud veteres nulla de hac controversia mentio reperiatur. Sed temporum illorum scriptores adeo steriles & sicci sunt, ut plura notatu dignissima & majoris utique momenti indicta prætermiserint. Certatum tamen inter Gallos & Germanos fuisse de S. Dionysii reliquiarum possessione, satis constat ex iis, quæ paulo inferius proferemus. “Falsum est,” inquit Mabillonius, “Leonem ad id discutiendum tam imperialibus, quam Papalibus antecessorum suorum litteris instructum fuisse. Quis enim umquam has imperiales & Papales litteras protulit?” At periisse potuerunt. “Literæ” præterea “imperiales” interpretari possunt de membrana in capsa juxta reliquias reperta, quam Ratisbonenses pro testimonio propria Arnulfi imperatoris manu scripto venditarunt; qua in re Leo ipsis credidit.

[98] An vox “Papalis” Germanica, nec alias hoc ævo usitata fuerit, [quæ hic producuntur,] nescimus. Leo tamen natione Germanus ea uti potuit, aut illa a librariis substituta est in describendo. Mabillonius ipse multoties diplomata a librariis corrupta & interpolata profert, &, remotis vitiis, ea pro genuinis habet, atque ad probandas suas sententias adhibet. Cum vocem “Papalis” Germanicam esse dicat Mabillonius, miror, eum hanc impugnare, cum non impugnet Bullas Leonis IX annis Christi notatas; sed Rei Diplom. lib. 11, pag. 185, Leonem iis usum esse, statuat, “quia ex genere ortus Germaniæ imperatorum,” qui annos Incarnationis usurpabant, & “Tulli episcopus” fuerit, ubi frequens usus hujus calculi erat, ac demum, quia “cancellarium habuerit primicerium Tullensem,” qui ejusmodi calculo assuetus erat. Hac in re si sequi potuit morem Germanorum, cur non potuisset etiam, ut illi, voce “Papalis uti?” Voces “Alemannorum” & “Alemanniæ” quæ in his literis occurrunt, “posteriorum temporum genium” sapere existimat idem Mabillonius. Ast Galli, quia ex Germanis Alemannos vicinos maxime habebant, jam dudum Alemanniæ nomen Germaniæ omni tribuerunt. Leo Germanos aliquoties nominat; sed ex regis Galliæ litteris “Alemannorum” & “Alemaniæ” appellationem desumsit, quippe qui (cap. proxime prægressum num. 91 consule) scripserat, “Sibi de Alemannorum lætitia dolendum esse” seque “Alemanniam S. Dionysii ossa fovere non permissurum.”

[99] [mendosas seu corruptas] Cum igitur ad hæc responderet Leo, verba ipsa, quibus rex usus erat, retinuit. Falsum porro Mabillonius esse dicit, corpus S. Dionysii ab Arnulfo imperatore translatum esse. Falsum hoc esse, & ipsi (jam supra in hac Appendice num. 6 & 7, itemque num. 43 & 44 dicta videsis) agnoscimus. Sed Leonem traditio Ratisbonensium avita in hunc historicum errorem seduxit. Ratisbonenses cum in latere supra recitato legissent, tempore Arnulfi imp. furatum esse S. Dionysium, hoc ab ipso Arnulfo factum esse putarunt, qui tamen Lutetiam Parisiorum numquam venit. Exclamat Mabillonius: “Qualia verba Leonis Papæ ad Henricum, Francorum regem, quibus eum ob hanc subtractionem solari conatur? Quales sermones Pontificis, ut Arnulfi furtum approbet?” Fateor, hunc sermonem nostris temporibus non convenire; convenit tamen temporibus illis, quibus Leo IX vivebat. Iis enim & diu etiam ante illa furta reliquiarum inter crimina non referebantur, ut tot reliquiarum fures a viris piissimis, episcopis & abbatibus, sanctitate sua conspicuis, adamati & æstimati ostendunt. Legenti Eginhardi libros de translatione S. Petri & Marcellini, Rudolfi monachi Vitam Rabani Mauri abbatis Fuldensis, Sigeberti Vitam Theoderici episcopi Metensis aliosque scriptores, hæc satis superque probabuntur.

[100] [dumtaxat esse, Eckhartus contendit.] Ex his enim longus admodum furum reliquiarum insignium catalogus facili negotio confici potest: nec ii propterea sunt culpati, sed laudati atque ample remunerati. Ego potius in litteris Leonis censoria virgula notassem initium earum: “In Salvatoris nostri Jesu Christi nomine Amen,” quod Pontificiæ epistolæ inconveniens, nec alias a Leone adhibitum est. In Corneri tamen exemplari hæc formula non exstat. In dubium quoque vocassem “Annum Domini MLII.” in dato additum. Licet enim sciam & jam dixerim, a Mabillonio asseri, Leonem IX omnium Pontificum primum annos Incarnationis aliquando in bullis adhibuisse; nullam tamen hactenus Bullam autographam atque extra suspicionem falsi positam observavi, in qua annus Incarnationis fuerit expressus. In apographis illum a librariis adjectum esse, magna suspicio est. Locutio etiam “Datum & actum Ratisponæ” displicet, nec cum cæteris Leonis Bullis aut epistolis congruit. Sed hi nævi a librariis sciolis venire potuerunt. Res ipsa certa est; & litem fuisse inter Ratisbonenses & Gallos de vera corporis S. Dionysii possessione, ea ipsa clarissime demonstrant, quæ Mabillonius sub anno 1053 longo ordine profert. Ita laudatus scriptor. Ac sese quidem, quas supra dedimus, litteras, Leonis IX nomine inscriptas, pro mendosis, at non item pro falsis ac supposititiis, habere, non obscure insinuat. Verum iisdem de litteris quid censeam, cap. proxime seq. exponam, uti etiam, an objectis contra hasce a Mabillonio difficultatibus penitus per textum, modo huc transcriptum, ab Eckharto factum sit satis.

CAPUT VIII.
Quid de Litteris, Leonis IX nomine inscriptis, judicioque, quod de hisce Eckhartus tulit, sit censendum.

[Leo IX in litteris anni 1052, diutissime de Dionysii corpore aurasse litem,] Plerasque quidem, quas contra Leonis IX de corporis S. Dionysii apud Ratisponenses manifestatione litteras Mabillonius adducit, difficultates seu objectiones Georgius Eckhartus suis ad hasce, quæ cap. proxime prægresso recensui, responsis sat apte dissolvit; verum an futurum sit, ut id, quod ad difficultatem, a litterarum illarum verbis, quibus lis de Dionysii corpore diutissime ventilata asseritur, repetitam, respondet, universis satis arrideat, perspectum haud habeo. Sane, quæ affert, Germanos inter & Gallos de S. Dionysii reliquiarum possessione fuisse certatum, luculentissime probant; verum nihil omnino, quod, certamen illud seu litem diutissime, ut in Leonis litteris asseritur, durasse, monstret, in medium adducit. Rationem quidem etiam silentii, quo a scriptoribus omnibus controversia illa, utut maxime diuturna præteritur, adjungit, dicendo, temporum illorum scriptores adeo steriles & siccos esse, ut plura notatu dignissima & majoris utique momenti indicta prætermiserint. Verum quid si saltem ostendatur, facile factum esse posse, ut re etiam ipsa diutissime controversia eadem durarit? Enimvero sic quisque, locum hanc, utut ab omnibus silentio præteritam, haud modico etiam temporis spatio habuisse, propensius in animum induxerit. Nonnulla itaque, quæ litem illam seu controversiam, quam diu saltem durasse, conjiciendi ansam Annalista Saxo num. 83 huc transcriptis verbis præbet, facile potuisse diutissime etiam durare, suadere sint nata, hic modo responso, quod Eckhartus affert, adjungamus.

[102] Necesse non esse, ut corporis, quod Dionysii esse, [utpote quæ jam inde ab anno circiter 1049 imo multo citius,] Inscriptiones adjunctæ indicabant, inventionem Ratisponæ a Reginwardo abbate factam, anno 1052 innectamus, perspicuum est ex iis, quæ in hac Appendice num. 2 & 3 disserui. Quid si ergo inventionem illam, non ipso anno 1052, quo Leo IX supra memoratas litteras dedisse perhibetur, sed jam inde ab anno 1049, quo Reginwardus Ratisponensem S. Emmerami abbatiam moderari incepit, aut saltem sub anni 1050 initium contigisse dicamus? Enimvero, cum Emmeramenses monachi, statim atque præfatum corpus in ecclesia sua fuisset inventum, penes se esse sacras S. Dionysii exuvias, quaquaversum, ut supra vidimus, publicarint, facileque, re ad Gallos delata, hi mox contra Ratisponenses de sacro illo thesauro contendisse seu disceptasse queant, ita forsan haud difficulter poterit intelligi, qui, litem de sacrosanctis Dionysii ossibus diutissime Gallos inter & Ratisponenses fuisse ventilatam, Leo IX, veritate salva, dicere potuerit in litteris, anno 1052, ad mensem Octobrem jam provectum, concessis atque ad Henricum, Francorum regem, missis. Res cuique, qui, quæ jam dixi, expenderit, evadet, ni fallor, perspicua. Quod si tamen trium circiter dumtaxat, quod ita inter corporis Ratisponensis, quod Dionysii esse, inscriptiones adjunctæ indicabant, inventionem anno circiter 1049 factam seu inceptam inde de Dionysii corpore contestationem, dictasque Leonis litteras intercesserit, annorum spatium sufficere fortassis haud videatur, ut in hisce, contestationem illam seu litem diutissime fuisse ventilatam, Leo IX, veritate salva, dicere in litteris, anno 1052 datis, potuerit, alia adhuc, qua, qui hic Pontifex id fecisse, lisque adeo illa diu etiam ante annum 1049 inchoata esse queat, intelligas, via sat apta, ut apparet, atque expedita suppetit.

[103] [uti e presbyteri Germani anonymi] Aperit hanc supra laudatus, qui, quam cap. 1 compendio partim exhibui, petitam per Reginwardum abbatem de Dionysio in Germaniam translato lucubrationem conscripsit, sacerdos Germanus anonymus in sua ad hunc abbatem epistola, una cum lucubratione illa, ut supra docui, a Joanne Baptista, Emmeramensi abbate, anno 1750 in lucem emissa. Sacerdotis quidem illius Germani authoritas in iis, a quibus procul is vixit remotus, flocci admodum aut nihili etiam est pendenda, uti ea, quæ cap. proxime cit. adduxi, satis superque ostendunt; verum, etsi id ita sit, facere tamen non possum, quin ei in iis, quæ sese vel vidisse vel audivisse affirmat, fidem adhibeam. Et vero, vel in iis saltem scriptori isti credendum, vel dictam, quæ ei una cum scripta ad Reginwardum abbatem epistola attribuitur, lucubrationem pro puro ac puto figmento, seculo demam tertio decimo aut adhuc serius ad fidem assertæ Dionysii e Gallia in Germaniam translationi faciendam excogitato, esse habendam, nemo non statuet, qui, qua ratione scriptorum antiquorum dicta assertaque æstimanda sint, habuerit compertum; cum autem, eamdem lucubrationem epistolamque, quam apud laudatum Emmeramensem abbatem in capite præfert, supposititias seu commentitias indubie esse, haud facile quisquam, ut mihi equidem apparet, probaturus invicte sit, rationis æquitas exigere videtur, ut sacerdoti isti Germano anonymo in iis, quæ sese vel vidisse vel audivisse ait, fidem adjungamus. Quid plura?

[104] [de Remensis abbatis Arnolfiquæ] Is scriptor, qui, quemadmodum supra docui, inter annum 1049 & annum 1064 præfatam suam lucubrationem huicque apud Emmeramensem abbatem Joannem Baptistam præfixam epistolam litteris mandavit, narrat in hac, qui, dum apud San-dionysianos Franciæ monachos hospitaretur, haud raro cum hisce de Dionysii e Gallia in Germaniam translatione fuerit locutus, ac qui semel, dum id faceret, factum sit, ut Remorum abbas (verosimillime S. Remigii) casu supervenerit, isque, continuato de Dionysii translatione sermone, nonnulla etiam de hac adduxerit in medium. Ac primo quidem, ut ait, dixit, e patrum traditione, Dionysii corpus Ratisponæ in S. Emmerami monasterio contineri, maxime sibi ac civitatis ejusdem incolis notum esse, hincque tribus vicibus diversis Ratisponam, ut inde illud, dolo astuve surreptum, reducere in Galliam posset, peregrini sub habitu sese contulisse; deinde vero, postquam adhuc, sese, re infecta, redire inde vicibus singulis fuisse compulsum, adjunxit, mox etiam, ut laudatus scriptor Germanus anonymus ait, idem abbas, aliis nonnullis, quæ huc non spectant, præmissis, narravit, qui, cum tertia jam vice Ratisponam dictum in finem ivisset, ac ad S. Emmerami monasterium, nondum ibi, quod inscriptiones adjunctæ Dionysii esse indicabant, corpore invento, sese contulisset, in monasterii præpositum, nomine Arnolfum, inciderit, ac qui hic tum, nonnullis primum ultro citroque de civitate Ratisponensi & de S. Emmeramo collatis verbis, in monasterio suo inter innumeros aliorum Sanctorum cineres teneri etiam sancti Dionysii corpus, idque sese e Patrum traditione habere compertum, affirmarit.

[105] Arnolfus, monasterii S. Emmerami præpositus, de quo hic sermo, [Emmeramensis præpositi colloquio, minime, ut ut apparet,] alius verosimillime non est, quam qui, ut supra vidimus, haud ita dudum post annum 1030 duobus libris S. Emmerami miracula fuit complexus; cum autem e dictis jam memoratum, in quo Dionysiani corporis possessionem monasterio suo e Patrum traditione asseruit, colloquium, Ratisponæ nondum, quod inscriptiones adjunctæ Dionysii esse indicabant, corpore invento, acciderit, consectarium est, ut ante seculum circiter XI medium seum corpore illo ibidem nondum invento, apud Ratisponenses obtinuerit de S. Dionysii corpore ad Emmeramenses translato traditio. Verum quid si illud Arnolphi præpositi cum Remensi abbate colloquium dicatur fictitium? Seculo circiter XI medio, ante quod idem colloquium, si locum umquam habuit, evenisse debet, solum & unum Remis S. Remigii monasterium a moderatore, abbatis appellatione distincto, gubernabatur; cum autem, uti jam dicta produnt, idem Remensis abbas & præfatum, Ratisponæ nondum, quod dixi, corpore invento, colloquium jam abbas habuerit, & sese illud habuisse, presbytero Germano anonymo supra laudato tum primum, cum idem corpus ibidem inventum jam fuisset, narrarit, nec id ulli, nisi abbati Herimaro, qui, quemadmodum Galliæ Christianæ Auctæ scriptores tom. IX col. 228 & seq. docent, ab anno circiter 1048 usque ad annum 1071 Remensi S. Remigii abbatiæ præfuit, quadrare posse videatur, consectarium fit, ut idem illud Arnolfi præpositi cum Remensi abbate colloquium evenerit vel anno circiter 1048 aut sequenti, si Ratisponæ corpus, quod inscriptiones adjunctæ Dionysii esse indicabant, sub annum 1050, ut puto, fuerit inventum, vel certe anno circiter 1048 aut aliquo e quatuor sequentibus, si inventio illa anno 1052, ut sæpissime jam laudatus Emmeramensis abbas Joannes Baptista statuit, contigerit.

[106] Verum num tunc adhuc in vivis superstes fuit Emmeramensisque monasterii præpositum egit Arnolfus? [factitio, narratis intelligitur,] Quod si vel alterutrum secus habeat, fictitium indubie est jam memoratum colloquium hincque, fictitias pariter esse presbyteri Germani anonymi, quæ id complectitur, ad Reginwardum abbatem epistolam, subnexamque huic de Dionysio in Germaniam translato lucubrationem, fas erit suspicari; cum autem, talesne sint, an non, lucubratio isthæc ac præmissa ei epistola, magni ad præsentis, de qua hic agimus, quæstionis decisionem intersit, in annum Arnolfi emortualem studiosissime inquisivi, nec quidquam, quo hic ante annum 1048 videri posset figendus, reliqui inobservatum. Ita scilicet presbyteri illius Germani anonymi, qui, quemadmodum supra vidimus, sæpissime in rebus, procul ab ætate sua gestis, a veritate aberrat, fidem pariter in iis, quæ, veluti ipsamet ætate sua gesta atque a se vel audita vel visa, commemorat, elevare fui conatus; verum, quidquid etiam hunc in finem aut tentarim aut egerim, frustra fui; etsi enim, Arnolfum anno 1048 in vivis adhuc fuisse, & Emmeramensis monasterii præpositum egisse, nuspiam diserte notetur, nihil tamen etiam, quod contrarium suadeat, litteris uspiam mandatum invenire quivi; cum autem id ita sit, ejusque adeo cum Remensi abbate colloquium pro commentitio habendum haud sit, non est etiam, cur vel Ratisponensium de translato ad S. Emmerami ecclesiam Dionysio traditio, quæ, stante colloquii ejusdem veritate, diu etiam, antequam corpus, quod inscriptiones adjunctæ Dionysii esse indicabant, Ratisponæ inveniretur, locum habuerit, revocetur in dubium. Eo itaque jam nostra, unde digressa est, revertatur oratio.

[107] [incepta esse queat, veritate salva, dicere potuit;] Facile sane vel e traditione illa vel e confectis ex hac atque in ecclesia Emmeramensi positis seu titulis seu inscriptionibus factum esse potest, ut diutissime, imo triginta forsan aut plurium etiam ante datas, quæ Leonis IX nomine annoque 1052 notantur, litteras annorum spatio Dionysiani monachi, cum vel dictam traditionem proponi, vel e præfatis Inscriptionibus, adscribere sibi S. Dionysii corpus Emmeramenses monachos, intelligerent, subinde cum hisce, data opportunitate, de sacri illius thesauri possessione disceptarint. Certe, statim atque in colloquio proxime memorato Arnolfus præpositus S. Dionysii corpus Emmeramensi suo monasterio e Patrum traditione asseruisset, disputatio hinc illum inter & Remensem abbatem, uti abs hoc ipso sese audivisse presbyter Germanus anonymus in sua supra laudata ad Reginwardum abbatem epistola refert, fuit exorta; ut sit sane, cur id pariter intra triginta aut plurium annorum spatium, quod litteras, Leonis nomine inscriptas, proxime præcessit, locum subinde Dionysianos inter & Emmeramenses monachos habuisse credatur; quod si autem, ut potuit, ita etiam reipsa hosce inter disputatio seu controversia hujusmodi subinde tum exarserit, ita equidem haud difficulter poterit intelligi, qui, litem de sacrosanctis Dionysii ossibus diutissime Gallos inter & Ratisponenses fuisse ventilatam, Leo IX, veritate salva, in litteris, anno 1052 datis, dicere potuerit.

[108] [Verum laudes, quibus Dionysiani corporis surtum in litteris illis] Ad verba modo, quibus Dionysiani corporis furtum Leo IX in dictis suis litteris approbat, seu laudes potius, quibus ob id Arnulphum imperatorem effert, progrediamur. Recentiores scriptores quidam, quo, has a Leone profectas esse non posse, probent, Arnulphum imperatorem impiissimum fuisse ac in scelerum suorum pœnam morbo pediculari interiisse, e Luitprando aliisque nonnullis antiquioribus annotant; verum, etsi quidem hac in re falsos illos esse, e Pagii in Criticis ad annum 899, & e Georgii Heckharti in sæpius jam laudatis de Rebus Franciæ Orientalis Commentariis tom. 2, pag. 786 dictis persuasum mihi habeam, Arnulphum tamen ob dictum furtum a Leone laudatum fuisse, haud facile crediderim. Undecimo quidem, quo Pontifex hic floruit, seculo, imo etiam diu & ante & post illud reliquiarum furta, ut jam supra etiam docui, criminibus haud accensebantur, nonnullique etiam reliquiarum fures temporibus illis ab ipsismet viris, pietate juxta ac dignitate conspicuis, amati ac æstimati fuisse inveniuntur. Verum audi, qui Ital. Medii ævi Antiquit. tom. 5, Dissert. 58, col. 10 Muratorius hac de re, haud paucis primum reliquiarum enumeratis furtis, loquatur. Innumera sunt, inquit, per universi Christiani imperii fines id genus exempla, quum in tot diversis urbibus, non dicam modicæ reliquiæ, sed capita & corpora ipsa unius ejusdemque cælitis habeantur atque colantur. Porro liquet, quoties clam & furto ex antiquis tumulis sublata fuere corpora Sanctorum, id contra canones actum, quum, inconsulto episcopo, transferre sacras reliquias minime liceret, qui veritatem rei agnosceret, fidemque faceret tum præsentibus, tum posteris nihil erroris, aut fraudis intercessisse. Atqui, ubi furto res agebatur, piis illis furibus dumtaxat erat habenda fides.

[109] Cum itaque, uti ex hisce Muratorii verbis consequitur atque aliunde constat, [effertur, a Pontifice illo profectæ non videntur,] Dionysiani corporis furtum, si locum id umquam habuit, sacrorum canonum præscripto fuerit adversatum, factum esse quis putet, ut id, seu potius Arnulphum, a quo id commissum, profusis adeo laudibus, quales in dictis litteris leguntur, Leo IX, Pontifex sanctissimus, extulerit? Utut sit, nullum hactenus reliquiarum furtum, quod vel ab uno Ecclesiæ Catholicæ summo Pontifice Christique in terris vicario fuerit laudatum, invenire quivi; ut vel hinc, tantis, quantis id in Leonis Litteris fit, laudibus abs hoc Pontifice elatum fuisse dionysiani corporis furtum seu furem, vero etiam queat haud immerito videri absimile. Nec magis vero simile apparet, quod de Arnulfo imperatore, qui ad ossa sanctissima subtrahenda (adi num. 95) cæsereum etiam verticem inclinarit, in iisdem litteris asseritur, nisi forsan verba hæc de sanctissimis ossibus, Arnulpho quidem imperante, at non ipsomet hoc principe sacras exuvias auferente, e Gallia sublatis seu subtractis queant intelligi. Verum, si hic forsan quantum ad Arnulphum error in Leonis litteris cubet, is e Ratisponensium traditione (Georgii Eckharti cap. præced. recitata verba videsis) promanarit, potestque, adhibita iisdem Ratisponensibus fide, a Leone fuisse admissus; quod autem ad immodicas, quibus Dionysiani corporis furtum seu ob hoc admissum Arnulphus imperator, in Leonis Litteris effertur, laudes spectat, hæ certe, utpote prorsus, ut apparet, summo Pontifice indignæ, a Leone IX nequeunt esse profectæ, debentque adeo aliunde litteris ejus accessisse.

[110] Verum cum res ita habeat, nævisque adhuc aliis, [eumque eædem litteræ, in quibus duo adhuc] ut eruditi passim autumant, litteræ istæ sint infectæ, quid tandem modo de hisce statuendum? Meam mox hac super re promam sententiam, cum duo adhuc, quæ in iisdem litteris etiam displicent, quæque Georgius Eckhartus reliquit intacta, lectori posuero ob oculos. Primum suppeditant sequentia hæc de Arnulpho imperatore verba. Cujus insuper fides & devotio dubium etiam omne per hoc penitus amputavit; quod non in ipsa Roma. non in quacumque Metropoli, non in urbe qualibet regni vel arce sibi studebat eligere sepulturam, sed ubi suum se Dionysium condidisse, & scivit & lætabatur, suo se sperans patrocinio defendendum & resuscitandum in die novissimo cum Beatis præsentibus. Ita ibidem; verum Arnolfus, Emmeramensis e comite Vochburgensi monachus, sæpius jam laudatus, in S. Emmerami Miraculis lib. 1 cap. 5 sub finem de eodem Arnulpho imperatore sic scribit: Demum … apud S. Emmerammum sibi jussit præparari mausoleum, quo mortem obiturus eum benignius in ecclesiis haberet patrocinantem, quem in terris utcunque vivens & valens sui suorumque optavit, imo fecit fore potentem. Quod si itaque scriptori huic fides sit, ob S. Emmerami, quod si autem Leonis litteris credendum, ob S. Dionysii patrocinium sepeliri in S. Emmerami ecclesia Arnulphus imperator voluerit. Fieri quidem potest, ut hoc, quo tam unum quam alterum Sanctum sibi haberet propitium, is princeps voluerit; verum, etsi id ita sit, nullam equidem per hunc exspectati pariter a Dionysio patrocinii fieri ab Arnolfo monacho mentionem, apparet mirum. Ad alterum modo, quod hic adhuc de dictis litteris proponendum, progredior. Leoni in hisce sequentia tribuuntur verba: Indubitata fide comperimus dicti doctoris & martyris (S. Dionysii nempe) ossa venerabilia … apud B. Emmerami cœnobium integraliter contineri.

[111] [ob oculos hic] Etenim, ne testimonia hominum, quæ jam diximus, non sufficerent, divina quoque non defuere prodigia & portenta, quæ dubium omne penitus abegerunt; quæ nos quoque conscribi jussimus diligenter, vobisque transmitti per vestros nuntios & legatos, nec non apud prædictam ecclesiam conservari. Verum, inquiunt, qui Leonis litteras ut supposititias vel saltem ut suspectas corruptasve habent, quænam sunt illa divina prodigia, quænam portenta, quæ dubium omne penitus abegere, quæque Leo jussu suo conscripta ad Francorum regem transmisit? Tribus lateribus seu coctis e luto lapidibus, qui incisis sibi, ut supra num. 4 docui, inscriptionibus quiescere in S. Emmerami ecclesia S. Dionysii corpus, faciebant testatum, ex ecclesiæ ejusdem muro sub seculum XI medium exemptis, duæ apparuerunt capsellæ, in quarum una caput, in altera ossa reliqua Dionysiani, ut aiunt, corporis fuere inventa. Porro, cum universi, caputne illud ac ossa reliqua ad unum idemque spectarent corpus integrum, hærerent dubii, fuit Dominus, paulo antequam Leo IX Papa Ratisponam anno 1052 adveniret, dubitationem ea de re omnem, uti in Emmeramensi antiquo translationis S. Dionysii Officio Lect. IV legitur, evidenti miraculo tollere dignatus. Verba, quibus id ibidem exponitur, sequentia hæc sunt: In omnium … aspectu, qui aderant, ecce capsa bajula capitis pretiosi videlicet ad capsam sacri corporis gerulam per se sensim accessit, & continuo dulci nexu & federe una uni conjungitur, & comercio antiquo consociant & conponunt, non sine omnium, qui astabant, gaudio & stupore…

[112] [posita displicent,] Quæ res dum ad papam & imperatorem principesque, qui aderant, fideli & certa fuisset attestatione delata; ipsi propria insuper inspectione ac contrectatione manuum propriarum rem curiosius inquirentes … tantis ac talibus miraculis Papa beatus & imperator, nec non & attestatione & scriptis antecessorum tam Francis, quorum legati tunc aderant, quam Germaniæ toti, totum dubium removerunt publicis instrumentis &c. Emmeramensis abbas Joannes Baptista, postquam hæc ipsa officii translationis S. Dionysii verba e monasterii sui codice, notis numericis 499 distincto seculique XII aut XIII, aut ait, characteribus conscripto, in suam de S. Dionysio, Ratisponam translato, dissertationem pag. 57 intulit, ita deinde observat: De his divinis prodigiis & portentis, ut mihi persuadeo, Leo Papa in litteris suis intelligendus est, quæ ipsi fideli & certa attestatione fuerunt delata. Verum, quidquid sit de prodigio seu miraculo, quo capsa S. Dionysii caput continens ad capsam, reliqua Sancti ossa complectentem, sponte accesserit, istud equidem unum dumtaxat & solum est; cum autem res ita habeat, qui, quæso, divina quoque, quæ dubium omne penitus abegerint, non defuisse prodigia & portenta, Leo Papa, veritate salva, in dictis litteris dicere potuit? Auxesine forsan usus pluralem pro singulari adhibuit? Ast id vero admodum simile haud apparet. An alia forsan adhuc, quæ, quod Ratisponæ fuerat inventum, Dionysii esse corpus, testarentur, divina fuere patrata prodigia? Verum id nuspiam memoriæ proditum invenitur, nec, ut credatur, sufficere videntur litteræ, Leonis IX Papæ nomine inscriptæ. Etenim, ut quid de hisce sentiam, modo edicam, loco non uno, uti ex iis, quæ jam dixi, colligere fas est, corruptæ, adscititiisque additionibus interpolatæ verosimillime sunt; cum autem id ita sit, quis, quod de prodigiis, omnem omnino de Dionysiani corporis Ratisponæ inventi veritate dubitationem amolitis, in iisdem asseritur, additum pariter iis haud fuisse, pro certo affirmet?

[113] Ast vero, inquiet forsan non nemo, si ita quantum ad Leonis litteras res habeat, [variis aliis nævis verosimillime sint infectæ,] nihil plane ex hisce certi, quo Dionysii corpus Ratisponensibus asseratur, potest confici. Fateor, sic habet: neque enim, contra ac Eckhartus velle videtur, minoris tantummodo momenti nævis, qui a librariis sciolis, corrigere forsan, quod corrigendum non erat, conatis, venire facile potuerint, sunt infectæ, verum etiam, ut mihi equidem apparet, majoris momenti aliis, qui non nisi a scriptoribus, litteras illas variis pro arbitrio suo additamentis immutare integrisque etiam sensibus augere ausis, sint profecti. Hinc porro fit, ut, etsi quidem, litteras illas certo esse supposititias, asseverare non ausim, eas tamen valde habeam suspectas, imo etiam verear, ne non primigeniæ sint Leonis litteræ, variis tantummodo interpolationibus fœdatæ, sed novæ, quæ hisce, incendio aliove casu amissis, fuerint substitutæ. Emmeramense monasterium anno 1062, uti antiquissimum hujus, quod supra num. 3 laudavi, Chronicon testatur, conbustione fuit absumptum. Quid si ergo infelici isthoc casu Leonis de Dionysiani corporis apud Ratisponenses manifestatione litteræ perierint, hisque tum aliæ a quopiam, qui, quæ in primigeniis ac genuinis Leonis litteris haberentur, probe noscebat, fuerint substitutæ? Nihil quidem, quod vel utcumque, fuisse hoc reipsa factum, suadeat, litteris mandatum invenio; verum, quod nonnumquam alias, Pontificum regumve diplomatis seu litteris perditis, factum reperitur, id quoque, si litteræ, quas Leo de approbatis a se Ratisponensibus S. Dionysii reliquiis ad Henricum I, Francorum regem, miserit, præfato infortunio perierint, factum fuisse, suspicari haud prorsus est absonum.

[114] Quod si porro re etiam vera factum forsan id fuerit, [Ratisponensibus multum suffragari haud queunt.] enimvero in litteris illis, quales modo circumferuntur, nonnulla a veritate aliena cubare, neutiquam erit mirandum, utcumque etiam, qui litteras illas primigeniis Leonis litteris substituerit, putarit, sese habere, quid in his contineretur, compertum; facile enim is vel in errores memoriæ lapsu incidere, vel ea, quæ Ratisponensium de translato ad se Dionysio opinioni plus æquo suffragantur, e nimio partium studio iisdem litteris inserere potuerit. Verum simul etiam nonnulla veritati consona commemorarit. Ac in primis quidem in iis, quæ de lite, Gallos inter & Ratisponenses de Dionysianis reliquiis diutissime ventilata, de Leone IX, utrimque, ut illam decideret, rogato, de sententia in Ratisponensium favorem pronuntiata, litterisque, quibus hanc declararit, ad Henricum I, Francorum regem, missis, docet, veritatem, ni fallor, attigerit. Ita opinor, quod hæc omnia fuisse re etiam ipsa facta, vero admodum simile appareat ex iis, quæ jam supra de approbatis a Leone, quas Dionysii esse dicebant, Ratisponensibus reliquiis disserui. Verum, utcumque hæc habeant, sinceras equidem, puras ac genuinas esse, quales Leonis nomine circumferuntur, hac de re litteras, supra modo a nobis recitatas, neutiquam est certum atque indubitatum, uti quæ disputata jam nunc sunt, efficiunt perspicuum: cum autem res ita habeat, Ratisponenses sane e litteris illis pro sua de Dionysiano corpore, ad se e Galliis translato, opinione firmanda haud multum habent præsidii; verum valida, quibus hanc probatam dent, rationum momenta, aliunde petita, haud desunt, ut modo cap. seq. luculentius ostendam.

CAPUT IX.
Præcipua rationum momenta, quæ Ratisponensibus favent, expenduntur.

[Leo IX ac traditio Ratisponensium opinionem maxime firmant;] Varia inter rationum momenta, quæ opinioni de Dionysio in Germaniam translato adstipulantur, locum non infimum tenet Ratisponensium, quæ Dionysii esse dicebantur, reliquiarum approbatio, a Leone IX, ut duo scriptores suppares supra laudati, Annalista Saxo nimirum & monachus Hamerslebiensis anonymus, in suo supra memorato compendio, testantur, Ratisponæ seu viva voce, seu, uti e supra cap. 6 adductis verosimillimum apparet, etiam litteris anno 1052 certissime facta. Fateor quidem, Pontificum passim in factis, quæ ætatem suam multum prægressa, asserendis haud majorem, quam sit eorum, a quibus hæc illis suggesta, authoritatem esse; verum, etsi id ita sit, illorum tamen etiam tum, cum de meris factis historicis agitur, declarationes haud temere rejiciendæ; imo vero hæ, quando, accurato ac diligenti examine præmisso, datæ noscuntur, magno in pretio habendæ opinionique, cui adstipulantur, magnum pondus adjicere sunt censendæ; ut sane, S. Dionysii corpus penes Ratisponenses esse, Leonis IX, qua hisce adjudicatum illud fuit, declaratio, utpote, maturo juxta atque accurato examine præmisso, facta, argumento sit perquam valido. Isti porro declarationi, seu Ratisponensium, quæ Dionysii esse dicebantur, reliquiarum approbationi, per Leonem IX factæ, accedit traditio, qua, quemadmodum e supra memorato Remensem abbatem inter & Arnolfum, Emmeramensis monasterii præpositum, colloquio liquet, penes sese esse S. Dionysii reliquias, Ratisponenses, nondum etiam corpore, quod Dionysii esse, inscriptiones adjunctæ indicabant, in S. Emmerami ecclesia invento, credidere.

[116] Emmeramensis supra sæpissime jam laudatus abbas Joannes Baptista Ratisponensium huic, quam, quæ suæ de Dionysio in Germaniam translato Dissertationis § 148 affert, sat valide probant, [etsi autem hæc, contra ac Emmeramensis abbas] traditioni Dissertationis ejusdem § 153 adjungit pretiosum, cujus jam supra loco non uno meminimus, Euangeliorum codicem, in S. Emmerami monasterio servatum; ut autem, Ratisponensium de Dionysio ad se delato opinioni non parum momenti e pretiossimo illo libro accedere, probatum det, nonnulla primum tum de hoc, tum de Chesneo, qui de eodem libro ex Aventino loquens nonnulla scriptoris hujus verba omisit, præfatus, sequentem arguit in modum: Placuit Andreæ du Chesne referre, codicem pretiosum, auratum & gemmatum, jussu Caroli Calvi pro monasterio S. Dionysii fuisse conscriptum & eidem cœnobio donatum; at displicuit huic scriptori, quod hic codex una cum reliquiis S. Dionysii jam monasterio divi Haimerami obtigisse ab Aventino dicatur… Omisit ergo narrare, quod displicuit, & narravit, quod arrisit. Sane advertit scriptor du Chesne, codicem hunc jussu Caroli Calvi anno 870 in Bajoaria non potuisse conscribi. Facile autem sibi persuasit, a Carolo Calvo, qui in ecclesia S. Dionysii sepultus quiescit, hunc librum S. Dionysio fuisse donatum. At, quomodo ad monasterium S. Emmerami transferri voluerit, ubi nunc monstratur, anxius hæsit, consultumque duxit, ne cuncta diceret.

[117] Profecto, benevole lector, tibi mecum facile persuadebis, [Joannes Baptista contendit, e pretioso Euangeliorum] haud leve hunc pretiosum Euangeliorum codicem esse monumentum, quo veritas translationis corporis S. Dionysii in Bajoariam communitur. Cum codex actus illius (Caroli Calvi) imperio, id est, jussu illius exaratus fuerit, non utique in Bajoaria, sed in Gallia, cum is nobis ab Arnulpho imperatore, ut gravis author Arnoldus noster sæculo XI scribit, & non a Carolo Calvo traditus fuit; cum Arnulphus imperator ante finem sæculi noni in Franciam venit, indeque victor redierit; cum traditio & historia presbyteri ad Reginwardum abbatem sæculo XI scripta, hunc librum una cum ossibus S. Dionysii huc Ratisponam venisse, referant; cum liber iste auratus & gemmatus adhuc a nobis monstretur, quis neget, hunc codicem magnum esse monumentum, quo veritas hujus translationis (Dionysiani corporis ad S. Emmerami ecclesiam) stabiliatur? Ita laudatus celsissimus scriptor. Verum, etsi quidem pretiosus, quem memorat, Euangeliorum codex, non in Bajoaria, sed in Gallia, Caroli Calvi jussu fuerit conscriptus, facileque factum esse queat, ut is abs hoc principe monasterio Dionysiano fuerit donatus, nihil tamen uspiam, quod, fuisse id reipsa a Carolo Calvo factum, suadeat, occurrit. Quid si ergo liber ille, haud S. Dionysii monasterio donatus, sed post Caroli Calvi mortem ad Ludovicum Balbum & Carolum Crassum & abs hoc deinde ad Arnulphum venisse dicatur?

[118] Certe cum Arnulphus, utpote qui (Appendicis hujus cap. 1 videsis) cum exercitu in Gallias numquam venerit, [codice ab Emmeramensibus hodieque possesso haud multum] secum ex hoc regno vi aut fraude surreptum in Germaniam haud tulerit. Verum demus etiam, pretiosum illum Euangeliorum codicem a Carolo Calvo fuisse monasterio San-dionysiano donatum, indeque etiam illum ad Arnulphum venisse, haud propterea tamen, Dionysianum pariter corpus ad principem hunc e sacro illo asceterio fuisse delatum, recte existimaris. Quid ni enim codex sine sacro isthoc pignore potuerit afferri? At vero, ait celsissimus author, traditio & historia presbyteri ad Reginwardum abbatem sæculo XI scripta, hunc librum una cum ossibus S. Dionysii huc Ratisbonam venisse, referunt. Fateor, sic habet; verum quid tum? Hic certe tam traditio, quam laudata a celsissimo authore historia, a veritate aberrat. Dictus enim Euangeliorum codex non serius quam anno 893 S. Emmerami monasterio, uti in hac Appendice num. 39 probatum dedi, ab Arnulpho fuit donatus; Dionysianum autem corpus eo certe, uti in eadem Appendice num. 40 jam monstravi, haud citius, quam anno 894, advenit. Adhæc Historia illa, quæ in rebus, diu ante seculum XI medium gestis, nullam omnino, vel certe admodum exiguam, ut jam supra docui, fidem meretur, jam supra partim huc transcripto cap. ultimo sic habet: Quamdiu Arnolphus incolumis vixit, sancti Dionysii ossa secum retinuit. Tandem morbo correptus, quando finem sibi imminere sensit, Dionysii ossa sancti Emmerami monasterio perpetualiter servanda tradidit una cum Euangeliorum libro, quem præmisimus.

[119] [præsidii accipiat, e tribus tamen jam ante memoratis,] Cum autem, uti e jam dictis nemo non colliget, sex annis ut minimum ante annum 899, Arnulpho imperatori emortualem ac proin multo citius, quam verbis hisce innuatur, pretiosus ille Euangeliorum codex Emmeramensi monasterio ab Arnulpho imperatore fuerit donatus, consectarium fit, ut dicta Historia seu presbyteri Germani anonymi de Dionysio, Ratisponam translato, lucubratio, jam supra sæpius laudata, non tantum perperam, ut traditio facit, corporis Dionysiani donationem cum pretiosi Euangeliorum codicis donatione conjungat, verum etiam, ut hanc serius, quam patiatur veritas, differat. Jam vero, cum id ita habeat, enimvero e pretioso illo codice, penes Emmeramenses modo asservato, præfatisque traditione & historia, quæ una cum hoc Dionysianum corpus iisdem Emmeramensibus ab Arnulpho impertitum, ferunt, haud valide admodum, ut consideranti patescet, pro vindicando hisce sacro illo pignore arguitur. Verum id e tribus supra memoratis lapidibus seu potius e tribus, quas hi incisas sibi habent, quasque num. 4 e Cælestini abbatis Ratispona Monastica seu S. Emmerami Mausoleo integras jam exhibui, Inscriptionibus validissime fit. De hisce, de quibus jam supra nonnulla adduxi in medium, meum modo speciatim magis promendum judicium. Inscriptiones illæ characteribus uncialibus, quales seculo IX ac X in usu fuerunt, sunt conscriptæ. Id quisque, qui eas, vel in ipsis illis tribus lapidibus, in S. Emmerami monasterio servatis, prout æri incisæ apud sæpissime jam laudatum Emmeramensem abbatem Joannem Baptistam loco supra cit. exhibentur, consulere voluerit, comperiet; ut sane dubitandum non sit, quin lapidibus, in ecclesiæ S. Emmerami muro sub Reginwardo abbate (Appendicem hanc cap. 1 videsis) circa seculum XI medium inventis, haud diu admodum post annum 890, quo circiter Dionysii corpus e Francia Ratisponam dicitur allatum, incisæ fuerint seu insculptæ.

[120] [uti quæ hic adducuntur,] Certum omnino atque indubitatum id apparet, ita tamen ut, cum Arnulphus ante annum 896 imperator haud exstiterit, hocque tamen titulo princeps ille in priori e tribus dictis inscriptionibus distinguatur, hæ equidem ante dictum annum 896 positæ indubie haud fuerint, Porro dictorum lapidum inscriptionumque, quas incisas sibi hi habent, jam supra sæpius laudatus sacerdos Germanus anonymus in sua ad Reginwardum abbatem epistola etiam meminit, ac in iis pro vindicando contra Gallos Ratisponensibus S. Dionysii corpore vim maximam ponit. Neque vero, ut apparet, immerito: cum enim nullo plane, uti ipsimet Galli fatentur, errore Chronologico laborent, eaque, quam jam dixi, antiquitate polleant, quid ni ad reliquiarum S. Dionysii translationi, quam diserte produnt, faciendam fidem valeant? Ut veræ Sanctorum reliquiæ secernantur a falsis, concilium Mediolanense IV, sub S. Carolo Borromæo celebratum, requirit Primo, ut scripta, tabulæ, litteræ, certi Annalium codices aliave cujusvis generis monimenta, quæ ipsis ecclesiis earumve atriis atque ædibus aut aliis locis exstant, schedulæque vasculis arcisve sacrarum reliquiarum affixæ inclusæve recognoscantur accurate & diligenter, unde illarum vel translatio vel collocatio ibi facta cognosci aut alia ejusmodi notitia earumdem haberi queat.

[121] Cum ergo, ut dictum, in S. Emmerami ecclesia tres supra num. 4 datæ inscriptiones, [ostendunt,] quæ, ibidem quiescere S. Dionysii corpus, faciebant testatum, fuerint sub seculi XI medium inventæ, quid ni illarum fide sacrum isthoc pignus re etiam ipsa ibidem quiescere, concilii Mediolanensis regulam, modo huc transcriptis verbis expressam, sequentes, merito etiam credere possimus? Eodem Leone IX, qui reliquias, Ratisponæ a Reginwardo inventas, Dionysii esse declaravit, universam Christi Ecclesiam sub seculum XI medium gubernante, sepulcrum quodpiam, ut Honoratus a S. Maria in suis in Criticen Animadversionibus tom. 3, lib. 5, dissert. 6, part. 2 docet, in Germania fuit apertum, cumque invento in hoc corpori tabula plumbea, quæ sequentem hanc inscriptionem, Corpus sancti Aurelii episcopi tempore Arnulphi regis repositum, Herderado abbate, VIII Kal. Septembris, præferebat, esset adjuncta, absque hæsitatione ulla, esse illud S. Aurelii episcopi corpus, universi credidere. Sanctorum martyrum Papiæ & Mauri, Romanorum militum, corpora Romæ in ecclesia in titulo Equitii quiescere, Cardinalis Baronius, uti ipsemet in Ecclesiasticis suis Annalibus ad annum 270, num. 10 refert, persuasum sibi habuerant; verum, cum in ecclesiæ S. Adriani sepulcro tabula marmorea cum hac inscriptione, In hoc loco requiescunt corpora sanctorum martyrum Papiæ & Mauri, fuisset inventa, in æde illa sacra re etiam ipsa quiescere duorum horum sanctorum Martyrum corpora, haud difficulter & Baronius & alii credidere. At vero, inquies, exemptis e muro tribus, quos supra memoravimus, lateribus seu lapidibus, duæ apparuerunt capsæ seu thecæ, in quarum una quidem humani corporis caput, in altera vero ossa reliqua fuerunt inventa.

[122] Ita sane in Ratisbona Monastica Cælestinus abbas, [inscriptionibus, alteraque item tabellæ, cujus hic datur notitia,] aliique passim omnes, qui de S. Dionysii corpore, in S. Emmerami ecclesia per Reginwardum abbatem invento, tractarunt; cum autem e tribus, quæ in Lapidibus, ante thecas illas seu capsas positis, fuerunt repertæ, inscriptionibus prior habeat, Emmeramus Aquitaniæ, Dionysius Areopagita hic requiescit, oportet, ut vel S. Emmerami ecclesia per adverbium hic in inscriptione isthac significetur, vel ut tam S. Emmerami, quam S. Dionysii ossa duabus illis capsis seu thecis fuerint inclusa. Fateor, sic habet; verum, sola S. Dionysii ossa duabus illis thecis fuisse inclusa, ex eo habetur compertum, quod alio ecclesiæ Emmeramensis loco, omnibus & singulis notissimo, S. Emmerami ossa essent servata. Adhæc in altera e duabus dictis thecis seu capsis inventa fuit tabella, sequenti isthac inscriptione munita: Hic reconditum fuit corpus sanctissimi patroni nostri Dionysii Areopagitæ. Emmeramensis abbas Joannes Baptista sæpissime jam laudatus, qui, quod de præfata tabella jam dixi, in sua de Dionysio in Germaniam translato Dissertatione docet, sequentem de illa ibidem § 150 præbet notitiam: Sollicite cum quodam ex dilectissimis meis sodalibus inquisivi, ex qua materia tabula ista parva confecta esset. Deprehendimus ambo ex particulis a latere dextro superiori hujus tabulæ avulsis, corticem sive corticis potius particulas, cum sapone… conjunctas, hic esse adunatas, licet oculis illa pars, unde avulsæ sunt particulæ, ita objiciatur, acsi tota tabella ex subtilissimis foliis quibusdam conglutinatis consisteret. Levissima est ista parva tabula manibusque caute tractanda, ne ob vetustatem vel parum fortiori digiti attactu conteratur.

[123] [inscriptione validissime probatur,] Porro idem abbas, qui parvam istam tabulam seu tabellam in monasterii sui archivo hodieque custodiri loco cit. etiam ait, inscriptionem jam datam, quam, ut dictum, hæc complectitur, æri seu potius æneæ, ejusdem plane, cujus tabella est, longitudinis ac latitudinis, laminæ incisam Dissertationis præfatæ pag. 116 proxime ante tres inscriptiones alias, æri pariter, ut supra dictum, incisas hucque jam num. 4 transcriptas, exhibet; cum hinc autem atque ex iis, quæ proxime datis verbis de tabella ista laudatus abbas tradit, hanc admodum esse antiquam, sit necesse, sane vel in altera e supra memoratis capsis seu thecis vel saltem haud procul abs hisce una cum invento per Reginwardum corpore fuisse repertam, vero apparet simillimum; ut enimvero, ex inscriptione, proxime hic jam recitata, quam sibi habebat impressam, contineri in dictis thecis, non S. Emmerami, sed S. Dionysii reliquias, potuerit concludi. Dubitat quidem laudatus celsissimus scriptor, fueritne dicta tabella e Francia cum sacris S. Dionysii ossibus allata, an contra hisce tantummodo adjuncta a Tutone episcopo, dum ecclesiæ S. Emmerami muro corpus, seu ossa eadem, a Reginwardo postea inventa, inclusit. Adhæc Georgius Eckhartus (verba ejus, cap. proxime prægresso huc transcripta, videsis) dubitare etiam videtur, an tabella ista seu, uti eam vocat, membrana, in capsa juxta reliquias reperta, a Ratisponensibus Leoni IX Papæ pro testimonio propria Arnulphi imperatoris manu scripto venditata haud fuerit; verum, quidquid sit de hisce Georgii Heckharti, ac laudati celsissimi scriptoris dubiis, dicta equidem tabella seu jam data, quam hæc præferebat, inscriptio, asservari penes Emmeramenses monachos S. Dionysii ossa, argumento etiam est perquam valido.

[124] [nec inscriptiones illas e Giselberti dictis] At vero, aiunt, etsi quidem passim inscriptionibus, quæ thecis, Sanctorum reliquias complectentibus, vel appositæ vel affixæ reperiuntur, indubie quantum ad Sanctos, quorum has esse produnt, sit standum, id tamen locum haud obtinet, quando aliunde occurrunt, ob quæ inscriptiones illæ fraudis dolive queunt haberi suspectæ; cum autem, quæcumque in proxime jam data aliisque tribus num. 4 huc transcriptis inscriptionibus dicuntur, ex iis dumtaxat, quæ Giselbertus, Dionysianum corpus, ut aiunt, furatus, Ratisponensibus de hoc suo furto dixit, promanasse videantur, est sane, cur inscriptionibus illis, aliisque, quæ in hisce fundantur, Emmeramensium de S. Dionysii corpore, Ratisponam translato, placitis fides indubitata haud habeatur. Gerardus du Bois in ecclesiæ Parisiensis Hist. lib. X, cap. 5, num. VI sic scribit: Nihil ego moror narrationem Gisalberti, quem confingunt furtum perpetrasse. Quæ enim fides dictis hominis, qui compositis mendaciis irrepit in ædes Dionysianas, ut hospites circumveniat, qui sub simulatione amicitiæ convivium malo animo apparat, ut abbatem & monachos cibo meroque ingurgitet, qui effringere Sanctorum sepulcra haud dubitat, qui sancta spolia improbe & nulla sacri loci reverentia diripit?

[125] Nulla certe alia illi debetur fides, quam quæ furi, [factas forsan esse, multum refert,] quæ prædoni, quæ sacrilego, cui vel vera dicenti non crederetur. Ita ille; verum, etsi quidem omnes & singulæ quatuor jam memoratæ inscriptiones e Giselberti dictis factæ forsan fuerint, solæque a sacrarum reliquiarum prædonibus seu furibus adductæ relationes neutiquam fufficiant, ut, quæcumque hi de reliquiis, furto a se sublatis, dixerint, pro indubitatis habeantur, interdum tamen reliquiæ, quas fuerant furati, adjuncta sibi habuerunt luculenta ac minime dubia indicia, e quibus illas esse Sanctorum, quorum esse a furibus asserebantur, constabat. Ac reliquiæ quidem seu corpus, quod Ratisponam Giselbertus tulit, indicia pariter haud obscura, e quibus id esse Dionysii corpus, constiterit, videtur sibi habuisse adjuncta; ut soli Giselberto, afferre sese S. Dionysii reliquias, asseveranti, sine ulla assertionis suæ probatione credendum haud fuerit. Indicia porro hujusmodi re etiam ipsa reliquias, quas Ratisponam Giselbertus tulit, adjuncta sibi habuisse, vel ex eo liquet, quod Leo IX, qui, maturo primum atque accurato instituto examine, reliquias illas, ut supra vidimus, approbavit, approbaturus eas alioquin verosimillime haud fuisset; licet autem quænam illa omnia exstitisse queant indicia, edicendo non sim, unum tamen sat clarum ac luculentum cap. proxime seq. adducam in medium.

CAPUT X.
Quis, qui S. Dionysii reliquias furatus dicitur, Giselbertus fuerit, an corpus, quod Ratisbonam attulit, Dionysii esse, rite probarit, & an id Dionysii re ipsa exstiterit.

[Giselbertus, Dionysii corpus furatus, e clero] Reliquiarum S. Dionysii furem ex Arnolphi imperatoris proceribus exstitisse unum, eumque locupletissimum, Aventinus verbis, num. 23 huc transcriptis, in Annalibus Boiorum ait; verum supra jam sæpius citatæ de Dionysio Ratisponam e Francia translato lucubrationis author Germanus anonymus cap. VIII de Giselberto, quem Dionysii reliquias suffuratum esse, post narrat, sic scribit: Erat in ministerio imperatoris quidam clericus, nomine Gisilbertus, vir liberalis ingenii, litteris apprime eruditus, rhethor facundissimus, consiliis aptus, vultu reverendus, moribus honestis conspicuus; quem ob ingenii famam imperator Gallia excitum sibi auricularium & præceptorem a secreto statuerat. Talis is, qui S. Dionysii corpus furto e Galliis abstulit, exstiterit, si scriptori isti Germano anonymo fides sit; verum, etsi quidem viro huic in iis, a quibus multum vixit remotus, parum admodum fidam, Giselbertum tamen, utut sesqui circiter seculo ab ætate ejus distantem, vere exstitisse e clero, haud difficulter adducor, ut credam. Ita porro animo comparatus ut sim, facit Georgius Eckhartus in suis de rebus Franciæ Orientalis Commentariis tom. 2, pag. 746 sic scribens: Gisalbertum traditio vulgaris procerum unum & ditissimum vocat ex conjectura; sed ego illum ex clero fuisse suspicor; homines enim laïcos reliquias sacras furatos esse aut manibus suis contrectasse, raro legitur.

[127] [verosimiliter fuit,] Atque, en! In vicina Ratisponæ Frisingensi diœcesi eodem hoc tempore vivebat Gisalbertus diaconus, bonorum propriorum possessor, quem S. Dionysii pium furem fuisse suspiceris. Meichelbeckius Hist. Frising. T. 1 Part. Instrumentar. cap. 805 chartam profert, qua dicitur, “venerabilem Waldonem, Frisingensis ecclesiæ episcopum, & quendam diaconem, nomine Kisalperht, quandam commutationem fecisse.” Dedit episcopus diacono prædicto cum consensu canonicorum suorum & per licentiam serenissimi regis Arnolfi in loco, qui dicitur, “Puotilinpach curtem, domum, horreum, de arabili terra jugera XXXI. de pratis carradas III. & in recompensationem harum rerum a diacono recepit ad ecclesiam jure hæreditario possidenda in loco vilisa nuncupato curtem, domum, horreum, de arabili terra jugera XXXI. de pratis carradas VIIII. de silva jugera V.” Ita hactenus Eckhartus, & quidem etiam sat recte, ut mihi apparet. Dispiciamus modo, quid Giselbertus, quem verosimillime e clero exstitisse, modo adducta ostendunt, Ratisponam e Gallia attulerit, & an sese inde Dionysii corpus rapuisse rite probarit. Dubitandum equidem e supra jam dictis non est, quin pius ille Dionysii, ut ferunt, fur corpus aliquod Ratisponam attulerit. Dubitandum etiam non est, quin id & Dionysii corpus esse dixerit, & dictis suis apud Ratisponenses invenerit fidem.

[128] [schedamque, cujus contentum hic datur,] Verum anne hanc etiam, legitimis, quibus, quod dicebat, probarit, rationibus adductis sibi promeruit? Cælestinus abbas in Ratispona monastica seu in S. Emmerami mausoleo ait, in una e duabus capsis, in quarum altera caput, in altera reliqua corporis, a Reginwardo Ratisponæ inventi, ossa fuere reperta, inventam fuisse schedam, hæc complectentem verba: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis notum sit omnibus, quod hic est corpus sanctissimi Dionysii, qui a loco Areopagite & patriotico pronomine Ionicus, Christiano autem agnomine est appellatus Macharius, a S. Paulo apostolo Atheniensium ordinatus archiepiscopus, apostolica authoritate beati Clementis Papæ universalis totius Galliæ constitutus apostolus, pro fide Christi sub Domitiano cæsare, præfecto Sisinnio VII Idus Octobris gloriosum martyrium perpetravit, & caput proprium per duo millia fere deportavit usque ad locum, in quo nunc Dei dispositione requiescit humatum sine cessatione te laudans & dicens: Gloria tibi Domine; hanc autem schedam seu chartam fuisse reipsa, ut Cælestinus abbas ait, in altera e capsis, S. Dionysii ossa, a Reginwardo abbate Ratisponæ reperta, continentibus, inventam, argumento mihi est jam supra sæpius laudata presbyteri Germani anonymi de Dionysio Ratisponam e Francia translato lucubratio: In hac enim (Appendicem hanc num. 13 videsis) refertur, Giselbertum, dum in San-dionysiana abbatia, commisso nondum corporis S. Dionysii furto, versaretur, ab Ebulone abbate in cryptam, in qua SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii corpora jacebant, fuisse introductum, ibique in tumba, Dionysii corpus complectente, schedam seu chartam, quæ id esse Dionysii corpus, fidem faceret, conspexisse; hæc autem charta seu scheda in Lucubratione illa cap. 25 integra etiam exhibetur, iisdemque plane, quibus charta, e Cælestino abbate jam transcripta, verbis constat.

[129] At vero, inquies, hinc quidem, chartam illam Dionysianis ossibus, [una cum reperto, uti ex iis,] in Gallia adhuc existentibus, fuisse adjunctam, at non item in altera e capsis, hæc in Germaniam jam translata complectentibus, sub seculum XI medium fuisse inventam, intelligitur. Fateor, sic habet; verum Lucubrationis illius author, presbyter Germanus anonymus, qui, quemadmodum e jam supra dictis liquet, res diu ante ætatem suam gestas sat probe perspectas haud habuit, eas fere omnes, quas de Dionysio e Francia in Germaniam translato in Lucubratione illa refert, vel e Dionysianorum, apud quos, ut jam supra dictum, hospitatus aliquamdiu fuerat, monachorum relationibus, vel e notitiis, ab ipsomet Reginwardo abbate acceptis, in litteras, ut supra docui, conjecit. Ac id quidem certum apparet; verum duobus hisce, e quibus sua potissimum hausit, fontibus conjecturas etiam, facile ex hisce seu nascentes seu formatas, interdum adjunxit, ut dubitandum non apparet. Hinc, cum in altera e capsis, Ratisponæ a Reginwardo abbate inventum corpus complectentibus, chartam seu schedam, quam e Cælestino abbate dedi, fuisse inventam, e missis ad se a Reginwardo notitiis disceret, simulque e verbis, quibus hanc concipi videbat, fuisse illam Dionysii ossibus, in Gallia adhuc quiescentibus, primitus adjunctam judicaret, eam etiam a Giselberto in Dionysii tumba, cum hæc ei, in Dionysiana abbatia versanti, Ebulonis abbatis jussu reseraretur, fuisse conspectam, verosimillime e conjectura tantum, inde formata, memoriæ prodiderit. Sane, cum nullis omnino documentis antiquis, uti ipsemet satis indicat, fuerit munitus seu instructus, singulaque nihilominus verba, quibus præfata scheda seu charta concipitur, suppeditet, id verosimillime e notitiis, a Reginwardo abbate ad eum missis, fecerit, simulque, quam dixi, conjecturam inde formarit.

[130] Jam vero, cum id ita sit, illamque adeo chartam seu schedam Reginwardus abbas cum laudato presbytero Germano anonymo verosimillime communicarit, [quæ in medium] consectarium fit, ut in altera e duabus dictis capsis seu thecis charta eadem, utpote quam alioquin nec ipsemet Reginwardus habiturus fuisse videatur, fuerit abs hoc Ratisponæ una cum S. Dionysii corpore reperta. Porro scriptorem illum id, quod jam dixi, e conjectura, quam e notitiis, a Reginwardo abbate subministratis, formarit, dumtaxat scripsisse, verosimilius adhuc ex eo evadit, quod e S. Dionysii reliquiis, Dionysianis monachis a Giselberto jam furto ereptis, membrum unum, quod in manu medium connectit brachio digitum, Ebuloni abbati ab Arnulpho imperatore restitutum fuisse scribat, idque, ut apparet, e simili conjectura pariter faciat. Fuisse scilicet quodpiam S. Dionysii os Ebuloni abbati ab Arnulpho redditum, vel e Dionysianis monachis audierit, vel ex eo, quod, Dionysianis reliquiis in Germaniam jam delatis, ossa nihilominus, in scrinio per Dagobertum asservandis S. Dionysii reliquiis confecto quiescentia seu servata, pro Dionysii ossibus in Francia honorari, conspiceret, idque, nisi saltem quodpiam hisce Dionysii os fuisset immixtum, factum iri haud putaret, conjecerit; cum autem, quale Dionysii os seu membrum Ebuloni ab Arnulpho restitutum fuisset, compertum haud haberet, conjectura id eo, quem jam nunc exponam, modo determinarit. Os, quod a corpore, Ratisponæ invento, abfuit, fuisse os, quod in manu medium connectit brachio digitum, docet nos Joannes Baptista Emmeramensis abbas in sua jam supra sæpissime cit. Dissert.

[131] [hic adducuntur,] Etenim in hac pag. 70 & sex seqq. exhibet officii ecclesiastici, seculo, ut ait, XII vel seq. exarati tuncque ab Emmeramensibus monachis in translationis S. Dionysii festo, quod quotannis abs hisce ultima post Pentecosten Dominica celebratur, recitari soliti, lectiones octo; in harum autem sexta sequentia fere isthæc leguntur verba: Papa & imperator & principes Rem curiosius inquirentes corpus Martyris (S. Dionysii nimirum) pretiosi cum omni membrorum integritate, membro excepto, quod in manu dextra medium connectit brachio digitum, apud nos invenerunt. Os itaque seu membrum, quod a corpore, Ratisponæ invento, abfuit, exstitit, uti hinc apparet, membrum seu os, quod in manu medium connectit brachio digitum. In litteris, Leonis IX nomine inscriptis supraque jam datis os illud vocatur minima manus dextræ particula; sed id, ut consideranti patescet, cum appellatione eidem in officio ecclesiastico proxime laudato tributa haud pugnat. At vero, inquiet forsan non nemo, os, quod a corpore Ratisponæ per Reginwardum invento, abfuit, illud ipsum est os, quod aureæ manui (adi cap. 3 Appendicem hanc) a Carolo Simplice ad Henricum Aucupem missæ, erat inclusum; hoc autem, si miraculorum S. Dionysii scriptore, ibidem, transcriptis etiam ejus verbis, citato, standum sit, non membrum seu os, quod in manu medium connectit brachio digitum, sed tantummodo digiti pars exstiterit. Fateor: os, quod manui isti erat inclusum, digiti pars a scriptore illo nuncupatur; verum id abs illo, ut mihi equidem apparet, fit, non quod re ipsa pars digiti existeret, sed quod cum digito in corpore humano proxime sit conjunctum, quodque, quo nomine os illud, quod, non secus ac pars digiti, partem manus constituit, alioquin appellaret, haud satis haberet compertum.

[132] [apparet, Ratisponæ corpora inventam, e Galliis verosimiliter tulit,] Etsi itaque os, quod manui aureæ a Carolo Simplice ad Henricum Aucupem missæ erat inclusum, verosimillime, ut mihi equidem apparet, exstiterit illud ipsum os, quo corpus, Ratisponæ inventum, fuit destitutum, hoc postremum tamen verosimiliter exstiterit os seu membrum, quod in manu medium connectit brachio digitum; cum autem, osse isthoc destitutum fuisse Ratisponæ inventum corpus, Reginwardus in suis ad presbyterum Germanum anonymum notitiis verosimillime notarit, hinc hic scriptor, Ebuloni abbati ab Arnulpho imperatore os, quod in manu medium connectit brachio digitum, restitutum fuisse scripserit. Id porro e conjectura, quam ex osse, in inventis Ratisponæ reliquiis non reperto, formarit, verosimiliter dumtaxat fecerit; hinc autem fit, ut id, quod de charta seu scheda in Dionysiano scrinio, priusquam inde Dionysii corpus furto surriperetur, a Giselberto conspecta, scribit, pariter illum e conjectura dumtaxat, quam e scheda seu charta, prope inventas Ratisponæ reliquias reperta, formarit, scripsisse, verosimilius evadat. Jam vero, cum id ita sit, dictaque adeo charta debeat a Reginwardo cum dicto presbytero Germano anonymo fuisse communicata, verosimilius pariter, fuisse hanc una cum S. Dionysii ossibus in altera e duabus capsis seu thecis, hæc complectentibus, Ratisponæ inventam, evadit. His præmissis, quid e charta illa, prope S. Dionysii ossa Ratisponæ inventa, possit confici, videamus. Dicitur in hac: Hic est corpus sanctissimi Dionysi, qui … caput proprium per duo millia fere deportavit usque ad locum, in quo nunc Dei dispositione requiescit; cum id autem, ut nemo non admittet, de loco, in quo Dionysius, e Gallia in Germaniam jam delatus, Ratisponæ quievit, dici haud queat, oportet, ut charta ista Dionysianis ossibus, in Sandionysiana abbatia adhuc quiescentibus, adjuncta indeque cum hisce Ratisponam fuerit delata.

[133] Quid multa? Cum ea præterea, quæ in charta illa dicuntur, [hacque illud Dionysii corpus esse, haud prorsus inepte] soli S. Dionysio conveniant, Giselbertus sane, qui, ut apparet, vere hanc una cum S. Dionysii ossibus e Francia in Germaniam portavit, luculentum simul attulerit indicium, quo, a sese non alterius, quam S. Dionysii ossa afferri, dederit probatum. At vero, inquies forsan, fieri potest, ut ipsemet Giselbertus chartam illam confinxerit, eamque rei probandæ, quam sibi habebat propositam, pro arbitrio aptarit. Fateor, sic habet; verum, cum fraus, si id ille fecisset, nullo potuisset detegi negotio, fuisse id reipsa ab illo factum, verosimile haud apparet. Etsi porro id ita sit, fueritque adeo charta illa in ipsismet Galliis verosimillime confecta, non est tamen, cur quis eam Dionysii ossibus, cum hæc in novo scrinio Dagobertus I deposuit, fuisse adjunctam, inducat in animum. Id enim ne quidem ante scripta ab Hilduino Areopagitica seu annum 836 factum esse, vel ex eo liquet, quod alioquin probandis Hilduini de Dionysii Areopagitismo placitis documentum illud foret admodum aptum, nec ullam tamen hujus mentionem uspiam instituat Hilduinus, qui, cum omnes bibliothecarum Parisiensium forulos, monasterii sui loca abdita non pauca, ut inde documenta, Dionysii Areopagitismo probando idonea, erueret, perlustrarit, verosimillime eumdem in finem sarcophagum etiam, in quo Dionysium a Dagoberto depositum fuisse, noscebat, fuerit scrutatus. Hinc porro jam fluit, ut scheda illa seu charta verosimillime post scripta ab Hilduino Areopagitica seu post annum 836 fuerit confecta ac S. Dionysii reliquiis, in Francia adhuc quiescentibus, adjuncta; ac id quidem, ut mihi apparet, vel Hilduino, qui anno circiter 840 obiit, in vivis adhuc superstite, vel certe haud diu post ejus mortem evenerit.

[134] Verum, quocumque tandem anno rem factam statueris, e dicta equidem scheda seu charta, una cum corpore, Ratisponæ invento, e Francia in Germaniam, uti e jam dictis apparet, allata, [dederit probatum; etsi autem id re etiam ipsa exstitisse Dionysii,] esse illud S. Dionysii corpus, haud inepte prorsus, ut jam insinuatum, Giselbertus dederit probatum; anne autem id re etiam ipsa Dionysii corpus exstiterit, modo dispiciamus. S. Dionysii corpus e Francia in Germaniam furto non esse delatum, nec ex Arnolfi Emmeramensis monachi aliorumque scriptorum omnium de re hac silentio, nec e Dionysii manu, a Carolo Simplice ad Henricum Aucupem post annum 920 missa, nec e scrinii Dionysiani visitatione, anno circiter 1050 Dionysiopoli facta, nec denique ex aliis, quæ in rem suam Galli afferunt, dari evictum, dilucide, ni fallor, e jam supra allegatis liquet; verum, etsi id ita sit, inde tamen, fuisse re ipsa Dionysii corpus e Gallia Ratisponam furto delatum, consectarium nondum est. Nec, id factum esse, certum omnino atque indubitatum evadit vel e supra memorata Ratisponensium de translatis ad se Dionysii reliquiis traditione vel e tribus num. 4 huc transcriptis Inscriptionibus, quarum una Dionysius in S. Emmerami templo quiescere, altera a Giselberto furto surreptus, ac tertia denique pridie Nonas Decembris ad S. Emmerami monasterium dicitur allatus. Etenim, etsi quidem & hæ & traditio, Ratisponenses, statim atque Giselbertus corpus, quod Dionysii esse dicebat, Ratisponam attulerat, viro isti adhibuisse fidem, ostendant, exstitisse tamen illud reipsa Dionysii corpus, evincendo atque extra omnem controversiam ponendo aptæ haud sunt. Quod autem ad declarationem, qua Leo IX inventum Ratisponæ corpus, quod Dionysii esse inscriptiones illæ indicabant, pro genuino Dionysii corpore anno 1052 agnovit, jam spectat, ex ea quidem videtur pro Ratisponensibus aliquanto adhuc argui posse validius, attamen, cum summi etiam Pontifices in meris decidendis factis errori sint obnoxii, nec e declaratione illa, penes Ratisponenses esse S. Dionysii corpus, omnino est certum.

[135] [nec ex hic data presbyteri anonymi narratione] Verum jam supra sæpissime laudatus sacerdo: Germanus anonymus in sua ad Reginwardum abbatem epistola sic scribit: Quomodo vero (sanctus Dionysius) de Gallia sit translatus, vel quis eum furto Parisius tulerit, vel sub quibus principibus actum sit, tam ab ipso Parisiensi abbate, quam & ab aliis ipsius monasterii fratribus, quorum diu contubernio delectabar, uti manifestius in consequentibus clarebit, fateor, sæpius non sine gemitu & contritione cordium secretius audivi. Hoc autem tenore intestinus Gallorum dolor de translatione sanctissimi Dionysii mihi perlatus est, ut, si, fide interposita, Bauwariam accederem, atque, quali tutela sacrosanctæ reliquiæ inibi servarentur, vel si quomodo hinc auferri potuissent, cautius explorassem, salva mercede mea, perpetuum mihi memoriale apud se conquirerem gloriamque cumularem. Cum itaque, uti ex hisce presbyteri Germani anonymi verbis intelligitur, scriptor hic, dum in S. Dionysii in Francia monasterio hospitaretur, non tantum ex ipsomet hujus abbate, sed etiam monachis, Dionysium e Gallia furto sublatum, intellexerit, enimvero, quin is Gallis, modo vera hic memoret presbyter ille Germanus anonymus, re ipsa fuerit ereptus, atque ad Ratisponenses translatus, dubitandum haud videtur. Ea quidem, quæ S. Dionysii abbas ac monachi de translatione isthac presbytero isti dixerunt, in traditione dumtaxat, uti in hac Appendice num. 19 jam docui, erant fundata.

[136] Verum, etsi quidem id ita sit, traditioque ista in translationis illius adjunctis, [omnino sit certum, potior tamen Ratisponensium causa videtur.] ut cap. 1 ostendi, veritati ubique consona haud fuerit, eam tamen quantum ad ipsammet translationem haud exstitisse falsam, vel ex eo fas est statuere, quod cum Ratisponensium eadem de re traditione apprime convenerit. Attamen, cum presbyter ille Germanus anonymus suam ad Reginwardum abbatem epistolam subnexamque huic de Dionysio in Germaniam translato Lucubrationem inter annum 1049 & annum 1064, ut jam supra docui, litteris mandarit, eoque temporis spatio, penes se adhuc esse S. Dionysii corpus, San-dionysiani publice contenderint, hinc sane, uti in hac Appendice num. 18 & 19 jam insinuavi, esse videtur, cur narratio, qua iidem Dionysiani monachi, furto sibi ereptum esse S. Dionysii corpus, clam & secreto tempore eodem fassi, a presbytero illo Germano anonymo referuntur, habeatur utcumque suspecta. Verum, etsi id ita sit, ac proin, Ratisponæ penes Emmeramenses esse S. Dionysii corpus, haud magis e narratione illa, quam ex aliis supra adductis argumentis asseverare ausim omnino indubitatum, potiorem tamen, sedulo modo libratis omnibus, Emmeramensium, qui S. Dionysii corpus furto ad se delatum aiunt, quam Dionysianorum in Francia monachorum, qui penes sese illud adhuc asservari affirmant, causam esse, in animum induco, nec, ut puto, immerito id a me fieri, facile quisquam contendet, qui, quæ in hac Appendice jam disserui, seposito partium studio, accurate & mature expenderit.

DE S. DOMNINO SEU DONNINO M. BURGI S. DOMNINI IN DUCATU PARMENSI

Sub Maximiano.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
S. Domnini in Fastis sacris memoria, fuga, martyrium, & ædes sacræ.

Domninus seu Donninus M. Burgi S. Domnini in ducatu Parmensi (S.)

AUCTORE J. B.

Inter Parmam Placentiamque via Æmilia, inquit Ughellus tom. 2 Italiæ sacræ auctæ col. 62, [S. Domnini in Martyrologiis] in Gallia Cisalpina, sive Cispadana Lombardia S. Domnini civitas (anno 1601 a Clemente VIII sede episcopali donata) sita est, quæ a S. Domnino, qui ibi desævientis Maximiliani (lege: Maximiani) persecutionem declinans, nobilem tulerat palmam martyrii, nomen traxit. Inscriptus est S. Domninus Martyrologio Hieronymiano Florentinii ad hunc diem, sed sine loco in hunc modum: Natalis S. Domnini martyris. Item Martyrologio Rabani, sed elogio paulo ampliori: Eadem die natale est, inquit, Domnini martyris, qui sub Maximiano imperatore propter fidem Christi decollatus est jussu ipsius imperatoris. Hic post martyrium suum multa miracula fecit in sanitate infirmorum & debilium. Italis universe adscribitur a Wandelberto versu sequenti:

Domninoque Itali claro cum martyre fulgent.

Acta ejus antiquiora a Surio, sed mutato stilo, edita, scriptaque, ut apparet, cum nondum Burgi S. Domnini nomen invaluerat, milliari XV a Julia Chrisopoli, seu civitate Parmensi ad Sisterionem fluvium via Claudia passum aiunt: nec multo aliter recens Martyrologium Romanum loquitur, cujus hæc verba: Apud Juliam in territorio Parmensi, via Claudia, S. Domnini martyris sub Maximiano imperatore: qui, cum vellet persecutionis rabiem declinare, a persequentibus gladio transverberatus gloriose occubuit.

[2] Præiverat Martyrologii Romani auctoribus dudum iisdem fere verbis Usuardus: [memoria, martyrii] Apud Juliam, via Claudia, S. Domnini martyris sub Maximiano, qui, cum vellet persecutionis rabiem declinare, protinus insecutus, & nihilominus gladio verberatus, gloriose occubuit. Accuratius Usuardi verba Actorum de S. Domnini martyrio ejusque adjunctis sensum exprimunt, quam ut ea non vidisse censendus sit. Viderit illa verosimiliter & Rabanus, indeque hauserit ea, quæ de S. Domnini a martyrio suo factis prodigiis narrat. At quem locum Usuardus Juliæ, & Actorum scriptor Juliæ Chrisopolis nomine intellexerunt? Parmensem civitatem dictam fuisse Juliam augustam, eoque titulo ab Augusto cæsare ornatam colligit Cellarius lib. 2 Geographiæ antiquæ cap. 9 ex veteri hac, quæ apud Gruterum pag. 492 num. 5 est, inscriptione:

Patr. col. Jul. Aug. Parm.
Patr. muncipiorum Forodruent. & Foro novanorum.

Neque Juliam modo, sed & Juliam Chrisopolim dictam fuisse, scribit anonymus Ravennas, qui circa seculum VII vixit, Geographiæ suæ lib. 4 num. 33 apud Porcheronum pag. 213 ita scribens: Item civitas Placentia, Florentiola, Fidentia, Julia Chrysopolis, quæ est Parma. Cui item Donizo seculo XII suffragatus est in Vita Mathildis comitissæ lib. 1 cap. 10 de Parma sic loquens.:

Chrysopolis dudum Græcorum dicitur usu,
Aurea sub lingua sonat hæc urbs esse Latina,
Scilicet urbs Parma.

Fortasse loco nomen hoc inditum, inquit Muratorius tom. V scriptorum rerum Italicarum pag. 354 in suis ad Donizonem Annotatis, quum Græci augusti universæ dominarentur Italiæ, nimirum seculo VI sub Justiniano. Parmam itaque tam Actorum scriptor anonymus, quam Usuardus Juliæ nomine intellexisse videntur: non quod Parmæ martyrium S. Domninus subierit, sed non procul inde, XV scilicet milliaribus; & locum palæstræ S. Domnini, minus forte sibi notum, non accurate & exacte, sed paulo latius per vicinam notioremque, ad quam pergebat, civitatem explicare, satis habuerit Usuardus. Volunt quidem aliqui Burgum S. Domnini dictum fuisse Fidentiam; cui opinioni situs ejus inter Placentiam & Parmam & a civitate Parmensi milliarium XV, quot in Itinerario Antonini & apud Ptolemæum inter Fidentiam Parmamque collocantur, distantia favent: verum, quod addunt, Fidentiam dictam quoque fuisse Juliam Fidentiam, nec apud antiquum scriptorem inveni, nec illi aliunde, quam ex ipso Usuardo probant, qui tamen sic intelligi ex dictis, videtur commode posse, ut Juliæ nomine non Fidentiam aut ipsum Burgi S. Domnini locum, sed Parmam voluerit, sensu mox exposito, indicatam.

[3] Sed altera hic præterea difficultas surgit: cum enim via Æmilia in itinerario Antonini & charta Peutingeriana apud Bergierum lib. 3 cap. 22 Arimino per Faventiam, [palæstra] Bononiam, Parmam, Fidentiolam seu Fidentiam, Placentiam ducta fuerit, & Livius lib. 29 cap. 2 de ea scripserit: Pacatis Liguribus in agrum Gallicum exercitum duxit (Æmilius F. M. Lepidus) viamque a Placentia, ut Flaminiæ committeret, Ariminum perduxit; cur S. Domninus via Claudia, non Æmilia martyrium passus dicitur tum in Usuardi, tum in Romano Martyrologio? Respondet Berettus in Dissertatione de Tabula Chorographica Italiæ medii ævi inter rerum Italicarum scriptores apud Muratorium tom. X num. 31 & 32, eam viæ Æmiliæ partem, quæ a Placentia ad agrum Bononiensem, seu Samogiam fluvium usque protenditur (post regni Langobardici ad Francos devolutionem, ut autumat) Claudiæ nomen accepisse: atque adeo viam Claudiam, in qua Placentiam inter & Parmam mortem pro Christo S. Domninus oppetiit, non fuisse veterem illam viam Claudiam, quæ Romam inter & Lucam Hetruriæ sita erat, sede Æmiliam, quæ Placentia Ariminum usque excurrebat, aut certe illam ejus partem, quæ, ut modo dixi, Placentia ad Samogiam amnem protendebatur. Quidquid sit de tempore, quo mox memorata viæ Æmiliæ pars Claudia appellari cœpta est, non desunt sequioris seu medii ævi monumenta, quibus sententiam suam probare nititur.

[4] Laudat in primis Acta SS. Liberatæ & Faustinæ (edita sunt in Opere nostro ad diem XVIII Januarii) in quibus curia Genesina via Claudia sita fuisse indicatur: [prope Parmam.] at locum illum Berettus ipse nec in via Æmilia, nec in Claudia veteri & passim nota collocat: tum Acta S. Domnini, chartam Benedicti Mutinensis episcopi, qua is anno 1098 monasterio Nonantulano terræ portionem dederit, cujus terminus erat a Meridie strata Claudia; chartam comitissæ Mathildis, qua hæc anno 1112 die VIII Maji, Indictione V monasterio S. Benedicti in agro Mantuano dedit ecclesiæ S. Cæsarii, in territorio Mutinensi Mutinam inter & Bononiam sitæ, curtem Vilzagaram, cujus terminus erat a Septemtrione via Claudia; denique inter recentiores scriptores aliquot Muratorium tom. V scriptorum rerum Italicarum pag. 361 num. 203 in stratam seu viam Mutinensem, a Donizone in Vita Mathildis comitissæ memoratam, quæ sequuntur, annotantem: strata vero Mutinensis eadem est ac via Æmilia per Mutinam deducta, quam tamen nos Claudiam dicimus, neque recenti appellatione, sed per quam vetusta, ut antiquæ chartæ urbis ostendunt. Adjicit Muratorius, viam Æmiliam a Claudio quodam instauratam videri, ideoque Claudiam dictam. Tiberius Claudius imperator, inquit præterea Muratorius, apud Reinesium classe 3 num. 80 Inscript. viam Valeriam, a se restitutam, Claudiam appellandam curavit. Quid ni hoc idem Æmiliæ viæ contigerit? Restitutæ a Claudio quodam Æmiliæ viæ, indeque Claudiæ dictæ, fides penes Muratorium esto; faciunt tamen laudata mox monumenta, ut viæ Æmiliæ, qua Placentia in agrum Bononiensem ducta fuit, medio ævo Claudiæ nomen, quacumque de causa id factum sit, vere inditum fuisse putem, eumque loquendi modum ex Actorum S. Domnini vetustiore scriptore Usuardum, & ex hoc denique Romani Martyrologii auctores adoptasse; ita ut, si quid hic peccatum ab illis est, id non ad rem ipsam, sed solum loquendi modum, referendum videatur. Sed a Martyrologis ad S. Domnini Acta progrediamur.

[5] [Acta varia] Acta martyrii ejus ex antiquo codice edidit ad diem IX Octobris Surius, sed mutato stilo, quæ ceteris longe antiquiora sunt: eadem, sed genuino stilo exarata habemus gemino codici membranaceo antiquo inserta, Fuldensi, QMS. 6 notato; & Trevirensi S. Maximini, notato QMS. 7. Præterea ejusdem Passionis exemplar simile Ms. ex codice Ultrajectino S. Salvatoris descriptum. Passionem S. Domnini e codice Fuldensi, facta ejus cum Trevirensi collatione infra recudam. His proxime accedit Apographum aliud ex Ms. membranaceo Legendario Eminentissimi Cardinalis Barberini desumptum, ad cujus calcem hæc notantur: In Bibliotheca Ambrosiana codice N. f. n. 275 similis fere vita Græce continetur, qui liber fuit in Calabria emptus. His longe, ut prolixiores, ita & recentiores sunt S. Domnini Passiones duæ, altera ex collectione P. Gallonii sumpta, cujus initium est: Tempore quo Diocletianus sumpto imperio contra auctoritatem senatus &c.: altera vero ex bibliotheca S. Crucis conventus S. Francisci Florentiæ, cui hoc exordium: Gloriosus miles & martyr Christi Domninus, natione Romanus &c: Denique & alteram Italicam habemus ex Annalibus civitatis Parmensis desumptam, auctore Petro Natali, episcopo, ut in ejus quidem titulo legitur, Aquileiensi; sed legendum potius reor, Equilino. Verum ex tot Mss. S. Domnini Passionibus nulla satis antiqua est, ut fidem certam sibi vindicet. Quæ ceteris antiquitate pollent, seculum VI non excedunt, cum sub finem seculi III vel sequentis initium passus martyrium fuerit: earum quippe singulæ Parmam Chrysopolim vocant, quod nomen, ut supra ostendimus, non nisi Græcis imperatoribus in Italia dominantibus, accepisse videtur; seculo tamen nono, quo Usuardus vixit, & palæstra S. Domnini, ut infra ostendam, ab eodem Sancto, Burgus S. Domnini, quo nomine singulæ abstinent, jam inde vocata fuit, antiquiores. Hinc quid de reliquis, iisque, quas Surius, Petrus Equilinus, Mombritius, & Picus in Theatro Sanctorum & Beatorum Parmensium typis edidere, censendum sit, statui facile poterit.

[6] [fidei non satis probatæ, tempus] Ea de Actis S. Domnini a Surio editis Bailleti censura est, ut si S. Domnino nomen, & martyrium detrahas, vix quidquam certi de illo supersit: nec Tillemontio tom. V Monumentorum ecclesiasticorum pag. 136 multo magis probantur tum ob orationes injuriosas, quas continent; tum ob prodigia, quibus veri species non inest. Quid Acta sive Suriana, sive alia de S. Domnino referant, videamus, & discutere incipiamus. Cujas S. Domninus fuerit, nec ejus Acta antiquiora, nec Suriana, edicunt. Thebanus dicitur in titulo vitæ ejus Italicæ, a Petro de Natalibus conscriptæ: contra Romanus in codice Florentino conventus S. Crucis. Par utrique fides debetur; seu potius neutri ulla; cum enim Sancti patria ab Actorum ejus antiquioribus scriptoribus fuerit ignorata, vel certe silentio pressa; unde ea recentioribus nota fuerit, aut esse potuerit, non apparet. Sub Maximiano accidisse S. Domnini martyrium una omnium vox est; verum qua imperii ejus parte? An sub seculi III finem; an sub initium seculi IV, quo primum publicis edictis promulgatis per universum fere imperium Romanum sæviri cœptum est? Secundum Acta Fuldensia anno sexto imperii sui Maximianus Roma Mediolanum sese contulit, ibique, si qui Christum colere reperti essent, cruciari tormentis jussit: inde vero cum parte exercitus sui non diu post in Germaniam abiit. Ita Acta Fuldensia num. 1. Addunt dein Maximianum, cum in Germania versaretur, Christianos aliquot supremo supplicio affici jussisse VIII Kalendas Septembris; quo factum est, ut milites Christiani quingenti, deserto Maximiano, e Germania Romam sese proripere statuerint; quorum aliqui capti cæsique fuere; aliqui vero, in quibus S. Domninus erat, manus ejus evasere: sed S. Domninum decimo quinto a Parma milliari missi ad illum insequendum milites in via Claudia assecuti, ut jussi fuerant, obtruncarunt.

[7] Maximianus ex Italia in Gallias profectus est anno [& genus necis,] 286, victisque Bagaudis, anno 287 & sequentibus Treviris passim, quamquam eum in barbaros expeditiones & imperii negotia alio subinde evocarent, versatus est: quo tempore Christianos aliquot, ut Acta S. Domnini Fuldensia loquuntur, in Germaniæ finibus occidi verosimillime jussit; & jam inde forte ab anno 287, post occisos anno 286 Thebæos. Quamquam enim nec codex Fuldensis, nec S. Maximini Trevirensis, nec Barberianus Thebæorum militum, sed tantum Christianorum aliquot a Maximiano in Germaniæ finibus ante S. Domninum occisorum meminerint, faciunt id tamen Petrus de Natalibus in Vita S. Domnini Italica, Passio S. Domnini ex collectione Gallonii, & codex S. Crucis Florentinus; ita ut anno 287 e Galliis in Italiam fugisse, ibique martyrio affectus fuisse videatur secundum codices mox citatos: sub annum vero 290 secundum Acta antiquiora, seu annum Maximiani sextum, ab anno 285, aut sequenti numeratum. Petrus de Natalibus in Vita S. Domnini occisum ait circa annum 295; codex S. Crucis Florentinus anno 306. Baronius in Annalibus ad annum 303 ejus martyrium refert. Castellanus in Martyrologio universali ad annum 304 idem refert; ita ut nihil certi de determinato anno, quo martyr occubuit, statui possit. Quod autem ad genus ejus mortis spectat, gladio transverberatus fuit secundum Usuardum & Romanum Martyrologium; seu potius, ut inventio corporis ejus dein facta ostendit, amputato capite vitam finivit, ut habent Acta Fuldensia & S. Maximini Trevirensis. De loco vero, in quo obiit, jam supra dictum est, eum quidem in eo loco, qui modo Burgus S. Domnini dicitur, id est, via Claudia, seu Æmilia ad Sisterionem fluvium, milliari XV a Parma occubuisse; sed locum ipsum nomine tenus non fuisse expressum: ita ut nomine Juliæ, non Burgus S. Domnini, sed Parma intelligi debeat apud anonymum S. Domnini Passionis scriptorem: nec enim Burgus S. Domnini dictus fuit Julia Chrysopolis, sed Parma: nec, si nomine Juliæ Burgum S. Domnini intellexisset, decimo quinto a Burgo S. Domnini milliari hujus palæstram statuisset: Usuardus vero & Romanum Martyrologium cum non Juliæ, sed apud Juliam occisum aiunt, nihil aliud indicare videntur, quam, ut in Martyrologio expresse additur, in territorio Parmensi.

[8] [hancque comitata] Narrata S. Domnini nece, codices antiquiores tantum addunt, unum alterumve abs illo patratum prodigium; quamvis generatim pluribus etiam aliis effulsisse illum, non sileant. Primum apud eruditos fidem haud inveniet facile; quippe quod hujusmodi est, ut & pluribus aliis Martyribus ex simplici nimis ineptaque picturarum intelligentia, aut certo corporum eorum in tumulis situ male explicato, affictum norunt: solent enim pictores, truncum corporis, juncto in manibus capite, subinde pingere, ut Sanctum, cujus iconem exhibent, capite minutum indicent: Subinde etiam factum, ut Christiani, capite minutorum Martyrum corpora in suis tumulis eodem modo composuerint: unde rudis simplexque posteritas ansam non raro arripuit fingendi prodigia, quasi Martyres, jam capite minuti, capita sua ad hunc illumve locum deportarint. His simile est primum, quod de S. Domnino prodigium referunt codices illi seu Acta antiquiora, dum aiunt, S. Domninum abscissum sibi caput sumpsisse in manus, ac trans Sisterionem fluvium detulisse. Alterius vero, quo æger sanatus, eidemque equus furto ablatus, S. Domnini ope meritisque fuerit restitutus, fides esto penes auctores. Et hic quidem Acta antiquiora sistunt: at plura tum martyrii S. Domnini adjuncta, tum deinceps facta prodigia memorant recentiora, de quibus modo agendum.

[9] [non satis certa miracula,] Martyrii quidem codex Florentinus S. Crucis prodigiosa adjuncta, sed parum verosimilia, nec ab antiquioribus memorata refert: hunc si audire quis velit, decimo quinto a Parmensi civitate milliari Sisterioni fluvio silvula quædam adjacebat amœna, & arboribus densa. Hanc ingressus S. Domninus dies aliquot in ea precibus, jejuniis & lacrymis dedit, factusque interim de imminente sibi martyrio certior est ab apparente sibi angelo: sua itaque pauperibus isthac transeuntibus distribuit; neque hoc unum illi satis fuit beneficii genus: rabidi canis contagionem contraxerat miser quidam, pro quo Domninus preces ad Dominum fudit: scyphum suum, infusa aqua aut vino, & formato crucis signo, cœlestis vocis monitu misero porrexit; e quo cum hic bibisset, ad sanam mox rediit mentem: factum hoc coram pluribus prodigium paganorum multorum ad Christi fidem secuta conversio est. Aliquanto post Maximiani milites inventum illic S. Domninum & inde in viam publicam raptatum, capite minuerunt, sed cœlesti iterum voce paulo ante ad Superos, audientibus, qui aderant, omnibus, evocatum. Addit de ejus sepultura supra dictus codex: Christiani vero, qui per eum viam salutis agnoverant, revelatione eis de cœlo facta, ita, uti jacebat corpus Martyris gloriosi, in sarcophago lapideo multis conditum aromatibus sepulturæ venerabiliter tradiderunt, nullo vestigio super terram remanente.

[10] [primæ corporis inventio & templum;] Jacuit eo loci sancti Martyris corpus, ut codicis Florentini Acta narrare pergunt, annis circiter triginta, omnibus ignotum: at iis evolutis, & Constantini Magni tempore illud Deo placuit, immissa illuc cælesti luce, fidelibus manifestare. Evocatus igitur fuit Parmensis episcopus (primus e Parmensibus episcopis, nomine notus, fuit Philippus, qui anno 362 sedit secundum Ughellum) qui, cum divinitus (ut aiunt iterum Acta laudata) edoctus fuisset, sancti cujusdam Martyris corpus ibidem inventum iri, effossa humo ad trium cubitorum altitudinem lapideum detexit tumulum, in eoque corpus sancti Martyris, mirabili odore fragrans, gestans in manibus caput, & adeo recens, ac si tum primum Sanctus martyrium subiisset. Aderat etiam scriptum, Angelica, si lubet credere, manu exaratum, & sancti Martyris Historiam complexum. Levatum e terra cum sarcophago corpus in templo, sancto Martyri dicato, deposuit, locumque illum S. Domnini nomine deinceps appellari voluit. Facta tum temporis plurima dicuntur ejus meritis prodigia, eoque in Actis illis refertur prodigium, quod supra ad calcem num. 8 ex Actis antiquioribus retuli. Eadem fere referunt Acta ex collectione P. Gallonii desumpta, & typis etiam a Mombritio edita, quamvis in his prodigia non adeo multiplicentur, solumque in tumulo hæc reperta dicatur (non historia Angelica manu scripta, sed) inscriptio: “Hic requiescit corpus sancti martyris Domnini:” verum priusquam his fidem adjiciat, luculentiores enimvero testes quivis, non facile credulus, haud immerito requiret. Hæc corporis S. Domnini inventio prima, primaque ejus nomini dicata ecclesia.

[11] Crescente temporum lapsu prodigiorum beneficiorumque in mortales sancti Martyris meritis & intercessione a Deo collatorum numero, [ejusdem inventio] crevit pariter in sanctum Martyrem cultus & veneratio, non modo indigenarum, sed & peregre illuc venientium, ita ut antiqua S. Domnini ecclesia capiendo illuc concurrentium numero impar videretur, ut utraque Acta loquuntur. Visum itaque indigenis est ampliorem sancto Martyri ecclesiam condere: at interim tamen temporis diuturnitate contigerat, ut qua ecclesiæ veteris parte S. Domnini corpus delitesceret, dubitaretur: tandem sacerdoti cuidam iterum ac iterum revelatum fuisse aiunt, illud in media jacere ecclesia: ergo arcessitur Parmensis episcopus, qui in sacras exuvias inquirat: effoditur humus eo loci, ubi illas jacere supradictus sacerdos divinitus intellexerat, orante interim in propinqua S. Dalmatii populi multitudine pro felici inquisitionis in sacras istas reliquias successu. Audivit communes preces Deus; detectus est sancti Martyris tumulus, ac statim ejus rei fama e S. Dalmatii ad S. Domnini ecclesiam excivit multitudinem populi; quæ dum confertim per ligneum pontem, Sisterioni fluvio injectum ad S. Domnini ecclesiam properat, præ nimio pondere disrupto ponte, plurimi in præceps acti sunt, eosque inter mulier vicina partui: sed S. Domnini precibus meritisque datum est, omnes e tam grandi periculo, ne leviter quidem sauciatos, evasisse.

[12] Post hæc, inquiunt Acta apud Gallonium & Mombritium, [secunda] episcopus magna cum devotione una cum cleri & populi votivo assensu elevans sacrosanctas martyris Domnini reliquias transtulit in locum, in quo nunc venerabiliter conditæ sunt; reservato in testimonio latere, qui ad sancti Martyris caput jacebat ad venerationem fidelium populorum; in quo etiam scriptum erat, ut jam dictum est: “Hic requiescit corpus sancti Domnini martyris.” Exinde namque idem locus populorum multitudine auctus est, & nomine S. Domnini amplius insignis, cujus beneficiis & fertilitate frugum & opulentia rerum, fœcunditate propaginum & abundantia negociationum, &, quod majus est, ad honorem Martyris ex diversis provinciis ibi fideliter advenientium idem venerabiliter locus decoratur. Ecclesia quoque sancti Martyris amplioribus extensa spatiis, laquearibus vero & parietibus vario picturæ genere decenter ornata refulget. Addunt Acta Florentina, in adstruendis prodigiis, hic, ut alias, more suo liberaliora, venenosis rabidisque animalibus S. Domnini tractum infestantibus, invocata ab eodem episcopo solenniter sancti Martyris ope, hanc auditam fuisse ex ejusdem tumulo vocem: Quicumque venerit ad oratorium meo nomini specialiter dedicatum, atque coram altari precibus devote præmissis, calicis mei poculum receperit reverenter, a prædicto languore poterit liberari, idque reipsa populum fuisse expertum.

[13] [seculo XIII] Quo tempore, quove Parmæ (anno enim dumtaxat 1601 Burgus S. Domnini sede episcopali donatus fuit, ut dixi supra) sedente episcopo ea contigerint, silent laudata Acta: docet autem Ughellus tom. 2 Italiæ sacræ auctæ col. 174 de Opizzone, Parmensi ita scribens: Vir fuit Opizzo eloquentissimus, in utroque jure peritissimus, & in rebus pertractandis sagax & prudens, erga divinum Sanctorumque cultum pius: corpus enim S. Domnini ann. MCCVII in oppidum Burgi solemni pompa transtulit, quod inde oppidum S. Domnini nomen accepit. Ughello Picus pag. 224 Theatri Sanctorum & Beatorum Parmensium consonat in Vita Italica S. Domnini, addens, S. Domnini exuvias arcæ novæ marmoreæ ab Opizzone inclusas & sub altari reædificatæ ecclesiæ anno 1207 repositas ibidem permansisse usque ad annum 1448, quo in novam arcam marmoream, priore augustiorem, translatæ fuerunt eum in locum, ubi hodieque visuntur: tum vero tractum illum, qui prius castri veteris nomen sortitus fuerat, S. Domnini Burgum vocari cœptum ex indigenarum erga Patronum suum pietate, ut, inquit verbis Italicis, fuse referunt Vitæ ejus bini scriptores, Burgi S. Domnini cives, qui annis abhinc multis, stilo satis quidem bono, sed affectu majori fuse explicarunt gloriosi Martyris gesta & monumenta. Verosimiliter Picus hic auctores Actorum, quæ in codice Florentino & apud Gallonium Mombritiumque reperiuntur, indicat: unde porro liquet, eos sero admodum, seu non ante annum 1207 suam de S. Domnino lucubrationem subinde ex affectu in sanctum Martyrem magis (quod auctori Actorum Florentinorum maxime quadrat) quam ex rerum veritate exarasse.

[14] [Burgi S. Domnini, multo ante sic appellati:] Burgum S. Domnini prius castrum vetus dictum fuisse, sit penes Picum fides: at oppido isti ab anno tantum 1207 aut serius S. Domnini nomen inditum fuisse, videtur a vero alienum. Quamquam enim dicendo non sim, quo primum tempore ea appellatio initium sumpserit, non desunt tamen monumenta seculo XIII multo antiquiora, in quibus sic appellatum invenitur. Mitto Acta a Mombritio edita, ut & ea, quæ codici Florentino monasterio S. Crucis inserta sunt, in quibus nominis illius usus jam inde a seculo IV & Constantini Magni ætate repetitur. Luitprandus, seculi X scriptor, lib. 1 de Rebus imperatorum & regum cap. XI Burgi S. Domnini hanc mentionem facit. Jamjam Placentiam venerat (Lantbertus Italiæ rex) cum juxta fluvium Sesterrionem ad Burgum, in quo sanctissimi & pretiosi martyris Domnini corpus positum veneratur (Adelbertus marchio & Hildebrandus comes) castra metasse nuntiantur. Est & apud Ughellum in Episcoporum Parmensium Serie coll. 148 & 149 Caroli Crassi charta anno 880 data, qua Wibodo, Parmensi episcopo, Burgum S. Domnini confirmat. Item altera apud Campium lib. 1 Historiæ Ecclesiasticæ Placentinæ anno 17 Ludovici Pii, Christi 830 data, in qua pariter ejusdem fit mentio: ita ut dubium non videatur, quin multo citius, quam seculo XIII Burgi S. Domnini nomen in usu fuerit, & ex dictis liqueat, a multis jam seculis non modo ibi S. Domnini corpus servatum fuisse, sed insigni quoque a fidelibus veneratione affectum. Ex Actis hactenus laudatis ecclesia S. Domnino exstructa fuit Constantini Magni tempore, instaurata vero & ampliata seculo XIII: at Actis Flor. ad calcem lacinia quædam additur, valde fabulosa, in qua Carolus Magnus novam S. Domnino ecclesiam excitasse dicitur.

[15] Sic fere quantum ad substantiam habet: Carolus Magnus cum, devicto Desiderio, Longobardorum rege, Romam properaret, transiretque Burgo S. Domnini, [quædam de Carolo M. fabulæ,] equus ejus eo loco, quo S. Domnini corpus jacebat (destructa quippe tunc erat ejus ecclesia, ut quidem ibi legitur) immobilis substitit: rex vero rei causam ignorans ab angelo edocetur, S. Domnini corpus ibi tumulatum esse, & honorifico magis loco reponendum esse: qua de causa Carolus, effosso S. Domnini corpori magnificam suis sumptibus jussit condi ecclesiam: tum vero Romam progressus S. Domnini favore honorifice fuit susceptus, auctusque jure ipsum Pontificem Romanum eligendi, & ordinandi Apostolicam Sedem, & quidem de voluntate omnium Cardinalium & totius concilii; & jure investituræ episcoporum & archiepiscoporum ante eorum consecrationem, ac denique titulo imperatoris a Romanis fuisse decoratum. Sed sufficere debuerant laciniæ hujus auctori fabulæ satis equidem multæ & palpabiles S. Domnini Actis sive ab eodem sive ab altero jam prius intrusæ. Addit confici præterea jussisse Carolum calicem, cui S. Domnini dens fuit insertus, eaque divinitus concessa vis, ut ex illo bibentibus nullum sit læsionis a rabidis canibus periculum: addit denique calicem illum a latronibus aliquando fuisse subreptum; sed ad Sisterionem fluvium, ubi occisus martyr fuerat, nullis malleorum ictibus frangi potuisse: latrones vero corporis doloribus sibi immissis compulsos fuisse, eo, unde illum abstulerant, reportare: quæ, si vera sunt, doleo a magis probato auctore litteris non fuisse consignata.

[16] Certiora sunt, quæ Petrus de Natalibus, qui anno 1372 sedem Equilinam occupabat, de illo calice scribit in Vita S. Domnini Italica, eum scilicet hominibus & pecoribus contra rabidorum canum morsus S. Domnini meritis salutarem fuisse ad suam usque ætatem, [variæ ædes S. Domnino sacræ.] si ex eo vini benedicti aliquantulum, eoque, qui tunc a Burgi S. Domnini presbyteris observabatur, ritu potaretur. Puccinellus in Chronico abbatiæ Florentinæ pag. 26 meminit monasterii S. Domnini (juxta muros Pisanos siti, ut habet Lubin in Notitia abbatiarum Italiæ pag. 297) cujus ecclesiam fere totam a fundamentis instauratam Julianus Medices, archiepiscopus Pisanus, in honorem S. Domnini martyris consecravit pridie Kalendas Decembris anno 1627; in qua calicem, quo S. Domnino (quod tamen de eo alibi non legi) venenum propinatum fuit, servari singulari pietate ait, adversus rabidorum canum morsus mire pariter salutarem; olim quidem in ecclesia Cathedrali Pisana conservatum, sed ob eorum, penes quos eleëmosynarum administratio erat, discordias in supradictam ecclesiam publico decreto translatum. Lucæ quoque in Hetruria dicatam S. Domnino ecclesiam esse ait Florentinius in suis ad Martyrologium Hieronymianum ad diem IX Octobris Annotatis. Sancti Domnini Oratorium prope Clusiam super fluvium Nicaven memoratur in diplomate Ludovici Pii anno 823 in favorem ecclesiæ Mutinensis dato apud Ughellum Italiæ sacræ auctæ tom. 2, coll. 95 & 96; ubi verosimillime Domnini, de quo agimus, ob Sancti per vicinos illos tractus celebritatem mentionem fieri existimo. Varias ejus nomini Bononiæ, aut in hujus vicinia dicatas ecclesias & altaria memorat Masinius tom. 1 Bononiæ perlustratæ pag. 483 & 484 ad hunc diem; ubi etiam refert ejusdem martyris reliquias in ecclesiis S. Stephani & S. Joannis de Monte conservari. Beretti in Chorographica Tabula Italiæ medii ævi meminit officii in ejus festo Romæ approbati & Parma typis excusi anno 1607; quæ sufficere arbitror, ut de sancti hujus martyris per Italiam celebritate cultuque judicium fiat. Unum denique, priusquam huic Commentario finem impono, hic adjicio ex Annotatis in Vitam S. Luciani, ab Odone I, Bellovacensi episcopo, qui Caroli Calvi temporibus fuit, tom. 1 Januarii, legi in Vita S. Luciani, codici S. Maximini inserta, sanctum Lucianum, cum per Italiam Galliam peteret, vel Parmæ vel eo loco, qui postea Burgus S. Domnini vocatus fuit, in carcerem conjectum, inde a S. Domnino fuisse eductum: verum id locum non habuit, sive sub Clemente Papa, sive Decii imperatoris temporibus in Gallias Lucianus venerit; Domninus enim sub Maximiano floruit, ut ex hactenus dictis habemus; nec scitur, umquam iis in locis fuisse versatus, nisi cum vitam martyrio terminavit.

PASSIO S. DOMNINI
Auctore anonymo.
Ex codice Fuldensi, notato Qms 6, collato cum Trevirensi S. Maximini notato Qms 7.

Domninus seu Donninus M. Burgi S. Domnini in ducatu Parmensi (S.)

BHL Number: 2264

[Maximianus; edito in Christianos edicto,] Tempore Maximiani imperatoris facta est persecutio a super Christianorum gentem persecutio b magna. Sæviebat autem super eos, qui se ad sacrilegam dæmonum culturam separare meditabatur c; dederat in mandatis omnibus præfectis, ut si quis inventus fuisset d ad invocationem Christianam colendam, multis tormentis & cruciatibus diversis, atque capitali sententia puniretur; dum hæc agerentur, anno sexto imperii sui e promovens se de Romana urbe, venit in Mediolanensium civitatem; iterum dedit omnibus in mandatis, ut ubi Christiani Deum colentes fuerint, multis tormentis cruciarentur, & multa verbera promittentes paterentur, ut universum populum ad culturam Deorum suorum revocaret; eodem tempore promovens se de Italiæ finibus cum una parte exercitus sui venit in fines Germaniæ, & dum ibi demoraretur, invenit ibi aliquantos, qui se cum omni virtute sua Domino Jesu Christo servire disposuerant; qui cum interrogati fuissent, uno ore f respondentes dixerunt; Nos servi Christi disponimus esse; respondit Maximianus imperator; De quo Christo dicitis? Sancti vero respondentes dixerunt; Nos de Christo filio Dei dicimus; Imperator dixit; De quali Christo hoc nuntiatis? De illo qui a Judeis crucifixus est? Ille se ab eis non potuit liberare, & vos qualem in eo fiduciam habetis, qui se minime potuit de verberibus eorum eruere; sed ab eis crucifixus pependit in ligno & flagellatus a ferro animam perdidit, & in monumento sepultus est?

[2] Sancti vero respondentes dixerunt, Imperator crudelissime, [horum aliquot in Germania tollit e medio:] & Dei tyranne, tu si donum Dei scires, talem blasphemiam in Dominum non auderes dicere; nam ille Dominus noster Jhefus Christus terrenus homo fuit, & per uterum Virginis Mariæ descendit in terram, & multa mirabilia fecit coram principibus sacerdotum vel populo eorum, qui coram omnibus mortuos suscitavit, leprosos mundavit, paraliticos curavit, & demonia ictu oculis g effugavit, languentibus & egris, qui non valebant, de lecto suo relevare h ille in dictu oris sui omnes salvos fecit: Audiens hæc imperator, in ira furoris sui jussit Deos suos adduci, & dixit ad illos; venite, adorate Deos meos, qui in vos tantam patientiam habent, & offerte eis sacrificium, & incensum; ut non malis tormentis & verberibus cruciati capitali sententia deputemini. Sancti vero dixerunt; Hoc scias imperator nequissime, nos Deos tuos non colimus, qui se non valent nec gressu movere, nec flatus habent. Nec sibi ipsi aliquid boni possunt præstare, & nos quo modo possumus eos adorare, qui jam Domino nostro Jhesu Christo deputati sumus servire? Tunc imperator, ira repletus, jussit eos adprehendi & omnibus capita detruncari VIII Kalendas Septembris.

[3] Tunc itaque erant ibi multi Christiani, fere numero quingenti, [sed profugus in Italiam S. Domninus] inter quos erat sanctus Domninus cubicularius primus, a quo cotidie imperator coronabatur, qui imperatoris coronam ipse conservabat: convocatis itaque omnibus Christianis qui de numero ejus erant, dixit ad eos: Fratres carissimi, videsis hominem sacrilegum, qui nec Deum timet, nec animæ suæ aliquam curam operatur, ut possit eam de inferno inferiore liberare: sed repletus omni malitia, & diaboli operationes sunt in corde ejus conceptæ; & ita jam est conprehensus, ut omnibus diebus vitæ suæ animam suam de manu diaboli non possit liberare; videte, quia infernus illi apertus est & omnes iniquitates antiquæ & quæ ante sæculo omnibus malis conlata sunt, diabolus & antiquus serpens in ejus se posuit potestate, ita ut numquam recordetur animam suam liberare aut salvare, & quasi i inter homines ut imperator coronatus est, majora tormenta ei debentur. Igitur audite me, dilectissimi Fratres; consilium do vobis; posteaquam cognoscimus, quia omnis homo moriturus est, ab ejus insidiis nos fugiamus, ubi celari possimus. Et statuerunt omnes quingenti viri, ut ad civitatem Romanam confugium fecerint. k

[4] [apprehenditur, decollatusque] Tunc dicunt imperatori: Audi nos, pessime imperator: nos quidem, quos conspicis, omnipotenti Deo sumus servituri, & Domino Jhesu Christo filio ejus, quem tu non es dignus videre, nec gloriam ejus. Sed & hoc scias, inique & pessime imperator, quia Deos tuos non colimus, nec tuæ fallaciæ consentimus: est enim Deus in cœlo, quem colimus, cui nos deputati sumus sincera mente servire, qui corda nostra cognoscit & mentem nostram. Ipse nobis in tuis tormentis auxilium præstare potest; remedium sanitatis ab eo percipere devota mente speramus l. Audiens hæc Maximianus imperator ira furoris sui jussit eos decapitare. Tunc adprehensi sunt aliquanti ex ipsis & sua præsentia m jussit eos occidi. Sanctus vero Domninus cum aliqua multitudine promovens se, ut ad Romanam civitatem festinaret, qui promoventes alii per Flaminiam, alii per Aureliam, alii per Claudiam n, fugiebant a conspectu furoris pessimi principis. Beatissimus vero Domninus perrexit viam Claudiam: qui dum venisset XII o miliario a Julia Crisopoli civitate p, missi impii Maximiani imperatoris eum conjunxerunt circa fluvium, qui vocatur Sisterionis, in media publica, quæ Claudia vocatur, via. Ibi missi crudelissimi imperatoris gladio amputaverunt caput ejus: Sanctus vero Domninus manibus suis adprehendens caput suum de terra, & transivit fluvium Sisterionem, & quantum ad jactum lapidis transtulit caput suum q, ibique eum r pausavit, ubi nunc corpus ejus integrum permanet inviolatum s; ubi multi ægri de diversis locis, Domino cooperante, ab eo curam sanitatis perceperunt; ibique florent operationes ejus usque in hodiernum diem.

[5] [miraculis fulget.] Post hæc autem dum multi ægri de diversis provinciis audientes ejus miracula, quæ faciebat, currentes ad ejus veniebant oraculum, qui salvabantur omnes: Sanctus vero Domninus beneficia & sanitatem eis præstabat, inter quos venit unus æger, alligans equum suum, & ingressus ante conspectum sancti Domnini lacrimabiliter cœpit rogare & beneficia ejus deprecari pro tribulatione & ægritudine seu valitudine, quam habebat, ut opem suæ salutis ei dignaretur tribuere, qui subito pristinam recepit sanitatem. Tunc lætus egressus, equum, quem dimiserat, non invenit: iterum introivit ante conspectum prædicti Martyris pronus se jactans in terra lacrimis cæpit rogare dicens: heu! Sancte Domine, ad tua beneficia cucurri: placet tibi, ut hæc patiar? Egressus foris conspexit ad publicam, & vidit illum hominem, qui equum abstulerat, rapido revertentem, qui revocans eum tradidit in manu ejus & exilivit. Tunc æger ille, qui sanus factus est, cœpit gratias agere omnipotenti Deo, & sancto Domnino martyri omnibus diebus vitæ suæ. Hæc nobis in principio comperta sunt: post hæc vero multa ibi Dominus operabatur per servum suum, si per singula scripta fuissent. Sanctus vero Domninus decollatus est t nonæ Novembris u, regnante Domino nostro Jhesu Christo, cui honor & gloria. Explicit Passio sancti Domnini martyris.

ANNOTATA.

a Incertum, an sub finem seculi tertii, an sub initium quarti.

b Vox persecutio abundat. Deest in Ms. Trev.

c Lege: a sacrilega dæmonum cultura separare meditabantur.

d Lege: si quos invenisset: codex Trev. habet: si quis invenisset.

e Ita etiam codex Trev.

f Vitiose codex Trev. una hora.

g Lege: ictu oculi.

h Ita codex uterque: videtur aliquid deesse.

i Codex Trev. & vel si inter homines imperator coronatus est.

k Codex Trev. facerent.

l An qui a Maximiani ira sibi cavere, fugaqueconsulere statuerant, hæc imperatori dixerint?

m Codex Trev. sua in præsentia.

n De Claudia via consule Syllogen num. 3 & seq.

o Codex Trev. habet sexto.

p Vide Syll. num. 2.

q Vide Syllogen num. 8.

r In codice Trev. deest eum.

s Nihil de corpore S. Domnini eodex Trev.

t Codex Trev. habet depositus est.

u Trev. VIII Idus Octobris. Barberianus VII Idus.

DE SS. ATTICO, LUDDULO SEU LUGDULO, SEPTIMO ET JULIO MARTYRIBUS.
EX HIERONYMIANIS.

Aliquo e IV primis seculis.

[Commentarius]

Atticus Martyr (S.)
Luddulus seu Lugdulus Martyr (S.)
Septimus Martyr (S.)
Julius Martyr (S.)

AUCTORE J. B.

Sanctum Atticum ejusque Socios martyres editum a Luca Dacherio vetustum, ac S. Hieronymi nomine inscriptum Mrl. hoc ad hunc diem modo annuntiat: Et alibi, Attici, Ludduli, Septimi, Juli, non expressa eorum palæstra. Labbeanum apud nos tom. VII Junii solius Septimi meminit, hac ex parte procul dubio mutilum: contra, quod Florentinius edidit, Attico Socios adjungit quatuor; luxatis nonnihil eorum nominibus, ita habet: Et alibi, Attici, Budduli, Luddoni, Septimi, Julii. Dacheriano Corbeiense apud eumdem Florentinium omnino consonat. Addit Florentinius, & codices alios a se fuisse consultos, in quibus pro Lugdunio Lugdulus sive Luddolus scribitur, unde Ludduli nomen varie scriptum corruptumque fuisse manifestum est, ac suspicio mihi non inanis injicitur, simili corruptione factum esse, ut unus idemque Luddulus in Buddulum, Luddonumque librariorum imperitia distinctus perperam fuerit; quod etiam suadere maxima Budduli Luddulique nominum videtur affinitas. Dacheriano itaque ac Corbeiensi exemplaribus potius, quam Florentinii, quod quatuor S. Attico Socios tribuit, standum apparet. Quando, aut ubi hi Martyres sanguinem pro Christo fuderint, non fuit, unde vel leviter conjectare licuerit: seculo itaque determinato illos non adscripsi, omissa insuper loci, quo occubuerint, mentione.

DE SS. MARCELLO SEU MARCELLINO, GEMINO SEU GENUINO, NUVIO SEU NIVIO, PRIMINA MM.
ROMÆ.
EX HIERONYMIANIS.

[Commentarius]

Marcellus seu Marcellinus M. Romæ (S.)
Geminus seu Genuinus M. Romæ (S.)
Nuvius seu Nivius M. Romæ (S.)
Primina M. Romæ (S.)

AUCTORE J. B.

En alteram ex iisdem, Hieronymianis, ut vocant, Martyrologiis Martyrum classem, quæ Romæ ad hunc modum annuntiatur apud Florentinium: Romæ Marcellini, Gemuini, Nuvii, & inter duos Lauros sancte Primine. Martyrologium Corbeiense paulo aliter habet: Romæ, Marcelli, Genuini, Novii, Justi. Inter duas Laurus sanctæ Priminæ, Custi, Julii. Custus, hic memoratus, idem forte est, qui Justus; Julius vero idem, qui in classem superiorem relatus est; quare ceteris hoc loci neutrum adjiciendum putavi. Corbeiensi consonat vetustum Hieronymi Martyrologium apud Dacherium. Legitur tamen illic Primiva pro Primina. Gellonense apud eumdem sic habet: Alibi Afræ, Priminæ. Roma Marcellini & Genuini. Martyrologium antiquissimum a Martenio editum tom. 3 Anecdotorum ad hunc diem solius Marcellini meminit. Augustanum autem apud nos tom. VII Junii editum solius Genuini. Labbeanum Septimum a Marcellino & Genuino separat: Diodori, Septimi… Alibi Afræ, Priminæ. Romæ Marcellini & Genuini martyrum. Additiones denique Adonianæ ita habent apud Mosandrum: Romæ Marcellini & Genuini, & inter duas Lauros S. Priminæ. Notitiam loci inter duas Lauros dicti subministrant Acta SS. Marcellini & Petri martyrum, sub Diocletiano interemptorum tom. 1 Junii pag. 173 sequentibus verbis: Quorum corpora, beatissimorum scilicet Marcellini presbyteri & Petri exorcistæ martyrum, collegit Lucilla, & posuit in vehiculo noctu, & adduxit via Lavicana milliario ab Urbe tertio; & Anastasius Bibliothecarius in Vita S. Silvestri Papæ ita scribens: Iisdem temporibus Augustus Constantinus fecit basilicam beatissimis martyribus Marcellino presbytero & Petro exorcistæ inter duas Lauros … via Lavicana milliario ab urbe tertio. Lucillæ socia fuit Firmina quædam, Christianissima, ut eam illorum Martyrum Acta vocant, femina, quæ juxta Martyrum illorum exuvias sibi domicilium fixit, ac ibidem martyrium, sepulturam, cultumve sacrum consequi potuit, ac eadem fuisse, quæ hodie inter duas Lauros in laterculis Hieronymianis annuntiatur: verum cum hujus nomen per litteram P constanter exprimatur, ab hac mutatione abstinendum una cum Florentinio reor.

DE S. BARACTALE MARTYRE
SPOLETI IN UMBRIA

SECULO INCERTO.

ANACÆPHALEOSIS.

Baractalis martyr Spoleti in Umbria (S.)

AUCTORE J. B.

Pauca admodum de S. Baractale dicturi sumus: [Vix quidquam de hoc sancto Martyre] quidquid de illius ætate, conditione, gestisque, qui de rebus Sanctisve Spoletanis egerunt, recentioris ævi scriptores litteris mandarunt, plane incertum est. Fuisse fertur e duodenario Sanctorum numero, qui, Anastasio duce, e Syria in Italiam appulsi dicuntur. Horum Acta, erroribus referta, sibique pugnantia, ac proin fidei pretiive nullius, edidit discussitque Conradus Janningus in Tractatu præliminari ad tom. 1 Julii, in quibus præter nomen, quod ad S. Baractalem speciatim spectat, reperias nihil. Jacobillus tamen tom. 2 de Sanctis Umbriæ S. Baractalem satis belle describit, sed ex documentis nihilo melioribus; Ferrarius, Jacobillo fere consonans, compendiosam S. Baractalis historiam tradit hujusmodi.

[2] Baractalis Antiochenus una cum Anastasio patruo, [certum,] Britio & Eutychio sobrinis, ac Joanne, Isacio, Carpophoro, Abundio, Teudila, Laurentio, Proculo, & Herculano fratribus Romam venit, inde Narniam. Proculo autem & Eutychio alio profectis, Anastasio Romæ defuncto, cum aliis Spoletium contendit: ubi Britio tamquam seniore episcopo ordinato, aliisque jussu Marciani præsidis sub Diocletiano & Maximiano (id alii sub Domitiano, alii sub Juliano factum aiunt) carcere inclusis, illis Baractalis natu minimus, qui ob aspectus & morum elegantiam etiam gentilibus charus erat, libere ministrabat; cumque ipsos gentiles ad Christianam fidem hortaretur, blandisque verbis illorum vitia argueret, adolescentum quorumdam grave in se odium concitavit, qui illum ad sepulchrum S. Gregorii martyris (Spoletani) sæpissime orantem apud præsidem deferunt. Baractalis itaque ad præsidem perductus, seque Christianum libere professus, cum nullis minis aut terroribus adduci posset, ut deos veneraretur, ductus extra urbem apud sepulchrum prædictum capite truncatur VII Idus Octobris. Cujus corpus a Christianis ibidem sepultum est.

[3] [præter ejus cultum.] Hæc de Baractale Ferrarius; quæ, quamvis incerta plane esse dicamus, absit tamen, ut S. Baractalis sanctitatem in dubium vocemus, quippe qui & miraculis claruerit, cultumque sacrum in diœcesi Spoletana, & ecclesiam suo & S. Gregorii nomini dedicatam jam pridem habuerit, uti apud laudatum Janningum cap. X, ubi de S. Baractale seorsum agit, videre est. Speraverat ille, fore, ut ad hunc diem plura de S. Baractale fortassis dicenda haberemus; verum, quod superaddi ejus dictis posset, a nobis quæsitum est frustra.

DE S. PUBLIA ABBATISSA
ANTIOCHIÆ IN SYRIA

Circa annum CCCLXIV.

SYLLOGE
S. Publiæ illustre facinus & sacris in Fastis memoriam præcipue complectens.

Publia abbatissa Antiochiæ in Syria (S.)

AUCTORE J. B.

Cum anno 362 & 363 Antiochiæ Syriæ, quæ patriarchalis ad Orontem fluvium urbs est, S. Petri cathedra olim nobilitata, [S. Publiæ] expeditioni Persicæ sese accingeret Julianus imperator, variisque cuniculis rem Christianam subvertere niteretur, non paucos, seu viros, seu feminas, qui avitam fidem summa libertate tuerentur, invenit; uti Theodoretus Cyri seu Cirrhi in Syria Euphratensi seculo V episcopus, lib. 3 Historiæ Ecclesiasticæ fusius refert. Hos inter S. Publia vidua, quæ non modo sacrarum virginum choro præerat, sed etiam diaconissæ munere in præclara illa ecclesia fungebatur, insignis fuit; quam quidem dignitatem non adipiscebantur, nisi lectissimæ feminæ, & sacra eruditione juxta ac vitæ castimonia morumque probitate conspicuæ. Et vero S. Publiam eo loco haud fuisse indignam, fidem facit vel unicum, quod posteritati Theodoretus mox laudatus apud Valesium transmisit, illustre facinus. In litteras id Theodoretus misit, cum adhuc, qui rem viderant, esse in vivis poterant. Nam cap. IV post narratam sacerdotis ethnici filii ad Christiana sacra conversionem, eodem tempore diaconissæ cujusdam industria consiliisque factam, addit: Hæc ego illum jam senem narrantem audivi. Non est igitur, cur gravissimi alioquin viri hac de re testimonium repudiari merito queat. Id vero ita habet lib. 3, cap. 19, Henrico Valesio interprete.

[2] Fuit his temporibus Publia quædam ob virtutis præstantiam & ob eximios actus notissima ac celeberrima. [illustre facinus,] Hæc, cum aliquandiu matrimonii jugo fuisset adstricta, fructum plane admirabilem obtulit Deo. Joannes enim, is qui presbyterorum Antiochiæ diutissime princeps fuit, & qui ad regendam Apostolicam Sedem (Antiochenam scilicet, a Petro Apostolorum principe fundatam) sæpe quidem communibus suffragiis electus est, semper tamen eum honorem declinavit, ex ejus utero, tamquam ex egregio prognatus est solo. Hæc igitur, cum cœtum virginum, quæ perpetuam virginitatem professæ erant, secum haberet, Creatorem ac Servatorem Deum assidue laudabat. Cum autem imperator prætergrederetur, contentiori voce omnes in commune psallebant, scelestum illum contemptu ac ludibrio dignum existimantes. Canebant porro eos præcipue Psalmos, in quibus simulacrorum infirmitas deridetur & una cum Davide dicebant: Simulacra gentium argentum & aurum, opera manuum hominum. Exposita dein eorum stupiditate addebant: Similes fiant illis, qui faciunt ea, & omnes, qui confidunt in eis. Quæ cum Julianus audiisset, ingenti dolore perculsus, silere eas deinceps jussit, dum ipse præteriret. Sed Publia imperatoris jussa parvipendens, chorum virginum majori fiducia implevit, & prætereunte illo rursus canere jussit: Exsurgat Deus & dissipentur inimici ejus. Quo facto graviter commotus, Magistram chori ad se adduci præcepit, visaque anu venerabili, nec canos corporis miseratus, nec animi virtutem honore prosecutus est; sed uni e satellitibus suis imperavit, ut utramque ei malam cæderet, & manibus genas ejus cruentaret. Illa vero, contumeliam hanc summi honoris loco ducens, in cubiculum regressa est: & tyrannum spiritalibus, ut solebat, canticis perstringere posthac non destitit: eodem plane modo, quo canticorum illorum scriptor ac magister David malum spiritum, quo Saül agitabatur, reprimere consueverat.

[3] [& in Fastis sacris tum Latinis,] Eadem, quæ Theodoretus, Nicephorus Callistus lib. 10 Historiæ Ecclesiasticæ cap. X refert, at habuisse non videtur, quod Theodoreti dictis superadderet. Nihilo fere plus invenias, si Fastos sive Græcos, sive Latinos, quibus inscripta est Publia, consulueris. Agunt de ea ad diem IX Octobris Menologium Basilianum & Sirletianum, Menæa, Maximus Margunius & Sirmondi Synarium: e Latinis vero Grevenus & Molanus ad diem VIII Junii, ad quem in Opere nostro inter Prætermissos relata fuit. Mrl. Romanum ad diem IX Octobris hæc tantum habet: Antiochiæ S. Publiæ abbatissæ, quæ, transeunte Juliano apostata, Davidicum illud cum suis virginibus canens: Simulacra gentium argentum & aurum; &: Similes illis fiant, qui faciunt ea; imperatoris jussu alapis cæsa est & graviter objurgata. Recentioris notæ martyrologos alios sciens prætereo, cum neque apud hos rerum a S. Publia gestarum uberior mentio fiat. Reliquum ergo est, ut ex Menæis & Menologio Sirletiano, quæ plusculum aliquid in rem afferunt, pauca attingam.

[4] [tum Græcis memoria;] Menæa quidem, in quibus Publia Ποπλία nominatur, aiunt, Julianum ulteriori vindictæ pepercisse; fixum tamen animo habuisse, ut eam, cum e Perside reverteretur, neci daret: Ὁ δὲ θανάτος αυτῆς, inquiunt illa, ἐν τῷ ὑποστρέφειν τὸν παραβάτην ἐταμιεύθη. Mors autem ejus in reditum trangressoris dilata fuit: quod non absimile vero est. Nam, ut generatim cap. 21 Theodoretus scribit, oraculis circumventus miser (Julianus) & victoriam sibi spondebat, & confecto bello Persico persecutionem Galilæorum (sic opprobrii causa Christianos nominabat) meditabatur; quæ si locum habuisset, fuisset sane, cur sibi præ multis Antiocheni timerent, quorum in se odium probe noverat, ac dicacitatem scripto Misopogone Julianus ipse fuerat insectatus. Sed, illo in Perside anno 363 e vivis erepto, ut addunt Menæa, superstes Publia dies suos in pace transegit. Quo anno ad beatam immortalemque vitam transierit, Theodoretus tacet: diu tamen Juliano fuisse superstitem, non videtur suadere sanctæ Mulieris jam tum cana senectus. Obiisse illam anno 363 scribit Blasius Terzi di Lauria Syriæ Sacræ lib. 1, cap. 32; anno uno facinori suo superfuit secundum Sirmondi Synaxarium. Obierit itaque anno 363, ut Terzi ait, vel sequenti.

[5] Denique, si Sirletiano Menologio fides habenda sit, [cujus filius Joannes neque Chrysostomus,] Joannes presbyter Antiochenus, a Theodoreto memoratus, non alius a S. Joanne Chrysostomo, ex presbytero Antiocheno ad Constantinopolitanam sedem evecto, fuerit; hunc enim Joannem, cognomento Chrysostomum fuisse, diserte Menologium istud affirmat: quod si ex vero diceretur, ingens sane inde S. Publiæ accederet cumulus gloriæ: verum, quantum quidem ex Theodoreto apparet, Joanni Antiocheno, de quo ille, persuaderi numquam potuit, ut episcopatum sive Antiochenum, sive alium quemcumque susciperet; neque usquam S. Joannes Chrysostomus ad Antiochenas infulas vel semel electus fuisse legitur: matrem vero non Publiam, sed Anthusam, ipsomet teste, habuit, & quidem juniorem, quam ut anus cana, Juliano Persis bellum inferente, a Theodoreto dici potuerit: cum enim non ante annum 344 natus sit S. Joannes Chrysostomus, nec nisi annis circiter 20 Anthusa matre junior fuerit, hæc anno 363 non nisi quadraginta circiter annorum fuit. Vide Baronium in Annalibus ad annum 362, Hermannum in Vita S. Joannis Chrysostomi, Tillemontium tom. XI Monumentorum Ecclesiasticorum, & Stiltingum tom. IV Septembris Operis nostri ad diem XIV Septembris in Commentario de eodem Sancto § § 3 & 4.

[6] Hisce scriptoribus addi potest Henricus Valesius, qui in suis ad Theodoretum seu Theodoritum Annotatis, [neque Joannes, episcopus Apamenus,] memoratum abs illo loco citato Joannem, Antiochenum archi-presbyterum, eum fuisse tradit, qui postmodum a Meletio, Antiocheno præsule, Apamiensis episcopus est ordinatus; quod in Annotatis in cap. 4, lib. 5 repetit: in cujus quidem sententiam lubens quoque concederem, nisi essent, quibus ab ea amplectenda retraherer; sunt autem hæc: scripserat Theodoretus lib. 4, cap. 24, pulso per Valentem in exsilium Meletio patriarcha, Antiochenæ ecclesiæ sedulam curam habuisse Flavianum & Dioscorum presbyteros, quibus Aphraates monachus se tertium junxit: at lib. 5, cap. 4 de Meletiano, per Gratianum sedi suæ restituto, in hunc modum loquitur: Porro divinus Meletius, Diodorum illum, cujus supra meminimus, qui in gravissima illa tempestate navem Ecclesiæ (Antiochenæ) incolumem servavit, Tarsensium episcopum constituit & Cilicum ei provinciam commendavit. Apameæ vero pontificium Joanni tradidit; qui & ipse claro genere ortus, suis tamen meritis, quam majorum rebus præclare gestis erat illustrior. Nam & doctrina & vitæ sanctitas in eo pariter eminebant. Hic, dum tempestas sæviret, Orthodoxorum illic (abest hæc vox a Græco textu) conventum rexerat, adjutorem operis habens Stephanum omni laude dignissimum, quem Germaniciæ fecit episcopum.

[7] [fuisse videtur.] Theodoretus itaque Dioscorum, de quo hic agit, eumdem esse, de quo lib. 4 egerat, studiose lectorem suum verbis mox relatis, ne errandi ansam hinc lector arriperet, monitum voluit; quid ni igitur in Joanne, de quo lib. 3 pariter egerat, parem cautelam Theodoretus adhibuit, si utrobique de eodem Joanne presbytero Antiocheno sermonem habebat? Quid si Joannes & Stephanus, de quibus lib. 5, cap. 4 agit, presbyteri non Antiocheni, sed Apameni fuerint, ac propterea eam ecclesiam adversus Arianos defendendam Flaviani & Dioscori, presbyterorum Antiochenorum, exemplo susceperint? Certe Antiochenos presbyteros Joannem & Stephanum Theodoretus non edicit, sed tantum Orthodoxos sub turbulento Valentis imperatoris Ariani imperio, in fide conservasse affirmat, ac propterea dignos Meletio ab exsilio reduci esse visos, quos dignitati episcopali admoveret. Particula illic ad Apameam æque ac ad Antiochiam referri potest, quæ ceteroquin in Græco textu non occurrit, & a Valesio adjecta fuit. His adde, non alibi forte, quam in unico Menologio Sirletiano S. Publiam S. Joannis Chrysostomi matrem dici, tacentibus id Fastis Græcis, supra laudatis. Denique Joannes alter Apamiensis episcopatus dignitatem non abhorruit; episcopalem autem dignitatem semper declinasse Joannem, S. Publiæ filium Theodoretus videtur innuere. Plura, quæ de S. Publia in medium proferam, non habeo: at, qui plura de diaconissis rebusque ad has universim spectantibus legere voluerit, Joannis Pinii de Ecclesiæ Diaconissis Tractatum præliminarem adeat, tom. 1 Septembris præfixum.

DE SS. ANDRONICO ET ATHANASIA CONFESSORIBUS
IN ÆGYPTO.

Sec. V. ALIQUANTUM PROVECTO.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sanctorum Conjugum in Fastis sacris memoria, ætas, Acta.

Andronicus mon. conf. in Ægypto (S.)
Athanasia mon. conf. in Ægypto (S.)

AUCTORE J. B.

Etsi non eodem die sanctum hoc conjugum par ex hac mortali ad immortalem vitam emigravit, ne tamen, quos Deus animo, corpore, & vitæ eremiticæ professione conjunxit, [Latinis] separemus, conjunctim, quod Majores nostri ad diem XXVII Februarii polliciti sunt, hodie damus, Romanum Mrl., Typicum S. Sabæ & Menologium Slavo-Russicum secuti. Agunt de his Metaphrastes, Surius, Molanus ad diem XXVII Februarii; Menologium Græcum eminentissimi Cardinalis Albani ad diem 2 Martii: Castellanus vero in Mrl. universali hodie quidem utrosque, sed ad diem XXII Julii separatim Athanasiam, indubie quod eo die obiisse illam legerit, commemorat. Ad diem IX Octobris ita habet Martyrologium Romanum: Hierosolymis sanctorum Andronici & Athanasiæ ejus conjugis. Baronius in Annotatis huic Annuntiationi subnexis, laudans Menæa Græcorum, quæ eminentissimus Cardinalis Sirletus Latine interpretatus est, fontem indicat, unde hi Sancti in Martyrologium Romanum illati fuerunt: hæc porro, interprete Sirleto, ad hunc diem ita habent: Commemoratio sanctorum Andronici & Athanasiæ conjugis. Fuit autem Andronicus ex urbe magna Antiochia, qui relictis opibus, una cum conjuge venit Hierusolymam, ubi cum sancta loca veneratus esset, pietatis opera exercens, post plurimos labores, jejunia, vigilias & sanctorum locorum visitationes, post admirabilem beatissimæ Athanasiæ dormitionem, ipse quoque obdormivit in Domino.

[2] Hæc Menæorum apud Sirletum verba sunt: liquet quidem ex his, [Græcisque fastis noti sunt] SS. Andronicum & Athanasiam loca sacra Palæstinæ, quod bis fecisse illos Acta eorum apud Surium ad diem XXVII Februarii & Menæa infra laudanda quoque aiunt, visitasse & piis illic operibus fuisse intentos: sed quod præterea verbis mox citatis videri possunt Sirletiana Menæa adstruere, eosdem Hierosolymis fuisse defunctos, verosimiliter præter intentionem illius est, qui mox transcripta de SS. Andronico & Athanasia Menæis verba inseruit, volueritque fortassis iis verbis dumtaxat significare, eos post sacrorum locorum visitationes sancto & mirabili fine, licet alibi, in Domino quievisse. Hoc equidem Menæis, infra laudandis, Actis eorum apud Surium, aliisque item Mss. e Bibliotheca cæsarea Vindobonensi transcriptis & apud nos servatis, plane conforme est, secundum quæ bis utrique Hierosolymam adierunt; sed in Ægypto, certe non procul a solitudine Scetica & civitate Alexandrina, evolutis a postrema locorum sanctorum visitatione annis duodecim, obierunt, in monasterio, quod Decimum Octavum appellant; ea verosimillime de causa, quod decem & octo milliaribus, seu leucis Gallicis circiter sex Alexandria dissitum esset. Sed quidquid sit de mente auctoris Sirletianæ Annuntiationis, non omnino fortassis Martyrologii Romani emendatoribus explorata, malui utique SS. Andronicum & Athanasiam Ægypto, in qua vitam solitariam inchoarunt & terminarunt, ob stabilem eorum illic habitationem adscribere, quam Palæstinæ aut Hierosolymis, quo bis tantum viginti quatuor annorum spatio, ut ex Menæis patescet, pietatis causa profecti fuerunt.

[3] [Sancti conjuges: quorum ætas] Dicendum nunc est de tempore, quo ex hac vita migrarunt. Surius citatus annum circiter trecentesimum octogesimum illis assignat. An quod circa annum illum Andronicum floruisse, credidit? An quod sub illum annum ex hac vita migrarunt? Primum quidem verum fortassis est: alterum vero minus simile apparet: nam secundum Acta, e Metaphraste ab ipso Surio edita, Andronicus non ante Theodosii Magni imperium, quod anno 379 cœptum est, in uxorem duxit Athanasium: In diebus Theodosii Magni imperatoris, inquiunt illa, erat in magna urbe Antiochia juvenis argentarius, nomine Andronicus. Accepit autem uxorem filii argentarii, nomine Johannis. Erat vero ejus nomen Athanasia. Surius itaque solum utcumque indicasse videtur annum, tum quo floruit Andronicus, tum quo imperii habenas suscepit Theodosius. Porro ex iisdem Actis habemus Andronicum cum Athanasia vixisse in seculo annis 12: postquam vero vitæ monasticæ sese dedit, annis 24. Quare secundum eadem Acta tum ipse, tum uxor ejus, non diu ante maritum mortua, ad annum saltem 415 vitam protraxerunt. Theodosii Magni imperium prima nota Chronica est, ex qua Andronici & Athanasiæ ætatem utcumque colligas: alteram suppeditat abbas Daniel, quo non modo tamquam magistro usi sunt, postquam, relicta Antiochia, liberisque orbi, in Ægypti solitudines, reliquum vitæ ibi Deo unice impensuri, abierunt; sed quo adhuc superstite etiam obierunt. At quis ille Daniel abbas, & quo tempore fuit?

[4] [quatenus id nobis licet,] Daniel, de quo in Actis SS. Andronici & Athanasiæ fit mentio, solitudinis Sceticæ incola fuit: hujus autem nominis insignem virum sub seculi quarti finem Cassianus in eadem solitudine vidit, quem Collatione quarta, de concupiscentia carnis & spiritus secum disserentem inducit. Inter ceteros, inquit cap. 1 Christianæ Philosophiæ viros abbatem quoque vidimus Danielem, æqualem quidem in omni virtutum genere his, qui in eremo Sciti commanebant, sed peculiarius gratia humilitatis ornatum. Tum Danielem, licet multis junior esset, ad sacerdotii gradum, curante Paphnutio abbate, cui Bubali cognomen adhæsit, evectum fuisse, ait; additque demum: Non multo post (seu brevi post aditum a Daniele sacerdotium) hunc, quem sibi paraverat successorem (Paphnutius) præmisit ad Dominum. Ex quibus verbis Cassiani colligo, Danielem hunc ad senectutem non pervenisse, nec defunctis SS. Andronico & Athanasiæ fuisse superstitem: at vero Daniel, quo vitæ asceticæ duce & magistro annis saltem viginti quatuor illi usi sunt, & qui morientibus adfuit, in Actis ob ætatem provectum, non raro Senex appellatur, quod in Danielem, Paphnutii Bubali discipulum, non cadit. Quærendus ergo alter Daniel, qui paulo serius annis meritisque gravis Sceticam solitudinem incoluerit; ut ex hujus ætate, seculo potius quinto, quam quarto Andronicum & Athanasiam obiisse, confirmetur.

[5] Hujusmodi porro Daniel occurrit in Actis S. Arsenii, [utcumque definitur.] tom. IV Julii a pag. 605 in Opere nostro illustratis. Agitur illic pag. 613 de hoc Daniele, & sub Arsenio vitam monasticam in solitudine Scetica exercuisse, & Cyrillo Alexandrino episcopo, anno 444 supervixisse ostenditur; plura de illo ibidem legi possunt. Ad diem item XIV Aprilis S. Thomaidis corpus, pro pudicitia interemptæ, in Schitim deportari jussisse, ac ibidem in suo cœmeterio tumulasse traditur; quod officii genus SS. quoque Andronico & Athanasio præstitisse in horum Actis legitur. Fit itaque vero admodum simile, de Daniele, Arsenii discipulo, agi in Actis mox laudatis; atque adeo sanctos nostros seculo quinto, saltem aliquantulum provecto, ex hac vita in cœlum evocatos fuisse: at quo hujus seculi anno non liquet. Arsenius in Commentario ejus Actis prævio, pag. 613 ab anno 394 usque ad annum 434 in Scithi habitasse traditur; quo tempore verosimile est, discipulum ejus Danielem Andronicum & Athanasiam salutaribus instruxisse monitis, ac demum morientibus adstitisse; nam post annum 434, Arsenius usque ad annum 449 vel 450, vitæ suæ supremum, vel in Canopo vel in Troë, quo eum verosimiliter Daniel secutus est, habitavit: Andronici autem & Athanasiæ vitam ad annum 450 aut ultra extendere prohibent eorum Acta: ponamus enim eos conjugium iniisse anno imperii Theodosiani postremo, seu Christi 395; huic addantur anni 12, quibus in seculo vixere; tum anni 24, quibus vitam solitariam egerunt, ad annum dumtaxat 431 pertingemus. Mortui itaque fuerint ex dictis tum hoc, tum numero 3 eo temporis intervallo, quod ab anno 415 usque ad annum 431 effluxit.

[6] [Acta quæ edenda sint.] Ceterum SS. Andronici & Athanasiæ gesta commentatione vix indigent: si quid ad ea illustranda facere videbitur, in Annotatis ad eorum Acta præstabitur. Hæc typis excusa apud Surium ad diem XXIX Februarii, ut supra dixi, jam sunt ex Metaphraste. Consonant ea passim Menæis Græcorum, anno 1595 typis venetis excusis, quibus pariter SS. Andronici & Athanasiæ Acta ad diem IX Octobris inseruntur. Hæc inde damus adjuncta versione Latina; nec, si qua in re ab Actis Surianis, aut altero, eorumdem apographo Græco, ex bibliotheca cæsarea Vindobonensi transcripto, differant aut discrepent, id in Annotatis præteribimus. Actis Menæa de more binos versiculos, quibus ad perpetuam fere illorum tum in matrimonio tum in vita monastica (in qua Athanasia, virili induta habitu, cum Andronico, annos 12, sed ei ignota, transegit) societatem alluditur, præmittunt: sic se habent:

Σύσκηνον Ἀνδρόνικος Ἀθανασίαν
Κόσμῳ τ᾽ ἐν ἀσκήσειτε κἂν πόλῳ έχει.

Contubernalem Andronicus Athanasiam
In seculo, in vita monastica, & in cœlo habet.

ACTA
EX MENÆIS.

Andronicus mon. conf. in Ægypto (S.)
Athanasia mon. conf. in Ægypto (S.)

Οὕτος ὁ ὅσιος Ἀνδρόνικος ἦν ἐξ Αντιοχείας τῆς μεγάλης, ἀργυροπράτης τὸ ἐπιτήδευμα, εὐλαβης πανὺ, καὶ πλήρης ἀγαθῶν ἔργων, καὶ πλούσιος. Ἔγημε δὲ γυναῖκα τὴν Ἀθανασίαν, σεμνὴν καὶ θεοφιλῆ καὶ αὐτὴν οὖσαν. Μεθ᾽ ἧς ἐπ᾽ ἀγαθῷ συμφωνήσας, εις τρία διεῖλον ἀει τὸν βίον αὐτων. Καἰ τὸ μὲν ἕν μέρος τοῖς πτωχοῖς ἀφθόνως παρεῖχον· τὸ δὲ ἕτερον, δάνειον παρεῖχον ἀμισθὶ τοῖς χρείαν ἔχουσι· τὴν δὲ τρίτην μερίδα, λόγῳ τοῦ ἀργυροπρατείου, καὶ τῶν πρὸς τὸ ζῆν αναγκαίων οἰκονόμουν· ἔτεκον δὲ δύο παῖδας, ἁρρἑν καὶ θῆλυ. Τεχθέντων δὲ αὐτοῖς τούτων τῶν δύο παίδων, οὐκ ἕτι προσέθεντο προσεγγίσαι ἀλλήλοις, ἁλλ᾽ ἦσαν ἀμφότεροι ἐν σοφροσύνη καὶ προσευχαῖς, καὶ ταῖς τῶν πτωχῶν καὶ νοσούντων εὐποιΐαις ἐνδελεχῶς σπουδάζοντες. Μετὰ δὲ δώδεκα ἔτη τῆς αὐτῶν συνοικήσεως, ὅντων τῶν τέκνων αὐτῶν ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡλικία, ἧ ἀγάλλειν τους γονεῖς εἶχον, ἐν μῖα τῶν ἡμερῶν τεθνήκασιν ἀμφότερα· ὁ δὲ μακάριος Ἀνδρόνικος οὐδὲν ἀγενὲς ἐπὶ τῳ συμβεβηκότι ἐνδειξάμενος, τὴν μακαρίαν μᾶλλον φονὴν τοῦ Ιὼβ ὲξεβόησεν. αὐτὸς γυμνὸς ἐξῆλθον, καὶ τὰ ἑξῆς· ἡ δὲ τούτου σύμβιος Ἀθανασία ἀπαραμύθητον ἔσχε τὴν λύπην· ὄθεν καὶ ταφέντων τῶν παιδίων ἐν τῶ μαρτυρίῳ τοῦ ἀγίου Ἰουλιανοῦ, οὐκ ἠθέλησεν ἐκεῖθεν ἐξελθεῖν, λέγουσα, συναποθανοῦμαι καὶ αὐτῆ, καὶ συνταφήσομαι τοῖς τέκνοις μου. Λαβόντος οὖν τοῦ πατριάρχου τὸν μακάριον Ἀνδρόνικον ἐν τῷ πατριαρχείῳ, χάριν παραμυθίας, ἡ γυνὴ οὐκ ἠνέσχετο τοῦ μαρτυρίου ἐξελθεῖν, ἀλλ᾽ ἔμεινεν ἐκεῖ γοερῶς κοπτομένη.

[2] Μεσούσης δὲ τῆς νυκτὸς, ὤφθη αὐτῇ ὁ μάρτυς Ἰουλιανὸς, ἐν σχήματι μοναχοῦ, λέγων αὐτῇ, τί ἔχεις, ὀ Γύναι, τί οὐκ ἐᾶς ἡρεμεῖν τοὺς ὧδε. Ἡδὲ ἀποκριτεῖσα, ἔφη· μὴ βαρυνθῆς, κύριέ μου, κατὰ τῆς δούλης σου· ἐπεὶ σφοδρὸν πόνον κέκτημαι, δύο γὰρ μόνα τέκνα ἔχουσα, σήμερον ἀμφότερα ἐξεκόμισα. Ὁ δὲ λέγει αὐτῇ· μὴ κλαῖε περὶ αὐτῶν· λέγω γάρ σοι, Γύναι, ὅτι ὅν τρόπον ἀπαιτεῖ ἡ φύσις τοῦ ἀνθρώπου τὴν βρῶσιν, καὶ ἀδύνατον μὴ δοῦναι ἐαυτῷ φαγεῖν, οὕτω καὶ τὰ νήπια ἀπαιτοῦσιν τὸν Χρίστον ἐν τῃ ἡμέρα ἐκείνη τὰ μέλλοντα ἀγαθὰ· λέγοντα, Δικαιοκρίτα, ἀντὶ τῶν ἐπιγείων ὧν ἐστερήθημεν, μὴ στερήσης ἡμᾶς τῶν ἐπουρανίων. Ἡδὲ ἀκούσασα, κατενύγη, καὶ μετέβαλε τὸ πένθος εἰς χαρὰν· λέγουσα, ἄρα ζῶσι τὰ τέκνα μου ἐν οὐρανοῖς, τί κλαιώ; καὶ στραφεῖσα ἐζήτει τὸν λαλήσαντα αὐτῇ ἀββᾶν, καὶ περιελθοῦσα ὅλον τὸν ναὸν, οὐχ εὗρε. καὶ λέγει τῶ θυρωρῶ. Ποῦ ἐστιν ὁ ἀββᾶς ὁ είσελθῶν ἐνταῦθα ἄρτι; Λέγει αὐτῃ ὁ θυρωρὸς· ὁρᾶς πάσας τὰς θύρας ἠσφαλισμένας, καὶ λέγεις ποῦ ἐστιν ἄρτι; ἔγνῳ δὲ ὁ θυρωρὸς, ὃτι ὀπτασίαν ἑώρακεν. Ἡ δὲ φόβῳ συσχεθεῖσα, ἀπῆλθεν είς τὸν οἶκον αὐτῆς, καὶ διηγήσατο τῳ Ἀνδρὶ αυτῆς, ἅ εἶδεν, καὶ ἠτήσατο βαλεῖν αυτὴν είς μοναστήριον. Ὁ δὲ καὶ γὰρ καὶ αυτὸς ἦν τοῦτο ποθῶν, ἀστμένος τὸν λόγον δεξάμενος, δέδωκε πλεῖστον μέρος τῆς οὐσίας αὐτοῦ τοῖς πτωχοῖς, καὶ τοὺς ὠνητοὺς τῶν δούλων ἠλευθέρωσεν· τὰ δὲ λοιπὰ τῶν ὑπαρχόντων αὐτοῦ ἀνέθετο τῳ πενθερῷ αὐτοῦ, παραγγείλας αὐτῷ, ποιῆσαι νοσοκομεῖα καὶ ξενοδοχεῖα μοναχῶν· αὐτὸς δὲ μικρᾶ ἐφόδια λαβὼν, ἐξῆλθεν νυκτὸς ἐκ τῆς πόλεως, αὐτὸς καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ μόνοι.

[3] Ἡδὲ μακαρία Αθανασία, μακρόθεν ἰδοῦσα τὸν οἶκον αὐτῆς ἀναβλέψασα εἰς τόν οὐρανὸν εἶπεν· ὀ Θεὸς ὸ εἰπὼν τῷ Αβραὰμ καὶ τῆ Σαῤῥα, ἔξελθε ἐκ τῆς γῆς σου καὶ ἐκ τῆς συγγενείας, καὶ δεῦρο εἰς γῆν, ἣν ἄν σοι δείξω, αὐτὸς τά νῦν ὁδήγησον ἡμᾶς εἰς τὸν φόβον σου; ἰδοὺ γὰρ κατελείψαμεν τὸν οἶκον ἡμῶν ἀνεωγμένον διὰ τὸ ὄνομά σου, μὴ κλείσης ἡμῖν τὴν θύραν τῆς βασιλείας σου, καὶ κλαυσαντες ἀμφότεροι ἀπῆλθον. Καὶ φθάσαντες εἰς τούς ἁγίους τόπους, προσεκυνήσαν· καὶ συνέτυχον πολλοῖς πατρᾶσιν. Ὑποστρέψαντες δὲ ἐκεῖθεν, ἐπορεύθησαν ἀμφότεροι εἰς τὸν ἀββᾶν Δανιὴλ καὶ αἰτησαμένων αὐτῶν ἀναθῆναι τὴν Ἀθανασίαν ἐν μοναστηρίω, ἀπέστειλεν αὐτὴν εἰς τὴν μονὴν τῶν Ταβενησιωτῶν· ὁ δὲ Ἀνδρόνικος δεξάμενος τὸ ἀγγελικὸν σχῆμα παρὰ τοῦ γέροντος, ἔμεινεν παρ᾽ αὐτῷ ἒτη δώδεκα. Διελθόντων δὲ τῶν δώδεκα ετῶν παρεκάλεσεν τὸν αββᾶν Δανιὴλ συγχωρῆσαι οἱ ἀπελθεῖν αὖθις εἰς προσκύνησιν τῶν ἁγίων τόπων· ὁ δὲ ποιήσας εὐχὴν, ἀπέλυσεν αὐτὸν. Ὁδεύων δὲ ὁ ὅσιος Ἀνδρόνικος κατὰ τὴν Αἴγυπτον ἐκάθισεν ὑποκάτω φυτοῦ, ἳνα ἀναψὺξη ἀπὸ τοῦ καύματος· καὶ ἰδοὺ κατ᾽ οἰκονομίαν θεοῦ, καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ ἀπερχομένη καὶ αὐτὴ εἰς τούς ἁγίους τόπους ἐν ἀνδρικῷ σχήματι συνήντησε τῷ ὁμοζύγῳ αυτῆς Ἀνδρονίκῳ, καὶ ἀσπασαμένων ἀλλήλους, ἐκείνη μέν ἀνεγνώρισεν αὐτὸν, ἐκεῖνος δὲ οὐκ ἐγνώρισεν αὐτὴν, διὰ τὸ μαρανθῆναι τὸ κάλλος αὐτῆς ὑπὸ τῆς ἄγαν ἀσκήσεως, καὶ ὡς Αἰθίοπα αὐτὴν φαίνεσθαι.

[4] Λέγει οὖν αὐτῷ ἐκείνη, ποῦ ἀπέρχη Κύριε ἀββᾶ; Λέγει αὐτῇ, εἰς τοὺς ἁγίους τόπους, Λέγει αὐτῷ, ἐκεῖ βούλομαι κᾀγω ἀπελθεῖν. Λέγει οὖν αυτῇ, θέλεις ὁδεῦσαι ἡμᾶς ἀμφοτέρους ὁμοῦ; Λέγει αὐτῷ, ὡς κελεύεις· πλήν, ὡς μὴ ὄντος μου, οὕτως ὁδεύσωμεν σιωπῶντες. Ὁ δὲ Ἀνδρόνικος ἔφη, ὡς κελεύεις. Λέγει αὐτῷ, ὄντως οὐκ εἶ μαθητὴς τοῦ ἀββᾶ Δανιὴλ; Λέγει αὐτῇ, ναὶ. Καὶ λέγει αὐτῷ, οὐκ Ἀνδρόνικος ὀνομάζη; Λέγει αὐτῇ, ναὶ. Εἶπεν αὐτῷ, αὶ εὐχαὶ τοῦ γέροντος συνωδεύσουσιν ἡμῖν. Λέγει ὁ Ἀνδρόνικος, ἀμήν· καὶ συνώδευσαν ἀμφότεροι καὶ προσκυνήσαντες τοῦς ἁγίους τόπους ὑπέστρεψαν σιωπῶντες ἐν Ἀλεξανδρεια. Καὶ λέγει ὁ αββᾶς Ἀθανάσιος (οὕτω γὰρ μετωνομάσθη ἡ Ἀθανασία) τῷ Ἀνδρόνίκῷ, θέλεις ἵνα μείνωμεν ὁμοῦ εἰς κελλίον; Λέγει ὁ Ἀνδρόνικος, ὡς κελεύεις· ἀλλὰ θέλω πρῶτον ἀπελθεῖν καὶ λαβεῖν τὴν εὐχὴν τοῦ γέροντος. Λέγει αὐτῷ, ὕπαγε, καὶ μένω σε εἰς τὸ ὀκτωκαιδέκατον· καὶ ἐὰν ὑπομένης μεῖναι μετ᾽ ἐμοῦ σιωπηρῶς, ὡς ωδεύσαμεν, ἐλθὲ· εἰ δὲ μὴ, οὐκ ἐλεύση. Ὁ δὲ ἀπελθὼν, ἀνήγγειλε τῷ γέροντι τὰ περὶ τοῦ πράγματος· ὁ δὲ γέρων, εἶπεν αὐτῷ, ὕπαγε, ἀγάπα τὴν σιωπὴν, καὶ μεῖνον μετὰ τοῦ αδελφοῦ· μοναχὸς γὰρ ἐστὶν, ὡς δεῖ εἶναι· Επαναλύσαντος δὲ αὐτοῦ ἔμειναν ὁμοῦ, ὅτε Αθανάσιος καὶ ἡ αὐτοῦ σύζυγος, ἄλλα δώδεκα ἔτη, καὶ οὐκ ἐγνώσθη αὐτῷ, ὅτι ἡ γυνὴ αὐτοῦ ἐστι· πολλάκις οὖν ἥρχετο ὁ γέρων εἰς ἐπίσκεψιν αὐτῶν, διαλἐγόμενος αὐτοῖς τὰ περὶ ὠφελείας, Ἅπαξ οὖν ἀνελθόντος τοῦ γέροντος καὶ συνταξαμένου αὐτοῖς ἐν τῷ ὑποστρέφειν αὐτὸν, ἔδρα μεν ὀπίσω αὐτοῦ ὁ ἀββᾶς Ἀνδρόνικος, καὶ καταλαβὼν αὐτὸν, λέγει, ὁ ἀββᾶς Ἀθανάσιος ὑπάγει πρὸς Κύριον.

[5] Καὶ ἐπαναλύσας ὁ γέρων, εὗρεν, αὐτὸν πυρετῷ συνεχόμενον, καὶ ἤρξατο κλαίεν ὁ ἀββᾶς Αθανάσιος. Λέγει αυτῷ ὁ γέρων, ἀντὶ τοῦ χαρῆναι σε· ὅτι ἀπέρχη ἀπαντῆσαι Θεῷ κλαίεις; ἡ δὲ ἔφη, οὐ κλαίῳ, εἰ μὴ διὰ τὸν ἀββᾶν Ἀνδρόνικον· ἀλλὰ ποίησον ἀγάπην, καὶ μετὰ τὸ θάψαι με, ευρήσεις πιτάκιον κείμενον πρὸς κεφαλῆς μου, καὶ ἀνάγνωθι αὐτὸ, καὶ δὸς αὐτὸ τῷ ἀββᾶ Ἀνδρονίκῳ. Καὶ ποιησάντων εὐχὴν, ἐκοινώνησε καὶ ἐκοιμήθη ἐν Κυριῷ. Ἦλθον δὲ κηδεῦσαι αὐτὸν, καὶ ἰδοὺ τῇ φύσει εὑρέθη γυνὴ, καὶ ἠκούσθη εἰς ὅλην τὴν λαύραν. Καὶ πέμψας ὁ γέρων ἀνήνεγκεν ὅλην τὴν Σκήτην, καὶ τοὺς εἰς τὴν ἐσωτέραν ἔρημον οἰκοῦντας ἀδελφοὺς, καὶ ἀνῆλθον πᾶσαι αἱ λαύραι Ἀλεξανδρείας, καὶ πᾶσα ἡ πόλις συνῆλθε, καὶ οἱ Σκιτιῶται λευκοφοροῦντες, οὕτως γὰρ ἐστιν ἔθος ἐν τῇ Σκήτῇ· μετὰ κλάδων οὖν καὶ βαΐων, ἐξεκόμισαν τὸ τίμιον λείψανον Ἀθανασίας, δοξάζοντες τὸν Θεὸν, τὴν τοσαύτην ὑπομονὴν παρασχόντα τῇ γυναικὶ. Ἔμεινε δὲ ὁ γέρων τὰ ἕβδομα τελέσαι τῆς μακαρίας Ἀθανασίας, καὶ μετὰ ταῦτα ἠθέλησεν λαβεῖν μεθ᾽ ἑαυτοῦ τὸν ἀββᾶν Ανδρόνικον· ὀδε οὐκ ἠνέσχετο, λέγων, μετὰ τῆς Κυρίας μου τελευτήσω. Καὶ πάλιν συνταξαμένου τοῦ γέροντος, ἐν τῷ ὑποστρέφειν αὐτὸν, φθάνει αὐτὸν ἀδελφὸς λέγων, ὁ ἀββᾶς Ανδρόνικος πυρετῷ συνέχεται· καὶ πάλιν ἔπεμψεν ὁ γέρων ἐν τῇ Σκήτῇ, λέγων· δεῦτε, ἀνέλθετε, ὅτι ὁ ἀββᾶς Ανδρόνικος ἀκουλουθεῖ τῷ ἀδελφῷ Ἀθανασίῳ· οι δὲ ἀνῆλθον, καὶ κατέλαβον αὐτὸν ζῶντα· καὶ εὐλογηθέντων αὐτῶν παρ᾽ αὐτοῦ, ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῷ. Ἐγένετο οὖν ἔνστασις μεταξὺ τοῦ Ὀκτοκαιδεκάτου καὶ τῶν Σκητιωτῶν περὶ τοῦ λειψάνου αὐτοῦ, πότερον τῶν μερῶν λήψεται αὐτὸ. Μόλις οὖν κατέπαυσεν αὐτοὺς ὁ γέρον, ἑᾶσαι αὐτὸ ἐκεῖσε συνταφῆναι μετὰ τῆς Συναγονιστοῦ αὐτοῦ Ἀθανασίας· καὶ οὕτως ἐπαύσαντο τῆς φιλονεικίας ἀμφότεροι, δοξάζοντες τὸν ἐπὶ πάντων Θεὸν. αμὴν.

[SS. Conjuges, amissis liberis,] Sanctus hic Andronicus natus Antiochiæ Magnæ a, arte faber argentarius b, admodum religiosus, bonorum operum plenus, ac opulentus fuit. Habuit uxorem Athanasiam c feminam venerabilem ac Dei pariter amantem; qui conspirantes in bonum suas perpetuo facultates tres in partes diviserunt. Et partem quidem unam pauperibus liberaliter elargiti sunt; alteram vero indigentibus absque fænore mutuam dederunt; tertiam vero in rem argentariam victumque necessarium impenderunt. Genuerunt autem proles duas, masculam & femineam d. His vero genitis, deinceps non accesserunt ad invicem, sed in continentia precibusque agebant ambo, conferendis in pauperes ægrosque beneficiis operam dantes assiduam. Post annos autem cohabitationis ipsorum duodecim utraque proles, cum ea esset, qua parentes oblectare posset, ætate, eodem obiit die. Andronicus autem nihil ob id, quod acciderat, minus generosi admittens, in beatam potius Jobi vocem erupit: “Nudus egressus sum &c. verum hujus conjux Athanasia inconsolabili dolore correpta est; unde de & sepultis in S. Juliani templo e liberis, noluit inde egredi, dicens, una cum liberis moriar & sepeliar. Patriarcha f itaque B. Andronicum domum solatii causa recipiente, conjux ejus templo egredi non sustinuit, sed permansit illic lamentabiliter plangens.

[2] [divisis in pios usus bonis,] Nocte vero media S. Julianus martyr ipsi, monachi habitu indutus g apparuit, dicens: Quid, Mulier; tibi est? Cur quiescere haud sinis hic sepultos? Illa autem respondens ait: noli irasci, Domine mi, ancillæ tuæ, quoniam vehemens me dolor affecit: binos enim tantum liberos nacta, ambos hodie extuli. At ille: Noli eorum causa plorare: dico enim tibi, o Mulier, quemadmodum sic est hominis natura, ut cibum exigat, nec fieri, quin ei detur, potest; ita & liberos tuos a Christo hac ipsa die vitæ futuræ bona petere dicentes: Judex juste, pro terrenis, quibus privati fuimus, ne nos priva cœlestibus. Quæ cum audisset, exstimulata est, luctumque convertit in gaudium, vivunt itaque, inquiens, mea in cœlis pignora: quid ploro? Et conversa abbatem se allocutum quærebat, nec, perlustrato, quantum erat, templo, invenit; aitque Janitori: ubi abbas mox huc ingressus? Respondet Janitor: valvas omnes occlusas vides, quærisque, ubi abbas mox huc ingressus h? Intellexit autem Janitor visionem illi fuisse oblatam. Illa vero timore perculsa domum rediit & sibi visa marito narravit, & ut se monasterio traderet, petiit. Ille vero (tenebatur enim & ipse eodem desiderio) cum libens isthæc verba excepisset, rerum suarum partem maximam egenis dedit, &, quos emerat, servos libertate donavit: reliquam autem socero i tradidit, ipsi præcipiens, ut valetudinaria monachorumque hospitia conderet: accepto autem modico viatico, noctu solus cum uxore civitate egressus est.

[3] [monachi fiunt: post annos 12] B. vero Athanasia suas eminus ædes respiciens, sublatis in cœlum oculis, Deus, inquit, qui dixisti Abrahæ & Saræ:” Egredere de terra tua & de cognatione tua, & veni in terram, quam monstrabo tibi k, tu nos modo dirige in viam timoris tui. Ecce dereliquimus domum nostram apertam propter nomen tuum; regni tui januam ne occluseris nobis, amboque plorantes iter faciebant. Cumque ad loca sancta l pervenissent, hæc venerati, multis cum patribus collocuti sunt. Inde autem recedentes Danielem abbatem ambo convenerunt m, rogantibusque illis, ut Athanasiam in monasterio collocaret, misit illam in monasterium Tabennisiotarum n. Andronicus autem, accepto a Sene habitu angelico o, apud illum mansit annis duodecim. Evolutis autem annis hisce duodecim, Danielem oravit, ut sibi denuo ad loca sancta peregrinari liceret. Hic, fusis precibus, abeundi veniam dedit. Cum vero iter per Ægyptum faceret Andronicus sub arbore ut se a calore reficeret, consedit, & ecce, sic Deo disponente, uxor ejus ad loca sancta & ipsa in habitu virili profecta, marito Andronico facta est obvia; cumque invicem salutassent, ipsa quidem ipsum cognovit; non autem hic illam, quod ejus venustas præ nimia sui in vita monastica exercitatione marcuisset, similisque Æthiopi appareret.

[4] [sibi mutuo peregrinantes occurrunt,] Ait igitur illa Andronico: Quo tendis, Domine Abba p? Ad loca, inquit, sancta. Illuc & ego, inquit illa. Vis igitur una iter ambo faciamus, inquit Andronicus. Ut jubes, respondet illa, cæterum taciti, & perinde ac si non adessem. Ut jubes, inquit Andronicus. Enimvero, inquit illa, nonne es Danielis abbatis discipulus? sum, inquit. Nonne Andronicus appellaris? Utique, ait. Tum illa: comites nobis erunt Senis preces. Amen, respondet ille. Et una ambo profecti sunt, & loca sancta venerati, Alexandriam silentium agentes reverterunt. Rogat abbas Athanasius (sic enim mutato nomine dicta est Athanasia) num velit una secum in cella morari? ut jubes, inquit Andronicus, at prius abire, & senem bene mihi dicere volo. Abi inquit, & in decimo-octavo q te exspectabo, & si manere mecum in silentio, ut iter fecimus, sustinueris, veni; sin autem minus, venire noli; profectus autem rem seni renuntiavit. Dixit senex; abi, silentium ama, fratrique cohabita: monachus enim est, qualis esse debet. Cum autem rediisset, & ipse, & Athanasius, ejus uxor, annos denuo duodecim r cohabitarunt, nec agnita ab illo uxor fuit. Frequenter itaque illos invisebat senex salutaria cum illis colloquia instituens. Cum igitur aliquando ad illos reversus esset, &, dicto vale, jam esset in reditu, cursu eum pone insecutus & assecutus Andronicus dixit: Abbas Athanasius migrat ad Dominum.

[5] Reversusque senex febri correptum invenit, cœpitque lacrimari abbas Athanasius: [unaque habitant, nec Athanasia, nisi mortua, marito innotescit.] ait illi senex: cum gaudendum tibi sit, quod in occursum Dei proficiscaris, ploras? At illa: Ploro, sed unius Andronici causa: verum id mihi charitatis obsequium præsta: cum me sepelieris schedulam s ad caput meum invenies, perlege, & Andronico abbati trade. Fusis precibus, sacram synaxim sumpsit & obdormivit in Domino. Venerunt funus ejus curaturi, & ecce sexu inventa est mulier, ejusque rei fama per omnem Lauram audita est, & senex missis nunciis, universam Scetes excivit solitudinem & fratres interiorem eremum incolentes; ascenderuntque omnes Lauræ Alexandrinæ, omnisque civitas, & Siciotæ candidis (ita enim moris est in Scete) induti vestibus t. Itaque cum frondibus ramisque palmarum extulerunt venerandas Athanasiæ exuvias u, laudantes Deum, qui tantam tolerantiam contulerat feminæ. Mansit autem illic senex, ut B. Athanasiæ diem septimum celebraret x, voluitque dein abbatem Andronicum secum abducere: id autem ille non tulit, Dominæ suæ se commoriturum aiens. Ac rursum dicto vale, redeuntem senem nonnemo e fratribus assequitur, dicens: Andronicus abbas febre tenetur: misitque iterum senex in Sceten, dicens: Huc agite, ascendite, quia abbas Andronicus fratrem Athanasium sequitur. Ascenderunt, spirantemque invenerunt, cumque illis bene esset precatus, obdormivit in Domino. Orta autem est inter Octodecimanos Siciotasque contentio, utri ejus exuvias obtinerent y. Vix igitur eos repressit senex, ut eum una cum commilitone Athanasia sepeliri sinerent; atque ad hunc modum utrique a contentione revocati sunt, laudantes Deum rerum omnium Dominum. Amen.

ANNOTATA.

a Antiochia Syriæ est ad Orontem fluvium; cui Magnæ epitheton tribuit Philostratus in Vita Apollonii Tyanensis lib. 1, cap. 16. Suriana Acta S. Andronicum illic floruisse aiunt tempore Theodosii Magni: Orientis imperium penes hunc fuit ab anno 377 usque ad annum 395.

b Græce ἀργυροπράτης ex ἄργυρος (argentum) & πράτης (venditor) unde dubium videri potest, fueritne faber argentarius, an nummularius. Apographum Vindobonense habet ἀργυροπράτης τῇ τέχνῃ, τέχνη vero artem significat & fabrum argentarium fuisse innuit.

c Joannis fabri argentarii filiam, ut addunt Acta Suriana.

d Consonant Acta Suriana, adduntque alterum Joannis, alteram Mariæ nomen obtinuisse: at Vindobonense apographum mares binos illis tribuit.

e Mentionem celebris hujus templi, S. Juliano (Anazarbeno) extra mænia Antiochena dicati, facit Procopius lib. 2 de bello Persico.

f Antiochiæ sederunt sub finem seculi 4 & sequentis initium Flavianus, Euagrius, Porphyrius, Paulinus: at cum incertum sit, cum quo Christi anno concurrat annus initi a SS. Andronico & Athanasia matrimonii duodecimus, sub quem liberis orbati fuere, incertum quoque est, quo de patriarcha hic sermo sit.

g S. Juliani templo monasterium erat adjectum: potuit S. Julianus sub specie abbatis illius monasterii videndum se præbere ac consolari S. Athanasiam. Ceterum monachus reipsa non fuit. Videsis tom. 1 Januarii pag. 571: tom. item 2 Martii pag. 422 & seqq. Vindobonense apographum S. Jualiani, aperte saltem, haud meminit: vocem tamen cœlestem S. Athanasiæ auditam, dicit.

h Neque hoc S. Athanasiæ cum templi janitore colloquium in Vindobonensi apographo legitur.

i De socero S. Andronici nulla in Vindobonensi apographo iterum mentio est.

k Lib. Gen. cap. 12 v. 1.

l Per loca sancta Hierosolymam intelligo cum Radero Viridarii parte 1 pag. 49.

m Secundum Acta Suriana Alexandriam prius ambo venerunt; tum S. Andronicus, relicta illic uxore, quæ S. Menæ templum frequens visitabat, solus in Sceten ad Danielem abbatem abiit, reversusque Alexandriam inde rursum una cum uxore ad Danielem rediit in Sceten. De Daniele autem vide num. 5 Comment. prævii.

n Duplex monasterium in superiore Thebaïde in nomi Tentyrani Thebanique confiniis S. Pachomius condidit, alterum viris, alterum sorori suæ, in quod illa sexus sui multas virtutumsuarum odore attraxit. Erant mulieres trans fluvium Nilum, viri autem ex adverso earum, inquit Palladius Hist. Lausiacæ cap. 39 apud Rosweydum. In hoc vitam monasticam aliquamdiu duxit S. Athanasia.

o Id est, monachico.

p Id nominis etiam monachis, maxime senioribus ac virtute præstantibus, etsi abbates haud essent, tribuebatur honoris gratia.

q Monasterium erat circa Alexandriam, Decimum octavum, ut apparet, dictum, quod totidem milliaribus Alexandria distaret.

r Annos decem & septem habet Vindobonense apographum.

s His verbis, ut legitur in apographo Vindobonensi, conceptam: ἀββᾶ Ἀνδρόνικε ἐγώ είμι Ἀθανασία ἡ γυνή σου, καὶ τοσούτοις χρόνοις ὀυκ ἐδωκά σοι λόγον γνωριμότητος διὰ τὴν τῶν οὐρανῶν Βασιλείαν. Abba Andronice, ego sum Athanasia uxor tua, & tanto tempore ne vel mei indicium dedi propter regnum cælorum.

t Minus apte apud Surium legitur: ferentes legumina. An verbum λευκοφορέω a substantivo λευκὰς, άδος, quod herbæ genus significat, deduxit?

u Ritum sepulturæ in monasterio Tabennensi tunc observatum ita describit etiam Palladius mox laudatus: si virgo obierit, reliquæ virgines, cum eam ad sepulturam concinnaverint, efferunt, & eam ponunt ad ripam fluminis. Trajicientes autem fratres cum palmis & ramis olivæ & psalmodia eam transmittunt & in suis monumentis sepeliunt.

x Ut sacrificia precesque pro defunctis tertio, septimo, & trigesimo ab eorum obitu die fierent, jam olim apud Latinos in usu fuit: Græci autem id die tertio, nono, & trigesimo plerumque factitarunt. Cur septimum Daniel celebrarit, privata potuit esse causa; vel mos posterior apud Græcos non ubique ac semper obtinuit.

y Nulla hujus rixæ, quamquam nihil habeat non verisimile, in apographo Vindobonensi fitmentio. S. Andronici reliquias Veronæ in S. Nicolai templo servari dicuntur: sed suntne hujus S. Andronici, in Decimo octavo sepulti? An S. Andronici Veronensis episcopi aut cujusdam alterius? Primum non ausim asserere; etsi ejus reliquias ex Oriente in Occidentem allatas fuisse, aliquo fortassis modo præsumi posset. Vide tom. 5 Maii ad diem XX ejusdem mensis, ubi de S. Thaleleo sociisque martyribus.

DE S. SAVINO SEU SABINO MONACHO CONFESSORE
IN LEVITANIA.

Forte Sec. V.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
S. Savini ab Homonymis distinctio, patria, gesta & monasterium.

Savinus seu Sabinus mon. conf. in Levitania (S.)

AUCTORE J. B.

Egit Pinius tom. III Julii pag. 189 de S. Sabino confessore; pag. item sequenti de S. Savino martyre (eodem tamen, [S. Savini] an diverso, dubitat) ad diem XI Julii, quo uterque in territorio Pictaviensi cultum habet. Hoc ipsum territorium alius ab his Savinus seu Sabinus confessor (qui & Severinus a Beaunier de Abbatiis Galliæ tom. 1 pag. 103 appellatur) vitæ sanctimonia aliquamdiu illustravit, sed alibi mortuus, cultusque hoc die. Hujus Saussayus in supplemento ad Martyrologium Gallicanum pag. 1144, sed in unum ea congerens Savinum, quæ de diversis dici dumtaxat queunt, occasione SS. Savini & Cypriani martyrum ita meminit: Fuit alius Savinus, alias Sabinus, confessor eodem tractu meritis gratiæ conspicuus, in cujus honorem conditum est antiquum cœnobium ad Garempam amnem novem leucis ab Augustorito Pictonum, ubi colitur proprio Natali VII Idus Octobris. Obiit hoc die, coliturque apud Bigerrones S. Savinus confessor, is scilicet, de quo hic agimus, & prolixum scripsit elogium Saussayus ipse in Martyrologio Gallicano ad diem IX Octobris, in quo tamen de condito ejus nomini monasterio, novem leucis a Pictaviensi civitate dissito, verbum non facit; & quidem merito: quippe quod S. Savino martyri, apud Pictavos die XI Julii culto, sacrum sit, ut scribit Mabillonius parte 2 seculi tertii Benedictini pag. 535, & novissimi Galliæ Christianæ auctores tom. 2 col. 1285. Acta Translationis S. Savini martyris excusa habes apud Marteneum tom. 6 Scriptorum veterum col. 805 & aliquot seqq. At Glaber lib. 3 Historiarum cap. 5 monasterium istud sancti Sauini confessoris Pictavensis appellat.

[2] Castellanus in Martyrologio Universali, ut S. Savinum Pictaviensem a nostro distinguat, [ab aliis ejusdem nominis] hunc Levitanum, Gallice S. Savin de Lavedan nuncupat: est vero Levitania vetus vice-comitatus, ut scribit Hadrianus Valesius in Galliarum Notitia, in Bigerronibus (Gallice Bigorre) apud quos S. Savinus extremum diem obiit, ejusque dicatum nomini cœnobium est, cujus e Galliæ Christianæ auctæ scriptoribus tom. 1 col. 1246 sequentem notitiam accipe: Abbatia S. Savini in Levitania & pago Bigorritano, vulgo “S. Savin de Tarbes” in valle Levitana ad clivum Pyrenæi-montis, solo tamen pingui & peramœno sita est non longe a Gavo fluvio, octo milliaribus a Balneis-regiis, vulgo “Bareges” & quinque leucis Gallicis a Tarba, quæ comitatus Bigorritani caput est, & episcopali sede gaudet sub Ausciensi metropoli. Sed de S. Savini monasterio sermo redibit infra. Codex Usuardinus Burdegalensis apud Sollerium in Auctariis ad diem XI Julii ita habet: Et in territorio Burdegalensi sancti Sabini. Dies XI Julii, & territorium Burdegalense hic memorata S. Sabinum Pictaviensem (est enim dies XI Julii huic sacer: Pictavium vero sub archiepiscopatu Burdegalensi) indicare videntur, licet Saussayus in Martyrologio Gallicano S. Savinum Levitanum describat his verbis ad diem XI Julii: In territorio Pictaviensi adventus S. Sabini anachoretæ & confessoris, qui ab ineunte ætate mira Dei gratia præditus, post sanctissimum vitæ decursum meritorum copia & miraculorum splendore clarus migravit ad Dominum. Natalis ejus colitur septimo Idus Octobris. Nec enim hoc loci Saussayus, nec ad diem IX Octobris in Martyrologio agnovisse videtur duos Savinos Pictaviensem alterum, alterum Levitanum; quos tandem utcumque distinxit in illius Supplemento ad diem XI Julii verbis supra relatis.

[3] [Sanctis distinctio,] Idem Saussayus tom. 2 Martyrologii Gallicani pagg. 1249 & seq. e Martyrologio Ms. seculi, ut ait, duodecimi & monasterii S. Sabini seu Savini de Levitania ad diem quidem IX Octobris de S. Savino, procul dubio Levitano, hæc recitat: Eodem die depositio sancti viti præclarissimi Sauini: at ad diem XI Augusti translationis S. Savini ita meminit: Eodem die translatio S. Savini; unde liquere videtur eo seculo S. Savini Levitani memoriam suo in monasterio fuisse gemino festo celebratam: at quo anno illa contigerit, dicendo non sum. Translatio S. Savini Pictaviensis contigit VII Idus Januarii secundum Acta translationis, ab Aimoïno S. Germani a Pratis monacho, ut Marteneus censet, scripta: verosimillimum itaque fit, memoratam paulo ante e monasterii S. Savini de Levitania Martyrologio translationem non alterius fuisse Savini, quam Levitani, ejusdem monasterii, si non conditoris, certe patroni. Ex Saussayo S. Savinum Levitanum Tamayus quoque in Mrl. suum Hispanum ad X Octobris intulit, laudans insuper Breviarium aliquod Oscense antiquum, in quo fol. 435 hæc de S. Savino, ut ait, verba reperit: Sabinus, Barchinona, Hispaniæ civitate, indigena: postea Pictavis ad parentes visitandos venit, & in monasterio sancti Martini in loco Tajaco regulari sub ordine se tradidit, ibique tribus annis fideliter conversatus, secreta eremi petit, & rursus Bigorritanam civitatem viator ingreditur, quo in loco cum Fortunio abbate & paucis monachis sanctissime vixit, atque finivit.

[4] [patria] Barcinone, Cataloniæ civitate primaria, apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Ms. natum esse S. Savinum, diserte habent illius Acta, quorum ætatem & auctorem ignoramus. Id scribunt etiam Saussayus & Petrus de Marca in Historia Benearnensi lib. 9, cap. 2 ex Actis. Verum hic ego Actorum scriptorem, vel eorumdem interpolatorem, erroris vehementer suspectum habeo, eumque, cum alicubi, S. Savinum Barcinone, aut forte e monumento quodam Gallico a Barcelone vel a Barselone natum legisset, aut aliunde id didicisset, mox sibi in animum reor induxisse, de Barcinone, nobili notissimaque Hispaniæ civitate id esse intelligendum, nec advertisse, etiam non procul ab iis Galliæ tractibus, in quibus S. Savinus e paternis laribus digressus, moratus est aliquamdiu, vitamque dein solitariam egit, Barcelonam exstare (Gallice Barcelone) in Vasconiæ comitatu Armaniacensi ad Aturrum fluvium, Gallice l'Adour. Numeratur inter minora comitatus Armeniacensis, Bigorritano pago contermini, oppida a Chesnio de Antiquitatibus Galliæ pag. 730. Natum esse illic, & forte ex loci primaria familia S. Savinum potius, quam Barcinone in Hispania, suadet non modo ejus cum Eutilio, Pictaviensi comite, consanguinitas vel affinitas, sed etiam discessus in locum Sabarte, seu (ut legendum arbitror) la Barte, in quem, ut Acta tradunt, e cognatione sua egressus, prius sese recepit, quam Pictavium adierit. Is locus non procul a S. Savini monasterio distat, estque, ut scribit Oihenartus in Notitia utriusque Vasconiæ pag. 525, dynastia, quæ vice-comitatus titulo gavisa est, veteris comitatus Convenarum limitibus inclusa, sitaque in tractu Magnoacensi. Hispaniæ itaque S. Savinus nec eo, quod ibi natus, nec alio ullo fortassis titulo debetur. Nec ab hac me opinione deterret laudatum a Tamayo Oscense Breviarium antiquum: cum eruditis hodie, Tamayum aut fictitiis aut suspectis deceptum usumque fuisse monumentis, in confesso sit.

[5] Nobili porro, ut supra dixi, Barcinone seu Barcelonæ in Armaniacensi Galliæ comitatu natum fuisse loco, [genus, gestaque in seculo] necesse est, si, quod ejus Acta tradunt, Eutilio, comiti Pictaviensi fuerit vel consanguinitate, vel affinitate conjunctus: hujus tamen, ut Acta consideranti patebit, filius non fuit, & ab Actorum mente, ut paulo post ostendetur, aberravit Petrus de Marca supra laudatus, S. Savinum, e gemellis Eutilii, quorum illa mentionem faciunt, filiis alterum faciens: deceperint fortasse Petrum de Marca dubia Actorum verba, quibus S. Savinus, adultior factus, e patria profectus dicitur, ut parentes in Gallia visitaret. At voce Parentes non ejus patrem ac matrem, verum consanguineos significari, adjuncta atque ipse Actorum contextus produnt. Relictus in Actis a patre dicitur, cum adhuc parvulus esset, non patris in Galliam, ut censuisse videtur Petrus de Marca, discessu, sed obitu. Ceterum S. Savinus litteris, ut Acta aiunt, apprime instructus, factusque adultior, ac matre etiam fortassis orbatus, peregre profectus est; & primum in locum Sabarte (Dynastiam Bartanam intellige ex dictis num. superiore) concessit in eoque aliquamdiu commoratus est: inde profectus, cum Pictavium venisset, ab Eutilio urbis comite, non modo amice exceptus, largeque est habitus, sed ea etiam apud illum procul dubio ob eruditionem vitæque sanctimoniam gratia valuit, ut curis ejus gemellorum filiorum suorum in pietate ac litteris institutionem commendarit Eutilius: ex quo efficitur, S. Savinum, non Eutilii, ut paulo ante dixi, filium fuisse, sed filiorum ejus præceptorem.

[6] [& vita] Eo porro fructu id muneris S. Savinus gessit, ut gemellorum alter suasu ejus vale dicens seculo in monasterium, invita matre, sese abdiderit: rogavit illa Savinum, ut filium, a monasticæ vitæ proposito abductum, sibi reducem sisteret: hic se filium aditurum pollicitus est, non tam ut filium matri seculoque restitueret, quam contra ut illi in vita monastica socium sese adjungeret, quantum quidem apparet; vitiosa enim hoc loco Acta sunt, vel certe haud satis perspicua, quæ vide infra num. 2. Ut ut sit, Savinus vitæ monasticæ deinde sese addixit, in eaque, dum vixit, perseveravit. Monasterium vero, in quo agere vitam monasticam cœpit, situm fuisse Acta produnt in loco Tejaco; rursum, ut apparet, vitiose: at cum illud S. Martini appelletur in Actis, & non procul Pictavio ad Glanum fluvium Locociaci (Gallice Liguge) monasterium fuerit, in quo S. Martinus prius habitavit, quam Turonensis episcopus fieret, illud hic intelligendum reor cum Labbeo & Mabillonio in Annalibus Benedictinis ad annum Christi 700 num. 74; de quo scribit Gregorius Turonensis lib. 4 cap. 30 de Miraculis S. Martini in hunc modum: Tempore post habito, cum usque Pictavam accessissemus urbem, libuit gratia tantum orationis monasterium Locogiacense adire, quo congregatam monachorum catervam locaverat vir beatus. Ibi enim mortuum primum suscitasse legitur (vide Sulpicium Severum de Vita B. Martini cap. 7) & ex illo ad episcopatum ductus &c.

[7] [monastica;] Triennium illic in omni virtutum exercitatione traduxerat Savinus, cum illum vitæ solitariæ cupido incessit: itaque bona abbatis sui procul dubio venia eremum, in qua solitariam vitam duceret, quæsiturus, unico sibi addito & propositi sui & itineris socio, versus Alpes, qua ab Hispania dispescunt Galliam, iter dirigens, & vicinos natali solo tractus repetens, Turbam seu Tarbam (Tarbe Galli dicunt, Acta vero Vigoritanam, seu Bigorritanam civitatem, a populis, quorum caput est, nuncupant) divino, ut credi par est, nutu pervenit. Ibi in Frominium (Forminium legit Petrus de Marca) incidit monachorum abbatem, abs quo Savinus impetravit, ut una ad vicinos Alpium montes abirent, ut solitariam in illis habitationem quærerent: placuit locus aliquis, licet admodum incommodus, quinque leucis Gallicis Tarba distans ad clivum Pyrenæi montis, in quo per annos tredecim summa in austeritate vitam duxit, inclusus cellulæ, septem pedes in longitudinem, quinque vero dumtaxat in altitudinem porrectæ. Miraculis vivus mortuusque claruit, & sepultus est in Levitania in loco, qui alias Æmilianum palatium vocabatur ad montis radices positum, inquit Mabillonius in Annalibus Benedictinis ad annum Christi 700 num. 74.

[8] [incerta mortis epocha,] Quo seculo obierit S. Savinus, haud satis constat: adscripsi tamen principio Commentarii seculum V, addita particula forte ex sola Actorum fide, quæ S. Martini, qui sub finem seculi IV obiit, illum fuisse discipulum videntur indicare sequentibus verbis: Quo (in monasterio Locaciacensi) fere tribus annis conversatus (S. Savinus) semper augmentando, considerans B. Martini morem, secreta eremi petiit, ut sequeretur discipulus, qua prævius trahebat magister haud invitus. Sed, præterquam quod Actis hisce haud multum fidam, ita fortassis intelligenda sunt hoc loco, ut S. Savinus dumtaxat S. Martini discipulus fuerit sola virtutum ejus imitatione, non cohabitatione aut convictu: quibus de causis seculo quidem quarto quintove, non tamen certo, S. Savini ætatem illigavi, cum nihil occurreret aliunde, unde illam utcumque sigerem. Nihil in hanc rem suppeditant Acta, nihil comes Eutilius, aut Frominius abbas, aliunde ignoti; nihil monasterii S. Savini, cujus origo obscura est, notitiæ; nihil denique scriptores, apud quos de S. Savino aliquid reperi. Eadem difficultate pressus Castellanus nullam ætatem Savino adscripsit in Martyrologio suo Universali, quod facere alias solet. Reliquum igitur est, ut de monasterio, cui nomen dedit, paucis agamus.

[9] Cum in Levitanam vallem Savinus secessit, a Frominio Julianum & Silvanum diaconos in vitæ solitariæ, [monasterium nomini] ut Acta perhibent, socios accepit: porro vero non absimile est, his alios atque alios subinde accessisse, auctoque sensim Levitanæ solitudinis numero, paucas initio cellulas temporis lapsu in monasterium, quod hodieque exstat & Benedictinæ familiæ est, evasisse. Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 1 col. 1247 de S. Savini monasterio ita scribunt: Hoc monasterium a Saracenis destructum, postea restauratur & dotatur a Carolo Magno, ut vult V. C. Petrus de Marca, quod, inquit, constat ex monasterii instrumentis. Mabillonius tamen illud a Ludovico Pio restitutum docet. Postea iterum a Normannis destructum, instauratur a Raimundo, comite Bigorrensi, cujus ea de re diploma ex monasterii tabulario primus edidit Petrus de Marca. Laudat hic quidem lib. 9 Historiæ Benearnensis cap. 2 pag. 802 Chartas monasterii S. Savini Levitani, sed monasterium illud nec a Saracenis destructum, nec a Carolo Magno instauratum; sed ab illo primo fundatum scribit. Clades illa si a Saracenis (nec enim dicti sui testem hic Mabillonius adducit) S. Savini monasterio illata fuit, ad annum circiter 732, cum Abdiramen cum Eudone, Aquitaniæ duce & Carolo Martello in Gallia dimicavit, verosimiliter referenda erit. Sed neque certum est, S. Savini monasterium, quod Petrus de Marca ait, a Carolo Magno fuisse fundatum: nam illius cœnobii Chartæ, quas pag. 805 Petrus de Marca exhibet, ita hanc in rem habent: Carolus Major Pipini filius… collectis in unum cœnobialibus, qui redderent excelso sublimia vota Tonanti. Occurrentem his in verbis lacunam voce condidit supplet Petrus de Marca, voce instauravit aliave significationis ejusdem fortasse supplendam.

[10] Quod autem ad S. Savini Levitani monasterium a Ludovico Pio, [ejus sacrum.] ut Mabillonius ait, instauratum spectat, memoratur quidem S. Savini monasterium inter ea monasteria, quæ Ludovicus Pius instauravit, in ejus Vita apud Chesnium tom. 2 Scriptorum rerum Gallicarum pag. 293: sed an hic S. Savini Pictaviensis, an Levitani monasterium debet intelligi? Utrumque hoc monasterium in Constituto Ludovici Pii anno 817 apud Chesnium citatum pag. 324 locum habet, Pictaviense quidem inter Aquitaniæ, Levitanum autem inter Wasconiæ monasteria: unde liquet Ludovici Pii ætate S. Savini Levitani monasterium adhuc salvum perstitisse. At Ludovico anno 840 e vivis erepto, in varias Galliæ provincias Normanni non raro impressionem fecere, eaque tempestate S. Savini monasterium in Levitania ab illis destructum fuisse, vero est admodum simile. Petrus de Marca lib. 3 Historiæ Benearnensis cap. 1, pag. 191 varia Vasconiæ oppida ex Nicolai Bertrandi de Gestis Tolosanorum libro enumerat, anno, ut scribit Petrus, 841 per Normannos destructa. Jacuit in ruinis hoc S. Savini monasterium usque ad seculum X, cujus anno 45 Raymundus, comes Bigorritanus, restitutum a se variis possessionibus ditavit, datis ea de re litteris, quas Petrus de Marca sæpe laudatus exhibet pag. 804 & seq. Ceterum ex iisdem Raymundi litteris discimus, S. Savini reliquias una cum monasterio non periisse, sed a seculo X fuisse illic conservatas. Ita enim in citatis litteris de S. Savini in Levitania monasterio Raymundus loquitur: Ubi sancti Savini corpus jacere sine dubio cognoscitur.

VITA S. SAVINI CONFESSORIS
Ex Bibliotheca Mss. Labbei tom. 2, pag. 666 & seq.
Auctore Anonymo.

Savinus seu Sabinus mon. conf. in Levitania (S.)

BHL Number: 7446

A. Anonymo.

CAPUT UNICUM.
Sancti patria, gesta, & monasterium ejus nomini sacrum.

[S. Savinus ex Hispania] Beati incitantur animi ad spei melioris & bonæ partis studia, cum Sanctorum describitur gloriosæ vitæ norma tradita disciplinæ: quia desiderantium dum curiosis animis ingeruntur exposita, nec vivaci memoriæ fraudantur elapsa, sed proficiunt timentibus, testificante pagina, cum tenentur inserta sui merita gloriosa. Igitur beatissimus Sauinus, de Barcinone, civitate Hispaniæ regionis a, innotescit calculo, quia in puerili ætate est primis elementis eleganter imbutus. Relictus a patre parvulus b, in ipso solo reclinabat totus genitricis aspectus: qui adultus, ut parentes c in Gallia visitaret, Christo disponente, de loco propriæ cognationis egressus, ac post Sabarte d aliquantulum demoratus est. Deinde Pictavis e associatus parentibus, scilicet Eutilio f, qui tunc comitivæ publica administratione florebat g; cui gemellus filius erat, quem optimus institutor h acceptum discipulatus causa, reddidit litteris informatum disciplinæ gratia. Qua de causa a comite singulariter habitus, quæstibus opulentus, præter simplicem vestitum, vel minus equi vehiculum, quidquid superveniebat, liberali gratia pauperibus erogabat, detrimento reputans, nisi jam tunc ibidem totum sine fraude dirigeret, ubi centuplicata commercia bonus dispensator multiplicata pro fœnore reciperet.

[2] [in Galliam profectus,] Hinc, eo persuadente, prædicti comitis filius regulam monasterii pene fugitivus expetiit. Tunc mater-familias sanctum precatur Savinum, ut filium suum de loco Tejaco i sancti Martini monasterio k revocaret concito articulo. Quod vir justus libenter amplexus, ad hoc præmissum sequitur, ut contubernali teneretur cœnobio l, ubi se tradens regulari m, subque * alterum perrexit adducere, se subduxit. Quo fere tribus annis fideliter conversatus, semper augmentando, considerans B. Martini morem, secreta eremi petiit, ut sequeretur discipulus, qua prævius trahebat magister haud invitus n. Rursus hujus propositi participato consilio, uno tantum ascito socio, dum aëreas Alpes nubibus vicinas amplectitur, Vigorritanam civitatem o viator ingreditur. Quo in loco Fronimium abbatem paucis cum monachis p reperit: qui ad hunc desiderii sui ora protendens, ut eum ad loca remotiora secum protraheret: sed, Deo disponente, cum abbate profectus est, &, quasi doctior ovis, novo more in prædam ipsum trahit pastorem, illum docens, sub quo agebat discipulus.

[3] Itaque ad montana pariter properantes, invenerunt locum jam a Domino prædestinatum q, [illic solitariam vitam] sic victu aridum, sic ascensu præruptum, quo fluebat interdum liquor aquæ exiguus aliquatenus, nec ipsos recreabat exhaustus. Quia fervore immani sic quoque certo tempore reddebatur desiccatus, ut fere mille passuum spatio cum utribus monte in adverso unda suis humeris veheretur, ut, cum vellent vapores restringere, sub aquæ sarcina plus sitirent, & inde ardor per sudorem accenderet *, unde arida viscera curperent reparare. Denique Gaudentius & uxor ejus ad beatum Sauinum pariter accesserunt, quorum filio lactis copia in partu deerat, ipsis ei supplicantibus, sancto viro intercedente, postulata concessa sunt, & fluxit ex oratione sancti Confessoris, quod non manabat ex ubere matris. Directus est Dei providentia Julianus diaconus, quem abbas Fronimius ei ministrum instituit, in quo reclinaret aliquantulum post laborem, cum longa infirmitatis infestatione vexaretur, Silvano diacono post adjuncto r. Tamen erant pro parte nives candentes, quæ solatium præmissæ ad usum potionis, vel necessitatis aqua per ignem generata proficeret. Et tunc licet maxime plus sentiretur de frigore: tamen de civitate unde fiebat munus fatigantis compensatur de labore, quo de quacumque venti vigor incumberet, homo nec pede consisteret, sed impulsus in terra naufragus oberraret. Ubi hospitio condito, quidquid tecti aut instrumenti casella posceret, collo suo fere de duobus millibus subrepebant, donec opus perficerent tali pondere desudantes.

[4] Quo profecto redeunte ad fratres Fronimio abbate, [sancto fine claudit.] communivit beatissimus Sauinus proprium habitaculum in longo pedes septem, & in altitudine quinque, quasi domesticum carcerem sibi suis manibus elevavit, & se arduo antro fortis Eremita conclusit, ubi sine itinere requies per pœnam transiret. Sed requirente abbate, cur sine consilio retrudisset, respondit: Ut potes, fac quælibet, ego feci, quod expedit. Nec minus insultans ei possessor Chromatius, in cujus reicula facta fuerat cellula, mandat, ut hinc recederet, si pati nollet injuriam. Sed vir sanctus suo contentus proposito, elegit ante pœnam, quam relinquere cellulam. Quo tamen in hoc loco per annos circiter tredecim sine pullo *, sine omni peculio, die noctuque sacer Eremita permansit, atque æternæ libertatis illum carcerem tenuit. De cujus abstinentia quid prius referat pagina, cum jejuniis ipsam humanitatem vincebat natura, una contentus tunica, vili gunnela s superjecta, sago pellium substrata, sine calceamento nuda planta glacialem hiemem in Alpe traducens. Sed admiranda constantia, cum frigus saxa scinderet, & nuda viri caro perduraret, & postponeret algorem de corpore, manens spiritus in fervore. Gravi mortis singultu accedente, fortis Eremita, elevatis manibus erectus ad Dominum, cum preces effunderet, completa oratione, seculo lubrico triumphato, rupto longi carceris vinculo, exhalato spiritu, feliciter migravit ad Dominum. Cœcus quidam, cum universum cessasset refugium, sancto Viro jam defuncto, antequam sepeliretur t, occurrit: qui mox, ut beati Viri pacem dedit feretro, lumen recepit ex osculo, & præstitit viventi visum corpus tumulo claudendum, ut daretur indicium, etsi migratum, non mortuum.

ANNOTATA.

a Error videtur aut interpolatio: nec enim S. Savinus Barcinone in Hispania natus videtur, sed Barcinone seu Barcelonæ in Armaniacensi Galliæ comitatu ad Aturrum fluvium, qui e Pyrenæo monte profluens, hinc vero per Bigerrones, Auscios, Elusates, Datiosque means in Oceanum Aquitanicum devolvitur prope Bajonam. Vide dicta Commentarii num. 4.

b Patris nimirum obitu, non ejus ex Hispania, ut Petrus de Marca (vide num. 5 Comment.) interpretatus est, ad Pictavos discessu.

c Id est, consanguineos, vel affines.

d Bartanam dynastiam intellige, de qua vide num. 4 Comment.

e Galliæ civitas est ad Clanim fluvium, Pictaviensis provinciæ caput.

f Is S. Savini consanguineus vel affinis aliunde mihi prorsus ignotus est.

g Beslyus in Historia Comitum Pictaviensium & Aquitaniæ ducum seriem Pictaviensium comitum orditur ab Abbone, quem Pictavis comitem præfecit Carolus Magnus, ut scribit auctor Vitæ Ludovici Pii apud Chesnium tom. 2 Scriptorum Historiæ Francorum pag. 288. Sed ante Abbonem alios Pictavienses tum duces, tum comites fuisse, e Gregorio Turonensi lib. 9 Historiæ Francorumnum. 7 apud Ruinartium colligo, ubi Ennodii Pictaviensium anno Childeberti regis duodecimo, Christi 687, ducis, & anonymi Pictaviensium eodem tempore comitis, mentionem his verbis facit: Ennodius cum ducatum urbium Turonicæ atque Pictavæ administraret, adhuc & Vici-Juliensis atque Benarnæ urbium principatum accipit: sed euntibus comitibus Turonicæ atque Pictavæ urbis ad regem Childebertum, obtinuerunt eum a se removeri. Quin & Avitiani, Turonensium comitis, S. Martini ætate meminit Sulpicius Severus Dialogo 3 de ejusdem virtutibus, adeo ut eadem circiter ætate Pictaviensibus præfectus forte comes aliquis fuerit, Eutilius nomine, quod ob dicenda ad lit. n juverit hic observare.

h Hinc collige, S. Savinum non fuisse e gemellis Eutilii filiis unum, quod Petrus de Marca censuit.

i Intellige Locociacum (Gallice Liguge) ad Glanum fluvium prope Pictavium.

k De eo monasterio Sulpicius Severus de Vita S. Martini cap. 7 ita scribit: Cum jam Hilarius (Pictaviensis episcopus) præterisset, ita eum est (S. Martinus) vestigiis prosecutus: cumque ab eo gratissime fuisset susceptus, haud longe sibi ab oppido (Pictaviensi) monasterium collocavit. Vide etiam Gregorium Turonensem num. 6 Commentarii laudatum.

l Quamquam Savinus paulo ante Eutilii conjugis, filium suum e monasterio revocatum ejus ope cupientis, votum dicatur fuisse libenter amplexus, verba tamen hæc: Ad hoc præmissum sequitur, ut &c; videntur indicare, S. Savinum adiisse Eutilii filium, non tam ut illum e monasterio revocaret, quam ut sese illi socium jungeret.

m Supple: disciplinæ, vel quid simile.

n Si obvio sensu accipienda sint hæc Actorum verba, discipulus & familiaris fuerit S. Savinus S. Martino Turonensi, qui sub annum 400 obiit. Ceterum quam amans solitudinis Martinus fuerit, non semel ipsemet ostendit, ut dum, Mediolano per Auxentium Arianum pulsus, ad insulam (Thyrreni maris) Gallinariam (verbis Sulpicii Severi utor) nomine secessit, comite quodam presbytero, magnarum virtutum viro. Ubi aliquamdiu radicibus vixit herbarum: ut, dum Locogiacense monasterium condidit, & incoluit: denique dum jam episcopus factus Turonensis, ut iterum Severus Sulpicius scribit, cum inquietudinem (cellam ejus ecclesiæ adhærentem) frequentantium ferre non posset, duobus fere extra civitatem millibus monasterium (Majus monasterium dicitur, Gallice Marmoutier) sibi statuit. Qui locus tam secretus & remotus erat, ut eremi solitudinem non desideraret. Ut adeo, quantum ad solitudinis amorem in S. Martino Savinus, quod imitaretur, procul dubio habuerit.

o Aquitaniæ episcopalis urbs est sub Ausciensi metropoli, Gallice Tarbe, in Bigerronibus ad Aturrum fluvium, de quo vide dicta ad lit. a.

p Nec abbas ille, nec, cui præcrat, Tarbense monasterium aliunde notum est.

q Situm illius loci habes num. 7 Comment.; neque diversus videtur a loco sepulturæ S. Savini, de quo vide dicenda ad lit. t.

r His forte alii aliique se subinde adjunxerint; ac demum lapsu temporis, aucto illic solitariam vitam agentium numero, ortum fuerit monasterium, quod a S. Savino Levitano nomen habet, de quo vide dicta numm. 9 & 10 Comment.

s Videtur fuisse tunica brevior interiori tunica superjecta.

t Sepultus dicitur a Mabillonio loco, alias Æmilianum palatium dicto: de quo Ruinartiusin Addendis & Emendandis in Notis ad S. Gregorium Turonensem pag. 1397: Fuit & palatium Æmiliani in Levitania, cui successit S. Savini monasterium prope Baregium. Alibi pleniorem istius palatii notitiam frustra quæsivi.

* an dumque?

* an accenderetur?

* an pallio?

DE S. DOMNINO CONFESSORE
APUD TIFERNUM TIBERINUM IN UMBRIA.

SYLLOGE.
Sancti cultus, fuga Perusiam, in patriam reditus & vita solitaria.

Domninus conf. apud Tifernum Tiberinum in Umbria (S.)

Sub initium seculi VII.

Tifernum aliud Tiberinum, aliud Metaurense olim dictum fuit, quod illud Tiberi, hoc Metauro flumini adjacebat. [Sancti cultus;] Tiberinum ad Appennini radices situm fuit, Umbriæque adscriptum a Ptolemæo & Plinio: medio circiter seculo VI a Totila, Gothorum rege, eversum, ac dein instauratum, mutato antiquo nomine, Civitas Castelli nuncupari est cœptum. Mutati nominis causam hanc tradidit Arnulfus, Aretinus diaconus, seculi XI scriptor, in Vita S. Floridi, Tifernatis episcopi, quem die XIII Novembris Tifernates colunt: Deinde vero, inquit, ex ruinis eversæ dudum civitatis in modum castri parvum reædificarunt oppidulum. Quod pro sui exiguitate a nonnullis Castellum est nominatum, quod nomen sibi usque hodie permanet. Tertio fere a civitate Tiferno milliari vicus est, quem Robiano incolæ vocant; vitam hic solitariam aliquamdiu duxit terminavitque S. Domninus confessor, ac cultu sacro potissimum gaudet: isthic enim non modo sacræ ejus conservantur honoranturque exuviæ, sed suo etiam nomini dicatum habet templum, pie invisi jam dudum a frequenti fidelium multitudine solitum: ritu duplici ad nonam Octobris colitur, qua Tifernatium diœcesis patet. Reliquias ejus Alexander Filodorus, Tifernas episcopus, anno 1543 die XXVIII Octobris Robiani inspexit ac sub altari reclusit, ut refert Angelus Conti ex confecta ea de re episcopi charta. Nonnullas ex ejus reliquiis PP. Dominicani Tifernates, ut idem Contius scribit in Opere suo de Sanctis Tifernatibus pag. 155, nescio, an a præfato Filidoro, familiæ S. Dominici alumno, acceperunt.

[2] [gestaque ex recentioribus,] Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ex ecclesiæ Tifernensis monumentis S. Domnino elogium adornavit hujusmodi: Domninus vir simplex post excessum S. Amantii presbyteri intra montes & sylvas Tifernatis territorii in loco, qui Robianum dicitur, vitam pomis agrestibus & herbarum radicibus diu ignotus solitariam duxit; donec a rusticis, qui in eum locum ad colligendas glandes venerunt, detectus est. Multis autem in dies ad eum visendum confluentibus, eos maximopere rogabat, ne se suamque solitudinem sua visitatione turbarent, se inde recessurum minatus. Cum vero plures ibi annos in ea vitæ austeritate, in orationibus, jejuniis, piis meditationibus egisset, VII Idus Octobris migravit ad Christum, ibidem sepultus. Ubi ecclesia suo nomini exstructa, dicataque est. Eadem ecclesiæ Tifernensis monumenta laudant Angelus Conti & Jacobillus, qui S. Domnini Vitam Italico sermone scripserunt. At vetustatis non admodum magnæ ea esse, ex Contio liquet; quo teste, Vitæ SS. Floridi, Illuminati & Donnini a se exaratæ, seu ex picturis, quæ in choro canonicorum Tifernatium visuntur, seu ex Officiis eorum majori ex parte depromptæ sunt: picturæ vero &, quæ laudat, Officia seculo demum XVI, Tifernatem ecclesiam moderante Filidoro, confecta fuere, illæ quidem anno 1543, quo, ut dictum supra, S. Domnini reliquias Robiani Filidorus inspexit: hæc vero triennio post, seu anno 1546. Longe quidem his antiquior est Arnulphus, Aretinus diaconus, qui in Vita S. Floridi, quam Theobaldo, Tifernatium versus seculi XI finem episcopo, inscripsit, nonnulla ad S. Domninum, S. Florido, ut scribit, familiarem, spectantia memorat; sed & ipse, seculis ut minimum quatuor S. Domnino posterior, is cuiquam non videbitur esse, cui certa undequaque fides constet: sed quid illi de S. Domnino?

[3] Totila, factus sub annum 541 Gothorum rex, [qui eum ob Totilæ furorem Perusiam fugisse.] cum huc illuc per Italiam arma moveret, sui undequaque timorem diffudit; quo factum est, ut, qui in minoribus oppidis morarentur, ad tutiora munitioraque loca confugerent: in his fuere S. Floridus tum diaconus, S. Amantius presbyter & S. Domninus, qui, relicto Tiferno, patria, ut volunt, sua, ad S. Herculanum, Perusinum episcopum, profugi, salutem suam Perusiæ quæsiverunt. Dehinc vero, inquit Arnulphus, diaconus Aretinus, dum Totila, Gothorum rex, plurimas Italiæ civitates captas barbarica feritate ferro igneque vastaret, omnibus Tiphertinis civibus, qui imminentem Gothorum gladium evadere potuerunt, huc illucque confugientibus, Floridus diaconus cum Amantio religioso presbytero atque Domnino simplicis innocentiæ probitate prædito Perusiam petens venit ad virum reverentissimum Herculanum, ejusdem urbis episcopum, a quo gloriosissime exceptus & aliquamdiu cum eo commoratus &c. Perusia anno Christi 547, belli Gothici decimo tertio, Totilæ cessit, qui S. Herculanum, Perusinum episcopum, de quo actum est tom. 1 Martii pagg. 47 & seqq., obtruncari jussit; sancti Martyris corpus juxta civitatis muros primum sepultum fuit; &, revocatis quadragesimo a capta Perusia die, qui diffugerant, civibus, in S. Petri ecclesiam multo cum honore translatum; quo demum tempore S. Floridus cum sociis SS. Amantio & Domnino Tifernum rediit. Reversus ergo, inquit Arnulphus, cum supradictis sanctissimis viris B. Floridus &c. Verum ex jam relatis pleraque nullo antiquo satis, ut pro certis habeantur, monumento nituntur. Meminit quidem Gregorius Magnus lib. 3 Dialogorum cap. 13 obsessæ captæque a Gothis Perusiæ, meminit Herculani, Floridi & Amantii; sed aut hos, aut S. Domninum Perusiæ, cum eam Gothi obsidebant, fuisse versatos, nusquam indicat: sic tamen Floridum de se ipso loquentem inducit, ut se ab Herculano enutritum dicat: id itaque de Florido paulo verisimilius credi potest, quam de S. Amantio aut S. Domnino. De S. Amantio vide dicta tom. VII Septembris pag. 275. Quod autem ad S. Domninum pertinet, si is vel sub annum 541 virilem, quod S. Floridi Officium anno 1654 Romæ editum, S. Domninum, ubi de S. Floridi cum SS. Amantio & Domnino Perusiam discessu sermo est, virum optimum appellans, insinuat; vel sub annum 547, quod laudatus mox Arnulfus innuit, ætatem attigerat, atque ex hac vita, ut Jacobillus ait, migravit anno 610; annis circiter centum vixisse dicendus est, quod, etsi fidem non superet, fortassis tamen a vero alienum est.

[4] [dein autem solitariam vitam egisse,] Non multo post suum in patriam reditum, Robianum secessit, vitam solitariam deinceps acturus, ut Angelus Conti & Jacobillus scribunt: verum, quod illi non multo post ejus in patriam reditum contigisse aiunt, id Arnulfus post SS. Floridi & Amantii obitum differt; cum autem SS. Floridus & Amantius circa annum 600 verosimilius obierint, si Arnulfo, his multo antiquiori, fides habenda sit, inter S. Domnini Perusia in patriam reditum, ejusdemque in solitudinem secessum, medium circiter seculum intercessisse, necesse est. En Arnulfi verba, quibus, quod modo dixi, non solum affirmat, sed reliquum etiam S. Domnini vivendi cursum ac rationem explicat: Non longo vero post excessum B. Floridi tempore S. presbyter Amantius & ipse expleto vitæ suæ decursu hominem exuit, atque Præsulem sequens cælica regna petivit, corpusque ipsius cum grandi honore in eadem ecclesia, qua præsulis, est sepultum. Domninus autem homo simplicis naturæ & innocentis vitæ post decessum S. Amantii despiciens frequentiam populi in montuosis silvis inter lustra ferarum elegit solus agere vitam heremiticam in loco, quem Robianum nominant; ubi cum aliquamdiu pomis & herbarum vixisset radicibus, a rusticis, qui ad colligendas glandes illuc venerant, inventus, cognitioni populi est redditus. Cum autem plures ad eum concurrerent, rogavit eos, ne se tam crebra visitatione infestarent. Alioquin ipse inde discederet. Quod si aliquid charitatis sibi impartiri vellent, parvum tugurium inibi sibi ædificarent, ubi Sabbato per unum vel duos viros sibi congrua victualia ministrarent, qui omnia juxta ejus voluntatem fecerunt. Cum autem ibi per aliquot annos perseverasset in jejuniis & orationibus & ipse feliciter migravit ad Dominum, sepultusque est in eodem loco, ibique postea venerabilis est in honorem ipsius constructa ecclesia, in qua usque hodie recolitur digna & celebratur honorificentia.

[5] [ac læsis a rabidis animalibus patrocinari scribunt.] Miraculis claruisse, dum in terris ageret, S. Domninum, nuspiam lego: at ægrum quemdam pauperem, invocata ejus ope, convaluisse, cum ei solverentur exsequiæ, scribit Angelus Conti: habent vero maxime sibi propitium, quos animalia rabida momorderunt; servaturque in dicata ejus nomini ecclesia calix, e quo vinum hauriunt, qui sibi a rabie timent. Eo usum fuisse ferunt S. Domninum, cum Deo litaret. Sunt tamen, qui, eum sacerdotem fuisse, non putent, etsi in sua ecclesia vestibus sacerdotalibus indutus, & calicem manu tenens depingatur. Imagines illæ haud admodum, ut dictum supra est, antiquæ sunt: unde in illis S. Domnini sacerdotio suffragantibus parum præsidii est. Res mihi apparet admodum dubia: certe Arnulfus, diaconus Aretinus, nihil uspiam affert, unde ejus sacerdotium colligas, nedum des utcumque evictum.

DE S. ARNOALDO EP. CONF. METIS IN BELGICA I.

Sub initium seculi VII.

SYLLOGE.
Breve S. Arnoaldi elogium, tempus sedis utcumque determinatum, & cultus sacer.

Arnoaldus episc. conf. Metis in Belgica I (S.)

AUCTORE J. B.

Sanctum hunc Metensem Episcopum ad hunc diem Saussayus in Martyrologio Gallicano, ut alios recentiores martyrologos missos faciam, [S. Arnoaldi, cujus hic elogium datur,] hujusmodi celebrat encomio: Metis S. Arnoaldi episcopi & confessoris, qui nepos Aigulfi regiæ stirpis germinis, Dagobertique regis præceptor: non sanguinis nexu, vel regalis benevolentiæ favore, sed meritis præcellentibus vitæ & doctrinæ, nobilis illius sedis post ipsum Aigulfum factus episcopus, susceptam animarum curam omni vigilantia pastorali exercuit: præsulatuque diutino laudabiliter exacto, in Dei & hominum benedictione vitam absolvit innocentia, castitate, justitia ac pietate conspicuam. Tametsi vero hac die stamen mortalitatis abruperit: non hodie tamen merita ejus recolit ecclesia Metensis, sed die decimo septimo Aprilis, quo ipsum una cum S. Villico, sedis ejusdem episcopo, religiose colit. Quæ de regio Aigulfi seu Agiulfi sanguine hic adstruit Saussayus, ex Paulo Warnefrido hausta videntur, qui tamen regio illum genere natum fuisse non tam affirmate pronuntiat: vicesimus ac sextus (episcopus Metensis) Agiulphus, inquit Paulus, qui fertur patre ex nobili senatorum familia ortus, ex Clodovæi, regis Francorum, filia procreatus. De stirpis Carolo-vingicæ progenitoribus anceps & prolixa disputatio est inter eruditos, de quorum opinandi varietate vide dicta tom. 4 Julii in Commentario prævio ad Vitam S. Arnulphi, episcopi Metensis § 2, pag. 425 & seq. Arnoaldum vero Agiulfi fuisse nepotem, ait quidem Paulus diaconus, sed non tam ex certis hujus rei documentis, quam e quorumdam sua & Caroli Magni ætate viventium opinione, non æque omnibus probata. Parum illi S. Arnoaldum fuisse notum, colligi potest vel ex sola, qua de S. Arnoaldo ejusque successore Pappolo agens, utitur loquendi brevitate: Post ipsum, pergit ille, exstitit nepos istius (Agiulphi) nomine Arnoaldus, quem secutus est Pappolus. Post hos ad regimen ecclesiæ beatissimus Arnulphus ascitus est &c. Unde autem hauserit Saussayus, S. Arnoaldum Dagoberti regis præceptorem fuisse, fateor, me non habere exploratum.

[2] Hunc S. Arnoaldum, Metensem episcopum, non confundendum cum Arnoaldo, [a S. Arnulfi patre distincti decessor Agiulfus] qui etiam Boggis & Bugisus dictus reperitur, S. Arnulfi Metensis episcopi patre, recte docet Meurissius lib. 2 de Episcopis Metensibus pag. 94; nam Arnoaldus, S. Arnulphi pater, uti ex monumento antiquo Glanderiensis monasterii narrat, in eodem monasterio, uxore consentiente, vitam cælibem egit, ac sepultus est: addit dein ex Martyrologio S. Naboris, Arnoaldum, S. Arnulphi patrem, Christo sub mundano dignitatis habitu illic non solum militasse, sed & ejus corpus ad suam usque ætatem fuisse servatum: contra autem S. Arnoaldum, Metensem episcopum, prope Sarripontem in ecclesia sui nominis, olim collegiata, post ad Lutheranorum manus devoluta, fuisse sepultum. Ecclesiam porro illam ab ipsomet S. Arnoaldo fuisse fundatam, tradunt Historiæ Metensis, anno 1769 Metis excusæ, auctores Benedictini pag. 333, citantque Chartam Adventii, episcopi Metensis, anno 857 datam. Tempus determinare, quo Metis sederit, difficile. Inter annum 610 & 612 ordinatum fuisse S. Arnulphum, dictum est in Commentario ad Vitam ejus prævio, paulo ante laudato. Pappolo alii plures, alii paucos sedis annos assignant. S. Arnoaldus annis 8 Metensem sedem occupasse dicitur in illius episcoporum chronico tom. 2 Spicilegii Dacheriani pag. 226. Neque, quo anno Aigulfus, S. Arnoaldi decessor, obierit, inter auctores convenit. Mihi quidem Agiulfus seu Aigulfus ad annum 601 vitam protraxisse videtur. Cur vero ita sentiam, accipe.

[3] [usque ad annum 601,] Gregorius Papa Augustino, Anglorum episcopo, teste Beda Historiæ Ecclesiasticæ gentis Anglorum lib. 1, cap. 29, in subsidium misit Mellitum aliosque aliquot Verbi divini ministros. Addidit & ad Augustinum litteras, quibus ei se pallium donare significabat. Factum id est, ut ex ipsismet litteris patet, Mauritii Tiberii Augusti anno XIX, Indictione IV, mense Junio, id est, anno 601. Alteræ item exstant ejusdem Gregorii litteræ, apud Operum ejus editores Benedictinos tom. 2, lib. XI Epistolarum col. 1114 & seq. inter eas, quæ Indictione IV datæ sunt, quibus is Pontifex Mellitum suo jussu in Angliam missum, variis Galliæ episcopis, ac nominatim Aigulfo Metensi commendat. Iisdem itaque anno & occasione datæ ad Augustinum videntur ambæ, nec Aigulfi mortis fama, cum posteriores Pontifex scripsit, Romam erat allata. Non omnes quidem codices litterarum Gregorii ad Galliæ episcopos scriptarum eamdem epigraphen exhibent; sed antiquiores emendatioresque Mss. codices passim, ut aiunt Gregorii editores mox laudati, sic habent: Gregorius Mennæ Telonæ, Sereno Massiliæ, Lupo Cabilloni, Aigulfo Mettis, Simplicio Parisiis, Melantio Rotomo & Licinio episcopis Francorum a paribus. Cointius Lupum Cabilonensem, & Melantium Rothomagensem ante Indictionem IV seu annum 601 ex hac vita excessisse contendit: sed, quod quidem ad Lupum attinet, perperam, ut notant Benedictini editores, Gratum Lupo præmisit. Quod autem ad Melantium Rothomagensem attinet, hunc S. Prætextato anno 586 violenta nece e vivis erepto successisse, sedemque Rotomagensem annis duodecim ex Orderico Vitali occupasse contendit, ac proinde ad 601 vitam non produxisse Melantium.

[4] S. Prætextato Melantium quidem Fredegundis regina substituit, [quidquid Cointius] teste Gregorio lib. 8 Historiæ Francorum ad annum XI Childeberti regis, Christi vero 586; sed id ab illa statim post S. Prætextati necem præstitum fuisse non dicit: immo vero post occisum, Fredegunde instigante, Prætextatum, Leudovaldus Bajocassinus episcopus Rotomagensis ecclesiæ aliquamdiu curam gessit. Posthæc, inquit Gregorius cap. 31, Leudovaldus episcopus epistolas per omnes sacerdotes direxit, & accepto consilio ecclesias Rothomagenses clausit, ut in his populus solemnia divina non spectaret, donec indagatione communi reperiretur hujus auctor sceleris. Magnos ea cædes motus excitavit, ejusque particeps Melantius habebatur: Fredegundis autem invidiam criminis, quibus poterat modis, conabatur effugere: vero itaque non absimile est Melantii in sedem, quam aliquando, Prætextato exsule, occuparat, Rotomagensem restitutionem, dum motus illi nonnihil deferbuissent, a Fredegunde fuisse dilatam. At hi anno Childeberti regis decimo tertio, Christi 588, quo Guntramnus Franciæ rex, ut Gregorius lib. 9 cap. 20 scribit, concilium celebrari ea vel maxime causa voluit, ut inquireretur, cur Prætextatus episcopus gladio fuerit interemptus, nondum deferbuerant. Si vero anno 588 aut seq. Melantius Rotomagensem sedem denuo adierit, quod non omnino vero est absimile, quid impedit, quo minus ad annum 601 vitam protraxerit?

[5] Ad Ordericum Vitalem, qui annos tantum duodecim Melantio, [dicat,] postquam sedi Rotomagensi restitutus est, tribuit, respondent laudati Operum S. Gregorii editores, eum in annis Melantii & successoris Hildulfi forte deceptum corruptumve fuisse, ut in Petro, aiunt, Victricio, Silvestro, Gildardo, Flavio, Evodio ipsum aut errasse aut vitiatum fuisse ostendit D. Franciscus de la Pommeraïe in Rotomagensium archiepiscoporum Historia. Ordericus seculo duodecimo fuit, habuitque sibi prælucentia Rotomagensis cleri quædam carmina, in quibus ille ecclesiam Rotomagensem annis non bis sex, sed multis rexisse legitur, quos ille mera ductus fortasse conjectura ad duodecim contraxit. Quod si Melantii, ejusque successorum annos cum anno ordinationis S. Audoëni conciliare cupias, non erit id admodum difficile. Si enim S. Audoënum anno 640 in episcopum Rotomagensem ordinatum statuas, Hildulfo, Melantii successori annos 28 cum Orderico tribue, ab anno 602 numerandos: Romano autem, Audoëni decessori annos circiter 9 cum auctore Chronici Rotomagensis apud Labbeum tom. 1 Bibl. Mss. pag. 365; ita ad annum 638 pertingens: quod superest temporis a mense Novembri, quo S. Romanum Ordericus defunctum scribit, prædicationi S. Audoëni jam quidem electi, sed nondum ordinati adscribe, incidesque in annum 640. Sin autem in annum 646 S. Audoëni ordinationem conjectam malis, annos 28 Hildulfi ab anno 602 numera; finientur hi anno 630. Adjice annos S. Romani 13 cum Orderico, ab anno 631 numerandos, hi ad annum 644 mensemque Novembrem extendentur; si denique his addideris annum 1 & menses aliquot, qui inter S. Audoëni electionem ordinationemque intercesserint, ad 646 æque, ac priori via ad annum 640, pertinges.

[6] [Arnoaldus vero usque ad annum 609] Cum itaque nihil obstare videatur, quo minus ad Aigulfum S. Arnoaldi decessorem anno 601 litteras Gregorius Papa dederit; neque diu possit ab eodem anno, nisi Pappolus e Metensium præsulum numero excludatur, episcopatus S. Arnoaldi initium removeri, ea mihi tamquam probabilior arridet sententia, qua S. Arnoaldus eodem anno 601 Metensem episcopum suscepisse, ac tenuisse usque ad annum 609 statuitur; cum sedisse legatur in Catalogo Episcoporum Metensium apud Calmetum Historiæ Lotharingicæ, anno 1728 editæ, tom. 1 inter ejusdem Historiæ monumenta col. 81 relato, annos octo & mensem unum; Aigulfus vero in Catalogo metrico eorumdem episcoporum, tempore Caroli Magni scripto, col. seq. X Calendas Septembris diem suum obiisse tradatur. Neque ab ea me sententia deterret S. Arnulphi genealogia apud Dominicium inter monumenta pag. 5 & seq. relata, Pipini regis tempore, ut quidem præ se fert, scripta, in qua Arnoaldus vici Arisidiensis, ecclesiæ Metensi a Theodeberto collati, confirmationem accepisse dicitur a Clotario II, qui anno tantum 614 Austrasios moderari cœpit. Cum enim Pappolus, Arnulfi decessor, ut auctor Vitæ S. Clodulfi sec. 2 Bened. pag. 1044 diserte habet, sub Theodeberto obierit, non Arnoaldus, sed Arnulfus eo loco memorandus fuerat. Exstat etiam apud Meurissium lib. 2 de episcopis Metensibus pag. 97 & seq. Charta fundationis Romarici-montis data quarto nonas Martii anno ab Incarnatione Domini DCXX, cui testes Arnoaldus episcopus Metensis, Dodo episcopus Tullensis, Paulus episcopus Viridunensis & Arnulfus… Dux Austriæ Mosellanæ subscribuntur. At ea ætate in Galliis nondum acta publica annis Dominicæ Incarnationis signabantur, & ex § III Commentarii ad S. Arnulphi Acta prævio tom. IV Julii, S. Arnulfum eo anno Metensem fuisse episcopum, ac proin non episcopum, sed Austriæ Mosellanæ ducem perperam hic appellari, abunde liquet. Contra S. Paulus Virdunensis episcopus, ut ex ejus biographo colligi facile potest, Dagoberti, qui anno 620 nondum Austrasiæ rex erat, jussu episcopus factus, eo anno tamquam episcopus donationi isti interesse non potuit. Plura hic congerere non est necesse, ut instrumentum fictitium ostendatur.

[7] [mensemque Octobrem vixisse videtur.] Si qua fides sit episcoporum Metensium Chronico, a Dacherio edito, dies IX Octobris S. Arnoaldo in terris supremus fuit: at Cointius in Annalibus ad annum 607, num. 19 eum XVII Aprilis obiisse scribit: Martyrologium Metense quidem ad illum diem ita habet: Metis depositio sanctorum confessorum pariterque pontificum Villici atque Arnoaldi. Villicus quidem eo die obiisse notatur apud Dominicium in Indice episcoporum Metensium; at non Arnoaldus, cujus illic dies obitus prætermissus est. Idem Martyrologium ad diem XI Maii ita habet: Quinto Idus Maii Metis depositio sanctorum confessorum pariterque pontificum Ruffi & Agatimbri, quorum ille VI Idus Novembris, hic autem IV Idus Maii in laudato mox Indice obiisse signatur. Quamquam igitur SS. Villici & Arnoaldi ad eumdem diem depositio junctim signetur, consequens inde non fit, utrumque eodem die ex hac vita migrasse, nec ulla recedendi ab auctore Chronici Metensis, obitum S. Arnoaldi die IX Octobris illigante, necessitas est; quamdiu altero illum die obiisse, aliunde non constat. Cultus sacer S. Arnoaldo impensus ex ecclesia ejus nomini sacra, de qua num. 2, & ex Martyrologio Metensi mox laudato potissimum repetendus est.

DE S. GISLENO CONFESSORE URSIDONGI, NUNC GISLENOPOLI, IN HANNONIA.

Anno circiter DCLXXXI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Gislenus conf. Ursidongi, nunc Gislenopoli, in Hannonia (S.)

AUCTORE J. G.

§ I Vitæ Scriptores; horum ætas & auctoritas.

Inter complures Sanctos, qui septimo æræ Christianæ seculo hodierni Belgii tractum insignem, seu advenæ, [S. Gisleni, cui multum debet Hannonia,] seu indigenæ, suis virtutibus rebusque præclare gestis quam plurimum illustrarunt, non infimum certe locum tenet S. Gislenus, alias quoque Ghislenus, Guislenus, & Gislanus dictus, qui & perpetuam in Belgio memoriam nactus est cultumque ecclesiasticum præsertim in Hannoniæ comitatu haud sane vulgarem. Huic piissimo advenæ sua. Gislenopolis primordia, incrementa atque decora omnia accepta refert. Fuerat ante dumosus locus vepribusque obsitus, nomine Ursidongus, nunc comitatus Hannoniæ oppidum est, a provinciæ metropoli binis ferme milliaribus Belgicis distans, non ita spatiosum quidem, ast satis nobile, & votivarum peregrinationum frequentia in primis celebratum. Nec parum sane eidem Sancto debet, tum ipsamet, comitatus Hannoniæ metropolis, aliquando Castri-locus, nunc Montes-Hannoniæ vocitata, tum Melbodium oppidum, vernacule Maubeuge appellatum; ut quæ ad eam amplitudinem, qua hodieque conspiciuntur, potissimum excreverint erectis per SS. Waldetrudem & Aldegundem hortatore Gisleno nobilissimis cœnobiis, quemadmodum ex hujus Commentarii decursu ipsisque Sancti Actis infra edendis manifestius patebit.

[2] Haud dubium profecto est, quin Gislenus, utpote & miræ sanctitatis vir, [Vitam anonymus saltem suppar;] & duorum, de quibus infra sermo erit, Sanctorum magister vel solis hisce nominibus peramplam scribendæ Historiæ materiam suis Synchronis dederit: imo vero non defuisse, saltem inter suppares, qui isthoc labore de posteris bene mereri cupierint, sat liquido inde elicitur, quod paulo post Normannorum anno 881 per hodiernam Hannoniam excursiones ac subsecutos adversus casus, nonnullæ, quæ rerum a Sancto gestarum testes essent, antiquissimæ chartulæ inventæ fuerint, at temporum injuria ita male affectæ, ut earumdem rerum non exiguam partem, quam olim expresserant, legentium oculis subtraherent, eaque dumtaxat dilucide indicarent, ex quibus cognosci posset, quantum assiduus fuerit (Gislenus) orationi, vigiliis sacris intentus, parcimonia conspicuus, paupertatis veritate contentus, egenis dilectus, & cunctis Dei virtutibus refertus, uti anonymus S. Gisleni biographus mox memorandus num. 15 Vitæ totidem verbis affirmat.

[3] Hic ergo, ut ab injuria oblivionis Gislenum assereret ac fugitiva de eo documenta ad se retraheret, [item alter anonymus sub sec. IX finem] id sibi negotii sumpsit, ut illa saltem Sancti gesta, quæ ex chartulis illis antiquissimis necdum evanuerant, eaque itidem, quæ communis fama suo ferebat seculo, in unam congereret lucubrationem, quam S. Gisleni Vitam inscriberet. At quonam tempore id ab eo præstitum statuemus? Si Mabillonium, qui Vitam illam observationibus notisque illustravit, primo loquentem audiamus, anonymus Vitæ S. Gisleni auctor ineunte seculo X vixisse videtur, uti seculo Benedictino secundo pag. 788 scribit; si vero paulo post eumdem consulamus Mabillonium, retrahendus erit anonymus ad medium seculum nonum; hoc enim judice idem ipse Secundus auctor vixit paullo post Carolum Magnum & Ludovicum Augustum, quorum nempe ille anno 814, hic anno 840 mortuus est. Ita vir eruditus; cui ego lubens sane consentio, si scriptorem nostrum anonymum paulo post Carolum Magnum & Ludovicum Augustum mundo quidem editum fuisse, sed tantum circa seculi decimi exordium Vitam illam adornasse, uno illo eodemque verbo vixit significare hic præter morem suum voluerit.

[4] [vel X initium,] Etenim, cum anonymus ille non modo de Halydgario, Cameracensi episcopo, anno 831 defuncto, veluti ex antiqua fama sub Gislenianæ Vitæ finem loquatur, sed & disertis verbis illic asserat, S. Gisleni reliquias eodem loco, quo Halydgarii tempore conditæ fuerant, dein quievisse multis annis, nimirum propter paganorum, seu Normannorum, sub seculi noni exitum Hannoniam depopulantium, frequentiam & seniorum segnitiem, & quidem quousque locus rediit in eremi vastitatem; consectarium omnino ex hisce ejus verbis fit, ut certe non ante fatalem Hannoniæ anno 881 Normannorum expeditionem, imo fors non ante annum 898, quo Hannonia universa, uti Egidius de Boussu in sua Montium Hannoniæ Historia pag. 27 notat, variis bellis cladibusque exhausta jacuit, suam illam de S. Gisleno lucubrationem citatus anonymus concinnarit. Neque tamen diu post huic Operi manum admovisse, vel hinc conjicio, quod ante annum 907, seu ante conscripta ab Hucbaldo, Elnonensi monacho, S. Aldegundis Acta jam tum evulgata esset quædam S. Gisleni Vita, quam ipse apud nos tom. 2 Januarii pag. 1045 num. 25 laudat, & his quidem verbis: Post hæc autem, ut in Vita B. Gisleni plenius invenitur, &c.

[5] [ab Hucbaldo laudatus, scripsit] Hanc autem non fuisse primævam illam, vel a Synchrono vel a suppari auctore compositam, tametsi dubitent pag. 218 tom. 6 Historiæ Litterariæ Franciæ eruditi auctores, idcirco mihi in animum induco, quod elucubraturus Sancti nostri Vitam anonymus non ad memoratas Chartulas magna ex parte obliteratas, aut lectu perdifficiles, nedum ad populorum rumorem recurrisset, si, quo tempore manum operi admovebat, primæva S. Gisleni Vita, aut alia quævis antiqua satisque absoluta, Normannico furori temporumve injuriis superstes exstitisset. At enim, inquies, Vitam S. Gisleni qualemcumque ab Hildegario, Meldensi episcopo ante annum 870 defuncto, citatam laudatamque fuisse, atque adeo saltem viginti quatuor annis ante seculi noni exitum passim fuisse notam, laudati scriptores tom. 6 Historiæ Litterariæ Franciæ pag. 86 & 87 confidenter adstruunt. Ita res habet; at viros eruditos fefellit Chilleni & Gisleni nominum affinitas; cumque haud dubie tum Cameracense Chronicon, quod pagg. 242 & 262 Sanctos illos distinguit, tum Seculum Benedictinum secundum pagg. 599, 616, 619 & 790 non satis attente consuluerint, factum est, ut, quæ de S. Chilleni seu Chiliani, Scotticæ gentis viri, & S. Fiacrio sanguine conjuncti Vita ab Hildegario in S. Faronis Actis citato seculo secundo pag. 617 conscripta exstabant, Sancti nostri Vitæ inscienter affinxerint.

[6] Itaque, perpensis omnibus, hæc mihi sedet sententia, [partim e fama, partim e vetustis chartulis:] præter antiquissimas Chartulas supra memoratas, nullam, quæ labente seculo nono vetustior esset, exstitisse Gisleni Vitam; eam autem, quæ anonymum nostrum auctorem habet, partim ex laudatis monumentis antiquissimis, partim ex communi fama seu vulgari traditione, medio illo tempore, quod inter annum 898 & 907 effluxit, fuisse adornatam. Atque hinc quilibet æquæ criticæ peritus actutum perspiciet, hanc S. Gisleni Vitam, suo inferius loco edendam, utut binis & ultra seculis post ejus obitum composita fuerit, non tamen ex omni parte indignam fide esse; sed neque ex adverso tanta ubique auctoritate eam pollere, judicabit, quin justis de causis vel quandoque ei contraire vel ab ea recedere omnino licitum putet. Ceterum num anonymus ille Gisleniani Cœnobii monachus fuerit, qualis Historiæ Litterariæ Franciæ laudatis auctoribus fuisse videtur, an contra e Clericorum numero, qui Cellensem, seu, uti prius vocabatur, Ursidonganum locum post Normannicam procellam aliquamdiu tenuerunt, definire ego non ausim, cum se auctor ille eatenus non prodat. Malim tamen opinari, Gisleniani monachi, qui, cum pessum iisse abbatiam suam videret, Lucubratione sua S. Gisleni memoriæ apud posteros prospectum voluerit, fœtum fuisse: si enim e canonicorum seu clericorum, qui circa seculi noni decimique confinia post monachos Cellam occupavere, numero aliquem ea Vita habuisset auctorem, censeasne clericum, cui Cellensium cura inter annos 925 & 929 commissa erat, locum, quo S. Gisleni exuviæ servabantur, quamquam in illa Vita num. 16 diserte notatum, aliosque cum ipso plane ignoraturos, imo nec fidem, S. Gisleni reliquias eo loci latere affirmantibus, habituros fuisse, quod tamen de illis Inventionis corporis S. Gisleni auctor, de quo mox, num. 3 prodit? Nullam itaque hujus Vitæ notitiam habuisse videntur hi clerici; atque adeo nec ab horum quopiam eam fuisse confectam, sed alibi servatam non absimile vero est. Ut ut sit, sufficit, fuisse virum satis probum ac sincerum, ut ab eo Fulbertus, teste Chronico Cameracensi lib. 1, cap. 77, doctor clarissimus, mutuari veritus non sit, quæcumque in Vita S. Autberti, a se jussu Gerardi I, Cameracensis seculo XI episcopi, conscripta, de S. Gisleno memoriæ prodidit.

[7] Anonymum illum alius eodem seculo necdum media sui parte provecto subsecutus est anonymus, isque Gisleniani Cœnobii, per S. Gerardum abbatem Broniensem, [hunc subsecuti sunt anonymus tertius, S. Gerardi discipulus, sec. X,] anno circiter 933, uti tom. 2 Octobris pag. 253 & seqq. videre est, reformari cœpti, alumnus ac monachus. Auctor hic, uti lucubrationis ejus titulus in Ms. codice Gisleniano præ se fert, sub obedientia sancti patris Gerardi restitutoris ejusdem nempe monasterii militans, Homiliam scripsit de actibus & prædicatione SS. patris & fundatoris… Ghysleni, eamque, uti ipsa Homiliæ verba indicant, pronunciavit ipsomet sancti patris … Ghysleni festivitatis die, eo nimirum tempore, quo primum post Normannicam tempestatem inchoatamque dein cænobii reformationem ad celebrandum S. Gisleni festum & ad hoc, uti loquitur, celebre spectaculum ingens populi frequentia accurrere cœpit. Certe compositam pronunciatamque illam fuisse Homiliam ante lamentabile excidium, seu Gislenianæ domus, quod anno Christi 938 mense Augusto contigit, incendium, ex eo etiam satis certum apparet, quod nullam in Homilia sua novæ hujus calamitatis mentionem fecerit, quodque solummodo in posteriori sua lucubratione, cui titulus est, inventio & miracula sancti patris Ghysleni, Gislenianæ domus incendium ac subsecutam mox contractæ mulieris, se sociisque fimul mirantibus sanationem enarrarit. Atque hæc de scriptoris hujus ætate jam dicta sufficiant, ut, quam opusculo de Miraculis S. Gisleni, a nobis describendo, mereatur fidem, ex ipsa rerum, quas refert, epocha dijudicare lector queat.

[8] [seculo XI Rainerus,] Gislenianum hunc anonymum alius excepit scriptor, nomine Rainerus, de cujus ætate, professione, ipsoque Opere nonnulla hic disputare visum est. Ac primo quidem, quantum ex Fragmento Mss. Annalium cœnobii Gisleniani, mihi ad paucos dies commodato, intelligere quivi, auctor Matriculæ Gislenianæ Ms., ab Annalium illorum auctore, R. D. Petro Baudry, citatus, Rainerum istum, seu Rounerum, uti ipse vocat, S. Gerardi, Broniensis primum ac dein Cellensis cœnobii abbatis, discipulum fuisse, contendit. Verum quo minus assentiar scriptori Matriculæ, in primis obstat, quod, si Rainerus S. Gerardi, anno 959 in Broniensi monasterio defuncti, aliquando discipulus fuisset, consectarium omnino esset, ut, cum post annum 1040 Vitam S. Gisleni exararit, septuaginta & septem minimum annis in Gisleniano cœnobio monachus fuerit, ac centenarius lucubrationi suæ insudarit; quod sine ipsius Raineri aut alterius antiqui scriptoris testimonio nemo crediturus est. Neque tamen, contra ac laudatorum Annalium auctor in eodem Fragmento insinuat, e monachorum numero, nedum Gislenianorum, excludi Rainerus potest; quippe qui se Rathbodi abbatis, cui Vitam & Miracula S. Gisleni inscripsit, minimum subditorum vocat, ac modo authoritate obedientiæ, modo Rathbodi Jussu imperioque, modo præceptis majorum Ordinis, ad hoc scribendum Opus impulsum fuisse, in suo Prologo aperte profitetur. Dicere autem, Rathbodum illum non fuisse Gislenianum abbatem, quem Gallia Christiana aucta tom. 3 col. 92 memorat, sed contra Blandiniensem in Flandria abbatem, nomine Rotboldum, de quo Gallia Christiana aucta tom. 5, col. 195 agit, nescio, an non hariolari sit.

[9] [monachus] Difficultatem tamen aliquam facessit quod in nostro Gisleniani codicis Ms. Apographo legitur, nimirum precatu domini abbatis Simonis a Rathbodo abbate demandatam Rainero fuisse hanc scribendi provinciam. Si enim Simon iste Gislenianus abbas sit, nec diversus ab eo, de quo Seculo secundo Benedictino pag. 799 mentio fit, quo pacto is, utpote ab anno 1015 vita functus, Rathbodum, anno tantum 1040 Cellensi seu Gislenianæ abbatiæ præfectum, istiusmodi rem postulare potuit? Contra vero, si Simon ille Gislenianus abbas non sit, quidni & Rainerus alterius, quam Cellensis cœnobii, monachus fuerit? Respondeo, nihil in eo piaculi nec absurdi esse, ut Simon, a Rainero memoratus, Gislenianus ille abbas statuatur, qui anno 1015 defunctus est. Etsi enim, teste Chronico Cameracensi lib. 3, cap. 20, seculariter vivendo res ecclesiæ Cellensis distraxerit, ac sub vitæ finem ad summam pauperiem Gislenianam abbatiam deduxerit, potuit sane, vel facti pænitens vel humanis ductus commodis non voce tantum, sed & publico ac perenni scripto Gislenianos omnes, qui secum erant, eorumque futuros successores enixissime precari, ut ex iis aliquis S. Gisleni Vitam luculentiori, quam antiqua erat, sermone una cum ejusdem Miraculis in lucem emitteret; potuitque adeo ita factum esse, ut viginti quinque annis post Rathbodus abbas, habita æquissimæ illius precationis ratione, Vitam S. Gisleni, qualem Simon expetierat, conscribi jusserit.

[10] At demus tantisper, Simonem abbatem, a Rainero memoratum, [Cellensis,] non Gisleniani, sed Gerardimontani huic satis vicini cœnobii anno 1040 antistitem fuisse, cujus nempe tom. 5 Galliæ Christianæ auctæ col. 44 mentio fit; non hinc tamen consequens erit, ut Rainerus quoque alterius, quam Gisleniani monasterii, alumnus fuerit, ut contra vel in hac ipsa hypothesi multo fiat verisimilius, Rathbodum, Gislenianum abbatem, non alteri, quam uni e suis, ut qui documenta vetera, &, cum res ferret, ipsos miraculorum testes consulere perquam commode posset, conscribendæ S. Gisleni Vitæ ac Miraculorum Historiæ negotium demandasse, quo sic Simonem Gerardimontanum facta petiti copia non sibi tantum, sed & monachis suis arctius obstringeret, ac denique quo tutius Gisleniani sui cœnobii utilitati & augendæ in Sanctum venerationi hocce pacto subserviret. Maneat itaque, quod Mabillonius Sec. 2 Benedict. pag. 788 in suis Observationibus Præviis asseruerat, quodque certeroqui jam nunc a me dicta satis evincunt, Rainerum fuisse Cellensem seu Gislenianum monachum, novamque lucubrationem una cum Libro Miraculorum jussu Rathbodi abbatis sui, anno, uti Vinchantius in Annalibus Hannoniæ pag. 128 aliique tradunt, 1042 defuncti, uno fere ante ejus mortem anno fuisse aggressum. Et de hac quoque S. Gisleni Vita arbitror egisse Cameracensis Chronici auctorem, dum libro 2, cap. 40 de Sancto nostro, quem Gislanum vocat, deque aliqua ejus Vita, quæ suo tempore, seu medio circiter seculo undecimo, adornabatur, ita scribit: Qui (Sanctus noster) quantus vel qualis vixerit, liber, qui de Vita ipsius COMPONITUR, largius edixerit; nec enim seculo illo aliam præter Rainerianam hanc compositam fuisse, uspiam legimus, aut gravis aliqua ratio nos credere jubet.

[11] Nunc quanti valoris ponderisve Raineri Opus sit, [non malæ fidei scriptor,] dispiciamus. Subsidia, imo & monumenta, quibus ad concinnandam, uti Simon abbas precatus fuerat, S. Gisleni Vitam omnino opus erat, non pauca sibi defuisse, testatur conqueriturque ipsemet in suo Prologo Rainerus; ut proin nemini mirum videri debeat, nonnulla, ac vel plura, uti ipsemet ait, quæ suo opusculo inesse debuissent in eo tamen desiderari. Addit tamen, qualiscumque sua sit lucubratio, malæ tamen fidei argui non posse, ac nihil prorsus, ne ceteroqui, ut ait, deprehenderetur falsarius, in eam se intulisse, nisi quod persedula investigatione in chartulis atque membranis memoriæ proditum invenerat, exceptis tamen rebus admodum paucis, qualis est narratio de pisce quodam, qui, dum S. Amandus ad Elnonenses suos proficisceretur, coram S. Gisleno e fluvio prosiluit, quam Historiam ex Simone abbate se didicisse, affirmat. Hinc de bona Raineri fide dubitandum minime est. Verum, cum Chartulæ atque membranæ illæ haud dubie non aliæ fuerint, quam eæ ipsæ, quæ binis anonymis num. 3 & 7 memoratis præluxerunt, imo fors non aliæ, quam ipsæmet horum lucubrationes, non majoris certe meriti Raineriana S. Gisleni Vita est, quam utriusque anonymi citata lucubratio; ac proin compositam a Rainero Vitam denuo typis committendam non censui, priorem illam, quæ isthac antiquior est, recudere contentus. Quod vero ad Rainerianum Miraculorum S. Gisleni Librum attinet, quorum nempe partem longe maximam ex anonymo S. Gerardi Broniensis discipulo, num. 7 laudato, auctor hic deprompsit, variisque subinde adjunctis ex antiquarum, ut credere licet, chartularum fide exornavit, hunc ego vel idcirco edendum ex integro, non censui, quod tum præmissus ei quasi Prologi vice moralis sermo, tum prolixæ, quæ miraculorum narrationem excipiunt, observationes ethicæ ad institutum nostrum minime faciant.

[12] [aliique sec. XII] Præter jam memoratos biographos, tres alios nactus deinde est S. Gislenus, de quibus pauca indicasse sufficiet. Et primus quidem ex his fuit poëta quidam, ipso Mabillonio judice, ignotus & rudis. Is, professione monachus, prælato suo, cujus nomen ab elemento O inchoatur, Opus suum hisce verbis inscripsit: Præceptori O particulariter prælato W monachus particularis & infimus, quod valet in muneribus &c. Itaque, cum prælatus ille, uti in Elencho abbatum Gislenianorum tom. 3 Galliæ Christianæ auctæ a col. 93 videre est, alius non fuerit, quam vel Odwinus I, qui annis duodecim cœnobio præfuit annoque 1093 defunctus est, vel potius Oduinus II, seu Odoinus, qui anno 1120 Gislenianum sodalitium in sui monasterii basilica instituit, ac pie, uti vixerat, anno 1142 obdormivit in Domino; consectarium omnino fit, poëtam illum seculo XII antiquiorem non esse, ac proin nec tantæ auctoritatis esse posse, ut ob solum ipsius testimonium S. Gislenus, quod hic in antecessum dicere liceat, Atheniensem cathedram aliquando tenuisse credatur. Hunc post annum 1154 & ante annum 1170 alius subsecutus est biographus, nimirum Philippus Harvengius, ab Eleëmosyna dictus, & cœnobii Bonæ-Spei in Cameracensi diœcesi abbas, vir pius & eruditus, qui Gislenianorum precibus, prout in suo Prologo innuit, exoratus, sancti Confessoris laudes soluto stilo scribere aggressus est, iisdem illis, uti videtur, documentis usus, de quibus actum supra est. Non tamen, quod hic pariter prænotasse juverit, S. Gislenum Atheniensem archiepiscopum facere ausus, nec poëtæ illius auctoritate motus fuit.

[13] [& XIV.] Tertius denique ex biographis superiori num. indicatis anonymus quidam poëta, seu potius poëtaster est, qui, uti ex Gisleniani codicis Ms. characteribus laudatus D. Baudry existimavit, sub seculi quarti decimi initium scripsit, & S. Gisleni gesta ac miracula quædam singulari metro, seu ad singula hemistichia Leonino alternatim rhythmo complexus est. Ut, quanti valeat auctor ille, continuo patescat, satis erit insulsi Operis ejus exordium legisse. Sic habet:

Supplex oro VENI me Kyri sancte juVARE,
Vitam GISLENI propono metrifiCARE.
Gislenus NATUS fuit olim sanguine GRÆCO
Atticus & DE QUO sum quid narrare paRATUS
Gislenus RECTUS primo census retroJECIT,
Ut sit diLECTUS illi, qui singula FECIT. &c.

Notandum autem de hoc scriptore est, eum, tametsi semel Gislenum vocet Antistitem Christi, non magis tamen, quam Harvengium, vel verbo uno de episcopatu ejus Atheniensi meminisse, dum nempe Sancti ex Græcia in Italiam iter enarrat. Ceterum, cum recensitæ jam nunc utriusque poëtæ & Philippi Harvengii lucubrationes vix quidquam contineant, quod ab anonymo seculi decimi aut a Rainero in libro Miraculorum dictum non sit, visum est, ne unam quidem hic recudere, sed illa dumtaxat ex iis testimonia recitare, quæ dicendis disputandisve lucem aliquam afferre queant. De auctoribus, qui hocce vel superiori seculo de S. Gisleno scripserunt, nihil attinet hic disserere. Quapropter ad ea, quæ ad S. Gislenum propius spectant, transeo.

§ II. Sancti patria, literarum ac philosophiæ studia Athenis peracta, vita monastica sub Regula S. Basilii, sacerdotium, peregrinatio ac commoratio Romana ejusque adjuncta discutiuntur.

[Sanctus Athenis natus, sed origine Francus aut Belga,] Tametsi Gisleni seu Ghysleni nomen Græcam originem neutiquam sapiat, ac potius ab una ex his vocibus Gisel, Gisle, Ghysel, Ghyselen, quæ apud priscos Francos Belgasque obsidem, testem ac vadem sonabant, deductum esse Latinaque veste dein donatum videatur; nihilominus tamen in Attica Græciæ provincia Sanctum nostrum & natum & enutritum fuisse, antiqua tenuit tenetque hodie communis in Belgio fama non uno veterum scriptorum confirmata testimonio. Quid? Quod ipsemet Gislenus, uti supra laudati anonymus antiquior & Fulbertus scribunt, sese Athenis, quæ nobilissima Atticæ urbs erat, ortum ac Christi baptismate renatum, coram S. Autberto, Cameracensi episcopo, apertissime professus fuerit. Itaque, si hæc Gisleni verba anonymus antiquior ac Fulberti dux ex memoratis supra antiquis chartulis, ut mihi quidem videtur, re ipsa hauserit, oportet profecto, ut post suum in Belgicam adventum Sanctus noster Græcanicum nomen in Belgicum converterit, vel, si id minus arridet, necesse fit, ut loco quidem natali Atheniensis exstiterit, at paterna origine extraneus, a qua proin inusitatum Græcis nomen sortitus sit. Et vero cum ante seculi sexti exitum a Francorum regibus plus semel in Græciam missi sint legati, quemadmodum apud Gregorium Turonensem in Historia Francorum & in Præfatione Ruinartii num. 60 videre est, haud abhorret a vero, virum aliquem nobilem, gente Francum aut Belgam, legatos illos fuisse comitatum, qui dein Athenis ducta uxore sedem fixerit, natoque ex ea filio Gisleni seu Ghysleni nomen indiderit, quod paternam sapiebat originem. Utut hæc se habeant, nihil sane admodum obstat, quo minus hisce Sancti biographis, eum Athenis natum educatumque asserentibus, adjungatur fides.

[15] [studiisque liberalibus] In eadem quoque urbe literarum studiis Gislenum incubuisse, consentiunt laudati jam mox auctores ceterique omnes ejus biographi, hoc tamen capite inter se discrepantes, quod anonymus antiquior ac Rainerus, Athenas tunc quoque liberalium artium, philosophiæ atque eloquentiæ studiis mirifice floruisse, ac Sanctum illic affatim, perfecte pleneque his imbutum fuisse, scribant; cum ex adverso Fulbertus, doctor clarissimus, omissa scholarum Atheniensium tam honorifica commendatione, eum ibidem studiis litteralibus propemodum exercitatum, dumtaxat referat. Atque ea quidem in re Fulberto potius, quam anonymo, Rainero ceterisque standum videtur, non solum, quia, quanto est Fulbertus in laudando parcior, tanto verior haberi potest, sed præsertim idcirco, quod jam ab ineunte seculo quinto philosophiæ studia humaniorque literatura Athenis concidissent, asserente id Synesio, Cyrenæo postea episcopo, in sua ad fratrem Epistola, quæ in editione Parisiensi anni 1605 centesima trigesima sexta est, ubi in hunc modum ex Turnebii versione ipse loquitur oculatus testis: Nihil habent nunc Athenæ præclarum, præterquam inclyta & celebria locorum nomina. Et post nonnulla eodem spectantia ita pergit: Olim quidem (Athenæ) erant urbs ac domicilium sapientum, nunc autem celebrant eas apiarii &c. Et, quamquam Anastasius, Græcorum imperator, uti Baronius in Annalibus Ecclesiasticis ad annum Christi 518, num. 17 memorat, Athenarum revocare academias studuerit, ac Proclus quidam Lycius Philosophicæ scholæ Athenis præfuerit, non tamen Athenienses scholæ aut eodem seculo sexto, aut sequenti, quo Gislenus eas frequentarit, ad insignem aliquam, nedum ad pristinam, amplitudinem ac gloriam evectæ fuerunt, uti ex Cedreno in Historiarum Compendio pag. 550 & ex Thomassino, qui Cedrenum laudat, parte 2 Veteris & Novæ Ecclesiæ Disciplinæ lib. 1, cap. 100, num. 4 satis eruitur.

[16] [imbutus,] Licet autem, ut jam modo dictum est, temporibus illis politioris literaturæ ac philosophiæ studia Athenis multum inclinata essent, ac forsitan vix non concidissent; non tamen censendus propterea est Fulbertus rem vero majorem retulisse, dum Gislenum Athenis literalibus studiis propemodum fuisse exercitatum, seu magnum satis literaturæ politioris ac philosophiæ usum consecutum fuisse, scribit. Potuit enim Gislenus, & credi merito potest, innata sibi sagacitate & indefessa diligentia magistrorum vere insignium defectum utcumque saltem, imo & fructu non mediocri supplere assiduis, ut Rainerus tradit, Deum orando precibus, ut in se veniret (ejusdem Raineri verba sunt) Altissimi Spiritus, qui eum liberaret a cunctis erroribus, & faceret incedere per justitiæ gressus. Atque hinc quoque videri mirum non debet, Gislenum non sic secularibus studiis se irretiri passum fuisse, quin ad altiora & Christiano homine magis digna conscenderet, seque educandum traderet sacræ Scripturæ magistris, prout anonymus antiquior, infra edendus, num. 2 affirmat.

[17] Tam bonis igitur enutritus auspiciis, ad monasticam vitam totum animum Gislenus contulit, [dein vero Basilianus] seque monachis, qui Regulæ S. Basilii Magni addicti erant, socium adjunxit. Ita enim vetustior anonymus num. 3 de eo loquitur: His ergo auspiciis a puero in robur virile sublimatus dignum duxit, haud fore satis Deo gratum, si se spontanea cordis voluntate, seu pro mero suo arbitrio, ac nullius ductu, in Omnipotentis obsequio constringeret, æquius esse, subdi majorum institutis, non abs re persuasum sibi habens. Quapropter, uti idem auctor mox subdit, cœnobium intrans monachorum regulariter, S. Basilii formam servavit fortiter. Anonymo consentit Rainerus, dum de monasterio actaque illic a Gisleno vita in hunc modum scribit; Ubi secundum Regulam beati Basilii aliquanto tempore degens vigili ingenio explorabat, quæ erant optima, atque in canistro mentis recondens quæque dulcia, omnibus fratribus erat salutis norma, præbens cunctis dulcia colloquia ac totius bonitatis exempla, in fide videlicet firma, in charitate non ficta, in dilectione fraterna, in humilitate sibi semper hospita, in obedientia jucunda, in larga benevolentia, in jejuniorum ac vigiliarum instantia.

[18] His quoque consonat laudatus Bonæ-Spei abbas, [monachus,] de regulari claustro, in quo Sanctus noster monachum induit, deque Basilianorum vivendi norma ita loquens: Illic quippe sancti Basilii Regula tenebatur, juxta cujus decretum a Sanctis, qui convenerant, vivebatur, quorum majores tam formam, quam doctrinam studebant minoribus impertire, minores majorum doctrinis & jussionibus obedire, omnes invicem honore debito prævenire, & sic velut certatim supremi gratiam Judicis invenire. Quorum conversationem beatus Gislenus quo diligentius introspexit, quo eam Deo placitam de die in diem amplius intellexit, eo cuncta, quæ foris reliquerat, perfectius vilipendit, & ad imitandum eos vigilanti studio devotius se extendit. Quos cum imitari conversatione devota niteretur, & sentiens de se humilia, inferior sibi ceteris videretur, illi eum præcipue laudibus attollebant, & apud se digno judicio illius merita præferebant. Erat enim inter illos velut servus omnium humilis & abjectus, parcus verbo, amator silentii, mira vigilantia circumspectus, deditus lectioni, orationi vacans, devotione continua sic affectus, ut tam Deo, quam proximo, virtutum merito sit * acceptus. Neque vero seu huic Philippi abbatis, seu aliorum jam recitatæ narrationi adimere fidem potest altissimum Fulberti de Basiliano S. Gisleni monachatu silentium, quandoquidem auctor hic non S. Gisleni gesta omnia, sed S. Autberti, Cameracensis episcopi Sancto nostro coævi, Vitam ex instituto scripsit, ac proin ea dumtaxat de Gisleno commemorare debuit, quæ cum rebus a S. Autberto gestis connexa utcumque erant, quas inter Basilianus ejus monachatus recenseri nequit.

[19] De Sancti nostri presbyteratu in Græcia suscepto, [ac presbyter factus,] tametsi nihilo magis Fulbertus meminit, idem esto judicium, quandoquidem anonymus antiquior ceterique omnes ejus biographi, illum ad ecclesiasticos Ordines promotum & sacerdotii dignitate ornatum illic fuisse, diserte affirmant. Anonymum nostrum ita num. 4 loquentem audi: Justitiæ ergo nectare redimitus venerabilis Gislenus ad Ordines Ecclesiasticos est promotus. Sacerdos itaque factus &c. Audi & pro reliquis Philippum abbatem cap. 2: Processu temporis, cum nulli jam dubia ejus sanctitas haberetur, gradatim ad Ordines ecclesiasticos promovetur, &, post ministerium acolythi & subdiaconi, dignitate Levitica venustatur, & ad cumulum dignitatis, honore tandem sacerdocii sublimatur, nimirum priusquam, uti anonymus vetustior & Philippus abbas referunt, ex Græcia Romam proficisci statuisset. Ex his porro biographorum testimoniis simulque ex concilii Quinisexti canone decimo quarto sat prope eruitur Gisleni ætas, qua, ut mox fusius dicetur, relicta Græcia, Romam primum, dein Belgium petiit. Quippe, cum synodus illa, prout apud Labbeum tom. 6 Conciliorum col. 1189 videre est, ex sanctorum divinorumque Patrum canone neminem, etsi sit homo admodum dignus, ante triginta annos ordinandum esse presbyterum, edicat; haud dubie Sanctus noster ex recepto tunc apud Græcos more non ante ætatis suæ annum trigesimum ad presbyteratus Ordinem evectus fuit; ac proin, cum non prius profectus Romam sit, quam consecratus esset sacerdos, consectarium sane fit, ut, si vel primo secundove post susceptum presbyteratum anno e Græcia in Italiam profectus sit, trigesimum saltem primum secundumve ætatis suæ annum attigerit, cum ex Italia in Belgium venit.

[20] [Romam] Sed enim cujus rei gratia quove impulsu profectus e Græcia Romam sit, modo inquiramus. Si vetustiorem anonymum audiamus, eum ad iter illud instituendum non modo impulit singularis, quo flagrabat, Dei ac Sanctorum amor, sed & ingens desiderium, ut in via virtutis priorum justorum instrueretur exemplis; ac denique permovit exemplum sanctissimi Christi martyris Dionysii, qui olim, ut ipse quidem anonymus vult, Athenis egressus fuerat Romam negotio visendorum Principum Apostolorum Petri & Pauli, qui jam martyrisati cælos ascenderant. Ergo istius Dei testis animatus exemplo (verba rursus anonymi sunt) & abbatis monasterii & omnium fratrum hortatu benigno egressus e loco (sui nempe monasterii) petiit Romam precum gratia. Ita ille; verum enimvero vehementer fallor, nisi anonymus adscriptum Gisleno imitandi S. Dionysii propositum ex opinione quadam præjudicata, de qua videsis supra pag. 718 & seqq., minime vero ex antiquissimis chartulis suis hauserit. Etenim, cum ne unus quidem probatæ fidei auctor, aut documentum ullum ante medium seculum octavum assignari queat, quo S. Dionysius Areopagita Athenis Romam migrasse asseratur; nequiit profecto anonymus noster ex monumentis antiquissimis discere, quod S. Gisleno tribuit, imitandi S. Dionysii propositum.

[21] [petit angelicæ visione monitus,] Absit tamen, ut propterea ipsammet Gisleni e Græcia ad Apostolorum limina profectionem, aliaque ab hoc diversa incitamenta, quæ anonymus ille memoravit, rejicienda esse, contendam. Cum enim, uti apud citatum Thomassinum tom. 2, pag. 690 patescet, certe a seculo Christi sexto, quo, teste Ennodio in Libello apologetico pro synodo, col. mihi 987 Apostolorum monumenta ex omnibus orbis cardinibus devotos jam tum attrahebant, usque ad seculum saltem nonum, cujusvis generis ac conditionis homines ob easdem similesve causas frequentissime Romam profecti sint; nihil sane obest, quo minus anonymi nostri narratio, si adjunctum unum, de quo superiori numero egi, excipias, ex documentis fide dignis vereque antiquis desumpta esse censeatur. Et ejusdem quoque sententiæ fuisse videntur Fulbertus doctor ac duo S. Gisleni biographi Rainerus & Philippus abbas, dum illaudatum quidem tacitumque prætermiserunt, quod anonymus Gisleno attribuit, imitandi S. Dionysii propositum, ipsam autem Sancti nostri peregrinationem Romanam ejusque causas enarrandas susceperunt. Sed num has inter reponi etiam potest cælestis aliqua visio, qua Sanctus noster Athenis excitus fuerit? Dubitandi de ea visione nonnihil loci dat vetustioris anonymi, Fulberti ac Philippi abbatis silentium; verum cum Homiliæ, ante annum 939 pronunciatæ, auctor ex manifestæ, quæ sibi præluxerat, relationis testimonio asseveret, Gislenum angelica solatum admonitione peregrinas aggressum esse terras, cumque & ipse Cameracensis Chronici auctor, vir certe, uti supra pag. 301 ostendi, accuratus & eruditus, Gislenum angelica visione monitum, ab Athenis digressum fuisse, lib. 2, cap. 40, confidenter narret; nihil causæ video, cur asserta ab hisce auctoribus angelica visio pro indubie fictitia haberi debeat, utut eam Rainerus, nescio, quo duce, nonnihil ultra veri speciem exornarit.

[22] Cautior tamen hac in re fuit Philippus abbas, [occultove Dei imperio;] dum loco visionis angelicæ, quæ sibi, haud dubie ob defectum scriptorum æqualium, historice certa non videbatur, occultum divini Numinis imperium, seu divinam inspirationem inter peregrinationis illius causas recensuit. Ejus idcirco verba, magna saltem ex parte, recitare visum est, quod apud nonnullos majorem, quam ceterorum biographorum narratio, tametsi certo falsa dici non possit, inventura sint fidem. Sic igitur ille: promotus autem (ut jam supra num. 19 de S. Gisleno dictum est) ad Ordines, ad majora quoque ardet virtutum fastigia promoveri, &, quidquid ei obstare creditur, a se penitus removeri *; &, ut Sancto illi Abrahæ (de quo vide dicta pag. 606 & seqq.) conformis habeatur, devoto desiderio ejus fidem, ejus obedientiam amplexatur… Non instar instabilium, impetu animi repentino, non levitatis flatu, non suo ductus spiritu, sed divino, seponens claustrale, quo gaudebat, silentium, … affectat vigilare & labore atteri peregrino. Ille enim occulto eum imperio perurgebat, qui de ipso & per ipsum operari maxima disponebat, qui accensum religionis lumen jam volebat sub modio non celari, sed impositum candelabro longe lateque pluribus propalari. Petita igitur benedictione a patre, qui monasterio præsidebat, & a conventu sacro, qui Deo illic regulariter serviebat, illi quidem de futura tanti fratris absentia affectu tenero doluerunt, sed divinæ dispositioni humana pertinacia resistere noluerunt. Tandem in osculo sancto eodem abbate & fratribus salutatis, propositum Gislenus aggreditur, æstuans desiderio sanctitatis, & primo Romam devotione humili perrexit ire, volens sanctis Apostolis non tam muneribus, quam precum obsequiis deservire. Hactenus Philippus abbas.

[23] Nunc, quanto tempore Sanctus noster Romæ egerit, [ubi aliquantum moratus,] nec non quid ei divinitus ibidem acciderit, ex biographis ejus inquiramus. Si vetustior anonymus pag. 790 Seculi 2 Benedictini iterum audiatur, Gislenus Romæ in Dei precibus ac Sanctorum locis diutissime immoratus est, ac tunc demum admonitus voce divina fuit, quo intra Gallias veniens pagum quæreret Haynau (nunc Comitatus Hannoniæ vocatur) & in eo oratorium ædificaret; contra vero, si Fulberto doctori præbeamus aures, Gislenus non diutissime, uti citato supra loco loquitur, sed aliquantulum temporis dumtaxat lustrandis orationis causa Apostolorum oratoriis explevit, tuncque divinæ jussionis voce admonitus fuit, ut Occiduos Galliarum fines peteret, atque inde in pagum Haynau penetraret, congruum illic suæ habitationis locum quæsiturus. Ast utri narrationi, quantum ad Romanæ commorationis spatium, habenda erit fides? Equidem, spectata solummodo anonymi nostri ætate, illius magis, quam Fulberti verbis standum foret; verum, cum non levis sit suspicandi ratio, in antiquioribus Mss. codicibus non τὸ diutissime, sed τὸ devotissime exaratum fuisse, ac librarii cujusdam oscitantia postremam vocem in primam ei admodum affinem fuisse transmutatam; cumque insuper tota Gislenianæ Vitæ series diutissimam Gisleni in urbe Roma mansionem non patiatur; Fulberti potius, quam descriptis ex citato Seculo Benedictino anonymi verbis adhærendum esse mihi videtur, ac vel propterea etiam, quod neque Homiliæ supra laudatæ auctor, neque Rainerus, neque ceteri biographi, quibus tamen anonymi vetustioris lucubratio præluxit, Gislenum Romæ diutissime versatum fuisse, uspiam indicarint, id alioqui haud dubie facturi, si in antiquis codicibus τὸ diutissime, non autem τὸ devotissime exaratum invenissent.

[24] [revelatione divina in Gallias mittitur.] Ceterum in eo omnes consentiunt biographi, qui quidem de monitione divina Gisleno Romæ facta meminerunt, fuisse eam cælesti visioni seu revelationi divinæ conjunctam, non vero mere internam exstitisse inspirationem, qualis passim divino munere hominibus piis concedi assolet. Et vetustior quidem anonymus id non obscure significat, dum S. Gislenum etiam divina voce admonitum scribit, ut Deo ibidem (id est, in oratorio in pago Haynau) serviens vitæ suæ metam præstolaretur, mox hæc subdens: Tali visione gestiens (sanctus Gislenus) aggreditur iter, Galliarum petens provinciarum, haud impar illi summo Patriarchæ (S. Abrahæ) cui dictum est, Veteri Scriptura testante: “Exi de terra tua & de cognatione tua, & veni in locum, quem monstravero tibi.” Consonat & Fulbertus Doctor, dum illum testatur, non vigilantem, sed resolutum in somnum nocte quadam divinæ jussionis voce admonitum, ut Occiduos Galliarum fines expeteret, pagumque Haynau penetrans congruum suæ habitationis locum quæreret, ubi oratorio constructo vocationis suæ tempus expectaret. Denique Philippus abbas, etsi inter peregrinationis e Græcia in Italiam causas occultum dumtaxat divini Numinis imperium recensuerit, biographis tamen, cælestem visionem seu revelationem divinam itineri Gallico præviam asserentibus satis aperte suffragatur, cum ita de S. Gisleno loquitur: Dum autem, quanta potest, devotione sanctos Apostolos veneratur, dum ab eis veniam vitamque suam dirigi, humiliter deprecatur, in secreto intelligentiæ (id est, in ecstasi, ni fallor) revelationis divinæ monitis edocetur, quod longe a Roma trans Alpes in Galliam graderetur, & in pago Hainonii … locum inhabitans, quem incolæ nominant Ursidongum, in eo domum orationis supra dictis Apostolis præpararet, ibique prædicationis verbo servos Dei ad vivendum regulariter congregaret. Hactenus ille, in hac certe re non indignus fide.

[Annotata]

* lege esset

* l. removere

§ III. Recentiorum, qua S. Gisleno Atheniensis archiepiscopatus adscribitur, confutatur opinio.

[Atheniensium archiepiscopum fuisse S. Gislenum,] Gislenum, monasticam prius vitam amplexum ac sacerdotio initiatum, e Græcia Romam, atque hinc in Belgium divino instinctu aliquando commeasse, communi satis consensu biographi ejus affirmant, iisque, quantum ad facti hujus substantiam attinet, antiqua receptaque traditio patrocinatur, uti ex Ottonis imperatoris diplomate, anno 965 Cellensibus seu Gislenianis monachis concesso, abunde liquet. In eo quippe imperator ille (adisis tomum 1 Operum diplomaticorum Miræi pag. 505) hunc in modum loquitur: Cum inquireremus eos, qui ad nostrum pertinent imperium, locorum status, qui dicati sunt Deo Sanctisque ipsius, pervenit ad notitiam nostram quidam venerabilis locus, olim ab incolis Ursidongus, nunc Cella vocatus: ad quem, sicut relatione fidelium nostrorum didicimus, de Athenis civitate Græcorum commeavit sanctus confessor Christi Gislanus, sacerdos. At multum abest, ut de sacerdotii gradu, quo S. Gislenus tunc insignitus fuerit, una eademque sit Scriptorum veterum assertio ac recentiorum sententia. Alii nempe, quibus & monumenta quædam seculo decimo posteriora savent, supremum sacerdotii gradum, seu episcopalem dignitatem, imo & nominatim Atheniensem sedem archiepiscopalem ei tribuunt; alii contra iique antiquiores, episcopalem ejus dignitatem cathedramque altissimo premunt silentio, vel si quando Antistitem vocent, ambiguo huic nomini, quod teste Cangio, non episcopis tantum, sed & abbatibus, prioribus ac parochis inditum olim fuit, nihil prorsus adjungunt, ex quo Gislenum episcopale potius, quam abbatis pedum gestasse, conficias. Ut controversiam hanc decidere eruditus lector per se ipse queat, præcipua, quæ, priori sententiæ patrocinantur, documenta testimoniaque in medium proferam, meas in hæc observationes mox subditurus.

[26] Qui S. Gislenum, priusquam Athenis Romam indeque in Gallias proficisceretur, [testantur quædam seculi XI,] episcopali dignitate insignitum & ad Cathedram Atheniensem evectum fuisse, propugnant, ii ad sententiæ suæ patrocinium primo adsciscunt erectum anno circiter 1090, eoque ipso loco, quo de terra S. Gisleni corpus elevatum fuerat, sepulchralem tumulum, utpote qui Sanctum nostrum veste ac pallio archiepiscopali indutum ac mitra item & cruce ornatum exhibuit, quod & hi, qui anno 1590 sub Joanne Hazart, Gisleniani cœnobii abbate, adscripti tumulo illi fuerunt, partim saltem testantur versus:

Præsul Athenarum tumulo requievit in isto
      Gislenus, veteri traditione patrum;
Quingentis structum certo quem constat ab annis
      In laudem Sancti perpetuumque decus.
Sed, dum squalleret tumuli locus, abbas Joannes
      Hazart eximius condecoravit eum.

Monumento huic addunt poëtæ cujusdam seculi XI & a nobis num. 12 memorati testimonium, hisce videlicet, utut tornatis sat male versibus conceptum:

Argolici summo defuncti nempe patrono,
Hinc spirante Deo plebs alma probabile voto
Consultum peragit, Gisleni dogmata poscit
Præsul ut ecclesiæ statuat sublimia quæque.
Abnegat & refugit: demum sub pondere sistit,
Suscipit effectum &c.

[27] [recentiorumque Seculorum monumenta, idque] Ad ejus causæ defensionem etiam faciunt bina e quibusdam authenticis anni 1174 chartis appensa sigilla, quibus hæc jam nunc sequens inscriptio S. Gislenus archiepiscopus compositissimis clarissimisque litteris exarata exstat, prout in apographo quodam Annalium Mss. cœnobii Gisleniani, ad paucas horas mihi commodato, memoriæ proditum inveni. Patrocinantur quoque Calendarium quoddam seculi XIV, aliudque, Missali cuipiam anni 1464 præfixum, quorum in citatis Annalibus Mss. mentio fit, nec non Breviarium Cameracense anno 1497 atque ejusdem diœcesis Missale anno 1527 typis excusa, quibus nimirum omnibus S. Gislenus, veluti episcopus, refertur, atque, ut talis, officio confessoris Pontificis colendus præscribitur. Consentiunt Bruxellensis codicis Usuardini scriptor, qui sub finem seculi XIV vel initium XV vixisse videtur, Molanus in Additionibus ad Usuardum, nec non Romani Martyrologii hodierni auctores, quorum huc spectantia verba recitasse juverit. Et primus quidem ex Martyrologis hisce ita habet: In comitatu Hannoniensi, depositio sancti Gisleni archiepiscopi & confessoris. Qui ab Athenis veniens in Hannonia monasterium Cellense construxit: Molanus autem ita refert: In pago Hainau … natale sancti Gisleni episcopi, confessoris, miræ sanctitatis viri, qui Atheniensium episcopus fuit, & pro Christo ipsum apicem terreni honoris relinquens pauper fieri voluit &c.; Hodierni denique Martyrologii Romani annuntiatio sic sonat: In Hannonia sancti Gisleni episcopi & Confessoris, qui, relicto episcopatu, monachi vitam in monasterio a se constructo exercens multis virtutibus claruit.

[28] [neoterici nonnulli adstruunt,] Denique, ut alii mittantur Scriptores neoterici, sententiæ huic mirifice suffragatur Philippus Brasseur in libello, cui hunc titulum fecit: Ursa S. Gisleni archiepiscopi Atheniensis & exinde abbatis in Cella Apostolorum, pag. 13, ae rursus in alio libello, quem Aquilam S. Gisleno ad Ursidungum præviam inscripsit, ubi pag. 14 ita de Sancto nostro canit:

Presbyter angelicam ducit sine crimine vitam.
Quolibet ipse die sacra munera libat ad aras,
Atque homines inter medius, mediusque Tonantem,
Vulneribus vinum, sanctumque infundit olivum.
His ita dum mediis hominum sibi captat amorem,
Conciliatque Deum, patriæ fit episcopus urbis
A clero electus, tandemque sacratur Athenis
Unanimi plebis voto clerique favore.
Sic plerique tenent, quamvis Raynerus id ipsum
Supprimat, & monachum tantummodo scribat ubique,
Interea res nota satis jam temporis usu,
Cognita picturis, firmataque teste Barone:
Scribit enim monachi vitam duxisse, relicto
Sedis episcopio, quid clarius? innuit ipsum
Pontificem, a multis versu conscripta Legenda,
Bullarumque liber, claustrique subinde sigillum
Pervetus, & veterum concors sententia patrum.
Ut res sese habeat, teneo, scriboque deinceps
Archiepiscopii titulum gessisse.

Huc usque laudatus auctor.

[29] Verumenimvero notandum sedulo hac in re est, [illis nixi, sed non sat antiquis:] ne unum quidem ex jam adductis monumentis testimoniisque esse, quod minus, quam quatuor seculis a temporibus S. Gisleni remotum sit. Ac proin, quandoquidem monumenta illa testimoniaque nihil ab ætate habent, quo rei assertæ fidem faciant; profecto episcopalem S. Gisleni dignitatem, utpote hisce dumtaxat nixam, quisquis criticæ artis vel prima elementa norit, non poterit non vocare in dubium. Neque vero, contra ac laudatus Brasseur adstruit, veterum concors sententia patrum vel antiqua satis receptaque traditio veterum instrumentorum defectum supplere, sicque adscriptam S. Gisleno episcopalem dignitatem stabilire utcumque potest. Nam primo quidem, sententiam illam ipsamque traditionis originem seculo undecimo antiquiorem esse, evinci prorsus nequit. Adhæc tantum abest, ut vel eodem illo seculo, vel binis saltem post seculis recepta passim ab omnibus fuerit hæc traditio, nedum concors de episcopali Gisleni dignitate antiquorum sententia viguerit; ut contra Philippus, Bonæ Spei abbas, & Poëta anonymus num. 13 laudatus, quorum alter post medium seculum duodecimum, alter sub decimi quarti initium Gisleni Vitam conscripsit, traditionem illam sententiamque, si superis placet, concordem, aperte repudiarint, aut certe omnino neglexerint, prout § 1, num. 12 & seq. in antecessum observatum fuit.

[30] Sed enim, quo manifestius liqueat, sententiam illam nec adeo antiquam, [oppositum e seculi X] quam quidem innuit laudatus Brasseur, sed nec passim, nedum ab omnibus, receptam fuisse, nonnulla vetustiorum testimonia audiamus. Antiquior anonymus noster, qui sub seculi decimi initium, ut supra docuimus, suam de Sancto nostro lucubrationem adornavit, referens capite 4 modum, quo S. Gislenus e Græcia Romam profectus est, eum, jam sacerdotem factum,.. abbatis monasterii, in quo nempe, uti cap. 3 loquitur, sese majorum institutis subdiderat, & omnium fratrum (monachorum scilicet Basilianorum) hortatu benigno egressum inde Romam esse scribit; quæ Philippus abbas multo clarius accuratiusque expositurus, verbis hisce, supra quidem transcriptis, ast hic nihilominus repetendis, enarrat: Petita igitur benedictione a patre, qui monasterio præsidebat, & a conventu sancto, qui Deo illic regulariter serviebat, illi quidem de futura tanti fratris (Gisleni) absentia affectu tenero doluerunt, sed divinæ dispositioni humana pertinacia resistere noluerunt. Tandem, in osculo sancto eodem abbate & fratribus salutatis, propositum Gislenus aggreditur æstuans desiderio sanctitatis, & primo Romam devotione humili perrexit ire. Non ergo scriptores isti S. Gislenum, priusquam e Græcia Romam commearet, archiepiscopum Atheniensem, sed monachum sacerdotem, & abbatis sui conventusque monastici potestati subjectum, crediderunt; atque adeo neque ineunte seculo decimo, ac ne quidem medio seculo duodecimo recepta ab omnibus fuit opinio illa, quæ Sanctum nostrum Atheniensem Antistitem facit, quæque proin omnino perperam a Philippo Brasseur veterum concors sententia patrum vocata fuit.

[31] [& quatuor] Ne porro ea de re cuiquam superesse dubium possit, en alia seculi decimi & quatuor subsequentium documenta, ex quibus, S. Gislenum pro episcopo tunc passim habitum non fuisse, actutum colligas. Hucbaldus monachus, qui sub annum 907 S. Aldegundis Vitam, tom. 2 Januarii a pag. 1040 editam, concinnavit, ac disertam de SS. Gisleno & Autberto mentionem cap. 2 facit, postremum hunc Sanctum diserte vocat Pontificem Atrebatensis & Cameracensis ecclesiæ, Gislenum vero non alio, quam venerabilis viri titulo donat. Quid ita, obsecro, nisi quod Gislenum sacerdotali dumtaxat seu inferioris ordinis presbyteratu, Autbertum vero episcopali seu supremi ordinis sacerdotio insignitum fuisse, compertum haberet? Accedit Homiliæ, in laudem Sancti nostri ante annum 939 compositæ, ipsoque festivitatis ejus die in sacra ejusdem æde pronunciatæ, auctor, qui, tametsi in Patroni sui laudes pro viribus excurrat, & quibuscumque titulis honorificis eum afficiat, (modo enim famulum Christi, modo virum sanctum, modo venerabilem eremitam & Deo dignum sacerdotem eum vocat) nuspiam tamen eum aut episcopi aut pontificis honore vel nomine afficit, id ceteroqui indubie facturus, si Sanctum suum, æque ac SS. Audoënum, Eligium, Arnulphum, Amandum & Autbertum, quos episcopos pontificesve compellare non negligit, ad cathedram episcopalem evectum aliquando fuisse, memoriæ proditum invenisset. Adhæc, si anno saltem 965 creditus fuisset S. Gislenus Atheniensem cathedram aliquando occupasse, non eum Otto imperator in cit. diplomate ex fidelium relatione tantummodo Confessorem Christi, sacerdotem & monachum, sed episcopum diserte vocasset, aut saltem peracti aliquando ab eo episcopalis muneris fecisset mentionem.

[32] [subsequentium] A seculi decimi ad undecimi, quo Fulbertus Doctor, Rainerus & Chronici Cameracensis auctor vixerunt, testimonia jam progredior. Et horum quidem primus, dum de S. Gisleni cum S. Autberto colloquio deque postulata ab illo perficiendæ cellæ potestate agit, rem gestam ita enarrat, ut Gislenum dignitate & sacerdotali ordine inferiorem Autberto fuisse, dubitare nequeas. Rainerus vero, præterquam quod in Vita S. Gisleni altissimum de episcopali dignitate, quam Sanctus aliquando adeptus fuisset, silentium servet, nonnulla suppeditat, ex quibus eum sacerdotio dumtaxat inferioris ordinis insignitum fuisse, perspicias. Quippe, ubi narrationem infra rejiciendam de Beato Viro ursam insequente instituit, meminit solum de sacris vestibus, unde (S. Gislenus) solitus erat Missas celebrare; ac paulo post eum coram B. Autberto ita loquentem inducit: Natione sum Græcus, dignitate Christianus, religione vero monachus atque sacerdotum minimus; & rursus, dum piscem e fluvio prosiluisse seque nil tale exspectantibus SS. Amando & Gisleno in escam obtulisse, narrat, episcopalem dignitatem S. Amando, sacerdotalem tantum S. Gisleno adscribit. Verba audi: Qua de causa inter sanctos viros pia oritur contentio, quia beatus Gislenus hoc Dei donum dabat meritis beati Amandi; sanctus vero Episcopus nihilominus pii Sacerdotis Gisleni precibus &c. Denique Cameracensis Chronici auctor, dum lib. 2 cap. 40 de S. Gisleno sermonem instituit, nihil prorsus subministrat, ex quo tunc temporis exortam fuisse memoratam de S. Gisleni episcopatu opinionem, eruere utcumque possis.

[33] Inter scriptores seculi duodecimi, qui de S. Gisleno meminisse noscuntur, [seculorum] solus est Poëta rudis num. 12 citatus, qui Sanctum nostrum Atheniensis ecclesiæ præsulem crediderit, dum ex adverso Philippus ab Eleëmosyna, Bonæ Spei abbas, uti num. 12 præmonui, ex antiquiorum sententia sacerdotem dumtaxat & monachum facit. Et huic quidem postremo auctori consonat laudatum in prædictis Annalibus Gislenianis Mss. instrumentum visitationis corporis S. Gisleni, anno 1180 factæ, in quo non episcopi, sed sacerdotis dignitas eidem adscribitur. Verba instrumenti hujus ita sonant: Translatum est in scriniis hujus conclavis corpus S. Gisleni sacerdotis. Hisce adstipulantur Officii ecclesiastici de S. Gisleno, non serius, quam duodecimo seculo conscripti, Fragmenta, in laudatis Annalibus Mss. memorata, nec non Calendaria aliquot seculo quarto decimo antiquiora, quibus Sanctus noster, non veluti episcopus, sed, ut merus confessor, referri solet. Præterea, quæ seculo XIII, anno videlicet 1260, sub Nicolao II Cameraci habita fuit synodus, teste eorumdem Annalium auctore ita ad rem nostram habet: Volumus, quod festum B. Gisleni confessoris sua die propria celebretur. Eccur, quæso, confessorem pontificem non vocasset synodus illa, si Sanctum nostrum pro episcopo agnovisset? Postremo, uti ex citato Annalium Gislenianorum apographo didici, exstant hodieque in Gisleniana abbatia mille circiter authenticæ syngraphæ, quibus sese pii homines ab anno 970 usque ad seculi decimi quinti exitum S. Gisleni famulatui addixerunt, in quibus tamen nuspiam episcopi, sed confessoris dumtaxat apparet titulus; quarum formulam unam pro omnibus habe: Accessi ad altare sancti Gisleni confessoris; trado me cum posteritate mea beato confessori Gisleno.

[34] Cum itaque, uti ex jam dictis liquet, opinio illa, [documentis] quæ S. Gislenum episcopum, imo & Atheniensem metropolitam, facit, nec satis antiqua, nec seculo decimo ac quatuor subsequentibus ab omnibus recepta, imo contra a plerisque iisque antiquioribus ac melioris notæ biographis neglecta fuerit atque contempta; vix dubitem, quin eruditus quilibet in oppositam iturus ultro sit sententiam, eam scilicet, quæ Sanctum nostrum, cum e Græcia Romam, petita abbatis sui facultate ac benedictione, proficisceretur, inferioris tantummodo ordinis presbyterum ac monachum exstitisse, ac vel propterea jure meritissimo in Atheniensium episcoporum Catalogo, quem videsis tom. 2 Orientis Christiani col 171, prætermissum fuisse, affirmat. At, inquies, si hæc ita se re vera habeant, qui fieri sine mendacio aut dolo malo potuit, ut Gisleniani eum archiepiscopali habitu indutum in sepulchrali tumulo repræsentari sub annum 1090 curarint, ac recitatam num. 26 inscriptionem deinde admiserint adhibuerintque? Ad quæ pro responso sit, nihil prorsus causæ esse, cur ea in re Gislenianorum bona fides habeatur suspecta, quandoquidem ex hujusmodi dolo malo mendaciove nihil omnino commodi aut emolumenti, at contra detrimenti ac scandali plurimum timendum ipsis fuisset. Arbitror proinde, Gislenianos seculi XI religiosos, cum S. Gislenum plus semel ab anonymo antiquiore Dei Antistitem vocatum fuisse nossent, deceptos ambigua Antistitis voce, nec satis expensa narratione anonymi, imo nec animadversa, qua scriptor ille locis iis utitur, prolepsi, sanctum suum Patronum credidisse episcopum, idque præpostere quidem ac sine fundamento satis solido, sed tamen innocue & fide perquam optima; quo factum est, ut cum illum nec Romæ, nec in Belgio ad episcopalem apicem evectum fuisse, scirent, Atheniensem propterea archiepiscopatum ei tribuendum esse, judicarint, eumque idcirco tum in sepulchrali tumulo, tum postea in cœnobii sui sigillo, picturis, statuisque archiepiscopali ornatu exhibendum curarint.

[35] [ostenditur.] Adhæc, cum presbyteris, qui nusquam consecrati fuissent episcopi, attamen episcopalia quædam munia, puta prædicationem euangelicam, presbyterorum institutionem, aliaque id genus obiissent, nonnumquam, ac præsertim in Belgio, episcopi nomen inditum olim fuerit, prout Mabillonius partim Seculo Benedictino tertio, parte 1, in Præfatione num. 33 & 37, ac parte 2 pag. 409 in Vitam S. Willehadi, Bremensis episcopi, observat, & partim Cangius in Lexico, verbo episcopi, ex eo docet; haud alienum a vero est, a nonnullis anno 1090 antiquioribus S. Gisleno, non secus ac S. Willehado, qui septem annis in eadem presbyter demoratus fuerat parochia, pari de causa episcopi nomen tributum fuisse, indeque ortum esse, ut Gisleniani ascetæ hujus nominis ad divini verbi prædicatores traducti usurpationem non satis compertam habentes, abbatiæ suæ conditorem stricti nominis episcopum fecerint, ac nominatim quidem Atheniensem sedem metropolitanam, cum aliam, quam ei adscriberent, non invenirent, ei tribuendam censuerint. Qua in re hallucinati quidem ipsi fuerunt, ast plane innocue; ut proin non minus ipsi, quam citati num. 27 Martyrologi ac Breviarii & Missalis Cameracensis auctores, aliique, qui eorum auctoritate & exemplo moti episcopalem dignitatem ei tribuerunt, omni fraudis suspicione jure merito exsolvendi sint.

§ IV. S. Gisleni in Belgium iter, ac gesta usque ad Cellensis ecclesiæ consecrationem, a SS. Autberto & Amando peractam, & pium ejus obitum.

[Sanctus,] Ostensum satis superque superiori paragrapho est, Gislenum Atheniensem cathedram, priusquam e Græcia discederet, numquam occupasse; ex quo, cum neque Romæ in sua illic commoratione, neque in Francia aut alia in regione, ad episcopalem dignitatem evectus esse legatur, consectarium omnino fit, ut, dum divinæ, quemadmodum § 3 dictum est, jussionis voce cœlestique instinctu Roma in Belgium advenit, inferioris ordinis dumtaxat sacerdos exstiterit. Nunc itineris ejus seriem variaque adventus ejus in Hannoniam adjuncta discutiamus. Ex biographis ejus antiquiorum anonymum primo loquentem sisto: Tali itaque visione (de qua vide dicta num. 24) gestiens aggreditur iter, … Galliam vero Franciæ penetrans cum duobus discipulis Lamberto & Bellirio, lustratis passim urbibus & regionibus pervenit tandem aliquando eximius pater Gislenus pagum Haynau: cujus quoque vicis cœnobiisque ex asse conspectis, audivit fama diffusa de B. præsule Amando multa & stupenda dicere. Proficiscens namque ad eum, simul colloquio se salutantes, denique de his, quæ Dei sunt, loquentes, venerabilis præses venerandum sinit abire Gislenum. Sic enim pervenit Dei antistes Gislenus ad locum, qui Castrilocus dicitur: ubi siquidem locum esse eæstimans, qui sibi divinitus fuerat dictus, cœpit totis viribus spinas ac tribulos & noxia quæque radicitus exstirpare, cupiens sibi cellulam construere, qua Deo ancillari posset.

[37] Quod de Lamberto & Bellerio, S. Gislenum Roma in Belgium comitatis, [Belgium cum sociis ingressus,] anonymus ait, Rainerus & Philippus Bonæ Spei abbas quoque affirmant. Romæne primum, an in Græcia eos sibi Gislenus adjunxerit, plane intactum reliquit anonymus: Rainerus autem, etsi haud omnino perspicue loquatur, sic tamen scribit, ut S. Gislenum e patria Romam abeuntem pariter fuisse secutos, censuisse videatur. Primum enim de S. Gisleno e patria Romam abeunte sic scribit: sicque sacerdotali, ut decebat, apparatu comitatus & de sui suorumque (comitum nempe) salute gratiæ Dei confisus susceptum nutu Dei iter attentavit. Dein vero de Gisleni in Belgium profectione hæc subdit: & ex comitum (quorum paulo ante transcriptis verbis, ut apparet, mentionem fecerat) turba tantum Lambertum & Bellirium secum retinens … Galliarum divertit confinia. Verum ea res, utpote unius Raineri, a S. Gisleni ætate nimium remoti, auctoritate subnixa, incerta apparet. Ut autem in Hannoniam S. Gislenus venit, ut quidem anonymus verbis supra citatis tradit, illius provinciæ non vicos modo, sed etiam cœnobia prius accurate studioseque lustravit, quam ad S. Amandum accederet; in Hannonia quidem tum temporis certe non multa erant monasteria: lustrarit adeo verosimiliter etiam, quæ in vicinis Hannoniæ provinciis exstabant; si tamen prius Hannoniam vidit, quam S. Amandum: Philippus equidem abbas Bonæ Spei ita S. Gisleni in Belgium iter describit, ut prius S. Amandum adiisse videatur, quam in Hannoniam perveniret. Verba ejus hæc sunt: Apostolorum (Petri & Pauli) itaque patrocinio se commendans … & assumens duos secum socios, Lambertum & Belliricum, quos præcipue diligebat, relicta Roma, iter longum & asperum est aggressus, multoque labore & tempore jam expenso, Apennini juga & Alpium est trangressus, &, transvadatis Rhodano & Danubio, planiorem Galliam introivit, & ea non contentus usque Haynonium pertransivit. Tum vero post enarratum utriusque Sancti colloquium, ita pergit: Quo expleto jam hilaris, quia viro sancto est locutus, Gislenus cœptum iter devotiore spiritu prosecutus, ad quemdam locum venit, qui vulgo mons Castrilocus dicebatur.

[38] Id porro colloquium Trajecti ad Mosam habitum fuit: [visitato Trajecti] cum enim, relicta Roma, ut Bonæ Spei abbas ait, Danubium S. Gislenus superarit; a Danubio ad Rhenum, inde vero Trajectum ad Mosam iter suum instituerit, ibique cum S. Amando, loci episcopo, sua contulerit consilia: quod etiam confirmatur ex eo, quod idem abbas, narratis aliquot, quæ haud ita multum temporis requirunt, S. Gisleni gestis, Amandum Trajecto, ubi per triennium sederat, ad S. Gislenum se contulisse, indeque Elnonem adiisse affirmet. Per id vero temporis, inquit cap. 7, beatus Amandus Trajecto rediens, ubi coactus fuerat per triennium episcopus demorari, audivit Gislenum & locum ejus religionis titulo commendari, & monente eum charitate ad eum visitandi gratia declinavit. Notior porro erat S. Amandi sanctitas, gestorumque fama, quam ut vel adventantem in ejus diœcesim S. Gislenum latere potuerit; quapropter Philippi abbatis narratio, ut simplicior, ita & verosimilior apparet. Quod si Philippus abbas non Rheni, sed Rhodani mentionem facit, id non Rheni, sed Rhodani mentionem facit, id non Philippo, sed librariis verosimillime tribuendum est: non enim Roma Belgium transmisso Danubio petentibus, ut mappas Geographicas consulenti patebit, Rhodanus transeundus occurrit. Rhodano itaque Rhenus substituendus videtur: hunc autem priori loco Philippus memorat, non quod illum prius, quam Danubium S. Gislenus superarit, sed quod loco, quo scricebat, propinquior esset.

[39] [sub annum 648 S. Amando,] A tempore, quo S. Amandus Trajectensem sedem occupavit, S. Gisleni in Belgium adventus epocha dependet. Scripsit S. Amandi Vitam Baudemundus, ejus discipulus, qui per triennium Trajectensibus eum præfuisse (vide tom. 1, Februarii pag. 852) diserte testatur. Præterea ex litteris martini I Papæ (rursus vide tom. cit. pag. 866 & seq.) quas anno 649 mense Octobri ad S. Amandum dedit, hunc ab eodem Pontifice deserendæ Trajectensis cathedræ facultatem, licet frustra, petiisse, manifestum est: triennium autem, quo is Trajectensem sedem tenuit, ab anno 647 usque ad annum 650 producit Henschenius; at Cointius anno 649 Trajectensibus infulis Amandum admotum scribit, paulo, ut apparet, quam par sit, serius. Cum enim S. Joannes Agnus, Amandi in episcopatu decessor, anno 649 ex Cointii sententia obierit, & quidem ad mensis Julii diem XXV (ad quem Acta nostra consule) provecto, eodemque anno exeunte (ut vult Pagius) vel certe ineunte sequenti Martini Papæ responsum S. Amandus acceperit, necesse est, ut vix Trajectensem sedem adierit, quin continuo, quod tamen minus verosimile apparet, ab eadem recedendi facultatem postularit. Unde verosimilius ante annum 650 S. Gislenus in Belgium venit, imo & biennio circiter citius: Amando enim a Trajectensi sede redeunte, S. Gislenus, ut Rainerus scribit, religiosum cœtum jam inde collectum habebat, temploque Apostolorum Petri & Pauli perficiendo insudabat; ad quæ peragenda biennii spatium ab ignoto in iis regionibus hospite ac omni rerum copia destituto requiri facile potuit. Neque refert, S. Gisleni ad Belgas accessum ab anonymo, ceterisque ejus biographis illigari Dagoberti I temporibus: Dagobertum enim obiisse jam inde ab anno 638, modo apud eruditos plerosque in confesso est, ut frustra sim, si, quæ jam sæpius ea de re disputata sunt, repetere velim.

[40] [primum Castrilocum,] Ceterum S. Gislenus, ab Amando digressus, cœptum iter animosius prosecutus est, & Castrilocum (nunc Montes Hannoniæ) pervenit, eoque loco, quem a Deo sibi credebat destinatum, tribulos spinasque cœpit evellere, donec prodigio quodam, de quo mox, aliud edoctus, relicto Castriloco, Ursidongum (nunc Gislenopolim) una cum sociis properavit. Ita anonymus, Rainerus, & Philippus Bonæ Spei abbas unanimi voce loquuntur: Cointius tamen S. Gislenum, a S. Amando profectum, recta Ursidongum contendisse scribit, ratus, ut opinor, non alia de causa hanc S. Gisleni apud Castrilocum moram fuisse confictam, quam ut fabulosæ Cellensis monasterii origini via sterneretur; quod quamquam ita factum esse potuerit, quia tamen multis de causis, licet haud exploratis, Castrilocum Ursidongo permutare S. Gislenus potuit, erroris equidem hic Bonæ Spei abbatem cum Cointio arguere non ausim. Asseruisse id Philippum ex his Balderici in Chronico Cameracensi verbis: Monasterium (Sanctus noster) auctoritate S. Autberti, sed & fancta Waldetrude, cui tunc temporis familiari dilectione inhæserat, opitulante, fundavit, Cointius suspicatus est; verum id ego Philippum ex anonymo S. Gisleni biographo potius mutuasse censuerim. Absit tamen, ut Vinchantio in Annalibus Hannoniæ pag. 81, octo illic annos S. Gislenum moratum fuisse, scribenti assentiar; cum circa annum 650 S. Gislenum Amandus, ut supra dictum est, inviserit Ursidongi.

[41] Neque S. Gisleni biographis Fulbertus in Vita S. Autberti adversatur; [dein Ursidongum] nam licet illic S. Gisleni in Hannoniam adventum describat, deque Castriloco ne verbum quidem ullum faciat, mirum tamen videri id nemini debet, quippe qui & alia silentio presserit, & de S. Gisleno obiter solum, de S. Autberto autem ibidem ex instituto tractarit. Verba Fulberti, huc potissimum facientia, hæc sunt. Sed jussionem Domini explere desiderans vir Dei Gislenus, sic enim erat nomen illi, regionibus diversis, insulis & urbibus peragratis, prospero cursu tandem pervenit ad locum, qui tunc temporis Ursidungus ab incolis dicebatur, ex consuetudine videlicet ursæ parturientis, nunc vero Cella vocatur … At ille, noxiis avulsis arboribus, basilicam in honore beatorum Apostolorum cœpit ædificare, studiisque bonorum excitare.

[42] Hæc nude & ex vero a Fulberto relata, mirum est, [ædit,] quam speciosis fabulis, bona tamen, ut arbitror, fide & vulgari hominum traditione seducti, S. Gisleni biographi dudum post hujus obitum exornarint; quisquis, etsi criticus minime fuerit, quæ de aquila ursaque num. 4 & seq. memorantur, legerit, nullus dubito, quin ea pro fabulis sit habiturus, prudenterque abs Fulberto omissa pronuntiaturus. Fabulis quoque memorata isthic Dagoberti venatio procul dubio adnumeranda est; quippe qui jam inde ab anno regni sui XI, ut in ejus gestis scriptor anonymus apud Chesnium tom. 1 Scriptorum Galliæ pag. 582 scribit, Sigibertum filium Austrasiæ regem constituerit, ac anno XVI regni sui, Christi 638, ut supra monui, vivere desierit. Cointio præterea non arridet, quod Dagobertus a Philippo abbate Bonæ Spei (quod & ceteri S. Gisleni biographi faciunt) ea tempestate in Brabantia versatus dicatur: Illa ætate, inquit, pars hodiernæ Hannoniæ, ubi Gislenopolis sita est, Bracbanto non attribuebatur. Sed esto, eam Hannoniæ partem, in qua Gislenopolis sita est, ea tempestate Bracbanto, quod S. Gisleni biographi non asserunt, adnumeratam non fuisse: Haina equidem fluvius (la Haine) ad quem Gislenopolis sita est, veteris Bracbanti & Hannoniæ limes erat, teste S. Gisleni Encomiaste anonymo, de Ursidongo, nunc Gislenopoli, ita scribente: Locum deserti, vocabulo antiquo Ursidongus vocatum, in extremis finibus Hainensis pagi super fluvium, qui Haina dicitur, situm (S. Gislenus) adiit; & in divisione regni Lotharii comitatibus veteri Bracbanto vicinis adnumeratur Hanoius. Quid ni igitur rex, sive is Dagobertus, sive Sigibertus fuisse fingatur, ex extremis veteris Bracbanti finibus in contiguam Hannoniæ partem fugientem belluam, si id revera accidisse fingere tantisper lubeat, una cum suis venatoribus insequi potuit? verum de his satis.

[43] [redditaque S. Auberto vitæ suæ ratione,] Ut Ursidongum S. Gislenus venit, dumosum locum, excisis arboribus, condendo cœnobio temploque pro viribus adaptare cœpit, ac simul virtutum splendore Hannoniam illustrare; quo brevi factum est, ut non solum visitaretur (verba Raineri sunt) a pluribus, qui ejus sacris instituti moribus Dominum magnificabant in operibus suis, verum etiam, perlata ad S. Autbertum ejus fama, Cameracum evocaretur, vitæ suæ rationem suo redditurus episcopo. Malevolorum id quorumdam, quod antiquior anonymus S. Gisleni biographus ejus virtutibus tribuit, Fulbertus adscribit invidiæ. Disseminante ergo diabolo, (inquit hic) zelum invidiæ per corda malorum, auditum est aliquos, ut est mos adulantium, sancto episcopo suasisse, non debuisse pseudodoctorem in finibus suis ad invidiam sui honoris manere, sane qui ad seducendas mentes simplicium urbana sapientium conventicula vitans, in has solitudines devenisset. Contigisse utrumque potuit; quoniam virtuti comes solet esse invidia. Sed vicit apud Autbertum virtus: Intuitus autem almus episcopus, inquit anonymus, viri justi sermones, nihilque in eis reprehensionis deprehendens dilexit eum (his ipsis verbis Fulbertus in Vita S. Autberti utitur, unde huic anonymum præluxisse eruitur) ac benedictum dimisit abire, rogans, quod cœperat, Dei opus perageret, atque peractum cum audiret, se spopondit benedicturum.

[44] [quæ qualis fuerit, haud satis constat,] Placuit itaque Autberto, quam una cum suis Gislenus tenuit, vitæ ratio; at qualis ea fuerit, incertum est. Mabillonius Benedictino instituto usum tradit, Basiliano Cointius: haud ignota quidem tum temporis in Galliis erat S. Basilii, cui se hactenus S. Gislenus devoverat, regula, verum SS. Benedicti & Columbani regulæ, quas a S. Amando accipere Gislenus potuit, multo hac usitatiores. Est tamen, quod Cointii sententiæ nonnihil favere videatur: si enim Benedictinum institutum S. Gislenus sectabatur, qua veri specie vel umbra saltem tamquam Pseudoctor (vide relata num. superiore Fulberti verba) apud S. Autbertum traduci potuit, si recepto ceterorum in Belgio monachorum more vivebat? Scio quidem puram putamque hanc fuisse calumniam, sed plerumque aliqua saltem veri specie, veluti larva, ne se prodat, munire sese & tegere calumnia solet: verum initio fortassis S. Gislenus more prisco vixerit, quem deinde in receptum apud monachos Belgas vitæ genus SS. Autberti & Amandi hortatu consilioque mutarit: certe abbas Bonæ Spei receptum aliquod apud Belgas institutum amplexum fuisse indicare videtur, cum ait: in qua (Cella) districte monachorum regulæ se addixit.

[45] [Cameraco redux,] Quid si nullum ad amussim secutus fuerit, sed partim ex S. Basilii, partim e S. Columbani, partim denique e S. Benedicti aliisve institutis capita aliquot sibi selegerit, ut nempe neque ab antiquo vivendi more plane discederet, neque a ceterorum sua ætate in Galliis monachorum moribus nimium dissideret? Hoc enimvero a S. Filiberto, variorum monasteriorum conditore & S. Gisleno æquali, factum omnino apparet, de quo hanc in rem suppar ejus biographus apud Mabillonium Sec. 2 Benedictino ita scribit: Sed quia perfecti viri semper perfectiora sectantur, cœpit sacerdos Domini Sanctorum cœnobia circuire, ut aliquid emolumenti ex susceptione sanctitatis valeret accipere. Lustrans Luxovium & Bobium vel reliqua cœnobia sub norma S. Columbani degentia, atque omnia monasteria, quæ intra suum gremium Francia & Italia ac tota concludit Burgundia, astuta intentione providens ut prudentissima apis quidquid melioribus florere vidit studiis, hoc suis traxit exemplis, sive imitandum sibi proposuit. Neque sibi tantum, sed etiam sui sequacibus: nam ita pergit idem biographus: Basilii sancti charismata, Macarii regulam, Benedicti decreta, Columbani instituta sanctissima lectione frequentabat assidua: sicque onustus virtute aromatum SEQUACIBUS sanctum monstrabat exemplum.

[46] Reversum a Cameracensi præsule Gislenum vicus, [prodigium edit, prædiisque,] quem Racemum anonymus, Resinum vero Rainerus, Rousinum Philippus Bonæ-Spei abbas vocant, excepit: situs est inter Gislenopolim oppidumque Quenoy in Valencenarum territorio, medio ferme Gislenopolim inter & Cameracum itinere, & vulgari lingua Roissin dictus. Hic hospiti suo uxorem in summum ex partu difficili vitæ discrimen adductam, non modo sospitem dedit, sed natum etiam ex ea puerum sacro fonte lustravit; pro quo beneficio, ut se gratum ostenderet hospes, quidquid eo in vico possidebat, S. Gisleno contulit, ut illi esset, unde, quam inchoaverat, SS. Apostolorum Petri & Pauli basilicam perficeret. Hæc S. Gisleni biographi: plura recentiores addunt. Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad diem IX Octobris, ex Matthæi Moullaerts dignissimi ex abbate Gisleniano Atrebatensium episcopi relatu ita scribit: Porro quod attinet ad Racemenses dominos, mater in partu liberata per cingulum S. Gisleni, quod erat ex corio asini & tunc vulgari lingua Bodri (alii Baudri scribunt) dicebatur, in facti memoriam infantem, miraculo genitum, Bodri nominavit. Et nomen istud, mascula prole nondum deficiente, in hanc usque horam in dicta familia, proprium nomen primogeniti remanet. Addit Vinchantius in Annalibus Hannoniæ pag. 114 & seq. in hujus miraculi memoriam, in dominorum Racemensium seu Resinensium sacello fundationem sub S. Gisleni nomine antiquitus fuisse institutam, ex eoque morem illum duxisse originem, quo parturientes mulieres S. Gisleni patrocinium implorare, ac partu liberatæ Gislenopolim peregrinationes sacras instituere consueverunt: quæ quidem haud gravate admisero. Verum quod de S. Gisleni cingulo ex corio asinino confecto, cujus apud ejus antiquiores biographos nulla est mentio, deque Racemensium dominorum familia jam inde a medio seculo VII ad hæc postrema usque secula continua serie propagata dicitur, fidem haud adeo facilem, ut opinor, inveniet. Nobilis hujus & perantiquæ familiæ seriem quidem genealogicam pag. 219 & seq. Vinchantius exhibet, sed ab anno circiter MCXXIII tantummodo inchoatam.

[47] Prodigio huic aliud (si tamen, quod casu etiam contingere potuit, [at non a Dagoberto, auctus] prodigium est appellandum) subnectit abbas Bonæ Spei ex Rainero, qui id se ex Simone, abbate Gisleniano sub seculi XI principium mortuo, audivisse in Præfatione testatur: est autem hujusmodi: S. Amando, Trajecto vel Nivella, uti apud Bollandum tom. 1 Februarii pag. 868 idem abbas scribit, Elnonem (sub annum 650) redeunti S. Gislenum adire placuit; a quo amanter quidem exceptus, impransus tamen ob ciborum inopiam dimissus est: jamque ad Hainam fluvium abeuntem Amandum mœsti Cellenses cœnobitæ Gislenus que deduxerant, cum subito ingens lucius ex aquis in terram prosiluit, quasi se sponte Sanctis illis in cibum offerret, ex quo refectus Amandus cœptum iter est prosecutus. Quidquid id prodigii sit, cum illud anonymus taceat, neque, unde id Simon acceperit, constet, revocari in dubium potest.

[48] [Cellensem ecclesiam dedicari curat:] Multo vero minus fidei meretur, licet ab anonymo antiquiore memoratus, secundus Dagoberti regis ad S. Gislenum accessus, quippe qui, ut supra dictum est, jam pridem obierat. Unde pariter corruunt, quæ de concessis abs illo rege S. Gisleno Cellensi loco, & villa Hornuto traduntur, quæque ad Sigibertum, Dagoberti filium & Austrasiæ regem, verosimilius referenda sunt: esto, imperatorem Othonem I apud Miræum lib. 2 Donationum Belgicarum cap. 18 in Diplomate, quo prædia illic memorata, Cellensi monasterio anno 965 confirmavit, eadem quoque dixisse. Cum enim hæc ex his Actis deprompta sint, majorem sibi ea in re auctoritatem vindicare id diploma non potest, quam quæ ipsismet Actis tribuenda est: Hunc locum, ait imperator, rex Dagobertus cum B. Gislano ad unguem perduxit, &, ut in Gestis ejusdem Sancti legitur, regia munificentia ampliavit. Ceterum ex eo diplomate satis liquet, Hornutum ab omni memoria Gislenianorum monachorum possessionibus adnumeratum fuisse. Est autem Hornutum vicus Gislenopoli vicinus, non solum in Othonis diplomate, de quo paulo supra, memoratus, sed etiam in diplomate S. Henrici imperatoris apud laudatum Miræum cap. 22, quo celebrari illic solitum omni feria quarta mercatum confirmat. Neque hic olim locus ignobilis fuit; nam, ut scribit Vinchantius paulo ante citatus, publica illic negotia tractari consueverant, donec ea Balduinus V expediri Montibus Hannoniæ jussit: quin & ipsa Gislenopolis, quamvis in oppidum jam excrevisset, sub Hornutensi parochia constituta fuit usque ad annum nonagesimum quartum supra millesimum quingentesimum, quo eam ab Hornutensi demum parochia discrevit Ludovicus Berlaymontius, Cameracensis archiepiscopus: quæ, quod infra hujus loci non semel mentio facienda est, obiter juverit indicasse. Ad S. Gislenum redeo.

[49] [ad vitam monasticam] Ex quo ad perficienda, quæ cœperat, plenam a S. Autberto auctoritatem est nactus, piorumque adjuvari liberalitate cœpit, tantum diligentiæ sedulitatisque adhibuit, ut ad umbilicum SS. Apostolorum basilicam paucis post annis adduxerit: reliquum ergo erat, ut S. Autbertum, qui consecrandæ basilicæ onus in se receperat, promissi memorem faceret: stetit promissis Autbertus, adjunctoque sibi S. Amando, conditam a S. Gisleno ecclesiam insigni pompa dedicavit, quod non modo S. Gisleni biographi affirmant, sed etiam Fulbertus in Vita S. Autberti, & Baldericus in Chronico Cameracensi suo testimonio roborant. Fulberti hanc in rem verba in codice Ms. ✠ 45 apud nos servato ita habent: Expletis vero pro modulo suo, quæ monasticis usibus congruebant, Vir Dei (Gislenus) venerandum talibus verbis interpellat episcopum. Tempus adest, Pater, quo servo suo dominus pontifex promissæ benedictionis munus exsolvere debeat. Gaudens igitur venerabilis pater, bonis Viri studiis, accersito secum beato ac venerabili Dei cultore Amando, cum magna circumfusæ plebis exultatione monasterium dictum ad laudem Domini & honorem Apostolorum Petri & Pauli consecravit. Sic vero Balderici lib. 1, cap. 18 apud Colvenerium: Ecclesiamque, quam idem sanctus Gislenus construxerat, assumpto secum beato Amando, in honore Apostolorum consecravit; quæ quamquam Baldericus cum iis verbis, quibus primum S. Gisleni ad S. Autbertum accessum exponit, connectat, aliquot tamen anni inter utrumque intercessere. Quo autem anno ea consecratio facta fuerit, ex rerum a S. Amando gestarum ordine definiri debet, veroque proxima Henschenii videtur sententia, qui eam consecrationem, reduce ex itinere Romano, postremo scilicet, Amando, sub annum 653 peractam statuit, cui Cointius consentit in Annalibus ad hunc annum.

[50] Magnam ad eam solemnitatem concurrisse hominum turbam non plebeiorum modo, [ællicit SS. Waldetrudem] sed & principum virorum, ut fere fieri solebat, non dubium est: Inter quos, inquit Rainerus, quidam comes nobilis, nomine Malgerus, prædicantibus episcopis divina inspiratione compunctus fallaci mundo renuntiato cum suis actibus capite est tonsus præfati Cameracensis episcopi manibus ac quia crucem Domini tollendo vistigiaque illius sequendo, mundo volebat esse mortuus, in Altomonte sub regulari habitu est reclusus, quem, Dei gratia illum præveniente & subsequente, immaculatum servavit fine tenus. Quem Malgerum in Ms. nostro Rainerus vocat, Maldegarium, ac post Vincentium etiam dictum, anonymus nuncupat, nempe S. Waldetrudis conjugem, qui, bona uxoris venia a S. Autberto in monachum tonsus in monasterium Altimontense, jam ante, ut apparet, ejus opibus haud procul Melbodio inchoatum, primum quidem secessit, sed in Sonegiensi, a se pariter constructo, sanctam vitam beato fine terminavit, ut ad diem XIV Julii in Opere nostro fusius videre est. Porro S. Gislenus Waldetrudi, ut divinitus jussus fuerat, hortator auctorque fuit, ut mariti exemplum secuta, mundo pariter valediceret, & monasterium Castrilocense eo loco, quo ipse primum suum monasterium condere proposuerat, strueret, quæ latius tum apud anonymum nostrum num. XI & seqq., tum in ejus Vita, in tomum 1 Aprilis ad IX ejusdem mensis diem illata, relata reperies. Pauca tamen in anonymum nostrum hic observabo. Ac primo quidem Waldetrudem regi, nempe Dagoberto, consanguineam vocat. Regio quoque genere nata dicitur S. Aldegondis, Waldetrudis soror, in Vitis a Bollando editis, ad diem XXX Januarii. Sed auctor Vitæ S. Aldegundis, quem dein Mabillonius in lucem protraxit, ipsi sanctæ virgini æqualis, tantum ex vetusta nobilique familia, commemoratis parentum ejus Walberti & Bertilanes, avunculorum item Gundelandi & Landrici nominibus, ortam dicit; de regia autem tacet.

[51] Dein vero anonymus visionem S. Waldetrudis, qua ipsi S. Gaugericus in ecclesia, [& Aldegundem,] quæ est in villa Buxuto, apparuit, memorat. Rem ipsam in dubium non revoco: de loco mihi quæstio est. Vicus Boussut alter prope Gislenopolim, alter inter Bellomontium & Walcurtium situs est: vicus item Boussoit alter quidem prope Melbodium ad Sabim, alter vero non procul Binchio ad Hainam. Primum hic Mabillonius in suis ad Vitam S. Waldetrudis Annotatis intelligendum putat. Secundus assignatur in Annotatis ad Acta S. Waldetrudis tom. 1 Aprilis pag. 839. Verum postremum, non procul Binchio situm, salvo tamen reliquorum, si ex illis S. Gaugerici nomini sint dicati, jure, intelligendum arbitror: nam primo Baldericus lib. 1 Chronici cap. 94, quem dixi, vicum Bussud nominat: Super Hagnam fluvium (Rainerus & Lantbertus comites) castrum Bussud munierunt: dein idem pagus alteri nomine Strepy propinquus est, natali scilicet S. Madelgarii loco, quem, recedente illo in Altimontense monasterium, S. Waldetrudis adhuc in seculari habitu degens verosimillime incolebat. Tertio locum illum S. Gaugerico sacrum fuisse, inveni in Catalogo Ms. parochiarum aliquot diœcesis Cameracensis, ubi Binchiensi decanatui adscribitur; & de eodem denique ita ad decessores nostros (vide tom. 2 Augusti pag. 668) de consecratis S. Gaugerico in diœcesi Cameracensi ruralibus ecclesiis agens, scripsit clariss. D. Mutte, rerum ad diœcesim Cameracensium peritissimus: Inter quas illa antiquitatis plurimum habet, quæ in Buxuto, vico Hannoniæ secundo a Montibus lapide exstabat, vivente S. Waldetrude, ut fert ejus Vita. Ut adeo illius ecclesiam ob vicinitatem frequenter adiisse, & ex illius frequentatione ortum videatur, ut, cum illi S. Gaugericus apparuit, in hujus ecclesia Buxutensi fuerit sibi visa versari, quemadmodum anonymus ait. Ultimo denique observo, Castrilocensem fundum, nec Hildulfi, Laubacensis ducis seu præfecti regii, nec Aiæ uxoris ejus, nec S. Waldetrudis dominii proprie dicti fuisse, cum eum locum, teste anonymo, suis opibus S. Waldetrudi Hildulfus emere ab illius domino necesse habuerit; quod contra eos facit, qui S. Waldetrudem Hannoniam, licet arctioribus ea tempestate, quam nunc limitibus circumscriptam hereditario jure possedisse contendunt. Qui plura de sanctis conjugibus Hildulfo & Aya voles, tom. IV Junii ad diem 23, & tom. 2 Aprilis ad diem 18 consule.

[52] [earumque amicitiam colit] Auctor præterea S. Waldetrudi S. Gislenus fuit, ut in monasterium Castrilocense, relictis apud Bertiliam liberis, sese abderet, & velamen sacrum a S. Autberto, Cameracensi episcopo, susciperet. Sanctus igitur Dei Sacerdos, inquit anonymus num. 12, ex toto S. Waldetrudis consiliator, hortatus est eam proficisci ad almum pontificem Autbertum, ut ejus auctoritate susciperet innocentis vitæ indumenta, quod & gratanter fecit. Id ubi effectum vidit, Waldetrudem hortatus quoque est, ut sororem suam Aldegundem ad vitam monasticam alliceret, uti narrare anonymus pergit. Paruisse Waldetrudem S. Gisleni consiliis, colligi potest ex biographo S. Aldegundis, qui virgini huic sanctæ æqualis fuit, apud Mabillonium Sec. 2 Benedictino pag. 808, ubi ita scribit: Ne a bonis actibus apostataret (Aldegundis) prædictæ matri Bertilanæ epistolas (Waldetrudis) direxit, ut eam ad se visitandam dirigeret. Illa pietate commota ire concessit, jussitque, ut celeriter remearet. Aldegundem id temporis, seu probabiliter sub annum 654 virgunculam anonymus S. Gisleni biographus vocat: natam fuisse Dagoberti tempore, scribit anonymus ipsi æqualis; Hucbaldus vero sub annum 730: Anno, inquit hic, Dominicæ Incarnationis circiter evoluto … orta est in pago Haïnoënsi virgo Aldegundis. Particula circiter Hucbaldo non fuisse propositum annum Aldegundi natalem exacte describere, indicare videtur: ita ut nihil Hucbaldi opinioni contrarium statuat, si quis eam duobus tribusve annis serius natam dixerit; ita hoc tempore puella Aldegundis fuerit annorum circiter 20, qua ætate ab anonymo nostro virguncula nuncupari potuit. Ceterum voti sui compotes SS. Gislenus & Waldetrudis facti sunt, cum dein S. Aldegundis in exstructum a se Melbodii monasterium sese recepit una cum SS. Aldetrude & Madelberta, S. Waldetrudis filiabus, quod ut fieret, non parum etiam S. Gislenus adlaboravit. Dicuntur hæ quidem non tantum natæ, sed etiam cum S. Aldegunde monasterium Melbodiense ingressæ, quod cum hactenus dictis pugnat, Dagoberti tempore: sed eruditis notum est multa a multis Dagoberti temporibus adscribi, quæ sub ejus successoribus acciderunt: neque id mirum est; cum annos Dagobertini regni, quod sedecim annorum fuit, alii 25, alii 30 vel 34, imo 44 numerent, ut Henschenius lib. 1 de tribus Dagobertis pag. 49 tradit.

[53] Quæ deinceps num. 14 & seq. narrare pergit anonymus summæ necessitudinis amicitiæque vinculum Gislenum inter binasque sorores Waldetrudem & Aldegundem arguunt; [usque ad obitum suum,] ut initum a SS. Gisleno & Aldegunde pactum, ut abbates seu abbatissæ Melbodiensis cœnobii in universis necessariis præsto forent abbati fratribusque habitantibus Cellæ S. Gisleni, pontemque construerent, per quem fidelis populus oratum pergeret ad locum prædictum: huc etiam facit donatio duorum mansorum in Basiaco, a S. Aldegunde Cellensi monasterio facta, cujus meminit Otho imperator apud Miræum lib. 2 Donationum Belgicarum cap. 18. Item donatio villæ Frameraies a S. Waldetrude facta, uti & oratorii S. Quintini in vico Quaregnon medio fere inter Gislenopolim & Montes Hannoniæ itinere, quo jam præ senio fracti, nec longiori viæ pares, ut spiritualibus de rebus inter se colloquerentur, convenire SS. Gislenus & Waldetrudis consuevere. Verum observanda est potissimum visio, quæ S. Aldegundi de S. Amandi gloria fuit oblata; ex qua, si non accurate, non admodum equidem remote annus S. Gisleni supremus, cum potiora monumenta desint, determinandus est. Visionem illam Henschenius in Vita S. Amandi § XV vivo Amando contigisse autumavit, sed neque anonymum æqualem Vitæ S. Aldegundis scriptorem, neque, quem edimus, S. Gisleni biographum viderat.

[54] Ita prior biographus apud Mabillonium Sec. 2 Ben. pag. 811 & seq. rem refert: [qui sub annum 681] In illis temporibus erat quidam episcopus, nomine Amandus, amicitia spirituali familiaritate (S. Aldegundi) adnexus. Quadam nocte, dum se sopori dedisset, beata virgo vidit illum a Domino coronari & magnam catervam animarum cum illo beatitudinem Christi percipere, & vociferabant angeli: Ecce munus amabile, quod ore prædicando adquisivit, Domino contulit. De amici salute (utique jam parta) virgo beata evigilans gaudet exsultans in corde suo. Ita vero anonymus noster: Ea tempestate sanctus pontifex Amandus sui cursu laboris consummato spiritum divitiis cælestibus oneratum reddidit Regi æterno. Quem sancta virgo Aldegundis in visu ab eodem Rege, regum Domino vidit cælesti diademate coronari. Accedit his auctor Epitomes historicæ tom. 1 Febr. pag. 894 de translatione & elevatione corporis S. Amandi, qui hanc visionem S. Aldegundi oblatam ait in ipsa, qua B. Amandus transiit, hora. Contigit igitur ea visio anno 679, si hoc anno Amandum ex hac vita migrasse cum Mabillonio & Cointio statuas. Quo posito, Aldegundem ad annum usque 684 in vivis fuisse superstitem, Seculo 2 Benedictino pag. 815 recte Mabillonius probat. Porro cum, moriente S. Amando, S. Gislenus tamquam senex decrepitus fractusque ab anonymo depingatur, atque adeo uno tantum alteroque verosimiliter anno in vivis esse perrexerit, annum ejus emortualem ad annum circiter 681, haud male referri posse cum Mabillonio reor, dum aliunde plus aliquid lucis afferatur.

[55] [die IX Octobris contigit.] Natalem ejus apud Superos diem biographi tacent. Die IX Octobris obiisse loci traditio est, quem diem vetustiora Gisleniani monasterii Calendaria pariter signant. Sepultus est in condita ab ipsomet SS. Petri & Pauli basilica, miraculis post obitum clarus; non tamen S. Autberti Cameracensis episcopi opera, quod lib. 3 Annalium Hannoniæ cap. 14, pag. 114 Vinchantius scribit: nam ante S. Amandum Autbertus obiit, cum illius Testamento, quod tom. 1 Februarii pag. 871 & seq. Henschenius exhibet, subscripserit S. Vindicianus, S. Autberti in Cameracensi sede successor.

§ V. Monasterii Cellensis & reliquiarum S. Gisleni vicissitudines aliquot.

[Inclinatum Cellensis monasterii] Etsi quidem minime dubitandum videatur, quin ab ipso fere obitu S. Gisleni veneratio cœperit, florentissimumque successoribus suis monasterium reliquerit; vix aut ne vix quidem quidpiam eorum, quæ integro circiter post Sancti obitum seculo acciderunt, transmissum ad posteros est: id unum scitur, Gislenianum monasterium, ut se habent humana, a primo suo splendore sensim descivisse. Quamvis priscis temporibus, inquit Rainerus, S. Gisleni Miracula descripturus, a loci primoribus tam ædificiis, quam institutis regularibus, nec non etiam luce sapientiæ & scientiæ non minimum locus Cellensis fuisset decoratus, paulatim tamen per incuriam cultus & veneratio ipsius decessit, nimirum, teste anonymo, quousque magnus rex Carolus cuidam abbati propinquo suo nomine Elefanti præfatum locum concessit servandum. Abbatem hunc Rainerus multarum abbatiarum rectorem opinatissimum vocat. Eginhardus Caroli Magni biographus plura rexit monasteria, ut Salighenstadiense, Fontanellense, Fossatense, Gandense, idemque Caroli Magni gener, ducta in uxorem Imma ejus filia, in Chronico Laureshamensi fuisse legitur; quamquam id ex ipso Eginhardo in Vita Caroli videatur posse refelli. Hinc nonnulli Elefantem & Eginhardum unum eumdemque fuisse conjectant. An satis solide ipsi viderint.

[57] [statum restituit, novumque templum] Susceptam ab Elefante monasterii Cellensis administrationem anno 808 Mabillonius Cointiusque in suis Annalibus innectunt: at cur huic potius, quam cuivis alteri, non procul tamen inde remoto, illa innectenda sit, equidem ignoro. Prima ejus cura fuit, ut veteri templo sublimius pulchriusque substitueret. Rem etiam domesticam Gislenianis monachis auxit, condito in diœcesi Suessionensi prioratu in villa d'Alemans dicta, quam Cellensi cœnobio annis 965 & 1068 apud Miræum lib. 2 Donationum Belgicarum capp. 18 & 22 confirmarunt imperatores Otho & S. Henricus: Hanc Alemannis, inquit Henricus, ex donatione Elephantis ejusdem loci abbatis, qui fuit propinquus Caroli regis, ab antiquo possidet hæreditario jure idem Sanctus. His antiquior Cellensis anonymus, qui S. Gisleni miracula scripsit, infra num. 7 consonat. Cellensis seu Gisleniani juris fuit usque ad seculum XVI, quo illum Carolus Croius, Tornacensis episcopus & S. Gisleni abbas, alienavit, ut scribit Vinchantius in Annalibus Hannoniæ pag. 128; quo præterea teste, prioratus ille, mutato nomine, S. Gislenus minor dictus fuit. Vicum vero Allemant non procul Suessione apud Blaevium in Tabula Geographica Picardiæ, qui hanc consulere voluerit, reperturus est.

[58] Porro Elefans ad exstructi a se novi templi dedicationem Halidgarium, [Elefans abbas condit:] Cameracensem episcopum, evocavit. Veniens ergo episcopus (Halitgarius) dixit, non debere illud benedici, manente intus alicujus Sancti corpore aut aliquibus Sanctorum reliquiis. Erat enim in more positum, ut pridie consecrationis, Sanctorum reliquiæ in proximas ecclesias aut locum aliquem separatum deferrentur, ac sequenti die in novum templum referrentur, ut apud Martene lib. 2 de antiquis Ecclesiæ ritibus cap. 13, num. 7 videre est. Sancti itaque corpus foras monasterii oratorium extulerunt, ac post absidem altarisque fenestram abdiderunt: verum, consecrata ecclesia, eo reportari S. Gisleni corpus Halitgarius noluit; non quod de Gisleni sanctitate dubitaret, sed speraret fore, ut, instaurato monasterio restitutaque religiosæ vitæ disciplina, novis prodigiis S. Gisleni merita Deus ostenderet; ac tum demum nova solemnitate (quod, etsi serius, revera contigit) in basilicam illam sanctum corpus inferendum esset. Contigit ea consecratio VIII Kalendas Augusti seu die XXV Julii, qui S. Jacobo Apostolo sacer est, regnante Ludovico Pio. Quod si die Dominico, ut fieri plerumque solebat, facta statuatur, illius annus etiam habebitur 818, quo littera C (diei XXV Julii respondens) Dominicalis, ut loquuntur, fuit: a dicto autem anno dies Dominicus, sedente Halitgario, in diem XXV Julii non incidit, nisi anno 829. Ne vero rejiciatur (dicta consecratio) in hunc annum (inquit Cointius) prohibent veteres annalistæ, qui Halitgarium anno Redemptoris octingentesimo duodetricesimo Constantinopolim a Ludovico Augusto directum scribunt. Nescio, quo pacto factum sit, ut Mabillonius in Annalibus, ad annum 808 num. 65 de hac consecratione agens, Cameracensem episcopum, cujus opera ea peracta fuit, non Halitgarium, sed Hildegarium nominarit: unde accidisse videtur, ut Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 3, col. 10 ex una consecrationem confinxerint geminam, alteram ab Hildoardo, alteram ab hujus successore Halitgario factam. Ceterum S. Gisleni corpus extra novam ecclesiam terra contectum ibidem ad seculum usque decimum, ut infra videbitur, mansit.

[59] Cetera Elefantis abbatis gesta alta sunt oblivione sepulta: [dein vero una cum monasterio] neque quamdiu Cellense cœnobium rexerit, quos successores habuerit, aut quid rerum horum tempore gestum fuerit, scire nos passa est invidia temporum. Una mansit luctuosissimæ non Cellensi cœnobio tantum, sed & Belgio universo cladis, a Normannis sub annum 881 illatæ, memoria, cujus partim atrocitate, partim seniorum segnitie, ut anonymus S. Gisleni biographus loquitur, locus rediit in eremi vastitatem, ita ut, sublatis monachis, vix clericus unus, qui sacerdotale munus obiret, superesset, qui ne quidem illic, sed in vicino Hornutensi pago habebat hospitium: Denique iis diebus, ait miraculorum S. Gisleni scriptor anonymus, quidem presbyter Teutfridus nomine prædictum locum, quo venerandus vir basilica constructa sepeliri se mandaverat … per successionem ad explendum inibi sacerdotale debitum, videlicet sui gradus officium, acceperat, sibique in villa proxima, quæ vocabulo dicitur Hornutum, hospitium deputaverat. Tantum quippe secretus vel inacessibilis locus monasterii illius videbatur, quod præ horrore solitudinis etiam inhabitabilis fieret. Is cum esset monasterii status, mirum profecto non est, si tum, quod pariter anonymus asserit, non modo locus, quo latebant S. Gisleni exuviæ, fuerit ignoratus, sed ipsiusmet Sancti memoria fere penitus obliterata.

[60] [Sancti memoria perit,] At tandem divino Numini placuit S. Gisleni reliquias propalare, & Gislenianum monasterium pristino splendori restituere. Cœcus quidam in somno monitus, ut ad id monasterium pergeret, jussis paruit, receptoque oculorum visu lætus ad suos rediit, monito prius loci presbytero, Gisleni membra in sæpe dicto monasterio jacere & loco sepulturæ transferri oportere, qui cum locum ignoraret, nihil in illo perquirendo operæ aut diligentiæ posuit: locum illum tandem S. Gislenus ipse Winerado cuidam, viro probo pioque, apparens ostendit, jussitque, ut fixo die, nempe XXIX Septembris S. Michaëli sacro ossa sua ex humo effoderentur, quo die, adjuncto sibi loci presbytero, in designato sibi loco (retro templi absidem ex dictis supra) S. Gisleni exuvias invenit. Cum vero in synodo Moguntiaca anno 813 celebrata cap. 50 statutum esset, ut deinceps corpora Sanctorum de loco ad locum nullus præsumat transferre sine consilio principis & episcoporum & sanctæ synodi licentia, prius evocandum diœcesanum episcopum censuerunt, quam Sancti reliquias in constructam ab Elefante basilicam reportarent. Fecit id Stephani Cameracensis episcopi jussu & vice Gilbaldus (seu Oilbaldus, ut Rainerus scribit) Cameracensis ecclesiæ archidiaconus, die XV mensis, ut opinor, Octobris, quo toto tempore gratissimum S. Gisleni ossa odorem diffudisse, addit Miraculorum ejus scriptor anonymus. Annum porro, quo ista translatio contigerit, accurate definire non admodum pronum est.

[61] [sed reviviscit, detectis] Anonymus Miraculorum scriptor, de Miraculis, quæ inventionem corporis S. Gisleni præcessere agens, ita loquitur: Agitur ergo sive proditur istud tempore congruo, imo superno respectui placito, scilicet Henrico Saxone rege Franciæ Austrasiorum sive Germaniæ gerente insignia sceptra, Ghiselberto earumdem regionum duce vel consule, ut per principes famosi nominis promulgaretur celebre nomen latius famosi miraculi. Gislebertus a Carolo Simplice Lotharingiæ primum præfectus, ac dein rebellis in Carolum factus, ad Henricum Aucupem fugit, cujus opera Carolo reconciliatus Lotharingiæ partem recepit; sed ceteros, qui sua habebant, ingenti cæde vexabat, donec omnia sua reciperet, ut habet Chronicum Saxonicum tom. 8 scriptorum rerum Gallicarum pagg. 224 & seq. Dein anno 929, ut ibidem pag. 227 traditur, Henricus, qui Lotharingiæ partem jam habebat, sperans, Gisleberti opera totum se regnum Lotharii habiturum, suam illi filiam in uxorem dedit, subdelegato omni pariter (duci Gisleberto) Lotharii regno. Hanc epocham designare videtur anonymus Miraculorum S. Gisleni scriptor, ita ut ante annum 929 Inventio corporis S. Gisleni contigisse non videatur; cum quæ hanc præcessere apparitiones, & ipsam quoque corporis S. Gisleni Inventionem Gisleberti, ab Henrico universæ Lotharingiæ administrationi denuo admoti temporibus innectere videatur verbis mox laudatis Miraculorum S. Gisleni scriptor anonymus. Alioquin enim cur Henrici potius, quam Caroli Simplicis, aut solius Gisleberti hæc memorans meminisset? Sed neque multum ultra dictum annum ea translatio differri potest, cum anno 933 vel certe sequenti, quem Baldericus lib. 1 cap. 68 signat, Stephanus obierit, ac translationi, ut ex sequentibus patebit, superstes fuerit; ut non male anno circiter 929 solemnitas illa peracta statui possit, vel annis aliquot citius, si anonymi verba paulo latius sint accipienda.

[62] Porro basilicæ, sacrarumque S. Gisleni reliquiarum jam sublimi loco positarum cura sacerdoti cuidam mandata est, [sub annum 929 ejus reliquiis, quas auferunt] cœpitque ad S. Gisleni basilicam magnus hominum concursus fieri, imo, si Rainerum audias, etiam esse invidiæ, qua ducti Melbodienses, inito cum Montensibus consilio, S. Gisleni corpus furtim ablatum ad Melbodiense cœnobium detulerunt. Exin cum sacerdos, Cellæ beati viri ædituus, ac vicini circumquaque suspensi mærore nimio de ablato corpore afficiuntur, apparuit idem (Sanctus) quibusdam ex eis per visum consolans, spondensque se celeriter reversurum, simulque monens, ut Malbodienses super hoc convenirentur. Ita anonymus Miraculorum scriptor: at rem paulo fusius aliterque Rainerus narrat: apparitionem alteram, cuidam Egrardo factam, S. Lamberto, Gisleni discipulo, tribuit; alteram autem, cuidam Adelelmo oblatam, S, Gisleno. Addit Egrardum a S. Lamberto in mandatis habuisse, ut Herbertum comitem, optimum vicinum, adiret, nimirum, ut Herberti intercessu S. Gisleni corpus Melbodienses restituerent: sed nihil horum præstitisse Egrardum. Quis fuerit Herbertus ille, dubium est. Mabillonius in Indice historico sec. 2 Benedictini Montensem comitem vocat. Erat id temporis Hannoniæ comes Raginerus, Gisleberti frater: neque scio, num alius quispiam Montensis comitis titulo gavisus ea tempestate fuerit: præplacet Heribertus, Veromandensis comes, cujus ditio Hannoniæ confinis erat, contractumque cum Gisleberto amicitiæ fœdus ad annum 931 Flodoardus memorat.

[63] Qui autem Melbodienses ad restituendum S. Gisleni corpus compulsi fuerint, [Melbodienses ac restituere coguntur:] anonymo nostro enucleatius Rainerus prodit, cujus propterea in hanc rem verba hic visum est sistere: Apparuit denuo ipse S. Gislenus in villa Havagio cuidam Francigenæ nomine Adelelmo dixitque ei: Ego sum Gislenus. Scis, quid sit factum de corpore meo? At ille: scio, ait, Domine omnia. Tunc Sanctus, nequiter, inquit, in me actum est. Sed modo non tardes adire Malbodium dicturus prælatæ Theodradæ & aliis sororibus cum sacerdotibus, ut reddentes sine cunctatione corpus meum restituatur suo loco. Mane vero surgens jam dictus Adelelmus fecerat omnia, quæ jusserat Sanctus. Illi vero negligentes dicta ejus spreverunt. Misso autem præcone ad episcopum Cameracensium dominum Stephanum, venit accedens usque castellum Malbodiense, stansque foris intromisit, qui dicerent majoribus natu: Reddite, quæso fratres ac sorores almi vatis Gisleni corpus, ut suo a Christo dato restituatur loco. Sin secus, excommunicabo, ne quis in hoc loco Missas nec alia Deo obsequia celebret. Quod audientes Malbodienses, licet coacti, paruerunt tamen episcopo. Juverit etiam Rainerum, diem modumque, quo in locum pristinum S. Gisleni corpus relatum fuit, exponentem audire: ita pergit: Tunc quoque jussit episcopus decanum venire cum omnibus decaniæ suæ fratribus, atque Sancti glebam referre cum reverentia & honore condigno, quibus jussis obtemperantibus, præcepit etiam episcopus, uti singuli sacerdotes per singulas hebdomadas custodirent locum cum sancto corpore, donec cum duce Gisleberto quæreret, qui eumdem locum servarent diu noctuque. Facta est siquidem Idibus Decembris relatio sacrorum cinerum & reconditur eadem die cum maximo cleri plebisque tripudio in sæpe memorata basilica Apostolorum.

[64] [transsertur a clericis ad Benedictinos] Sacerdotes, quos Stephanus, Cameracensis episcopus servandis S. Gisleni reliquiis addixerat, non diu post loco cessisse oportet; nec immerito, si vera sunt, quæ de his Cellense monasterium temere ingressis, pessima eorum vita, circumvectisque hac illac turpis lucri causa S. Gisleni reliquiis Rainerus apud Mabillonium sec. 2 Ben. pag. 798 narrat: verum hisce de rebus anonymus Miraculorum scriptor altum tacet, & a sacrorum S. Gisleni cinerum reductione ad instituti Benedictini in Gisleniano cœnobio instaurationem mox progreditur his verbis: Post, Deo annuente, meritis servi sui intervenientibus, principum consilio decretum est, esse debere in loco hiis beneficiis insignito cœtum ecclesiastici ordinis Majestati supernæ continue militantem. Ergo monachico ordine sub norma Sancti habitus instituto majoribus demum virtutibus monasterium ipsum attollitur. Post, inquit; reportatis nempe S. Gisleni reliquiis: non audiendus est igitur Vitæ S. Gerardi Broniensis scriptor, qui corporis S. Gisleni inventionem ac reductionem, adjectis etiam commentis aliquot, S. Gerardo adscribit: multum enim ille anonymo nostro, qui in ipso Gisleniano monasterio, abbate Gerardo, ut ex dicendis num. 66 liquet, anno 938 degebat, auctoritate & fide cedere debet, quod hic observandum, uti & eumdem anonymum ad manus nostras ante edita a nobis S. Gerardi Acta haud pervenisse.

[65] [Cellense monasterium sub annum 933.] Ceterum reliqua, quæ dictam monasterii Gisleniani instaurationem comitata sunt, adjuncta ex Rainero vel auctore Vitæ S. Gerardi repeti debent; Rainero teste, præcipuus illius auctor fuit Gislebertus Lotharingiæ dux, qui, S. Gerardo Bronio evocato, ut Gisleniani monasterii curam regimenque susciperet, suasit, persuasitque, quamvis jam tum multarum abbatiarum moderator esset: sed hoc Raineri dictum tom. 2 Octobris pag. 255 & binis seqq. discussum vide. Rursum Raynero teste, eo motus potissimum fuit Gislebertus partim visione quadam, qua ipsi S. Gislenus apparens S. Gerardum monasterio suo præficiendum postulavit, quod ille non solum præstitit, sed etiam, quæ ad illud pertinuerant, prædia tam præceptis regalibus, inquit Rainerus in Ms. apud nos servato cap. 9, quam salubribus Stephani Cameracensis episcopi (vel adhuc superstitis, vel paulo ante defuncti) exhortationibus restituit: ex quo consequi videtur, anno circiter 933 id contigisse: quod ex iis, quæ de contracta muliere Dada postremo loco anonymus Miraculorum S. Gisleni scriptor tradit, confirmatur: hanc enim ab initis statim nuptiis crurum contractione laborasse, & S. Gisleni meritis eo malo, abbate Gerardo, liberatam fuisse, eaque de causa sub sacro velamine, (addo, & cœnobitarum Gislenianorum moderamine) Cellensis ecclesiæ excubiis deservire voluisse; sed, refragante hujusmodi desiderio ejus marito, in eumdem morbum relapsam scribit, donec anno 938 rursus S. Gisleni patrocinio sanitati restituta Cellensi ecclesiæ ministeriis sub sacro velamine deservire promisit, postquam eo morbo sexennium laborasset: si autem ab anno 938 annos 6 ordine retrogrado numeraveris, ad annum 933 aut 932 revolvere. S. Gerardi tempore id accidisse etiam Rainerus in Ms. apud nos servato affirmat: Eodem namque tempore, quo idem abbas Gerardus videbatur præesse sæpe dictæ Cellæ fratribus, mulier quædam nomine Dada, quæ post licitos maritalis conjugii amplexus, ita est divino nutu contracta &c.

[66] Annum 938 accurate propter Gisleniani, quod eo labente contigit, [quo paulo post deflagrante, flamma parcit reliquiis Sancti,] cœnobii incendium designare anonymus S. Gisleni Miraculorum scriptor voluit. Hoc quidem, inquit, lamentabile excidium provenit anno ab Incarnatione Domini nongentesimo trigesimo octavo, die dominica hora sexta XII Kalendas Septembris, Ghisleberto duce adversus Ottonem regem Saxonum causa regni concertante. At cum anno 938 dies XXI Augusti Dominica non fuerit, non XII, sed XIV Kal. Septembris notasse anonymum reor; tum quod facilius hujusmodi error committi potuit, mutata cifra V in unitatem, quam annus 936, quo dies XII Kal. Septembris Dominica fuit, mutari in annum 938. Et sane quod de Gisleberti cum Ottone, Henrici Aucupis filio, concertatione memorat, anno 936 minus congruit: nam Gislebertus anno 939 Rheni undis submersus periit: nec movere arma adversus Ottonem cœpit ante annum 938. Frodoardus in Chronico ad annum 939 apud Bouquetum tom. 8 Scriptorum rerum Gallicarum de Gisleberti Gestis ad hunc modum loquitur: Lotharienses Othonem suum regem deserunt, & ad Ludovicum regem veniunt, qui eos recipere distulit… Lotharienses iterum veniunt ad regem Ludovicum: & proceres ipsius regni, Gislebertus scilicet dux & Otho, Isaac atque Theodoricus comites eidem se regi committunt… Otho rex, Rheno transmisso, regnum Lothariense … devastat … Gislebertus dux Lothariensium trans Rhenum profectus prædatum, Saxonibus se, dum revertitur, insequentibus, in Rhenum fertur desiluisse cum equo: ibique vi enecatus undarum postea reperiri non potuit, ut fertur. Sigibertus, licet Henricum anno 937 obiisse, perperam statuat, ad annum tamen 938 ita scribit: Contra Othonem (postea) imperatorem rebellant Everardus, comes palatii, & Gislebertus dux Lotharingiæ. Quæ autem Frodoardus aliique Scriptores Gisleberti Gesta in unum eumdemque annum 939 congerunt, anno 938 facile potuerunt sumpsisse initium: unde hic annum 938 retinendum probabilius autumo. Sed, inquies, jam inde ab anno 937 S. Gerardus Bavoniani monasterii curam susceperat, qui tamen Dadæ mulieris sanationi, instanti festivitate S. Gisleni factæ, præsens adfuisse ab anonymo dicitur. Esto: verum nihil obest, quo minus, Bavoniano monasterio tantisper relicto, Ganda Cellas reviserit, recenti cladi medelam & monachis suis, quod posset, solatium allaturus. Ceterum in tam gravi casu, ut ait anonymus Miraculorum scriptor num. 9, id Gislenopolitanis cœnobitis solatio fuit, quod S. Gisleni aliorumque Sanctorum reliquiis flamma pepercit.

[67] [cujus aliquot miracula hic attinguntur,] Hactenus anonymum Miraculorum S. Gerardi scriptorem æqualem ducem secuti sumus: sed cum nos hic ille, vel certe Gislenianum apographum deserat, quæ deinceps dicenda sunt, seu ex Raynero, seu aliunde cogimur mutuare. Miracula quidem nonnulla, S. Gisleni meritis patrata, quamvis ab anonymo relata, non attigimus: verum hæc in nostris ad anonymi hujus lucubrationem Annotatis, quoad fieri poterit, illustrabimus. Porro relatis ab anonymo S. Gisleni Miraculis tria subjunguntur apud Rainerum, de quorum 1 & 3 § seq. agemus: secundum, quod confirmant nonnulli, inquit Rainerus, se vidisse, qui adhuc supersunt humanis rebus, obiter attigisse sufficiet. Ita autem habet. Dominicus quidam ex villa, ubi venerantur pignora S. Salvii (nunc Ordinis Benedictini illic prioratus est prope Valentianas, dictaque olim fuit Brevitica, vulgo Bruvaige) visu privatus, hujus recuperandi causa, prout monitus in somnis fuerat, Cellense monasterium S. Gisleni opem imploraturus accessit, acceptaque ab Hunoldo ædituo ex puteo S. Gisleni aqua, lotisque ea oculis, ad suos optato donatus lumine rediit.

§ VI. Sancti reliquiæ sæpius translatæ, ejusque nomini erectum sodalitium.

[Sancti reliquiæ] Postquam divini Numinis providentia factum est, ut humi defossæ S. Gisleni reliquiæ seculo X detegerentur, ac publicæ venerationi exponerentur, longe lateque illius fama increbuit, & sæpenumero sacra illius ossa de loco in locum translatæ, aut variis de causis circumvectæ fuerunt. Contigisse id etiam seculo IX Jacobus Guisius vol. 2 Annalium Hannoniæ fol. 68 refert Ragineri seu Raineri hujus nominis I, tempore, quem sub annum 881, cum timeret, ne in Hannoniam arma Normanni converterent, S. Gisleni reliquias ingenti incolarum agmine stipatum, ac nudis pedibus incedentem Montes Hannoniæ transtulisse, affirmat. Verum translationis hujus nec apud anonymos hactenus laudatos, nec apud Rainerum ullum vestigium exstat; neque (de S. Gisleni reliquiis loquor) ea locum habuisse videtur: nam anonymo, S. Gerardi discipulo, teste, annum inter 925 & 929, uti num. 61 dictum est, eodem loco, quo circa annum 818 Halitgarii, Cameracensis episcopi & Elefantis abbatis Cellensis ætate mandata terræ fuerant, reperta fuere S. Gisleni ossa, & quidem cum alta hominum mentes loci, quo jacerent, atque ipsos hujus ministros occupabat oblivio, quæ, si imminentibus Hannoniæ sub seculi proxime superioris finem Normannis, translatio isthæc contigisset, & pacatioribus dein temporibus relatæ fuissent in Cellense monasterium S. Gisleni exuviæ, locum habitura fuisse, interjecto inter illarum in pristinum locum relationem inventionemque tantillo temporis spatio, non videtur.

[69] Certior ea translatio est, quæ sub Simone Cellensi abbate, [ad Grandumlocum sub X sec. finem] ac proin sub finem seculi X, aut sequentis initium contigit: hanc ex Rainero seculo 2 Benedictino pag. 799 inseruit Mabillonius, ubi hæc fere legas: exorta Arnulfi & Raineri comitum tempore Montenses inter & Hornutenses simultas jam eo proruperat, ut ne a mutuis quidem cædibus abstinerent: obviam huic malo ituri Rainerus, Hannoniæ comes & Simon Cellensis abbas utrosque in campum quemdam, grandem locum dictum, ac prope Quaregnonem, ut ferunt, situm convocant, ut coram SS. Gisleni & Waldetrudis reliquiis pacem inirent: paruerunt utrique, sed animo minus sincero Montenses; vindictæ enim avidiores arma, quibus ex improviso Hornutenses aggrederentur, inter arbusta absconderant. Serpebat interim rumor, Simonem Balduino comiti S. Gisleni vendidisse reliquias. At enim Simon, cum utrimque ad sacras reliquias ventum est, ut impactam sibi calumniam refelleret, hujusmodi oratione est usus: O Domine, cujus visus dominatur in mente, si vere scitur a te integrum corpus nostri patroni, clarifica hoc ante conspectum dubitantium indicio virtutis tuæ. Quam orationem, inquit Rainerus, secutus est tantus fragor tonitrui & nebulæ atque commoti desuper aëris, insuper & pallium excussum est, quod tegebat secretum digni confessoris… Qua visa causa, qui insidiantia arma attulerant, compuncti, nec non & cuncti alii prostrati, communi voto conclamant, sub pacis sponsione observandum auxilium S. Gisleni: multisque muneribus eum ditantes cum gaudio retulerunt ad propriam Cellam repedantes.

[70] Refert hæc Ægidius Boussu in Historia Montensi pag. 34, [aut sequentis initium;] inter annum 985 & 1002, quo postremo defunctum ait Rainerum, Hannoniæ comitem, hujus nominis III. Vinchantius ad annum 985 id factum narrat: sed serius contigisse videtur. Cum enim Simonem de venditis Balduino comiti S. Gisleni reliquiis tum temporis accusarint aliqui, atque ex hoc capite odium illi conciliare conati videantur; Balduinus autem hic memoratus haud alius fuerit, quam Balduinus IV, cognomento Barbatus, Arnulfi II sub annum 989 defuncti, filius; non ante hunc annum, quæ numero superiore relata sunt, contigisse videntur; immo eo potius tempore, quo jam simultas aliqua inter Balduinum IV & Arnulfum, Cameracensem & Valentianensem comitem intercesserat. Id autem tempus Baldericus lib. 1 Chronici sui utcumque manifestat sequentibus verbis: Interea vero obortis simultatibus inter comites, Balduinum videlicet Flandrensem, atque Arnulfum Valentianensem, asperrima excrevit discordia, quæ usque ad bellum procedens quietem hujus civitatis (Cameracensis) plerumque interpolavit. Nam quia Erluinus episcopus (Cameracensis) utpote cum communis deditionis sub imperatore consocio familiaritatem habebat, Balduinus (qui Gallis favebat) civitati huic multas incommoditates irrogabat. Gravius etiam furori incubuit, ubi mortem imperatoris tertii Ottonis, anno 1002 defuncti, audierit. Tum narratis Ottonis obitu & Henrici II electione, ita pergit: Ipse vero Balduinus interim multa manu collecta, Valentianense castrum obsedit, atque Arnulfo, quia longe numero erat inferior, expulso, vendicare præsumpsit. Malim itaque Hornutensium Montensiumque rixis, de quibus num. superiore, anno circiter 1000, quam 985 adscribere.

[71] [sec. vero XI ad castrum Cameracesii & Cameracum,] Seculo XI Gerardus I, Cameracensis episcopus, in Castello Cameracesii quinto ab urbe Cameracensi miliari S. Andreæ oratorium, teste Balderico lib. 3 cap. 49, a fundamento construxit, quod modo Benedictinum cœnobium est. Quo anno id dedicatum fuerit, inter Scriptores, quos vidi, non convenit: plures tamen id anno 1025 die XXII Septembris contigisse affirmant. Ut ut sit, ad augendam dictæ solennitatis pompam eo delatas fuisse S. Gisleni reliquias ex Colvenerio disco, qui hac de re in suis ad dictum Balderici textum Annotatis ita scribit: Catalogus Gallicus Ms. & Gazeus (S. Andreæ monasterium) dedicatum fuisse scribunt anno MXXV. Addit idem Catalogus ad illius dedicationis solemnitatem de mandato Gerardi allata fuisse Sanctorum corpora Gaugerici, Autberti, Acharii, Salvii, Ragenfredis, Wasnulfi, Gisleni & Humberti. Id quoque asserit auctor, qui seculo XVII Historiam Miraculorum S. Gisleni Gallico sermone conscripsit, cui religioni fuit, ne quidquam sine documentis assereret. Is porro S. Gisleni reliquias Cameracum pariter fuisse delatas ait, cum Cameracensem cathedralem, quam exstruxerat, ecclesiam perquam solenni ritu idem Gerardus anno 1030, ut Baldericus lib. 3 cap. 49 scribit, XV Kalendas Novembris dedicavit.

[72] [ad Conradum imperatorem] Quinquennio post altera reliquiarum S. Gisleni translatio contigit, quam apud Mabillonium seculo 2 Bened. pagg. 799 & seq. Rainerus, res sua ætate gestas referens, his verbis tradit: Necessitate compulsus Domnus abbas Heribrandus cum suis fratribus anno ab Incarnatione Domini MXXXV non valentes ferre vastationem sui loci cum corpore beati Gisleni visi sunt adiisse clementiam imperatoris Conradi (hujus nominis II, cognomento Salici) lacrimabiliter se reclamantes de vastatione sui loci & de indigentia sui cœnobii: a quo benignissime consolati & munificentiis regiis dotati … ad notum sibi cœnobium sunt reversi. Quid causæ fuerit, cur Cellenses monachi ad Conradum confugere necessum habuerint, ex Balderico lib. 3 cap. 21 uberius intelliges: Post obitum vero, inquit, abbatis (Cellensis) Wenrici duos abbates (Guidonem & Hilfridum) alterum post alterum comes Rainer is substituit: hoc siquidem modo abbatiam vindicare præsumens. Quod quia nefas esset, Domnus episcopus (Cameracensis Gerardus I) sua auctoritate rejecit, cum, ut supra diximus, abbatiam quamlibet nullus præter imperatorem aut episcopum debeat commendare. Postea vero imperator, quem voluit Herbrandum scilicet, qui nunc est, monente Domno episcopo, ut dignum est, sublimavit. Hic etiam multa mala perpessus est a comite Rainero, seu Raginerio hujus nominis IV. Ceterum non inusitatum erat, ut Sanctorum reliquiæ principibus sisterentur a clericis & monachis, si quam passi erant calamitatem aut injuriam. Sic clerus Trajectensis anno 944 S. Servatii reliquias Duisburgum ad Ottonem I, ob multimodas sibi ab Immone comite illatas injurias detulisse leguntur in Appendice Reginonis.

[73] Non sine prodigio id iter institutum fuit. Cum enim, ut scriptor mox laudatus ait, Gislenopolim rediens, Visatium (inter Leodium Trajectumque situm est hoc oppidum) pervenisset, [Thorenseque cœnobium,] ecclesiæ ingressu ab ædituo, obseratis foribus, prohibitus tantisper fuit, dum hinc alio abire cum S. Gisleni reliquiis meditanti ecclesiæ valvæ sponte patuerunt. Cæca item hic puella, ad S. Gisleni reliquias accurrens, oculorum usum recepit. Divertit etiam eo itinere Heribrandus ad Thorenses moniales, benigneque ab his exceptus in grati animi pignus loci abbatissæ S. Gisleni Vitam (verosimillime ab anonymo scriptam) dono dedit, quæ anno postero mulieri, e partu periclitanti, abbatissæ jussu admota, salutem attulit: ex quo autem S. Gisleni Vitam Thorenses virgines acceperunt, natalem Sancti diem suo in monasterio quotannis celebrandum decreverunt. Abbatissæ nomen Gerbergæ fuit, quæ Benedictæ, B. Ansfridi comitis Huiensis & Hirsuindis filiæ, forte successerit: ejus certe nomen abbatissarum Thorensium catalogo, initio sui valde mutilo, addendum videtur. Situm porro est hoc cœnobium prope Masacum in diœcesi Leodiensi, ac primum Benedictini instituti fuit, sed in nobilium canonicarum, quod hodieque floret, collegium deinde conversum. De B. Ansfrido seu Aufrido in Opere nostro ad diem III Maii plura reperies.

[74] Cameracum denuo S. Gisleni reliquiæ anno 1064 delatæ fuerunt, [ac iterum Cameracum & ad Hasnoniense] cum S. Lietbertus basilicam S. Sepulchri, quod Benedictinum in illa civitate cœnobium est, dedicavit, uti videre est in Catalogo Sanctorum, quorum reliquiæ ea occasione illuc delatæ fuerunt, tom. 4 Junii pag. 601 S. Lietberti Vitæ subnexo. Sexennio post ad Hasnoniense tribus a Valencenis leucis ad Scarpum monasterium delatæ fuerunt, cum hujus monasterii ecclesiam, post monachos Benedictinos canonicis in eo substitutos, solenni admodum ritu & pompa Balduinus VI Flandriæ & Hannoniæ comes dedicari voluit. Adfuere solennitati huic Lietbertus Cameracensis, Ratbodo Noviomagensis, & Rainerus Aurelianensis episcopi: abbates vero quindecim, hosque inter Fulcardus Cellensis. Solennitatem auxerunt translatæ illuc plurimorum Sanctorum e vicinis locis reliquiæ, quas Tomellus monachus, qui Balduino a secretis fuit, cap. 17 Historiæ Hasnoniensis cœnobii apud Martene tom. 3 Anecdotorum enumerat; loco autem decimo S. Gisleni reliquias recenset. Acta est, inquit Tomellus, hæc dedicatio in honore Apostolorum Petri & Pauli tertio Nonas Junii (non Martii, ut Locrius; aut Julii, ut Miræus in Chronicis scribunt) anno ab Incarnatione Domini MLXX, Alexandro Papa sanctæ Romanæ ecclesiæ præsidente, regnante Henrico Lotharingiæ, Philippo Franciæ regibus.

[75] Ex hactenus dictis, quam celeber S. Gislenus seculo XI fuerit, [& Melbodiense cœnobia translatæ, novæ item thecæ inclusæ fuerunt;] intelligi satis superque potest; neque hujus rei desunt seculi XII documenta. Hoc enim seculo ad annum sexagesimum primum provecto insignis reliquiarum S. Aldegundis translatio facta est, quam Adrianus, S. Gaugerici decanus, & Melbodiensis Præpositus (vide Opus nostrum ad diem XXX Januarii pag. 1051 & seq.) rei gestæ testis oculatus descripsit, ubi de allatis Melbodium S. Gisleni reliquiis ita loquitur: Allata sunt & corpora sanctorum Gisleni & Waldetrudis cum magno comitatu virorum ac mulierum. Rei gestæ annum 1161 his verbis determinat: Actum Malbodio anno incarnati Verbi MCLXI Indictione IX &c. diem vero fuisse ait VIII Idus Junii, seu ejusdem mensis diem VI, S. Norberto nunc sacrum, qui eo anno in III hebdomadæ feriam incidit. Altera item reliquiarum S. Gisleni translatio, seu e veteri in novam decentioremque capsam repositio facta est anno ejusdem seculi octogesimo Calendis Junii; de qua Excerpta nostra ex Gislenianis monumentis ita habent: Anno Domini MCLXXX Cal. Junii facta est translatio corporis S. Guisleni, S. Sulpitii & beatæ Leochadiæ virginis & martyris a Domino Rogero episcopo Cameracensi cura domni Lamberti abbatis Cellensis; cujus præterea mentionem faciunt Molanus in Additionibus ad Usuardum, Canisius, Saussayus, Wion, Dorganius, Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 3 pag. 16 Instrum. ex litteris Henrici de Bergis Cameracensis episcopi, & Philippus Brasseur in Aquila Gisleniana ex ipsismet Rogeri episcopi Litteris. Raissius Belgicæ Christianæ pag. 130 & seq. actum visitationis, in S. Gisleni theca repertum, & his verbis conceptum exhibet: Anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo octuacesimo concurrente secunda, epacta vigesima secunda, Indictione tertia decima, luna quarta, die Dominica vigesima Kalend. Junii translatum est in scrinii hujus conclavi corpus Christi sacerdotis Gisleni a Domino Rogero Cameracensis sedis episcopo, residente Alexandro Papa in sede Apostolica, nec non regente Frederico Romani populi jura, Lamberto quoque abbate regulariter annuente, cum sibi subditorum caterva.

[76] [ac dein a Cameracensibus] Seculo XIII, cum Hannoniæ comitissa Joanna Gislenianas possessiones per suos occupasset, loco suo S. Gisleni motæ fuerunt reliquiæ, humique, ut fieri etiam alias soluit, depositæ, dum anno ejusdem sec. 38 (secundum alios 36) in pristinum locum fuere relatæ ac publicæ denuo venerationi non sine pompa expositæ: qua de re laudata mox Excerpta sic habent: Anno Domini MCCXXXVIII pridie Idus Augusti comitissa Joanna Flandriæ & Hannoniæ & Godefridus episcopus Cameracensis cum multa reverentia & pompa relevarunt corpus S. Guisleni, quod ad terram positum fuerat, quia comitissa posuerat mansores in curtibus abbatiæ. Mansores dicuntur qui in aliquo loco manent. Gisleniana basilica anno 1151 VIII Idus Maii incendio periit: quæ nunc exstat a Lamberto condi cœpta est anno 1183; cui dein adjectum fuit S. Gisleni sacellum, supra cujus altare in argentea capsa maximam reliquiarum S. Gisleni partem deposuit Henricus de Bergis Cameracensis episcopus anno 1491 die XV Januarii, separato a reliquo corpore Sancti brachio. Anno MCCCCLXXXXI, inquiunt Galliæ Christianæ auctæ Scriptores paulo ante laudati, Henricus de Bergis Cameracensis episcopus visitavit reliquias S. Gisleni, quas integras (reperit) dempto uno brachio, quod deosculandum quotidie peregrinis exhibetur, coram Joanne abbate S. Gisleni & plurimis vicinis abbatibus, easque transtulit in novum sacellum: de quibus omnibus litteras dedit: ex quibus discimus easdem olim fuisse visitatas per Rogerum episcopum Cameracensem anno MCLXXX. Nullam hoc loci Scriptores illi D. Quintini Benoist S. Gisleni abbbatis mentionem faciunt: contra Philippus Brasseur in Aquila Gisleniana eadem referens solius Quintini meminit: verum laudati Galliæ Christianæ Scriptores in abbatum Gislenianorum serie docent, Joanni consortem fuisse Quintinum, illoque superstite, totum abbatiæ onus sustinuisse, ita ut utriusque tempore res acciderit: præcipuas tamen hoc in negotio partes agente Quintino, de quo ita Excerpta nostra: Ejus tempore visitatæ sunt reliquiæ B. Ghuisleni ab Henrico a Bergis episcopo Cameracensi & translatæ a summo altari, quod situm est in choro ecclesiæ, in sacellum quod ædificatum erat a se in parte anteriori in honorem ejusdem Christi confessoris.

[77] Acta visitationis hujus apud Raissium pag. 170 & seq. Belgicæ Christianæ sic habent: [præsulibus] Anno Domini millesimo quadrincentesimo nonacesimo primo, Indictione decima, mensis Januarii die decima quinta, videlicet Dominica post Octavas Regum, sedente Innocentio Papa VIII, Frederico imperatore, ac filio ejus Maximiliano Romanorum rege, ejusque filio Philippo archi-duci Austriæ, Burgundiæ, Brabantiæ &c. Nos Henricus de Bergis, episcopus Cameracensis, visitavimus reliquias sancti Gisleni Christi confessoris, quas, dempto uno brachio, quod deosculandum quotidie peregrinis exhibetur, integras reperimus; convocatis Quintino hujus monasterii abbate, Joanne ejus prædecessore, Petro abbate de Crispinio, Joanne abbate S. Dionysii in Broqueroya, Guilielmo abbate de Cambrone, & Joanne sancti Joannis Valencenis abbate; ut ejusdem Christi Confessoris memoria & reverentia celebrior haberetur, eadem die dedicavimus capellam novam in honorem ejusdem sancti Gisleni contiguam ecclesiæ & in eam præfatas reliquias transtulimus: ipsamque ecclesiam cum ambitu claustri conciliavimus ac festa Dedicationis vetustate jam abolita annis singulis deinceps eadem die, scilicet proxima Dominica post Octavas Regum celebranda de novo cum indulgentiis instituimus. Fuerant autem præfatæ reliquiæ per Rogerum præsulem Cameracensem visitatæ anno Domini MCLXXX. Quæ singula nos Henricus episcop. Cameracen. sigilli nostri appensione attestamur præsentibus hujusmodi actibus visitationis, dedicationis, & reconciliationis, Priore & conventu ejusdem monasterii S. Gisleni, ac magistro Ægidio Bricart, & Joanne Daubuille notariis Apostolicis, populi copiosa multitudine.

[78] S. Gisleni brachium, quod fidelium venerationi seorsum expositum supra vidimus, [subinde visitatæ,] anno 1581, quo Tornacenses hæretici Gislenopolim die Nativitatis B. Mariæ invaserunt ac diripuerunt, deperditum, recuperare haud potuerunt Gisleniani cœnobitæ. At anno 1586, ut scribit Philippus Brasseur in Aquila Gisleniana pag. 70, anno autem 1588, ut habent excerpta, post visitatas a Ludovico de Berlaymont, Cameracensi archiepiscopo, abbatiæ Cellensis reliquias, alterum S. Gisleni brachium amissi loco fidelium venerationi expositum fuit. Acta Visitationis hujus laudat Philippus Brasseur, eorumque principium ait his verbis conceptum: Sedente Sixto Papa Quinto. Sed quoniam hæc ad manum non habeo, verba, quibus, quæ modo dicta sunt, in Excerptis nostris referuntur, hic sisto. Sic habent: Post dicti Hieronymi (Lietart) abbatis decessum anno MDLXXXVIII ejusdem anni mense Novembri, mensis die X visitatæ sunt reliquiæ monasterii S. Gisleni a reverendissimo & illustrissimo domino Ludovico a Berlaymont archiepiscopo Cameracensi præsentibus venerabilibus viris R. D. Joanne du Maisni abbate Crispiniensi, Valeriano du Flos, canonico Cameracensi, & domno Joanne Hazart Priore totoque conventu ejusdem loci. Tunc a corpore beati Guisleni de ejusdem illustrissimi domini consilio, totius conventus fratrum assensu separatum est secundum ejus brachium, quod in perditi locum repositum modo peregrinis osculandum datur. Hieronymus Lietart secundum Galliæ Christianæ auctæ scriptores Gislenianas infulas una cum vita deseruit anno 1586 die III Septembris. Cum autem visitatio prædicta eodem anno, quo hic obiit, peracta dicatur, standum hic Philippo Brasseur, qui eam e visitationis ejusdem Actis, quæ laudat, dicto anno 1586 illigat.

[79] [& sec. XVI Montibus relatæ Gislenopolim,] Illata Cellensi basilicæ ab hæreticis damna Amandus d' Anvin reparavit; eumque imitatus Gaspar Boussu binas ex argento artificiose admodum elaborato capsas, quarum alteri S. Gisleni caput, alteri residuum ejus corpus includerentur, construi jussit: in hanc Franciscus Vanderburchius S. Gisleni plerasque reliquias anno 1626 die S. Lucæ, in alteram vero caput S. Gisleni anno 1628 die S. Joanni Euangelistæ sacro Jacobus Ghelneur Crispinii, inter Montes, Valencenas & Gislenopolim siti, abbas solenni ritu intulerunt; uti apud Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 3 in Serie abbatum Gislenianorum, & apud Philippum Brasseur videre est. Denique seculo XVII belli fax longe lateque diffusa, certantibus inter se Gallis & Hispanis, in Hannoniam quoque illata fuit, quo tempore SS. Gisleni, Waldetrudis & Aldegundis reliquiæ in collegiata nobilium dominarum ecclesia adversus belli calamitates venerationi expositæ fuerunt. Sed anno 1647, cum belli moles, recepto a Leopoldo archiduce, Belgii gubernatore, Landresio, alio translata videretur, S. Gisleni reliquiæ consilio curisque D. Augustini Crulay abbatis maxima pompa ad sedem propriam remearunt die III Octobris seu Dominica S. Gisleni festum præcedente, ut nostra ex Ms. Gisleniano Excerpta latius exponunt. Ex his satis liquido constat, quam celebris a multis retro seculis S. Gisleni cultus fuerit; imo tantam fuisse aliquando perhibent hominum die ejus festo ad ejus reliquias concurrentium multitudinem, ut huic neque viciniores pagi, neque Gislenopolis ipsa capiendæ sufficerent.

[80] [ubi & sub nomine ejus sodalitium fuit erectum.] Neque alia desunt cultus ejus sacri documenta insignia: honori sibi duxerunt præcipuæ in Hannonia nobilitatis familiæ, si se S. Gisleno ad princeps ejusdem altare ultro offerrent. Quin & ea lege servos libertate donabant, ut quotannis die S. Gisleno sacro, ac denuo, cum matrimonium inirent, tributi aliquid solverent; cum vero vita cederent, res, quam e mobilibus relinquebant optimam, Cellensis cœnobii fieret: sed eorum, qui S. Gisleni obsequio eo se pacto & sponte devovebant, dein mutata conditio est, coalueruntque primum quidem in sodalitium aliquod, quod Charitatis appellatum fuit, & anno 1120, Burchardi Cameracensis episcopi, ac anno 1123 Calixti II summi Pontificis auctoritate confirmatum. Dictum deinde S. Gisleni fuit, cui præter principes viros complures adscribi voluit cum conjuge sua & Infante Philippus IV Hispaniæ rex, amplosque favores Urbanus VIII anno 1625 concessit, uti ejus ea de re Bullam, quam, Gallice translatam, Vitæ S. Gisleni D. Hieronymus Marlier Gislenianus abbas subjunxit, consulenti patebit. Ejus denique festum velut Patroni sui sollenni ritu colere consueverunt Academiæ Lovaniensis alumni, Lilienses dicti, ut Notitia nostræ Gisleniana testantur.

VITA S. GISLENI CONFESSORIS,
Auctore anonymo
Ex Mabillonio Sec. 2 Benedictino pag. 790 & seqq.

Gislenus conf. Ursidongi, nunc Gislenopoli, in Hannonia (S.)

BHL Number: 3552
a

A. Anonymo.

PROLOGUS.

[Auctor S. Spiritum invocat.] Opportunum nobis, Fratres carissimi, ac valde commodum reor, de sanctorum exemplis Patrum aliqua, licet imperito sermone, vestris auribus tradere. Sed memor imperitiæ meæ, vereor aggredi opus, quod, Sancto agente Spiritu, S. explevit Hieronymus b. Licet sim indignus tanto operi, credibiliter tamen sciendum est, Dominum dixisse homini recta cogitanti & agenti: “Aperi os tuum, & ego adimplebo illud c.” Sanctum ergo Spiritum, qui in cordibus mansit electorum, suppliciter exoro, atque illius spiramen tota mentis intentione invoco, ut sicut bruti animalis sensum inspiravit ad loquendum d, ita mei concavitatem palati suavitate dulcisoni sermonis repleat, quo valeam corda audientium intenta reddere & ad laudandum Dominum multimoda voce, ut perstrepent * mecum indesinenter admonere. Sed quid ego tantillus misellus? Quid pœne elinguis de Dei digne possum explicare amicis, qui præceptis obedientes Dominicis Christi vestigia indefessi sunt secuti animi votis? Dignum namque & justum est, ut, de quo fari gestio, cœpta vobis pandat oratio.

ANNOTATA.

a Scripsit sub finem seculi IX vel seq. initium.Forte monachus Cellensis fuit, qui, cum monasterii sui ruinam videret, S. Gisleni memoriæ hac sua lucubratione prospectum voluerit. Vide litt. ll in Annotatis ad Caput. 2.

b De Vitis Sanctorum a S. Hieronymo exaratis consule Miræum part. 1 de Scriptoribus Ecclesiasticis pag. 37.

c Psalmo 80, ℣. XI. Dilata os tuum & implebo illud.

d Videtur auctor alludere ad id, quod Numm. cap. 22 ℣. 28 & seqq. legitur: Aperuitque Dominus os asinæ &c.

* perstrepant

CAPUT I.
S. Gislenus e Græcia Romam, inde in Belgium venit, & Ursidongi monasterium condit.

[Sanctus spreto splendore natalium, monachus] Venerandus igitur sacerdos Gislenus in gente Attica inclytis juxta sæculi gloriam parentibus, Christiana nobilitate nitentibus, exstitit oriundus a: quorum popularem pompam bonæ indolis Puer floccipendens, Christi autem egestate gaudens, nobili mente quærebat, qualiter superno Regi placeret. Traditus ergo liberalium artium pædagogis ac imbutus pleniter his, studuit philosophiæ post apud Athenas, nobilissimam Græcorum urbem, quæ cunctis nationum linguis tribuit totius flores eloquentiæ b. Hoc itaque seculari studio affatim edoctus, nihilque in hoc veræ Divinitatis perpendens, unde tenebras ignorantiæ expellere posset, semet educandum tradidit sacræ Scripturæ magistris. His ergo auspiciis a puero in robur virile sublimatus, dignum duxit haud fore satis Deo gratum, si se spontanea cordis voluntate in Omnipotentis obsequio constringeret, æquius esse subdi majorum institutis. Enimvero cœnobium intrans, regulariter S. Basilii normam servavit fortiter. Ubi ut apes prudens in mentis intimæ concha diversarum virtutum addidit mella, majoribus cum minoribus humilitatis & obedientiæ ingentis tribuens exempla. Plenus quippe virtutum charismate quibat cum Psalmista dicere: “Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, Domine, super mel & favum ori meo c.”

[3] [ac presbyter factus, Romam adit, inde Gallias jussu divino petens, oratorium condere incipit,] Justitiæ ergo nectare venerabilis Gislenus ad Ordines ecclesiasticos est promotus. Sacerdos itaque jam factus, amor Dei Sanctorumque cordi ejus accessit inedicibilis, mente revolvens, qualiter priorum justorum instrueretur exemplis. Talia siquidem deliberans corde simplici, recordatus est sanctissimum Christi martyrem Dionysium olim Athenis egressum Romam adiisse negotio visendorum principum Apostolorum Petri & Pauli, qui jam martyrisati cælos ascenderant. Istius Dei testis animatus exemplo d & abbatis monasterii & omnium fratrum hortatu benigno egressus e loco petiit Romam precum gratia: ubi etiam in Dei precibus ac Sanctorum locis diutissime immoratus, voce divina admonetur, quo intra Gallias veniens pagum quæreret Haynau, & in eo oratorium ædificaret in honorem Petri & Pauli, ac Deo ibidem serviens vitæ suæ metam præstolaretur. Tali itaque visione gestiens aggreditur iter, Galliarum petens provinciam, non impar illi summo Patriarchæ, cui dictum est, veteri Scriptura testante: “Exi de terra tua & de cognatione tua, & veni in terram, quam monstravero tibi e.” Galliam vero Franciæ penetrans cum duobus discipulis Lamberto & Bellirio, lustratis passim urbibus & regionibus, pervenit tandem aliquando eximius Pater Gislenus pagum Haynau: cujus quoque vicis cœnobiisque ex asse conspectis audivit fama diffusa de B. præsule Amando multa & stupenda dicere. Proficiscens namque ad eum, simul colloquio se salutantes, denique de his, quæ Dei sunt, loquentes, venerabilis præses venerandum sinit abire Gislenum. Sic enim pervenit Dei antistes f Gislenus ad locum, qui Castrilocus dicitur g: ubi siquidem locum esse æstimans, qui sibi divinitus fuerat dictus, cœpit totis viribus spinas ac tribulos & noxia quæque radicitus exstirpare, cupiens sibi cellulam construere, qua Deo ancillari posset.

[4] Eadem tempestate totius regni Francorum monarchiam administrabat rex inclytus Dagobertus h, [cumque Dagobertus ursam venatu persequens offendit Castriloci;] sed tunc venationis causa erat in pago Bracbant i. Quam ob rem quadam die hujus negotio peragrans solitudinem Hainæ fluvio contiguam, nanciscentes ingentem moverunt canes ursam, quæ rapido cursu petiit locum, quo præfatus antistes Gislenus ærumnoso labori insistebat, seque abdidit sub Sancti vestes, quæ de arbore pendebant: quam e vestigio sequentes canes, nequaquam audebant vel proximare ad eam. Venientes autem & venatores lassabundi, perpendentes, quod non auderent canes propius accedere, fere insurrexerunt in Dei Servum, ejusque discipulos verbis ac fustibus eos arguentes vocabant magos & maleficos, quorum incantatione stupefacti canes minime auderent rapere belluam. Interea adveniens rex præfatus jussit quiescere suos, atque conversus ad Dei virum Gislenum ait: Dic nobis, quis es, & hi, qui tecum sunt, cur nostris canibus carminando nocuistis? Beatus vero Gislenus taliter ei respondit intrepidus: Nos prorsus tuos non læsimus canes; fera, quam quæris, illo quiescit in loco, si placet, rex, accipe eam, quia nullo modo indigemus ea, indigemus autem Dei misericordia. Animadvertens rex in Viro cælestem virtutem, recessit cum canibus, fera quiescente sub vestium dependentium umbra.

[5] Sancto itaque Gisleno cum suis cœpto operi insistente, [ablatis vero ab ursa ejus vestibus, præeunte aquila,] surrexit ursa, apprehensaque sancti Viri sporta, in qua ejus mysterium k erat, quo utebatur in sacris Missarum solemniis, pedetentim egrediebatur. Quod aspiciens Vir beatus, vehementer ingemuit dicens: O Deus immensæ pietatis, adesto misello, quod mihi servasti per regna maligna repende. Talia dicens beatus Gislenus arripuit iter cum suis post feram sportam ore ferentem: & ecce, ei obviam advolat aquila grandis præbens se ducem Sancto eunti post belluam, sensim autem volitantem ac subinde reexspectantem, perpendit propter sui causam cælitus advenisse: quam procul dubio sequens usque ad agros patentes, cum aquila sublimi se reddidisset aëri, repertos sciscitatur pecorum custodes, an vidissent feram aliquid ferentem, & per condensa saltus abeuntem. Cui pastores, ecce, inquiunt, ante te properat, portans quasi quoddam vestimentum ore. Hoc etiam Vir almus audito cucurrit post feram, reperitque eam in dumeto, quod tunc vocabatur Ursidongus, ideo sic dictus, quod ibi solita erat eadem ursa catulos fovere: modo vero nuncupatur Cella nomine. Catuli vero tenentus delatam a matre sportam, ore brachiisque ludebant ex ea. Recepto ergo immaculato sanctus Gislenus indumento præcepit feræ cum fœtibus ex Dei verbo remotas redire in silvas continuo, nullique hominum pecudumve nocere ulterius in illo pago. Parens quippe fera Sancti verbo recessit, nec ulli deinceps in iisdem locis nocuit l. O nimium nequiores belluis, qui non solum Sanctorum, verum etiam Omnipotentis spernunt, pro dolor, verba. Ecce Vir pius ac mitis jubet, crudelis & immitis fera paret: homo, propter quem facta sunt omnia, attendens talia, subde te Creatori, & omnis creatura obediet tibi. Postpositis illis ex ordine cuncta loquamur.

[6] [Ursidongum venit, ibidemque oratorium exorsus a S. Autberto evocatur:] Gavisus enimvero excolendus Gislenus de sacro vestitu ac loco sibi a Deo destinato, acceptis securibus ligonibusque, cœpit cum prædictis suis paribus locum exstirpare, dumos & vepres funditus evellere. Emundato autem solo de omnibus arboribus noxiis, ædificare primum decrevit basilicam in honore SS. Apostolorum Petri & Pauli, uti divinitus fuerat imperatum ei. Erat namque iste laudabilis Exsul totius peritiæ floribus comptus, pervigil in orationibus, hospitalitate præcipuus, frugalitate eximius, dapsilis pauperibus & omnium virtutum gratia ex asse decoratus. Unde, sicut Apostolus ait, “Christi bonus odor sumus m” opinio sanctitatis ejus per vulgus diffusa, pervenit usque ad sedem almi præsulis Autberti n. Cui opinioni noluit mox sanctus episcopus assentire, quia noverat scriptum esse: “Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus, si ex Deo sunt o” & illud: “Omnia probate, quod bonum est, tenete p.” Itaque præcone misso præsul Cameracensium S. Autbertus mandavit, ut ad suæ auctoritatis suggestum ne differret quantocius ire. Præcepto siquidem pontificali gratanter obtemperans, aggressus est proficisci in urbem. Cumque Phæbo terræ umbras petente, ad villam veniret, cui Racemus q nomen est, diu multumque quæsitum hominem invenit, qui ei tribuit hospitium.

[7] [a quo redux mulierem parturientem mortis periculo eripit,] Nocte quidem illic Sanctus quievit, mane vero discessurum hospes rogavit dicens: Pater, prout perpendo, grata sunt Deo opera, quæ agis: ideo tuæ humiliter supplico bonitati, qualiter post collationem cum episcopo ad me digneris reverti. Quod & agere S. Gislenus non despexit. Perveniens etenim ad urbem Cameracum r, sancto præsentatus est episcopo Autberto, quem sic affatur episcopus inquiens: Dic nobis, frater, cujatis es, cujusve dignitatis? Sanctus respondit Gislenus: Græcus quidem sum gente, Christianus vero dignitate. Athenis nempe ortus & altus, Christi baptismate renatus: ita Romam adiens per Dei præceptum hanc perveni in patriam. In pago Haynau super flumen Hainæ in loco, qui dicitur Ursidongus, operor manibus, ædificare gestiens Deo oratorium in Apostolorum Petri & Pauli honore. Desiderabam equidem tuam expetere sanctitatem, petiturus licentiam agendi, quæ sunt cœpta: sed prævenit gratia tua, quæ me accersivit. Intuitus autem almus episcopus Viri justi sermones, nihilque in eis reprehensionis deprehendens, dilexit eum ac benedictum dimisit abire, rogans, quod cœperat, Dei opus perageret, atque peractum cum audiret, se spopondit benedicturum.

[8] [cœptumque opus perficit,] Regressus ergo rite colendus Gislenus, venit ad suum fidelem hospitem in villam Racemum, ac ejus uxor valde ægrotans laborabat ob partum: quam ob rem religiosus hospes Virum sanctum in alia fecit decenter manere domo. Uxoris præterea infirmitate gravius crescente, festinat vir ocius ad Sanctum perfuso lacrymis vultu dicens: Serve Dei, meæ mulieri succurre jam morituræ, neque dedigneris Dei pietatem orare pro extremum spiritum trahente. Cujus fletibus Dei Famulus misertus, prophetica voce ait ei: Depone, homo, omnem mœstitiam, quoniam reversus domum tuam invenies sospitem, puero nato, uxorem tuam. At vir licet mœstus statim rediens domum, sumpsit de conjuge sana duplex gaudium, sicut viva voce audierat fari Christi Alumnum. Natum siquidem puerum sanctus Gislenus de sacro fonte suscepit, atque vir ille pro tantis beneficiis per beatum Vatem sibi collatis, quidquid sui juris in villa Racemo fuit, almo Compatri suo tradidit ad opus SS. Apostolorum Petri & Pauli, quibus oratorium agebat. Reversus præterea Dei Testis Cellam s perfecit, quam inchoaverat, basilicam.

[9] Prædictus igitur rex Dagobertus t post multum tempus iter ducebat juxta Sancti Cellam: [opitulante Dagoberto.] sed quia propter paludes difficilis erat via euntibus ad illam, sumpta lympha sanctificata, thuribulo cum thymiamate sanctoque Euangelio properat Sanctus obviam regi, sciens scriptum: “Subjecti estote omni humanæ creaturæ propter Deum, sive regi tamquam præcellenti u.” Adspiciens vero rex Vatem sanctum recognovit interrogans eum: Quid vis, Dei Dilecte? Ait illi Sanctus; Exsul & peregrinus sum, domine mi rex, & has in partes de terra longinqua veni, hoc est, de Athenis, nobilissima Græcorum urbe, Dei utique jussione: vestram nunc obnixe deposco caritatem, quo nostro dignemini locello largiri de regia vestra possessione, unde aliquid victus habeant famulantes Deo in eo, queantque pro regis incolumitate æterno Christo imperatori supplicare jugiter. Postulationi itaque S. Gisleni rex aurem libenter accommodans, tradidit SS. Apostolis Petro & Paulo locellum præfatum, qui modo Cella vocitatur, & quidquid in circuitu ejus est silvarum, aquarum, aliarumque rerum eidem loco habilium, insuper & villam Hornutum x cum suis omnibus appendiciis. Datis autem his mente hilari legaliter, abiit rex viam suam gaudenter. Tali quoque regio solamine vir laudabilis Gislenus alacrior redditus, gratias agens ei, qui cuncta benigno moderamine peragit.

ANNOTATA.

a Origine tamen forte Francus aut Belga. Vide Comment. præv. num. 15.

b De Atheniensium scholarum S. Gisleni ætate, conditione & statu consule Comment. præv. num. 16.

c Psal. 18, ℣. 103.

d Id non ex antiquis certisque monumentis, sed suis præjudiciis ductus scripsit anonymus noster.

e Gen. 12, ℣. 1, & Act. cap. 7, ℣. 3.

f Hoc nomine etiam presbyteri vocati sunt.

g Roma recta S. Amandum, Trajectensem ea tempestate episcopum, adiisse videtur; inde vero Castrilocum, nunc Montes Hannoniæ & hujus provinciæ caput; nisi forte a S. Amando digressus, recta Ursidongum (nunc Gislenopolim) contenderit. Vide Comment. prævium num. 38.

h Dagobertus jam pridem obierat ex plerorumque eruditorum sententia.

i Belgii provincia est vicina Hannoniæ, Belgii item provinciæ.

k Videntur hic significari vestes sacræ, quibus in Sacrificio Missæ utebatur.

l Quidquid hic de Dagoberto, ursa & aquila narratum est, fabulas olet: has anonymus, S. Gerardi discipulus, prudenter reticuit.

m Ad Corinthios 2, cap. 2 ℣. 15.

n Cameracensis, in cujus diœcesi S. Gislenus morabatur.

o Joan. 1, cap. 3, ℣. 1.

p 1 ad Thessalonicenses cap. 5, ℣. 20.

q Gallice Roissin, inter Gislenopolim & opidum Quenoy.

r Belgii civitatem ad Scaldim fluvium, nunc archiepiscopatu insignem.

s Quæ prius Ursidongus, quasi Lustrum ursæ dicta fuerat.

t Vide lit. h & num. 42 Comment. prævii.

u 1 Petri, cap. 2, ℣. 13.

x Vicum prope Gislenopolim, de quo plura num. 48 Comm. præv.

CAPUT II.
Oratorium SS. Petri & Pauli dedicari curat: S. Waldetrudem, ejusque filias, & sororem Aldegundem ad vitam monasticam allicit, ac pie moritur.

[Dedicari oratorium curat, & S. Waldetrudi] Peracto siquidem oratorio almus antistes Gislenus suggessit dominis episcopis Autberto atque Amando, uti venientes pontificali auctoritate benedicerent illud. Quod & venerabiles episcopi egerunt venerabiliter cum ingenti populorum ambitione a. Tunc etiam temporis erat quidam nobilis vir, nomine Madelgarius, qui Vincentius post dictus est, in palatio supradicti regis, cujus uxor erat consanguinea regi, nomine Waldetrudis b. Quique Madelgarius, Deo inspirante, Sanctorumque præfatorum præsulum admonitionibus compunctus, S. Autberti manibus tonsura capitis accepta in Altomonte c sub S. Benedicti norma sese humiliter reclusit, quamque feliciter finetenus servavit. Uxor vero ejus beata Waldetrudis in sæculari habitu degens, proles prædiaque sibi a seniore collata nobiliter regebat. Enimvero ne tanti viri conjux sæculi actibus illuderetur, divina voce sacerdos Domini Gislenus edocetur, quo eam invisere dulci affatu animaret in bono, ut, mundi pompis abrenuntiatis, exemplum sui sequeretur jam cœlibis Domini. Abiens quippe Sanctus, hortatus est eam affatim caritosa cœlestique doctrina. Auditis ergo Christi famula Waldetrudis eximii patris Gisleni documentis, dixit nequaquam se velle degere in sæculi gloria, sed nescire, ubi aut qualiter in Dei famulatum semet adstringeret. Post hujusmodi sacras admonitiones vidit Dei ancilla Waldetrudis in visu quasi intraret ecclesiam, quæ est in villa Buxuto d, & S. Gaugericus episcopus e hilariter eam adspiciens dabat ei calicem optimo plenum vino dicens: Age quod agis, placent enim Deo & mihi, quæ agis. Qua visione acsi fervens in utre mustum, ita Christi pedissequa sancti spiritus gratia compuncta, cœpit in Dei fervere obsequia, dicens cœlesti Sponso cum Psalmographo: “Calix tuus inebrians quam præclarus est f” Quam etiam visionem cum quibusdam suarum famularum simpliciter intimasset, ut talibus personis mos fore assolet, inter se visum joculariter conferentes, pervenit ad ignobiles vulgi aures. Quod contra Dominicus sermo talia cohibet fieri, loquens in Euangelio: “Nolite ponere margaritas ante porcos g.” Porcorum etenim more vulgus stolidum & ignobile justorum dicta ac opera ceu grunniendo deridens incusat.

[11] Unde quoque, hoste communi seminante, nonnulli cœperunt de Christi famula calumniantes fari secus, [auctor est, ut, condito Castriloci] quam res se haberet. Consternata igitur super his ancilla Dei, utpote adhuc in fide rudis, angelica admonitione edocta in somnis, deposuit extemplo mærorem inutilem. Post hæc iterum veniens ad eam S. Gislenus, intimavit eadem Sancta ei visionem, quam viderat, & quod illam narrasset mente simplici suis famulabus, quodque ei derogassent plures, nec non & angelica visitatione per visum esset recreata. Auditis autem his sanctus Gislenus dixit ei humiliter: Tam mysticam Dei visionem viris spiritualibus patefacere debuisses, qui te instruere digne scirent, non sæcularibus mulierculis sæculo deditis. Nunc itaque, quod sæpius suggessi tibi, ne differas agere, sed tota mente in Dei famulatum temet converte. Ostendam ergo tibi, quid agas. Inprimis enim cum has attigi partes, quærens ubi degere ac Deo quivissem famulari, nactus sum quidem montem silvosum, sic aptum, si foret exstirpatus, Deo obsequi cupientibus: illum etenim, si vales, eme, & ibi ædifica tibi habitacula tuisque sequacibus. Ducens vero illuc eam, ostendit.

[12] Collibuit quidem sanctæ Waldetrudi locus, sancti autem consilio Gisleni misit ad virum venerabilem Hildulfum h, [monasterio, sacrum velamen suscipiat,] cujus uxor Aja i erat sanctæ consanguinea, obsecrans eum, ut in monte sibi ostenso construeretur domus, quo Creatori suo die noctuque serviret. Veniens autem Hildulfus venerabilis valde hilaris effectus super istiusmodi mandato emit a possessoribus locum, atque construxit in montis vertice nimium eminentem domum. Cumque Dei ancilla isset videre ædem sibi paratam, abhorruit ejus eminentiam, nolens Christi paupercula superbam habitare ædem. Cujus humilitatem supernus Artifex attendens, nocte secuta misit ventum validum cum grandine, evertitque funditus illam domum. Præscriptus quoque vir Hildulfus audito quod acciderat, remeavit ad locum, ac sicut per S. Gislenum didicerat Sancta, ostendit ei quem Sanctus cœperat exstirpare locum, ibique noxiis radicitus amputatis arboribus, restructa est ei domus in montis latere, ac oratorium in SS. Apostolorum honore k. Sanctus igitur Dei Sacerdos Gislenus, ex toto S. Waldetrudis prudentissimus consiliator, hortatus est eam proficisci ad almum pontificem Autbertum, ut ejus auctoritate susciperet innocentis vitæ indumenta: quod & gratanter fecit l. Acceptis itaque sacris velaminibus, mox semetipsam suaque omnia divinis tradidit actibus, ostendens passim suæ sanctitatis exempla pluribus. Animadvertens siquidem gloriosus pater Gislenus eam in sancto proposito per omnia esse roboratam, gavisus est valde; quia quod in eo * diu optaverat, oculis intueretur propriis.

[13] De cetero monuit Sanctus Sanctam super sorore sua Aldegunde m virguncula, ut & ipsa * sicut se lucraret Deo, [idemque S. Aldegundi persuaderi curat,] filias quoque suas non negligeret, quin eas consecraret Deo, Aldetrudem n scilicet ac Madelbertam o. Enimvero inspirante Divinitate, ac S. Waldetrude suggerente, & patre almifluo Gisleno clarente, sese alma Aldegundis contulit Dei famulatui in cœnobio Melbodiensi p, quod ei forte ex patris q matrisque r hereditate contra neptem suam Gertrudem s dimissum erat. Ubi quoque ædificato oratorio aliisque habitaculis, virgo Aldegundis suam adiit sororem invisere in monte Castriloco. Quæ etiam egestati sororis condolens, conata est eam hortari, uti, relicto illo loco, iret ad suum, qui major ac melior esset servorum ancillarumque frequentia. Cui S. Waldetrudis: Malo, ait, hoc in loco, licet inops, diebus vitæ meæ Deo obsequi, quam ire quo cogis: Deus enim ubique non patietur me perire fame. “Divites quidem”, ut Psalmista inquit, “eguerunt & esurierunt: inquirentes autem Dominum non minuentur omni bono t.” Loco nempe hoc fruar, quoad vivam, quem per suum famulum Gislenum divina pietas mihi destinavit. Redi ergo cum tuis consanguineis, o dulcis soror, alens eas regulariter. Abiit enim ac recessit Deo comite.

[14] [cujus mortem prædicit, & beneficentiam,] Ea tempestate S. pontifex Amandus sui cursu laboris consummato spiritum divitiis cœlestibus oneratum reddidit Regi æterno. Quem sancta virgo Aldegundis in visu ab eodem Rege, regum Domino, vidit cœlesti diademate coronari u. Quam quidem visionem puellarum secum degentium nulli voluit referre, sed misso nuntio ad Dei virum Gislenum, petiit cum sorore ad se visitandi gratia venire. Venientibus autem iis occurrit obviam sancta virgo in loco, qui dicitur Meinrivus x, & mutuo se salutantes loquebantur de cœlestibus exsultantes. Tunc alma Aldegundis intimavit visum eis. Cui venerabilis ait Gislenus: Quia meruisti, o virguncula, Deum videre sui amici animam coronantem, pro certo scias, non propter illum, qui coronabatur, sed propter temetipsam, quæ adhuc in certamine es, tibi fore ostensum. Imminere autem tibi scito vitæ instantis finem: ideo, rogo, temetipsam in Dei opere stabiliter firma, deposcens ejus pietatem, ut in te aliquam incommoditatem mittat, per quam purgatior reddita queas cum S. Amando remunerari perpetim. Quæ utique virgo sancta, Euangelii perficiens verba dicentis: “Qui odit animam suam in hoc mundo, in vita æterna custodit illam y” petiit a Deo incommoda & impetrare meruit. Nam in dextera ejus mammilla morbus cancri ortus est. Quam incommoditatem vehementer dilexit, quia sciebat, hanc sibi profuturam, si patienter sufferret, quodque fecit finetenus. Prædulcia itaque conferentes inter se verba sorores prædictæ cum S. Gisleno confessore, communi consilio decrevere, ut Cella prædicti Hominis Dei omni tempore conjuncta esset monasterio almæ Aldegundis: quod hactenus ita permanet. Statuerunt etiam ut abbates seu abbatissæ Melbodiensis cœnobii in universis necessariis præsto forent abbati fratribusque habitantibus Cellæ S. Gisleni, pontemque construerent, per quem fidelis populus oratum pergeret ad locum prædictum: quia, ut dignoscitur, propter paludes invium est iter, per quod ad illam Cellam pergitur. Hæc vero, quæ dicuntur, præcepto Caroli regis Magni firmata sunt tempore Elephantis abbatis ipsius loci z.

[15] Interea S. Gislenus cum alma Waldetrude redeuntes venerunt in villam Framereias aa, [uti & sororis ejus Waldetrudis expertus,] quam eadem Sancta emerat, & dedit ex ipsa sancto viro partem unam dicens: Accipe, serve Dei, partem de hac mea possessione, unde habeas, qualiter vivere queas cum tuis sociis. Ita reversi sunt ad propria. Prorsus nemo potest eloqui, quantæ fuerit S. Gislenus ac Dei famula Waldetrudis caritatis, quamque servarunt usque in ultima suæ senectutis. Præ senecta enimvero nemo eorum jam quibat invisere alterum, unde communi decreverunt consilio in villa Quaternione bb ædificari oratorium in S. martyris Quintini honore, illucque soliti erant colloquii causa convenire. Quod etiam oratorium Gisleno tradidit ad opus SS. Apostolorum Petri & Pauli ad refocillandos inopes, quos præfatus Antistes cc super aurum & topazion ob Christi amorem diligebat, cupiens audire illam mellifluam Domini vocem in die extremi examinis: “Quandiu fecisti uni ex meis minimis, mihi fecisti dd.”

[16] At ultra nempe sunt & innumerabilia, quæ de hoc viro sanctissimo Gisleno populorum rumor refert, [moritur, sepeliturque in SS. Apostolorum, quod condiderat, oratorio,] vel quæ in chartulis antiquissimis ee difficile intueri valent: in quibus tamen reperitur, quantum assiduus fuerit orationi, vigiliis sacris intentus, parsimonia conspicuus, paupertatis veritate contentus, egenis dilectus, & cunctis Dei virtutibus refertus. Igitur cum Rex sæculorum pro sui laboris agone palmam perennis gloriæ ei decrevisset rependere, plenus dierum gratiarumque, sæculo, quod ob metum Dei viriliter vicit, relicto, spiritum divinis fatigatum obsequiis suo reddidit Creatori ff, viventi atque regnanti per sæculorum sæcula. Cujus beatas exsequias ejus discipuli venerabiliter prosequentes, corpus sanctissimum cum ingenti honore humaverunt in beatissimorum Apostolorum Petri & Pauli basilica, ubi præstantur divina beneficia dignis ejus meritis intervenientibus ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi, cui cum Patre sanctoque Spiritu permanet æternitas, majestas & imperium per cunctorum temporum spatia. Amen.

[17] In quo loco per multa annorum curricula prædicti S. Gisleni corpus quievit, [ubi quievit ejus corpus, donec aliud Elefans condidit.] quousque Magnus rex Carolus cuidam abbati, propinquo suo, nomine Elefanti, præfatum locum concessit servandum, sublimiusque & pulchrius construendum oratorium, quo isdem Sanctus quiescebat. Honorificentius autem illo ædificato, poposcit idem nobilis abbas episcopum Cameracensium Halydgarium gg venire & consecrare illud more Catholico. Veniens ergo episcopus dixit, non debere illud benedici, manente intus alicujus Sancti corpore aut aliquibus Sanctorum reliquiis hh. Initoque simul consilio elevantes Beati artus detulerunt foras monasterii oratorium, abdentes eos post absidem altarisque fenestram, cupiens abbas Elefans post referre illos intro. Benedicta est itaque basilica in honore Apostolorum Petri & Pauli atque ceterorum Sanctorum, octavo Kalendas Augusti tempore Ludovici regis, prolis inclyti Caroli ii. Sciscitato deinde episcopo abbas, quid de sacrosancto corpore fieri deberet, respondisse fertur episcopus: Quiescat illic Sanctus, donec Dei pietas dignetur patefacere ejus merita manifestius cunctis hominibus. Quievit siquidem ibi Sancti gleba annis multis propter paganorum frequentiam kk & seniorum segnitiem, quousque locus rediit in eremi vastitatem ll.

ANNOTATA.

a Sub annum 653. Vide Comment. prævium num. 49.

b De sanctis hisce Conjugibus actum est in Opere nostro; de S. Madelgario quidem tom. III Julii ad diem XIV ejusdem mensis: de S. Waldetrude vero ad IX Aprilis tom. I ejusdem mensis.

c Ad Sabim fluvium in Hannonia sito.

d Vicus videtur non procul Binchio, Hannoniæ oppido, situs. Vide dicta num. 51 Comment. prævii.

e Sancti hujus Cameracensis episcopi Acta illustrata habes tom. 2 Augusti pag. 664 & seqq.

f Psalm. 22, ℣. 5.

g Matt. 7, ℣. 6: Neque mittatis margaritas vestras ante porcos.

h Laubacensem ducem, seu præfectum regium.

i De hac Sancta sanctoque ejus conjuge Hildulfo consule tom. IV Junii ad diem XXIII, & tom. 2 Aprilis ad diem XVIII ejusdem mensis.

k Nempe prope Castrilocum; cui oratorio monasterium quoque adjecit, quod in nobilium Virginum seculare collegium fuit deinde mutatum seculo X.

l Sub annum 654.

m Relata est in Opus nostrum ad diem XXX. Januarii.

n Relata est in Opus nostrum ad diem XXV Februarii.

o Relata est in Opus nostrum ad diem VII Septembris.

p Melbodium, Belgii oppidum est ad fluvium Sabim.

q Waldeberti.

r Bertiliæ.

s Abbatissam Nivellensem.

t Psalm. 33, ℣. XI

u Non vivum, sed defunctum. Vide Comm. præv. num. 53 & seq.

x Maririeu prope Melbodium.

y Joann. 12, ℣. 25.

z Vide de illo dicta num. 56 & seq. Comm. prævii.

aa Hujus fere nominis vicus est prope Montes Hannoniæ.

bb In vicinia vici Framereias mox memorati.

cc Vide lit. f in Annotatis in cap. 1.

dd Matt. 25, ℣. 40.

ee En monumenta, quibus anonymus noster unice usus est.

ff Sub annum, ut apparet, 681, vel non multo serius. Vide Comm. præv. num. 54.

gg Seu Halitgarium.

hh De antiquo consecrandi ecclesias ritu, causaque, cur Halitgarius SS. Apostolorum Petri & Pauli ecclesiam, nisi amoto inde S. Gisleni corpore, consecrare noluerit, vide Comment. præv. num. 58.

ii Anno forte 818. Vide Comment. prævium num. 58.

kk Hannoniam vastarunt Normanni circa annos 881 & 898. Vide Commentarium prævium num. 4.

ll Hinc sub finem seculi IX aut seq. initium scripsisse anonymum collige.

* an in ea?

* an ipsam?

INVENTIO ET MIRACULA S. GISLENI,
Scripta ab anonymo, S. Gerardi discipulo, seculo X.

Gislenus conf. Ursidongi, nunc Gislenopoli, in Hannonia (S.)

BHL Number: 3554

A. Anonymo.

[Obrutæ alta oblivione S. Gisleni reliquiæ] Post multa certamina, quæ confessor Domini Ghyslenus spirituali agone, mundo spectante, certaverat, post longa conciamina a, quibus bellator corpus proprium mactando cruciaverat, tandem consummato cursu, victore spiritu, exemptus seculo in Sanctorum transfertur requiem, jungendus Domino: quia, quem fideliter eatenus contemplando sitiverat, jam absque nebula carneæ molis perfruendum sibi concessum impetrarat. Porro compago corporis gremio terræ olim suscepta latens tegebatur b: peccatis enim nostris exigentibus, tantus Patrocinator, mortalibus profuturus, palam aberat; ipsi quidem festina * paradisi gaudia in compensationem suorum laborum feliciter redduntur, sed ejus patrocinia in convalle plorationum hactenus mœrentibus miserabiliter abduntur, sic multa vertigine labentium annorum occultata, ut jam quoque ipsa merita fierent velut ignota: locus etiam, quo flebiles deduxerat dies, qui viro Dei paradisiaca amœnitas, incuria præsidentium pene ut lustrum ferale in pristinum jam redigebatur desertum c, sed non in perpetuum. Hæc ad tempus facta oblivio; nec passa est divina miseratio servi sui merita diutius sopita delitescere, magis intercessionum beneficia quærentibus vitam ejus cunctis fidelibus in exemplo tribuere.

[2] Agitur ergo sive proditur istud tempore congruo, [sub annum 929,] imo superno respectui placito, scilicet Henrico Saxonum rege, Franciæ Austriasiorum sive Germaniæ gerente insignia sceptra d, Ghisleberto earumdem regionum duce vel consule e, ut per principes famosi nominis promulgaretur celebre nomen latius famosi miraculi; denique hiis diebus quidam presbyter, Teutfridus nomine, prædictum locum, quo venerandus vir, basilica constructa, sepeliri se mandaverat, qui tunc Ursidoncus, modo Cella S. Ghysleni nomen sortitur, per successionem ad explendum inibi sacerdotale debitum, videlicet sui gradus officium, acceperat, sibique in villa proxima, quæ vocabulo dicitur Hornutum f, hospitium deputaverat: tantum quippe secretus vel inaccessibilis locus monasterii illius videbatur, quod præ horrore solitudinis etiam inhabitabilis fieret. Fuerat quidem dudum cujusdam abbatis, Elephantis nomine g, studio in meliori statu reparatus, sed, eo decedente habitatoribusque sublatis, in antiquam revertebatur solitudinem.

[3] Presbytero igitur moras illic agente, cœperunt de remotis partibus diversarum regionum ad eum confluere, [non una revelatione aut apparitione prævia,] significatum sibi esse fatentes, semidei Ghysleni membra in sæpe dicto monasterio humata jacere, & a loco sepulturæ transferri oportere. Cumque locus sepulchri ab ipsis ignoraretur, & presbyter fidem minime adhibens, negligenter, quæ sibi dicta fuerant, omitteret, adeo res divino nutu fidei capax apparuit, ut idem locus, quo tumulus fuerat, cœlitus ibi facto miraculo, evidenter claresceret. Nam ex villa Tiedeïas h, quæ regionis finitima videtur, rusticorum quidam luminum acie privatus, nomine Becherus, per revelationem audivit, quod ecclesiam S. Petri, id est, Cellam, qua S. Ghyslenus quiesceret, sollicita visitatione adiret, cui confestim parenti contigit, noctu adesse illuc, ecclesiæ ostiis obseratis; hac necessitate cogente, ante parietem a parte Orientis pervigilem mansisse: mane illuscente, dolore nimio ipsis orbibus correptus est, cumque aquam requireret ex ea, quam lacunis collectam humo forte hauserat, eosdem leniter attactos fovit, mox caligine detersa pristinum recuperavit lumen oculorum. Presbyter adhuc diffidens, consilio aliorum sacerdotum rem procrastinat.

[4] [deteguntur,] Porro venerandus Domini Famulus, qui vivens semper humilitatis loco studuerat, etiam mortuus infimorum auxilio delectatur, sibique adjutores fieri requirit, quibus in hac vita se beneficii solatium præbuisse meminit. Homo siquidem, in vicino commanens, vocabulo Wineradus, religiosam, licet sæculari habitu, ducebat vitam, qui ex clientela quondam illius progenitus, ab ipso beato Viro bis commonetur, uti ossa a loco sepulchri sustollat; cum ille anceps & hæsitans pergere dubitaret *, ita terribili comminatione tertio apparens * concutitur, certo die ad hoc peragendum designato, ut horrore visionis exterritus, statim consurgeret, ac concite locum, sibi visione ostensum, cum presbytero adiens, effodere summo conamine inciperet. Neque expers in hoc desudando redditur, sed mox effodiendo in altum sacra pignora invenit i, & cum magna reverentia proferens sindone munda involvit. Agitur hoc die sibi dudum designata pridie Calendas Octobris, quæ dicata beato angelo Michaëli & omnium beatorum cœlestium virtutum militiæ per orbem reverenter recolitur. Ut autem manifestum sancti Viri meritum fieret, tanta suavitas nectarei odoris, spectantibus populis, respersa est, ut aromatum fragrantiam vinceret, & omnium ora in laudem Dei resoluta gloriam Dei pro tanta servi sui glorificatione unanimiter resonarent, qui odor gratissimæ redolentiæ tamdiu mansit, quousque in oratorium, quod in memoriam beatorum Apostolorum Petri & Pauli dedicatum erat, die quinta decima corpus transferretur. Non enim, qui adfuerunt sacerdotes ausi per se tantum opus præsumere k, sed sub diligenti custodia & condigna reverentia eodem loco dispositum episcopo Cameracensi Stephano l, ad cujus diœcesim pertinebat, festinant intimare, qui tanta mirabilia audiens, congaudendo gratias Deo reddidit, paratus mox iter illuc accelerare & sanctum corpus pretiosissime tranferre, sed, ingruente cujusdam non prætermittendæ caussæ articulo, minime profectus est, verum archidiacono Gilbaldo fideliter exequendum injunxit. Idem coacervata multitudine sanctas reliquias transferens, in prædicto reposuit oratorio.

[5] Exin quanta in sui Alumni veneratione virtus divina ostenderit miracula ex sequentibus liquebit. [furtimque a Melbodiensibus ablatæ & restitutæ;] Verum sermonem in laude sancti Viri & de ejus virtutibus narrationem brevibus concludere sententiis ratum videtur. Hoc igitur beati Viri corpus, cum e proximis virginum monasteriis, id est, Malbodio m vel Castriloco clerici atque puellæ dissidentes ambirent, emissis ex priori eorum clanculo apparitionibus * furtim auferunt, dispositis in itinere obviantium turmis, in ecclesiam sanctæ Dei Genitricis non sine ambitione provehunt; non renuit quippe Vir sanctus exanimo corpore visitare locum, in quo merita virginis Aldegundis n rutilant, qui, ut sponsa Regis cœlorum merito castitatis existeret, solers institutor insudaverat. Exin cum sacerdos Cellæ beati Viri ædituus ac vicini circumquaque suspensi mœrore nimio de ablato corpore afficiuntur, apparuit idem quibusdam ex eis per visum consolans spondensque se celeriter reversurum, simulque monens, ut Malbodienses super hoc convenirentur. Hæc ut erant gesta, in notitiam Cameracensis ecclesiæ perveniunt: at Stephanus, cujus supra memoravimus, pontifex ejusdem ecclesiastici juris periculo rem provenire considerans, per se ilico examinandam decernit; profectusque Malbodium majores natu advocans episcopali authoritate convenit. Sic resumptam sancti corporis glebam proprio, quod vivens assiduo initiaverat gemitu, domicilio ingenti honore & populorum prosecutione revehens venerabiliter relocavit o.

[6] Post, Deo annuente, meritis servi sui intervenientibus, principum consilio decretum est, [dein vero Benedictinis commendatæ, variis,] esse debere in loco hiis beneficiis insignito cætum ecclesiastici ordinis Majestati supernæ continue militantem. Ergo monachico Ordine sub norma sancti habitus instituto majoribus demum virtutibus monasterium ipsum attollitur p. In hoc puella quædam nomine Dodrada q, cœca, merita S. Ghysleni supplex exposcens, dum attente in ecclesia stans perorat, luminum suorum recipit sanitatem. Item Fredelagus r dum similem patitur incommoditatem, pari devotione beneficium expetens, æqualem meretur sospitatem. Quid illud, quod de altera itidem puella contigisse oculis probatum est s? Ipsa Albrada dicta t dum acerbo languoris genere dissoluta, omnibus membris ita inutilis perduraret, & finem vitæ exoptans S. Ghysleni intercessione suam animam, jubente Christo, migrare magnis vocibus supplicabat; quod & præstitum est, statimque effectus intonuit *; petito namque patre, quo se ad illius ædem vehere jubeat, concessit; prostrata coram altare, in hac prece perdurans, mortis debitum solvit. Non dubium, quin illius intercessio cyrographum peccatorum ejus potuerit solvere, qui, ut spiritus solveretur a corpore, tam facile potuit impetrare. Item dum esset luminum aspectu privatus & staret post altaris parietem, dum in sacra celebratione Missæ salutaris Euangelii capitulum pronuntiaretur, iste diu amissum adeptus est visum u. Puer de vicino auditus officium amiserat, accedens ad memoriam beati Viri, pristinæ saluti meruit redonari x.

[7] Quidam Haimericus y funditus oculorum officio privatus, [Gislenopoli] dum ad dictam memoriam fideliter sanitatem exposcit, lumine perdito redintegrari meruit. Mulier, vocabulo Ebrahaidis z, omnium artuum valetudine mulctata, videt revelatione beatum Confessorem certo tempore sanitatis sibi beneficium pollicentem, quæ tempus notatum dum præstolatur, basilicam adiit, munus debitum orationis voti offert, sperata tandem obtinet suffragia. Sed quanti * sit miraculo hæc in loco reliquiarum hæc * mira toties intueri, tamen & in remotis partibus majora sæpe ejus meritis provenire notum est. In territorio Suessionum fuerat olim abbatis Elephantis aa dono tradita quædam portio vineæ bb Cellæ Christi Confessoris ad nomen S. Petri Apostoli, sed, vetustate temporis adigente, ita oblivioni tradita, ut jam nec mentio de ea a procuratoribus ejusdem ecclesiæ ulla fieret: verum illud prædiolum ab illius provinciæ indigenis (etsi viris prædictæ ecclesiæ non esset ignotum) ita vindicabatur, ut penitus ex eo redditus numquam solverent. Ut autem virtus Sancti claresceret, contigit, duos occasione hujus ambitionis litigio dissidere. Ex his qui vices Sancti Petri defendebat Finodus, qui ad nomen SS. Crispini & Crispiniani cc vindicabat, Ghislebertus dicebatur; cumque verborum jaculis semet invicem diu perculissent, ventum est in agrum, lapis solo infixus hærebat, quo duarum possessionum agri conlimitabantur. Homo sancti Crispini instabat magno clamore, hunc infra illius vineæ agrum oportere tranferre partemque alteri copulando secludere. Sed defensor vehementer renitens dicebat Dei indicio magis reservari debere, se constantissimum prolatæ rei testem, scilicet agrum illum, ut erat metatus, viris S. Petri cedi.

[8] [& alihi,] Tunc invasor audacter prosilit, lapidem vi magna divellere forasque nititur evolvere: mirum in modum, cum circa saxum desudat atque ut loco evellat, inani consumitur labore, oculus a capite extemplo ruens caligine circumfudit, orbis etiam vacuus gravissimo transfigitur dolore; itaque male cœpta deserens pœnituit, præsumpta quæque detestans, ceteris terror vel exemplum correctionis fuit. Sed jam quid ad testimonium, ut credo, fidei vel operis nobis coram positis dd miraculi apparuerit, intimandum est. Quo enim tempore in ejusdem Cellæ monasterio interdiu morabatur quædam femina illic nomine Dada ee contractione ita curva, ut crura illius * … tenderent, hæc beneficium Sancti dum præstolatur intra parvum tugurium pitantiæ * gratia ad januam loci elaborabat, siquidem cum primo nupta invisibilis opificis judicio hac incommoditate tangeretur, consilium habuit beati Ghisleni tumulum adire & … necessitatis opem exposcere: fecit, & petita fideliter impetrare meruit. Quare dum vellet ob impertitum sibi beneficium sub sacro velamine excubiis ecclesiæ deservire, a viro requiritur, & ut ad negotium maritale redire debeat omnimodis urgetur, sed cum resistere nequiret, devicta [ad] thorum rediit, moxque pristino languori * mulctatur. Cum igitur tremens & gemens sera pœnitudine cum viro flecteretur, ad monasterium denuo reducitur, ad cujus fores, ut dixi, cum se ad carnis voluptatem abductam deflendo nec non misericordiæ opem intentius efflagitando, bis terna impleverat annorum curricula ff.

[9] [prodigiis] Quo quidem tempore non parvum aliud (quod hic non prætermittendum ab re videtur) miraculum in hoc ipso monasterio ostensum est. Dolendum nimis & valde ingemiscendum nostrorum peccatorum triste cyrographum, cujus adeo interius fomentum malæ adustionis exarsit, quo exterius ad insensibilem quoque materiam ardor incendii pervenerit, suspiria enim alta trahuntur, cum ipsius fabricam basilicæ & crebra in circuitu domorum negligentia interveniente occulti Arbitri examine cernimus igni tradita. Hoc quidem lamentabile excidium provenit anno ab Incarnatione Domini nongentesimo trigesimo octavo, die Dominica, hora sexta XII Kalendas Septembris, Ghisleberto duce adversus Ottonem regem Saxonum causa regni concertante gg. Sed quamvis, ut dixi, adustionis indicium fletu & dolore inhabitantes repleverit, non minimum tamen consolationis dedit, quod cripta, quæ corpus illius simulque aliorum Sanctorum pignora intra ambitum septa eatenus incluserat, immobilis, undique sæviente flammarum orbe, apparuit.

[10] Ibi post hæc, instante festivitate ejusdem, cum laudes nocturnalis officii in proxima S. Martini basilica agerentur, [illustrantur.] supra dicta mulier pernoctando exorans, optata salutis remedia consequi meruit. Cum enim pervigilem noctem in hac supplicatione haberet, inter hymnorum solemnia, dum quarta illius lectio recitaretur, salutari beneficio se visitari sensit & lento conamine surgere invisa pedibus constitit, stupentibus cunctis, basilicam, quo cantus ecclesiasticus resonabat, nobis simul mirantibus hh, est ingressa, peractis dein vigiliis, cum res, ipsa exponente, omnibus innotuisset, abbas loci Gerardus omnisque cœtus fratrum laudes debitas supernæ magnificentiæ præconantes * gratias illi, qui eos servi sui Ghisleni meritis lætificatos benigne hactenus visitat * non deseruit, frequenti iteratione proclamant ii. Sed & mulier ecclesiæ ministeriis sub sacro velamine deservire promittens immensas ob datum sibi beneficium gratias agere non cessat. Tales enim medicos nobis divina largiri dignata est pietas, qui absque mora subveniant, sanant corpus ab incommodo ægritudinis.

ANNOTATA.

a An Cruciamina?

b Post absidem & altaris fenestram ex anonymonum. 17.

c Eadem fere dicit anonymus num. 17.

d Henricus Saxo, sive Auceps regnare in Austrasia seu Lotharingia cœpit sub annum 925.

e Gislebertus toti ab eo Lotharingiæ præfectus est sub annum 929. Vide Comm. præv. num. 61.

f Vide num. 48 Comm. præv.

g Vide num. 56 Comm. præv.

h Locum hunc Rainerus in Brabantia tum situm fuisse scribit, & Tithelrode nominat, unde profectus cæcus pedibus eodem die Baldurium (Baudour prope Gislenopolim) usque pervenerit: Tielrode reperio ad Scaldim secundo circiter a Teneramunda milliari Antverpiam versus: sed nimium Gislenopoli hic locus distat, quam ut die uno cœcus, pedibus iter instituens, ad propinquum huic vicum Baldurium pervenire potuerit. Villam Tiedeias anonymus regionis (id est, ut opinor, Hannoniæ) finitimam vocat; non desunt autem, qui Hainam fluvium Brabantiæ Hannoniæque terminum fuisse dicant: an forte anonymus pagum Tieusies non procul Haina fluvio & oppido, Roeulx vernacule dictum, intellexerit?

i Sub annum 929. Vide Comment. prævium num. 61.

k Cautum quippe fuerat anno 813 in synodo Moguntina, ne quis Sanctorum corpora absque principis, episcoporum, synodique licentia transferret.

l Obiit 934, III Idus Februarii, teste Balderico lib. 1 Chron. cap. 68.

m Vide Annotata in cap. 2 Vitæ lit. p.

n Vide Comm. præv. num. 52.

o Circa annum 930, ut apparet. Vide Comment. præv. num. 61.

p Sub annum 933. Vide Comm. præv. num. 61.

q Hanc Godradam nominat Rainerus lib. Miraculorum cap. 9, ac Cervia ad Cellense monasteriumvenisse ait: est, ut opinor, Cervia Hannoniæ oppidum, vulgo Chievre.

r Rainero cap. 4 civis Cameracensis.

s En testem oculatum.

t Rainero vero cap. 5 Adalbrada ex pago Mortruuo (alibi lego Mortino) forte Mortaigne ad Scaldim inter Condatum & Tornacum.

u De hoc cæco agit Rainerus cap. 6, additque Leodio ad Cellense monasterium venisse.

x De hoc Rainerus cap. 7: venit e villa Beldiniaco, quam noster Gislenopoli vicinam vocat. An forte est Baudegnies vicus prope oppidum Quenoy?

y Valentianensis Rainero cap. 8.

z Venit ex villa S. Salvii prope Valentianas seu Valencenas secundum Rainerum cap. 9.

aa Vide num. 57 Comment. prævii.

bb Alamannis dicitur Rainero cap. 9. Plura habes num. 57 Comment. prævii.

cc Ordinis S. Benedicti monasterium est prope Augustam Suessionum, dictum S. Crispinus Major.

dd Alterum oculati testis testimonium.

ee De Dada agit Rainerus cap. XI in Ms., apud nos servato.

ff Desideratur in Ms., apud nos servato, de Miraculis S. Gisleni, auctore Rainero, miraculum factum in favorem Simonis, abbatis Cellensis, de venditis Patroni sui reliquiis accusati, quo de actum num. 69 Comm. prævii: sed in Gisleniano codice cap. XI reperitur.

gg De his vide dicta num. 66 Comm. prævii.

hh Rei igitur gestæ auctor noster interfuit.

ii Interfuit itaque his etiam S. Gerardus.

* an festiva?

* lege: pergeret dubitare

* lege: a S. Gisleno tertio apparente

* an apparitoribus?

* an innotuit?

* an quamvis?

* abundat

* an ad nates?

* obsonii

* languore

* agentes

* an visitare?

DE SS. LAMBERTO ET BELLERIO CC., S. GISLENI DISCIPULIS, URSIDONGI, NUNC GISLENOPOLI, IN HANNONIA.

Sub annum DCC.

[Commentarius]

Lambertus conf., S. Gisleni discipulus, Ursidongi, nunc Gislenopoli, in Hannonia culti (S.)
Bellerius conf., S. Gisleni discipulus, Ursidongi, nunc Gislenopoli, in Hannonia culti (S.)

AUCTORE J. B.

Antiquorum monumentorum penuria, qua antiquiores S. Gisleni biographi laborarunt, [Pauca Sanctorum gesta] fecit, ut non omnia, quæ de illo litteris tradi par erat, potuerint posteritati transcribere, ut dictum est supra: mirum itaque videri haud debet, si, quæ a Discipulis, quam ea, quæ a Magistro illorum gesta sunt, multo pauciora sint, minusque explorata. In Attica nati, origine fortassis Franci aut Belgæ fuerint, & nomen Græcum, cum in Belgium una cum S. Gisleno venerunt, cum Francico Belgicove nomine permutarint: videntur equidem S. Gisleno, ex Græcia Romam profecto, comites fuisse ex dictis in Commentario ad Acta S. Gisleni prævio § 4, num. 37. Utrumque porro ob virtutum procul dubio præstantiam Magistro suo præ ceteris in pretio & amoribus fuisse, eique constanter adhæsisse, ex ejusdem Actis satis liquet. Singulare aliquod eorum factum qui referat, nullus est, si Rainerum (de quo plura pag. 1011 & seq. sunt disputata) excipias: is cap. 3 quamdam S. Lamberti apparitionem, cum S. Gisleni reliquiæ Melbodium furtim essent advectæ, cuidam Egrardo factam his verbis memorat: Post hæc nocte secuta vidit quidam Egrardus in visu quasi in oratorio esset ejusdem Cellæ (id est, Cellensis monasterii) ante Dei Genitricis Mariæ stans altare, ecce vir quidam apparens dixit ei: Scis, qui sum ego? Cumque ille respondisset, nescio: Ego sum, inquit, Lambertus, mei domini Gisleni filiolus. Tristitiam deponite, quam habetis de eo, quia cito ad vos revertetur meus patrinus. Surgens ergo vade, dic Herberto comiti (verosimiliter Vermandensi, de quo vide pag. 1025, num. 62) qui extitit jugiter domino meo optimus vicinus, quod erat * Malbodium, dicens fratribus & sororibus loci, ut reddant illi S. Gislenum, quem abstulerunt hinc, quemque secum adhuc retinent: etenim nec Deus ipse cupit, illic (ipsum) manere, sed in loco, quem ei dignatus est omnipotens providere. Verum nec factum hoc omnino certum apparet. Quod enim S. Lamberto Rainerus adscribit, nescio, an non ipsimet S. Gisleno tribuat Inventionis corporis ejusdem Sancti auctor synchronus sequentibus verbis: Exin cum sacerdos Cellæ beati Viri ædituus ac vicini circumquaque suspensi mœrore nimio de ablato corpore afficiuntur, apparuit idem (S. Gislenus) quibusdam ex eis per visum consolans spondensque se celeriter reversurum, simulque monens, ut Malbodienses super hoc convenirentur. Ut eorum gesta, ita & annos, quibus ex hac vita migrarint, exploratos haud habeo: vero tamen fit simile, eos magistro suo annis aliquot fuisse superstites: cum igitur ille sub annum 681 obiisse videatur, horum obitum in annum circiter 700 visum mihi fuit ex conjectura differre.

[2] [& cultus] Variis quidem, at parum antiquis, inscribuntur Fastis sacris: ad diem XXX Maii memorantur a Wione, Dorganio, Bucelino aliisque: Quæ festivitas (SS. Lamberti & Bellerii, inquit Wion) celebratur quotannis in Dominica Cantate, seu IV, post Pascha. Cur igitur diei XXX Maii festum hoc illigat? Rectius Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii postridie illius Dominicæ festum eorum celebratum ait, ita de illis ad diem IX Octobris scribens: Sancti porro Berlerius (quem & Valerium vocari asserit) & Lambertus presbyteri & confessores, discipuli & cooperatores sancti Gisleni, ut eos præceptori suo subjungam, simul quiescunt in loculo portatili in parochiali ecclesia oppidi S. Gisleni, ubi Officium habent de communi Confessorum; & festum apud cives celebre feria secunda post diem Dedicationis ecclesiæ, quæ incidit in Dominicam Cantate, quartam post Pascha. Molano Philippus Brasseur in sua Hannoniæ Sanctorum Panegyri metrica ita succinit:

Relliquias utriusque modo pare capside clausas
Unica Martino sacrata parœcia servat:
Insuper Officium persolvit utrique quotannis
Post quartam Domini transacto a Paschate lucem,
Quando secunda redit benedicto feria templo.

[3] [sacer.] Quod mobile hactenus fuerat SS. Lamberti & Bellerii festum, annuente domini Gisleni Molle, abbatis Gisleniani, precibus Jacobo Theodoro de Brias, Cameracensi archiepiscopo, diei XXX Maii affixum, & inter secundæ classis festa, ut ex Notitiis Gislenianis didici, relatum fuit anno 1688; eodem nimirum, quo prodiit in lucem tomus Maii septimus, in quo Majores nostri ad diem XXX ejusdem mensis SS. Lambertum & Bellerium in diem IX Octobris, ut qui præceptori illorum sacer esset, rejiciendos censuerunt. Addunt insuper laudatæ mox Notitiæ, computationem quamdam in cœnobio, ut reor, Gisleniano, anno 1054 mense Maio, atque adeo seculo plus integro ante Urbani VIII datum anno 1625 de Sanctorum cultu decretum, initam fuisse, in qua summæ cujusdam pecuniariæ, die SS. Lamberto & Bellirio sacra numeratæ, fit mentio: ex quibus denique pariter compertum habemus, in eorum honorem sodalitium ibidem institutum, & aliquas in Montensi seminario eorumdem reliquias aliquando fuisse servatas.

[Annotatum]

* lege eat

DE S. GEMINO CONFESSORE FORTE MONACHO ORDINIS S. BENEDICTI IN OPPIDO S. GEMINI IN UMBRIA.

Anno DCCCXV.

SYLLOGE.
Oppidi S. Gemini notitia, Sancti Acta discussa & cultus sacer.

Geminus conf. forte Ordinis S. Benedicti in oppido S. Gemini in Umbria (S.)

AUCTORE J. B.

Narniam inter & Interamnam, Umbriæ civitates, oppidum modicum, in Narniensi diœcesi situm, [Oppidi S. Gemini notitia;] cernitur, quod a Sancto, de quo agimus, confessore S. Gemini jam ab aliquot retro seculis nomen invenit. Casentinum id olim dictum fuisse, ejusque incolas a Plinio lib. 3 Historiæ naturalis cap. 14 Casuentinos seu Casuentillanos nuncupatos volunt: quin & Valentiæ quondam, si S. Gemini Acta recte habent, nomen obtinuit. Destructum id oppidum seculo IX a Saracenis fuit, ac dein non procul a veteri situ ab incolis instauratum, eo nimirum loci, quo S. Geminus sedem fixam aliquamdiu habuisse traditur: ex quo autem ea instauratio facta est, idem id oppidum, missa appellatione antiqua, non modo S. Gemini oppidum audiit, sed S. Geminum etiam ejusdem incolæ peculiarem sibi patronum adsciverunt & coluerunt. Qua potissimum de causa S. Geminum, etsi alibi defunctum, oppido cognomini adscripsimus, quem ad hunc diem Bucelino in Martyrologio Benedictino Ferento, seu Ferentiæ, olim quidem episcopali in Hetruria civitati, nunc autem vico, quod illic e vita discessit S. Geminus, adscribere placuit. Porro S. Giminus non in eo solum oppido, quod ab eo nomen traxit, sed Viterbii etiam, ac per Italiam alibi, ut infra dicetur, jam olim cultum sacrum est consecutus; ut mirum videri quodammodo queat, eum plerisque martyrologis etiam Benedictinis, & Ferrario in Catalogo Generali Sanctorum Italiæ passim indictum abiisse.

[2] Missum anno 1686 ad decessores nostros Viterbio fuit Vitæ ejus Latinum apographum, [Acta Sancti partim fabulosa] e quodam Ms. domini Fecchii de S. Gemino codice transcriptum, ac Francisci Salendii notarii manu signatum. Verum Vita illa neque auctoris nomen præfert, neque antiqua est admodum; ac primum quidem hujus auctor anonymus S. Gemini in Syria, ubi eum natum tradit, gesta persequitur: tum vero, quid in Italia, quo eum e Syria venisse ait, rerum gesserit, lectori enarrat: at jejune adeo, imo & fabulose propositum sibi argumentum tractat, ut satis appareat, haud aliunde illum, quam e confusa quadam vulgi opinione & fama, monumentisve, quæ ex illa velut fonte promanarunt, hausisse, quæ de rebus S. Gemini, in Syria potissimum gestis, tradidit. Ad Vitæ S. Gemini calcem monasterii in oppido S. Gemini, PP. Franciscanis concessi, mentionem facit; unde illum non ante seculum XIV (nisi forte parergon fuerit Vitæ citius ab anonymo conscriptæ, serius adjectum) scripsisse efficitur. Anonymo Jacobillus in Vita Italica S. Gemini tom. 1 de Sanctis Umbriæ ad diem IX Octobris plerumque consonat, etsi nonnulla, aliunde hausta, nec ab anonymo memorata, subinde adjiciat. Monumenta quidem, ubi de rebus S. Gemini in Syria gestis illi est sermo, & quidem antiqua, ut ait, laudat; puta Lectiones Mss. in Breviario ecclesiæ S. Gemini pervetusto contentas, codicem item Propositorum consistorialium in Bibliotheca Cardinalis Marcelli Lantis, monasterii Farfensis instrumenta, ac Mss. antiqua. Sed quid e singulis hauserit, & quæ quantave sit horum antiquitas, tacet: partim seculo VIII, partim sub IX principium, ut ex illis Jacobillus scribit, S. Geminus vixit. Quid si seculis aliquot serius confecta primum non ex certis auctoribus, sed e vulgi dumtaxat opinione fuerint? Utut sese res habeat, fidem equidem certam atque indubitatam in iis, quæ per se fabulosa apparent, Acta illa apud eruditos inventura non arbitror, neque proinde ea prelo subjiciam. Verum quid de S. Gemino tum anonymus, qui etiam Jacobillo præluxit, tum scriptor hic memoret, audiamus.

[3] [relatam ipsius precibus victoriam in Syria,] Natus est, inquiunt, in Syria ex nobili patre Militiano, regis, qui tum in Syria regnabat, militiæ duce. Matris nomen non prodit anonymus noster; Jacobillus Belliadem vocat. Martia enimvero nomina, quæ quidem militiæ duci ejusque conjugi apprime conveniant: at vereor, ne sint plane conficta. Horum porro filius S. Geminus, etsi e parentibus idololatris ortus, societate cum Christianis, ut Jacobillus scribit, contracta, Christo nomen mature dedit, cumque jam adolesceret, ac pietati unice vacaret, accidit, ut ingenti numero ac subito in Syriam Chaldæi irruerent: jamque obvia quæque populati, prædisque onusti ad mare redierant, cum Militianus, collecto confestim exercitu, abeuntem hostem insecutus, aggressusque, victoriam prædasque ablatas sibi cedere compulit; verum non absque prodigio: nam, quem una secum ducere in hostem voluerat Filium, licet absentem domi, & istic precibus pro patris Syriorumque salute pugnantem, pater exserto gladio Chaldæos in fugam agentem vidit: cujus quidem victoriæ præcipuus hic fructus fuit, ut redux domum Militianus, quod Filii precibus, qui tamen pedem domo non extulerat, victoriam referret acceptam, una cum uxore omnique familia fidem Christianam amplecteretur.

[4] [sed adjunctis] Verum ista sua difficultate non carent. Si enim quæsieris, quo tempore, aut quo Syriæ rege memorata Chaldæorum in Syriam irruptio contigerit, tantum abest, ut, quo ea contigerit tempore, edicat anonymus, ut ne ætatem quidem, qua S. Geminus vixerit, ex illo elicias: unde tota illa narratio ab auctore, de rebus S. Gemini haud probe instructo, profecta videtur. Si autem Jacobillum audias, obiit in Italia S. Geminus anno 815 post traductos ibi annos circiter octo; eoque eum venisse, ait, paulo post relatam ab ejus patre de Chaldæis victoriam; unde fit, ut memorata Chaldæorum in Syriam irruptio sub initium seculi IX contigisse debuerit, Aaronis Rascidi tempore, qui ab anno 786 usque ad annum 809 regnavit in Syria, uti apud Elmacinum videre est. At vero hic Aaron non Syriæ tantum, sed & ipsi Chaldææ aliisque vicinis regionibus imperabat, ut minus verosimile videatur a Chaldæis Syros id temporis male habitos ac passim fuisse spoliatos, cum ejusdem domini servirent imperio: suis id quidem filiis diviserat Aaron; sed rursum tam Syriæ, quam Babyloniæ regioni, teste Elmacino, filium præfecerat Alaminum; neque, vivo illo, inter ejus filios ulla legitur viguisse dissensio. At unde Chaldæi in Syriam irruperunt? Si anonymum audias, e sua illuc patria censeas advenisse, & maritimo quidem itinere. Tunc temporis, inquit ille, Chaldæi armati Syriam invadentes deprædabantor omnes & cum multis spoliis & thesauris acceptis reverterunt ad mare, ut transfretarent in Chaldæam; cum tamen terrestre iter e Syria in Chaldæam nimium quantum brevius sit, quam si trajecta maris Mediterranei parte, ac dein itinere terrestri peragrata Ægypto, emensisque rursum sinu Arabico, mari Erythræo, & sinu Persico in Syriam navigare oporteat, nullumque Syriam inter & Chaldæam reperire sit mare.

[5] Chaldæos Jacobillus Samaria, quæ Palæstinæ civitas est, [parum credibilibus] irrupisse in Syriam scribit, eosque Samariæ Chaldæos vocat. E Palæstina quidem per mare mediterraneum in Syriam iter patet. Verum quid, quæso, negotii ea tempestate in Palæstina Chaldæis erat? Eone etiam populabundi venerant? Sedemne illic fixam, quod Jacobillus innuere videtur, constituerant? At vero ut Chaldæa & Syria, ita & Palæstina id temporis Aaronis subjacebat imperio, quod tam longe lateque a Chaldæis sub bellicosissimo principe devastatum fuisse, non admodum apparet virisimile. Si quis hic detur conjecturæ locus, prædonum aliqua fortasse colluvies tum temporis Babylone, quam Chaldaicarum gentium caput lib. 7, cap. 26 Plinius nominat, aut e vicinis huic regionibus, occupato bellis exteris Aarone, eruperit, ac Arabiam Palæstinamque terrestri itinere pervagata, superataque demum maris mediterranei parte Syriæ vastitatem intulerit. Ita quidem anonymi & Jacobilli dicta utcumque concilies: verum non ea est hujus conjecturæ vis, ut rem omnem queat commenti suspicione eximere. Adhæc Jacobillus Syriæ regem aperte, quod anonymus tacite quodammodo videtur innuere, idololatram facit, quales nec Aaron, nec Alaminus, sectæ Mahometicæ homines, fuerunt. Militianum autem Chalcedone adversus Chaldæos egressum Jacobillus scribit, quo nomine non cognominis Bithyniæ civitas ad pontum Euxinum ex adverso Constantinopoleos sita, quæ tum temporis imperatori Constantinopolitano parebat; sed Chalcis, sequiori ævo, ut tom. 2 Orientis Christiani pag. 786 Lequienus probat, Chalcedon etiam dicta, quæ Chalcidenes, Syriæ mediterraneæ regionis caput fuit, intelligenda est. Verum progrediamur ad alia.

[6] Paucis post relatam de Chaldæis (si modo commentum non sit) victoriam annis e vivis, [vestitam, adstruunt.] ut Jacobillus ait, Militianus excessit. Geminum vero Syriæ rex, ut Acta perhibent, paternis muneribus, hisque amplioribus, admovere statuerat: at Geminus, cui non regi, sed Deo militare decretum erat, oblatos sibi honores respuit, nihil maternis precibus, nihil regiis minis aut pollicitationibus motus. Conjectus itaque in carcerem fuit, quo dum detinetur, rex neptem suam (en aliud commenti genus) in carcerem ad S. Geminum mittit, quæ Juvenis pudicitiam simul & fidem expugnet. Cum neque his artibus quidquam esset effectum, ventum est ad verbera, quibus pari constantia toleratis, angeli, si credimus, ope e carcere eductus, jussus fuit Italiam, ubi reliquos vitæ dies transigeret, petere. Clam itaque matre profectus propter maris Syriaci littus specum subiit, in quo herbis & aqua victitans, moratus est diebus octodecim. Hic cum puellæ rusticæ manum aridam suis sanasset precibus, ac infideles octoginta ad Christiana sacra adduxisset, vulgari per hominum ora ejus sanctimonia cœpit, ejusque fama ad matrem allata, ad Filium illa continuo volat, oratque, ne se deserat; sed incassum. Itaque ad suos mæsta regreditur, una cum consanguineis ad Filium confestim reditura; sed interim jam vela in Italiam S. Geminus dederat. Mater vero eodem in specu, quem Filius incoluerat, reliquum vitæ cursum transegit, &, ut quidem aiunt, tumulari voluit.

[7] [E Syria in Italiam appulsus] Sanctum Geminum vero in Italiam appulsum primum excepit Fanum Fortunæ, in statu Ecclesiastico ad maris Hadriatici littus Pisaurum inter & Senogalliam situm, & cum antiquitate sua, tum episcopali sede conspicuum. S. Paternianum, velut primum suum episcopum, de quo actum apud nos est ad diem XII Julii, veneratur. Exstitit olim non procul inde Ordinis Benedictini monasterium S. Paterniano sacrum, & in Actis S. Fortunati, Fanensis episcopi ad diem VIII Junii memoratum, cujus incolæ S. Geminum advenam benigne admodum ac Christiane suscepisse perhibentur. Sed hospitii, S. Gemino præstiti, uberem retulere mercedem: siquidem ipsis, ut Acta perhibent, aquæ penuria laborantibus, eorum humanitati non ingratus Hospes, fontem fusis ad Deum precibus excitavit. Haud diu tamen illic moratus S. Geminus fuit, cum eum alio, etsi non sine monachorum Fanensium dolore, proficiscentem mox Acta exhibeant.

[8] [variis locis edit miracula & Casuent.] Cum his igitur vale S. Geminus dixisset, longius ab ora maritima discedens, Spoletum, Umbriæ civitatem episcopalem, properavit, ea nimirum, ut Acta perhibent, de causa, quod Fani Fortunæ sive ob sanctimoniam vitæ, sive ob elicitum, quo de sermo paulo ante fuit, prodigiose fontem populi sermonibus nimium, quam ut ejus animi demissio ferret, celebraretur. Ubi vero Spoletum advenit, mox more suo ecclesias adire, prolixisque vacare cœpit orationibus; maxime autem S. Gregorii martyris, ad diem XXIV Decembris Martyrologio Romano inscripti, ecclesiam. Hic orantem æditui filius, juvenili actus insolentia, alapa percussit, moxque facti pœnas a dæmone mirum in modum vexatus dedit: quod ut juvenis pater audivit, confestim S. Geminum delicti veniam deprecaturus accessit, cujus precibus motus pristinam obsesso valetudinem reddidit. Sparsa in vulgus prodigii fama, quam oderat S. Geminus, in causa fuit, cur hinc iterum ipsi alio demigrandum fuerit. Hinc itaque S. Geminus, ut ejus Acta habent, abiit in civitatem Martanam, seu, ut alibi lego, Martulanam. Sita fuit in Umbria quinque circiter passuum millibus Tuderto (Italice Todi) in ortum brumalem distans ad radices montis sibi cognominis. Hinc vero, expulso e viduæ cujusdam filia dæmone, Casuentum seu Casuntiam venit, ubi, inquit anonymus, habitavit pluribus diebus sanando infirmos, prædicando & miracula multa faciendo. Hæc generatim de rebus S. Gemini Casuenti gestis anonymus refert.

[9] At his paulo plura Jacobillus in S. Gemini Vita memoravit; [condita S. Nicolao ecclesia, susceptoque,] ac primum quidem eum ad abbatiam quamdam Benedictinam ante annum 730, ut ait, fundatam & extra veteris Casuenti muros sitam divertisse, sedemque ibidem stabilem nutu divino fixisse, affirmat: dein vero ibidem ecclesiam S. Nicolao sacram excitasse, & adeo virtutibus prodigiisque inclaruisse, ut eo non solum mortuo, sed vivo etiam (cujus tamen rei penes Jacobillum fides esto) Casuentum S. Gemini oppidum appellatum a concurrente eo sanitatis recuperandæ causa multitudine fuerit. Addit denique tom. 3 pag. 294, ibidem a S. Gemino Benedictinorum habitum fuisse susceptum. At hac in re sibi constare non videtur is auctor, cum tomo 1, pag. 744 id eum in S. Paterniani monasterio mox a suo in Italiam appulsu præstitisse, tradiderit; ac iterum ad Vitæ S. Gemini calcem non deesse antiquos codices dicat, qui S. Geminum habitu jam inde monastico indutum fuisse referant, cum in Italiam appulsus e Syria fuit. Contra anonymus nihil omnino refert, unde illum sive in ista abbatia Benedictina, sive alibi Benedictinorum habitum suscepisse, concludas: Mabillonius nec in Annalibus Benedictinis, nec in Actis Sanctorum Ordinis sui, ac nec denique inter Prætermissos S. Gemino locum dedit, quod tantum facere in iis solet, qui, si monachi fuerint, Benedictini equidem non fuerunt, vel, si tales fuerint, Acta non habent modo, vel erroribus fabulisque respersa, quarum certe immunia mihi non videntur S. Gemini Acta, de quibus mihi hic sermo est.

[10] Laudat quidem Jacobillus hæc æditui Spoletani filii de S. Gemino verba: [ut quidem aiunt, Benedictino habitu] Tunicam habens usque ad talos; verum quid in hæc de eremitica dumtaxat tunica intelligi possint? Quod autem de S. Gemini picturis addit, nempe in quibusdam, quarum una est in ecclesia S. Francisci, habitu eum Benedictino indutum exhiberi, quamvis eumdem aliæ, ipsaque oppidi insignia ad relatæ ejus precibus a Militiano victoriæ memoriam armati equitis specie repræsentent, nihil quoque certi effici inde potest, cum nonnisi ex populari traditione ac dudum post ejus mortem ita formatæ verosimillime fuerint. Certe si quid ex Actis S. Gemini magna ex parte fabulosis conjicere possim, fuerit is vir quidem sanctus, sed ipsis Umbriæ incolis, ut qui eo peregre advenerit, vitamque solitariam ab hominum oculis remotam duxerit, domiciliaque non raro mutarit, parum notus; unde posterioribus seculis factum opinor, ut, qui aliquid de illo litteris consignare voluerunt, nec certum sibi ducem prælucentem haberent, meram vulgi opinionem famamque, id est, ducem non raro infidam, maxime in iis, quæ in Syria abs illo gesta dicuntur, secuti sint. Familiare autem Umbris fuisse Sanctos e Syria in Umbriam evocare, e Tractatu præliminari de SS. XII e Syria in Italiam advenis tomo 1 Julii præfixo satis liquet. Sed qualiacumque sint S. Gemini Acta, cum falsis vera misceri soleant, Benedictinum fuisse, prorsus inficiari nolim; vellem tamen, ut id alicunde certioribus possem documentis luculentius probatum dare.

[11] [Ferentiæ moritur.] Postquam Casuenti aliquamdiu moratus fuisset, hinc denuo angeli, ut aiunt, monitu Ferentum seu Ferentiam, episcopalem ea tempestate in Tuscia suburbicaria civitatem, nunc autem vicum, secessit. Verum a Ferentinis ejectus, vicinis in locis cavernam sibi delegit, in qua semotam ab hominibus vitam, sed Deo conjunctam duxit, donec ibi, ab angelo de imminente sibi morte præmonitus, beatam animam creatori reddidit anno, ut Jacobillus scribit, 815, ubi & congruo loco sepultus est; ut a vero plane discedat Menologium quoddam Benedictinum, cujus hæc verba Jacobillus tom. 3 pag. 496 citat: Ferenti in Tuscia S. Gemini monachi & confessoris, admirandæ sanctitatis Viri, filii Militiani, regis Syriæ generalis. Obiit Camerini, nunc S. Gemini in Umbria IX Octobris anno DCCCXV. Nec enim, quod modo S. Gemini oppidum dicitur, Camerini nomen obtinuit umquam, nec ibi, sed Ferenti secundum Acta, vivere desiit. Camerinum autem inter Umbriæ Picenique confinia ad Apennini radices passim collocatur. Hæc de rebus gestis S. Gemini dicere habui, reliquum est, ut, quæ ad ejus cultum pertinent, paucis pariter expediam.

[12] [Variis per Italiam locis] Cultum per Italiam non exiguum obtinuisse S. Geminum, documento sunt ædes variæ ejusdem nomini sacræ, quarum Jacobillus hinc inde mentionem fecit: has inter præcipua est, quam, destructo seculo IX per Saracenos veteri Casuento, conditoque non procul inde deinceps S. Gemini oppido eo loci, quo ille aliquamdiu vixerat, ejus nomini sacram loci incolæ voluerunt, adjecto etiam Benedictinorum monasterio, quod temporum lapsu ad presbyteros seculares translatum fuisse, jam supra retulimus. Casuenti excidium Jacobillus sub annum 840 ea fortasse solum de causa accidisse scribit, quod eo circiter tempore evocati a Radelgiso Beneventanorum, & Siconulfo Salernitanorum principibus bello inter sese certantibus Saraceni maximis dein cladibus Italiam affecerunt. Non semel autem in Umbriam se Saracenos intulisse ex Erchemperto, scriptore æquali, satis liquet. Per idem tempus (annum circiter 880) inquit ille apud Muratorium tom. 2 Script. Rerum Italiæ part. 1, pag. 248, omnem (Saraceni, inita cum Athanasio, præsule Neapolitano, pace) terram Beneventanam simulque Romanam, nec non Spoletii partem diruentes, cunctaque monasteria & ecclesias, omnesque urbes & oppida, vicos, montes & colles insulasque deprædarunt. Rursus sub finem Historiæ suæ ita scribit: Defuncto autem (sub annum DCCCLXXX) Lamberto, filio Guidonis senioris, filio suo Spoletium reliquit; quo etiam decedente, Guido junior Spoletium & Camerinum suscipiens, cum Saracenis in Sepino (Samnii oppido) castrametatis pacem fecit, obsidibus datis & acceptis: cujus etiam tempore supradicta cœnobia, urbes & oppida omnia a Saracenis capta & exusta sunt. Ac iterum paulo post: Cognoscens autem Guido Carolum Augustum (Crassum, anno 888 defunctum) seminecem jacere, regnandi cupiditate devictus deceptusque a contribulibus suis, relinquens Beneventanam provinciam sibi subactam & Spolitentium ducatum, abiit in Galliam regnaturus; Beneventi quidem tellus a Græcis capitur; Spoletium deprædatur ab Agarenis. Verum quo definite anno veteris Casuenti excidium acciderit, quove instaurari S. Gemini oppidum, condique primarium ejus templum S. Gemino sacrum cœpta fuerint, dicendo non sum.

[13] Alteram item ecclesiam S. Gemino dicatam in hujus Actis memorat, [ades sacras] Ferentiæ excitatam, quæ, etsi semiruta, S. Gemini tamen appellationem ad proxime elapsum, quo scribebat, seculum usque servarit. Tertiam vero in territorio Tudertino in loco, Civitella dicto, ac Tyberim inter & Tiniam sito, conditam. Quartam in monte Agnasio in agro Nucerino. Quintam denique in territorio Bassanensi in Tuscia Suburbicaria non procul Tyberi & civitate Hortana. Quod autem ad sacras S. Gemini exuvias attinet, de his ad calcem tomi 3 in Catalogo Umbriæ reliquiarum pag. XXXIII ita scribit Italice. Corpus (imo, corporis pars) S. Gemini monachi & confessoris, quod olim Ferenti, dein Viterbii quievit, creditur quiescere in ecclesia S. Nicolai in dicto oppido S. Gemini; ac paulo post addit: sed ad hanc usque diem oculis nostris ignotum. Hæc ille, sed parum affirmate de S. Gemini reliquiis, quæ in S. Nicolai ecclesia servari creduntur: Luculentius autem de iisdem Viterbium aliquando translatis constat: nam primo quidem P. Bernardinus Coccovagini scriptis ad decessores nostros anno 1686 Viterbio litteris testatus est, ibidem urnam, hisce verbis: Hic requiescit corpus beatissimi Gemini confessoris inscriptam, a se in S. Laurentii ecclesia non solum fuisse conspectam; sed etiam fortuito eadem in urbe repertum antiqui Missalis, typis editi, folium pergamenum, veteri Ovidianarum Metamorphoseon codicis involucro insertum, in quo hujusmodi de S. Gemino legebatur Oratio: Immensam clementiam tuam, omnipotens Deus, humiliter deprecamur, ut, qui fragilitate carnis præpediti innumerabiliter peccamus, beatissimi Gemini confessoris tui precibus adjuvemur: quatenus cujus sacratissimum corpus hic pro amore venerabiliter amplectimur, ejus suffragantibus meritis ab omni adversitate liberemur. Per Dom. &c.: unde non modo S. Gemini reliquias Viterbii servatas, sed peculiari etiam quodam cultu ejusdem memoriam antiquitus celebratam fuisse, efficitur.

[14] [sibi dicatas habet, honoranturque Viterbii ejus reliquiæ.] Dein narrat Bussius in Chronologia episcoporum Viterbiensium, anno 1724 præter omnium exspectationem sacra S. Gemini confessoris ossa in ecclesia cathedrali, S. Laurentio sacra, in altari veteri reperta, novoque una cum reliquiis SS. martyrum Valentini & Hilarii ab Adriano Sermattei Viterbiensium episcopo fuisse inclusas. Qua vero ætate Viterbium primum allatæ fuerint nec apud Jacobillum, nec alibi relatum inveni. Apud Ferentinos obiisse sepultumque fuisse, ac inde ejus ossa Viterbium allata, in superioribus dictum est. Crediderim itaque hæc, Ferentiæ fuisse servata, dum a Viterbiensibus penitus fuit excisa: tum enim Viterbienses, servatas apud Ferentinos Sanctorum exuvias sacrasque imagines in suam civitatem asportasse, idem Bussius lib. 1 Historiæ Viterbiensis pag. 40 generatim affirmat. Ferentiam porro a Viterbiensibus excisam aiunt Leander Alberti in Descriptione Italiæ, & Baudrandus in Dictionario suo Geographico anno 1074; contra Bussius mox laudatus pag. 41 integro fere seculo serius, anno nimirum 1172 & jure quidem merito, cum in Operis sui Appendice pag. 398 Christiani, Moguntini archiepiscopi, Frederici I, imperatoris per Italiam legati instrumentum, quo Viterbienses cæsari, cujus ob Ferentiæ excidium indignationem incurrerant, reconciliantur & Banno imperiali absolvuntur, exhibeat, datum Fulginei anno Dominicæ Incarnationis MCLXXIII, Indictione VII, Idibus Februari.

DE S. DEUSDEDIT ABBATE CASINENSI IN REGNO NEAPOLITANO.

Anno DCCCXXXIV

SYLLOGE.

Deusdedit abbas Casini in regno Neapolitano (S.)

Mabillonius, licet rerum Benedictinarum scriptor diligens, pauca habuit, [S. Deusdedit, mortuus anno 834] quæ de rebus gestis S. Deusdedit, ad pietatem pertinentibus, sive Ordinis sui Annalibus, sive Actis Sanctorum insereret, ut seculi Benedictini IV part. 2 pag. 463 ipsemet profitetur. Loco proxime citato, ubi de tribus simul Casinensibus seculo IX abbatibus, Cœlitum numero insertis, Apollinare, Deusdedit & Berthario agit, de Deusdedit hæc tantum scribit: Apollinarem excepit Deusdedit, abbas quintus decimus, seditque annis sex. Eum Sicardus, Beneventanus princeps, rebus monasterii inhians, durissime tractavit. “Hic quippe” (Leonis Marsicani Chronici Casinensis lib. 1 cap. 22 verbis utitur Mabillonius) “prædictum venerabilem abbatem, virum omni sanctitate conspicuum, causa pecuniæ cepit, atque custodiæ mancipavit. Qui sanctus Vir, cum depositus fuisset VII Idus Octobris, in loco, ubi reconditus est, multos febre detentos, diversisque languoribus oppressos, ex fide poscentes ad cineres suos pristinæ saluti restituit.” Ejus mentionem eo die facit Martyrologium Romanum, traditque Virum sanctum, in carcere ærumnis confectum, exspirasse. Ejus memoria sub ritu duplici colitur apud Casinates: mors contigit anno DCCCXXXIV; silet de eo Oderisii (abbatis Casinensis) Breviarium Ms., seculo XI exeunte exaratum. Nec fere plura de eo Mabillonius scribit in Annalibus ad annum 828, quo Apollinaris, S. Deusdedit proximus decessor, V Kalendas Decembris obiit; vel ad annum 834, quo VII Idus Octobris Deusdedit vitam in carcere finiit.

[2] Utriusque emortualis dies signatur in Necrologio Casinensi tom. 7 Scriptorum Italiæ, a [die 9 Octobris, cum esset abbas Casinensis] Muratorio anno 1725 typis Mediolanensibus editorum; Apollinaris quidem col. 947 hoc modo: V Kal. (Decembris) ob. D. Apollinaris sac. & abb. hujus loci: sancti vero Deusdedit col. 946 sic: VII Id. Octob. obiit D. Deusdedit abb. hujus loci. Plerisque Casini montis abbatibus, quorum laudati Necrologii auctor meminit, sacerdotis titulum diserte adjungit; quod cum non faciat, ubi de S. Deusdedit, aliisque aliquot illi sermo est, sacerdotes hos non fuisse videtur innuere; vel saltem eorum sacerdotium suspectum reddit: neque porro quidpiam de S. Deusdedit uspiam reperi, quod illius sacerdotium probet; quod obiter hic observasse sufficiat. Ceterum in veteri Chronico Langobardorum, seu monachorum de monasterio sanctissimi Benedicti apud Camillum Peregrinium tom. 9, part. 1 Thesauri Historiarum Italiæ col. 78 Deusdedit Casinensi monasterio præfuisse notatur annis 6; quos haud integros fuisse necesse est; cum hi a die XXVII Novembris, quo Apollinaris obiit, anni 828 usque ad diem XXVI ejusdem mensis anni 834, cujus mense Octobri Deusdedit obiit, extendantur: fuerit itaque in Casinensem præsulem electus Deusdedit sub anni 828 finem, aut sequentis initium.

[3] Pacatum quidem principio regimen videtur fuisse nactus Deusdedit: [Siconem principem Beneventanum benevolum sibi habuit;] potiebatur ea tempestate Beneventano principatu Sico quidam, quem S. Deusdedit & Casinatibus monachis fuisse beneficum, scribit Leo Marsicanus supra laudatus his verbis: Huic (Deusdedit) supradictus Sico princeps fecit præceptum de fluvio, qui dicitur Lauri, cum omnibus limitibus & piscariis suis & omnibus, quæ juxta ipsum fluvium hinc & inde ad jus sui palatii pertinebant. Exhibet donationis Chartam ex Registro Petri diaconi in Accessionibus ad Historiam abbatiæ Casinensis Erasmus Gattola pag. 32; sed non qualem Leo Marsicanus vidit: legitur enim in ea non Sico, sed hujus loco Romualdus, dux gentis Langobardorum, qui toto sexennio, quo Casinum Deusdedit moderatus est, nullus fuit. Data etiam legitur mense Octobri, Indictione 2, quæ pariter eodem sexennio nulla fuit, ut in suis ad citatum Leonis locum Annotatis observat Casinensis abbas Angelus de Nuce. Obiit Sico ex Camilli Peregrinii calculo anno 832: successorem in principatu Beneventano habuit Sicardum filium, qui, quo S. Deusdedit & Casinensibus monachis pater ejus Sico fuerat fortassis æquior, eo non Casinensibus modo, sed & cognatis & optimo passim cuique fuit iniquior.

[4] Hunc ita describit Erchempertus, qui sub finem seculi noni & sequentis initium vixit, [sed Sicardus, Siconis filii sævitie] in Historia Langobardorum Beneventi tom. 9 Thesauri rerum Italicarum supra laudato col. 23, num. 10: Suscepto itaque Sico principatu, fœdus cum Francis innovavit, Beneventanos bestiali efferitate persequitur, atque, se superstite, filium suum Sicardum, virum satis lubricum, inquietum & petulantem, animique elatione tumidum heredem principatus effecit. Sic autem prosequitur Erchempertus num. 12. Mortuo Sicone, Sicardus monarchiam solus obtinuit, qui jam cum patre, sæpius memorato, per aliquot feliciter imperaverat annos, cœpitque populum sibi commissum ex levitate animi belluina voracitate insequi, ac crudeliter laniare. Siconulfum, germanum suum, ut narrare Erchempertus pergit, sine causa perpetuo damnavit exsilio; Beneventanos proceres aut morti addixit, aut carceri; Majonem cognatum suum detrusit in monasterium; Alfanum, virum fortem fidumque, suspendio sustulit. Plura de Sicardi rebus nefarie gestis vide apud anonymum Salernitanum tom. 2, part. 2 Scriptorum Rerum Italicarum col. 209 & aliquot seqq.; quæ tamen Roffridi cujusdam fallaciis & arte deceptus & seductus plerumque admisit.

[5] [carceris ærumnis immortuus,] Tandem etiam manus violentas in S. Deusdedit injecit; quem e monasterio suo raptum, carceri, dum in eo mortuus est, mancipavit: causam, peractique sceleris modum Erchempertus docet: Talia eo tractante, inquit num. 13 Erchempertus, divina actum est dispensatione; ut, dum alium innocentem conaretur extinguere, præveniente interim languore, ipse cœlitus spiritu pariter & carne percussus interierit. Prius enim, quam obiret, ut cumulus suæ perditionis justius augeretur, pro amore pecuniæ spectabilem & Deo dignum virum, sanctitate conspicuum, Deusdedit nomine, beatissimi Benedicti vicarium, pastorali monasterio monachorum, seculari magis potentia, quam congrua ratione deposuit, ac custodiæ mancipavit. In carcere mortuum fuisse S. Deusdedit, innuunt mox data Erchemperti verba: at Petrus diaconus lib. de Ortu & Vita Justorum sacri cœnobii Casinensis, iis utitur verbis, ut violenta morte in eo occisus videri possit: Deusdedit abbas, inquit [a] Beneventano principe causa pecuniæ captus, atque in custodiam trusus, ibique interfectus est. Cum tamen nihil de ejus violenta morte aut Erchempertus aut Leo Marsicanus dixerint, ita intelligenda ac interpretanda videntur Petri verba, ut S. Deusdedit, carceris ærumnis confectus, diem suum obiisse dicatur; prout Romani Martyrologii emendatores locuti fuere.

[6] [prodigiis quidem claruit,] Defuncti corpus e carcere ad monasterium Casinense delatum, ibidem sepulturæ traditum fuit; & in sacello, ut scribit Bucelinus in Menologio Benedictino ad diem IX Octobris, religiose servatur. Claruit ejus tumulus variis prodigiis: Qui cum, inquit Petrus mox citatus, in monasterio beati Benedicti sepultus fuisset, quidam vir gravissimo febris ardore fluctuans, in ipso febris ardore super ejus quiescens obdormivit sepulcrum: evigilans autem gratias referre cœpit, voce maxima dicens: Benedictus es Deus patrum nostrorum, qui me sanum fecisti meritis Deusdedit, famuli tui. Igitur dum hoc ad aures populorum pervenisset, ingens ad ejus sepulcrum ægrotantium turba cœpit concurrere & pro sua sospitate illic Redemptori omnium supplicare, quorum vota Deus advertens, multos febre detentos, diversisque languoribus oppressos, ex fide poscentes pristinæ ibidem saluti restituit. Similia Leo Marsicanus, Petro antiquior, scripsit verbis num. 1 relatis: scripsit item utroque antiquior, & S. Deusdedit suppar, Erchempertus verbis num. 5 relatis mox subdens: Cujus nunc quoque cineres, qua recubat humatus, nonnullos febre detentos, variisque languoribus oppressos ex fide poscentes creberrime curare noscuntur.

[7] [non tamen solenni ritu ab ecclesia Romana Sanctis adscriptus fuit.] Marcus Antonius Scipio in Elogiis abbatum Casinensium S. Deusdedit in numerum Sanctorum fuisse relatum ob frequentia prodigia scribit his verbis: Crebra subinde miracula, fugatique obsessis e corporibus dæmones, clarissimam extincti abbatis virtutem divulgarunt; mox Romana ecclesia nomen ac memoriam sacris festis solemni ritu ac ceremonia consecravit. Prodigiis S. Deusdedit a seculo IX aut X, ut ex Erchemperto vidimus, claruit. An jam tum ex Marci Antonii Scipionis mente Deusdedit in Sanctorum album a Romana ecclesia solenni ritu relatus fuit? Id si ita se haberet, certe illius mentio facta fuisset in Breviario Oderisii abbatis, seculo XI exeunte scripto, de quo Mabillonius num. 1 laudatus: uti & in Martyrologio antiquo Casinensi, quod seculo XI jussu Desiderii abbatis conscriptum, ex Petro diacono ait Erasmus Gattola pag. 824: sane Martyrologium istud (vide tom. 7 Scriptorum Rerum Italicarum col. 935 & tribus seqq.) S. Bertharium, Casinensem abbatem, & e S. Deusdedit successoribus, recentiori licet manu additum, exhibet. Porro S. Deusdedit solenni aliquando ritu & cæremonia in Sanctorum album fuisse relatum, nescimus: scimus tamen, eum in Romano Martyrologio ad diem VIII Octobris hoc ornari elogio: Apud Cassinum S. Deusdedit abbatis, qui a Sicardo tyranno in carcerem trusus, illic fame & ærumnis confectus, reddidit spiritum: sed in Molano & Bellino, qui Martyrologii Romani emendatoribus præluxere, ejus non fieri mentionem. Wionis, Menardi, Bucelini, &, si qui sint alii recentiores seu Martyrologiorum, seu Menologiorum, qui S. Deusdedit meminere, concinnatores, verba huc transcribere, non est necesse. Bucelinus, forte ex Ordinis sui monumentis, mihi ignotis, S. Deusdedit etiam ait insignem fuisse eruditione, cujus & præclara & multa supersint monumenta; quorum tamen nec apud Petrum diaconum de viris illustribus seu Scriptoribus cœnobii Casinensis, nec in horum Supplemento, per Placidum Romanum concinnato, nec apud Wionem in Ligno vitæ, nec apud Erasmum Gattola in Monachorum Casinensium, scriptis doctrinaque illustrium, in Historia Casinensi a se laudatorum Catalogo mentionem factam inveni.

DE S. PETRO GALATA MON. C. CONSTANTINOPOLI.

SEC. IX.

SYLLOGE.

Petrus Galata mon. conf. Constantinopoli (S.)

AUCTORE I. H.

Quem Operis nostri parens, Joannes Bollandus, [Sancti, cujus hodie in sacris Fastis,] tom. 1 Febr. pag. 94 in Vita alterius Petri, item Galatæ, jam olim his verbis designarat: Alius Petrus & gente Galata, & professione monachus, colitur IX Octobris: hoc die, quo sacris Fastis inscriptus legitur, inter lucubrationes nostras locum sibi proprium vindicat S. Petrus, a loco natali Galata nuncupatus. Vix aliquid de hoc Sancto, cujus frequentior apud Græcos ad hunc diem memoria, aliunde, quam ex Græcorum monumentis, innotescit, solo, quod sciam, inter Ecclesiæ Latinæ martyrologos Castellano ita eum annuntiante in Universali suo Martyrologio: Apud Græcos S. Petrus, Galatiæ monachus, additis ex utroque paginæ latere notulis: 866; &: Diversus a S. Petro Galata, de quo supra. Atque harum quidem notularum sola prior infra discutienda recurret; dubium enim de posterioris veritate incidere potest nemini, præterquam ignoranti, Petrum hunc Galatam quatuor ante Sanctum nostrum seculis floruisse, ut in citato supra Operis nostri tomo videre est.

[2] Præter ea, quæ excusa nobis exhibent magna Græcorum Menæa, [præsertim Græcis, memoria,] nudas fere de S. Petro annuntiationes habemus: ita enim in Menæis bibliothecæ Ambrosianæ, signatis O 148, de eo fit mentio: Petri sub Theophilo imp. In iis vero, quæ ad PP. Dominicanos conventus S. Marci Florentiæ spectant, legitur: Petrus sub Theophilo: tum Synaxarium Ruthenorum, diœcesis Kyoviensis peculiare, quod Latinitate donatum Georgius David, sæpius in Opere nostro laudatus, ad Majores nostros transmisit, ad hunc diem hæc habet: Et venerabilium Petri, Abrahami & Maximi: postremo Sirletus in Menologio scribit sequentia: Eodem die (IX Octobris) S. Patris nostri Petri, qui fuit sub imperatore Theophilo, ex Galatarum provincia. Atque hæc quidem, licet satis jejune de Sancto nostro in litteras missa, celebrem ejus apud Græcos fuisse memoriam ac venerationem, non obscure demonstrant. Nunc ea, quæ ex magnis Menæis excusis depromuntur, subjungo.

[3] [ex solis Menæis innotescunt gesta,] Præmissis versibus geminis, qui Sancti virtutes compendiose indicant,

Εἰς ὓψος ἀρθεὶς ἀρετῶν θεῖος Πέτρος,
Τὸν χοῦν ἀπεκδὺς ὓψος οὐρανοῦ φθάνει:

quosque hic Latinos facio,

Sublatus ad virtutum celsitudinem divinus Petrus,
Terra relicta, sublime cælorum tenet:

sequens subnectitur elogium, quod ex Raderi versione Latine exhibeo. Beatus hic Vir, imperante Theophilo, ex Galatia profectus, nobilis Theophili & Eudociæ partus fuit, corporis dignitate, magnitudine & robore spectabilis, ut eam ob causam ab imperatoribus comitis insignibus sit affectus, sat longo tempore versatus in exercitu, demum omnibus contemptis, vitam solitariam complexus in cœnobio Daphneone in monachum attonsus, & pro Leone Petrus cognominatus. Tum Olympum montem conscendit; inde ad sancta loca peregrinatus, ab his Laodiceam accessit, trajecitque in Ataliam, & nullas non itinerum molestias, Ismaëlitarumque indocilem fastum exantlavit, rediitque ad Olympum. Postquam autem vitæ ipsius & virtutis excellentia etiam imperatoribus innotuit, persuasit illi Basilius imperator, ut ad S. Phocæ monasterium diverteret, in quo magna virtutum divinarum certamina subiit, ac postremo animam Deo reddidit.

[4] [ad quæ] Ex his, S. Petrum sub tribus Græcorum imperatoribus tum profana, tum sacra militia præclarum sibi nomen comparasse, Græcorum Impp. historiæ peritis manifestum fit; at latet omnino, cujus sub imperio, remisso secularibus armis nuntio, Christo militare inceperit. Qua de re si quid mihi, Raderi versionem sequenti, conjiciendo statuere liceat, id sub Michaële, Theophili filio & successore, contigisse, verisimilius apparet. Etenim jam imperante Theophilo ex Galatia profectus & inter comites adlectus, sat longo tempore versatus in exercitu, demum vitam solitariam amplexus dicitur. Jam vero Theophilus, iconum, atque adeo monachorum eas venerantium, osor acerrimus, annis 12 imperium tenuit. Venerit ergo Constantinopolim ex Galatia Petrus aliquo forte ex posterioribus istius imperatoris annis, diceturne recte sat longo tempore militiam secutus, ac demum ad sanctioris vitæ normam animum appulisse, nisi hoc sub quodam Theophili successore contigisse statuatur? At, perperam, inquies, Raderus χρόνον οὐχὶ συχνὸν, ut Græce in Menæis legitur, sat longo tempore interpretatus est, cum verti non multo tempore debeat. Verum neque hac de causa opinioni renuntio: namque, cum Theophilus, teste Cedreno in Historiarum Compendio pag. 514 edit. Paris. anni 1647, impuræ imaginiperdarum hæresi deditus esset, piosque OMNI SUI IMPERII TEMPORE exercuerit maleficiis, nullam iis quietem permittens; cumque, ut ibidem pag. 518 narratur, edixisset, … ne monachis ullam urbem intrare liceret, qua verisimilitudine sub infenso adeo monachorum hoste in cœnobio Daphneone receptus atque ibi in monachum attonsus Sanctus noster dicetur? At cum, Theophilo e vivis erepto, & adepto Michaële imperium, debitus sacris imaginibus cultus, quies monachis totique Ecclesiæ tranquillitas restitueretur, pronum est judicare, Sanctum, tumultus bellici haud dubie pertæsum, statuisse tunc conceptum melioris vitæ propositum exequi, seseque inter monachos abdidisse.

[5] [aliaque pauca observantur.] Superest, ut, de qua num. 1, Castellani ad Martyrologium suum notulam 866, qua emortualem Sancti nostri annum pro more suo indicat, tantisper discutiamus. Ex iis, quæ tum Menæa, tum Operis nostri tom. 1 Febr. allegant, annum hunc 866 S. Petro postremum neutiquam fuisse, liquet, cum utrobique sub Basilii Macedonis imperio vixisse significetur: Michaël autem, Theophili filius, toto isto anno 866 præfuit imperio, quod non ante vigesimum quartum Septembris diem anni insequentis, quo perfidorum gladiis cæsus occubuit, in Basilium fuit translatum. Id porro luculentius probant, quæ sub finem elogii, ex Menæis citati, leguntur, ubi Basilius imperator Petro persuasisse fertur, ut ad S. Phocæ monasterium, jam ante ab se (Basilio) exstructum, uti patet ex Bandurii Commentariis in Antiquitates Constantinopolitanas lib. 3, diverteret, in quo etiam illustrem variis virtutibus vitam ducere ad extremum usque spiritum perseveravit.

DE S. OLLA VIRGINE APUD CAMERACUM IN BELGICA II.

Sec. forsan X, XI AUT XII.

SYLLOGE.
Memoria in Fastis sacris, & cultus.

Olla virgo apud Cameracum in Belgica II (S.)

AUCTORE C. B.

Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii hodie S. Ollam ita annuntiat: In territorio Cameracensi natalis festivitas sanctæ Ollæ virginis; [Sancta, quæ hodie a Molano aliisque] quæ nata est & vixit in vico, qui Cameraco vicinus est in via Atrebatensi, quique etiam hodie ab ea nomen trahit; ac deinde subjungit: “Eodem die,” habet Martyrologium ecclesiæ Cameracensis, “festivitas sanctæ Ollæ virginis.” Item Atrebatense, “In territorio Cameracensi natale sanctæ Ollæ virginis.” Ex quo apparet, Sanctam esse Cameracensem; habetque templum suo nomini nuncupatum haud procul a Cameraco via Atrebatensi, quod etiam frequentatur a Cameracensibus; sed adhuc me latet, an corpus aut quiescat ibi, aut aliquando requieverit. Molano accedunt Galesinius, Miræus, Castellanus, Saussaius, qui hodie quoque eamdem sanctam Virginem in Fastis sacris, a se contextis, commemorant. Ac Galesinius quidem ejus notitiam ex ecclesiæ Cameracensis Martyrologio, quod verbis, jam nunc recitatis, Molanus laudat, verosimillime hauserit. Certe in Annotationibus, quas Martyrologio suo adjecit, citat pro S. Olla Sanctorum ecclesiæ Cameracensis tabulas. Nec dubito, quin vel pariter e documento hujusmodi vel e modo huc transcriptis Molani verbis Miræus deprompserit, quæ in Fastis Belgicis & Burgundicis hodie de S. Olla suppeditat, sic scribens: Nata est & vixit in vico, urbi Cameracensi vicino, in via Atrebatensi, qui ab ipsa nomen trahit; estque templum ejus nomini dicatum.

[2] [hagiologis in Fastis sacris, per hos concinnatis, celebratur,] Quod autem ad Castellanum & Saussayum spectat, prior quidem paucis hisce verbis Apud Cameracum S. Ollæ virginis hodie S. Ollam celebrat, fueritque adeo verosimillime secutus Ferrarium, qui eodem plane modo Sanctam nostram in Generali suo Sanctorum Catalogo, Molani & Galesinii, quos laudat, paululum immutatis annuntiationibus, ad hunc diem commemorat; ast quid modo de posteriore seu Saussayo dicendum? Hic hodie in Martyrologio Gallicano S. Ollam exornat sequenti elogio: Ipso die in agro Cameracensi sanctæ Ollæ virginis, quæ loci, in quo quiescit & colitur, patrona, ortus, quem inde cœpit, conterraneis suis perennem vicem rependit, munera, quæ apud Christum consecuta est meritis, iis erogans suffragiis; cum autem, S. Ollam in sacello seu templo, nomini ejus, ut verbis supra huc transcriptis Molanus docet, Cameraco haud procul nuncupato, quiescere, ita indicet, id certe vel e Molano vel ex aliis supra memoratis hagiologis haud didicerit. Hi enim ne vel verbum, e quo S. Ollam quiescere eo loci, conficias, suppeditant, seque ignorare, an ibidem vel quiescat vel umquam quieverit Sancta, haud obscure significat Molanus. Verum, cum id ita sit, unde ergo, Sanctam in sacello seu templo, Cameraco haud procul nomini ejus nuncupato, quiescere, Saussayus habuit compertum? Id enimvero, nisi forsan rem vel ex ignotis mihi ecclesiæ Cameracensis tabulis acceperit, vel e conjectura, a cultu, quo Sancta ibidem gaudet, repetita, collegerit, edicendo haud sum.

[3] Neque enim ulla, quorum ope id præstem, S. Ollæ Acta inveniuntur; [nec aliunde melius, quam ex his innotescit,] etsi autem præter supra laudatos hagiologos alii adhuc sint, qui S. Ollam hodie quoque in Fastis sacris, a se concinnatis, memorent; hi tamen nullam omnino de loco, quo Sancta quiescat, mentionem instituunt, nec alia ulla, quæ vel id faciant, vel quampiam aliam de S. Olla notitiam, utcumque notatu dignam, præbeant, documenta reperire quivi. Diligentissime interim hunc in finem scriptores omnes, penes nos exstantes, qui de rebus Cameracensibus tractant, evolvi; verum oleum & operam perdidi. Hi nihil omnino suppeditant, quo vel ipsamet Sancta, vel locus, quo quiescit, vel res quæcumque aliæ, ad eam spectantes, notiores, quam e supra laudatis hagiologis, evadant. Hinc in tanta litterariorum, quæ de S. Olla apposite tractent, monumentorum penuria Cameracum ad clarissimum dominum Mutte, rerum historicarum ac præsertim earum, quæ ad archidiœcesim Cameracensem spectant, peritissimum, scribendum curavi, ampliorem de S. Olla notitiam a viro sagacissimo sperans; verum is, haud multum lucis de S. Olla exspectandum, præfatus, hæc pauca dumtaxat pro responso subjunxit: Sacellum seu ædicula sub S. Ollæ invocatione succursalis est ecclesiæ parœcialis S. Auberti de Sailly. Sacellum illud & vicus, qui a S. Olla nomen habent, antiquæ viæ Romanæ, quæ Cameraco Atrebatum ducit, quarta dumtaxat a Cameraco leucæ parte adjacet.

[4] [cultu ecclesiastico gaudet seculoque X aut altero e binis seqq. obiit.] Ita ille. Ac partim quidem ex his ejus verbis, partim e Molani supra huc transcriptis, Sanctam nostram cultu ecclesiastico gaudere ac porro antiquitus fuisse gavisam, nemo non colliget; verum quid de reliquis, ad eam spectantibus, dicendum? Enimvero hæc omnia fere ignorari, ambigendumque etiam, an Sancta in sacello, nomini suo nuncupato, quiescat, ex iis, quæ jam dicta sunt, satis superque liquet; etsi autem Molano, qui Sanctam in vico, ab ea hodieque nuncupato, & mundo esse natam & vixisse, supra huc transcriptis verbis affirmat, assentiendum videatur, tempus tamen, quo nata sit, ac deinde ex hac vita migrarit ad Dominum, omnino præ monumentorum, quæ id prodant, defectu in obscuro est; verum, etsi id ita sit, supra tamen Sec. forsan X, XI aut XII in margine adscripsi, ita scilicet indicans, Sanctam nostram vel seculo X vel altero e binis seqq. obiisse; sic autem faciendum duxi, quod, cum a martyrologis classicis, qui seculo IX floruere, non memoretur, eam seculo isthoc posteriorem, seculoque XIII, quod, ut apparet, plura alioquin de ea haberentur comperta, verosimiliter anteriorem opiner.

DE BB. NIDGARIO ET ADALBERONE EPISCOPIS AUGUSTÆ VINDELICORUM

Anno DCCCCIX.

SYLLOGE.

Nidgarius ep. conf. Augustæ Vindelicorum (B.)
Adalbero ep. conf. Augustæ Vindelicorum (B.)

AUCTORE J. B.

§ I. Beati utriusque cultus sacer, tempus sedis, Adalberonis genus, Elvacensis præfectura, & commissa eidem Ludovici, Arnulfi imperatoris filii, educatio.

Quod de Adalberone, episcopo Augustano, ad diem XII Junii in Prætermissis jam pridem observavit Henschenius, [Cultus sacer a monachis] non sciri nempe cultum sacrum ipsi sive in sua cathedrali ecclesia, sive in Elwangensi, cui abbas præfuit, cœnobio fuisse delatum, id quoque in Nidgario, abbate Ottenburano & episcopo pariter Augustano, locum habet. Utriusque cultus sacer extra Augustanum S. Udalrici monasterium propagatus fuisse non videtur: satis igitur habui, si utrique Beati titulum adscriberem, ac religio mihi fuit, quo minus, scriptores Benedictinos secutus, Sanctos nominarem; quo quidem titulo gaudent apud Bernardum Hertfelder in Basilica SS. Udalrici & Afræ, Stengelium in Augusta Vindelicorum, Corbinianum Khamm Hierarchiæ Augustanæ parte 1, classe 2, sect. 3, Wionem lib. 2 Ligni vitæ pag. 285, Menardum in Martyrologio, & Bucelinum in Menologio Benedictino. Priorem citasse sufficiat: is ad diem XV Aprilis sic habet: Augustæ Vindelicorum, sancti Nidgarii episcopi & confessoris; ad diem vero XII Junii sic: Augustæ Vindelicorum depositio S. Alberonis episcopi & confessoris. Nidgarii quidem obitus dies idem signatur a Sigismundo in Chronico Augustano ex ejus inscriptione sepulcrali infra danda; at de Adalberonis obitu Necrologium Laureshamense apud Scannatum part. 1 Vindemiæ litterariæ ita habet: IV Kal. (Maii) Adalberti episcopi & abbatis, hic Gernheym ex integro dedit. Die sequenti seu XXIX Aprilis eum obiisse Stengelius scribit in sua de Augusta Vindelicorum lucubratione Germanica lib. 2, cap. XI. Henschenius Adalberonem Nidgariumque in hunc diem rejectos voluit; neque omnino inepte; nam anno 1619 insignis eorum habita Augustæ Vindelicorum translatio fuit Dominica seounda Octobris, alias cultui Sanctorum hic (in ecclesia S. Udalrici) quiescentium publico Officio canonico sacrata, quæ tunc temporis ejusdem mensis Octobris dies nona erat, ut inquit Corbinianus Khamm, S. Udalrici professus & theologus, parte 1 Hierarchiæ Augustanæ pag. 87, ubi de S. Wicterpo. Id festum Dominica secunda Octobris in S. Udalrici celebratum fuisse asserenti Corbiniano credo: verum illa in diem IX Octobris eo anno non incidit, nec secundum vetus Kalendarium quidem, nisi a pridianis Vesperis inchoetur.

[2] Ad Nidgarii & Adalberonis cultum faciunt varii variis temporibus eorum reliquiis honores ad augendam fidelium erga ipsos pietatem ac venerationem publice exhibiti. [S. Udalrici Augustæ Vindelicorum] Mortales utriusque exuviæ in S. Afræ, nunc S. Udalrici, aut SS. Afræ & Udalrici, ecclesia, uti & aliorum aliquot civitatis Augustanæ præsulum corpora, tumulum accepere, diuque jacuere, dum seculo tandem XI ad annum sexagesimum quartum provecto, cum veterem S. Afræ ecclesiam, ut novam conderet, dirui jusserat Embrico, Augustanus episcopus, detectæ fuerunt una cum S. Wicterpi, in Opus nostrum ad diem XVIII Aprilis relati, & S. Symperti, die XIII Octobris, ut scribit Corbinianus Khamm pag. 101, defuncti corporibus. De hac inventione ita scribit universim auctor Chronicæ Augustensis apud Freherum tom. 1, pag. 348: MLXIV. Ecclesia S. Udalrici & S. Afræ a fundamentis incipit. Sanctorum corpora multa inveniuntur: quos dixi, Augustanos præsules Khammus in Wicterpo nominatim recenset, eorumque corpora ait sub quodam Australis partis fornice honorifice humata, ubi propediem diversis (ex pervetustis Chronicis) splendere cœperunt miraculis in evidens suæ sanctitatis indicium. Alteram mox inventionem his verbis expedit: Circa annum MCCCCLVIII occasione novi templi exstruendi sub prædicto fornice, nimirum in dextro templi latere seu dextra abside versus monasterium, circa altare B. Mariæ Virginis iterato sunt inventa 4 corpora sanctorum Adalberonis, Wicterpi, Symberti, Nidgarii, quolibet in suo hypogeo secundum ordinem collocato. Primum locum occupabat corpus S. Adalberonis, secundum S. Wicterpi, tertium S. Symperti, & quartum S. Nidgarii corpus: quodlibet tamen iterum in pristinum suum hypogeum fuit repositum, nulla, nisi in exornandis lipsanis, interveniente mutatione. Apud Stengelium in sua Augusta Vindelicorum pag. 63 erronee, ut puto, signatur annus 1485 pro 1458.

[3] Tertiam, anno 1480 factam, ita narrat: Anno MCCCCLXXVII dum templum S. Udalrici penitus novum octo continuis annis e fundamentis excitatum superiori primum anno absolvitur, [BB. Nidgario & Adalberoni] in festo SS. Petri & Pauli ventorum rabie evertitur, parocho & coadjutore cum tribus de plebe oppressis. Deinceps iterum instauratur anno MCCCCLXXX, atque occasione hujus instaurationis in superiori jam memoratæ absidis parte ossa S. Adalberonis reperiuntur, & ligneæ depictæ arculæ inclusa ad sacrarium peristylii deferuntur. Nec non juxta corpus S. Dignæ & aliorum VII Sanctorum Augustanorum reliquias decenter ponuntur. Sigismundus in Chronico Augustano triennio post, seu anno 1483 conscripto addit cap.9, in Nidgarii sarcophago hanc repertam fuisse antiquissimis characteribus exaratam epigraphen: Beatissimæ memoriæ hic requiescit Nidgarius episcopus, omnes legentes pro ipso orate, ut pius Deus misereatur illi, amen. Obiit ille Beatus de hac luce, tempore XVII Calend. Maii. Marco Velsero videtur exarata, cum nondum inter cœlites coli Nidgarius cœperat; neque male: nam Beati appellatio hic idem valere videtur ac piæ memoriæ. Ad quartam Corbinianus Khamm ita progreditur: Anno MCCCCLXXXIX, templo firmiorem murum exigente, fossores fundamentorum casu inciderunt in sarcophagum duobus solummodo pedibus, sesqui palma latum, & S. Wicterpi ossa continentem, quæ in festo S. Scholasticæ defossa cum corpore S. Nidgarii ad dictum peristylii sacrarium deportata, S. Adalberonis reliquiis sunt apposita.

[4] [impensus.] Manserunt eo loco, ut narrare idem scriptor pergit, SS. Nidgarii, Adalberonis, reliquorumque Sanctorum reliquiæ usque ad annum 1619, quo eas Joannes, S. Udalrici abbas, in novum sacrarium a se conditum, exstructamque in eo aram reliquiariam ex abdito veterique sacrario solenni pompa Dominica secunda Octobris seu, ut quidem ait, die hujus mensis nono transferendas curavit: quo id factum sit modo, tum Corbinianus, tum Stengelius in sua Augusta Vindelicorum, ubi de B. Adalberone, latius describunt, quos, qui volet, consulat: qui vero aram ipsam noscere voluerit, ejusdem iconem ab Hertfelder post pag. 62 exhibitam, inspicere poterit. Alia rursum, eaque priore solennior, quam Corbinianus denuo exhibita etiam aræ icone, pag. 108 & seqq. describit, Sanctorum Augustanorum Dominica secunda Octobris translatio facta est; de qua sic habet pag. 89: Anno MDCLXXXXVIII modernus abbas Wilibaldus, ut monumenta Sanctorum Augustanorum majori luce donaret, languentes vel animo vel corpore ad frequentem accursum animaret, atque fidelium mentes per sacrum thesaurum ornatius expositum ad opes spirituales coacervandas incitaret, eleganti aræ reliquiariæ, ab abbate Joanne anno MDCI positæ, aliam & elegantiorem, etiam ad modum lypsanothecæ, substituit, novum sacellum construxit, piam & sumptuosam reliquiariam translationem cum octiduana solennitate instituit, nec non S. Wicterpi & trium episcoporum Augustanorum (Tozzonis, ad diem XVI Januarii in Opere nostro dati, Nidgarii & Adalberonis) ossa cum corpore S. Dignæ martyris, & aliorum Martyrum Augustanorum holoserico, auro, argento, gemmisque exornata ad præfatum sacellum ingeniosa pietate & sacra deductione class. 2, sect. 4, n. 8 & seqq. describenda, honoravit; quibus addit, in memorati sacelli ara, anno 1705 die V Augusti in honorem S. Crucis, S. Dignæ & Sanctorum hic quiescentium consecrata, venerationi publicæ Nidgarii & Adalberonis reliquias, sua ætate fuisse expositas: pag. vero 115 de S. Nidgario hæc speciatim habet: Venerationi exponitur hac ætate in ara class. 1, sect. 9, n. 37 effigiata. Ubi cum apparentibus vestigiis, sacris genuum ossibus, ob assiduas preces flexis poplitibus Deo oblatas, impressis, ac pretiosis vestibus episcopalibus ex Attalico & Phrygia acu eleganter pictis amictus visitur & colitur. Ceterum tam B. Nidgarii, quam B. Adalberonis capita, basibus decentibus imposita, & splendidis exornata mitris inter S. Udalrici abbatiæ cimelia sacra separatim conservantur, uti apud Bernardum Hertfelder, ejusdem loci olim Priorem, pag. 63 & 64 videre est. Concludi ex hactenus dictis potest, tam Nidgarium, quam Adalberonem sanctitatis quidem fama apud Vindelicos semper, cultu vero sacro jam inde a seculo saltem XI fuisse gavisos. Nunc ad eorum gesta progredior.

[5] B. Nidgarro. Stengelius abbas Anhusanus Rerum Augustan. [Haud satis liquet, quid gesserit] Vindelic. parte 2 cap. XI elogium texuit, sed ea tantum fere complexum, quæ sanctis Episcopis plerisque communia sint. His itaque omissis, ea tantum hic paucis memorabo, quæ illi propria sunt. Nidgarius (alias etiam Nitgarius, Nigarius & Neodegarius dictus) Ottenburani Ordinis S. Benedicti cœnobii ad Guntium amnem, & in diœcesi Augustana & in Constantiensis episcopatus confiniis siti, primum alumnus, dein abbas, si Ottenburanorum præsulum Catalogo, quem Franciscus Petrus canonicus regularis Wertenhusanus Sueviæ Ecclesiasticæ pag. 831 & seqq. edidit, fides habenda est, tertius fuit; sed eam abbatiam vix adeptus eodem anno ad Augustanam cathedram evocatus est. Anno 868 creditur interfuisse Wormatiensi Concilio; non tam ex certis documentis, quam ex incerta, ut mox videbitur, B. Nidgarium id temporis Augustanam ecclesiam moderatum esse, opinione. Fuëssensis seu Faucensis monasterii, in Augustana diœcesi siti, igne tum temporis combusti, instaurationem cordi habuit, ac ibidem S. Magni ecclesiam a fundamentis excitavit, quamquam non perfecerit; qua de re Vitæ S. Magni interpolator (vide tom. 2 Sept. pag. 757) ita loquitur: Primus Nittarius cœpit a fundamentis ecclesiam beati Magni construere; cæteri vero præsules (Augustani) eum subsequentes, prout potuerunt, similiter construxerunt; tamen non fuit aula basilicæ ad perfectionem operis perducta, donec Domino annuente, a gloriosissimo rege Ludovico, filio Ludovici (Pii) clarissimi imperatoris, Lanto ipsam sanctam sedem, eo tribuente adeptus est. Augustanam sedem S. Nidgarius adiit anno 864, moriensque deseruit anno 869, die XV Aprilis, ut quidem scribunt Corbinianus Khamm, Stengelius, Marcus Velserus in sanctis Augustanis, Herfelder, Brusschius; at longe discrepat Sigismundus in Chronico Augustano ecclesiastico apud Pistorium pag. 599 hæc scribens: Rexit ecclesiam Augustæ anno Christi octingentesimo quadragesimo septimo: Longius etiam Charta, a Carolo Meichelbeck inter Frisingensia monumenta num. 470 relata, II Kalendas Septembris anno gloriosissimi Hludovici (Pii) imperatoris VIIII, Indictione I (an XV?) data, Christi 822, qua Hitto, Frisingensis episcopus, ecclesiam in Chenperc, quam Hanto Augustanus episcopus prius ecclesiæ suæ acquisierat, tum vero temporis possidebat Nidkerus Hantonis successor, dicitur vendicasse.

[6] Contra vero Mabillonius tom. 3 Annalium pag. 152 Synodicam Patrum Wormatiensis concilii anno 868 epistolam memorat, [aut quando sederit B. Nidgarius:] in qua comparet Lintgarius Augustusburgensis episcopus; quo nomine Nidgarius intelligendus videtur; nec enim Lintgarius ullus Augustanam sedem occupasse scitur? Sed si anno 868 Augustanæ ecclesiæ præfuit Nidgarius, quomodo Lanto (verosimillime Augustanus episcopus, & Nidgario posterior,) inter concilii Moguntini anno 847 sub Rabano celebrati patres memoratur apud Labbeum tom. 8 Conciliorum col. 39? An anno 822 Nidgarius, anno 847 Lanto, anno 868 Lintgarius seu potius Witgarius Augustanam rexit ecclesiam? Præstare equidem videtur his citatis monumentis niti, quam Augustanorum præsulum catalogis, qui neque suis nævis carent, neque in episcoporum ordine numeroque consentiunt. Mitto Stengelium, Bucelinum, Brusschium aliosque, ex quorum dissidiis apparet ad oculum, inquit Corbinianus Khamm in Walthero & Adelgero, res longe dissitas fallere oculum, res autem longo tempore remotas fallere calamum: nec non Augustanorum episcoporum numerum (adde & singulorum, quibus sederunt, tempora) examussim determinare, esse oleum & operam perdere.

[7] [sedit B. Adalbero ab anno 887 usque ad 909;] Non minus Scriptores dissident, cum tempus, quo B. Adalbero Augustanæ ecclesiæ præsulem egit, definiunt. Alii episcopatus ejus initium, teste Corbiniano Khamm, anno 887, alii 897, alii 902; finem vero anno 909, vel 917, vel 922, vel denique 883 affigunt: in tanta opinionum discrepantia Reginonem, scriptorem æqualem, & Hermannum contractum, qui ad seculi XI annum 54 Chronicum suum produxit, hac in re potissimum sequendos, ac initium episcopatus B. Adalberonis anno 887, quo Witgario, non Lantoni successit, ut ut laudati mox Catalogi reclament, affigendum puto; ad quem ita Regino scribit. Eodem anno Vuitgarius episcopus de Augusta civitate obiit, & Adalbero nobilis generis magnique ingenii ac prudentiæ vir cathedram ejus obtinuit, ei in episcopatum successit. Ad annum autem 909 ita scribit Hermannus Contractus: Adalbero venerabilis Augustensis episcopus obiit. Hepidannus autem S. Galli monachus, qui eodem, quo Hermannus seculo fuit, parum ab illo discrepat, ad annum 910 ita scribens, Adelberto episcopus (paulo ante Augustensem dixerat) obiit. Auctor Vitæ S. Udalrici, episcopi Augustani, & B. Adalberonis nepotis, qui eodem seculo, quo uterque vixit, scripsit, a morte S. Udalrici, quæ anno 973 contigit, usque ad aditum abs illo episcopatum annos numerat 50: Hiltino vero, S. Udalrici decessori, B. Adalberonis successori proximo annos 15 episcopatus tribuit, licet haud integros; si autem ab anno 973 annos 64 subtrahas, ad annum 909, quo desierit Adalbero in vivis esse, pertinges. Vitam S. Udalrici tom. 2 Julii consule, ubi pagg. 121 & 99 modo dicta reperies.

[8] [sed Vita latet aut periit.] B. Adalberonis Gesta hinc inde, quoniam ejus Vita caremus, colligenda sunt: exstitisse tamen aliquam ejus Vitam Sigismundus in Chronico Augustano cap. IX docet: Historiam vero, inquit, Vitæ ejus (Adalberonis) vir præclarus Udalscalcus scripsit ad episcopum Waltherum, ejusque largitatem, qualiterque in ecclesia S. Aphræ miraculis claruerit. Waltherus sedem Augustanam ab anno 1134 usque ad annum circiter 1150 tenuit; unde ætas liquet Udalscalci, S. Afræ primum monachi, ac dein etiam ab anno 1126 usque ad annum 1150, abbatis, de quo plura Sigismundus 2 part. Chronici Augustani cap. 1 & 2. Vitæ B. Adalberonis ab Udalscalco conscriptæ meminere Stengelius in sua Augusta Vindelicorum Germanice scripta cap. XI, Corbinianus Khamm Hierarchiæ Augustanæ parte 2 pag. 240, & Bucelinus in Menologio Benedictino ad diem XII Junii, Ermenricum monachum Udalscalco adjungens: Vitam ejus descripsere, inquit, Ermenricus monachus & Udalschalcus abbas, quam tamen videre necdum merui; quod mirum fortasse non est: cum enim illam nuspiam aut typis vulgatam, aut a recentioribus visam fuisse, inveniam, vero admodum simile fit, eam alicubi in tenebris abditam latere, vel periisse; fortasse non sine magno Historiæ Augustanæ detrimento, cui lucis aliquid verosimillime, si in lucem ipsa protraheretur, esset allatura.

[9] Adalberonem Regino, scriptor æqualis, a splendore natalium, [Natalibus] a magnitudine ingenii, & a prudentia laudat. Natum ait Corbinianus Khamm Kyburgi ex comitibus Witislingæ, Dilingæ, & Kyburgi: comitatus posterior ad lævam Tesæ fluvii in Tigurino Helvetiæ pago situs est; Dilinga vero (a qua parum abest Witislinga) in Suevia ad Danubium Ulmam inter & Donawertam. Comitum Kyburgensium stemma ex codice vetere Ms. Bibliothecæ S. Udalrici Velserus S. Udalrici Vitæ primo loco a se editæ ac illustratæ subjunxit, in quo agmen ducit Hartmannus comes, Hupaldi comitis pater; Hupaldus natus illic dicitur circa annum 865, genuisse S. Udalricum, Augustanum episcopum 890, ac obiisse 908. Ex hac familia genitum quoque aiunt Adalberonem Stengelius, Bucelinus, Hartfelder, Brusschius, Crusius, & Corbinianus Khamm: verum inter Brusschium & Khammum non omnino convenit; quorum alter, de Neresheimensi cœnobio in Chronologia monasteriorum Germaniæ loquens, Adalberonem Hupaldi, hic autem Hartmanni, seu avi S. Udalrici fratrem facit. Neuter suæ opinionis fundamentum affert: Henninges tom. 4 part. 2 Theatri Genealogici pag. 295 Hupaldum sub Henrico Aucupe exercitum adversus Obotritos & Vandalos (Magnopolitanos, qui & Vandali, dicti fuere) anno 935 (imo 931) duxisse, ait: quod si ita esset, B. Adalberonem, anno 909 defunctum, Hupaldi patruum fuisse, cum Khammo facile crederem. Verum S. Udalricus, cum Roma, mortuo B. Adalberone, in patriam rediit, matrem viduam, uti num. 6 tom. 2 Julii pag. 99 ejus Vita diserte habet, invenit: quare Hupaldum eodem circiter tempore, quo B. Adalbero, e vivis abiisse, necesse est; quod tamen non impedit, quo minus ejus patruus B. Adalbero fuerit; cum Hupaldus natus fuerit ex codice antiquo cœnobii S. Udalrici anno 865, atque adeo annos ætatis suæ 43; Adalbero vero, quem aliis S. Udalrici consanguineum tantum nominare satis fuit, multo plures numerare potuerit.

[10] Nobilitatem generis B. Adalbero cum virtute & vitæ sanctimonia ab ineunte ætate conjunxit; [virtutibusque illustris] & virtutis quidem studio, posthabitis seculi honoribus, S. Benedicti in cœnobio Elwangensi ad Jagistam Franconiæ fluvium sito, instituta sectatus, eum in ea progressum fecit, ut non modo in ejus loci abbatem, sed etiam in Augustanum episcopum, pædagogum Ludovici Germaniæ regis, imperatoris Arnulfi filii, & abbatem Laurisheimensem electus fuerit. Elwangensi cœnobio præfuit ab anno 882 usque ad annum 909 ex Stengelii in Mantissa ad rerum Augustanarum Commentarium sententia: verum longe aliter sentit Corbinianus Khamm; & quidem tempus, quo abbatiam Elvacensem rexit, 17 annorum spatio, nimirum ab anno 905 usque ad 922, hic auctor definit in Auctario partis 1 Hierarchiæ Augustanæ, de progressu ecclesiæ Elvacensis cap. 3, pag. 19, & cap. 6, pag. 142, ex Catalogo abbatum Elvacensium: parte autem I Hierarchiæ pag. 120 ita scripserat: In pædagogum Ludovici III imperatoris ascitus, brevi post, Hattone Elvacensis monasterii abbate ad archiepiscopalem sedem Moguntinam assumpto, in abbatia eidem fuit succenturiatus. Inde majoribus gubernaculis manus admovere compulsus, atque episcopales fasces Augustanas capessere jussus ab Arnulpho imperatore … magni habitus, nec non abbatia Laurisheimensi DISPENSATIVE (ut loquitur Chron. Laurisheimense, utpote jam episcopus Augustanus & abbas Elvacensis) est donatus. Hatto Moguntinus archiepiscopus consecratus est anno 891, teste Reginone: Arnulfus Ludovico auctus est anno 893 secundum Annales Fuldenses apud Freherum tom. 1 pag. 51. Itaque, qui ante Hattonem ad Moguntinam sedem evectum, seu ante annum 891 B. Adalbero Ludovicum anno 893 natum instruere potuerit, non capio. Sequitur præterea ex Corbiniani dictis B. Adalberonem prius Ludovici præceptorem egisse, quam Augustano episcopatui admoveretur; cum tamen id jam inde ab anno 887, teste Reginone, contigerit.

[11] [factus est abbas Elvacensis,] Helwichius Antiquitatum Laurisheimensium sect. 2 cap. 12 B. Adalberonem ex Elvacensi monacho abbatem Laurisheimensem anno 892 factum ait, Arnulfo jam tum imperatore; dein vero, revocato ad pristinam disciplinam dicto cœnobio, ad Elvacense rediisse cœnobium anno 898, ac demum ad Augustanas infulas promotum. Reginoni itaque contradicit, non solum cum B. Adalberonis episcopatus initium ad annum ut minimum 898 differt; sed etiam cum Arnulphum jam inde ab anno 892 imperatoria dignitate ornatum affirmat. Audi Reginonem: Anno Dominicæ Incarnationis, inquit, DCCCLXXXXVI Arnolfus civitatem ingressus, a Formoso apostolicæ sedis præsule cum magno honore susceptus est, & ante confessionem sancti Petri coronatus, imperator creatur. Contradicit etiam, ut plura alia præteream, Diplomati Stephani Papæ, qui Formoso successit, a Labbeo parte 1 Chronologiæ technicæ pag. 257 memorato, quod datum illic legitur Indictione XIV, atque adeo anno 896, decimo tertio Kalendas Septembris imperante domino piissimo augusto Arnulfo a Deo coronato magno imperatore anno primo. Contradicit Synodo Triburiensi anno 895, Arnulfi (nondum imperatoris, sed regis) 8, Indict. 13, mense Maio celebratæ, cui Adalpero Augustensis episcopus subscriptus legitur. Rectene, an secus Stengelius Adalberonem ab anno 882 usque ad 909 Elvacensi cœnobio præfuisse scripserit, tum quod alii ab illo scriptores hic dissentiant, tum quod, quibus monumentis rationibusque nixus id scripserit, haud exploratum habeam, temere enimvero pronuntiare non ausim: interim vero dum alicunde plus aliquid hac in re lucis affulgeat, ad alia, quæ a B. Adalberone gesta fuisse leguntur, progredior.

[12] [dignusque habitus, qui Ludovici, Arnulfi imp. filii,] Narrat Annalista Fuldensis apud Bouquetum tom. 8 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 54, Arnulfo regi Otingæ in Bavaria natum esse anno 893 filium Ludovicum, quem a B. Adalberone sacris undis ablutum scribunt; cui rei laudatus Annalista ad dictum annum sequentibus verbis fidem facit: In qua (Otinga curte regia) ei non multum post filius nascebatur, quem Hado Mogunciacensis archiepiscopus, & Adalpero Vindelicorum episcopus sacro fonte baptismatis chrismantes, nomine avi sui Hludowicum appellaverunt. Ludovicum, quem B. Adalbero baptizavit, Hatto e sacro fonte levavit: hinc, ut in Hattone scribit Serarius, Arnulfus Hattonem compatrem suum in Diplomatibus publicis nuncupavit. Apud Hundium autem tom. 1 Metropolis Salisburgensis pag. 469 Ludovici Diploma exstat, quo Sabïonensem ecclesiam in tutelam suam recipit, uti rogatus fuerat a Meginberto episcopo per interventum, inquit Ludovicus, dilectorum nobis episcopi, Adalberonis scilicet spiritualis patris & magistri nostri, ac Salomonis &c. Unde etiam liquet Ludovicum non modo ab Adalberone sacris undis fuisse ablutum, sed eidem etiam, defuncto Arnulfo, regii principis educationem institutionemque commissam, id quod & alias Ludovicus publice testatum voluit. Sic tom. 1 Diplomatum Laurisheimensium, anno 1766 typis monasterii Tegernseensis in lucem editorum, pag. 105 Ludovici Diploma exstat, cujus initio B. Adalberonis non sine insigni laude ita meminit: In nomine &c. Hludowicus divina favente providentia rex. Cunctorum Orthodoxorum instantis temporis, & futuri manifestetur collegio, qualiter reverendissimus Dei cultor Augustensis videlicet honorabilis presul nomine Adalbero noster admodum fidelis nutritor &c. Datum est hoc diploma IV Kalendas Maii anno Dominicæ Incarnationis DCCCC Indictione III, anno primo regni Domni Ludovici regis.

[13] Brunnerus de Virtute & Fortuna Boiorum lib. 7 cap. 6, [moderator esset.] quod muneris Adalberoni tribuimus, Waldoni, Frisingensi episcopo, tribuit, ita scribens: Justis de more persolutis (Arnulfo imperatori) Germaniæ proceres ipso anno sæculari nongentesimo Forchemii comitia celebrant, regemque Arnulphi filium Ludovicum septennem etiamnum salutant; admoti ejusdem pueritiæ summi viri: tutela Hattoni Moguntino & Ottoni Saxonum duci commissa: Theodomarus Salisburgensis archiepiscopus epistolas regio nomine scripsit: Luitpaldus Orientali Boïcæ limiti præfectus summum rei militaris imperium accepit: Waldo Frisingensis antistes regiæ indoli excolendæ magister est datus. Ita Brunnerus, nulla B. Adalberonis facta mentione. At quæ silentii hujus causa? Fallor, si non ea ex Diplomate Ludovici, cujus apud Hundium mox laudatum pag. 298 mentio fit, repetenda sit. Datum id notatur eodem, quo num. superiore citatum Ludovici Diploma, anno 900, Indictione IV, regni Ludovici primo, XIV Kal. Februarii, cujus argumentum referens Hundius, his verbis utitur: Ait (Ludovicus) Richarium Pataviensium episcopum per quosdam proceres suos, & Adalberonem Antistitem & studiosissimum nutritorem suum Walthonem, Frisingensem episcopum, nec non Luitpaldum illustrem comitem, dilectum propinquum suum, aperuisse &c: ubi omissa post verba illa, studiosissimum nutritorem suum, commatis interjectio, occasionem Brunnero dedisse mihi apparet, verba illa: & studiosissimum nutritorem suum Walthoni, Frisingensi episcopo applicandi, quæ tamen secundum num. superiore laudatum Diploma B. Adalberoni fuerant applicanda. Primo horum Diplomate Sigolfo, cœnobitæ Laurisheimensi, benefacit, altero Anisum Austriæ superioris civitatem (Enns) monasterio S. Floriani Ludovicus tradidit, non parum in id adlaborante Adalberone. Monasterium istud, olim Benedictinorum, post varias vicissitudines in præposituram canonicorum regularium S. Augustini evasit, situmque est medio circiter inter Lintsium & Stiram itinere.

§ II. Credita B. Adalberoni Laurisheimensis cœnobii administratio, ejus apud Arnulfum & Ludovicum gratia, liberalitas in monachos S. Galli, mors & miracula.

[B. Adalbero Laurisheimio præficitur,] Sublato ex hac vita sub annum 892 Gerhardo Laurisheimensis in Franconia cœnobii, quod ea ætate Benedictinum erat, post autem Augustinianum fuit, abbate, collapsa illic fuerat regularis disciplina. Re comperta, Arnulphus, ut huic malo medicinam afferret, Laurisheimensibus eligendi abbatis jus facultatemque abstulit, & in se constituendi illic abbatis, qui Deum timeret, & præcepta divina amaret, & pristinam disciplinam restitueret, curam suscepit, atque id oneris B. Adalberoni imposuit. Impositam sibi provinciam hic strenue gessit; sed, ut primum vigorem disciplinæ sua opera restitutum vidit, honori, commodoque, quod inde sibi obvenire poterat, valedixit, tantumque apud imperatorem auctoritate & gratia valuit, ut is Laurisheimensibus eligendi pro arbitrio abbatis, si quis inter ipsos ad id muneris aptus reperiretur, licentiam restitueret, uti tom. 1 Diplomatum Laurisheimensium pag. 98 & seq. in exhibito illic imperatoris ea de re præcepto videre est. Datum id ibi legitur III Kalendas Februarii anno Incarnationis Domini 896, Indictione XV, anno domini Arnolfi X, imperii autem ejus III. Sed nævo non carent notæ istæ Chronicæ male sibi cohærentes: nam Indictio XV annum 897, annus vero regni Arnulfiani X, & imperii III annum 898, quo id Diploma datum videtur, designat. Serius tamen id Diploma effectum integrum videtur fuisse sortitum: nam tom. mox laudato pag. 106 Charta Hattonis, anno 902 data, occurrit, in qua is sese Mogontiensis ecclesiæ præsulem & Laurishamensem abbatem appellat, & Liutherum a Conrado Germaniæ rege Laurisheimensi abbatia apud Freherum tom. 1 pag. 68 & seq. Laurisheimensis Chronographus investitum scribit. Quam præclare autem Arnulfus de B. Adalberone senserit, produnt Diplomatis in favorem Laurisheimensium ejus rogatu dati verba, quæ sequuntur: At nos, inquit Arnulfus, hujusmodi crebris sermonum verberibus attriti, omnium fidelium nostrorum consultu Adalberoni venerabili ac dilectissimo episcopo nostro, quem ad omne bonum promptum esse scimus & cognoscimus, idem monasterium gubernandum delegavimus. Post hæc etiam ipse postposito omni seculari honore & commodo, quod inde consequi potuit, malens in cœlestibus thesaurizare, precatus est nostram clementiam, ne aliquis maluisculorum fraude vel insidiis ipsum locum subripere posset, ut pristino honore eum ditaremus, & eis licentiam concederemus, juxta eorum arbitrium inter se eligendi abbates. Cujus piis atque paternis admonitionibus libenter assensum prebuimus.

[15] [cui cum valedixisset,] Ceterum etsi Laurisheimensis abbatiæ sarcinam, non tamen paternum in locum illum affectum Adalbero exuit: uti liquet ex sequenti instrumento, quod etsi paulo prolixius, ex tom. 1 Diplomatum Laurisheimensium pag. 100 & seqq. libet huc integrum transferre tamquam egregium illius pietatis monumentum. Omnibus Orthodoxæ fidei gratiam in Christo habentibus notum esse desidero, qualiter ego Adalbero, devotissimus servorum Christi servus & Augustensis ecclesie humillimus presul divine remunerationis ac vere charitatis ductus amore tractare non destiti de stabilitate eximii cenobii, quod dicitur Lauresham, postquam venerabilis congregationis ejusdem cenobii curam regiminis suscepi a Deo, ut eandem congregationem in prisco gradu imperialis privilegii regali & augustali auctoritate perpetuis temporibus redintegrarem, & ut post vite mee depositionem aliquid de meis propriis rebus, quas Augustali precepto Arnolfo glorioso imperatore tradente acquisivi, eidem sancte congregationi in usum aptarem. Que etiam omnia & in omnibus Deo auxiliante complevi. Trado enim ob commemorationem & mercedis mee augmentum, & ipsius senioris mei, qui mihi ipsas res condonavit, quidquid proprietatis in loco, qui dicitur Kernesheim in pago Renense, per imperialis precepti confirmationem habere visus sum, ad prefatum cenobium Lauresham in pago Rinigovve in comitatu Geberhardi, juxta fluviolum, qui dicitur Wisgoz, ubi corpus beatissimi martyris Nazarii requiescere liquido credimus, & ubi moderno tempore venerabilis abbas Liutherus (summa tamen auctoritate penes Hattonem, Moguntinum archiëpiscopum, existente) regulari disciplina preesse videtur, cum omnibus juste ac legitime illuc pertinentibus, in circumjacentiis undique villulis & locis, curtilibus, edificiis, mancipiis utriusque sexus, agris, terris, pratis, silvis, campis, pascuis, aquis, aquarumve decursibus, cultis locis & incultis, mobilibus rebus & immobilibus, viis & inviis, piscationibus, molendinis, exitibus & reditibus, quesitis & inquesitis, nihil extra pretermittens.

[16] Sed omne, quidquid dici aut nominari potest, [benevolentiæ in illud suæ,] totum trado ad sanctum Nazarium, sicut supra dixi, atque transfundo, ut superiori ratione proposui, & promptissima voluntate cum manu advocati mei Herigeri in perpetuum confirmo stipulatione subnixa: ea videlicet ratione, ut easdem prescriptas res, quas trado, quasque econtra per precariam complacitationis & causa familiaritatis & fraternitatis cartulam recipere videor, id est ecclesiolam infra ipsum monasterium sitam, in qua reliquias sante Dei genitricis Marie, & sancte Afre beatissime martyris Christi & sancti Magni eximii confessoris Christi reconditas habeo, cum mansiunculis, & ceteris necessariis, hortis & pratis, cum duabus servilibus prebendis & una monachica mihimet ipsi prebenda. Insuper villam Winenheim & Birkenovva, & Gunenbach, & Lieberesbach, & Liuthereshusen, cum ceteris locis & villulis illuc respicientibus: Scarram & Bibiloz cum cunctis ad omnia prenotata juste ac legaliter loca respicientibus & pertinentibus, cum ecclesiis, curtilibus, edificiis, mancipiis utriusque sexus, terris, agris, pratis, vineis, campis, silvis, pascuis, aquis, aquarumve decursibus, cultis locis & incultis, mobilibus rebus & immobilibus, piscationibus, molendinis, viis & inviis, exitibus & reditibus, quesitis & inquesitis, nihil extra pretermittens, sed omne, quidquid in ipsis prescriptis locis dici, & nominari potest, totum de abbate prenominati monasterii & de fratribus, cum manibus advocatorum eorum Adalwini, & Bennilini ita suscipio & habere dispono, ut quamdiu Deo concedente in hac mortali vita vixero, absque omni contradicentis molestia in proprium usum res utrasque, quas dedi, & quas per precariam suscepi, mihi potestative & securiter, ac quiete obtinere, ordinare, & frui liceat.

[17] [suarumque simul virtutum] Si quis vero, quod omnino non credo, & minime desidero, hanc complacitationem mihi confregerit, liceat meas proprias res, quas per imperiale preceptum acquisivi, ad me retinere vel tradere, quocunque voluero. Post depositionem autem temporalis vite mee, si mihi complacitatio mea ita firma, & inconfracta, sicut supra prenotatum est, perstiterit, res omnes, quas tradidi, vel quas econtra per mutue complacitationis precariam recepi, ad jam sepe dictum cenobium cum omni integritate redeant in jus & in perpetuum dominium, eo tamen tenore, ut ex his rebus, quas per imperialis monimenti preceptum acquisivi, & ad S. N. devotissime tradidi, quatinus in anno mee depositionis anniversarium diem rectores ejusdem sacri loci plena charitate cum cunctis fratribus in cibo & potu concelebrent, meamque commemorationem in illorum sacris orationibus in ecclesia fideliter exercere studeant, id est in VII Idus Augusti Misse sancte Afre martyris, & in XVIII Kalendas Septembris Assumptionis sancte Marie virginis, & in VIII Idus Septembris solemnitatis sancti Magni confessoris Christi, & in ipso anniversarii mei die. Insuper etiam uno interposito anno, id est anno secundo pellitie, & deinceps iterum anno uno interposito cappe cunctis fratribus ibidem Deo famulantibus omni occasione excusationis postposita ex prefato loco, qui dicitur Kernesheim, usque dum presens seculum de hora in horam, & de nocte in noctem, & de die in diem, & de anno in annum perstiterit, ob meam commemorationem devotissime presententur. Ecclesiola vero, quam in eadem complacitatione causa familiaritatis infra dictum locum recepi, de eodem supra scripto loco, quem tradidi, cum tectura & luminariis digne procuretur.

[18] [insigne monumentum reliquit.] Hanc traditoriam cartam hujus complacitationis episcopis, & multis comitibus & innumerabilibus viris scientibus, & videntibus in perpetuum monimentum fieri jussi, quatinus nulla umquam persona eam presumat infringere, vel violare, sed ut eterna stabilitate firmata permaneat. Et si quis eam irrumpere temptaverit, aut si his fratribus aliquid ex illis locis, que S. N. tradidi, sicut suprascriptione eis complacitavi, subtrahere conatus fuerit, vel alicui inbeneficiaverit, ante tribunal tremendi examinis terribiliter criminatus Deo omnipotenti, judici vivorum & mortuorum redditurus rationem, presentetur: insuper & Augustensis ecclesie presuli prenominatam curtem Kernesheim cum omnibus juste ac legaliter pertinentibus ad domum sancte Marie virginis recipere & possidere liceat. Consiliatum & ordinatum publice in civitate Wormatia Hathone (Moguntino) & Ratbodone (Trevirensi) archi-episcopis & Tiethelaho episcopo (Wormatiensi) presentibus insuper Cunrado, Walahone, Gebehardo, Ruperto, Liutfrido, Burkardo, Dragebodo comitibus. Rudhardo domus regalis procuratore videntibus, & innumerabilibus viris audientibus: cum Liuthero abbate, & cum consensu cunctorum fratrum Lauresham degentium. In XIII Kal. Junii Amen. Quisquis hoc Diploma perpenderit, videbitur, ut opinor, sibi in eo videre præsulem, quamvis genere nobilem, animo humilem, plenum charitate, suorum amantem & sollicitum, erga illos, quos sibi beneficos senserat, gratum, Sanctorum cultus studiosum, justi æquique tenacem, & saluti suæ pro futuro seculo non indiligenter providentem.

[19] Benevolentiæ ejus non Germania modo, sed Italia etiam testis fuit. [Arnulfum imp. in Italiam comitatus est,] Cum enim Arnulfus a Formoso Papa, ut sese ab adversariorum insultibus tueretur, evocatus anno 895 fuit, Ticinumque pervenisset, Ribsinda monasterii S. Mariæ Theodotæ Ordinis Benedictini abbatissa, privilegiorum monasterii sui confirmationem a rege petiit obtinuitque, postulata ejus promovente B. Adalberone. Exstat ea de re Arnulfi Diploma apud Muratorium tomo 3 Antiquitatum Italicarum medii ævi pag. 52, datum Papiæ Kalend. Decemb. anno Incarnationis Domini 895, Indictione XIII, Arnulfi regis octavo. Eo lubentius Diploma istud Arnulfi laudavi, quod ex eo constet, B. Adalberonem post finitam Triburiensem Synodum una cum Arnulfo in Italiam abiisse anno 895, atque coronationi ejus sub sequentis anni initium a Formoso Papa factæ interfuisse, quod alibi hactenus nondum legi. Adalberonem illic Arnulfus non solum sanctæ Augustensis ecclesiæ episcopum nominat, sed etiam Ribsindæ monasterii sui privilegia se confirmare ait ob amorem Dei, Deique genitricis Mariæ nec non venerabilem petitionem dilecti fidelissimi Adalpero. Corrigenda tamen est eo in Diplomate Indictio XIII, cum anno 895 Kalendis Decembris Indictio non XIII, sed XIV flueret; nisi Arnulfum Indictione Pontificia, seu Romana, quæ a Kalendis Januarii initium sumit, hic usum cum Muratorio velis.

[20] Promptum quoque fuisse, ut calamitate pressis, [ejusque filium Ludovieum S. Floriani monachis,] qua posset, ope succurreret, S. Floriani cœnobitæ experti sunt, ut liquet ex Diplomate Ludovici, Germaniæ regis, cujus num. 13 mentionem seci, & apud Hundium tom. 1 Metrop. Salisburgensis pag. 298 summatim refertur. Datum id ibi legitur, uti supra dictum est, XIV Kalendas Februarii anno 900, Indictione IV, regni I: verum Indictio IV, non annum 900, sed 901 designat; quo citius dari potuisse non videtur: nam, ut in Diplomate legitur, S. Floriani monasterio Anisum oppidum Ludovicus concessit propter damna a Paganis, seu Hungaris illata, & quidem postquam civitatem illam, uti illic vocatur, fideles Ludovici pro tuitione patriæ unanimiter contra eorundem Christiani nominis persecutorum insidias noviter in ripa Anassi fluminis in proprio jam dicti martyris (Floriani) partimque in terra præfecturæ &c. extruxerunt. Contigit autem id postquam Liutpoldus comes, una cum Richario Pataviensi episcopo Hungaros ex Italia reduces, ac, Bajoariam longe lateque depopulatos, ultra Danubium insecutus, adortusque, felici prælio vicit, anno, ut Fuldensium Annalium continuatio altera tom. 8 Script. Rerum Gallicarum pag. 60 nos docet, nongentesimo: nam post relatam mox memoratam Liutpoldi victoriam ita illic pergitur: In eodem loco post victoriam illis cælitus datam congressi … ad socios, unde venerant, regressi sunt, & citissime in id ipsum tempus pro tuitione illorum regni validissimam urbem in littore Anesi fluminis muro obposuerunt. Diploma igitur illud, cum fuerit mense Januario datum, non nisi ad annum 901 pertinet, quo fluebat Indictio quarta, & annus Ludovici primus, non a morte patris sui Arnulfi, qui anno 899 tertio Kal. Decembris secundum Reginonem decessit; sed ex quo anno 900, ut idem Regino scribit, in Germaniæ regem Ludovicus electus est; si tamen post XIV Kalendas Februarii electio ista contigit.

[21] [aliisque beneficum reddidit,] Apud eumdem Hundium, ubi de episcopis Ratisponensibus agit, pag. 249, uti & apud Pezium tom. 1 Anecd. part. 3 pag. 39 alterum ejusdem Ludovici Diploma exstat, anno 903, Indict. VI, regni ejus IV, XVI Kal. Mart. datum, quo Tutoni, Ratisponensi episcopo, villam Teorinhovam donat in jus & proprietatem S. Emmerammi; quæ quidem donatio per consensum & consilium episcoporum venerabilium Pontificum Adalberonis & Erchinbaldi (Eystatensis) procerumque Liutbaldi & Cumbaldi facta ibidem legitur. De Frisingensi etiam ecclesia B. Adalbero optime meritus fuit anno 906. S. Corbinianus, Frisingensis episcopus plebi & familiæ suæ episcopi inter se eligendi facultatem impetraverat, quæ regiis subinde litteris firmata fuerat: verum, Waldone sedem illam tenente, non modo episcopales ædes, sed litteras etiam præfatas vorax flamma consumpsit: institit itaque apud Ludovicum regem Waldo, ut ecclesiæ suæ renovaretur jam pridem concessa libertas, votique sui, sed non absque B. Adalberonis interventu factus est compos. Edidit id Diploma Meichelbeckius Historiæ Frisingensis tom. 1 pag. 152, ac in Chartario reverendissimi ac illustrissimi collegii plane illæsum hodieque exstare ait pag. 21. De recepta B. Adalberonis opera in Ludovici tutelam anno 909 Sabionensi seu Brixinensi ecclesia vide num. 12. Plura, ut vix dubito, hujusmodi exstant aut exstitere Diplomata: verum quæ allata sunt hactenus, sufficere arbitror, ut quanto in honore & veneratione apud Arnulfum, Ludovicum, & Germaniæ episcopos proceresque fuerit, conjectare facile quivis possit, pateatque de illo auctorem Vitæ S. Udalrici anonymum non immerito dixisse, quem multa tunc temporis sapientia repletum, musicaque arte præ cæteris præditum, gubernaculaque regni pæne omnia cum rege (Germaniæ Ludovico) disponentem agnoverunt.

[22] [& erga S. Galli monachos] Maxime vero in S. Galli monachos munificus fuit; nec immerito a S. Galli monachis certatim ob liberalitatem celebratus fuit. Apud Goldastum tom. 1, part. 1 ita Hepidannus loquitur: DCCCCVIII … Adalbero episcopus Augustensis cum magno apparatu & multis donis venit ad monasterium S. Galli. Enumerantur illa in Historiis fratrum conscriptorum monasterii S. Galli apud Goldastum tom. 2, pag. 141 & seq. Verba, quibus id fit, eo quod ad B. Adalberonis gloriam pietatemque in Sanctos commendandam non parum faciunt, hic negligenda aut plane prætereunda non censui. Sic igitur habent: Anno ab Incarnatione Dominica DCCCCVIII regnante Hluodouuico, Arnolfi imperatoris filio, XI regni ipsius anno, Indictione XI, Id. Oct. die Sabbati, in vigiliis S. Galli confessoris, venit beatæ memoriæ nobilissimus Augustæ Vindelicæ pontifex Adalbero, juncto sibi mitissimo Sebonensis (Sabionensis) ecclesiæ antistite Meginberto, in monasterium S. Galli ejus cupiens interesse festivitati. Cumque ipsam venerandæ solennitatis in cœnobio noctem duxisset, mane basilicam ingressus ad S. Confessoris tumbam accessit. Deinde fratribus ad se, dextro altaris lateri ipse conjunctus, accersitis, crucem auream gemmis interpositam, calicemque onychinum auro & gemmis eleganter paratum, cum patena aurea nihilominus gemmata altario imposuit. Palliolum etiam casulamque pretiosi generis, nec non & albam cum cingulo stolaque ac mappula, cunctis his auro perfectis, eidem applicuit aræ.

[23] Sed & magnam ceræ copiam sanctæ contulit ædi. [maxime liberalis fuit.] Campanam quoque miræ magnitudinis & eximiæ sonoritatis loco contradidit. Et hinc S. Othmari loculo accedens ipsius aræ pallium satis pretiosum superexpandit. Posthæc S. Petri ecclesiam ingreditur, magnæque ibi æstimationis palliolum condonat. Cetera, quæ sequuntur, effusam in singulos etiam monachos munificentiam ac benevolentiam declarant, quæ legi illic possunt. Adalberonem moverat perspecta jam ante cœnobii sanctitas, ut ex Ekkehardo Juniore apud Goldastum tom. 1, pag. 14 colligere est, ubi Adalbero multa ac præclara admodum de loci illius incolarumque sanctimonia dixisse narratur. Hi porro tantæ munificentiæ non ingrati fuere. Sic enim pergit Historiarum mox laudatarum auctor: Pro cujus inæstimabilis beneficii gratia uno assensu tota simul sancti militia propositi sancivit, ut tam ipsi, quam successores eorum felicis recordationis Viro, domno videlicet Adalberoni episcopo, eandem, quam cuilibet cœnobii hujus abbati, sive in seculo viventi, seu vocante Deo de mundo recedenti, orationis exhibeant summam. Megimberto quoque pontifici decretum est, unius proprii fratris orationem polliceri, ut, sicut pro quovis nostrum commemoratio agitur, ita & pro illo in omnimoda oratione compleatur. Et ut hanc nulla constitutionem deleat oblivio, Regulæ complacuit nostræ inseri libello, quatinus, dum codex iste frequentius videtur & legitur, beati Præsulis memoria strictius teneatur. Ceterum mendum hic est apud Goldastum; non enim S. Galli vigilia eo anno in Idus Septembris simul & in diem Sabbati incidit, sed in Nonas ejusdem mensis, quod obiter notasse sufficiat. De collato item per B. Adalberonem S. Galli monasterio inter annum 887 & 889 S. Magni brachio videsis tom. 2 Septembris Commentarium Actis S. Magni abbatis prævium num. 103, pag. 720, ubi præterea pag. 733, num. 167 & seq. bona quædam a Salomone, hujus nominis III episcopo Constantiensi, olim S. Galli monasterio data, eidem opera B. Adalberonis per Arnulfum anno 898 confirmata reperies.

[24] Eodem anno, ut Staindelius in Chronico (consule tom. 1 Scriptorum Rerum Boïcarum pag. 455) scribit, [consecrationi ecclesiæ S. Emmerammi non interfuit anno 898.] B. Adalbero monasterii S. Emmerammi consecrationi, a Formoso Papa IX Kalendas Octobris peractæ, interfuit. Asseritur id quoque (omisso tamen, quo consecratio illa contigerit, anno & mense) in Diplomate Ludovici, Germaniæ regis, quod anno 903 datum notatur. Quod ad annum 898 attinet, certum est, Formosum Papam ante annum illum e vivis abiisse, & proin certum pariter est, tum S. Emmerammi ecclesiam non consecrasse. Formosum toto illo tempore, quo pontificiam Sedem occupavit, Ratisponæ umquam fuisse versatum, nullum apud veteres exstat indicium. Romam ab illo Arnulfum invitatum iterum atque iterum partim ad annum 890 (quod tamen proxime sequenti factum est) partim ad annum 895 Annalium Fuldensium tom. 8 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 56 continuator docet, sed per epistolas & missos seu legatos. Iterum rex a Formoso Apostolico per epistolas & missos enixe Romam venire invitatus est, inquit ad posteriorem annum. Reliquum ergo est, ut anno 890 (seu potius anno 891, quo in Pontificem electus est) Ratisponæ Formosus fuerit. Sed neque id tum contigisse videtur: cum enim Sergiana factione obluctante in Pontificem electus esset, & Sergius in Tusciam ab Adelberto marchione auxilium imploraturus abiisset, amittendæ Sedis periculo sese exposuisset, si, relicta Roma, in Germaniam tam cito abiisset. Demum, quæ fuit monasterium Santemmerammense consecrandi occasio aut causa? Anno quidem 891 Ratisponensem civitatem combustam fuisse, docet Annalium Fuldensium continuator: sed addit: Exceptis domo S. Emeramni martyris & ecclesia S. Cassiani media urbe constituta, [quæ] ab igne divinitus defensæ sunt.

[25] [Post obitum, quem Romæ e Marino, postea Papa, S. Udalricus audivit,] Inter beneficia vero, quæ ecclesiæ suæ Augustanæ contulit, non postremo loco numeranda est S. Udalrici, Augustani post ipsum & Hiltinum episcopi, educatio: Qui (Hupaldus & Thetpirga ejus parentes) tunc sapienti capti consilio, eum (Udalricum) præsulis Augustensis ecclesiæ Adalberonis dominio subdiderunt, inquit auctor Vitæ S. Udalrici anonymus apud Velserum pag. 521; quo etiam teste, S. Udalricus, cum Adalberoni a cubiculis esset, Romam profectus, ibidem e Marino Papa ejus obitum, seque Augustanum aliquando episcopum, sed turbulentis temporibus fore audivit. Obiit B. Adalbero, ex dictis anno 909, quo Sergius III Romæ sedebat, cujus non ea fuit vitæ probitas, ut prophetiæ donum habuisse credendus sit. Marinus Papa hujus nominis I annis tum pluribus in vivis esse desierat: Marinus autem II anno demum 943 Romanum Pontificatum obtinuit. Qui ergo S. Udalricus anno 909 B. Adalberonis obitum ex Marino Papa percipere potuit? Non inepte Velserus censet, auctorem Vitæ S. Udalrici anticipatione hic usum fuisse, ut sensus sit, S. Udalricum hæc ex Marino nondum Pontifice, postea tamen ad eam dignitatem evecto, intellexisse. Certe Oldoinus in suis ad Ciaconium notis Marinum, postea Papam, a Stephano VI, qui anno 900 obiisse dicitur, S. R. E. Cardinalium numero adscriptum fuisse tradit. Ceterum hæc Velseri interpretatio inde mihi etiam probatur magis, quod & alibi idem auctor simili loquendi modo sit usus: sic enim habet apud Velserum pag. 525: Cumque (Adalbero junior, Udalrici ex sorore nepos) ab eo (monacho quodam Benedicto) in omnibus profectibus bonæ scientiæ & disciplinæ doctus atque educatus in virile robur devenisset, statim de schola exemptus, ab avunculo suo episcopo (Udalrico) imperatori præsentatus & in manus ejus misericordiæ commendatus, regali servitio tam studiose atque decenter insistebat, usque dum imperatori ejus ministerium in ecclesiasticis & sæcularibus bene placuisset. S. Udalricus Adalberonem juniorem e schola in Ottonis aulam certo deduxit ante annum 941, quo Adalberonem juniorem ab Ottone abbatiam Utenburanam in commendam accepisse, scribit Corbinianus Khamm Hierarchiæ Augustanæ part. 1, pag. 573. Atqui tamen Otto non nisi anno 962 Romæ imperator coronatus est. Sicut itaque auctor Adalberonem ab Udalrico Ottoni imperatori, cum nondum imperator esset, commendatum scribit, ita & Udalricum cum Marino, nondum Pontifice, Romæ versatum, litteris tradidisse censendus est.

[26] Addit his idem auctor, B. Adalberonem, jam e vivis sublatum, [apparuit quibusdam, ac miraculis claruisse fertur.] sese Ramberto cuidam spectandum non semel præbuisse, nonnulla huic prædixisse, ac S. Udalrico sacris ministeriis vacanti adstitisse, quæ hic obiter indicasse sufficiat. Miraculis post obitum claruisse legitur in Catalogo episcoporum Augustanorum & abbatum S. Afræ apud Jo. Georgium Eccardum Corporis historici medii ævi tom. 2, col. 2241 & seq. Desinit Catalogus in Manegoldo anno 1179 in abbatem S. Afræ electo. En Catalogi de B. Adalberone verba, quamvis mutila: Adalbero septimus decimus post Dionysium martyrem præfuit omni sanctitate præditus. Cujus pretiosam mortem in conspectu Domini Romæ S. Marinus Papa intellexit; itaque S. Udalrico, qui tunc temporis ibidem erat, intimavit. Sepultus est ad S. Afram, ad cujus sepulchrum multa infirmis præstantur beneficia. De hoc inter alia legitur… In illo & in tali loco habundas, confer in cœnobio meo Deo ac mihi servientibus. Ipsa nocte Chora aliam matronam conveniens, sitim suam simili modo, ut expositum est, enumerat: sicque obtinet vineas matronæ, quarum ipsa pollebat ubertate. Mane facto sibi invicem referunt matronæ, quæ viderant & propere tradunt ad cœnobium omnem summam, quæ multa erat valde, illud delegantes. Verum, quæ lacunam sequuntur verba, ad S. Udalricum spectare videntur: deest enim tam Hiltino, quam S. Udalrico titulus; & quæ paulo post de contumelioso in S. Afræ cœnobitas milite, horrenda morte punito, ibidem narrantur, certo ad S. Udalricum spectant.

DE B. GUNTHERO CONFESSORE.
ORDINIS S. BENEDICTI BREUNOVIÆ IN BOHEMIA

Anno MXLV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Guntherus conf. Ordinis S. Benedicti Breunoviæ in Bohemia (B.)

AUCTORE J. B.

§ I. Celeber Beati in Bohemia cultus, memoria in Fastis sacris: quis illius biographus.

Quanta sit divinæ gratiæ vis & efficacia, qua, cujus miseretur, ad se Deus hominem vocat, [B. Guntherus insigni cultu,] docuit B. Guntherus, quem e mediis seculi deliciis primum quidem ad vitæ monasticæ latebras, dein vero etiam ad horridas & ab hominum societate remotas traduxit solitudines, in quibus ille tanto conjunctior Deo, quanto ab illis disjunctior vixit, obiitque; vir quidem natalium splendore illustris, sed hujus contemptu, & vitæ sanctimonia, plurimis post obitum prodigiis comprobata, celebritatem, per Bohemiam maxime, majorem multo & potiorem consecutus. Quanta erga illum fidelium veneratio, quantus ad sepulchrum ejus, quod in Breunoviensi juxta Pragam, urbem Bohemiæ primariam, Ordinis Benedictini cœnobio nactus fuit, Bohemorum, vicinarumque gentium concursus fuerit, prodigiorum, abs illo ibidem patratorum, Actis ejus subnectendorum, enumeratio luculente docebit. Sed quamquam Gunthero cultus jam pridem delatus fuerit insignis, hactenus tamen solenni ritu, pontificioque decreto in Sanctorum Beatorumve album relatus haud fuit: agi tamen ea de re cœpit seculo XIII, tempore Alexandri IV, qui ab anno 1254 ad annum usque 1261 Ecclesiæ præfuit, & Martini, quo abbatiam Breunoviensem moderante, prodigiis maxime Guntherus emicuit: sed res tum quidem vel ipsius Guntheri monitu ad exitum perducta non fuit, si qua fides scripto est, quod sese inter ecclesiæ metropolitanæ Pragensis monumenta reperisse, Balbinus in Annotatis ad cap. 5, lib. 3 Epitomes Rerum Bohemicarum pag. 188 ait, exhibetque verbis hisce conceptum.

[2] [etsi solenni ritu in Sanctorum album] Sciendum est, quod, cum tempore Alexandri Papæ virtutum operator D. Jesus Christus tunc temporis fere innumerabilia miracula operaretur (Guntheri nimirum meritis & intercessione) & fama tantorum miraculorum fulgore per mundi partes diversas dulci sono perstreperet per Bohemiam, Moraviam, Austriam, Ungariam, Poloniam, Turingiam, reges terræ & principes populorum convenerunt in unum, ut tabernaculum Spiritus Sancti, corpus scilicet beati Guntheri gloria & honore sublimarent, ut, qui ante Dominum in cœlis coram angelis & Sanctis Dei honore & gloria sublimatur, etiam ante homines mortales hujus mundi in honore haberetur, unde cum fama celeberrima multorum prælatorum aures attingeret, diversi ex eis suas preces ad dictum D. Alexandrum, Romanæ Ecclesiæ Præsulem, duxerunt supplicare, ut talis & tanti Viri, beati videlicet Guntheri corpus (seu potius Guntherum ipsum) qui mundum sua vita illustrabat, in Catalogo Sanctorum dignaretur adscribere, quorum particeps erat in cœlo. Consilium autem omnium fuit, ut Martinus abbas Breunoviensis, qui erat Deo & hominibus dilectus, hanc solennem legationem perageret, qui abbas per omnia sequens Apostolorum vestigia, fratribus indixit triduanum jejunium, ut Deus, cui nota sunt omnia futura & præterita, dignaretur eis revelare suæ voluntatis beneplacitum super hac re.

[3] Tertia autem die veniens idem abbas ad sepulchrum B. Guntheri, [non relatus,] corde contrito, cum ingenti gemitu & fletu cœpit rogare ipsius sanctitatem, utrum ad id peragendum sit dignus, an non? Cumque diu sic fleret & oraret, ecce, vox cœlitus emissa dulciter eum alloquitur, sic dicens: O Martine, ne labores pro hac re, quia futuris hominibus hæc gratia a Deo est reservata, nondum enim natus, qui ad hoc prædestinatus est opus. Petrus, inquit, nascetur, cui a Deo hæc præstita est gratia. Hac voce audita, idem abbas gratias agens Deo cessavit a proposito. Hic scripti, a Balbino in ecclesiæ Pragensis codice inventi, tenor est; cui proxime in eodem codice hujusmodi verba subjiciuntur: Præsens scriptura est in sacristia inventa Brzeunoviæ, quæ ante centum annos, ut videtur, est scripta. Balbinus (cujus laudata hic Rerum Bohemicarum Epitome anno 1677 prodiit) codicem Pragensem, e quo ista transcripsit, annos facile ducentos superare censuit; quibus, si annos centum, ante quos scriptum illud in sacristia Breunoviensi inventum fuit, & e quo ista in Pragensem codicem transcripta videntur, addideris, ac demum annos circiter totidem, inventionem scripti prægressos, eosque omnes ex anno 1677 subtraxeris, ab ætate Martini, abbatis Breunoviensis, qui anno 1263 sub calcem Miraculorum, infra edendorum, in vivis adhuc superstes fuisse legitur, haud procul aberis; ut adeo scriptum illud non omnino fortasse sit respuendum: prædixeritne vero reipsa Guntherus, fore, ut Petrus quidam solennem sui in Sanctorum album relationem ab Apostolica sede aliquando obtineat, ætas ventura aperiet.

[4] Alter præterea locus est in Bohemia, in quo S. Gunthero sacer cultus deferri, [in Bohemia] & frequens fidelium concursus spectari pariter consuevit; ubi & fons quidam manat, qui a B. Gunthero nomen accepit, prodigiisque inclaruit: situs est in Bohemiæ confiniis, qua hæc Bavariæ contigua est inter Sussicense & Hartmanicense oppida in districtu Prachensi, in eoque Guntherus post exactos postremos vitæ suæ annos e vivis ad Superos abiit. Quæ superiore seculo de illo loco P. Albertus Chanowsky, qui non modo districtum Prachensem, sed & plures alios huic vicinos Bohemiæ districtus sudoribus suis Apostolicis uberrime irrigavit, Bohemiæ Piæ cap. 4 scripserit, accipe: Circa civitatem Sussicensem, inquit, eundo ad fines Boëmiæ & Bavariæ prope oppidum Hartmanicz est memoria ejusdem S. Guntheri, celebribus frequentata peregrinationibus. Addit post pauca: Est lapis in loco speluncæ, quam sibi exstruxerat, ubi vestigia manuum & genuum, eo quod in eo flectere solitus fuerit, expressa sunt. Rursum post pauca de S. Guntheri defuncti ad Breunoviense cœnobium translato corpore ita de supradicto loco pergit scribere: Sed in eo loco, ubi duxit vitam eremiticam, etiam nostris temporibus fiebant sanitates per aquam effluentem per locum speluncæ; ubi nunc extat sacellum. Videtur autem S. Guntherus hanc aquam sibi a Deo impetrasse. Est illa in monte & a sua scaturigine sat copiose decurrit: sed ubi aliquantulum profluxit, in terram mox absorbetur. Conati sunt oppidani Hartmanicenses illam aquam in oppidum deducere, quod vix distet inde medio quadrante milliaris; sed hoc numquam efficere potuerunt. Dicitur autem aliquando cujusdam viri equus cœcus circa prædictam aquam gramen carpsisse, &, cum hausisset aquam, illuminatus fuit: qua fama sparsa, aliquot cæci ibidem oculos laverunt, & lumen receperunt; unde etiam nunc plures infirmi eo confluunt, atque per merita & intercessionem S. Guntheri loti corpus illa aqua sanitatem recipiunt, & locum, olim dictum Brzeznicz, nunc vocant APUD BONAM AQUAM.

[5] [ad hanc usque ætatem gaudet.] Postremos vitæ suæ annos S. Guntherus in loco Brzeznicz exegisse etiam legitur in Actis, infra edendis: cum vero hujusmodi locus, aut affinis huic certe nominis, non unus in Bohemiæ tabulis geographicis occurrat, ne hi cum illo, in quo B. Guntherus vivendi finem fecit, confundantur, notanda diligenter sunt, quæ de ejus situ, mutatoque nomine jam dicta sunt. Ceterum prodigium equi a cæcitate per haustum aquæ e S. Guntheri fonte sanati ex aliorum opinione dumtaxat affirmat P. Chanowsky, nec forte nisi e vulgi opinione: quod autem universim de prodigiis sua ætate ad fontem B. Guntheri fieri solitis præterea ait, in dubium revocari non posse videtur: unum ex his speciatim his verbis loco citato memorat. Illic hoc anno MDCXXXIX (laboribus Apostolicis immortuus est anno 1643) in æstate sanatus est ex gravi morbo. Vocabatur is Joannes Kacirek, famulus domini Joannis Thomek; fuitque per podagram officio & usu pedum & manuum omnino privatus. Sed spe & voto ad S. Guntherum concepto, alienis manibus, desperata jam valetudine, ad aquas Guntherianas deportatus, cum summa fiducia corpus lavit, & sanitatem integre recepit. Ejusdem loci cultusque sacri in eo B. Gunthero hac nostra ætate impendi soliti ita meminit Bonaventura Piter, Rayhradensis prope Brunam Moravorum abbas Ordinis S. Benedicti, in suis ad nos litteris, quas anno 1761 die XXVII Octobris scripsit: Hujus Viri Dei cultus tametsi rabie Hussitica veluti sepultus crederetur, tota tamen viget Bohemia; præcipue in loco ad Bonam aquam, ubi ecclesia parochialis ejus honoribus sacra statuam ligneam vetustam, in Majori altari locatam, habet. Ad quam ex variis provinciis, Bohemia, Bavaria, Austria &c frequens fit peregrinatio, & sanitatis redit beneficium.

[6] [& Fastis aliquot sacris inscribitur.] Ex dictis de S. Guntheri cultu sacro liquet, non immerito illum recentioribus aliquot seu Menologiis seu Martyrologiis fuisse insertum: locum habet apud Menardum in Menologio Benedictino ad diem IX Octobris. In Breunomensi, inquit, cœnobio prope Pragam B. Guntheri monachi Altahensis, & postea eremitæ, cognati S. Stephani, regis Hungarorum, magnæ sanctitatis viri. Meminit etiam ejusdem Bucelinus in Menologio Benedictino ad eumdem diem; at quod ibi B. Gunthero concinnavit elogium, quod prolixius sit, non transcribo. Neque Ferrarius B. Guntherum præteriit in Catalogo Generali Sanctorum, cujus hæc verba: Apud Pragam B. Guntheri eremitæ. Et hi quidem B. Guntherum apud Pragam vel in Breunoviensi monasterio, Praga non longe dissito, quod illic corporis ejus exuviæ tumulatæ sint, sacrosque honores adeptus fuerit, annuntiant: at Castellanus in Martyrologio Universali sic Gallice: In silva Rinchnach (in margine legitur: Sylva Narvaldensis, seu potius Nordwaldensis seu Aquilonaris) in Bohemia S. Guntherus (S. Gonthier Gallice vocat) nobilis Turingus; pænitens, monachus & eremita; Breunoviæ prope Pragam sepultus. In Rinchnach quidem monasterium B. Guntherus excitavit, multosque transegit annos; eratque Guntheri ævo locus ille in silva Nordwaldensi, per Bavariæ Bohemiæque confinia protensa, situs; sed ad Bavariam, ut hodieque, ita & seculo XI, quo Guntherus locum illum incoluit, proprie spectabat, etsi a Bohemiæ finibus non procul remotus. Quod vero Menardus ait, B. Guntherum inter & S. Stephanum, Hungarorum regem, cognationis vinculum intercessisse, plurium quoque aliorum assertio est; sed infra discutienda uberius. Nunc pauca de B. Guntheri Actis seu Vita accipe.

[7] Edidit B. Guntheri Vitam Henricus Canisius tom. 3 Lectionum Antiquarum Amstelodami anno 1725 impresso a pag. 185. [Exstant ejus Acta,] Edidit eamdem & Mabillonius Seculi sexti Benedictini parte 1 a pag. 480: Guntheri Vitam ex codice Ms. monasterii Altahæ Inferioris (non Superioris, ut scribit Mabillonius, contra ac legitur in Canisii Epistola dedicatoria tom. 2 Lectionum Antiquarum anno 1602 Ingolstadii impresso) in Bavaria, quam cum altero Vitæ B. Guntheri exemplari, sibi a Georgio Geissero, abbate S. Georgii Willingæ transmisso, Mabillonius contulit. Geminum vero penes nos Vitæ B. Guntheri exemplar est, quorum alterum, a Patre Gamansio ad nos olim transmissum, Canisianæ B. Guntheri Vitæ prorsus simile est: alterum autem ex codice membranaceo ducis de Altaems, qui sec. XIII maxima sui parte exaratus videbatur, descriptum est; hoc subinde interpolatum est, ut suo loco videbitur. Adnexa habet ad calcem miracula non pauca, seculis XIII & XIV a B. Gunthero in monasterio Breunoviensi patrata, quæ ex illo Vitæ B. Guntheri Mabillonianæ subnectemus. Bonaventura Piter, abbas Rayhradensis in litteris supra laudatis plura miracula a seculis XII, XIII & XIV patrata se vidisse ait in nonnullis codicibus Mss. coævis ejusdem monasterii, sed ea se, quamquam B. Guntheri Vitam typis vulgare constituisset, impetrare non potuisse conqueritur. Ex iisdem porro codicibus desumpta videntur ea B. Guntheri prodigia, quæ dabimus infra, & ad seculum XIII & XIV, quædam etiam forte ad XII spectant. Pauciora forte hæc sunt, quam quæ in Breunoviensi monasterio B. Guntherus patrasse in dictis codicibus seculo XII prodigia legitur. Ut ut sit, damus, quæ habemus.

[8] Porro auctor Vitæ B. Guntheri, huic se non modo ætate æqualem, [partim ab auctore Sancto familiari, partim vero,] sed & familiarem fuisse, prodit: Quod nos quidem, inquit num. 7, qui eum familiarius cognovimus, frequenter audivimus &c: cum autem non hæc verba modo, sed etiam priores aliquot Vitæ B. Guntheri numeri, in Vita S. Godehardi, episcopi Hildesheimensis, a Wolfherro ejus discipulo scripta, quam tom. 1 Maii a pag. 502 excusam habes, verbis iisdem concepti legantur, hinc Wolfherrus, ut Vitam S. Godehardi, ita & Vitam B. Guntheri, qui sub Godehardo Altahensi adhuc abbate, conversus, habitum Benedictinum induit, litteris traditur consignasse, atque hoc nomine a P. Stiltingo tom. 1 Septembris in Commentario prævio Vitæ S. Stephani, Hungarorum regis, num. 286 laudatur ex Mabillonio, qui Seculi 6 Benedictini, parte 1, pag. 475 in Observationibus præviis in Vitam B. Guntheri ita scribit: Beati Guntheri Vitam scripsit idem ipse Wolferus, quem supra ad annum MXXXVIII Vitæ sancti Godehardi auctorem esse diximus in præviis Observationibus ad ejusdem Sancti Vitam. Id probatur ex quinque aut sex prioribus hujus Guntheri Vitæ numeris, qui integri ex Vita S. Godehardi descripti sunt. Nec dicendum, eos fortasse a posteriore quodam auctore in Guntheri Vitam fuisse invectos, cum tota lucubratio ejusdem auctoris sit, ut vel ex sola lectione manifestum est. Verum non video, qui ex sola lectione Vitæ B. Guntheri, manifestum fiat, omnia, quæ illa continentur, ejusdem scriptoris, seu unius Wolfherri esse: sane, qui Acta Altaemsiana, de quibus num. 7, exaravit, passim non aliis, si pauca, quæ hinc inde de suo addidit, exceperis, verbis utitur, quam quibus Vitæ Canisianæ auctor: non aliter se B. Guntherum familiariter cognovisse, & sæpe audivisse, si modum loquendi spectes, affirmat: & tamen, postquam Wolfherri de Gunthero in Vita S. Godehardi verba transcripsit omnia, sic mox pergit: Hæc itaque breviter de Vita & conversatione sancti Guntheri scripsimus, sicut in Legenda sancti Gothardi confessoris invenimus a multis retroactis temporibus a sanctis patribus conscriptum: quo monito præmisso, jamque a Wolfherro desertus reliqua B. Guntheri gesta pergit exponere. Cur non pari modo Wolfherri verba, etiam non monito ea de re lectore, sua facere, & interpolare potuerit, quisquis Vitæ, a Mabillonio editæ, fuerit auctor?

[9] [ab alio minus antiquo,] Neque vero ab auctore, qui B. Guntherum familiarius noverit, & frequens ab illius ore pependerit, profecta videntur, quæ num. 8 de Guntheri virtutibus superatisque ab illo dæmonis tentationibus his verbis scribit: De virtutibus hujus venerabilis Viri, quibus adversarium superavit, vel quas ejus insidias pertulit, nulli compertum habetur, eo quod multo tempore hominibus incognitus mansit. Haud enim adeo ab hominum conspectu consortioque secretus vixit, quamdiu in Rinchnachensi cœnobio commoratus est, quin imperatoribus ipsis S. Henrico & Conrado Salico, ut ex eorum Diplomatibus liquet, & aulæ S. Stephani, Hungarorum regis, notus fuerit; etsi forte postremo vitæ suæ quinquennio, in Brzeznicensi solitudine abditus, mortalium omnium societatem vitarit multo sollicitius. Qui autem e vero dictum est, tentationes, quas a dæmone Guntherus passus est, nulli fuisse compertas? Cum Arnolfus, ex comite de Cham & Vochburg monachus S. Emmerammi, qui hujus miracula duobus est libris prosecutus, ac perquam familiariter cum Gunthero egit, tentationes ejus saltem ex parte habuerit exploratas, quarum unam, quam, ut ait, relatu didicerat, in litteras misit, pollicitus etiam, post modicum tempus, vita comite, aliam graviorem sese scripturum. Haud itaque B. Guntheri tentationes & adversus dæmonem prælia adeo ejusdem familiares latuerunt, ut nulli, quod tamen Vitæ ejus scriptor affirmat, comperta hæc fuerint: unde mihi, recentiorem aliquem Wolfherro, post B. Guntheri obitum, quæ de illo Wolfherrus scripserat, servata hujus phrasi, sua fecisse, hisque dein reliqua ejusdem gesta addidisse de suo, non vana suspicio est. Si brevitati B. Guntheri biographus, studuisset; tentationes illius vel obiter perstringere, vel tacitus præterire quidem potuisset; sed eas nulli fuisse compertas, sive Wolfherrus ipse, sive alius e B. Guntheri familiarium numero quilibet non videtur mihi fuisse dicturus.

[10] [ex scriptis tamen antiquis concinnata.] Accedit, apud Arnolfum jam laudatum, apud Hermannum Contractum, apud Carthuitium, S. Stephani biographum, aliosque gesta quædam, eaque insignia B. Guntheri, suis locis infra in medium proferenda, memorari, quorum B. Guntheri biographus mentionem non habet; ut adeo hinc etiam B. Guntheri Vita jejuna nimis videri possit, quam ut scriptoris æqualis & ipsi Beato familiaris fœtus, saltem indubie fuisse videatur; si ea nimirum excipias, quæ de B. Gunthero, velut S. Godehardi, de quo ex instituto agebat, discipulo, obiter Wolfherrus scripsit. Absit tamen, ut quis hæc eo a me dicta existimet, quo fidem B. Guntheri biographo omnino detraham: quamquam enim hunc, quod præ se ferre videtur, B. Gunthero familiarem fuisse, non opiner; antiquum tamen non inficior; cum jam inde a seculo XIII, ut ex dictis numm. 7 & 8 apparet, B. Guntheri Vita nota fuerit, & ex Wolfherri forte aliorumque, qui in codice ducis de Altaems sancti patres vocantur, scriptis concinnata; non tamen undequaque sincera apparet, ut colligi potest vel ex commento avis assæ ob B. Guntheri preces vitæ redditæ, quod neque in Vita S. Godehardi legitur, neque ab auctore B. Gunthero æquali profectum videtur.

§ II. Sanctus nobili genere ortus, fit monachus, & monasterium Rinchnacense condit.

[Sanctus nobili genere] Wolfherrus in Vita S. Godehardi Beatum nostrum Virum nobilem, dignitate & meritis illustrem vocat: Iisdem temporibus, inquit, fuit in Thuringiæ partibus quidam vir nobilis, dignitate & meritis illustris, nomine Guntherus. Annalista Saxo, cujus lucubratio in annum 1139 desinit apud Eccardum, virum nobilem ac potentem de Thuringia ad annum 1006: Lambertus Schafnaburgensis ad eumdem annum virum nobilem de Thuringia: ut adeo, quin nobili & illustri loco apud Thuringos natus fuerit Guntherus, minime dubium appareat: at quæ fuerit ejus dignitas, quæ merita, quæ illi apud Thuringos Wolfherrus tribuit, neque in Vita S. Godehardi a Wolfherro, nec in Vita ipsius Guntheri, nec alibi explicatum inveni. Leuberus in Catalogo Regum, Electorum &c apud Menckenium tom. 3 Scriptorum Rerum Germanicarum col. 1839 marchiones Thuringiæ Eccardimontanos aliquot seculi X & XI sic enumerat: 1. Guntherus, comes Pleissensis, Brunonis comitis Wettini filius, marchio Thuringiæ. 2. Eckardus I, filius Guntheri, marchio Thuringiæ DCCCCLXXXVII. 3. Wilhelmus comes Orlamundæ, marchio Thuringiæ MII. 4. Hermannus, Eckhardus II & Guntherus, filius Eckhardi MII. Ratio quidem temporis haud obest, quo minus Guntherus, hic posteriore loco recensitus, idem fuerit, qui Guntherus noster: at Ditmarus, scriptor synchronus, lib. 7 Chronici Guntherum illum una cum Eckardo & Hermanno, fratribus suis, Geronis marchionis, a Polonis in prælio occisi funus, ad suos S. Henrici rogatu reductum, excepisse ait in Misnia, & ad Novam urbem, ubi tumulatum fuit, comitatum esse: id porro contigisse Annalista Saxo refert anno 1015; quo nimirum B. Guntherus, institutum Benedictinum jam pridem amplexus, in Nordwaldensis silvæ solitudine annis aliquot versatus jam fuerat; atque adeo in B. Guntherum minus apte quadrare videtur, quod hic de Gunthero, Eckhardi & Herimanni fratre, Ditmarus, Merseburgensis episcopus, narrat. Wippo præterea hunc in Vita Conradi Salici archiepiscopum Salisburgensem fuisse, testatur.

[12] [& quidem, ut aiunt,] Sed quacumque tandem B. Guntherus, priusquam seculo. vale dixit, dignitate ornatus, functusve munere fuerit, haud equidem e vulgarium nobilium numero eum fuisse, oportet, si S. Stephano, Hungariæ regi, quod illius biographus, aliique cum illo passim tradunt, fuerit cognatione conjunctus; verum neque hoc ego ausim affirmate asserere. Satis quidem certa est, ut ex dicendis apparebit, B. Guntheri cum S. Stephano, Hungariæ rege, amicitia & familiaritas: verum hæc ipsa fortassis B. Guntheri biographo ansam & fundamentum qualecumque ad asserendam utriusque cognationem præbuit. Certe quo cognationis gradu juncti fuerint, aut quo pacto nata sit illa, nullus, quem viderim, scriptor saltem recte exposuit: nec ego, licet non segniter id indagaverim, reperire uspiam potui. Apographum nostrum Vitæ B. Guntheri, ex codice Ducis de Altaems transcriptum, illum S. Stephani sororium, seu uxoris S. Stephani fratrem appellat: ita cognatio in affinitatem vertitur: verum cum cognationem cum affinitate confundere non infrequens sit apud Scriptores, litem ea de re instruere nolo; sed idem apographum quod Guntherum S. Stephani sororium appellarat, dein S. Stephanum B. Guntheri avunculum nuncupat. Scriptores Hungarici binas dumtaxat Geisæ, Hungarorum ducis filias, Stephani I regis sorores, passim memorant, Saroltam & Geiselam; quarum illa Abæ Ovoni, seu Samueli Hungarorum regi tertio nupta fuit: hæc vero Petri, Hungarorum regis II, mater, nupta Guillielmo, Burgundiæ duci S. Sigismundi fratri, ut aliqui, etsi perperam, scribunt; secundum alios Guilielmo comiti Pictaviensi; quibus forte accedit tertia, nupta Ottoni Urseolo, Venetorum duci. Verum qui hæ ad B. Guntherum attineant, prorsus non video.

[13] [regio ortus,] Haud magis liquet, qui B. Guntherus S. Stephani, Hungarorum regis, sororius seu frater uxoris ejus fuerit: unica S. Stephano uxor fuit Gisla, S. Henrici hujus nominis II, ut passim vocatur, imperatoris soror; filia vero Henrici Rixosi Bavariæ ducis: huic vero filium fuisse, Guntherum nomine, nemo veterum scriptorum dixit. Porro Henrico Aucupi soror fuit, quæ Widoni cuidam Thuringo nupsit; cujus ita meminit Annalista Saxo ad annum 934: Qui vero in Oriente (Saxoniæ) erat exercitus (Hungarorum) audivit de sorore regis (Henrici Aucupis) quæ nupserat Widoni Thuringo, erat autem nata ex concubina, quod vicinam urbem inhabitaret, & multa pecunia ei esset auri & argenti, tantaque vi urbem oppugnare cœperunt, ut &c: An forte Widonis hujus ex Henrici Aucupis illegitima sorore nepos aut pronepos Guntherus & hoc pacto Gislæ & S. Henrici cognatus, ac proin S. Stephani, Hungarorum regis, affinis fuit? Sed neque hoc, quod desint monumenta vetera, quibus id evincam, ausim affirmare. Neque Wolfherrus in Vita S. Godehardi, neque Diplomata aliquot, ut S. Henrici apud Gretserum de Sanctis Bambergensibus, Gewoldum, & Mabillonium; ut Conradi Salici, & Henrici III apud Gewoldum; ut Bretizlai, Bohemiæ ducis, apud Ziegelbauer in Monumentis Breunoviensibus, Epitomæ Historiæ Breunoviensis subnexis, licet Guntheri vel nobilitatis ejus mentionem faciant, cognationis aut affinitatis, qua cum S. Stephano Hungarorum rege aut Gisla, S. Henrici sorore, conjunctus fuerit, mentionem faciunt. Crugerius in Pulveribus sacris ad VII Idus Octobris Guntherum e proximis cognatis Judithæ, matris Bretizlai, Bohemorum ducis, fuisse ait: quæ, inquit, natalium vicinitas in causa fuit, ut eum Stephanus sanctus Hungariæ rex ob Giselam uxorem suam inter affines suos numeraret: verum Bretizlai mater, non Juditha, sed Bozena (alias Beatrix) mulier rusticana fuit, teste Cosma Pragensi ad annum 1002: quod si forte hic Bretizlai, a Gunthero e sacro fonte suscepti, non mater, sed uxor Juditha, quam e Saxonum regio sanguine ortam scribit ad diem XXIV Julii, intelligenda sit, nihil Crugerius affert, quod fidem faciat, hanc inter & B. Guntherum aliquod cognationis vinculum intercessisse. Regium itaque Guntheri genus, dum id alicunde certius & ex probatis monumentis eruatur, in medio relinquimus, solam generis ejus nobilitatem ex antiquis Scriptoribus asseruisse contenti.

[14] Hujus vero præter antiquorum Scriptorum testimonia argumentum inde peti etiam potest, [vitam secularem] quod Udalricus, Bohemorum dux, Guntherum selegerit, qui natum sibi ex Bosena sub seculi XI initium filium Bretizlaum e sacro fonte susciperet, quod præter Guntheri biographum Bretizlaus ipse in Diplomate anni 1045, quo ecclesiæ majori Breunoviensis monasterii addictam a sese dotem confirmat, (vide Ziegelbauer pag. 242) conceptis testatur verbis, inquiens: Ob amorem quoque & memoriam beati Guntherii Heremitæ, qui me de sacro fonte baptismatis susceperat, ipsum in ecclesia Brzeunoviensi sepeliendo, contuli eidem ecclesiæ circuitum meum in Prachensi provincia &c. Quo autem anno Guntherus mundo natus sit, quæve parentum ejus nomina fuerint, in obscuro est. Cum per ætatem licuit, militarem vitam eum secutum esse, ex Wolfherro liquet, quo teste, ante altare S. Mauricii cingulum (procul dubio militare) deponens caput & barbam totondit, monachis Altahensibus nomen daturus. Porro cum in seculo vixit, quæ hujus erant, plusculum, quam par erat, sectatus videtur, nec vitam ab omni vitio duxisse alienam; sed quam ad meliora conversus optime emendavit. Hæc de Gunthero Arnolfus, apud S. Emmerammum Ratisponensis monachus, & Miraculorum S. Emmerammi scriptor, lib. 2 seu in Dialogo tradidit sequentibus verbis: Est quidam, ut æstimo, adhuc in vita senex religiosus, ex laïco conversus, nomine Guntharius (sic & ab aliis Guntherus subinde nuncupatur) qui apud sæculum aliquando ex rerum copia tumens, & nobilitate generis vanescens, exstitit superbiæ filius, sed per misericordiam Dei post factus est tam humilis monachus, ut merito non possim aut debeam illi comparare ullum nostri temporis cucullarium, de vanitate sæculi conversum. Arnolfum eadem, qua Guntherus, ætate vixisse, verba ejus mox relata manifeste produnt: sed & eumdem familiariter aliquando B. Guntheri colloquiis usum fuisse, liquet ex seqq. verbis, quibus id de se testatur Arnolfus: Hoc super omnia mirum, inquit sub finem suæ de Gunthero narrationis, quod ipse auribus meis ab ore Senis accepi, atque ab eo quadam sacræ lectionis familiari collocutione vix extorsi. Juverit id de Arnolfo observasse; quod infra cum Wolfherro, scriptore pariter synchrono, ubi de anno, quo in eremum Guntherus secessit, agetur, quoad fieri poterit, conciliandus veniet.

[15] [emendat,] Porro quo anno Guntherus seculi laqueis, quibus tenebatur irretitus, sese divina gratia expedire, moresque in melius mutare cœperit, Wolfherrus in Vita S. Godehardi innuit, cum ait, Guntherum, concepto emendandæ vitæ proposito, ad S. Godehardum, quo nimirum tempore is Hersfeldensi in Hassia monasterio a S. Henrico imperatore abbas constitutus recenter erat, consilii & auxilii ergo sese contulisse: Qui (Guntherus) pro delictis suæ juventutis ingemiscens, & considerata diligentius actuum suorum qualitate, faciem Domini in confessione præveniens; sed propriæ diffidens imbecillitati corporis & animi, Herveldiam ad novum abbatem (Godehardum) digne, ut postea patuit, pœnitendo accessit, eique omne secretum cordis ac voluntatis suæ aperuit, inquit Wolfherrus in Vita S. Godehardi num. 12 apud Mabillonium. Biographus B. Guntheri iisdem fere verbis hunc adiisse ait Hersveldiæ S. Godehardum abbatem noviter eidem ecclesiæ ab ipso imperatore præstitutum. Abbas Hersfeldensis, cui nuper defuncto, Godehardus successerat, ex Annalista Saxone ad annum 1005 Bernharius fuit; qui eodem anno in Necrologio Fuldensi, quod ab anno 779 cœptum in annum 1065 desinit, obiisse etiam notatur XVII Kal. Augusti. Anno itaque 1005 ultra diem XVI Julii provecto cœpta Guntheri conversio est, brevique S. Godehardi industria eo provecta, ut narrare Wolfherrus pergit, ut abdicatis bonis, iisque Gelingensi monasterio, S. Wigberto sacro, traditis, monastico indui habitu Guntherus exoptarit. Locum Gelinge dictum, ubi constructum verosimillime fuit Benedictinum, de quo hic, monasterium, in Tabula Thuringiæ Blaeviana ad Wippram fluvium reperio in Sunderhausensis & Franckenhausensis districtuum confinio; sanctus vero Wigbertus, cui id monasterium sacrum erat, idem fuit, qui S. Wigbertus, abbas Fritzlariensis monasterii, de quo vide dicta in Opere nostro ad diem XIII Augusti, quo colitur.

[16] [mutatque] B. Guntherus conversionis suæ initio non ita bonis suis se abdicavit, quin futuræ suæ sorti prospectum utcumque voluerit: quapropter bona sua Gelingensi monasterio ea lege transcripsit, ut penes se, postquam institutum Benedictinum esset professus, ejusdem administratio foret. Consensit ejus votis Godehardus ea spe, ut sensim saniora, animæque ejus salubriora ipsi cogitata injiceret, uti etiam reipsa contigit. Interim vero Godehardo nihil properato nimis de Gunthero constituere visum est, eumque veste laica adhuc indutum, postquam Hersfeldensi monasterio, quod emendatione indiguerat, rite prospicere cœperat, anno verosimiliter 1005 adhuc labente, ad Altahense monasterium (huic enim simul & Hersfeldensi præfuit) in Bavaria non procul Deckendorfio situm, & inferius dictum, ut ab altero in eadem Bavaria prope Straubingam sito, cui superioris nomen datum, distinguatur, secum deduxit; quo cum Guntherus pervenisset, quo solidiora jaceret religiosæ vitæ fundamenta, & pro prius actæ vitæ delictis faceret satis, bona Godehardi venia, Romam SS. Apostolorum limina invisum abiit, indeque anno, quantum apparet, eodem Altaham redux, deposito militari cingulo, expletoque tyrocinio, religiosæ professionis vota ex Ordinis Benedictini præscriptis emisit anno 1006. Ita quantum ad substantiam de B. Gunthero Wolfherrus in Vita S. Godehardi, & ex illo Guntheri quoque biographus. Consentit his Annalista Saxo ad annum 1006 ita scribens: Gunterus, vir nobilis ac potens de Thuringia consilio Godehardi abbatis renuntians omnibus, quæ possedit, in Alatha (lege Altaha) monachus est factus. Lambertus item Schafnaburgensis, cujus Chronicum in annum 1077 desinit, sed benigne interpretandus, ad eumdem annum 1006 ita scribit: Guntherus, nobilis vir de Thuringia monachus factus est Herueldiæ, sed postea ad Altaha transivit consilio Godehardi abbatis. Hersfeldiæ quidem Guntherus, ut modo e Wolfherro diximus, Godehardum adivit primum, & vitæ religiosæ propositum concepit; quod tamen Altahæ, differente prudenter ejus vota Godehardo, non Hersfeldiæ, exsecutus est. Consentit denique auctor Chronici Hildesheimensis, desinentis in annum 1137, tom. 3 Scriptorum Galliæ apud Chesnium pag. 518 his verbis ad annum 1006: Guntherus divina pietate instinctus, renuncians seculo & pompis ejus, monachus est factus.

[17] Emisso, postquam aliquamdiu tantum probatus fuerat, [eum monastica:] professionis voto, Guntherus pacti sui memor, regredi in patriam, ut monasterii Gelingensis administrationem capesseret, voluit. Viro nobili, recensque converso prorsus refragandum ea in re S. Godehardus haud censuit. Abiit itaque in Thuringiam Guntherus; sed Gelingensis monasterii administrationem auspicatus, iis hanc expertus est implicitam paupertatis laborumque, quibus ipse non assueverat, incommodis, ut frequentibus querelis tam se, quam S. Godehardum fatigaret: severioribus ergo a S. Godehardo aliquando verbis increpitus, monitusque, ut aut promissa obedientia staret, aut ad seculum rediret; adeo his Godehardi verbis perculsus fuit, ut, missis querelis, abjectaque omni, quod inierat, pacti memoria, Godehardi in Altahensi monasterio voluntati & gubernationi sese omnino subjecerit. Hæc iterum in Vita S. Godehardi Wolfherrus: at Guntheri biographus, S. Godehardum, quo Guntherum ad debitæ obedientiæ & humilitatis officium reduceret, S. Henrici, postea imperatoris opera usum, & utriusque consiliis & hortatibus acquievisse Guntherum scribit: quod, quamquam S. Henrici sanctitati, ejusque cum S. Godehardo familiaritati sit plane conveniens; haud tamen eum apud me certitudinis gradum obtinet, quem cetera a Wolfherro narrata, quod id B. Guntheri biographus Wolfherri dictis de suo fortassis adjecerit. Exin vero sive Godehardi, sive hujus & S. Henrici simul hortatibus, in alium brevi virum Guntherus evasit. Audi Wolfherrum: Ad quam vocem (Godehardi) stupefactus auditor (Guntherus) intremuit, & erroris sui nimietatem sero tandem perhorrescens ingemuit, omni prædicta pactione corde tenus oblita, & tota cujuscumque incommodi querimonia abolita, ad Altahense monasterium, ubi tunc sub ejusdem patris cura, ut in gratia omnium loquar, singulare divini cultus studium fervebat, se contulit, & illic fratribus humillime subjectus, & in sacræ religionis districtione pleniter in brevi tempore divini roris infusione instructus, ultra regulare præceptum semet, etiam prælatis admirantibus, afflixit.

[18] Hactenus equidem Wolfherrum inter & Arnolfum (uterque, [in Hungariam evocatur,] ut diximus, Guntherum novit) convenire videtur: sed en locum, in quo alter ab altero nonnihil videtur discedere: uterque quidem ait, Guntherum cum ab abdicata monasterii Gelingensis administratione ad Altahense monasterium redux insignem brevi fecisset in virtute progressum, non diu post majoris acquirendæ perfectionis studio, neque invito S. Godehardo, solitudinem petiisse, vitamque exorsum solitariam, tertio nimirum, teste Wolfherro, suæ conversionis anno, seu anno Christi 1008, ut Lambertus Schafnaburgensis, Chronici Hildesheimensis auctor, & Annalista Saxo annotarunt. Verum quo ex Altahensi monasterio Guntherus abiit? Ita scribit Arnolfus: Is primum sub Gotheardo Altahensium abbate, omni patientia & subjectione probatus, cœpit desiderare altioris vitæ callem incedere. Unde & licentia a patre monasterii accepta, solitariam vitam aggressus est, ad quam divino adjutorio peragendam, ut se spiritali cautela probaret, animumque virtutum exercitiis præpararet; montem quemdam petiit, quem a præfato cœnobio una ferme rasta distantem idioma Theutiscum Rancinga jam nominavit, in quo pæne per tres annos consistens, modico victu ac humillimo habitu contentus erat. Itaque secundum Arnolfum Guntherus in loco Rancinga dicto versatus videri potest usque ad annum 1011; cum, eodem rursum teste, hominum ad sese concurrentium consortii vitandi causa & inanis metu gloriæ fugiens inde secessit in eremum, quæ vocatur Aquilonaris silva: Ita Arnulfus: at Wolfherrus, nulla habitationis B. Guntheri in monte Rancinga mentione facta, eum ex Altahensi monasterio recta in Aquilonarem silvam deducit; conciliari tamen possunt, si duplex B. Guntheri in eremum secessus, quorum alter primo conversionis ejus triennio, alter vero tertio ejus conversionis anno contigisse asseratur, ac de primo quidem hic Arnolfus, de secundo vero Wolfherrus loqui statuatur. Ceterum in monte Rancinga modico victu ac humillimo habitu parvaque cella contentum vixisse Guntherum, Arnolfus ait, vitamque egisse ita arduam, ut præ illius admiratione fieri ad illum cœptus sit concursus hominum dona offerentium, quibus Christum in Servo suo venerabantur; quo quidem manifestum fit, B. Guntheri nomen jam tum ob vitæ sanctimoniam cœptum esse per hominum ora diffundi.

[19] [famam pertæsus] At non in vicina modo loca fama sanctitatis ejus, sed in Hungariam etiam tum temporis penetrasse videtur: scribit enim illius biographus num. 4, S. Stephanum, Hungarorum regem, sanctitatis illius certiorem factum, eum iterum atque iterum ad sese in Hungariam evocasse, quod ægre tandem pius rex obtinuerit. Contigisse id inter annos 1006 & 1008, seu fere triennali illo temporis spatio, quo montem Rancingam incoluit, propterea reor, quod biographus, narrato Guntheri ad regem Stephanum accessu, mox ita prosequitur: Sed Dei Famulus plus appetens mala mundi perpeti, quam laudes; pro Deo laboribus fatigari, quam vitæ hujus favoribus extolli; deserti loci secessum cum aliquantis sibi de Altach adhærentibus in quodam saltu Boëmico (alias silva Aquilonaris seu Nordwaldensis, in qua locus Rinchnach erat, dicto) de permissione sui abbatis Godehardi petiit. Versante autem apud Stephanum Hungariæ regem B. Gunthero, prodigium contigisse biographus ejus scribit: invitatum nempe ad regiam mensam Guntherum, cum ex S. Benedicti Regula abstinendum sibi a carnibus sciret, ex asso pavone, urgente etiam rege, nihil voluisse comedere; at precibus suis a Deo impetrasse, ut ad vitam revocata avis in aërem evolaret. Verum parum apparet credibile tum factum ipsum, tum regem sanctum, Deique & sanctorum Virorum, quorum sanctitatem exploratam habebat, timentem, ursisse Guntherum, ut vetito sibi cibo uteretur. Verba, quibus rem gestam biographus refert, habes num. 5. Locum hunc in recusis Henrici Canisii Lectionibus antiquis tom. 3, pag. 184 in Observatione ad Acta B. Guntheri Basnagius non sine contemptu excipit. Non modo, inquit Ironice, abstinuit a carnibus, sed ipsos illicitos, quibus contaminaretur, cibos asserebat. Quasi vero dixisset Guntherus illiusve biographus, pavonis esum per se fuisse illicitum, aut piaculum esset dicere, cibum, alioquin licitum, contaminare eorum animam, qui ex peculiari causa & prohibitione ab ejusdem esu arcentur. Ridet quoque avem ad vitam revocatam: verum non id scriptor beato Viro æqualis, ut putat Basnagius, scripsit, sed interpolatoris commentum potius est, cujus nulla in Vita S. Godehardi est mentio. Ridet denique avem assam e mensa avolantem, & quidem, si ipsum audias, sine plumis; Guntheri biographus avem ad vitam revocatam avolasse e mensa regia dixit: id autem sine plumis factum esse non dixit. An forte, Basnagio judice, avi vitam restituere Deus potuit, plumas vero non potuit? Sed hæc missa faciamus.

[20] Tanta Guntheri apud summos infimosque existimatio nata enimvero erat, [secedit in Rinchmach,] virum minus constantem ab animi demissione depellere: at non is jam erat Guntherus, ut humanis laudibus delectaretur; satiusque duxit, locum mutare, quam se inanis gloriæ periculo exponere: Tunc ille timens, inquit Arnolfus, ne frequentia populi & gloriola sæculi sibi sub specie religionis quid de veris surriperet aut minueret bonis, fugiens inde secessit in eremum, quæ vocatur Aquilonalis silva. Ut primum eo venit Guntherus, popularis quidem auræ, quod in votis habebat, plausum effugit, sed in varias gravesque ærumnas & tentationes, quas tamen feliciter superavit, incidit: harum unam sane gravem (graviorem etiam se descripturum, quod nescio, utrum præstiterit, necne, pollicitus) refert Arnolfus in hunc modum: Hiemali atqui tempore, quo ultra solitum Noricense solum est immensitate seu nivium densitate contectum, accidit prædicto Dei Famulo quoddam quasi palæstrale tormentum … Nam cum pro nimietate nivali continuis novem diebus panes illi de monasterio (Altahensi, tribus inde milliaribus dissito) secundum consuetudinem nequirent afferri, neque aliunde ab ullo hominum illuc possent transmitti, neque, impediente proxima incolatus novitate, aliquid ibi laboratum haberet (paulo igitur ante eo venerat) unde alimenta sumere valeret; trium dierum inedia affectus, quarta die tentare Deum nolens, ex glaciali profunditate nivis, quæ jam excrevit ultra staturam mediocris hominis, cœpit silvestras herbas eruere ac evellere & in ollam coquendum mittere. Quibus illa die per ignem & aquam parumper mollificatis, distulit prandium usque in diem quintum, quo exspectans horam refectionis canonicam, pulmentum, quod hesterna die præparavit, denuo coctum refectionis gratia sibi apposuit, sed gustatum edere non potuit.

[21] [ibique sociis aliquot auctus] Unde semetipsum increpans ait: O Gunthari, superbia tua te non sinit refici hoc edulio humili. Ubi nunc vaporifera vel mollissima simila? Ubi nunc caprinæ spadulæ seu carnes ursinæ? &c: Ergo pro abundantia delicatioris cibi & potus, quibus olim in sæculi divitiis deditus eras totus, contentus esto nunc jentaculo pauperculæ refectionis in nomine Jesu Christi, omnium Redemtoris, qui, cum dives esset, propter te pauper factus est, ut tu particeps fieres divitiarum illius. Quid plura? Demum sexta die pleniter gratias agens Deo, corpori quamvis necessariam, tamen valde contrariam cum faginis foliis refectionem accepit; sicque non sine magno tumultu & controversia diversarum cogitationum, seu manifesta incursione diabolicarum tentationum, consolationem divinæ pietatis exspectavit … Hanc fidem & fidei exercitationem subsecuta est consolatio divinæ pietatis, quæ sufficienter illi panes transmisit. Hactenus de Guntheri inedia Arnolfus. Videtur autem id contigisse ex rerum hactenus allatarum serie anno 1008 ad exitum jam vergente; id tamen Calles in Annalibus Germaniæ ad annum 1011 refert ex Annalista Saxone, ad eumdem annum sub finem ita scribente: Fuerat hoc anno hiems insolita, pruinarum asperitate importune longa, ita ut a solis calore insolubilem multo tempore glaciem retineret, ac multa hominum corpora languida redderet. Porro profuit non Gunthero tantum, sed & aliis tam gravem ærumnam generose adeo atque invicte sustinuisse; cujus rei fama plures Gunthero, qui hactenus solus illic degisse videtur, socios comparavit, qui in eadem eremo sub ejus & Altahensis abbatis auspiciis vitæ solitariæ sese dederunt. Tunc … quanto sibi per patientiam factus est notior, inquit Arnolfus, tanto aliis in posterum exemplo humilitatis & perseverantiæ, largiente omnium bonorum Fonte, exstitit utilior. Unde factum est, ut nonnulli ex clericis sive monachis, nec non fidelibus laïcis ab eo & per eum provocati, immo divino instinctu provocati, sub communione orationum ejus atque laborum, in eadem eremo (silvæ Aquilonaris) cujus ipse ob amorem Christi accola esse voluit, Regi regum militare cœpissent.

[22] [monasterium condit,] Auctus jam sociorum aliquot numero Guntherus, eo curas cœpit intendere, ut instituto suo congruas sibi suisque cellas, ac in primis ut ecclesiam, in qua divinis officiis laudibusque vacarent, tempestive conderet, obtenta ad id tum a Godehardo, tum a S. Henrico imperatore licentia. Singulari erat in S. Joannem Baptistam pietate: huic ergo ac sanctissimæ Deiparæ Virgini & S. Cruci sacras ædes, qua potuit, celeritate construxit: perfectum utcumque opus S. Henricus imperator pia munificentia dotavit, uti in ejus diplomate, quod anno 1009 datum notatur, apud Gretzerum de divis Bambergensibus post S. Henrici Vitam videre est. Sed quamquam ex jam dictis Rinchnacensis ecclesia anno 1009 saltem utcumque constructa fuerit, dilata tamen per aliquot annos solennis ejus consecratio fuit: peregisse hanc Guntheri rogatu Pataviensem in Bavaria episcopum, ad cujus diœcesim Rinchnacense monasterium seu præpositura spectabat, tradit Henricus III in diplomate suo infra num. 38 citando. Episcopi nomen & annum peractæ consecrationis docet Joannes Aventinus in Excerptis diplomaticis Passaviensibus tom. 1 Scriptorum Rerum Boïcarum pag. 708, ubi hæc leguntur: MXIX, Henrici regni anno XVIII, imperii VI, IV Kal. Sept. Berngerius (qui & Benno) episcopus in Nordwald ecclesiam Gunthario * consecrat divo Joanni Baptistæ, Deiparæ Virgini, Cruci; ipso videlicet Joannis Baptistæ decollati festo dte. Appositi anno 1019 regni & imperii Henriciani hoc loco anni faciunt, ut, quin perperam apud Joannem Aventinum in Antiquitatibus Altahæ Inferioris pag. 726 tomi mox citati, legatur annus 1029 pro 1019, vix aut ne vix quidem ambigendum videatur. Porro si Gunthero beneficiis S. Henricus, hic vicissim suis consiliis imperatori profuit, ut scribit Andreas presbyter Ratisbonensis in Historia Fundationum nonnullorum monasteriorum Bojoariæ tom. 2 Monasteriorum Germaniæ pag. 212 his verbis: Hunc autem Heinricum ad benefaciendum huic monasterio (Altahensi Inferiori) specialiter induxit cognita sanctitas beatissimi patris Godehardi & discipuli sui Guntheri eremitæ, quos familiares tenuit, quamdiu vixit, ac eorum secretis consiliis fruebatur. Quod de Godehardo hic Andreas scribit, confirmat luculente Annalista Saxo in Henrico: quæ vero de Gunthero scribit, etsi ea Annalista laudatus non testetur, vero tamen sunt admodum similia; & apud viros principes alios magna Guntherum auctoritate valuisse, porro dicenda declarabunt uberius.

[23] Vitam protraxit S. Henricus usque ad annum 1024: [quod dotarunt S. Henricus] sed hoc patrono orbatus Guntherus alium reperit in Conrado Salico, Henrici successore; a quo collata monasterio suo a S. Henrico bona non modo confirmari, sed augeri etiam obtinuit: ut fidem facit Conradi ea de re diploma, quod ita Gewoldus refert: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Conradus divina favente Clementia Romanorum imperator augustus. Plantationis cujusque surculus &c. Quapropter omnium Dei nostrique fidelium universitati notum esse volumus, qualiter nos ob interventum & petitionem dilectæ conjugis nostræ Gisle imperatricis augustæ, & amantissimæ nostræ prolis Henrici regis, & Brunonis, Augustensis ecclesiæ præsulis, nec non Godehardi, Hildenesheimensis venerabilis episcopi & cæterorum fidelium nostrorum, Gebhardi Ratisponensis, Bennonis Pataviensis, episcoporum, ad ecclesiam sitam in heremo, qui vocatur Nortwald, a Guntherio monacho, inibi primitus hæremiticam vitam ducente, constructam in honore victoriosissimæ Crucis, sanctæque Dei Genitricis Mariæ, nec non beati Johannis Baptistæ in usum fratrum ibi Deo sub Regula sancti Benedicti servientium, quidquid habuimus a loco, ubi aqua Leipfluisa cadit super viam, quam præscriptus Guntherius noviter præparavit, & sic deorsum per Leipfluisa usque in aquam Rinichnach, & sic per Rinichnach, sicut terminatum est, usque in Vollenbach, & ita per decursum Vollenbach usque in Mettma, & per descensum ejusdem aquæ usque ad locum, ubi Forhenbach influit eamdem Mettmam, & de Forhenbach, ut subterminatum est, usque in Sala, & sic deorsum per Salam usque in flumen Regin.

[24] Et per descensum Regin fluminis usque in illam * Petrach, [hujusque successor] quæ duarum Petraha media interfluit, & sic sursum per eamdem Petrach usque ad lacum, qui est in monte Hatwich, & inde, sicut intercisum est, usque in exortum Swarzaha, & sic inde usque Büehohimberch, & inde, ut modo terminatum est, usque ad locum, ubi Kelberspach cadit in album Regin, & ita per album Regin usque in Affsollserswerchet, & inde ad magnum lapidem, qui ex Orientali plaga prope Stratam jacet, quæ in Bavariam tendit, & sic per Stratam & super nigrum Regin, usque ad eandem novam viam, a Gunthero monacho præparatam, & sic per viam usque in Leipfluisa cum omnibus utensilibus &c donavimus & confirmavimus. Ea videlicet ratione, ut nemo &c: (partim hic describitur diploma S. Henrici) Data Kal. Januarii, Indictione XII, anno Dominicæ Incarnationis millesimo XXIX. Anno autem domini Conradi Secundi regnant. V, imperii vero secundo. Actum Augustæ. Signum domini Conradi invictissimi Romanorum imperatoris augusti. Udalricus cancellarius vice Aribonis recognovit. Conradus, cognomento Salicus, anno 1024 die VIII Septembris Moguntiæ rex Romanorum factus, imperator Romæ coronatus est anno 1027 die XXVI Martii; cucurrit Indictio XII anno 1029. Recte igitur se habent in dicto diplomate characteres Chronici. De Gisla, Conradi conjuge, sic ad annum 1026, quo ipsi Henricum, dein imperatorem, peperit, scribit Annalista Saxo: Gisla nupsit primum Ernesto, filio Liuppaldi marchionis, genuitque illi Herimannum, ducem Suevorum. Duce Ernesto defuncto, accepit eam uxorem comes Bruno de Bruneswic, peperitque illi Liudulfum comitem. Comite Brunone etiam defuncto, duxit eam violenter Conradus, cognatus suus. Mortuam scribit anno 1044. Eodem præterea, quo natus est anno, Henricum, Conradi & Gislæ filium, regem Germaniæ factum scribit.

[25] [Conradus Salicus.] Brunonis, ut Augustani episcopi, idem Annalista mentionem facit ad annum 1027 & anno 1029 e vivis abiisse ait. Godehardum, ab Aribone, archiepiscopo Moguntino, anno 1022 in episcopum Hildesheimensem consecratum, obiisse anno 1038; Aribonem vero anno 1031, ad prædictos annos habet. Gebehardi, ut Ratisponensis episcopi, meminit ad annum 995, de quo iterum ad annum 1035 hæc habet: Gebehardus, episcopus Ratisponensis, obiit, cui item Gebehardus (II) successit. Benno seu Berngerus, de quo supra num. 22, ex Chronico Hildesheimensi factus est Pataviensis episcopus anno 1013; obiit vero anno 1045, ut scribit Hundius in Episcopis Pataviensibus. Udalricus denique cancellarius variis Conradi Salici diplomatibus subscriptus legitur, quorum bina habes apud Eccardum in Historia genealogica principum Saxoniæ Superioris, alterum pag. 299 & seq. anni 1028; alterum, col. 314 relatum, anni 1038; ut proin de hujus diplomatis sinceritate non sit dubitandum. Sed rerum gestarum ordo nunc postulat, ut Arnolfi de S. Gunthero narrationem, tantisper interruptam, repetamus.

[Annotata]

* an Guntharii?

* villam

§ III. Presbyterum, in superbiam prolapsum, emendat.

[Presbyter quidam,] Refert Arnulfus, sacerdotem Saxonem, Tammonem nomine, e B. Guntheri sociis unum, eo devenisse dæmonis astu deceptum, arrogantiæ, ut beato Viro, tamquam litterarum experti, subesse nollet; sed cum a dæmone illusum se tandem animadverteret, Guntheri precibus & pia sollicitudine resipuisse. Rem contigisse sub annum 1030, colligo tum ex sequentibus Arnolfi de Tammone verbis: Jam octavum agit annum sub exercitamento summæ humilitatis, obedientiæ atque abstinentiæ; tum e tempore, quo librum 2 de Miraculis S. Emmerammi Arnolfus edidit. Porro Miraculorum S. Emmerammi libros abs illo editos fuisse, primum quidem sub Burchardo, S. Emmerammi abbate, secundum vero anno proxime sequenti sub Udalrico, Burchardi successore, anno nimirum 1035 aut sequenti, Si Catalogus ille (abbatum monasterii S. Emmerammi, a Christophoro Hoffmanno adornatus, & ejusdem monasterii Bibliothecæ tom. 2, anno 1748 editæ, insertus) accuratus sit, recte dictum est in Opere nostro tom. 6 Septembris pag. 457 in Commentario de S. Emmerammo num. 16. At tom. 1 Scriptorum Rerum Boïcarum, qui dein anno 1763 in lucem prodiit, pag. 46 perbreve Bavariæ Chronicon, ex codice vetustissimo monasterii S. Emmerammi membranaceo excusum, occurrit, ex quo liquet, laudato Operis nostri loco Hoffmanni accurationi fidem plenam merito non fuisse adhibitam: sic enim Chronicon illud, quod ab anno 732 usque ad annum 1063 tantum excurrit, habet ad annum 1037: Burchard abbas apud Romam in Pascali die defunctus est. Cui succedit Oudalricus. Itaque librum secundum Miraculorum S. Emmerammi anno 1037 post Pascha vel sequenti Arnoldus edidit; inde vero subductis annis octo non integris supra dictum rei gestæ (quam serius in Annalibus ad annum 1041 Mabillonius refert) tempus habebitur. Rem porro ipsam, quamvis prolixius enarratam, quod ea ex Guntheri ore ab Arnolfo accepta, & a Guntheri biographo non modo præterita, sed & forte ignorata etiam fuerit, ipsiusmet Arnolfi verbis, velut Actorum auctarium aut supplementum, refero.

[27] Contigit, ut quidam presbyter de gente Saxonum oriundus, [beati Viri socius, in superbiam] a domesticis quoque Tammo vocitatus, more adventantium accederet, sub specieque laudabilis incolatus, Viri Dei commilitonumve ipsius conversationi se admiscere tentaret. Quem cum Vir Dei, partim præcurrente magistra experientia, abbati Altahensium præsentasset (hinc collige, monasterium Rinchnacense, seu præposituram, uti id vocat Stengelius, Altahensi abbatiæ fuisse subjectum) & ex more secundum Regulam S. Benedicti obedientiam promisisset, statim sub tenore, quam abbati promiserat, obedientiæ, sicut & cæteri ad id temporis solebant facere, & adhuc solent agere, qui manent eo loci eremitæ, redditus, sive sub diligentia summa commendatus prædicto Seni, cum illo repedavit ad secessum eremi. Qua cum ceteris fratribus Summo humillime famulantibus, & ipse juxta instituta patrum in cella sibi deputata aliquantum temporis humilitate perageret comitante, per surreptionem cenodoxiæ, adeo repente gravatus est massa superbiæ, ut non solum clandestinis mussitationibus venerando Seni detrahendo, in aures quorumdam commonentium susurraret, sed etiam manifeste in calumniam tanti Viri prorumpere auderet, dicens: Quid & quis est Guntharius? Laïcus atque idiota, cujus jure contemnitur vita. Cui responderunt servi Dei, qui forte tunc aderant & hæc audierant, dicentes: Ut nobis videtur, humilitas, quæ est custos virtutum, longe recessit a tua mente, & superbiæ monstrum manifeste te invasit, quod Babylonicam turrem procaciter filios pravæ confidentiæ olim ædificare persuasit, & de Viro Dei tam nefanda tibi modo suggessit. Ipse procul dubio primum huic eremo invexit vexilla Crucis Christi… Est quoque iste Vir magnæ auctoritatis, qui jam in senectam & senium venit optime parendo divinis mandatis. Quibus ille arroganter respondit, inquiens: Auctoritas quoque illius mihi pro minimo est, quia nihil omnino valet. Seorsum quidem mihi manendum, & Christo, qui dedit nosse & posse, in speciali cella, haud sub Guntharii censura, erit meapte libero animo serviendum.

[28] [dæmonis fallaciis] Quid plura? Sequestratus idem presbyter aliquot diebus ab illis, quos despexit, a subversore ministratas quasdam vidit visiones, immo fantasias aspexit, quibus adeo elevatum est cor ejus, ut humili ac simplici voto minime contentus, majora se quæreret, id est, miracula expeteret. Unde accidit, ut intempestæ noctis, qua sanctæ Agnetis festivitas (die XXI Januarii primo, XXVIII ejusdem mensis secundo colitur) celebratur a Christianis, orationi aliquantulum incumbens, primum delectabilem, post modicum vero lacrymabilem auditu vocem hauriret, oculisque visionem videret. Audivit ergo in primis harmoniam, nec non quasi duos choros virorum & feminarum procul concinentium, & alternatione vicaria, ut audiebatur, pulcherrime sibi respondentium, donec paulatim cum incremento ejusdem cantilenæ atque corusci luminis augmentatione usque ad se venirent. Tunc humani generis inimicus, qui, testante Apostolo Paulo, transfigurat se etiam in angelum lucis, cum tanto fulgore se illi præsentavit, ut nihil minus putaretur, quam diabolus. Cumque presbyter eum intueretur diutius & miraretur super pulchritudine ejus, qui apparuit, dixit ad eum: Videsne, quod sim Christus? Quare non adoras me? Noli dubitare, cum ad hoc venerim, quatenus tibi dicam, quæ te oporteat facere. At ille, quem præstigia jam deceperant diabolica, dixit: Si filius es Mariæ, ecce te adoro; & procidens adoravit eum, penitus oblitus illius responsi, quod in Vita Patrum senem cautissimum super hujuscemodi tentatione legebat dedisse. Ibi enim scriptum est, quia quidam senex pari modo a diabolo sit tentatus, sed divina clementia servum suum vallante, mox tentator quis fuerit paucis verbis sit deprehensus. Nam cum seni diu tacenti perversus diceret: Ego sum Christus, quare tardas me adorare? responsum accepit ab eo: si tu Christus esses, nullatenus a me peteres hoc obsequium tibi modo impendi, quod semper, in quantum valui, vero Christo Domino meo humiliter exhibui &c.

[29] [mendaciisque] De cetero si in prædicto fratre humilitas Christi regnaret, numquam superbiam diaboli cadens adoraret, quod in sequentibus evidentissime liquebit. Nam postquam pessime adoravit, antiquus hostis ei aliud vulnus inflixit, pariter & dixit: Antichristus jam in Judæ regnat, nec non Helias & Henoch ibi prædicant; cum his quoque ab Antichristo interficiendis pro confessione mei nominis in anno præsenti martyrio coronandus eris. Sed antequam illuc tendas, oportet te omnia, quæ in hujus provinciæ cœnobiis emendatione digna sunt, corrigere, & multis verbum veritatis prædicare. At presbyter novarum rerum cupidus infit: Quod signum dabis mihi, quo certus efficiar, me, quæ dixisti, facturum? Cui seductor respondit: Non unum signum tibi dabitur pro certitudine, sed tria facturus es hodie ante tertiam horam diei, scilicet unum in Guntharii sinistro oculo, quem pœne ob ægritudinem perdidit; alterum in fratre, qui jam per multos dies infirmat, & est cœcus, cui nomen Remigius; tertium in eo, qui dicitur Razo, quem inimici sui cæcaverunt, atque mancum fecerunt. Insuper pro signo certitudinis habeto sandalia, quæ in proximo reperies, posita quadam sub arbore cava, quibus præcipio, ut posthac utaris in celebrandis Missarum solemniis. Quid multa? His ita homini superbo diabolica fraude persuasis, & inter arbusta pone domicilium, in quo vagabundus mansit, consita, quasi quodam ascensu pariter & descensu demonstrato, cum aliis inextricabilibus fantasiæ portentis in ipso crepusculo lucis, præfatus presbyter propriam & singularem deserens cellam, sub inani specie diabolicæ pollicitationis, domini Guntharii petiit casam. Quem cum videret venerabilis heros super repentino ejus adventu obstupescens & admirans, utpote qui, superbia imperante, ab eo sequestratus erat, sibique velut litteras nescienti, peritiæ suæ supplementum maligna voluntate subtraxerat, nihil dicere volens conticuit.

[30] Tunc qui vana gloria tumidus advenerat, sub specie religionis ad reverendum Senem dicebat: [prolapsus,] Non ignoramus, quia juxta instituta patrum, nisi vocati, de cella egredi & huc venire minime debueramus: sed humilitatis nostræ adventus ex præcepto Domini nostri Jesu Christi est vobis & aliis valde necessarius. Cui Senex spiritus munimine protectus dixit: Unde vobis hoc, aut quando Dominus Christus fraternitati vestræ nova dedit præcepta? At ille respondit, hac nocte. Et dicit Senex: Quæ? Respondit presbyter: Ut in monasteriis Norici regulares observationes corrigam & renovem; atque populis late verbum Dei prædicem, nec non infirmatate sanata duobus fratribus, Razoni scilicet & Remigio, visum restituam, oculoque tuo, jam per plures annos doloribus turbato, claritatem luminis reddam. Quæ verba cum Senex audiret per os Tammonis prolata, occurrit jactantiæ ejus dicens: Crede mihi, Guntharius mallet ambobus oculis carere, quam per illius concessionem videre, qui tibi hæc fallaciter promisit. Nihil verius, quam te diabolica arte circumventum & omnimodis esse delusum. Cui sententiæ, qui advenerat presbyter, subnectit frivola, dicens: Si ante hanc proximam hujus diei tertiam horam non fecero, quod dixi, nolite credere mihi. Et Vir Dei ait: Veritas, in quam credimus, hodie patefactura est tibi & nobis omnibus, quia pater mendacii tuam decepit arrogantiam. Tum presbyter se subducens obtutibus Senis, & persistens in pertinacia obligatæ * mentis in ecclesiam duxit secum fratrem cæcum, quasi oraturus pro eo, ut visum reciperet a Domino. Sed cum diu esset oratum, & lumen, quod petebatur, non foret datum, protraxit frustra tentatam vanitatis gloriolam pæne usque in sextam horam.

[31] [Guntheri monitis resipiscit,] Tunc undique horrore & terrore circumdatus & non sine grandi confusione conturbatus, festinus dominum Guntharium adit, & in faciem procidens cum lacrymis ad eum dixit: Nisi me preces tuæ, o reverende Pater, magnifice adjuverint, & orationes aliorum Dei servorum de puteo interitus me eruerint, certo certius scio, quia, peccatis meis facientibus, Christi servus desii esse; quod ille me sibi in servum proprium post hinc vindicabit & possidebit, quem totius nequitiæ ministrum, heu, heu me miserum! adoravi pro Domino dominorum. Adhæc dominus Guntharius spiritalibus armis accinctus respondit: Petrus, princeps Apostolorum, ad quem ipsa Veritas dixit, “Tu es Petrus, & super hanc petram ædificabo ecclesiam meam,” ter negavit Christum optimum magistrum. Sed postquam Dominus in eum respexit, & amare flevit, remissionem accepit per eum, qui solus compati novit infirmitatibus nostris in miserationibus suis magnis & multis. Proinde casu tuo non debes gaudium plenum facere diabolo in hoc, ut cadas in diffidentiam; sed magis quære humiliter Omnipotentis Dei clemetiam, quam nulla mortalium superant delicta. Cumque presbyter post admonitionem Senis, novi lapsus mœrore adhuc consternatus, proxime ad horam divini servitii veniens collectæ fratrum se inibi constitutæ admiscere tentaret, atque psalmodiæ aliquantisper cum eis inserviret, antiquus hostis cœpit ei acriter instare, nec non manifeste illi molestus esse, dicens: Quæ legis & cantas, de me scripta, mea sunt: tu, velis, nolis, post hinc permanebis meus, quia totus es in ditionem libitus mei redactus. Noli falli, neque per Guntharii vanam & falsam suggestionem decipi, nemo te rapiet de manu mea.

[32] [& agre tandem] Ab illo die presbyter prænominatus, periculorum pondere gravatus, etsi se pœnitentiæ daret arctissimæ, nullatenus novum & antiquum hostem avertere potuit, quin ei omnibus horis nimie infestus fuerit. Unde factum est, ut dominus Guntharius boni consilii virum, abbatem scilicet Altahensium, nomine Ratmundum (factus est abbas Altahensis anno 1026 secundum Chronicum Hildesheimense; obiit vero 1048 secundum Joannem Aventinum in Antiquitatibus illius monasterii) advocaret, ipseque, assumpto secum Pataviensi Pontifice (Berngero seu Bennone, ut ostendit temporis ratio) super hujuscemodi re quæstionem habiturus adveniret. Cumque episcopus cum abbate & Domino Gunthario clanculum sermonem faciens, lapsum sacerdotis audisset, & eum diabolica illusione deceptum animadvertisset, unde hoc grande malum accideret, prudenter tractans dixit: Ecce factum est in isto fratre, quod præmissum legimus in Euangelica veritate: Qui se exaltat, humiliabitur, & qui se humiliat, exaltabitur. Proinde necesse est provisum iri, ut exaltatio pestifera, quæ per suasionem diabolicam hominem miserabiliter dejecit, Christi humilitate medecinali mirabiliter sananda in robur fidei erigatur ac sic in viam salutis æternæ dirigatur. Tum episcopus ex auctoritate sacrorum canonum jussit lapsum fratrem ab officio sacerdotali cessare usque ad satisfactionem, utilisque consulti taxationem. Quid plura? Postea quoque diabolica infestatione monachum eumdem nimium confundente, atque diurnis nocturnisve tumultibus seu acclamationibus, etiam in servitio Dei deterrente, missum est circumquaque ad patres & fratres, ut communi oratione, singulari & medelifera clandestina sacrificii salutaris oblatione a misericordissimo Domino veniam peterent casui fratris infirmi. Cumque a nonnullis benigne fuisset oratum, & maxime a Domino Gunthario ante conspectum divinæ Majestatis pro eo esset laboratum, utpote qui omnibus horis titubanti atque nutanti manum consolationis porrexerat, nec non benignum Jesum, certissime sibi miserturum promiserat; tandem post mensium sex evolutionem, qui a pessimo profligatore impugnabatur, levamen sentiens remedium accepit. Cujus valde necessario fomento refocillatus, jam octavum agit annum sub exercitamento summæ humilitatis, obedientiæ atque abstinentiæ.

[33] Hoc super omnia mirum, quod ipse auribus meis ab ore Senis accepi, [a dæmonis insultibus] atque ab eo quadam sacræ lectionis familiari collocutione vix extorsi. Nam cum prædictus presbyter in angustia maximæ tentationis constitutus, ad Senem sæpius curreret atque recurreret, nec non querulosa voce clamitaret; non possum subsistere, nequeo perdurare, ora pro me, Homo Dei; dixit Senex: Confido in benigno Jesu, quia liberabit te, tantum tu patiens & constans esto &c. Subjunxit tentatus: Utinam mihi fiat secundum verbum tuum. Sed valde timeo tentationis periculum, quod mihi misero ingruit ultra humanum modum. Nam in ipsa orationis hora, quando ad laudem Dei os aperio, adversarius mihi videtur, quasi rapacitatem suam intro in ventrem mittere usque ad cor, vimque cordis tollere ac sensus meos prorsus extrahere, & memetipsum mihimet alienum facere. Super hæc omnia jactat, se scire meum totum nosse, velle & posse. Respondit Senex: Ne hæsites in fide ex adjutorio divino de supernis tempestive mittendo, quod, quamvis ad tempus differtur, tamen non aufertur. Diabolus omnino potestatem non habet nocendi & fatigandi te, nisi permissus a Deo; Deus autem numquam ista fieri permitteret, nisi te humiliare vellet. Interdum enim Amator hominum simulat, se nescire, quæ patimur; sed tamen frequenter præstabit, unde miremur. Noli, frater, deficere, sed secundum Apostolum sta in fide, viriliter age & confortare in illius nomine, qui novit solus fragilitatem humanam sanare. Quod autem questus es, diabolum se jactasse de scientia tuæ voluntatis & possibilitatis; ipse, quod bene nosti, contra hanc luctam sufficit tibi, hoc est, quod diabolus ab initio mendax fuit, & filios diffidentiæ ad insanabilem internecionem detrudit.

[34] His dictis, extemplo affuit satan in præsentia Senis, [liberatur.] perturbans tentatum fratrem & dicens: Guntharius non solum nunc mendacium locutus est, sed sæpius mentitur, & te fallere nititur, insuper & gracile & subtile pellicium operose quærit ac diligit. Cumque conviciis appeteret atque lacesseret Senem, Senex timens, ne forte protervitas diaboli animum fratris mitteret in desperationem salutiferi boni, prorupit & dixit: O inimice Dei & hominum, superbia tua & mendacium tuum tecum in æterna perditione maneant. Nos autem, qui non solum ovinis & caprinis pellibus utimur, verum etiam simplicitate & humilitate, quæ in eisdem significantur, perfruimur, per eum, qui dilexit nos, te pessimum lupum facile superabimus Christique virtute tuam virtutem calcamus. Crede peccatori Gunthario, quia fratrer, quem permissione Dei crudeliter ad tempus insectaris, te invito, liberabitur & salvabitur gratia Christi, Filii Dei vivi, qui in hunc mundum venit filius hominis quærere & salvum facere, quod perierat. Post hæc & ejusmodi certamina aliaque quam plurima nequitiæ suæ in tentatum fratrem nequicquam vibrata jacula, miseratione divina diabolus est ita fugatus, ut calamitosis clamoribus & querelosis lamentationibus discedens, manifeste nolens innotesceret, quantum doluit & adhuc dolebit, se victorem hominis ab homine victum.

[Annotatum]

* an obstinatæ?

§ IV. Reliqua B. Guntheri gesta, obitus, sepultura & reliquiæ.

[Concionem de S. Joanne Baptista habet,] Ad quem annum referri debeat, quod de B. Gunthero ejus biographus Wolfherri verbis num. 7 refert, eum nempe die festo S. Joannis Baptistæ, patroni sui singularis, ita apposite atque nervose de ejusdem Vita & moribus, Wolfherro audiente, aliquando coram fratribus disserruisse, ut, licet litterarum rudis esset, uberrimas tamen auditoribus extorserit lacrymas, ob notæ Chronicæ, qua rei gestæ annus determinari queat, defectum plane nescio. Ait dumtaxat ad fratrum concionem dicenti Gunthero adstitisse præter alios Ratmundum abbatem Altahensem, quem anno 1026 eo munere fungi cœpisse, & anno 1048 obiisse diximus; verum quo is abbas anno in monasterio Rinchnacensi versatus sit, nihil occurrit, unde determinem. Consequi eam dicendi vim, etiam absque litterarum subsidio, facile Guntherus potuit, ex crebra & plurium annorum curriculo continuata de rebus sacris collocutione, jugi earumdem meditatione, & ex divini verbi sedula & frequenti auditione: ceterum ea in re plus sæpe valet spiritus Sancti unctio, quam humana qualiscumque aut eruditio aut industria. Sinamus ergo hic denuo, ut Basnagius sacram illiterati Guntheri facundiam pro libitu & more suo irrideat; qui si dicentem Guntherum audivisset, quod de S. Petro dictum olim fuit, musto plenum fuisse, pro sua in Sanctos impudentia fortasse dixisset.

[36] [S. Stephano auctor est, ut condat monasterium Beël,] Sub annum 1030, ut Rerum Hungaricarum scriptores passim tradunt, S. Stephanus in loco silvæ Baconensis, Beël dicto B. Guntheri consilio Ordinis Benedictini monasterium condere cœpit, quod anno 1037 jam consummatum pie dotavit, ut superstites ejus ea de re litteræ declarant. Hinc & ex dictis num. 19 collige, B. Guntherum seu affinitatis, seu consanguinitatis, vel certe sanctæ familiaritatis causa, licet unius tantum Wolfherrus B. Guntheri ad S. Stephanum accessus meminerit, nec plures referat biographus, Wolfherri personam simulans, non semel adiisse. Carthuitii, qui S. Stephani Vitam scripsit, verba, quibus non modo mox dicta confirmat, sed etiam, tum qua, non tam ob affinitatis aut consanguinitatis cum S. Stephano conjunctionem, quam, ut existimo, sanctitatis æstimationem, apud hunc valuerit Guntherus auctoritate & gratia, tum quo fuerit in pauperes animo & pietate ostendit, e tomo 1 mensis Septembris Operis nostri pag. 569 transcripta accipe: sic loquitur: Hujus rei (piæ liberalitatis in pauperes, quam clericorum & monachorum opera exercere Stephanus consueverat, eorum præcipue, quorum sanctitatem exploratam habebat) testimonium quam plures exhibent, sed ex his unus in æternum cum ipso cælestis vitæ particeps, monachus ex sæculari nobilitate conversus & heremita, beatus Guntherus, qui hac liberalitate charitativi principis illectus, sæpius eum de terra Bohemicorum visitare (adde cum Surio) solebat. Quotiens enim curiam ipsius adventus sui fulgore perlustravit, cura regni sub manu sua posita, peregrinis & indigenis, viduis & orphanis, cœnobiis & ecclesiis re distributa, quam continebat, in brevi fuit examinata, seu, ut opinor, arca regia, eleësymonis destinata, fuit exinanita. Ad nutum etiam ejusdem servi Dei (Guntheri) rex Deo devotus monasterium, quod Beël nuncupatur, incipiens hominibus ditavit: ubi monachus Gerardus de Venetia veniens, vitam contemplativam agere cœpit; non quidem in monasterio, sed in loco Beël; in quo, postquam inde Gerardus, ad episcopatum Chanadiensem promotus est, memoratum monasterium condere cœpit, ut tom. 6 Septembris in Commentario de S. Gerardo Stiltingus censuit. Præfuisse huic monasterio B. Guntherum, cum illic ipsi versari licebat, scribit Inchofer; sed, ut recte Stiltingus tom. 1 Septembris pag. 530 ait, haud satis fundate, cum nullum hujus rei sufficiens vestigium sit uspiam apud veteres. Ecce aliud Guntheri factum, sed a recentiore tantum, quod equidem sciam, scriptore traditum; quod, si vere contigerit, anno 1032 vel seq. debuit contigisse.

[37] Conrado, Burgundiæ regi, filius fuit Rodolphus, patris in regno Burgundiæ successor; [non tamen Conrado, ut Burgundiam vastet.] filiæ vero tres præter Mathildem, Berta (quam seniorem Chesnius vocat) Odoni I, comiti Campaniæ nupta, e quibus Odo II, campaniæ comes, procreatus est; Gisela, S. Henrici imperatoris mater; denique Gerberga, Hermanno, Sueviæ duci, nupta, mater Giselæ, quæ post defunctum unum alterumve maritum Conrado Salico matrimonio juncta est. Rodolphus, Burgundiæ rex, cum sibi liberi non essent, Henricum II, sororis suæ Giselæ filium, regni Burgundici hæredem primum dixit: Igitur omnem primatum Burgundiæ, (inquit Annalista Saxo ad annum 1016) imperator a Rodolfo rege, & de maximis rebus sine suo consultu non fiendis firmam securitatem per manus accepit; iterumque ad annum 1018. Rodolfus, Burgundionum rex, avunculus imperatoris coronam suam & sceptrum cum uxore sua & privignis, & optimatibus universis concessit reiteraturque Sacramenti confirmatio. Sed, exstincto absque liberis Henrico II, Rodolphus promissum jam ante Burgundiæ regnum anno 1032 moriens Conrado Salico imperatori, Giselæ, suæ ex sorore Gerberga neptis, marito transcripsit: Rudolfus ignavus, inquit ad illum annum Hermannus Contractus Canisii, illius ætatis scriptor, Burgundiæ regulus obiit & diadema ejus regnique insignia Conrado imperatori per Selingerum allata sunt. Sed Odo, Rodolphi ex sorore Berta nepos, Burgundiæ regnum occupavit. Armis ergo imperatori utendum fuit, ut Odonem e Burgundia pelleret; quod & præstitit, gesto in Burgundia ea de causa bello annis 1033 & 1034, ut scribunt Hermannus Contractus, & Wippo in Conradi Vita, quam Henrico tertio (alias II) Conradi filio, inscripsit. Vastatam hac occasione Burgundiam & quidem Guntheri rogatu ait suo in Chronico, quod in annum 1508 desinit, sed nullo teste producto, Staindelius: Imperator, inquit, Franciam petit contra Ottonem, item Burgundiam vastat rogatu Guntharii heremitæ & provincialium comitum. Quid causæ habuerit Conradus, ut Burgundiam armis invaderet, ex jam dictis liquet. Probari quidem Gunthero Conradi causa potuit, & huic fortassis, ut jus suum armis tueretur, abs illo suaderi; at vastitatem Burgundiæ Guntheri rogatu fuisse illatam, de Viro sancto & pacis inter discordes principes componendæ, ut paulo post videbimus, admodum studioso, suspicari non possumus.

[38] [Rinchnacense monasterium] Quantum vero, ut mox dictum est, Gunthero discordes conciliandi studium fuerit, anno 1040 potissimum patuit: sed, ut rerum gestarum ordo servetur, prius referendum, quanta fuerit in Altahensem abbatem animi demissione, cujus sub ejusdem anni principium insigne specimen præbuit. Voluisse Guntherum, ut, quod condiderat, Rinchnacense monasterium Altahensi, in quo Benedictinis adscriptus fuit, subjectum esset, ex iis, quæ supra ex Arnolfo de Tammone, quem, ut Benedictini Instituti alumnis adscriberetur, ad Altahensem abbatem ex recepto more deduxit, colligi satis potest: at ut ratum id fixumque omni ævo permaneret, Henrici III ea de re diploma petiit, & obtinuit; quod partim (nec enim integrum describere est necesse) apud Gewoldum tom. 2, pag. 39 hujusmodi est: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Heinricus divina favente clementia rex (coronatus est in imperatorem anno dumtaxat 1046 die natali Domini) omnes ecclesiæ filios &c: Magnifico Henrico regnante (hujus nominis II, ut plerumque vocatur) nobilis quidam Guntherius, dives terrenarum rerum mundialia deseruit sponte, ac sub potestate Deo digni Godehardi, abbatis Altahensis, monachicæ conversationi se inseruit, hic in monasterio aliquamdiu laudabiliter conversatus divino instinctu heremi secreta concupivit, ergo a prædicto abbate accepta benedictione, consentiente regis Henrici collaudatione, heremum Nortwald intravit, hancque non ociosus eremita colere cœpit, divina siquidem gratia cooperante, in eadem heremo ecclesiam construxit, & in * hanc in honorem S. Johannis Baptistæ per Pataviensem episcopum consecrari impetravit; ibique fratres Regulam S. Benedicti observantes subrogavit. Henrico itaque imperatore defuncto, atque Chunrado imperii regimine functo, licentiam ab eo accepit in id ipsum cartam etiam ab eo regalem obtinuit, quæ bona inibi ab eo acquisita & acquirenda sibi confirmavit.

[39] [Altahensi subjicit.] Ipso etiam beatæ memoriæ Conrado, parente nostro, vita excedente, idem Guntherius pro meritorum probitate amicabiliter usus est nostra familiaritate, proinde mansuetudinem nostram rogavit, quatenus ecclesiam præfatam ad titulum sancti Mauritii Altaha nostræ potestatis auctoritate traderemus, quod & fecimus. Unde scire volumus fideles præsentes atque futuros, qualiter nos prædicti Guntheri rogatione atque fidelissimorum nostrorum interventione, Pobbonis, patriarchæ Aquilegiens., Dietmari, archiepiscopi Juvavien., Berngeri Patavien., Brunonis Würtzburgensis, Nithardi Leodicen., Heriberti Eichsteten., ecclesiam in Nortwald a Gunthero Rinichnach dictam ad monasterium S. Mauritii in potestatem Ratmundi abbatis ac successorum ejus consignavimus atque tradidimus cum omnibus appendiciis … ita ut nemo ulterius absque Altahensis abbatis licentia potestatem habeat novalia faciendi, piscandi aut ullo ingenio feras decipiendi, eo scilicet pacto, ut neque præfatus abbas Ratmundus, nec aliquis successorum ejus potestatem habeat regularem vitam inibi destruere … Data XVI Kal. Februar. Indict. VIII anno Dominicæ Incarnationis MXL. Anno autem Domini Henrici tertii ordinationis XII. Regni vero 1. Actum Augustæ feliciter. Amen. Qui hic Pobbo dicitur, aliis est Poppo, cujus mentionem facit Annalista Saxo ad 1037, & iterum ad 1047, quo ex patriarcha Aquileiensi summus Pontifex factus dictusque Damasus, obiit, ut scribit, eodem anno. Dietmarus, Juvaviensem seu Salisburgensem tenuit sedem, ut scribit Hundius, ab anno 1027 per annos 16. De Berngero dictum est supra. Bruno Wirceburgensis VI Kal. Junii (1045) obiit, pro quo Adalbero ordinatur. Sedit isdem Bruno an. XI, mensem 1, dies XIV, inquit Annalista Saxo.

[40] Nithardum ab anno 1038 usque ad 1042 Leodiensibus præfuisse episcopum, [anno 1040:] tradit Fisen, in Historia ecclesiastica Leodiensis ecclesiæ. Heribertus, ut scribit Brusschius, in episcopum Aystetensem electus est anno 1011, defunctus vero 1042, teste Lamberto Schaffnaburgensi. Henricus, in regem Romanorum electus fuit anno, ut in Vita Conradi Salici, patris ejus, Wippo scribit, 1028 die Paschatis seu XIV Aprilis. Obiit vero Conradus anno 1039 mense Junio postridie Pentecostes, eodem teste: Henricus corona imperii Romæ insignitus fuit anno dumtaxat 1046 die Natali Domini; sed anno 1047 secundum Annalistam Saxonem, qui a prædicto die anni initium numerat. Denique Henricus ex Annalista Saxone Ratisponæ anno 1039 die Nativitatis Domini fuit: anno vero 1040 die VIII Januarii jam inde Augustæ versatus est, ex diplomate altero Henriciano, quod Ughellus recitat tom. 5 Italiæ sacræ auctæ col. 55 & seqq., ut adeo facile illic die etiam XVII ejusdem mensis potuerit degere. Recte igitur se habent diplomatis characteres Chronici, nec dubitandum apparet, quin sub anni 1040 principium fuerit Rinchnacense monasterium Altahensi ex B. Guntheri votis & regia Henrici auctoritate subjectum. Demissi in Gunthero animi id specimen fuit. Venio nunc ad illustre, eodem anno exhibitum factum, quo, quanto fuerit dissidentes principes conciliandi studio, quantaque ea in re valuerit apud illos auctoritate, luculente ostendit.

[41] Anno 1039, mortuo Casimiro, Poloniæ duce, [pacem inter Henricum] & filiis ejus, ut Annalista Saxo ad dictum annum scribit, in infantia positis, dux Boëmiæ Bracilaus non distulit oblatam occasionem calumniandi suis inimicis, imo ulciscendi de injuriis, quas olim dux Miseco intulerat Boëmiis, &, congregatis Boëmiis, intrat terram Poloniæ desolatam principe, ac velut ingens tempestas sic villas cædibus, rapinis, incendiis devastat, VI munitiones irrumpit. Krakou autem eorum metropolim ingressus a culmine subvertit, veteresque tesauros ab antiquis ducibus evolvit &c: Poloniæ vastationem, ut idem Annalista scribit, anno sequenti Henricus ulcisci voluit. Celebrato itaque Leodii festo Pentecostes in Boëmiam expeditionem aggreditur: partem copiarum Henricus ipse in Camba (Bavariæ oppidum est ab hujus & Bohemiæ confiniis, nec a monasterio Rinchnacensi procul remotum) B. Virginis assumptæ festo colligit; inde per Bavariam in Bohemiam irrupturus. Partem alteram sub Bardonis, Moguntini archiepiscopi & marchionis Ekkihardi auspiciis per Misniam immisit in Bohemiam. Seipsum Henrico, Ekkihardo Procopium Bretizlaus objecit. Henrico res male cessit: Inde comitatu, inquit Annalista Saxo, in eandem regionem digrediente, & Ottone marchione de Suinvorde cum Bawariis explorandi causa per saltuosa & invia irrumpente, quidam ex latere emissi, sperantes se fortiter facturos, obstructionem quandam expugnaturi, inconsulte processerunt; ubi prætensis insidiis a sagittariis circumventi, Werinerus comes primicerius & signifer regis cum aliquot regiis satellitibus & Reinhardus comes, Major domus ecclesiæ Fuldensis cum electissimis ex familia sancti Bonifacii cruenta proh dolor, cæde procubuerunt XI Kal. Sept. Posteriori die quidam ex legione Ottonis, quæ prætergressa erat, eandem obstructionem ex alia parte aggressi & ab iisdem prædictis sagittariis obruti Gebehardus comes, Wlfranus, Thietmarus cum plurimis Bawaricis militibus miserabiliter perempti sunt.

[42] [& Bretizlaum conciliat.] Cum vero hujus rei fama ad Guntherum, qui non procul hinc aberat, delata esset, solitudine egressus, id apud Henricum & Bretizlaum effecit, ut non modo pacem (quæ tamen haud diu servata dein fuit) inirent; sed permiserit etiam ejus rogatu Bretizlaus, ut, qui ex Henriciano exercitu reliqui erant, salvi & incolumes e Bohemia excederent: Et qui in provincia, inquit post narratam Henriciani exercitus cædem Hermannus Contractus, adhuc ex nostris remanserant, interveniente Gunthario eremita, incolumes educti redierunt. Dum hæc in Bohemia, qua Bavariam respicit, agebantur, Ekkihardus, usus feliciore sorte, alia ex parte Bohemiam devastabat cum suis, donec tandem, inquit Annalista Saxo, venerabili viro Guntario monacho cum legatione regis adveniente & acta docente reditumque suadente, pace data & accepta (Ekkihardus & Bardo Moguntinus) victores exierunt. Aliter hæc Scriptores Bohemi subinde referunt, prout fieri præ partium studio solet; sed Henrici clades certa est: certa item Guntheri in conciliandis Henrico & Bretizlao laudabilis opera. Annales quidem Hildesheimenses anno 1041 illigarunt hanc Henrici in Bohemiam expeditionem: sed Annalista Saxone potius standum est, qui eam non modo enucleatius describit, sed etiam Ekkihardum in Bohemiam ingressum scribit IX Kal. Septembris die Dominica, eamque per dies novem usque ad Guntheri adventum devastasse. Atqui anno 1040, quo littera Dominicalis fuit E, dies IX Kalendas Septembris, seu XXIV Augusti Dominica fuit; non vero anno 1041.

[43] [Rinchnaco egressus] Quid deinceps rerum gesserit usque ad obitum, qui anno 1045 contigit, apud illius ævi Scriptores non inveni: vero tamen admodum simile est, Guntherum, relicto Rinchnacensi monasterio, quo hominum plausus & frequentiam, quos illi postrema facta rursum acciverant, longius in sylvæ Aquilonaris latebras sese abdidisse, ibique reliquum vitæ quinquennium exegisse plane solitarium: certe nullus ei aderat, dum anno 1045 in illum Bretizlaus, ut paulo post dicetur ex Guntheri biographo, venationi intentus incidit. Unum Magnoaldus Ziegelbauer in Epitome Historica monasterii Breunoviensis cap. 10 pag. 137 post Joannem Tannerum refert; sed cujus me vadem non præbeo, quod e populari tantum traditione profectum videatur. Id Magnoaldi verbis refero: Monachi Brzeunovienses ad piissimum eremi cultorem frequenti pede se ferebant, ut tum verba salutis, tum virtutum exempla ab eo caperent. Forte anno MXLIV Arsenius abbas morte sublatus fuerat, cum Brzeunovienses ascetas continuo incessit desiderium Guntherum pro patre habendi. Fore ut sub tantæ sanctitatis abbate integra disciplina vigeat, non ad vitæ mollitiem, sed austeritatem trahenda. Inde veniunt in eremum, rogant, instant, Brzeunovii habenas susciperet ac moderaretur. Abnuere primum Guntherus toto capite, dein vero illis obstinate urgentibus, deditionem facere, supplicibus annuere. Asello igitur, quem monachi adduxerant, impositus iter aggreditur. Sed hem tibi prodigium! Asinus dum versus Brzeunovium vestigia movet, ea præduræ rupi haud secus atque mollissimæ ceræ imprimit, infligit, pedibusque ita tenaciter inhæret, ut eis extrahendis haud par fuerit. Quo miraculo omnes attoniti facile intellexerunt, divinam neutiquam esse voluntatem, ut Guntherus, vir id ætatis ac cygneæ senectutis, monasterii fasces capesseret. Igitur ille in eremum, hi Brzeunovium reversi sunt. Mirum profecto accidit Gunthero, qui jam senio gravis solitudinis amore Rinchnacense monasterium deseruerat, persuaderi potuisse, ut in Breunoviense id moderaturus emigraret: at aliunde singulari erga illud affectu fuisse videtur; cum ibidem sepeliri voluerit:

[44] Ut ut sit, prodigio hic relato biographus aliud simile narrat, [solitudinem incolit,] sua scilicet ætate lapidem adhuc spectari consuevisse, in quo a labore quietem capere Guntherus soluerit, & corporis ejus figura fuerit prodigiose impressa: asini vestigia saxo impressa apparent, ut Tannerus in Annotatis in B. Guntheri Vitam scribit, prope arcem Rabii in colle juxta ecclesiam veterem omnium Sanctorum nomini consecratam. Cum autem arci Rabii vicina sint oppidum Hartmanicz & civitas Suscicensis, circa quæ habitasse Guntherum, servarique lapidem, in quo vestigia genuum & manuum ejus expressa sunt, ex patre Chanowsky supra vidimus; tum de eodem saxo Guntheri biographo, & P. Chanowsky sermonem esse; tum saxum, quod asini vestigia retinet, a priori non multum distare, conjicere est. Sed reliqua ex Guntheri biographo audiamus; cum jam ad anum 1045, quo Guntherus obiit, pervenerimus, nec ducem, illo antiquiorem habeamus: ex Guntheri, inquam, biographo, non ex Wolfherro, aut alio quopiam, qui Guntherum familiariter noverit: haud enim in animum facile inducere queo, ut credam, scriptorem, qui illum norit, voluisse aut potuisse committere, ut non pauca eaque præclara B. Guntheri gesta, ab aliis, pariter synchronis aut ætate supparibus memorata, silentio præteriret. Et vero, ut recentiorem aliquem, qui Wolfherri nomen induerit, vel perperam Wolfherrus dictus sit, existimen, pondus mihi novum stimulumque addunt, quæ de Bretizlao Guntherum, proxime moriturum, præter opinionem & exspectationem offendente, ipse biographus narrat.

[45] [in qua a Bretizlao] Sunt autem (consule infra num. 10 & seqq. Actorum) fere sequentia. Contigit, inquit, ut inclytus tiro, dux videlicet Bredislaus, cum Poloniam gloriose sibi subjugasset, victorque cum pace ad sua redisset, cujusdam urbis, quæ Prahen dicitur, confinium causa venationis cum suis adiit, ubi quadam die, ut solebat, venatum exivit. Prachen ars fuit prope Horazdiovicium ad Ottavam fluvium; cujus hodieque, ut Balbinus in Miscellaneis historicis regni Bohemiæ lib. 3, cap. 3 de regionibus seu districtibus Bohemiæ § 8 scribit, spectantur rudera: ab ea tamen districtus Prachensis, qui Suscicensem civitatem, oppidum Hartmanicz & Horazdiovicium, castrum Rabii, loca paulo ante memorata, modico a se invicem intervallo distantia complectitur, inditum sibi nomen hodieque servat. Sed cui laudata biographi verba legenti non incidat, sermonem hic illi esse de venatione, quam anno 1039 aut 1040 Bretizlaus instituerit; cum eo anno ex ante dictis Polonos Bretizlaus attriverit; nec de alia expeditione hic biographus procul dubio loquatur. Contigit tamen illa venatio anno dumtaxat, ut ex seqq. manifestum erit, anno 1045; ut necesse sit, vel fateri, minus apte hic loqui Biographum, vel suspicari, illi annum, quo Polonos Bretizlaus devicit, non satis fuisse exploratum; quod de auctore B. Gunthero ætate æquali & familiari dici non potest: minus vero in hujusmodi scriptorem cadit; quod sequitur.

[46] [repertus] Bretizlaus, unico stipatus socio, obvium sibi cervum insequitur: fugit ille in sylvas, dum Guntheri cella non procul aberat, ibique veluti periculi securus subsistit: Bretizlaus, dum hæret attonitus, vocem e cœlo audit, e qua latere eo loci thesaurum intelligit. Ad sese rediens oculos circumfert, videt rivulum, pulchro vernantem gramine, lapidem grandem & vilem super eo conditam cellulam, sed suavi quodam odore fragrantem: accedit tandem, quid rei illic lateret, exploraturus. Et ecce senem pulcra canitie sedentem & albescentem, ac veluti angelum Dei relucentem, lectoque seu in oratione prostratum aspicit, nimio quoque horrore pervasus cœpit stare. Quem Senex pio vultu intuitus, ne ad talia trepidaret, sed ut Deum omnipotentem in omnibus laudaret, monuit, & quod ipse Guntherus esset, qui eumdem de sacro fonte suscepisset, diversis indiciis, licet admiranti duci assignavit. Difficile equidem est creditu, Bretizlao Guntherum, qui anno 1040 pacem ipsum inter & Henricum conciliarat, cujusque gratia Henrico captivos dimiserat, adeo fuisse ignotum, ut, quis esset, miranti Bretizlao indiciis diversis comprobare, necesse habuerit. Guntherum a Bretizlao fortuito & nihil hujusmodi suspicante, in solitudine silvisque Bavariæ & Bohemiæ fines occupantibus, inventum fuisse, lubens credere volo: sed adjuncta hinc inde nonnulla Bretizlai cum Gunthero proxime morituro, congressus fortuiti a scriptore, qui Wolfherro, aut altero quovis, Gunthero familiari recentior fuerit, excogitata fuisse scriptaque ornatius, quam verius, non inani aut levi, ut opinor, de causa existimo.

[47] [postridie moritur, sepeliturque Brennoviæ] Multo difficilius creditu est, usque adeo Bretizlao Guntherum fuisse incognitum, ut nescierit etiam, B. Guntherum monasticam vitam fuisse amplexum; id quod sequentibus verbis videtur tamen indicari: Tunc dux his verbis spiritum ad plenum resumit & constantia animi recepta, pium Virum interrogat, quomodo vel quando ad tam insolitam solitudinem devenisset, vel cur tam duram vitam monachorum attigisset. Post habitos aliquot ultro citroque sermones, Bretizlao Guntherus sese ex hac vita postridie migraturum, ac in Breunoviensi monasterio sepeliri velle, significavit. Hoc nuncio perculsus Bretizlaus Severum episcopum Pragensem arcessivit; cum eoque postridie mane Gunthero adfuit, qui, uti prædixerat, sacro Viatico rite munitus, spiritum creatori reddidit anno 1045, septimo Idus Octobris sub horam diei tertiam, seu nonam matutinam. Severum Bretizlao in venatione comitem, vel in vicinia versatum fuisse oportet; alias enim Bretizlaus pridie a Gunthero digressus, die IX Octobris summo diluculo, ut scribit biographus, Praga, a Guntheri cella, ut ait Magnoaldus, sedecim milliaribus distante, una cum Severo ad Guntherum redux esse non potuisset. Mortui corpus, comitantibus procul dubio Bretizlao & Severo, Breunoviam, ut petierat, delatum & sepulturæ mandatum est.

[48] Quem, sero nimis, ut quidem biographus noster scribit, [in S. Benedicti ecclesia,] cognitum, viventem non potuit, defunctum beneficiis sibi devincire Bretizlaus studuit: quippe cujus gratia eodem anno monasterium Breunoviense prædiis auxit; qua de re Bretizlai diploma apud Magnoaldum Ziegelbauer exstat, in quo sic loquitur: Ob amorem quoque & memoriam Guntherii Heremitæ, qui me de sacro fonte baptismatis susceperat, ipsum in ecclesia Brzeunoviensi sepeliendo, contuli eidem ecclesiæ circuitum meum in Prachensi provincia has villas &c: Datum scribitur Pragæ anno gratiæ MXLV, XV Cal. Novembris. Meminit in eodem Bretislaus ecclesiæ Breunoviensis, S. Adelberto sacræ, velut a se jam tum constructæ: sed ea tum nondum perfecta fortassis erat: certe Magnoaldus Ziegelbauer pag. 145, B. Guntherum, non in S. Adalberti, sed in S. Benedicti antiquiore ecclesia sepultum fuisse tradit: verba ejus citato mox loco hæc sunt: Fuit vero sacrum Divi Guntheri corpus non in majore ecclesia S. Adalberto sacra, & a sæpius dicto duce Brzetislao postea primum constructa, sed in altera antiquiore, licet minore, ab ipso fundatore duce Boleslao Pio erecta & S. Benedicto sacrata, depositum, gloriosoque tumulo inclusum, ad clavum monasterii sedente abbate Mainhardo. Ms. Ducis de Altaems, quod ejus obitum anno 1046 illigat, addit sepultum fuisse ante aram S. Stephani protomartyris; quod etiam diserte legitur infra cap. 1 Miraculorum B. Guntheri num. 6.

[49] Quanti fuerit apud Deum Guntherus meriti, frequentia admodum declararunt prodigia, [ubi pluribus] ad ejus tumulum fieri solita: horum partem bonam post ejus Vitam edemus ex Ms. ducis de Altaems; quod in apographo nostro non una manu scriptum notatur, & indicio est, prodigia ista a diversis, prout nempe illa temporis successione fiebant, in litteras missa fuisse. Fecit eorum multitudo, ut seculo XIII sub Martino, Breunoviensi abbate de solemni ejus canonizatione ab Alexandro IV summo Pontisice impetranda actum fuerit; sed qui factum sit, ut intermissum fuerit id negotium, dictum est § 1 num. 3. Nec fieri Breunoviæ prodigia B. Guntheri meritis desierunt, donec seculo XV ob Hussitarum in B. Virum blasphemias frequentium prodigiorum beneficia Deus visus est substraxisse mortalibus; ut Hagecius in Chronico Bohemiæ scribit ad annum 1045. De multitudine vero prodigiorum illorum non modo ex paulo ante memorato codice constat; sed Przemizlai Ottogari Bohemiæ ducis hujus nominis III diploma anni 1266 etiam affert Ziegelbauer pag. 140 & seq., quo is villam Curomirtwi monasterio Breunoviensi ob reverentiam viri religiosi fratris Guntheri in Brzewnow, pro cujus meritis omnipotens Deus multa operatur miracula in diversis necessitatibus, se donasse testatur.

[50] Eamdem etiam testatus est Bonifacius IX, Pontifex Romanus in Bulla anni 1390 (fuerat die IX Novembris anni præcedentis Pontifex coronatus) quæ, [miraculis] quia etiam indulgentias continet ab eodem Pontifice iis concessas, qui die emortuali Guntheri ecclesiam Breunoviensem visitarent, eaque Guntheri cultum tacite approbat Pontifex, integram hic ex laudato Ziegelbauer referre est visum: sic habet: Bonifacius episcopus servus servorum Dei. Universis Christi fidelibus præsentes litteras inspecturis salutem & Apostolicam benedictionem. Splendor paternæ gloriæ, qui sua mundum illuminat claritate, pia vota fidelium de clementissima ipsius majestate sperantium tunc præcipue benigno favore prosequitur, cum devota ipsorum humilitas Sanctorum precibus & meritis adjuvatur. Cum itaque, sicut accepimus, in ecclesia monasterii Brzeunoviensis prope Pragam Ordinis S. Benedicti, in qua multæ Sanctorum reliquiæ sunt venerabiliter reconditæ, & in qua etiam corpus recolendæ memoriæ Guntheri de Hassia, professi monasterii Altaën: dicti Ordinis Ratisbonensis diœcesis requiescat *, Dominus noster Jesus Christus ob ipsorum Sanctorum merita multa miracula operatur *, cæcis visum, claudis gressum reddat, diversisque detentos languoribus, & morborum generibus laborantes curet, & ad quam causa devotionis & propter curationes hujusmodi languorum & infirmitatum fidelium confluit multitudo.

[51] [claruit;] Nos cupientes, ut dicta ecclesia congruis honoribus frequentetur, & ut Christi fideles eo libentius causa devotionis confluant ad eandem, quo ex hoc ibidem uberius dono cœlestis gratiæ conspexerint se refectos, de omnipotentis Dei misericordia & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui dictam ecclesiam in die obitus prædicti Guntheri visitaverint annuatim, duos annos & totidem quadragenas de injunctis eis pænitentiis misericorditer relaxamus. Volumus autem, quod si alias visitantibus dictam ecclesiam, vel ad ejus reparationem seu fabricam manus porrigentibus adjutrices, seu alias inibi pias eleëmosynas erogantibus, aut alias aliqua alia indulgentia in perpetuum, vel ad certum tempus duratura præter illam, quam alias dictam ecclesiam visitantibus, & ad ejus reparationem manus porrigentibus adjutrices sub dato XIV Kal. Decembris proxime præteriti concessimus, per Nos concessa fuerit, hujusmodi præsentes literæ nullius existant roboris vel momenti. Datæ Reate VII Idus Julii pontificatus nostri anno primo. Infra legitur: Jo. de Malesicz. Guntherus hic de Hassia vocatus videtur, non quod in Hassia (nam Thuringiam ejus patriam fuisse, clarius, quam ut verba ejus in alium sensum detorqueri, aut de Hassia exponi commode possint, in Vita S. Godehardi Wolf herrus tradit) natus fuerit; sed quod ex Hersfeldia, Hassiæ monasterio, ubi se Godehardo primum junxerat, una cum hoc ad Altahense in Bavaria monasterium, Benedictini Ordinis habitum suscepturus venerit.

[52] Ceterum non modo Hussitarum in Bohemia grassantium tempore frequentia ad B. Guntheri tumulum fieri miracula desierunt, [at ubi modo corpus ejus sit,] sed nec quid deinde de illius corpore factum sit, satis compertum habetur hactenus. Anno 1420 Hussitæ Breunoviense monasterium fortunis omnibus eversum flammis addixerunt. Nec erat quidquam, inquit Ziegelbauer pag. 170, sacri profanive in toto monasterio, quod hæreticorum furore afflatum, disjectum, & pessum datum non sit. Expilata sacrilege ecclesia, conculcata Divorum lipsana, mortuorum sepulchra violata, effracta religiosorum sacraria, destructa antiquitatis monumenta, bibliotheca Vulcano dicata, monachi comprehensi, in vincula conjecti, ac Pragæ publico in foro Religionis odio exusti. Qui tum temporis Breunoviensibus monachis præerat Nicolaus abbas, fœda illa imminente tempestate, quæ potuit, exitio subtraxit, seque Braunam, quæ abbatis Breunoviensis anno 1740, quo Breunoviensis monasterii Historiam Ziegelbauer edidit, sedes erat; contulit. Num etiam B. Guntheri corpus inde Nicolaus abstulit? Ita sane opinati sunt nonnulli, ut ait laudatus Breunoviensis monasterii historiographus pag. 146, maxime Policensis Præposituræ seu prioratus monachi, penes quos ea traditio est, B. Guntheri corpus apud se fuisse depositum. Traditionem ipsorum utcumque confirmavit anni 1684 eventus.

[53] Stabat, inquit Ziegelbauer, in Policensi ecclesia ara D. Magdalenæ sacra, [haud certum est.] cujus forma & situs cum amplius non placerent, destructa fuit. Dum fervet opus, instant operæ, ara loco movetur, hem tibi arcula lignea conspicuam se præbet; qua aperta, ossa cœlitis comparent. Suspendit hæc inventio totum Brzeunovium; multos etiam impulit, ut crederent esse sacras Guntheri reliquias, quas hic sitas esse, Policenses a Majoribus se accepisse testabantur. Thomas id temporis abbas reliquias in veteri ara inventas, in ara nova reponi jussit. Ejus successor Othmarus Policio Brzeunovium transferri, atque non in ara, sed retro aram B. Guntheri reponi voluit; non prius pro B. Guntheri reliquiis fidelium venerationi exponendas, quam vel a Romano Pontifice vel loci episcopo tamquam tales fuerint approbatæ. Ex quibus fit, nec ab ipsis Breunoviensibus inventas in arcula lignea anno 1684 reliquias pro indubitatis B. Guntheri reliquiis haberi. Locus ipse, quo in Breunoviensi ecclesia olim vel nunc forte etiam jacent, inveniri, ut iterum laudatus scriptor tradit, ob ducentorum fere annorum Breunovensium a loco absentiam in ruinis hactenus non potuit. Instant interim, ut pristino splendori Breunoviense monasterium restituant: sub annum 1761 inventus fuit lapis sepulchralis terra olim erutus, loco non signato, ut Bonaventura Piter in litteris eo anno ad nos datis significat. Aspiret piis Breunoviensium laboribus, & ex ipsorum, & totius procul dubio Bohemiæ votis Thaumaturgi sui, si forte alicubi hæreticorum furori olim ereptæ lateant, indubitatas reliquias Deus detegat.

[Annotata]

* abundat

* requiescit

* operetur

ACTA,
Auctoribus, ut apparet, partim Wolfherro æquali, partim anonymo minus antiquo.
Ex Mabillonio Sec. VI Bened. part. I, pag. 480 & seqq.

Guntherus conf. Ordinis S. Benedicti Breunoviæ in Bohemia (B.)

BHL Number: 3713

[Guntherus, relicto seculo,] Regnante piissimo imperatore Henrico, hujus nominis secundo a, cum beatus Godehardus b Altahense cœnobium c regeret, fuit in Turingiæ d partibus quidam vir nobilis, dignitate & meritis illustris, nomine Guntherus, qui pro delictis juventutis ingemiscens, & considerata diligentius actuum suorum qualitate, faciem Domini in confessione præveniens, Hersveldiam e ad eumdem beatum Godehardum abbatem, noviter eidem ecclesiæ ab ipso imperatore præstitutum, digne, ut postea patuit, pœnitendo accessit, eique omne secretum cordis ac voluntatis suæ funditus aperuit. Quem abbas, juste in Deo immoratus, blanda consolatione & condigna etiam provisione, pœnitentem suscepit & ad monachicam usque professionem saluberrima sui commonitione, Domino cooperante, convertit. Qui propriæ diffidens imbecillitati corporis & animi, ad penitus abdicanda quæcumque sunt sæculi, multiplicem suæ hereditatis proprietatem, quam acceperat a progenitoribus, sancto Wigberto f cum consensu heredum suorum firma traditione totam delegavit, sub testibus tamen primitus testamento pactus, ut monachus factus, monasterium, quod Gelinge g dicitur, victus & vestitus gratia ipse possideret, ac fratribus illic Christo servientibus secum inde necessaria provideret: sanctus abbas prudenti pertractans consilio, hujusmodi noviter converso talem pactionem in via mandatorum Dei maximo futuram esse periculo, & plus inde per dies animæ nasci dispendium, quam corporis, ut putabat, subsidium; interim illum provida mente ab incœpto suspendit, & laïco habitu adhuc usum ad Altahense monasterium secum perduxit.

[2] [Altahæ monachus factus, & in Gelingensi monasterio aliquamdiu moratus;] Ibidem vir prudens prædictus Guntherus cordetenus compunctus petiit ab abbate, ut ante professionem liceret sibi Romam petere & Apostolorum Christi & aliorum Sanctorum intercessionem pro transactæ vitæ deviis & pro novæ viæ ingressu quærere. Quo permittente, ivit & rediit, tandemque ante altare sancti Mauricii cingulum deponens, caput & barbam totondit, & facta de more petitione susceptus, ac aliquamdiu regulariter probatus, ab eodem pastore vitæ monasticæ habitum est adeptus h. Verum post votum professionis, non immemor suæ, quam præscripsimus, pactionis, adiens abbatem Godehardum, petiit licentiam, patriam repetendi, & locum, quem pepigerat, juxta conditionem incolendi. Quod pius pater Godehardus interim consensit, nolens cum obstinata contradictione ab effectu, quamvis iniquo, prohibere, donec, ratione dictante, illicita cupientem animum paullatim posset mitigare. Venienti igitur ad locum, Gelinge dictum, & disponenti necessitates ibidem commanentium, ex occultis tentationibus tentatoris & insidiis, Deo, ut certe credimus, ad exemplum beati Job permittente, multa & varia ei occurrerunt incommoda, pro quibus dum ipse, scilicet antea paupertatis ac laboris insolens, ad abbatem sæpius queritando confugeret, ejusque pro talibus consilium & auxilium anxie perquireret, sollicitus pater fluctuationem mentis ejus profunde prospiciens, subsecuturam cordis mutabilitatem vehementer pertimescens, blanda interdum consolatione & suaviloqua commonitione mœstitiam cordis ejus mitigarat. Interdum vero juxta Apostolum arguendo, obsecrando, increpando oportune & importune, nutantem animum ejus castigans, ad viam salutis eum reducere studuit; qui tamen adhuc modicum profecit.

[3] Sed cum in hac altercatione sæpius luctarentur, & in hujusmodi molestia ambo crebrius fatigarentur, [Altahamque regressus,] illi iterum quamdam suæ sollicitudinis querelam suggerenti vir Dei debito justitiæ zelo permotus, turgente, ut aiunt, pulmone respondit, ut aut in promissa obedientiæ stabilitate Deo devotus serviret, aut certe ad solitam sæculi vanitatem laqueis iterum satanæ irretitus, abjecto habitu, rediret. Ad quam vocem stupefactus auditor intremuit, & erroris sui nimietatem sero tandem perhorrescens ingemuit. Sed & hanc causam pio imperatori Henrico per ordinem abbas totam secretius insinuavit, ipsumque adjutorem ad corrigendum talem hominem corrogavit. Quem confestim princeps ad colloquendum evocans per semetipsum convertit, & Euangelicis vel Apostolicis regularibus præceptis instruere cœpit, nullum posse duobus dominis servire, nec monachum ad sæculum, ut canem ad vomitum, reverti debere i. His & aliis hujusmodi præcautionibus tandem in Christo vere compunctus, Vir memoratus omni prædicta pactione cordetenus oblita, & tota cujuscumque incommodi querimonia abolita, ad Altahense monasterium, ubi tunc sub ejusdem patris cura, ut in gratia omnium loquar, singulare divini cultus studium fervebat, se contulit, & illic fratribus humillime subjectus, & in sacræ religionis districtione pleniter in brevi tempore, divini roris infusione instructus, ultra regulare præceptum semet, prælatis admirantibus, afflixit.

[4] Cumque in austeritate vitæ perseveraret, & exemplo suo quamplures ad viam veritatis incitaret, [in Hungariam a S. Stephano] veluti lucerna ardens super candelabrum posita, fama ejus bono odore respersa ad aures beati Stephani, regis Ungarorum k, ipsius venerabilis Viri cognati l, emanavit, cujus animum magno dilectionis incitavit amore, ut hunc facie ad faciem videret, quem sic de virtute in virtutem proficere frequens fama prædicaret. Unde factum est, ut ad ipsum nuncios dirigeret, &, ut ad eum venire non recusaret, omni studio postularet. Vir autem Domini conversionis suæ non immemor, hæc sibi minime licere respondebat, quæ rex pius postulabat. His rex auditis, majoris inflammatur charitatis amore, &, velut antea, nuncios direxit. Sed ille se venire, etiam secundo denegavit. Tertio itaque post illum veluti primo & secundo transmittebat, &, ut ipsius petitioni assensum præberet, humiliter postulabat. Igitur sanctus Guntherus, regis tandem victus precibus, ejus petitioni licet invitus annuit, &, accepta abbatis & fratrum benedictione, cum transmissis legatis pariter & ipse ad regem pervenit. Rex autem, viso sancto Gunthero, gavisus est, & quomodo hunc arctius, veluti justum & sanctum diligebat, circa ipsum majorem diligentiam habere satagebat.

[5] [evocatur:] Factum est autem, dum hora prandii sanctus Guntherus mensæ regis pariter consedisset, rex sibi pavonem assatum apposuit, &, ut carnibus vesceretur, intime flagitare cœpit. Sancto autem Viro sub regulari conversatione degente, & hujusmodi cibis abstinente, penitus contradicebat, & illicitis se contaminari nolle asserebat: cujus voluntati rex non minus resistebat, ut apposita manducaret, non solum rogando, verum etiam præcipiendo laborabat. Quidnam facere poterat? Præcepto regis se obtemperare promittebat, sed in divino adjutorio fiduciam retinebat. Quapropter factum est, ut inter prandentes hic solito more orationi insisteret, caput manibus inclinaret, profusis lacrymis, ne illicitis cibariis pollueretur, divinam clementiam implorabat. Mira res atque stupenda! Completa Dei Famulus oratione, caput de manibus elevabat, avis assata mensæque superposita, reddita vitæ pristinæ, devolabat, & ab ejus usu gratia divina Virum liberabat. Quo viso cuncti miraculo inaudito, Deo gratias referebant, nec amplius sancti Viri voluntati resistebant m.

[6] [cum dein monasterio Rinchnach a se condito] Sed Dei Famulus plus appetens mala mundi perpeti, quam laudes, pro Deo laboribus fatigari, quam vitæ hujus favoribus extolli, deserti loci secessum, cum aliquantis sibi de Altach cohærentibus in quodam saltu Boëmico n de permissione abbatis sui domini Godehardi petiit, ibique cellulam in honore sancti Johannis Baptistæ construxit, & ipsum locum Rinchnach o proprio nomine appellavit, in qua ad XXXVII p annos in studio sanctæ Religionis & in summa discretione paupertatis spontaneæ cum sibi remanentibus vixit. Annona denique erat varia, ubi de potu & deliciosis cibis nihil erat, & ubi non nisi sola aqua habebatur, & ipsa etiam hospitibus ad sufficientiam, fratribus vero ad mensuram dabatur. Litteras omnino, nisi tantum psalmos aliquos non didicit: & tamen omnem rationem & intellectum Euangeliorum, Legis & Prophetarum, historiarumque ex crebra fratrum relatione & avidiore Verbi Dei auditione percepit: adeo ut sæpissime obscuriora mysticæ intelligentiæ interdum subridendo, interdum vero admonendo stupentibus auditoribus proferret.

[7] [verbo] Quod nos quidem, qui eum familiarius cognovimus, frequenter audivimus q, præcipue tamen cum in summa sua festivitate adesset in cella, quam ipse in honore beati Johannis Baptistæ construxerat, specialis sui patroni, sermonibus ejus affuimus, quo in capitulari collatione eodem die fratres suos admonebat, dum eos de ejusdem patris, beati videlicet Johannis, vita & moribus, victu etiam, vestitu ac operibus ad paupertatis sub Deo placitam tolerantiam instruebat. Verum enim dico & coram Deo non mentior, quia omnes pæne, qui aderant eidem sermoni, ad uberrimam lacrymarum effusionem dono Dei compuncti sunt. Assedit & ibidem venerabilis Ratmundus abbas cum plurimis sui cœnobii fratribus, & aliis insuper multis hospitibus, præter nos, quos in canonico habitu illuc ingredi religio vetuit, quos tamen familiaritas & maxime abbatis licentia circumquaque ad fenestras, ignorante concionatore, clanculo collocavit. Erat enim, ut de sancto Benedicto dicitur, quem post Dominum vita & moribus sequebatur, scienter nescius & sapienter indoctus.

[8] Hæc itaque breviter diximus de honestate morum & conversione nobilis viri Guntheri, [& exemplo] quantumque per pœnitentiæ satisfactionem Domino complacuerit, quæ nobis ad imitationem boni exempli sufficiant. Ecce camelus, deposita gibbi sarcina, angustum foramen acus penetravit, ipsum ducente, cui omnia possibilia sunt & nihil difficile, quique est mirabilis in operibus suis, maxime in misericordiis, neminem propter enormitatem scelerum deserens, omnia dissimulat propter pœnitentiam peccata; una hora convertens impium, sanctum facit; cujus virtute caput antiqui hostis pugnando contrivit Christicola Guntherus. De virtutibus vero hujus venerabilis Viri, quibus adversarium superavit, vel quas ejus insidias pertulit, nulli compertum habetur r, eo quod multo tempore hominibus incognitus mansit: qui tamen licet locum mutaverit, hostem non mutavit, nullique dubium, quia quanto magis in spiritualibus profecit, tanto plus acriora certamina toleravit. Igitur quanti meriti Vir iste sit, per lapidem miratur, in quo dum in vasta eremo solitarius Christo militaret, post laborem quievisse, quantitas membrorum ipsius, veluti in molli strato quiescentis, nunc usque apparet impressa s. Et quid dicimus? Nam sicut ad roborandam fidem credentium Petri Apostoli vestigiis fluenta maris Christi pietas solidavit; sic ad declaranda famuli sui Guntheri merita duritiam silicis in mollitiem ipsius membri stravit: ut ex hoc clareat, quanta suavitate in cælis animam ejus pius Judex remunerat, quem ad sectanda sua præcepta misericorditer inflammavit.

[9] Attollamus igitur mentes nostras ad imitanda Sanctorum exempla, [profuisset,] ut, dum eorum gesta laudamus, nos ipsi probabilem vitam ducamus, juxta quod Psalmista admonet dicens: “Quærite Dominum, & vivet anima vestra t.” Et iterum: “Accedite ad Dominum, & illuminamini, & facies vestræ non confundentur u.” Tunc enim facies nostræ in die judicii non confundentur, nec terribilem sententiam “Ite maledicti in ignem æternum” audiemus, si toto corde ad eum accedentes prava fugere, hujus mundi inquinamenta devitare studuerimus: atque ab omnibus peccatis per pœnitentiæ labores expurgati, cum Sanctis & Electis audiemus a pristino Judice: “Venite Benedicti Patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi.” Ad quod regnum ipse Dominus invitat, cum dicit in Euangelio: “Si quis mihi ministrat, me sequatur, &, ubi sum ego, illic & minister meus erit x.” Sed quia fragilitate depressi ad sublimia minime tendere valeamus, tota mentis intentione sancti Patris hujus poscamus suffragia, ut ipse, qui non justos, sed peccatores vocare venit, precibus sui dilecti Confessoris, igne Sancti Spiritus pectora nostra inflammans, nos de convalle hujus miseriæ & via peregrinationis revocet æternam ad patriam. Ergo Dei clementiam, quæ Servum suum de labore perduxit ad requiem, superlaudantes, ne lector circumlocutionibus corda detineat auditorum, sermonem vertamus ad ea, qualiter ad laudem & gloriam nominis sui nobis peccatoribus Servi sui terminum hujus vitæ manifestare dignatus est, pandamus breviter.

[10] [in solitudine] Cum vero omnipotens Deus beatum Virum vellet a labore quiescere & æterna mercede remunerare y, ejusque vitam in exemplum hominibus demonstrare, ut posita super candelabrum lucerna claresceret, quatenus omnibus, qui in domo Dei sunt, luceret, contigit, ut inclitus tyro, dux videlicet Bredislaus, cum Poloniam gloriose subjugasset z, victorque cum pace ad sua redisset, cujusdam urbis, quæ Prahen aa dicitur, confinium causa venationis cum suis adiit, ubi quadam die, ut solebat, venatum exivit. Cumque sui omnes huc illucque discurrerent, nec in aliquo proficerent, subito apparuit eis cervus miræ magnitudinis, quem ipse dux cum magna alacritate subsecutus est. Tunc cervus quasi fugam simulans in quemdam locum ipsius silvæ quam celeriter devenit, &, veluti nullo sequente, secure stare cœpit. Hoc dux intuitus ac solo cliente parvo contentus, cervum aggreditur & ejus formam & magnitudinem diligenter scrutatur: denique cum fidei armis munitus hæsitaret animo, subito de cæli fastigio audivit claram sibi vocem taliter insonantem: O Bretislae, non semper, quæ alta sunt Dei consilio, tuo fragili desiderio quæras; sed cum humilibus humilia, tibi tuisque profutura ne pigriteris attendere. Hoc enim in loco latet Dei thesaurus, cui * quondam valde amabilis, nunc vero & in futura tempora cunctis quærentibus pie desiderabilis. Nam scriptum esse cogita: Pater meus operatur, & ego operor, quia ego in Patre, & Pater in me est. Ideoque quidquid servi mei operantur in hoc sæculo, non eorum, sed Dei virtutem in omnibus credas.

[11] [a Bretizlao repertus,] Hæc talia dum dux tacitus audiret, & ut amens stupefactus, de loco, quo stratus jacebat, vix resumpto spiritu, surgit, ac circumquaque aspiciens ilico in ipsa vasta solitudine rivulum parvulum a longe videt, pulcroque gramine circumdatum, quasi quibusdam odoribus abundare: quo in loco lapidem miræ magnitudinis & super eum cellulam, vilibus de lignis constructam, miro odore redundantem invenit, & solus cum solo cliente de supercilio montis descendens, licet pavidus, cruce tamen sancta in fronte signatus, quid ibi lateret, cogniturus celeriter intrat. Et ecce Senem pulcra canitie sedentem & albescentem ac veluti angelum Dei in vultu relucentem, lectoque ceu in oratione prostratum aspicit, nimio quoque horrore pervasus cœpit stare. Quem Senex pio vultu intuitus, ne ad talia trepidaret, sed ut Deum omnipotentem in omnibus laudaret, monuit, & quod ipse Guntherus esset, qui eumdem de sacro fonte suscepisset bb, diversis indiciis licet admiranti duci assignavit. Tunc dux his verbis spiritum ad plenum resumit, &, constantia animi recepta, pium Virum interrogavit, quomodo, vel quando ad tam insolitam solitudinem devenisset, vel cur tam duram vitam monachorum attigisset cc; ac satis amicabili & multum lacrymabili affatu precatur, ne ulterius tam nobilis Vir hominibus lateret incognitus, sed ad terram sui ducatus melius fovendus perduceretur, quam plurimum rogabat. Quod Vir Dei prorsus tenuit, & ne Dei voluntati in aliquo contrairet, sollicite Deum rogans. Unde dux valde miratus, & in ejus piis admonitionibus & diversis verbis consolationis, orationibus se sancti Viri commendavit, & ut in reliquo de apparatu proprio nulla necessaria ei deessent, se daturum promisit.

[12] Quæ omnia Guntherus a præfato duce benigne suscipiens, [ac brevipost] & multa prædixit futura, & velut quodam præsagio inter reliqua pii affaminis verba proloquens dixit: Meæ dilectionis causa si venisti, fili, meæ petitioni esse contrarius noli. Nam corpusculi mei jam dissolutio instat, & quamvis de sepultura mea diversi diversa sentiant, ego, ut in spiritu loquar, corpusculi mei Breunoviæ dd depositionem locandam testor, & quod in spiritu loquor, id ab Omnipotente, ut fiat, exopto. Proinde, carissime fili, memoriæ causa prædicto loco Breunoviæ aliquid solatii apta, ut & mei in Domino & tui, tuorumque omnium in posterum in Deo memoria habeatur, & in mei requiei, quæ futura inibi diem judicii exspectabit, dignum memoriæ fructum, tuis licet postea, vel tuorum successorum in temporibus confirmanda prudenti consilio adapta. Super hæc autem omnia, si meæ discessionis vel migrationis terminus delectat, crastinæ diei * tertia hora quid de meo transitu divina operatio sentiat, meæ fragilis vitæ terminus declarabit. His dux auditis, turbatus est animo & in oscula ruens, amarissimis circumfusus lacrymis, magno rugitu talia proclamabat: O carissime Pater, cur me, licet ad te tarde venissem, detestaris? O canities veneranda, quem veluti angelum Dei, licet indignus amplector, cur me filium, ut dicis, tuum spiritualem tam cito, ceu orphanum, relinquis? Tuæ enim puræ orationes, tua crebra, ut spero, jejunia, meæ pravitatis deberent esse & fuerunt tuta præsidia, ut apud Deum omnipotentem pro meis criminibus, quibus humana fragilitas sæpius convincitur, hostisque mille fraudum dolis atteritur, fierent assidua suffragia.

[13] His clamoribus motus pius Guntherus dixit flenti nimiunque gementi: [e vita descedens] Desine, fili, desine talia agere, & sperans in Domino, noli metuere, meæque petitionis effectum libenter excipe, veraciter perfice, jam jam ad tuos redi, meique secretum prodere noli, sed crastino non tarde redeas, & meæ migrationi, si Dominus Deus voluerit, interesse poteris. Tunc dux valde tristis & gemebundus, benedictione tamen accepta, cum suo cliente discessit, &, ne cui talia secreta prodat, sub interminatione interdixit. Igitur sequenti die Bredislaus dux, assumpto venerabili episcopo Severo ee, qui sibi speciali familiaritate adunabatur ff, summo diluculo ad Viri Dei cellulam pervenerunt, ipsumque orationi instantem, laudesque Deo omnipotenti psallentem invenerunt. Completa vero oratione, post longa futuræ vitæ colloquia peractisque a Severo episcopo Missarum solemniis, Vir Domini Corporis & Sanguinis perceptione se muniens, hora diei tertia, canentibus, qui aderant, & flentibus, inter orationis verba immaculatum Deo spiritum reddidit.

[14] De carnis ergastulo recedente anima, tanta de eo suavissimi odoris redundavit fragrantia, [Breunoviæ sepelitur, & miraculis elaret.] ut cunctorum ibi assistentium perfunderet nares & pectora; cujus odoris suavitas tam diu stabilis permanebat, quousque Viri Dei corpus ad locum sepulturæ perveniebat. Post hæc, peractis omnibus ad exsequias attinentibus, corpus illud sanctissimum indomitis equis est superpositum, quod cum tanta mansuetudine ad locum sepulturæ ab eis delatum est, ut profecto claresceret, quanti meriti exstiterit in cœlis, cujus corpus bruta animalia, postposita ferocitate, venerabantur in terris. Obiit autem Christi famulus eremita Guntherus anno Incarnationis Domini MXLV gg, septimo Idus Octobris, sepultusque est in monasterio Breunoviensi hh, quod a civitate Pragensi distat XX stadiis, ubi ipse, dum adhuc viveret, adsepeliendum esse in spiritu prædicebat. In quo loco per ejus merita fiunt assidue miracula, multa infirmis præstantur beneficia, donante Christi gratia, qui cum Deo Patre vivit & regnat Deus per infinita sæculorum sæcula. Amen ii.

ANNOTATA.

a Henricus, hic memoratus idem, qui Sanctus hujus nominis imperator, cujus Vitam ad diem XIV Julii illustravimus. In Germaniæ regem electus est anno 1002, Romæ imperator coronatus 1014, ex hac vita ereptus 1024. Qui hunc præcessitHenricus Auceps regis titulo contentus fuit, nec in imperatorem Romæ coronatus: hinc S. Henricus a multis imperator hujus nominis I nuncupatur, licet seipsum in variis diplomatibus II dixerit.

b Et hic in Sanctis numeratur. Natus in Bavaria Superiori, Benedictinus monachus factus est in Altahensi monasterio, Inferiori scilicet, de quo mox, anno 990: ejusdem abbas sub annum 998; dein etiam Hersfeldensis anno 1005 usque ad annum 1012: anno vero 1022 factus Hildesheimensis episcopus e vivis abiit 1038. Videsis tom. 1 Maii pag. 501.

c Geminum hujus nominis in Bavaria juxta Danubium Ordinis Benedictini monasterium est; alterum non procul Straubinga, quod Superius, alterum non procul Deckendorffio, Inferius dictum, cujus abbas prius Godehardus fuit, quam Hildesheimensis factus est episcopus.

d Germaniæ regio est, inter Hassiam, Misniam, Franconiam & Saxoniam sita.

e Ordinis Benedictini olim monasterium, nunc oppidum in Hassia ad Fuldam fluvium.

f Abbati olim Fritzlariensi, cujus corpus inHersveldiense monasterium, ut dictum ad diem XIII Augusti, quo colitur, translatum fuit.

g Locum Gellingen in Thuringiæ Tabula apud Blaevium invenio ad Wippram fluvium in districtuum Sundershausensis & Franckenhausensis confinio.

h Anno 1006.

i Quæ hic de S. Henrico, Guntherum ad constantiam animante narrantur, Wolfherrus non habet in Vita S. Godehardi sive apud nos tom. 1 Maii, sive seculi sexti Benedictini part. 1 apud Mabillonium. Hæc itaque recentior forte aliquis, Wolfherri fere verbis usus hactenus, hujus narrationi addiderit.

k Sancti hujus regis Acta prolixe discussa & illustrata habes in Opere nostro tom. 1 Septembris a pag. 456.

l Qui S. Stephano, Hungarorum regi cognatione conjunctus Guntherus fuerit, non liquet: duxit Stephanus in uxorem Giselam, S. Henrici imperatoris sororem: hujus forte ratione Guntherus S. Stephani cognatus vel affinis fuit.

m Relata hoc & proxime præcedenti numero de Guntheri ad S. Stephanum accessu pariter non habet Wolfherrus in Vita S. Godehardi tom. 1 Maii, nec apud Mabillonium proxime citatum: Stephanum vero serio voluisse, ut Guntherus illicitas sibi carnes comederet, parum est verosimile: idem itaque de hac narratione, quod de altera, de qua ad litt. i, jam tulimus, esto judicium. Porro non semel contigisse, ut Stephanum Guntherus adierit, magnaque hunc apud regem valuisse auctoritate & gratia, scribit Carthuitius in Vita S. Stephani: ejus verba dedi num. 36 Commentarii prævii.

n Nordwald seu silva Aquilonaris vocatur a S. Henrico in diplomate, num. 22 laudato: silvæ hujus situs partim describitur in Joannis Aventini Excerptis diplomaticis Passaviensibus tom. 1 Scriptorum Rerum Boicarum pag. 708, ubi hæc: XIII Non. Maii. MX. Guntherius cancellarius vice Willigisi archicapellani Reganespurg regni VIII. Henricus div. fav. clementia rex, ob preces conjugis Chunegundæ & dilectissimi ducis Hezelini & obsequium devotæ Heilkæ divæ Genitricis ecclesiæ dat partem sylvæ Nordwald in comitatu Adalberonis a fonte fluminis Ultza usque ad terminum sylvæ hujus, ubi separat Bojemiam & Bavariam & decursum Ultzæ & Rotulæ usque in Danubium. Videtur itaque silva hæc S. Henrici & Guntheri ætate tam Bavariæ, quam Bohemiæ occupasse limites: unde a biographo nostro & Wolfherro dicta videtur Saltus Boëmicus. Verum priusquam in hanc silvam venit Guntherus, triennio fere, quod & Wolfherrus & biographus tacuere, in monte Rancinga, una rasta, seu, ut quidam interpretantur, milliari uno ab Altahensi monasterio distante, vitam egerat solitariam; ut ex Arnolfo, auctore non solum synchrono, sed etiam B. Gunthero familiari diximus num. 18 Commentarii prævii. Quid porro rerum in eo monte gesserit, ibidem vide.

o Distabat hic Bavariæ locus ab Altahensi monasterio Bohemiam versus milliaribus tribus; in quo monasterium & ædes sacras Joanni Baptistæ, B. Virgini, & sanctissimæ Crucis Guntherus condidit sub annum 1009: ecclesia anno 1019 a Berngero, Pataviensi episcopo, consecrata tantummodo fuit. Monasterium vero hoc, seu præposituram Altahensi monasterio subjectam Guntherus voluit.

p Totidem annis, ex Altahensi monasterio in solitudinem profectus, Guntherus vixit; quorumpartem maximam in Rinchnacensi traduxit monasterio: non tamen omnes; aliquot enim vitæ postremos egit in Bohemia ex dicendis.

q Hæc Wolfherrus dixit, & dicere vere potuit: at non auctor recentior, qui post hunc numerum uti quidem Wolfherri verbis desinit, sed non ipsius simulare personam.

r Videtur ergo ignorasse, quæ ea de re (vide Comment. præv. num. 20 & seq.) Arnolfus scripsit, qui etiam hujusmodi plura sibi nota fuisse testatur, quæ ipsemet vel ex Gunthero, vel ex aliorum relatione perceperat. Si biographus noster aut idem, qui Wolfherrus, fuisset; aut, ut præ se fert, Guntherum familiarius novisset, an ista & sibi & omnibus incomperta dixisset?

s Verba illa, etsi quadrare possint auctori, qui Gunthero annis aliquot superstes fuerit, magis tamen congruunt auctori a Gunthero ætate paullum remotiori. Porro jacuisse saxum illud fertur in Bohemia non procul ab oppido Suscicensi in loco solitario, e quo, post annos aliquot ibi exactos,ex hac vita ad Superos abiit. Vide Comment. præv. num. 44.

t Psalm. 68, ℣. 33.

u Psalm. 33, ℣. 6.

x Joan. 12, ℣. 26.

y Biographus ad B. Guntheri mortem festinans, non meminit conditi a rege Hungariæ Stephano monasterii Beël, Guntheri consilio; non de Guntheri apud Stephanum versantis erga egenos amore & benevolentia; non de conciliata per illum pace inter Henricum III (alias II) & Bretizlaum, Bohemiæ ducem; quæ tamen, ut relatu sunt digna, sic & ab aliis scriptoribus, licet Gunthero non familiaribus, non fuere prætermissa.

z Anno videlicet 1039: contigit Bretizlai ad Guntherum, proxime moriturum, accessus, cujus hic descriptionem biographus aggreditur, circiter quinquennio post.

aa Sita fuit in Boëmico districta, qui ab illa Prachensis dictus est, prope Horazdiovicium ad Ottavam fluvium.

bb Idem testatur Bretizlaus in Diplomate, de quo num. 48 Comment. prævii. Porro, ut scribitDubravius lib. 7 Historiæ Bohemicæ, Udalricus, Bohemiæ dux, initio statim principatus animum appulit ad matrimonium, cujus anno primo ex Bozena Bretizlaum filium suscepit. Cosmas vero Pragensis, postquam ereptam Polonis ab Udalrico Pragam retulit, mox initum ab eodem cum Bozena matrimonium memorat ad annum 1002; Hagecius ad annum 1007.

cc Difficile creditu est, Guntherum usque adeo Bretizlao fuisse ignotum; maxime cum a quinquennio tantum pacis ipsum inter & Henricum III, alias II, ut num. 42 ostensum est, sequester fuerit: non immerito igitur suspicari possumus, hoc & alia adjuncta scriptorem recentiorem, non e Wolfherro, sed e vulgi forte traditione narrationi suæ inseruisse.

dd Breunovia Ordinis Benedictini cœnobium est ad pedem montis Albi, dimidio, fere lapide Praga, primaria Bohemiæ civitate, distans Occidentem versus. Plura de eodem vide in Comm. prævio num. 52, & infra pag. 1078 lit. g.

ee De Severo Annalista Saxo ita scribit ad annum 1031: Eodem anno in Natali Apostolorum Petri & Pauli Severus ecclesiæ Pragensis sextus episcopus ordinatus est a Moguntino archiepiscopo Bardone. Et iterum ad annum 1067: Severus, Pragensis episcopus, utramque fortunam satis expertus decessit.

ff Id si verum est, amicitia, quæ inter Bretizlaum & Severum intercessit, perpetua non fuit: nam verbis, de Severo mox citatis, addit idem Annalista: Nam aliquando a Bracilao duce catenatus & incarceratus fuerat. Et ad annum 1042 scribit, Severum ad Henricum imperatorem, qui, bello renovato, castra prope Pragam metatus fuerat, inscio Bretizlao, venisse & apud illum mansisse, quod Bretizlao haud fideret. Sed resarciri postmodum amicitia potuit.

gg Consonat Hermannus Contractus in Chronico ad eumdem annum: Autumnali tempore, inquit, Guntharius eremita ad Christum migravit & in Praga (seu prope Pragam in Breunoviensi monasterio) sepultus. Mortuus legitur anno 1047 apud Lambertum Schafnaburgensem; sed perperam.

hh Vita B. Guntheri Ms., ex codice ducis de Altaems desumpta, hæc addit de illius sepultura: Interfuerunt autem sepulturæ ejus quamplurimi nobiles de Boëmia & de Bavaria una cum illustri duce Bretizlao & reverendissimo patre ac domino Severo, Pragensi episcopo, & aliis multis clericis & laïcis, & fecerunt planctum magnum super corpusculum sanctissimi Senis, animam ejus Regi angelorum cum summa reverentia commendantes & Dominum in omnibus operibus glorificantes.

ii Codici Ms., e quo Mabillonius Guntheri Vitam edidit, hæc adduntur: Conditor & Salvator humani generis per ineffabilem suæ bonitatis clementiam mirabiliter sanctos in cælis glorificans, misericors est peccatoribus in terris: & licet jam senescente mundo, corrupta sit omnis caro iniquitate, non tamen accensam lucernam patitur occultari, sed illuminatam igne cælesti ponit super candelabrum, ut omnibus in domo luceat. Lucernam dico beatum Guntherum, qui propria linquendo & Christi præcepta sequendo mundum despexit, quem miracula ad sepulcrum ejus, vel alias per merita ipsius, operante divina clementia, facta glorificant. Sane frequentia admodum B. Guntheri intercessione meritisque contigisse prodigia, abunde docent, quæ modo subduntur.

* Cod. Alt. tibi

* Cod. Alt. tertia die

MIRACULA B. GUNTHERI
Ex Ms. codice membraneo bibliothecæ ducis de Altaems.

Guntherus conf. Ordinis S. Benedicti Breunoviæ in Bohemia (B.)

BHL Number: 3715, 3717
a

CAPUT I.
Miracula B. Guntheri usque ad Martini I abbatis Breunoviensis tempora.

[B. Guntheri meritis sanantur contracti] Fuit in partibus Pannoniæ quidam Laurentius nomine, nobilis & dives, sed membris contractus omnibus. Hic, audita fama beati Stephani, regis Ungarorum, quanta per illum clarescerent signa Miraculorum, pro recuperatione suæ sanitatis sepulchrum ejus frequentare solebat, & divinam misericordiam per merita ipsius cum lachrymis assidue implorabat. Qui eumdem Christi famulum, cum nocte quadam membra sopori dedisset, videbat sibi assistere, dicens *, debere eum in Boëmiam proficisci, & ibi apud sepulchrum beati viri Guntheri sanitatem pro certo accipere. Qui statim tali visioni, tamquam divino præcepto, devote obediens, in Boëmiam proficiscitur, ac beati prædicti patris Guntheri sepulchrum undequaque investigat: tandem per servos suos in claustrum Brennoven perducitur, eique sanctissimi patris Guntheri sepulchrum, ut petebat, ostenditur. Tandem ad sepulchrum positus orationi procubuit diutius, atque post multarum lachrymarum effusionem nec non purissimam orationem sanus & incolumis factus est per omnes compages membrorum suorum. Quo viso cuncti miraculo, qui tunc aderant, benedicebant & glorificabant Deum in secula viventem. Fratres autem ipsius cœnobii, pulsatis omnibus campanis, Psalmum “Te Deum laudamus” solemniter decantabant; & beati Guntheri merita populo prædicabant. Ille autem vir, qui sanus effectus fuerat, pallam de nobili opere confectam, quam secum beato Gunthero deduxerat, sepulchro ipsius superposuit, quæ usque in hodiernum diem pro testimonio sanitatis ejus reservatur in ecclesia Brennowensi. Postmodum vero is, qui sanus effectus fuerat, fratrum se orationibus commendans & beati Viri sepulchrum devotius osculando, ad terram nativitatis suæ cum ingenti gaudio repedavit b.

[2] [bini,] Item fuit in Bavaria in Althaensi ecclesia inferiori c vir quidam contractus pedibus a nativitate sua nomine Lantfridus, adeo ut nec sursum posset respicere, nec, ut natura poscebat, gressus certos facere. Hic, quoniam naturali gressu pedum carebat, scabellis manuum, sicut poterat, gressus faciebat, cui, assidue orationi instanti, sancta Virgo Maria, Mater Domini, per visum apparuit, dicens: si corporis tui medelam adipisci desideras, hanc in Brennowensi ecclesia apud sepulchrum beati Guntheri consequi poteris indilate. Qua visa, idem contractus, quasi somno de gravi evigilans, divinam ac beati Viri invocat clementiam, & injunctum sibi officium itineris aggreditur, multoque labore peracto, vix ad prædictum locum pervenit. Jamque dies beati Dionysii martyris instabat, in qua etiam beati viri Guntheri anniversarium diem prædicta ecclesia solemni officio celebrat d. Fratribus vero in choro vigiliis * devote psallentibus, languidus, ad sepulchrum beati Viri deductus, attentius precibus instabat, ut sanitatem recipere mereretur. Unde contigit, ut quasi unum de fratribus sub ignota facie, velut de choro venientem, aspiceret, qui sibi blando sermone diceret: Numquid me venientem non aspicis? Cur de terra non erigeris? Qui se subsannari æstimabat, idcirco turbato animo respondebat: Numquid omnibus assurgere possum, quos de choro egredi conspicio? Illo autem accedente propius, porrecta manu sua, levavit languidum de terra & super pedes stare fecit sanum & incolumem. Scabella vero, quibus utebatur velut pedibus, arrepta, ab ipso projecit longius, & statim ab oculis ejus evanuit, nec postea comparuit amplius. Quo viso cuncti miraculo, qui ad diem festum convenerant, & universi fratres pariter cum languido, qui jam sanus fuerat per merita B. Viri, pulsatis campanis, glorificabant & benedicebant Deum omnipotentem, qui in Sanctis suis ubique facit mirabilia.

[3] [dæmoniacus, mutus & cæcus,] Alio quoque tempore quidam nobilis de Boëmia, nomine Zazin, obsessus erat a dæmone & multo tempore atrociter cruciabatur, qui ad viri Dei Guntheri tumulum ligatus adducitur, sed mox ut ejus tumbæ superponitur cum oblationibus parentum ejus, orationibus præmissis, a dæmone eripitur, ac sanitati pristinæ redditus est meritis beati Guntheri. Quod videntes cuncti, qui tunc huic miraculo aderant, magno repleti gaudio, campanarum sonantibus signis, communiter Deum benedicebant & glorificabant viventem in secula seculorum, beatumque virum Guntherum majori venerabantur devotione tali miraculo provocati, & hoc miraculum longe lateque publice prædicabant. Sunt & alia miracula, quibus athleta Christi Guntherus plebi suæ solita gratia subvenire consuevit. Quidam enim civis Pragensis, Martinus nomine, cum haberet filiolum cæcum & mutum a nativitate, audita præfati Sancti fama, spe divinæ clementiæ fretus, propriis filium suum bajulans manibus, venit ad Brennense e monasterium & eidem Sancto confessori, quasi quidam rusticus sancto Benedicto *, filiolum suum ad tumulum ipsius offert, tum convitiando, tum etiam supplicando rogabat, ut filium suum unicum curare dignaretur. Ubi cum orationi devote insisteret, meritis beati Guntheri filium suum recipere meruit sanum & incolumem, ab omni, qua detinebatur, infirmitate per omnia liberatum. Quo pater miraculo comperto, ingenti alacritate & mediam partem bonorum suorum offert Brennonensi monasterio pro filii sui sanitate, quem jam oculata fide conspicit sanatum. Ad quod factum universa Pragensis civitas cum iis, qui tum ad sepulchrum beati Viri convenerant, laudabant & benedicebant Viventem in secula seculorum.

[4] Et ecce quidam Bavarus, qui tunc temporis in Brennou aderat, [cæcus item alter,] ut merces exerceret, domum properat; miracula, quæ viderat, vicinis divulgat; ac cuidam amico suo persuadet, ut filium suum, quem a nativitate cæcum habuerat, sancti Guntheri precibus commendaret, credens ex toto corde ipsum posse per omnia sanari precibus & meritis beati Guntheri. Quod pater ut audivit, Sanctum tantum relatione cognitum die ac nocte precibus pulsat pro filii sui sanitate. Cumque multis insisteret jejuniis & orationibus, divinitus edocetur per visionem, ut, relicto filio suo cæco domi, celeriter pergat in Boëmiam & in abbatia Brennonensi sepulchro sancti Guntheri procumbens, auxilium filio suo deposcat. Visioni tali vir congratulans in Boëmiam proficiscitur, ac præfatam abbatiam aggreditur, sepulchro sancti Viri prosternitur, flagitans cum lachrymis, ut filium suum, quem cæcum & infirmum graviter domi reliquerat, sanum per merita sancti Viri accipere mereretur. Porro tali oratione completa, cum in nocte sopori membra dedisset, apparuit ei quidam senex decora facie, dicens ei; exaudita est petitio tua, quia filius tuus per jejunia tua & orationes tuas, beato Viro Gunthero pro te intercedente, jam lumen recepit & omnimodæ sanitati restitutus est. Hic ergo anceps promissi prædictus Bavarus domum revertitur; sed quis unquam divinis oraculis deceptus fuit? Certe nemo. Cum autem appropinquaret domui, noti & amici occurrunt, dicentes, puerum non tantum visum, verum etiam totius corporis recepisse sanitatem. Pater vero dubitat & gaudet. Itaque dubitata cumulantur gaudia: nam quod dicebatur ab amicis ejus, jam oculis patris videtur. Interrogat igitur, in qua die, vel quo tempore puer melius habuerit, sicque notificatur ei, quia ante sex dies esset sanitati restitutus. Cognovit itaque pater, quia illa hora erat, in qua divinitus responsum acceperat, filium suum sanatum esse & illuminatum, & tunc credidit ipse & domus ejus tota, & facta est magna lætitia in provincia illa temporibus illis.

[5] Quodam etiam tempore fuit in partibus Thuringiæ f vir quidam nobilis & potens, [triennio languidus,] Petrus nomine, qui per trium annorum spatium gravi infirmitate correptus, magis optabat mori, quam vivere, quia jam ab omnibus amicis despectus habebatur. Hic audita fama beati viri Guntheri, quod multos ab infirmitatibus suis meritis liberasset, ejus se precibus commendavit, ubi cum multis orationibus amici ipsius ad Deum insisterent, sanitatem pristinam recipere meruit. Tandem bene convalescens iter arripuit in Boëmiam, & venit in monasterium Brennowense, & ibi ante sepulchrum beati Guntheri confessoris se prostravit, & cum multis lachrymis orationem fudit, & erigens se a terra sacram tumbam osculabatur, atque suspiria longa trahens cordis ab imo, pallam, quæ super tumbam posita erat, lachrymarum stilla perfudit. Quidam autem ex fratribus nostris, huic spectaculo assistentes cum omni diligentia investigare satagunt, unde venisset, aut quis esset? At ille, paulisper erigens se ab oratione & mente confortatus, tale edidit responsum: De partibus Thuringiæ ad referendas Deo grates & laudes venio & speciali domino meo sancto Gunthero, cujus meritis & intercessione a longa ægritudine liberatus sum. Per trium namque spatium annorum magno languore correptus, non manum ad os ducere, nec aliud in latus declinare potui. Unde contigit, ut, ingravescente dolore, indesperata mors in foribus assisteret; ecce, subito Vir canicie venerabili splendidus astitit, cujus ab ore tale fluxit eloquium: Surge velociter, & Boëmiæ partes adire festina, ac in monasterio sanctorum Adalberti atque Benedicti g ante sepulchrum beati Guntheri debitas laudes omnipotenti Deo pro sanitate restituta referre, ne pigriteris. Audito hoc miraculo, cuncti fratres glorificabant Deum omnipotentem, qui sui Famuli merita longe lateque declarat.

[6] [colli tumore, & mulier chiragra laborans,] Alio vero tempore, cum per Horarum spatia fratres in choro devote psallerent, vir quidam causa orationis monasterium est ingressus, cujus in collo morbus erat gravissimus, moxque perlustrans altaria, venit ad altare beati Stephani Protomartyris, juxta quod beati Viri sepulchrum est, ibique orabat. Completa itaque oratione, ac lassitudine victus sedit super sepulchrum, non intelligens, pretiosum intus latere thesaurum. Erat vero, ut ita dicam, guttur ipsius morbo turgente tumore infectum. Sed Vir beatus non patiens, se indigno pondere deprimi, veluti de gravi somno evigilans magno impetu jactuque in alteram partem muri hunc projecit, ita ut vitium, quod latebat in collo, ore prosiliens appareret in terra. Viso tali miraculo, cœtus fratrum communiter Deum, pulsatis campanis, laudabant & benedicebant. Item sub cujusdam festivitatis die caterva fidelium ad ecclesiam Brennonensem procedente, mulier quædam, nomine Bozena, cujus manus sinistra longo tempore cyragra ab humero constricta aruerat, causa orationis monasterium est ingressa. Quæ, dum ad sepulchrum sæpe memorati viri Guntheri oraret, manus ejus coram clericis & laicis infra orationem sanata est: quorum multi veraces testes nunc usque sunt. Sed & ipsa mulier illa hora & omni tempore vitæ suæ fideli testimonio ipsius Sancti meritis se sanatam esse, affirmabat, Deum benedicens, & sancto Gunthero grates referens.

[7] [dæmoniacus alter,] Contigit etiam, quod quidam custos apum monasterii, in quo corpus beati Guntheri requiescit, nomine Ztres, dum mel alveis furatus fuisset, & inde sæpius accusatus, reatum suum confiteri nollet, tandem una nocte, ut furtum dissimularet, quod commiserat, acclamavit more terræ super latrones, simulando eos cum melle aufugisse. Ibidem arreptus ergo est a dæmonio, & cum diutius acriter cruciaretur, adductus est ad valvas monasterii, ut meritis beati Guntheri liberaretur a dæmonio, & ibi per triduum fuit ad columnam ligatus. Post triduum vero dæmonium clamans dicebat: Cur, Gunthere, me expellis de meo habitaculo, & post hanc vocem exivit ab homine, tanquam avis nigerrima, videntibus omnibus, qui tunc aderant; & pariter ruptis funibus, cum quibus idem dæmoniacus ligatus fuerat, quasi de gravi somno evigilans cum immensa cordis alacritate ad sepulchrum sancti Guntheri accessit, & ibi prostratus ad orationem se cum lachrymis dedit, gratias Deo referens & beato Gunthero. Tandem ab oratione compos rationis surgens, coram multis confitebatur delictum suum, quod mel furando commiserat, & protestabatur publice, quod ipsum omnipotens Deus per merita beati Guntheri liberasset a dæmoniaca obsidione, ipsumque sepulchrum beati Viri devotius osculando coram multis tam clericis, quam laicis, qui tunc præsentialiter ad hoc miraculum convenerant, gratias Deo & beato Viro agebat, promittens sub juramento, quod, quandiu viveret, nunquam aliquod furtum licet modicum committere vellet, monens & rogans omnes, tunc ad sepulchrum astantes, ut caverent sibi de cetero talia committere.

[8] Conditor & Salvator humani generis per ineffabilem suæ bonitatis clementiam mirabiliter in cœlis Sanctos glorificans, [& morbo caduco obnoxius.] pius & misericors peccatoribus in terris, quamvis, jam senescente mundo, corrupta sit omnis caro iniquitate, non tamen accensam lucernam patitur occultari: sed illuminatam igne cœlesti ponit super candelabrum, ut omnibus in domo Dei luceat. Lucernam dico beatum Guntherum confessorem, qui propria relinquendo, & præcepta Christi sequendo, mundum cum suis pompis despexit, quem miracula ad sepulchrum ejus, seu alias per merita ipsius, operante divina clementia, continue glorificant h. Et quid dicam? Testantur enim fideles Christi fama publica pro laboribus suis ipsum esse remuneratum in cœlis, qui ad sepulchrum ejus votiva donaria cum luminaribus offerunt in diversis necessitatibus & tribulationibus expertis * sanctitatis ipsius auxilia, quæ silentio præteriens, pauca ad exemplum Christi fidelibus enarro, quia & cibus, qui parcius apponitur, dulcius sumitur. Sub eodem tempore fuit quidam adolescentulus, nomine Peregrinus, de civitate Pragensi in monasterio Brennewensi ad Ordinem receptus, qui inter ceteras infirmitatum molestias caducum morbum patiebatur, eratque ab omnibus despectus propter fistulam, quam habebat in collo suo, cui privatim in oratione manenti dictum est per visionem; si ad sepulchrum beati Guntheri sæpius oraveris, sanitatem corporis recipiens ab omni morbo liberaberis. Cui visioni propter suam simplicitatem non credebat primo & secundo. Factum est autem, ut quadam die more solito cadens in terram per multum tempus atrocius cruciabatur *, sicque stridens dentibus & spumans, ter quaterque in auxilium sibi sanctum Guntherum interpellare audiebatur. Tandem in visione dictum est ei, ut ad sepulchrum beati Viri pro sanitate recuperanda devotius instaret, qui tamen credere dissimulavit, sed simpliciter commendabat se precibus beati Guntheri. Postquam vero sanus factus est, interrogabatur a fratribus, cur sanctum Guntherum infra infirmitatem suam sæpius interpellasset, qui cum lachrymis respondit eis, se traditum fuisse teterrimæ mulieri, quæ sparsis crinibus ad abyssum trahebat ipsum, atque sanctum Guntherum ad preces suas affuisse, ipsamque mulierem in abyssum suis meritis fugasse; se vero vehementer arguisse, cur visioni non credidisset usque tertio. Hoc fratres audientes domus ejusdem gaudio magno repleti glorificabant & benedicebant Deum, beatumque Virum majori devotione venerabantur. Ab illa ergo hora prædictus adolescens sanus factus per Dei gratiam & merita beati Guntheri non est passus caducum morbum amplius, nec fistula apparuit in collo suo de cetero. Ad sepulchrum itaque beati Guntheri die ac nocte devotius orationi instans, laudes Deo omnipotenti pro sua sanitate & beato Confessori referre non cessabat.

[9] [Lampas sponte accenditur, bini e lepra,] Post hæc aliquanto tempore evoluto, uno die hora nona idem adolescens volens secretius orare, monasterium est ingressus, & ad sepulchrum B. Viri oraturus accessit, & sic inter orationem ad lampadem vitream aspiciens, quæ nondum erat accensa, vidit eam subito per se accensam ardere & obstupuit vehementer, sed protinus confortatus animo cucurrit nunciare fratribus, cum quibus conversabatur, miraculum, quod acciderat: qui venientes ad vocationem ejus, mirati sunt, quia, ipsa lampade immobiliter pendente, flamma quasi de pluribus simul conjunctis luminaribus altius more solito procedebat. Et tunc interrogavit, utrum custodes ecclesiæ post Missas lampadem extinxissent, quam ipsi nec etiam accensam fuisse, sub juramento asserebant. Aliquanti vero seniorum ex ipsis fratribus non credentes suspicabantur, per ipsum adolescentem fuisse accensam, propter quod duriter flagellatum extra monasterium prædictum adolescentem ejecerunt: sed ille sicut inter verbera, sic etiam ejectus idem miraculum, & qualiter sanatus fuerit per merita beati Guntheri fideli testimonio coram multis clericis & laicis referebat. Eodem quoque tempore multi Christi fideles propter hoc miraculum & alia quamplura, quæ Dominus operabatur per merita beati Viri, ad sepulchrum ejus confluebant orationibus se ipsius commendantes. Interea etiam duo leprosi extra Pragam constituti, hoc miraculo excitati, & magnam confidentiam habentes in beato viro Gunthero, venerunt ad claustrum Brennense orationis causa & stantes in cymeterio circa murum ecclesiæ contra sepulchrum Viri Dei assiduis orationibus instabant. Tandem tertio die cum iterato rediissent ad sepulchrum, & more solito orationi procubuissent, meritis & precibus beati Viri mundati venerunt atque occulte inde discesserunt, Creatorem omnium rerum pro beneficiis suis glorificantes, & sancto Gunthero copiosas gratiarum actiones cum lachrymis referentes. Sed nunquid latuit divina virtus, in eis operata salutem? Nequaquam: nam cum essent lepræ macula infecti, multis hominibus erant noti, a quibus, cum jam mundati essent, interrogabantur, quo remedio vel qualiter sanati fuissent. At illi clara voce profitebantur, se beati Guntheri meritis mundatos, & hoc ipsum longe lateque publice prædicabant. Jam enim occultari non poterat tam evidens & insigne miraculum. Quod nos honestorum virorum relatione & etiam fide dignorum, nec non ipsorum leprosorum testimonio roborati, & certificati ad laudem nominis Jesu Christi & beati viri Guntheri describere curamus.

[10] Modernis vero temporibus, præsidente in sede Apostolica beato Papa Innocentio quarto i, [æger ex infestatione dæmonum] & Pragensis ecclesiæ cathedræ Nicolao k episcopo l, quidam serviens abbatis ejusdem monasterii Clementis m gravi correptus ægritudine duos dæmones, unum scilicet in specie mulieris maritatæ, cum qua idem infirmus adulterium commiserat; alterum vero in specie viri ejusdem mulieris circa lectum suum per visionem astare videbat: sed alter dæmon, qui mulieris speciem prætendebat, ipsum amplectendo plurimum blandiebatur. Alter vero, qui in mariti specie apparebat, eidem infirmo grandi baculo mortem inferre minabatur; qui, ut sæpe lachrimabiliter referre consuevit, licet tali visione multum cruciaretur, beati tamen Guntheri auxilium humiliter implorabat, ut eum ab hac anxietate liberare dignaretur, & dum ita in oratione persisteret, ecce nubes lucida super eum apparuit, de qua quidam Senex in reverenda canitie & monachali habitu, baculum in manu sua portans, procedebat, ad cujus præsentiam prædicti dæmones evanuerunt. Ipse vero Senex accedens ad lectum infirmi, ipsum cambuca sua, quam manu gestabat, ita duriter percussit, ut videretur infirmo, quod eadem cambuca sive baculus confringeretur. Ægrotus autem magnum ex illa percussione sentiens dolorem, inquit: Heu, mi Pater, jam morior. At ille dicebat ei: Nequaquam, fili mi, morieris; sed per istum ictum ab ista liberaberis infirmitate. Et post hæc verba evanuit ab oculis ejus idem Senex. Infirmus autem, qui jam fuerat pristinæ sanitati restitutus, omnibus ad se venientibus hoc miraculum cum lachrymarum effusione declarabat, & paulo post surgens a lecto ægritudinis, ante sepulchrum beati Guntheri se prosternens, Deo gratias referebat & beato Gunthero confessori, per cujus interventum & merita se a dæmonum infestatione & a mortis periculo liberatum, perfusus lachrymis asserebat, vovens & spontanea voluntate promittens ibidem, quod ante diem obitus beati viri Guntheri annis singulis, quamdiu viveret, biduo jejunaret, quod adhuc cum devotione mentis & cordis satagit fideliter adimplere. Nos vero, qui eumden servientem familiarius cognovimus n, sæpius ab eo interrogavimus, quomodo vel qualiter sanitati pristinæ tam cito restitutus fuerit; responsum ejus tale accepimus, quia meritis & precibus beati Guntheri, confessoris Christi, ab ægritudine, qua detinebatur, meruit liberari, & hoc non solum nobis, sed omnibus, qui ad ipsum confluebant, publice referebat.

[11] Anno gratiæ millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, [mulier nobilis e gravi morbo,] quarto Nonas Septembris, quædam domina nobilis, Gertrudis nomine, uxor cujusdam potentis viri, Bohuslai dicti, de Boëmia, cum esset in maxima infirmitate constituta, & jam parentes & amici ejus, & meliores medici in regno Boëmiæ, qui sui curam habebant, de vita ipsius omnino desperarent, frater Waltherus de Ordine Prædicatorum, videns magnum planctum hominum, consuluit viro & amicis, ut eam quam citius in Brennewe leviter portarent, & commendantes summo medico, Filio beatæ Virginis, ponerent ante sepulchrum beati Guntheri, per cujus merita fere quotidie multa Dominus operatur miracula. Quæ tandem allata & ante sepulchrum posita semiviva, statim infra Missarum solemnia coram multis astantibus pristinæ sanitati est restituta, & tunc ipsa & amici ejus, oblatione facta, cum immenso gaudio ad propria sunt reversi, glorificantes & laudantes Deum regnantem in secula seculorum. Anno gratiæ millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, quinta Nonas Julii Andreas, bonæ famæ serviens Domini Wolckmari de Trebatuch, infra Missarum solemnia filiam suam, mutam & arreptitiam, mordentem, & indifferenter homines percutientem, duxit ad sepulchrum beati Guntheri, quæ statim mitigata obdormivit, & quam cito evigilavit, apertum est os & lingua ejus, quæ etiam non poterat * in gutture miserabiliter infirmitate horribili collecta seu contracta; & cœpit sane sicut hactenus loqui, petens sibi aliquid dari ad manducandum. Et sumpto cibo prope tempus vespertinum sana & incolumis domum reportata est: quæ iterato in sequenti die ad sepulchrum reducta, sana & læto vultu coram multis apparuit, ut si nuper infirmitatis gravamine læsa non fuisset.

[12] [dæmoniaca,] Anno gratiæ millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto XI Kal. Augusti in festo sanctæ Mariæ Magdalenæ domina Barbara, honesta matrona de civitate Praga in tempore vespertino nimis sitiens aquam calidam bibere, fecit eam sibi quam citius portari, quam cum allatam bibisset, incontinenti furere cœpit tanquam dæmoniaca, & dentibus stridere, homines blasphemando & impie percutiendo eosdem. Tunc pater & mater & cognati ejus ad eam concurrentes, cum aliud nescirent, quid ei facere deberent, domi ligatam per triduum tenuerunt, quam non convalescentem die quarto in festo sancti Jacobi ad ecclesiam Brennowensem, omnimode repugnantem, duxerunt, &, cum appropinquaret portis ecclesiæ, illa fortiter clamavit, dicens: Dimitte me abire: nihil enim habeo facere cum ista ecclesia, quæ nulla est, nec mihi necessaria. Tracta est nihilominus in ecclesiam & ad sepulchrum beati Guntheri posita, ut * pro ea pater & mater aliique cognati ejus misericordiam Dei, ut per beati viri Guntheri merita sanaretur, devotissime implorabant, beatum Guntherum ad hoc idem faciendum suppliciter deprecantes. Ipsa vero die noctuque in ecclesia & in hospitio, in quo pernoctabat, percutere volebat turpiter, blasphemans omnes, qui aderant ei amicitiæ beneficia impendendo. Tertia quoque die ante sepulchrum beati Guntheri jacens, appropinquante hora vespertina, vidit Priorem prope se ambulantem, quem submissa voce ad se vocavit, rogans eum humiliter & devote, quod ejus confessionem audiret & eam Corpore & Sanguine Christi communicaret. Quæ ad interrogationem Prioris, quomodo se haberet; respondit, se melius habere. Prior autem sequentis diei mane, dictæ dominæ confessione audita & medulliter per circumstantias examinata, videlicet an illa confessio ex Deo, vel ex instinctu inimici humani generis procederet, intellexit, eam esse curatam: ipsa enim inter alia confessionis secreta publice dixit, se fore pristinæ sanitati & intelligentiæ restitutam per Dei gratiam & per sancti Guntheri præclara merita & gloriosam intercessionem, & sacrosanctum Corpus, Sanguinemque Christi debere sibi cedere ad salutem corporis & animæ. Igitur dictus Prior, Missa celebrata, dominam illam Corpore Christi & Sanguine refecit. Post quam refectionem dicta domina non audebat aliquot diebus de facili ecclesiam exire, timens diaboli iterum laqueum incidere, quo contrito, per sanctum Guntherum se liberatam a dæmonio, proclamabat. Tandem per amicos & parentes animata domum cum ipsis gaudentibus & laudantibus Deum reversa est.

[13] Anno Gratiæ millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, [puer incessu privatus,] quarto Nonas Augusti, quidam honorabilis vir, Ulricus nomine, civis Pragensis, filium suum tenerum, gravis infirmitatis vinculo pedibus ad invicem ita colligatum, quod ab invicem non poterant aliquo modo disjungi, nisi nervis distractis, quod plus obfuisset eidem: insuper quasi exanguem & siccum corpore, sicut sine carne, cute tantum ossibus contectis, semivivum & oculo sinistro carentem, de cujus vita penitus ab omnibus, qui aderant, desperabatur, a nutrice ad sepulchrum beati Guntheri in Brennowe leviter portari præcepit cum filia sua hydropica, quæ cibo & potu non poterat repleri, ad quam jam nullus hominum pro fœtore nimio accedebat, quia quam cito cibum & potum sumebat, nondum digestum fœdissime ejiciebat, quæ etiam pedibus gradi non poterat; sed super posteriores partes in terra miserabiliter gradiebatur, cute corporis sui gressu illo miserabili omnino exinanita. Cum autem ille puer & illa puella ante sepulchrum beati Guntheri depositi, & quandoque super sepulchrum provoluti fuissent, mater & cognati eorum pro ipsis precibus & fletibus Domini nostri Jesu Christi misericordiam invocabant, ut per præclara merita & intercessionem beati Guntheri sanitati pristinæ restituerentur. Post celebrationem vero Missæ cum per momentum unius brevis horæ moram facerent, donaria sua super sepulchrum solito more devotissime offerentes, interim præfatos pueros a languoribus cunctos *, conspiciunt, quos sanos & hilares, laudantes & glorificantes Deum in mirabilibus Sanctorum suorum operibus, domum gaudio repleti secum pariter reduxerunt.

[14] Adhuc idem honestus vir Ulricus tertio Kal. [membrisque fractus fiunt incolumes.] Augusti in Brennowensi monasterio ante sepulchrum beati Guntheri coram populo protestatus & confessus est oretenus publice dicens, quod filius suus, Hermannus nomine, bene litteratus & prudens, modo in Salzburch o degens, ante quindecim annos de casu equi confractis membris corporis sui, integrum annum & dimidium in lecto continue jacuit, viribus totaliter exhaustus, non movens se quoquam, sed jacens in illa tantum parte, in qua manibus aliorum ponebatur. Quem tandem, quasi divina inspiratione præmonitus sive instinctus, in curru duci fecit suaviter a servientibus p suis ad tumulum beati Guntheri; ipse vero domi remansit. At servientes filium domini sui ante sepulchrum in suo lectulo jacentem posuerunt, pro quo divinis Officiis peractis ibidem, & oblationibus more solito exhibitis, per misericordiam Dei, medicantibus beati Guntheri meritis, nominatus juvenis, membris suis pristinæ sanitati restitutus *, surrexit de lectulo, nullo penitus ipsum adjuvante, & procidit super sepulchrum, gratias immensas cum fletu omnipotenti Deo referens, quod eum per beati Guntheri intercessionem & præclara merita beneficio sanitatis integræ restituit, & ascendens equum, non currum, in quo adductus fuerat, cum immenso gaudio, servientibus patris sui congaudentibus, ad patrem suum & matrem Pragam hilaris rediit. Dies quippe, in qua sanatus est, secunda feria fuit, qua omni anno nomine Vigiliæ beati Guntheri usque modo jejunavit & jejunare vovit, quamdiu vixerit, panis & aquæ semel in die refectione contentus.

ANNOTATA.

a Apographo, ex quo hic edimus B. Guntheri Miracula, initio Vitæ B. Guntheri hoc in margine Annotatum adjicitur: Ex codice membraneo bibliothecæ ducis de Altaems antiquo & seculo 13, ut videtur, maxima sui parte scripto. Non una manu hic exaratus fuit: prima manu præter B. Guntheri Vitam, scripta fuere Miracula, quæ a num. 1 usque ad num. 25 cap. 2 leguntur, & ad annum usque 1263 extenduntur. Tum proxime sequitur in Vitam B. Guntheri observatio, recentiori manu, quæ secunda est, in codice Altaemsi exarata, quam in Annotatis, quod nullum B. Guntheri miraculum contineat, separatim a miraculis exhibebimus infra. Tertia manu & recentiori iterum scripta sunt quædam B. Guntheri miracula, quæ habentur infra cap. 2 a num. 25 usque ad finem. Quæ quarta manu scripta sunt, omisi, quod nihil illic novi, sed quædam tantum miracula, jam prius relata, repererim.

b Non omnia B. Guntheri miracula referre voluerunt, qui hoc & quæ sequuntur, litteris consignarunt: nam sub calcem Vitæ B. Guntheri, eadem, qua hoc prodigium, manu exaratæ, ista leguntur: Multi etiam infirmi, qui eodem die (quo Breunoviæ sepultus fuit) ad sepulchrum ejus sanitatis gratia convenerant, meritis & intercessione beatissimi viri Guntheri sanitati pristinæ sunt restituti coram omni populo & clero, qui tunc temporis præsentialiter affuerunt.

c Vide lit. c in Annotatis in Vitam B. Guntheri.

d IX Octobris.

e Ita hoc loco Breunoviense monasterium exprimitur in apographo nostro, quod semel monuisse sufficiat.

f Vide lit. d in Annotatis ad Vitam B. Guntheri.

g Utriusque Acta illustravimus, S. Benedicti ad diem XXI Martii; S. Adalberti, episcopi Pragensis & in Prussia Martyris, ad diem XXIII Aprilis. Hunc & Boleslaum II, Bohemiæ ducem, prima Breunoviensis monasterii fundamenta jecisse, scribit Ziegelbauer cap. 1 Historiæ ejusdem monasterii. Ex eodem cap. 8 habemus, monasterium Breunoviense SS. Adalberti & Benedicti, post acceptas anno 1262 S. Margaretæ virginis & martyris reliquias novum ab ea nomen invenisse.

h Eadem fere verba legebantur post Vitam B. Guntheri in codice, e quo illius Vitam edidit Mabillonius. Vide Annotata in Vitam B. Guntheri litt. ii.

i Rexit Ecclesiam ab anno 1243 usque ad annum 1254.

k Successit in episcopatu Pragensi Burchardo seu Bernardo, qui anno 1239 obiit, Nicolaus, alias Henricus, baro de Rosis, obiitque anno 1258. Ex Pessina in Phosphoro Pragensis ecclesiæ, radio 5, pag. 599 & seq.

l Arnestus de Pardubicz primus Pragensis archiepiscopus factus est anno 1344. Ex eodem Pessina pag. 600.

m Abbas Breunoviensis, hujus nominis II, post annorum XI regimen obiit anno 1251. Ex Ziegelbauer in serie Abbatum Breunoviensium.

n Hinc collige scriptoris hujus ætatem.

o Salisburgum, olim Juvavia dictum, civitas est in Bavaria Inferiori sub dominio proprii archiepiscopi.

p Seu famulis.

* dicentem

* vigilias

* an Gunthero?

* experti

* cruciaretur

* supple: comedere vel loqui

* lege: &

* lege: cunctis liberatos

* restitutis

CAPUT II.
Miracula B. Guntheri, Martini I abbatis Breunoviensis tempore facta.

[B. Guntheri ope cæca videt,] Cum præclara beati Guntheri merita in sinu sanctæ Matris Ecclesiæ, quamvis diversis temporibus sæpissime luce clarius eluxissent, contigit tamen, divina favente Clementia, ut temporibus domini Martini abbatis a, qui tunc temporis, Deo auctore, in temporalibus ac spiritualibus jam dictam Brennowensem ecclesiam provide gubernabat, perplura meritis præfati viri Dei Guntheri evidentissime plus solito miracula emersissent. Nam anno Gratiæ millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo, sexto Idus Junii, matrona quædam, dicta Beatrice, ex diœcesi & regno Pragensi, sumens originem de villa, cui vocabulum Hostchorm b, cum tantum haberet filiam Bratrumilam, sed heu! demeritis exigentibus a nativitate cæcam; hanc tenerrime, ut mos est, & materno diligeret affectu, secum ad limina beatissimi Guntheri deducere non neglexit. Igitur cum apud sepulchrum jam sæpe dicti Guntheri mater puellæ divinum auxilium sæpius imploraret, petens cum lachrymis meritis ac precibus beati Guntheri natæ unicæ in visus recuperatione misericorditer subveniri; res stupenda & nostris temporibus non modicum admiranda opere beati Guntheri noscitur evenisse. Nam cum orationi frequenter insisteret, mox puella lumen oculorum, quo a nativitate fuerat orbata, beati Guntheri meritis est adepta. Huic tam laudabili, immo usque in secula commendabili operi Dei per merita beati Guntheri centum fere homines utriusque sexus & ætatis, qui ad domum Brennou causa orationis advenerant, interfuisse noscuntur. Præcipue tam * parentes puellæ, Waurinecz proximi * matris Beatrice, & patruus sacerdos de proxima villa, qui & jurati in præsentia episcopi c, immo sub interminatione divini judicii sunt publice protestati, sæpe dictam puellam a nativitate cæcam, sed per beatum Guntherum mirabiliter illuminatam. Sit ergo Dominus in secula laudabilis, qui in meritis beati Guntheri semper est & ubique mirabilis. Testes episcopus Nycolaus, Lupoldus abbas de Cladrub d & Zacharias Prædicatorum.

[16] Eodem quoque anno, licet diverso tempore, pridie Kal. Junii, [sanguinis fluxus,] quædam conversa hospitalis domus Stellatorum e, vitæ integritate conspicua, nomine Jutta, cum ferme octo annis fluxum sanguinis incurabiliter pertulisset, tandem, beati Guntheri fama currente, decrevit ipsius limina, contradictione qualibet postposita, visitare. Cumque debilitate adeo premeretur, quod opus propositum perficere non valeret, magistrum domus hospitalis adiit, petens sibi vehiculi auxilium impertiri. Quo cum esset evecta & ad sepulchrum beati Guntheri deducta, mox brevi oratione pristinam meruit recipere sanitatem. Ad experiendam autem hujus rei veritatem, cum dominus diœcesanus non posset personaliter interesse, quibusdam viris fide dignis Ordinis Fratrum Prædicatorum, Fratrum Minorum, Fratrum Cruciferorum hoc miraculum examinandum fidelius delegavit. In quorum præsentia Magister domus hospitalis, & Magistra domus ejusdem cum Jutta, Buda, Perchta, Cunigunta nec non tota familia domus ipsius sub jurejurando asseverarunt, ita esse, sicut ante sumus prosecuti.

[17] [& chiragra tollitur, muti loquuntur,] Item aliud de novo emersit miraculum, quod non æstimo levitatis causa sub silentio prætereundum. Jam quædam puella, utroque parente nobili ducens originem, cum guttæ f vitio manum aridam anno fere dimidio habuisset, veniens ad sepulchrum beati Guntheri ibidem invocato ejus auxilio præsentibus sanata est. Item mulier quædam de villa domini Jacobi vulgariter appellata, Novawes, filia Quassate usum loquendi anno dimidio & amplius amiserat, quæ dum ad sepulchrum viri Dei Guntheri patris & aliorum manibus esset adducta, licet ea nolente, & aliquanto tempore ibidem morata fuisset, in die Exaltationis Crucis cum pater ac vicini, qui eandem adduxerant, orationibus prolixis Deum pro ea invocarent, infra cantum Vesperarum per merita jam dicti viri Dei Guntheri perditæ linguæ modulos est adepta & cœpit loqui recte, Deum in meritis beati Guntheri mirabilem prædicando. Omnes vero, qui aderant, in stuporem levaverunt voces in cœlum, Dominum laudantes & Sanctum in secula viventem. Item simile huic miraculum ejusdem Viri Dei ad sepulchrum emersit. Nam quidam vir, nomine Pozdaca de villa Zlapanow g, annis tribus lingua ad palatum ejus hærente, loqui cum non potuisset, ac in tantam debilitatem corporis incidisset, ut nec ire, nec se movere posset, amicis de vita ipsius minimam spem habentibus, ad sepulchrum beati Guntheri currui superpositus a cognatis est deductus, &, cum septem dies ibidem continuasset, in die Purificationis sanctæ Mariæ, amicis ipsius pro eo misericordiam Dei implorantibus, corporis ipsius similiter debilitas sanitatem, & lingua constricta ope beati Guntheri percipere meruit sospitatem. Cujus rei causa omnis populus, qui tunc pro devotione ad ecclesiam convenerat, dedit laudem Deo. Hujus testes sunt plebanus ejusdem villæ, nomine Jacobus, & demulti * omnes vicini.

[18] [mortua ad vitam redit, cæci] Eodem anno quædam matrona, nomine Hoduse, de villa Dubeze h, visu sex annis privata ad ecclesiam Brennow in curru est adducta per amicos, quæ, dum una cum amicis pro receptione visus Dominum, aliquo tempore circa sepulchrum beati Guntheri morata, flagitasset, in festo sancti Valentini martyris patrocinio beati Guntheri lumen recipere meruit oculorum. Quod videntes, qui ad sepulchrum devotionis gratia confluxerant, Dominum altis vocibus attollebant. Testes miraculi domina ejusdem villæ, plebanus de Lutosnyez i. Item quidam civis Pragensis, nomine Putno, filiam parvulam longa & gravi ægritudine laborantem pro implorando beneficio beati Guntheri cum uxore sua ire decrevit k, & cum iter faceret, & monasterio appropinquaret, languens spiritum exhalavit. Pater vero fiduciam habens in Domino & beato Gunthero, cujus filiam meritis commiserat, cursu præpeti veniens ad ecclesiam cum uxore ante sepulchrum beati Guntheri corpusculum extinctum cum magno fletu deposuit, & cum amaro essent animo Dominoque insisterent, precibus beati Guntheri & jussu Dei, cum per aliquod tempus corpus mortuum immobile jacuisset, moveri cœpit, & post pusillum obtentu beati Guntheri sana & incolumis reddita est matri suæ. Quo viso miraculo, ecclesia fidelium laudes Domino conclamabat. Quod miraculum in die sanctæ Gertrudis est Deus operatus. Item eodem anno quædam virgo, nomine Michala, de villa Zlap l, a nativitate cæca, a matre ad ecclesiam est ducta, & orationibus una cum matre incumbens, cum tredecim annis cæca fuisset, anno quarto decimo nativitatis suæ, XV Kal. Junii, suffragio beati Guntheri visum recepit. Hujus testes episcopus Pragensis, frater Nicolaus Minor, Paulus plebanus ejusdem villæ.

[19] Eodem anno XV Kal. Septembris matrona quædam, [item alii] nomine Drahomila de Beneslow m, audiens famam beneficiorum, quæ Dominus per merita beati Guntheri super infirmos, variis oppressos languoribus, operabatur, habens filiam unicam, sed heu! cæcam a nativitate, nomine Hodaunam, undecimum ætatis suæ ducentem annum, devotionis causa venit ad ecclesiam Brennow cum filia nominata, atque per triduum coram Domino preces ex intimis cordis pro receptione visus filiæ suæ ad sepulchrum beati Guntheri fundens mansit. Cujus cordis contritionem cernens Dominus, utpote misericors & pius, precibus ipsius præsto fuit: nam ea orationi incumbente quinto decimo Kal. Septembris infra Vesperarum cantationem filia ipsius prænominata opere beati Guntheri mundiale lumen vidit. Quo facto mater exhilarata ad præsentiam abbatis & conventus detulit, Deum, beatum Guntherum, cujus precibus hoc miraculum accidit, altis vocibus collaudabant. Testes hujus facti domina Marika de Ketworicz, dominus decanus Pragensis, Woyzlaus & Magnus fratres Minores de sancto Francisco, Ulricus, miles episcopi Pragensis. Cujusdam bonæ vitæ viri de villa Wranau n, Hostey nomine, filius, nomine Marik, cæcus voluntate Domini effectus fuerat, & anno integro visus expers mansit; quapropter pater non modice dolens & de salute filii fere jam desperans, sed amicorum quorumdam verbis instructus cum filio cæco orandi causa ad ecclesiam descendit Brennowensem. Quo cum venisset in terra procumbens amariores lachrymas pro filii sanitate juxta sepulchrum beati Guntheri coram Domino profudit, & cum paucis diebus in oratione cum filio perstitisset in festo Georgii martyris præfatus filius ejus per præclara merita beati Guntheri a cæcitate oculorum meruit liberari. Cui tam laudabili miraculo episcopus Pragensis Nicolaus testimonium perhibuit, nec non turba maxima vicinorum, sacerdos de Netolicz o Budyk p, sacerdos de Horek q & Zacharias.

[20] [vident, muta loquitur,] Est & huic simile miraculum, quod Dominus ad sepulchrum beati Guntheri dignatus est operari. Nam quidam vir, Letnyk nomine, de Zlanhostuh r, cum filiam unicam virginem, sed heu annis fere duodecim cæcam haberet, & sæpius per amicos, ut eam pro implorando beneficio ad sepulchrum beati Guntheri deduceret, moneretur, eorum tandem acquiescens verbis, filiam secum deduxerat cæcam. Quæ cum ad sepulchrum beati Guntheri paucis diebus & noctibus orationi vacans morata fuisset, lumen oculorum, quod olim amiserat, ope beati Guntheri in festo Albani s martyris est adepta. Item quædam bonæ conversationis fæmina de villa Prybizlay t, vulgariter dicta Blatnice, nomine Bolemila, uxor Scorete, anno dimidio usum loquendi naturalem amiserat, aliisque infirmitatum molestiis in tantum pulsabatur, ut ab omnibus vicinis & cognatis vicina potius morti, quam vitæ affore crederetur. Sed, cum de beneficiis, quæ Dominus per beati Guntheri merita circa diversos infirmos ad sepulchrum ipsius venientes operabatur, ad amicorum præfatæ mulieris aures fama devenisset, animati in Domino infirmam currui superposuerunt atque in Brennowe monasterium cum festinatione deducentes juxta sepulchrum præfati Sancti cum maxima devotione locaverunt, ubi cum aliquanto tempore cibum nec potum capiens jacuisset, amicis & cognatis pro ea Dominum interpellantibus, pristinæ meruit sanitati restitui meritis & opitulatione beati Guntheri, cujus pater Conradus & mater Christina fuerant nuncupati.

[21] [ac dæmoniaca liberatur.] Item anno gratiæ millesimo ducentesimo sexagesimo tertio in Vigilia beati Andreæ Apostoli mulier quædam, nomine Sdysslava, de villa Domini Borzute, nobilis viri, dicta Gessenyce u, adducta fuit ad sepulchrum beati viri Guntheri funibus ligata per manus, quia spiritus immundus atrociter eam vexabat, dentibus suis horribiliter stridens in eos, qui eam intuebantur. Cumque aliquot horis ad tumulum beati viri Guntheri constrictis manibus in terra jacuisset, lamentabiliter clamans, & oratio pro ea a parentibus suis, qui eam adduxerant, cum lachrymis ad Deum devotissime funderentur; ecce, divina miseratione suffragante, per beati viri Guntheri merita sanata fuit a dæmonis vexatione. Moxque tertio die compos rationis & discretionis effecta, procidit ad beati Viri sepulchrum in modum crucis, gratias agens Deo & beato Gunthero, cujus meritis ac precibus affirmabat, se fore certissime curatam. Nam priusquam ad sepulchrum memorati patris nostri x beati Guntheri fuisset adducta, tribus hebdomadis a dæmone miserabiliter fatigatam & vexatam vir ejus, Petrata nomine, & Przibisslava, matertera ipsius mulierculæ assertione veridica testabantur, siquidem prædicta mulier curata est infra publicam Missam ad tumbam viri Dei beati Guntheri hora diei quasi sexta toto conventu Brennowensi conveniente & præsente. Testes hujus rei sunt Petrata, maritus ipsius, Mycha sororius ejus, Przibisslava præfata, matertera ejus, & alii quamplurimi de ipsa villa Gessenicze.

[22] Item anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo sexagesimo tertio contigit grande miraculum in quadam villa, [Rursus cæcus videt, mutus loquitur,] nomine Cossetyn y, cujusdam militis, vocabulo Protywoy. Nam quidam vir, nomine Bohuslaus, cum haberet dilectum filium, David nomine, sexdecim annorum ætate, qui quadam gravi infirmitate correptus, subito cæcus & mutus effectus est, permissione divina id agente. Cumque jam continuis hebdomadis hujusmodi morbo laboraret, pater ipsius & mater graviter proinde dolentes, recordati miraculorum, quæ sæpius audierant a fidelibus, & ipsi quoque viderant patrari per beatum Guntherum, commendaverunt filium suum beato viro Gunthero, plenam gerentes fiduciam, quod per ipsius merita possit pristinæ reddi sanitati. Cum igitur prædictus juvenis quadam nocte somnum caperet, nec tamen plene dormiret, subito conspexit quemdam venerabilem virum, pulchra canitie ad caput respersum, in habitu monachali ad se propius accedere, qui manu sua nasum ejus leviter tetigit, & mox sanguis de naribus ipsius adolescentuli largiter profluxit. Expergiscens juvenis præfatus continuo sanus surrexit: nam lumen oculorum, quod amiserat, recepit, & vinculum oris ejus reseratum per merita & preces beatissimi viri Guntheri, & cœpit loqui recte, prout antea loqui consueverat. Visionem quoque, quam viderat, patri suo & matri per ordinem enarravit. Audientes autem illi, gaudio magno repleti, flere cœperunt, credentes omnibus, quæ ab illo dicebantur, factumque gaudium magnum in illa die per universam villam. Statim autem pater & mater præfati juvenis ad sepulchrum beati Guntheri pergentes cum filio ipsorum, qui sanus fuerat factus, immensas Deo gratias agentes & ipsi beato viro Gunthero, publice protestantes coram Priore ipsius monasterii & custode sepulchri, Coyata nomine, & etiam juramentum super sanctum altare præstantes, quod, divina clementia favente, per beatum Guntherum filius eorum sit sanitati pristinæ restitutus. Hujus miraculi testes sunt pater & mater præfati pueri & tota vicinia villæ prænotatæ. Hoc autem accidit in nocte sanctæ Gedrudis * virginis gloriosæ.

[23] Eodem anno, videlicet millesimo ducentesimo sexagesimo tertio contigit speciale miraculum in villa quadam nomine Zuchomazl z, [mortuus (si talis revera fuerit) vitæ redditur,] ubi vir quidam, nomine Mukarz, cum haberet filium, nomine Domasslaw, unius anni infantulum de uxore sua, Wlasttyena nuncupata, pro dolor! exigentibus eorum peccatis, morbus gravissimus infantem præfatum in gutture tam atrociter oppressit, ut nimio tactus dolore lactis alimoniam ab uberibus matris suæ capere non valeret. Cumque dictus infantulus aliquantis diebus gravi detineretur infirmitate, invalescente morbo, mortis exsolvit debita, viam universæ carnis ingrediendo, propter cujus mortem pater & mater infantuli non modicum contristati, flentes & evigilantes * auxilium beati Guntheri precibus assiduis implorabant, & subito mœstis affuit cœleste suffragium. Nam puer in cunis jacens mortuus mox cœpit paulatim suspirare & pueriles emittere gemitus, & cum omnes, qui tunc aderant, in stuporem & extasim converterentur, hujusmodi miraculum admirantes vehementer, pater & mater ipsius infantis, in gaudium conversi, gratias omnipotenti Deo & beato viro Gunthero humiliter egerunt, ad monasterium Brennouuense, ubi corpus ipsius venerabilis viri, Deoque dilecti Guntheri requiescit, personaliter venientes Priori & fratribus ejusdem cœnobii seriem hujus tam præclari miraculi, præstita juratoria cautione, exposuerunt. Qui dictis eorum, tamquam vera dicentibus fidem congruam adhibens, & Deum omnipotentem ac beatum Guntherum glorificans, præsens miraculum ad laudem & gloriam omnipotentis Dei inter reliqua miracula beati Guntheri coram idoneis testibus annotavit. Factum autem est hoc miraculum in die S. Petronellæ virginis hora diei nona temporibus Domini Martini aa venerabilis abbatis.

[24] [gressu, manuum vocisque usu privata sanatur,] Universis Christi fidelibus, præsentem paginam inspecturis, V. decanus Pragensis & P. archidiaconus Horsouiensis bb salutem, & felici cursu hujus vitæ curricula consummare. Notum sit omnibus hanc litteram inspecturis, quod nos a domino nostro J. cc episcopo Pragensi ad examinandum miraculum, quod Dominus per merita beati Guntheri in die beati Matthiæ Apostoli dd circa tumulum ejus declaravit, constituti, quia quædam virgo Duthawa de Buben ee, cum caruisset gressu, manuum officio, organo vocis septem diebus, octavo die restituta est sanitati, patre ejusdem puellæ, nomine Blasio, attestante, & matre Helena, & quatuor vicinis de eadem villa Matthæo, Wenceslao, Crisone, & Zorzykone, qui jurati coram nobis, quod ita accidit, protulerunt, prout melius potuimus, non obmisimus examinare. Nos igitur, qui vidimus & audivimus & quæ coram nobis cum juramento sunt prolata, ne aliquis imposterum dubitet, protestamur sigillis nostris hanc litteram roborantes ff.

[25] [cuidam catenæ sponte franguntur,] Anno ab incarnatione Domini millesimo trecentesimo gg sexagesimo primo, regnante tunc temporis inclyto rege Bohemorum quinto, Przensl nomine, præsidente cathedræ Pragensi venerabili patre domino Joanne, sanctæ Pragensis ecclesiæ episcopo XXIV, gubernante abbatiam Brennouuensem reverendo viro domino Martino, emersit novum miraculum in monasterio præfato ad sepulchrum beati viri Guntheri XVII Kal. Maji eo tempore, cum conventus ejusdem monasterii vespertinas in choro laudes Deo persolveret, ecce, quam multi peregrini de civitate Brod hh, primam agentes venerunt ad ecclesiam Brennomensem & cum aliquandiu orationem fudissent ad sepulchrum beati viri Guntheri, erat inter ipsos pænitentes * quidam Henricus nomine, qui pro peccatis suis cathena ferrea ad nudum corpus cinctus erat & constrictus per clausuras, ut non de facili rumpi posset ab aliquo, qua etiam aliquanto tempore gestans eam in corpore suo. Et, ecce, subito, divina gratia cooperante & meritis beati viri Guntheri suffragantibus, prædicta cathena, veluti aliquo artificio confracta foret, ad terram, videntibus omnibus, qui tunc aderant, cecidit *, & vir, qui eam portabat, expergiscens exclamavit, & fletibus & singultibus, quibus poterat, Dominum nostrum Jesum Christum glorificare cœpit, beato Gunthero copiosissimas gratiarum actiones referendo. Populus autem, qui tunc aderat, viso tali miraculo, cantibus suis glorificabat, & congregatio ipsius monasterii, spirituali lætitia excitata, pulsatis campanis, hymnum “Te Deum laudamus” dulci jubilo cœpit personare. Tandem cathenam jam dictam coram testibus fide dignis anno memorato fratres ejusdem claustri receperunt, & pro signo tanti miraculi ad tumbam beati viri Guntheri publice suspenderunt. Ad hoc miraculum interfuerunt quamplures probi viri, cives de civitate, nobilis unus domini Smylonis Brod, quorum nomina subscribuntur: Rychardus notarius, Theodoricus civitatis faber, Dettricus de platea dentis, Ulsaltus faber, Marquardus Voynricus, Otto, Cunradus & alii plures fide digni.

[26] Cum igitur fama beati Guntheri signis variis & prodigiis prodita longe lateque floreret & ad sepulchrum ejus quamplurimi ex diversis provinciis sitibundo pectore ob spem salutis æternæ properarent: [sæcus] accidit, ut eodem anno & sub iisdem principibus una dierum, scilicet II Kal. Aprilis, multi nobiles & probi viri in luctu pœnitentiæ consistentes ad monasterium Brennouuense orationis causa ad tumbam beati viri Guntheri advenissent, affuit inter eos quidam civis de civitate Brod ii, Arnoldus nomine, orbatus oculorum lumine; & cum ad sepulchrum beati viri Guntheri orationi diutius incubuisset, dolor oculorum cœpit abscedere, & lugubri voce clamans dicebat sociis suis, quia per Dei gratiam & precibus beati Guntheri aliquantulum videret. Erant autem cum eo viri fere centum, qui omnes devotionis causa ad sepulchrum jam dictum pariter convenerant, & constabat eis certo certius, quod idem Arnoldus multis temporibus caruerat lumine oculorum; unde admiratione vehementi permoti verbis ejus fidem adhibere minime curaverunt, & sic egressi de monasterio una cum ipso iter versus Pragam arripiunt, & cum aliquantulum a porta monasterii progressi fuissent, interrogabant eum socii, quot turres videret in monasterio Brennouuensi?

[27] At ille, qui jam totaliter a cæcitate liberatus fuerat, [visu,] respondit secundum quod se res habebat. Cumque jam per certam experientiam ipsum lumen recepisse, intellexissent, reversi sunt iterato ad sepulchrum Sancti memorati pariter cum ipso, qui cæcus fuerat, &, convocata omni congregatione fratrum, qui tunc præsentes aderant, voce publica protestati sunt, ipsum lumen oculorum recepisse meritis & intercessione beati Guntheri; fratres igitur, audito tali miraculo & oculata fide comperto, quod res vera esset, Deum omnipotentem, qui in Sanctis suis facit mirabilia, glorificaverunt, &, pulsatis campanis, hymnum “Te Deum laudamus” ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi solemniter decantaverunt, multitudo quoque Theutonicorum kk, qui tunc cum præfato Arnoldo venerant, in gaudium conversi canticum exultationis & lætitiæ in laudem & gloriam nominis Christiani more suo studuit decantare. Factum autem est hoc miraculum in monasterio Brennouu die XXII Aprilis hora diei tertia coram iis testibus, quorum nomina hic subscribuntur: Herascus, Gyfridus, filius Ynte, Albertus Haw, Thomas Eudmannus, Hermannus, Gotstolcus & alii quamplures probi viri fide digni, & isti omnes sunt nobiles cives de civitate Brod: ad hoc etiam miraculum affuit tota congregatio monasterii Brennouuensis.

[28] Item anno gratiæ millesimo ll sexagesimo tertio factum est miraculum hujusmodi ad sepulchrum beati viri Guntheri; [puer] nam cum conventus ejusdem monasterii in choro vespertinis instaret laudibus in festo Michaëlis archangeli, advenit copiosa multitudo populi ex diversis provinciis ad sepulchrum beati viri Guntheri causa devotionis, inter quos erat quidam vir, nomine Ulricus, civis de civitate regis Bohemiæ, quæ vocatur proprio nomine Udivora mm. Hic attulerat filium suum, in ambobus pedibus contractum, nomine Bertoldum, spem firmam & maximam habens fiduciam, quod meritis & precibus beati Guntheri possit velocius curari & pristinæ restitui sanitati. Jam enim per annum & amplius idem puer incessu pedum caruerat, & non nisi super genua gressum suum faciebat. Erat autem ipse puer annos habens tredecim a die nativitatis suæ. Cum igitur in brachiis matris suæ, nomine Mergarth, ad tumbam beati viri Guntheri delatus fuisset, & aliquantam moram ibi consedisset, præfatus puer, matre ipsius & patre orationi cum lachrymis incumbentibus, & oblationem pro ipso devotius offerentibus, ecce, mirum in modum jam dictus puer, cernentibus cunctis, qui aderant, per merita beati viri Guntheri surrexit a sepulchro & sanus & incolumis deambulare cœpit per monasterium, & cum pater & mater prædicti pueri vidissent, magno gaudio repleti sunt, & continuo studuerunt nunciare in choro Priori, Woyslao nomine, qui tunc cum fratribus sibi commissis Vesperas decantabat ad laudem & gloriam sancti Michaëlis.

[29] [incessu] Completa itaque vespertinali sinaxi ex integro memoratus Prior, convocatis ad se fratribus, retulit eis miraculum, quod in præfato puero acciderat; & habita inter se quadam interlocutoria, egressi sunt communiter universi senes & juvenes ad tumbam beati viri Guntheri, ubi pater & mater pueri jam curati orationi incumbebant, & advocantes eos ad se coram omni multitudine, quæ tunc aderat, præfatus Prior, utpote vir per omnia discretus & rationi adhærens, jussit sibi præsentari prædictum puerum, cupiens certificari de miraculo facto. Cum igitur præsentatus fuisset, statuit eum coram omni conventu fratrum, & diligenti examinatione præmissa, tenuit manus & pedes pueri, quem per omnes compages membrorum suorum reperit sanum & incolumem. Tandem recepta juratoria cautione a patre & matre, interrogavit & requisivit ab eis, si verum sit, quod puer eorum prius claudus fuerit & modo curatus appareat.

[30] [donatur,] Qui seipsos anathematizantes & jurantes per animas suas, & quosdam vicinos suos in testimonium producentes asserebant, verissime puerum suum claudum ad sepulchrum beati Guntheri detulisse, & modo per gratiam Dei & merita sancti Guntheri curatum & sanitati pristinæ redditum invenisse. Quorum verbis, utpote viris probis & fide dignis Prior fidem adhibens cum omni congregatione sua Creatorem cœli & terræ collaudans & glorificans “Te Deum laudamus” dulci jubilo inchoavit & usque ad finem solemniter decantavit. Populus autem, qui tunc convenerat utriusque sexus suis cantibus compulsatis omnibus, Domino Deo gratiarum actiones multiplices persolvere studuerunt. Factum est autem hoc miraculum infra vesperas in vigilia sancti Michaëlis ad sepulchrum beati Guntheri in præsentia Domini Martini venerabilis abbatis Brennouuensis monasterii, Woysloi Prioris. Aderant etiam eo tempore ad hoc miraculum plus quam ducenti homines Theutonici & Bohemi, qui ex diversis partibus ad solemnitatem sancti Wenceslai martyris nn, qui patronus Bohemorum esse dignoscitur, devotionis gratia confluxerant, & hoc testantur cives de civitate, ubi pater pueri habet residentiam, videlicet Fridricus, Gotfridus, Henricus, Ulricus & ceteri quamplures homines fide digni.

[31] Cum igitur fama beati viri Guntheri per multa miraculorum insignia per diversa loca divulgaretur & ad sepulchrum ejus quamplurimi variis languoribus oppressi, [& dæmoniacus liberatur.] quidam etiam a dæmonibus obsessi curationis gratia properarent & sanitatis remedia meritis beati Guntheri efficaciter consequerentur, ecce, quidam vir, nomine Joannes, de villa domini episcopi, Okouncz oo vocata, obsessus a dæmone a parentibus suis ligatis manibus ad tumbam beati Guntheri adducitur, & ibidem orantes pro eo & oblationem offerentes commendaverunt eum beato Gunthero. Cumque aliquibus diebus ligatus ad statuam ante fores ecclesiæ moraretur, & oratio quotidie fieret pro eo ad Deum a parentibus suis, infra sex dies curatus, a quo jam fatigatus fuerat quinque septimanis. Postquam autem curatus per beatum Guntherum sensum & discretionem pristinam rehabuit, statim, solutis nexibus, quibus fuerat constrictus, ad sepulchrum beati Guntheri cucurrit, & cadens protinus in terram gratias egit Deo, & beato Gunthero, cujus meritis asserebat, se curatum esse, constringens se vinculo sacramenti. Curatus itaque fuit idem Joannes in die sancti Severini episcopi, hora diei tertia, anno gratiæ millesimo ducentesimo sexagesimo tertio tempore Martini abbatis monasterii Brennowensis, & hoc testantur pater & mater ipsius Joannis, nomine Zoth, & uxor ejus, Mazice nomine, & alii quamplures viri fide digni.

ANNOTATA.

a Hic abbas idem est, qui, ut num. 2 & seq. Comm. præv. retuli, electus fuit ad causam Canonizationis B. Guntheri agendam; sed ab eo proposito, monitu divino destitit. Successit Vito, qui obiit anno, ut scribit Ziegelbauer, 1255: ex hac vita decessit anno 1287.

b Hujus nominis villam nusquam reperi inBohemia: neque scio, num ejus nomen recte sit exaratum.

c Nicolaus hic in vivis fuisse dicitur VI Idus Junii anni 1258. Non obiit igitur isto anno die XVII Januarii, ut ait Pessina in Phosphoro pag. 600.

d Cladrub Benedictinum in Bohemia cœnobium est a Wlatizlao I duce, anno 1125 defuncto, fundatum.

e Xenodochii Ordinis Cruciferorum cum stella S. Francisci sub Regula B. Augustini in latere pontis Pragensis mentio fit apud Balbinum proxime citatum, volumine 10 Erectionum pag. 212 in Instrumento anni 1419.

f Seu chiragræ.

g Slapanow parochia est decanatus Stiepanoviensis in archidiaconatu Curimensi.

h Est verosimiliter Dubenecz seu Dubecz parochia decanatus Ryczanensis in archidiaconatu Pragensi. Sed est etiam parochia Dubnicz in decanatu Gablonensi; & Duba in Melnicensi. Item Dubenecz in archidiaconatu & decanatu Gradicensi.

i Videtur esse parochia Lytoznicz decanatus Brandicensis seu Brundusiensis in archidiaconatu Pragensi.

k Supple Breunoviam, vel quid simile.

l Forte parochia Slaps decanatus Orzechowiensis in archidiaconatu Pragensi.

m Legendum puto Benessow: est vero Benessow primo decanatus in archidiaconatu Pragensi, secundo parochia decanatus Dudblebensis, tertio decanatus Lyppensis.

n Hujus nominis parochia est in decanatu Stiepanoviensi.

o Parochia est decanatus (qui & archidiaconatus) Bechinensis.

p Forte legendum: Sacerdos de Budyk, aut forte potius Budecz: hujus enim postremi nominis parochia est in decanatu Rzipensi.

q Ecclesiæ Horek mentio fit apud Balbinum volumine X Erectionum pag. 211 ex Instrumentis binis, quorum alterum est anni 1388; alterum anni 1418.

r Nihil illo de loco inveni.

s Albanus martyr inscribitur Kalendario Pragensi anni 1578 ad diem 21 Junii: colitur eo die Albanus martyr Moguntinus, de quo actum est in Opere nostro ad eumdem diem tom. 4 Junii pag. 86.

t Nescio, num recte hæc vox in apographo nostro sit exarata: illi affinis nomine est parochia Przibieslaw in decanatu Brodensi, uti & locus Przibilawicz in decanatu Czaslaviensi & Coloniensi; sed hic videtur esse Przibilavia, Bohemiæ oppidum, 15 milliaribus Praga distans, & in districtu Czaslaviensi situm, ut scribit Balbinus in Miscellaneis lib. 2, cap. 8, § 4. Vide etiam codicem Bibliothecæ archiepiscopalis, cui titulus Decimæ ecclesiasticæ anni 1384, apud eumdem initio partis alterius Miscellaneorum pag. 16 & 17. Ex illo codice hausta sunt, quæ de plerisque Bohemiæ locis hic memoratis ac dein memorandis, dixi.

u In decanatu Rakownicensi parochia est Jecznicz, alias Jessenicz dicta: sed & alia parochia Jessenicz est in decanatu Wltaviensi. Item Jessenik in Hawranensi.

x Hinc colligi videtur posse, scriptorem horum Miraculorum monachum Breunoviensem fuisse.

y Forte est Kossitycz, parochia decanatus Rzeczicensis.

z Non reperi.

aa Vide de illo dicta ad lit. a hic.

bb Inter archidiaconatus 10 diœcesis Pragensis, Horssowiensis ordine nonus est in memorato hic ad lit. t codice.

cc Fuit hic Joannes, hujus nominis III, Pragensis episcopus post obitum Nicolai, anno 1258 defuncti, usque ad annum 1278.

dd Februarii 24.

ee Inter decanatus Pragensis ecclesias numeratur Ecclesia in Buben.

ff Apographo nostro in margine hic adjiciuntur sequentia: Huc usque antiqua scriptura est, nec forte recentior, quam ultimum miraculum. Secunda manu exarata est, de qua lit. a in Annotatis ad cap. 1 Miraculorum mentionem feci, in Vitam B. Guntheri observatio sequens: Notandum, quod beatus Guntherus heremum intravit anno Domini MVIII. Sequenti anno S. Henricus tradidit nemus ad cellam in Rmichnach (vide ea de re dicta num. 22 Comm. Præv.) cum cæteris terminis & districtis. Item anno MXIX procuravit ecclesiam in Rmichnach dedicari a Gregorio (imo Berngero, ex num. mox laudato. Commentarii prævii) episcopo Pataw. infra Kal. Septembris. Item notandum, quod ad petitionem ipsius Guntheri tradidit Henricus sanctus rex (imo Henricus, Conradi Salici filius,) ad titulum sancti Mauritii in Altach anno Domini MXL. Et quia hæc omnia scripta inveniuntur, conjectura est, quod idem Guntherus post hæc in ulteriorem heremum versus Bohemiam intravit, & ibidem reliquos quinque annos, quibus postea supervixit, Domino usque in finem strenuum & devotum exhibuit famulatum. Tum ex Gestis Henrici III recitat sequentia: Pater quidam in illis partibus venerabilis heremita, Guntherus nomine, Turingus nativitate, qui quondam ex sat divite seculari milite ad spiritualem militiam monachicamque vitam conversus, aliquanto prius in Altahensi cœnobio, sed postea in Bohemensis sylvæ solitudine jejuniis & orationibus vacando, labore manuum extirpatis arbustis, victum quæritando, cellas & oratoria construendo, & quoscunque poterat exemplo vel exhortatione sua ad seculi contemptum & divinum servitium aggregando, multisque sanctis actibus insudando, plurimos solitarius annos vixerat, qui in convertendis errantibus & pacificandis discordantibus multum sæpe studuerat. Hic vero … militumque tribulationem compassus se mediatorem inter exercitum nostrum ducemque fecit, & ut incolumes omnes cum pace ex provinciis educere faceret, volentibus eos utpote hostes infestissimos occidere pia allocutione, petitione, consilioque persuasit. Quæ autem sequuntur, tertia recentiori manu exarata pariter notantur in apographo nostro.

gg Przymislaus, hujus nominis II, sed quintus Bohemiæ rex, Joannes III, episcopus Pragensis, & Martinus abbas Breunoviensis, quorum tempore, quod hic narratur prodigium, contigit, simul vixere seculo 13; anno igitur 1361 substituendus est 1261, vel forte 1263.

hh Geminum oppidum in Bohemia est; quorum unum, in districtu Caursimensi situm, Broda Bohemica; alterum in Czaslaviensi Broda Teutonica nuncupatur.

ii Vide proxime dicta ad litt. hh.

kk An significantur hic cives Brodæ Teutonicæ, qui una cum Arnoldo Breunoviam B. Guntherum veneraturi venerint?

ll Supple ducentesimo ex dictis hic ad litt. gg.

mm Urbes civitatesque regias regni Bohemiæ recenset Balbinus Miscellaneorum Decade 1, lib. 3, § 3; sed nulla illic memoratur Udivora.

nn Wenceslaus martyr & Bohemiæ dux notatur in Officiis propriis ecclesiæ Pragensis anni 1679 ad diem 28 Septembris, pridie Dedicationis ecclesiæ S. Michaëlis in monte Gargano. Actum de S. Wenceslao fuse est in Opere nostro tom. 8 Septembris a pag. 770.

oo Oken notatur in decanatu Kamenicensi. Idemne, an alius locus?

* an tamen?

* an proximus?

* an demum?

* Gertrudis

* an ejulantes?

* an pœnitens?

* vid. tom. 1 Octob. pag. 303 in Annotatis ad lit. f.

DE B. GOSVVINO ABBATE IN MONASTERIO AQUICINCTINO IN DIOECESI ATREBATENSI.

Anno MCLXVI.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Gosvinus seu Goswinus abbas in monasterio Aquicinctino in diœcesi Atrebatensi (B.)

BHL Number: 3625, 3626

AUCTORE I. H.

§ I. Beati Abbatis Vita duplex: quis utriusque futurus usus; illius annus locusque natalis, doctrina, profectio Parisina, cum Petro Abaëlardo decertatio, canonicatus.

Septimus hic monasterii Aquicinctini, Ordinis S. Benedicti, Abbas binos habuit Vitæ scriptores, [Nostrum de duabus] cœnobii ejusdem monachos. Utriusque lucubrationem e veteribus Mss. anno præteriti seculi vigesimo Duaci excudendam curavit Richardus Gibbonus sacerdos, paucasque ad Operis calcem animadversiones adjecit. In his cum Joanne Molano, in Annotationibus ad Usuardi Martyrologium die 9 Octobris, aliisque existimat, prioris Vitæ auctorem fuisse Alexandrum, proximum Beati nostri in abbatiali dignitate successorem; posterioris vero quemdam ejusdem loci monachum, qui sub Simone, IX Aquicinctensi præsule, vixerit, scriptorem facit. At Molanus & Gibbonus laudati genuinum in Alexandro Vitæ primæ scriptorem designasse haud videntur: neque ullam pariter conjecturæ suæ in medium proferunt rationem. Ille in omnibus, quas vidi, Usuardini Martyrologii editionibus suis hunc fere loquitur in modum: Gosvini abbatis historiam habet Aquicinctum per Alexandrum successorem: hic, cur ita senserit, nullibi prodit, nisi id conjectasse dicatur ex eo, quod Vita prior septennio post Beati obitum exarata legatur in ejusdem Vitæ Præfatiuncula epistolari.

[2] [Beati Vitis, in quarum] Mihi vero, non ab Alexandro, proximo Goswini successore, sed ab inferiori Aquicinctino monacho hanc Vitam exaratam, verisimilius apparet. Enimvero Vitæ istius auctor non se tantum, suamque lucubrationem alicui superiori, haud dubie Aquicinctini monasterii tum temporis abbati, offert dedicatque, sed & eam corrigendi ac penitus rejiciendi facultatem concedit, ut ex ipso Præfationis exordio ac fine manifestum est. Hujuscemodi autem est Præfationis initium: Suo, Suus, Seipsum: finis vero: Ceterum tu, cui munus hoc obtulit mea devotio, quicquid in eo vides corrigendum, corrige; rade, quod judicas eradendum: vel si displicent omnia, bonum tantæ rei provide narratorem. Quæ ut magis stabiliatur opinio, advertendum est, Alexandrum eodem mox die, quo B. Goswinus terræ mandatus est, abbatem Aquicinctinum fuisse creatum, ut notatur in Ms. ejusdem abbatiæ Chronico, cujus apographum, ex Rubeæ-Vallis cœnobio desumptum, apud nos exstat in codice notato N. ms. 6; ut adeo Alexander, qui ex laudato Chronico octo annis isti monasterio post Goswinum præfuit, is verisimilius fuerit, cui id operis sit dedicatum. In assignando posterioris Vitæ scriptore veritatem attigisse Gibbonum, patet ex istius Vitæ fine num. 43, ubi auctor hæc habet: Usque ad præsens cum abbas in ecclesia Aquicinctensi eligitur, baculus ejus (Goswini) in manu electi ponitur, eique dicitur: Accipe baculum abbatis Goswini; ut videlicet, cujus suscipit officium, imitetur exemplum. Quod factum in electione domini Alexandri, qui ejus extitit successor, ab his, qui præsentes adfuerunt, audivimus, & in promotione domini Simonis oculis nostris perspeximus.

[3] Porro, ut hic suam prodit ætatem posterior biographus, [auctores inquiritur,] ita & prior id facit his verbis: De rerum veritate dicendarum nulli fidelium penitus est ambigendum. Nam aut nulla, aut prope nulla sum dicturus, quæ non mihi dixerit ipse… Vidi multotiens, cum aliquid laudabile de suis actibus innotescere cogeret series recitandi, in seipso spiritum ejus anxiari, narrationem velle relinquere, se stulte agere protestari; sed extorquebat ab eo, quod volebat occultare, charitas ipsius in subditos, & subditorum in ipsum evidentia charitatis. Hæc idcirco dixerim, ut lector dictis fidem adhibeat, sciens, me judicare vilissimum in scribendis fabulis occupari. Ex dictis facile Lector colliget, quid de tempore utriusque auctoris sit censendum; alterum nempe non tantum Beato nostro coævum, sed & familiarem fuisse; alterum non diu post Goswini obitum lucubrationem suam in litteras misisse, atque adeo utramque scriptionem ad finem seculi XII spectare, quod & ex infra dicendis amplius elucescet. Modo, quid de utraque Vita sentiamus, & quis nobis utriusque sit futurus usus, aperiamus.

[4] Ac primo quod stylum spectat, floridus is est plus, [judicium earumque usus.] quam simplex alicujus vitæ narratio videatur exigere, multumque ab antiquiorum Actorum conscriptione abhorret. Metaphoræ præterea, allegoriæ, aliæque, ut vocant, verborum figuræ in utraque Vita ad nauseam occurrunt: hemistichia versusque integri sæpius intermiscentur: nec deest multitudo textuum ex auctoribus tum sacris, tum profanis desumptorum, ut adeo pro pie elaborata potius beati abbatis panegyri, quam pro accurata gestorum ejus enarratione sit habenda. Chronotaxis denique ita fere negligitur, ut hæc aliunde non sine ingenti labore eruenda nobis fuerit, &, quantum quidem licuit, stabilienda. Neutram igitur, ut eam laudatus supra Gibbonus edidit, hic recudemus, mutuaturi tamen inde fragmenta, quæ elucidandis Beati nostri Gestis, aliisque eo pertinentibus necessaria utiliave videbuntur. His prænotatis, ad Beati natales ac gesta quædam in seculo, priusquam Aquicinctinum cœnobium est ingressus, accedamus.

[5] In castro, inquit lib. 1 cap. 1 prior biographus, quod Duacus nominatur, ortus est Goswinus. [Beati locum tempusque natale,] Est autem, quod olim castrum tantum, Duacus dictum, ampla modo sub eodem Duaci nomine urbs Galliæ, in Comitatu Flandriæ & Artesiæ limite ad Scarpam fluvium sita; de qua plura, qui volet, apud Baudrandum in Geographia tom. 1 reperiet. Hæc de natali Beati nostri loco biographus, nihil addens de tempore, quo is in lucem fuerit editus, quod modo investigandum. Pagius in Criticis ad annum Christi MCLXVI num. 24 citat scriptorem Auctarii Aquicinctini, ad eumdem Christi annum ita loquentem: Piæ memoriæ domnus Gosvinus, abbas Aquicinensis septimus, charitate illustris, amator pacis & religionis, VII Idus Octobris circa mediam noctem, die Dominica, Luna XI, Indict. XIV de hoc seculo transiit. Huic Auctario Aquicinctino uterque anonymus Vitæ scriptor consonat. En de emortuali Goswini tempore prioris verba lib. 2 cap. 27: Vespere autem Sabbathi, quæ lucescebat in Dominicam, & erat septimo Idus Octobris … senex & plenus dierum & virtutum (B. Goswinus) migravit ad Dominum. Tum, quibusdam interjectis, prosequitur: erat autem annos habens circiter octoginta. Posterior vero ita scribit lib. 3 num. 42: Nocte Dominica, in festo S. Dionysii, quo videlicet die anniversaria dedicationis ecclesiæ nostræ (Aquicinctensis) festivitas celebratur, … sancta illa (Goswini) anima carne soluta est, anno scilicet, ut ibidem præmiserat, quinquagesimo secundo, ex quo sæculo renuntiaverat, tricesimo vero quinto, (alibi sexto legitur) ex quo in Abbatem promotus fuerat. Huic epochæ posterioris ævi scriptores adstipulantur; Molanus in Natal. SS. Belgii ad diem 9 Octobris; Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 56, aliique: recedit ab ea Miræus in Fastis Belgicis pag. 585 scribens, Goswinum decessisse anno 1196; nisi mendum illud typographo potius, quam illustri huic auctori adscribendum putemus. Ex quibus jam facile conficitur, annum Beato nostro natalem fuisse sextum aut septimum supra millesimum octogesimum.

[6] [pueritiæ,] Modo cum biographo progredimur ad puerilem Beati ætatem, in qua unum illud notatu dignum occurrit, apparitio nempe ignotæ mulieris, præpositi vel abbatis dignitatem beato puero divinitus, ut capitis titulus habet, prædicentis. Rem ipsam ex primæ Vitæ scriptore lib. 1 cap. 2 latius diductam accipe. Dum quodam die … paribus colluderet … mulierem quandam sibi prorsus incognitam, ex insperato sibi cernit assistentem; quæ nullum de coævis ejus allocuta, ipsum solum, ad quem, ut creditur, missa fuerat, a cæteris modice sequestratum contemplata, vidensque quod in dextera parte menti signum gestaret instar albæ & rotundæ cicatricis, in hanc prorupit prophetiam: scito, inquit, certissime, quia vel Præpositus, vel Abbas es futurus. Quo dicto, sicut puer ignoravit, quæ fuerat, unde venerat, sic quo recessit, non attendit. Hic mihi suboritur dubium, verene ista apparitio acciderit, an ad jejunam Beati pueritiam amplificandam pie fuerit a posterioris ævi interpolatore excogitata. Cur enim electum lusus tempus, si clam aliis futura dignitas erat puero significanda? Cur ignota mulier ex eo, quod Goswinum puerum in dextera parte menti signum quoddam habentem videret, conferendam ei hujusmodi dignitatem pronuntiabat? Quid porro huc facit color, signique figura? Hæc verisimiliter, meo quidem judicio, ex iis non sunt, quæ, ut in Operis Præfatione prioris Vitæ auctor loquitur, ab ipso beato Abbate postea exceperit.

[7] Post hæc, verba sunt primi biographi lib. 1 cap. 3, [commeratio Parisinæ,] emensa pueritia, cum in adolescentiam transmigraret, … & in hortis Grammaticæ tantum fructum collegerat, ut aliis jam esset idoneus magistrari, … volens etiam Dialecticæ semitas permeare,… Parisius est profectus, ubi (cap. 4) tunc temporis magister Petrus Abailardus (alii Abaëlardum scribunt) … schola publica utebatur. Quo vero ætatis suæ anno Goswinus Parisios fit profectus, conjectandum hic nobis iterum relinquit biographus. Haud multum a vero aberrare videbimur, si illam Goswini in Gallias profectionem anno vitæ ejus vigesimo quinto circiter aut sexto illigemus, qui secundum ea, quæ superius de Beati nostri tempore natali disseruimus, ambo incidunt in annos Christi 1112 & sequentem, quo scilicet tempore Petrus Abaëlardus maxime florebat in Gallia, ut videre est apud Pagium in Critica Baroniana ad Christi annum 1113 num. 13, itemque in Opere nostro ad diem 20 Augusti in Commentario Actis S. Bernardi abbatis Claravallensis prævio § 29. Certe hæc Goswini profectio & cum Abaëlardo disceptatio biennio serius statui haud potest, cum tunc temporis, ut infra videbitur, Beatus noster Aquicinctinis sese monachis adjunxisse, neque deinde, ut cum Abaëlardo decertaret, Parisios remigrasse legatur. Lubet porro, quæ de celebri hac Goswini cum famoso illo errone pugna prioris Vitæ scriptor in litteras misit, resectis nonnullis, lectoris oculis subjicere.

[8] Petrus Abailardus … probatæ quidem scientiæ, sublimis eloquentiæ, [decertatio cum P. Abaëlardo de eoque victoriæ,] sed inauditarum erat inventor & assertor novitatum: & suas quærens statuere sententias, erat aliarum probatarum improbator… Dicebat quod nullus antea præsumpserat, ut omnes illum mirarentur. Cum igitur adinventionum ejus absurditas in notitiam pervenisset eorum, qui Parisius doctrinæ causa morabantur; primo stupore, deinde zelo quodam ducti confutandæ falsitatis, cœperunt inter se quærere, quis esset ex eis, adversus eum, disputandi negotium subiturus… Quia igitur venerabilis adolescens Gosvinus efficacis erat facundiæ, sicut ingenii perspicacis, ut eum super nugis talibus conveniret, suaserunt… Magister autem Joslenus (Goslenum alii vocant) qui postea Suessionensem rexit cathedram (ab anno scilicet 1126, non 1127, ut probant Benedictini monachi in Gallia Christiana novissimæ editionis tomo IX col. 357) id fieri prohibebat,… Magistrum Petrum dicens disputatorem non esse, sed cavillatorem… Sed Gosvinus monitiones & rationes illius (Josleni) non attendens … ascendit in montem S. Genovefæ (locus est, ubi tunc Abaëlardus docendi munere fungebatur) quasi David cum Goliath duello conflicturus, qui illic auditoribus suis miras & inauditas sententias … detonabat. Tum multis interjectis, sequitur conflictus, Goswinique de Abaëlardo in hunc modum victoria: cum divertendi ei (Abaëlardo) penitus suffugia clauderentur, ab isto, qui non ignorabat ejus astutias, tandem convictus est, asseruisse se, quod non esset consentaneum rationi… Itaque … cum ventum esset ad eos, qui in tabernaculis scholaribus fuerant remorati, in voces exultationis & lætitiæ proruperunt, eo quod humiliata esset turris superbiæ &c.

[9] [canonicatus.] Parta hac victoria, Duacum redit Goswinus, ibique alios docendi munus suscipit & ecclesiæ S. Amati Canonicis adscribitur, quo tempore ad sacrum presbyteratus ordinem necdum erat promotus, ut ex infra dicendis patescet. Lubet porro hic pauca ex Joanne Buzelino in sua Gallo-Flandria lib. 1 cap. 34 de antiqua ista S. Amati ecclesia adjicere: ita habet: Templorum (urbis Duacenæ, cujus eo loci amplam descriptionem exhibet) vetustissima & nobilissima, quæ D. Petri & Amati nomine consecrata. Inest utrique Canonicorum Collegium. Sed præcipua fundatoris nobilitate pollet, ac forsan etiam temporum antiquitate præstat illud, quod Amati nomen induit.

§ II. Monasterii Aquicinctini, de quo quædam præmittuntur, monachis B. Goswinus se jungit; varia lustrat monasteria; abbas eligitur.

[Aquicinctini cœnobii, de cujus situ,] Annus agebatur reparatæ Salutis quartus, aut quintus decimus supra millesimum centesimum, Goswini vigesimus septimus vel octavus, cum hic tanto rerum secularium tædio captus est, ut, consilio prius cum natu minore fratre inito, una cum eo clam reliquis consanguineis monasticam vitam in cœnobio Aquicinctino sit amplexus. Celeberrimum hoc Ordinis S. Benedicti monasterium, humani generis Servatori sacrum, anno Christi 1079 condi cœptum, duobus milliaribus Duaco distat. Nomen ei Aquicinctum seu Aquiscinctum inditum, quod locus, in quo exstructum est, omni fere ex parte Scarpæ fluvii aquis tum temporis esset cinctus. Hæc de monasterii hujus exstructionis epocha locique situ sufficiant. Quædam modo, ad ejusdem originem progressumque spectantia, in lectoris gratiam lubet subjicere. Inter exaratos manu libros habemus in bibliotheca nostra exemplar vetusti codicis, ab anonymo Aquicinctensi monacho seculo duodecimo ad finem vergente scripti, atque hunc in fronte titulum præferentis: Chronica abbatum monasterii Aquicinctini. Chronici hujus apographum præterito seculo e Rubeæ-Vallis canonicorum Regularium prope Bruxellas monasterio decessores nostri compararunt: in eo autem circa medium anonymus auctor hunc scribit in modum.

[11] [origine progressuque] Temporibus itaque Henrici imperatoris Cæsaris Augusti (hujus nominis IV) in honore Salvatoris mundi, qui ab æterno qualiter singula in tempore fiant, disposuit, hæc domus incepta est in insula Aquecinctensi, Philippo (I) rege monarchiam regni Francorum tenente, Roberto autem Balduini Insulani filio Flandriæ comitatum administrante, Balduino vero fratruele ejus, violentia patrui hæreditate paterna privato, Haynoensium principatum gerente, anno millesimo septuagesimo nono. De cujus constructione ea, quæ jam ab aliis dicta sunt, iterum minime narrare tentamus: sed, quæ ab illis omissa sunt, rerum gestarum seriem repetentes brevi elogio fide plena, sicut in Chronicis invenitur, scribere satagimus.

[12] Igitur inceptum est cœnobium sancti Salvatoris in Insula Aquæcincti a viris illustribus, [quædam] Sichero videlicet atque Waltero. Qui Sicherus habebat uxorem nomine Machtildem, nobilem quidem natalibus, sed moribus nobiliorem. Quæ conjugem suum crebrius monendo ad hoc opus aggrediendum incitavit, ideo maxime quod sanctum quemdam Gordanium inibi quondam eremiticam vitam duxisse ferebatur. Unde factum est, ut præfati viri hinc crebro colloquendo se mutuo hortarentur, & deliberantes Ancelmum quemdam de Ribodimonte nobilissimum virum adeunt, & ab eo insulam illam, quia sui juris erat, deposcunt. At Ancelmus, audita petitione eorum, gavisus est valde, & sine dilatione gratis, quod petebatur, concessit.

[13] Igitur ex condicto pariter properant & Gerardum Cameracæ urbis præsulem adeunt, [adferuntur,] ad cujus diœcesim tunc locus ille pertinebat: quid animo gerant, pandunt; & quia ejus parochiani erant, ut votis eorum assentiant *, exposcunt. Quibus auditis venerandus pontifex libentissime annuit. Receptoque fundo de manu Ancelmi, quod ab eo in beneficium tenebat, cum arundineto eis tradidit. Eo accepto, cœnobium illic construere cœpit *, & de suis allodiis competenter, ut poterant, ditaverunt. Aggregantur ibi Deo devoti viri cum facultatibus suis Christo se devoventes, ejus grex pusillus esse gestientes. Quorum curam memoratus præsul gerens duos ex monachis Hasnoniensis cœnobii honestæ vitæ ad instruendos misit, e quibus uni eorum Alardo nomine curam eorum commisit, abbatem ordinavit. Hactenus Ms. Aquicinctense Chronicon, plura adhuc, eodem pertinentia, subdens, quæ, ut ad Beatum nostrum revertar, prætermittenda censeo.

[14] Adscriptus itaque Aquicinctinis monachis Goswinus & jam presbyter ordinatus, [monachis adscriptus disciplinam monasticam] adeo statim in virtutum exercitatione profecit, ut ad varia inter suos obeunda munia a præsule Alviso fuerit destinatus. Eo præterea jam tum Benedictini Instituti servandi promovendique zelo flagrabat, ut exterorum etiam cœnobiorum monachis ad regularem disciplinam reducendis præficeretur. Erant ea tempestate, seculo nempe XII haud multum provecto, varia in Galliis cœnobitarum domicilia, quæ, ut pristino restituerentur vigori, industria prudentis medici manu plurimum indigebant. Audi prioris Vitæ scriptorem, monachum Benedictinum, hac de re lib. 1, cap. 16 loquentem: Laborabant eo tempore, seculo, ut mox dixi, XII, incommodo duplici monasteria Gallicana, rerum temporalium damnis & spiritualium detrimento. Vexabantur utrimque, utrobique defluebant, undique vacillabant, & tanto foris amplius, quanto magis intus dissidebant… Misit autem Dominus in cor Prælatorum Ordinem reformare perditum & informare custodiendum, exteriora quoque subdere parcitati, infrænare prodigalitatem, superflua resecare… Abbas proinde S. Crispini Suessionensis cum unus esset ex iis, qui nimis auxiliariis indigebant, accessit ad Alvisum patrem monasterii Aquicincti, &, ut in Dei messem de suis aliquem mitteret operari, petiit & impetravit. Æmulabatur enim ferventer decorem domus Dei, zelabat Domini sui sponsam, oderat Crucifixi patrimonii dispersores. Unde venerabilem Gosvinum ad opus tam sanctum destinavit.

[15] [Suessionensibus in SS. Crispini] Quam præclaram porro morum conversionem, quam perfectam monasticæ disciplinæ restaurationem B. Goswinus in laudatum S. Crispini cœnobium invexerit, citatus Vitæ auctor eodem cap. ita enarrare pergit: Agebat, ad quod venerat, nulli ibi morantium gravis, sed amabilis universis; & quia faciebat, quod dicebat, imitando illum, qui cœpit primum facere, post docere, significabat esse factibile, quod docebat; amabile, quod suadebat; imitabile, quod agebat. Reviruit in brevi facies illius ecclesiæ, refronduit religio desiccata, refloruit Ordo dissipatus, fructificavit plantatio Salvatoris, scissuræ vestium Sponsæ Domini sunt resarcitæ *, amictus candidatus; ipsa ornata puritate, præcincta castitate, coronata charitate restituta est a dexteris Dei in vestitu deaurato, unguentorum suorum odore respergens Galliam universam. Atque hæc quidem in prædicto monasterio urbis Suessionensis a B. Goswino perpetrata.

[16] [& Medardi] Erat & aliud prope eamdem civitatem celeberrimum Benedictini Ordinis monasterium, cui a S. Medardo nomen. Illud jam a medio circiter seculo VI, quo secundum Sammarthanos in Abbatiis Galliarum lit. M. quadringentos alebat monachos, morum floruerat honestate ac regularis observantia disciplinæ. Verum, ut fert stabilis numquam rerum humanarum conditio, tantum pristini splendoris seculo XII adolescente amiserat, ut Gaufridus, eo tempore cœnobii istius abbas, ad recuperandam priorum temporum celebritatem disciplinamque redintegrandam B. Goswini itidem opera utendum, omnino necessarium existimaret. Invitatus itaque a Gaufrido B. Goswinus, mox ad S. Medardi monasterium convolat, manum protinus operi tam salutari admovet, brevique temporis spatio eam inter cœnobitas istos morum mutationem invexit, quam boni omnes, ac imprimis Gaufridus votis omnibus expetierant. Rem ipsam prioris biographi verbis uberius descriptam accipe.

[17] [monasteriis,] Libro igitur 1, cap. 17 ita habet: Post hæc (a B. Goswino in abbatia S. Crispini Suessionensis facta) cum non multum temporis (scilicet circiter quadriennium) effluxisset, abbas S. Medardi Gaufridus, qui postea (anno 1131 precibus & consilio S. Bernardi, cui id muneris tunc fuerat oblatum) Catalaunensem ornavit cathedram, ad erectionem (rerum spiritualium innovationem) sui monasterii colligebat idoneos adjutores, pro eo quod ipsum quoque multæ confusionis horror invasisset, deperisset Ordo, subsidia defluxissent, & tanto plures opinio turpitudinis ejus offendebat, quanto major erat intuentium multitudo. Tum, paucis interjectis, ita in rem nostram prosequitur: Innotuerat aliquatenus illic habitantibus sanctitas & industria Gosvini, dum in vicino S. Crispini monasterio moraretur, & suaveolentia nominis ejus, quæ remotos quosque contigerat, amplius illos pro loci proximitate perfuderat: quæsitus est a Rectore loci illius & impetratus; quia nil erat abnuendum personæ, quæ non minus erat pro morum jucunditate diligenda, quam reverenda pro titulo sanctitatis.

[18] [itemque, postquam concilio] En modo ex ejusdem libri cap. 18, quos sedula Beati nostri cura inter Medardinos cœnobitas fructus produxit: Hæc & similia (ad virtutem incitamenta) Claustralibus utilia, Gosvinus Prior claustralis factus, plus exemplo, quam verbo proponebat; & quia mitissimus sciebatur in moribus, in verbis efficacissimus habebatur, & sapientiæ doctrinam vitæ meritum commendabat. Sicque Domino cooperante & sermonem confirmante, domus illius facies, quæ fuerat aliquatenus deturpata, decorem induit; & membra illius, quæ debilitaverat ignavia, fortitudinem resumpserunt; & hinc redintegratis vestimentorum ejus scissuris, hinc vero candidatis circumamicta est varietate virtutum; & coronata diademate charitatis, accepit in dextra Regis sessionem, & expanso sinu hospitalitatis, qui susciperet omnes, & neminem exturbaret, odore bono tam Deum, quam homines respergebat, & de erectione sua gaudio magno ecclesias Galliarum, sed majori civitatem Dei Jerusalem, quæ sursum est, ordines Angelorum.

[19] Eo quoque tempore, seu anno, ut probat Pagius in Criticis, [Suessionensi] 1121 Concilium Suessionense, præside Conone S. R. E. Cardinale Legato, episcopo Prænestino, celebratum est, in quo Petrus Abaëlardus condemnatus & in monasterium S. Medardi detrudi jussus est. Verum in hujusce rei narratione tum Pagius ad cit. annum num. XV, tum maxime ipse Beati nostri prior biographus lib. 1 cap. XVIII hallucinati sunt: iste, quod ea tempestate cœnobio S. Medardi Anselmum quemdam abbatem præfuisse asserat; hic, quod hanc Abaëlardi condemnationem temporibus Innocentii II Papæ innectat. Utriusque verba proferamus. Vocatus, inquit loco mox citato Pagius, ad Concilium Abaëlardus, nulla, si ei in propria causa adversus æmulos loquenti fides sit habenda, prævia interrogatione … jussus est manu propria librum, a se de Trinitate compositum, in ignem conjicere & symbolum Athanasii recitare; tum in custodiam Anselmo S. Medardi Suessionensis Abbati traditus est, ut ipsemet in Epistola laudata cap. 10 … narrat. Verum in ea Abaëlardi Epistola, in qua suas calamitates describit, & cujus pars magna apud Labbeum tomo X Conciliorum col. 885 & seqq. legi potest, nullam Anselmi Abbatis mentionem reperire est.

[20] Inde, Abaëlardi verba sunt, quasi reus & convictus Abbati S. Medardi, [interfuisset,] qui aderat, traditus, ad claustrum ejus tanquam ad carcerem trahor. Præerat autem jam ab anno proxime prægresso, seu 1120, Medardino monasterio Gaufridus abbas, eaque dignitate ad annum usque 1131, quo ad Catalaunensem Cathedram assumptus est, potiri perrexit, ut adeo eo in munere nullus isto tempore locus Anselmo relinquatur. Nunc citatum præc. num. biographum audiamus. Unde contigit, ut, quia hæc mutatio dexteræ Excelsi (adlaborante B. Goswino inter S. Medardi monachos recens facta) circumquaque vulgabatur, summum quoque Præsulem Innocentium non lateret, & magistrum Petrum … de doctrinæ convictum falsitate … illuc (ad S. Medardi cœnobium) transmitteret recludendum … susceptus est is in claustro a claustrali Priore Gosvino. Hic in Innocentio error manifestus cubat, cum constet, Callistum II eo tempore universalis Ecclesiæ clavum tenuisse, atque Innocentium, de quo hic, non ante annum Christi 1130 ad supremam Petri cathedram fuisse evectum. Qua de re ad annum mox dictum num. 1 Pagium consule.

[21] [Remis in S. Remigii restituit:] His ita in SS. Crispini & Medardi cœnobiis a B. Goswino peractis, propere ad Aquicinctinos, sibi soli vacaturus, redire statuerat, cum rursum ab alterius monasterii præsule expetitus, ut, quod in civitate Suessionensi tam egregie præstiterat, inter suos pariter exequi conaretur, eo se illico contulit. Erat cœnobium illud in urbe Remensi & a S. Remigio nuncupabatur. Huic tum temporis præerat Odo, vir pius & prudens, atque etiam, ut loquuntur Sammarthani in Abbatiis Galliarum, sanctitatis fama commendabilis. Nihilominus & hic regularis disciplinæ fervor tepuerat, & morum correctione indigebant cœnobitæ. Audiatur iterum prioris Vitæ auctor hac de re lib. 1 cap. 21 in hunc modum scribens: Informata tandem in loco illo (civitate Suessionensi) observantia regulari, alia quoque monasteria deformitates suas ad hujus similitudinem reformari cupiebant… Unde factum est, ut * Rhemis quoque apud S. Remigium mitteretur (Beatus noster) ubi Prioris claustralis officium non segnius, quam Suessionis exercebat; quia non minus ibi vacillaverat Ordo, nutaverat religio, imminutæ res fuerant adjacentes. Mansit ibi (B. Goswinus) cum gratia, rediit cum gloria Aquicinctum.

[22] [Abbas Aquicinctinus eligitur.] Rebus tam prospere ubique gestis, latere tandem ac soli Deo vivere, concessum sibi iri arbitrabatur, cum ob egregias, quæ in eo elucebant, animi dotes ad summum Prioratum, ut vocant, ac brevi post ad supremum Aquicinctensis monasterii regimen est evectus, Alviso, Aquicinctino abbate, ad infulas Atrebatenses promoto. Juverit id ex laudato jam sæpe biographo lib. 1 cap. 24 lectori exhibere, adjectis nonnullis, quæ rei hujusce epocham proxime determinent. Per id, inquit, temporis (anno Christi 1131) Attrebatensis Ecclesia Rectore suo (Roberto I. X Kal. Maii dicti statim anni mortuo) destituta, sollicite perquirebat, in quo sibi complaceret, quem sibi præficeret… Cum diu (certe non ultra annum 1131, quo jam tum in Chartulario Lehunensi Gosvinus abbas nuncupatur, ut habent scriptores Galliæ Christianæ novissimæ editionis tom. 3 col. 411) multumque deliberasset, omnium convenit unanimitas in Alvisum Patrem monasterii Aquicincti, pro eo quod … dignus esset Sponsæ Domini fieri paranymphus, & quadrigam diocæsis illius aurigare. Quo de magnis ad majora sublimato … nullam, pro sui solis elevatione, Aquicinctensis ecclesiæ luna Eclypsim est perpessa; sed in ordine suo stans … ad sui regimen Gosvinum rapuit potius, quam elegit. Annum tunc beatus neo-præsul agebat tertium aut quartum supra quadragesimum, ut colligi facile potest ex dictis sub initium hujus §, collatis cum iis, quæ posterior biographus lib. 3 num. 7 de Goswini in abbatem electione ita litteris commendavit; sic, inquit, vir beatus,… Domino Alviso in Episcopatu Atrebatensium assumpto, Gosvinus, … anno sexto decimo conversionis suæ, omnium fratrum unanimi consensu Abbas est effectus.

[Annotata]

* l. assentiat

* l. cœperunt

* l. resartæ

* l. Rhemos

§ III. Beati gesta regiminis tempore memoratu digniora, virtutes præcipuæ, miracula quædam, donum prophetiæ.

[Ferventibus precibus victoriam] Quibusdam de B. Abbatis virtutum excellentia præmissis, de quarum aliquot nobis erit infra dicendi locus, prioris Vitæ scriptor anonymus lib. 2 cap. 12 refert victoriam singularem, quam Aquicinctini monachi B. Goswini præsertim precibus ejusque in Deum fiducia de Canonicis Turonensibus reportarunt. Contendebant nempe hi Aquicinctinis eripere possessiones geminas, de Baralla & Buffy dictas (dudum frustra a me quæsitas) quas Aquicinctense cœnobium justo donationis titulo acquisierat. Res utrimque ad Samsonem, archiepiscopum Remensem, decidenda refertur. Interim, Turonensibus canonicis nihil diligentiæ, ut habent Annales Benedictini tom. VI pag. 207, ad causam instruendam & judices interpellandos prætermittentibus, B. Goswinus uni Deo, ad quem continuas fundebat preces, jus suum commendabat, nequicquam conquerentibus, quos secum ad promovendam litem Aquicincto adduxerat, monachis, negotium ab eo negligi. Et vero brevi post patuit, exoratum supremi Numinis favorem forensibus actibus humanique ingenii inventis longe præstare, re tota ab archiepiscopo Remensi Aquicinctinis adjudicata. Rem ipsam auctoris, § hujus initio citati, verbis accipe.

[24] Controversia quædam, inquit, dura satis emerserat inter Aquicinctenses monachos & canonicos Turonenses super possessionibus de Baralla & Buffy, [de canonicis Turonensibus] quas Aquicinctenses titulo donationis & possederant & possidebant … super quibus cum fuisset utrimque sæpius decertatum, tandem ad Rhemensem Audientiam res perlata … Venerabilis Gosvinus apud S. Remigium hospitatus, solitam explens Domini servitutem, & sic protelans orationem, ut immemor negotii videretur, arguebatur a fratribus instanter, urgentes causas post tergum projecisse … Quibus austeriorum sermonum flagellis Vir Domini percussus, non concussus, debiti sui penso Domino persoluto, ad curiam properavit, & omnibus increpantibus ejus pigredinem, … Samson archiepiscopus reverendus, Viri consuetudinem non ignorans, excusationis eum clypeo protegebat, agendi pro se tribuens ei facultatem; qui cum seriatim & luculenter processum sui negotii perorasset, exposuisset quæ decerent bonæ fidei possessorem, inter affirmationem ipsius & illorum negationem probatione media introducta sua, possessio adjudicata est Gosvino.

[25] Post hæc eisdem ferventis orationis armis alterius quoque generis hostem superavit. [ac de perduelli subdito] Erat is Chiretus quidam, homo vafer & contumax, qui pro quibusdam possessionibus, quæ ad Aquicinctinos spectabant, sese juramento fidelitatis (Hominium vocant juris periti) B. Goswino obstrinxerat, jamque illud palam infringere, monasterii res pessumdare, imo & beato Abbati mortem intentare, haud reformidabat. Monitus crebro, nec a perfidia resipiscens, tandemque in jus vocatus, cum & eo venire detrectasset, fuerat contumaciæ condemnatus, a fidelium communione sejunctus, & singulare certamen, pro temerario istorum temporum more, inire coactus. Utrimque concurritur; orat Goswinus; hostis pertinaciæ pœnas luit interemptus. Juverit id, omissis, quæ parum ad rem faciunt, prioris biographi verbis lib. 2 cap. 14 lectori exhibere.

[26] [refert:] Quod tunc, inquit, apparuit manifeste (quantum precibus apud Deum valeret B. Goswinus) cum quidam Chiretus nomine, qui ei hominium debebat, sed hominii jura violabat, in tantum facinoris surrexisset, ut injuriis violentis, & violentiis manifestis adderet & contemptum, ut nec astare curiæ, nec causam ingredi, nec subire judicium dignaretur … Mortem .. domino suo minabatur … servientes ejus perimebat … domibus succensis, animalia eviscerabat … vias ejus occupabat & omnino corrigi non valebat … Cum autem de * correptione ejus spes omnis abiisset in ventum, … (judices) eum pro suis criminibus ejectum de ecclesia, judicio, quod ecclesia (merito) non recipit, judicandum decreverunt, & monomachiæ legibus agendum cum eo statuerunt.. Igitur … Almannum quendam ab ecclesia suum tenentem Gazamentum (stipendium pugilibus, de quibus Cangius V. Campiones, olim dari solitum) adversus eum armaverunt, & in causa ordine judicario procedentes, locum certaminis adierunt. Interim venerabilis Abbas suum in Domino jactans cogitatum orabat, ut honor ecclesiæ Domini servaretur … Precibus patris filii suas adjungebant … Quorum voces ad aures Domini pervenisse, … victoriosus effectus indicavit: cum perseverantem in malitia adversarium, justo judicio suo magis, quam pugilis Aquicinctensis baculo fatigavit, fatigatum demembravit, demembratum superavit, superatum interemit. Quid vero de hujusmodi certaminibus, dudum merito abolitis, in quibus sæpe innocentes victi, nocentes vero victores esse videntur, ut loquitur Atto episcopus Vercellensis apud Dacherium tom. 8 Spicil. p. 51, sit statuendum, facile lector colliget ex iis, quæ tum citatus mox auctor, tum Mabillonius Act. SS. Bened. Sæc. VI P. 1 Præf. n. 43 & seq., aliique hac de re literis commendarunt.

[27] Neque supremo tantum Numini ob orationis studium aliasque virtutes, [summa, ob quam Eugenio III] plane singulares Beatus noster percarus extitit, sed & summis Christi in terris Vicariis aliisque viris, non sanctitate minus, quam doctrina illustribus, in amoribus fuit. Anno æræ Christianæ MCXLVIII sub Eugenio III PP. celebratum est Remis Concilium generale, in quo Eudo seu Eon, impius hæreticus, qui se ore blasphemo prædicabat esse Eum, qui venturus est judicare vivos & mortuos & sæculum per ignem, condemnatus, & novum Fidei Symbolum adversus Gilberti Porretani, Pictaviensis episcopi, errores conditum est. Inter Abbates, qui ad illud ex omnibus Galliarum partibus confluxerant, inprimis celebrandi veniunt S. Bernardus Claravallensis & B. Goswinus, quem Eugenius vixdum visum non singulari modo humanitate & benevolentia excepit, sed & ad intimam familiaritatem admisit, & gravissimis in rebus cum S. Bernardo in consilium adhibuit, solitus deinde eum antonomastice Abbatem suum appellare. Pauca adhuc, eo etiam spectantia, ex posterioris Vitæ scriptore lib. 3 num. 10 in medium proferamus Cum Dominus Papa Eugenius in urbe Rhemensi Concilium suum celebraret, inter tot tantasque personas, archipræsules, præsules, abbates, potentes, nobiles atque ignobiles, non erat dies, quin ipsi (B. Goswino) propter famam sanctitatis, in testimonium magnæ dilectionis, per proprium servientem ei * fercula sua dirigeret. Modo ad alias beati Abbatis virtutes progrediamur.

[28] Ab humilitate, seu insigni illius animi demissione exordium duco. [percarus, animi demissione,] Quam altas hæc virtus in B. Abbatis corde radices egerit, ex utroque ejus biographo juvat lectoris oculis exponere. A fratribus, inquit prior lib. 2 cap. 2, dux (Abbas) constitutus non extollebatur, sed erat in illis quasi unus ex illis, & una cum ipsis psallebat, edebat, pausabat. In humilitatis … tuto, ejusdem scriptoris verba sunt cap. seq., locaverat omnem suæ fabricam actionis … sic virtus hæc in mentis ejus vertice arcem sibi constituerat, … sic dominatum exercebat, ut omnes ejus affectiones, loquutiones, actiones sibi cogeret militare. Nil in ejus actibus apparebat, quod non humilitatem redoleret; non aliud verba, quam humilitatem resonabant … In hac tam specialiter eminebat, quasi sola haberi videretur, & in eo monarchiam obtinere. Hæc ille. Modo & alterum Vitæ auctorem consulamus. Is lib. 3 num. 3 de hac Beati nostri virtute hunc scribit in modum. Ubicumque erat … defixos oculos in terram habebat, & humilitatem sui cordis videntibus demonstrabat. Plus, inquit num. seq., optabat humilis dici in sapientia, quam sapiens haberi in superbia. Quantum vero humilitate profecerit, ex hoc apertissime declaratur, quod post ipsum usque ad præsens neminem viderimus, qui in tali ætate usum Aquicinctensis ecclesiæ mente tenus didicerit, ut etiam juvenibus … in hoc superior extiterit. Non erubuit, o Domine, vir maturæ ætatis, & inter sui temporis sapientes sapiens & magister nominatus, puer fieri pueri tui Domini Jesu. Sublimatus autem, scribit ib. num. 7, pastorali regimine, non est mutatus novo honore; sed unus idemque constantissime perseveravit, qui prius fuit. Non noverant hunc prospera erigere. Dein num. 14 hæc habet: Et ut paucis plurima constringam, quis umquam in omni vita ejus vel notam superbiæ vidit? Indicabat aspectus ejus, quam humilis esset interius. Postremo narrata hucusque insigni, quod ex eo summatim hic refero, modestiæ exemplo concludit numm. 25 & 26. B. Goswino Dominica quadam die ad aram faciente, plurimi, ut divinæ rei interessent, ad ædem sacram confluxerant, quos inter fuerat adductus homo oculorum usu privatus. Hic divina bonitate & B. Abbatis meritis plurimum confisus, Deum sacrificii tempore enixe precabatur, ut amissam videndi facultatem sibi restitueret. Peractis jam circiter tribus rei sacræ partibus, cum B. Sacerdos tertium esset Agnus Dei repetiturus, in hæc subito verba cæcus prorupit: Deus adjuva me, ecce lumen video. Qui aderant, & cæcum noverant, rem prius summopere mirari, tum benigni Numinis potentiam ac beati ejus famuli, cujus interventu id beneficii collatum exclamabant, merita maximis laudibus extollere; B. interim Goswino, qui sese palam peccatorem nominabat, Deum que per quoscumque voluerit, per muta etiam animalia operari miracula posse dicebat, adstanti multitudini, suisque præsertim monachis, illud ei maxime tribuentibus, severe interdicente, ne alteri, quam cœlesti Medico, stupendam hanc curationem adscriberent.

[29] [amore paupertatis,] Hinc porro nemini mirum debet videri, Virum Dei, tam humiliter de se sentientem, summo semper paupertatis amore ac singulari in proximum charitate, quæ & nonnumquam prodigio aliquo, ut videbimus, fuit comprobata, flagrasse. Ac de priore quidem virtute anonymus primæ Vitæ scriptor lib. 2 cap. 3 hæc memorat. Tanta fuit ei paupertas spiritus, ut nihil umquam proprium habere dignaretur, & sic usque ad senium per semitas paupertatis ambulavit, ut multoties omnibus astantibus sit testatus, nil, a quoquam postulatum, in usus proprios intorsisse. Hunc etiam religiosæ paupertatis amorem tum exemplo, tum imperio in suis accendere & nutrire semper studuit, severe prohibens, ne subditorum quisquam re aliqua, ad communem totius monasterii usum non spectante, umquam uteretur. Quod præceptum cum violassent aliqui ex Aquicinctinis monachis, qui arcas sibi, seras cæcasque laternas clam beato Abbate conficiendas curaverant, tanto, ubi id resciit, religionis ardore beatus Præsul exarsit, ut seras illico confringi & nocturnas laternas jusserit igne comburi. Audiatur anonymus secundæ Vitæ auctor lib. 3 num. 28 rem totam hoc pacto enarrans. Monachorum … nulli, inquit citatus scriptor, clavem vel arcam concedebat propter opus peculiare, exceptis excellentioribus decanis, ad reponendas res ecclesiæ. Sconsas (sunt eæ laternæ cæcæ seu nocturnæ, ut explicat Cangius in Glossario V. Absconsa) quarum numerus nunc est innumerabilis, nunquam Prior vel Abbas habuit, nisi illam, quæ omnium communis fuit. Quodam tempore, cum per curiositatem aliquorum plurimæ seræ & sconsæ factæ fuissent, (B. Goswinus) zelo inardescens religionis, seras omnes confringi fecit, exceptis armarii (Bibliothecæ custodem intellige, ut ex Cangio V. Armarius discere potes) & majoris custodis, seu templo præfecti, cujus erat res ad ecclesiam spectantes custodire; sconsas vero, præter unam (totius monasterii usui inservientem) omnes igne combussit. Leniter ferebant, qui Deum timebant, quod de talibus nihil habebant; cum ipse (B. Goswinus) qui summus omnium erat pater, in talibus omnium pauperior esset: gratissimum enim illi erat, nudum nudam Christi portare crucem. Atque hæc de studio paupertatis.

[30] [charitate in proximum] De illius modo in proximum charitate, nonnumquam, ut dixi, prodigio comprobata, sermonem instituamus. Subditos inprimis omnes tanto amore prosequebatur, ut nulli umquam verbo nutuve offendiculo aut tristitiæ, cunctis vero summo semper fuerit solatio atque præsidio. Neque parietes intra domesticos ejus se charitas continebat, sed & ad extraneos, pauperes præsertim, aut alia quacumque calamitate oppressos, quibus volupe ei erat quoquo poterat modo subvenire, extendebat. Hanc in rem citandi rursum sunt utriusque Vitæ scriptores. Prior lib. 2 cap. 7 hæc habet: Si vero voluerit quis habere non incognitum, qualiter erga pauperes misericordiæ visceribus affluebat, sciat, eum oculum fuisse cæco, pedem claudo, nudo vestimentum, esurientibus alimentum, patrem orphano, viduæ sponsum, consolationem tribulato, solutionem vinculato, infirmo provisorem, oppresso protectorem, hospitium viatori, marsupium debitori, &, ne longius evagemur, miseriarum omnium sitim miserationum suarum fluentis extinguebat. Posterioris num. 3 lib. 15 verba sunt: Esurientes reficiebat, algentes vestiebat, pupillis & viduis, ex bonis ecclesiæ suæ, in tribulatione subveniebat.

[31] En modo ex secundæ Vitæ auctore lib. 3 num. 27, [prodigiose probata,] cui & alter lib. 2 cap. 16 consonat, prodigium, quo supremus bonorum omnium largitor Deus famuli sui in pauperes largitatem visus est comprobare. Quodam … tempore auctoritate Rhemensis archiepiscopi ad eamdem urbem (Remensem scilicet) venerabilis Pater (ut litem, de qua num. 23 hujus Comment., coram laudato præsule decidendam curaret) coactus est proficisci… Igitur cum in villam, quæ Piscatoria Curtis (Pequencourt) dicitur, transiisset, & nemus Aquicinctense, quod ipsi villæ contiguum est, pœne exisset, fit ei obvius pauper, utque eleëmosynæ subsidium tribuatur, Christi pauperem deprecatur. Cui Vir Dei, frater, Deus scit, quod, ut æstimo, non habeo nummum, nec saltem solummodo unum. Manum tamen ad marsupiolum ponit, quod non ad aliud, nisi tantummodo propter pauperes, ferre secum voluit; nummum invenit, * abstractumque pauperi tribuit. Paululum Vir Dei processerat, rursus ei pauper alius obviat, eleëmosynam similiter postulat. Cui Pater amabilis responsum priori æquipollens reddidit. Attamen manum ad marsupium applicat, quod divina virtus nummo fæcundat, quem statim pauperi pauper egregius donat. Quid plura? Usque Rhemos civitatem semper nummus distribuitur, nec ullus pauper frustratus abire permittitur; & semper nummus in marsupio invenitur, nec tamen par pari adjunctus ullatenus reperitur. Hæc ab illis audivimus, qui hæc viderunt, vel ab ipso audierunt: namque B. Goswinus, ne tanta (verba sunt prioris Vitæ lib. 2 cap. 16) Domini bonitas semper incognita remaneret, quibusdam hoc judicavit intimandum, quos tanto dignos relatu judicavit, quos sciebat … nec eo superstite vulgaturos.

[32] Ob has aliasque virtutes variis præterea supernis donis, [vitæ austeritate, mirabili sanatione] stupenda scilicet per S. Gregorium a gravissimo morbo liberatione, spiritu prophetico & occultarum cognitione cogitationum B. Goswinum a Deo decoratum fuisse, uterque Vitæ ejus scriptor testatur. De his autem pauca dumtaxat proferemus in medium, quo celerius ad supremum illius morbum felicemque obitum pertingamus. Jam inde a tempore, quo Aquicinctinos inter monachos monachum induerat, tanto proprium corpus persecutus fuerat odio, ut ei non delectabilia modo, sed & sæpissime necessaria detrahere esset solitus: unde debilitato stomacho, continua ciborum omnium nausea laborare acutissimisque viscerum doloribus cruciari cœpit. Cum autem omnem medicorum operam respueret, nec remitteret quidquam de consuetis corporis afflictationibus, eo vis morbi invaluit, ut, dum in S. Medardi monasterio, qua de re num. 16 hujus comment. actum, morabatur, de illius vita omnes desperarent. Interim Beatus noster spem omnem secundum Deum in S. Gregorii M., cujus ibi servabantur reliquiæ, interventione collocans, sequenti nocte præfatum S. præsulem, vasculum quoddam sinistra, dextera vero manu exiguum cochleare tenentem, ad se accedentem videre, sibique, porrecto cochleari, ita loquentem audire visus est: bibe; nam tibi proderit. Noli timere; erit enim in ore tuo tamquam mel dulce, & venter tuus exinanietur, & curaberis. Bibit … & curatus est. Hæc secundæ Vitæ auctor lib. 3 num. 6 totidem verbis refert, subjiciens sequentia: Quam potionis dulcedinem omnibus postea vitæ suæ diebus (B. Goswinus) eructavit in sermone exhortationis. Porro hanc B. Gregorii apparitionem non inane ægri somnium fuisse, sed reipsa locum habuisse, prioris Vitæ scriptor acriter tuetur lib. 1 cap. 20, ubi & prolixam comparationem instituit hanc inter B. Goswini per S. Gregorium curationem & Apostolorum Principis e vinculis & carcere per angelum ereptionem. Consuli hic potest Operis nostri tomus 2 Martii pag. 752, ubi idem refertur prodigium.

[33] [ac dono prophetiæ celebris.] De spiritu prophetico, quo B. Goswinus a Deo fuerit decoratus, citatus posteriori loco Vitæ auctor hæc habet lib. 2 cap. 19. Tanta siquidem donorum divinorum redundabat ubertate, ut nec spiritus prophetalis ei visus sit defuisse. Tum, paucis interjectis, ita prosequitur: In verbis maxime, quibus agebat de futuro contingenti, ex sermonibus ejus in terram vix aliquid cecidit, vel abiit in ventum, sed eventus omnia sequebatur. Et ut unum exempli causa proferamus, Simonem de Oisiaco, Flandrensium comiti Philippo adhuc adolescenti, totis viribus repugnantem, subdi Domino suo suasit quidem, sed minime persuasit. Abutenti consilio salutari prædixit exheredationem sequuturam, quam testatur usque nunc amissio turris Inciensis. Unde postmodum prædicti Simonis collaterales, nequaquam Virum sanctum Prophetia caruisse, sera pœnitentia fatebantur. Vellem, ut hic scriptor aliud saltem exemplum, quo B. Goswinum prophetiæ spiritu donatum fuisse validius probaret, in medium protulisset. Enimvero quis sat recte aliquem, utcumque sanctitatis fama celebrem, prophetiæ dono decoratum existimet, quod is pervicaci subdito, perpetuas cum legitimo domino inimicitias gerenti, terras ejus invadenti, longeque inferioribus pollenti viribus, futurum denuntiet, ut, nisi se principi, injurias sibi illatas certo probe ulturo, submittat, tandem aliquando debitas rebellionis pœnas pro meritis luat? Nolim tamen, hinc inferas, prophetiæ donum a me B. Abbati denegari, cujus verba, quibus agebat de futuro contingenti, eventus omnia sequebatur. Animadversum id dumtaxat, ut, cujus istius ævi scriptores criseos fuerint, lectori innotescat. Alia præterea in hunc locum annotanda subjicio. Prædicere Simoni hæc B. Goswinus debuit ante VII Idus Octobris anni 1166, quo hic e vita migravit: Philippus autem Flandriæ Comitatum non ante Theodorici patris obitum, qui in Kal. Februarias anni 1169 incidit, est adeptus, ut adeo is tum Flandriæ Comes immerito appelletur: nisi velis, Flandrensium Comitis titulum Philippo a laudato scriptore attributum, quod pro patre, sacro tunc temporis bello in Palæstina immorante, Flandriam regeret, essetque filiorum Theodorici maximus natu, atque adeo hereditario jure ad Comitatum illum jam tum potiretur. Hæc aliaque de Simone isto Oisiaco amissoque Inciano castro apud Buzelinum Annal. Gallo-fland. lib. V & lib. VI initio prolixius diducta lector inveniet.

[Annotata]

* an correctione?

* abundat

* l. extractum

§ IV. Supremus Beati morbus, felix obitus, sepultura, memoria in Fastis sacris.

[Supremo] Iam vitam in continua virtutum omnium exercitatione ad annum ætatis circiter octogesimum beatus Abbas in terris protraxerat, cum cælo maturum medio fere Septembri anni 1166 supremus eum morbus Aquicincti invasit. Hac de re ita prior biographus lib. 2, cap. 24: Anno itaque Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo sexagesimo sexto, ex quo autem curam susceperat pastoralem, trigesimo, sexto Idus Septembris, quartana cœpit febre laborare; cujus tam vehemens prima fuit accessio, nec non debacchatio tam morosa, ut aliquem tam viribus pollentem, quam juventa, nedum hominem tam debilitate, quam senio marcescentem, suffocare posse videretur. Quem in locum seu amanuensium oscitantia, ut factum sæpius, seu typographi vitio haud dubie mendum irrepsit; legendum enim est: Anno …, ex quo … curam susceperat pastoralem, trigesimo sexto, Idus (Idibus) Septembris; ut adeo incisum citato mox loco post trigesimo perperam sit positum: quod vel ex eodem Vitæ auctore, caput 25 ejusdem libri sic exordiente, patescit: Ab IDIBUS ergo Septembris … quartana, SICUT PRÆSCRIPSIMUS, febre laboravit. Præterea ex Gallia Christ. noviss. edit. tom. 3, col. 411 manifestum est, (adi hujus Comment. num. 22) B. Goswinum Aquicinctino cœnobio ab anno 1131 abbatem præfuisse. A quo, si ad medium fere Septembrem anni 1166 ineatur computus, prodibunt anni quinque, aut etiam sex incompleti, supra triginta, quibus Beatus noster monasterium Aquicinctinum rexerit. Unde recte biographus alter lib. 3, num. 42 sic scribit: Anno igitur quinquagesimo secundo, ex quo sæculo renunciaverat, tricesimo vero quinto (alibi sexto legitur) ex quo in abbatem promotus fuerat, quartanæ febris incommodo cœpit laborare.

[35] In describendo porro supremum B. Goswini morbum, [morbo] virtutes ab eo tum temporis exercitas, felicemque ejus obitum, tam exactus est prioris Vitæ scriptor, ut præcipuum huc contulisse laborem studiumque videatur. Suffecerit igitur accuratam illius his de rebus narrationem ex lib. 2, cap. 25 & duobus sequentibus retulisse. Ab idibus ergo Septembris usque ad solemnitatem B. Matthæi quartana, sicut præscripsimus, febre laboravit: quo scilicet die novissime Filium Patri sacrificans, & quasi valefaciens sacris ministeriis, altari diutius solito visus est adhæsisse. Ex tunc sane Dilecto suo Dominus, post modicum super mensam suam in regno cælorum constituendo, quartanæ febris colaphum geminavit, ut instar auri, per fornacem transeuntis, ad purum defæcatus, illis, qui sine macula sunt, ante thronum Dei jungeretur. Veruntamen ab ecclesiæ frequentatione non eum prohibuit molestia duplicata, quin pede proprio, quamvis viribus alienis (filiorum nempe manibus sustentatus, ut habet secundæ Vitæ scriptor lib. 3, num. 42) ad audiendum Missarum solemnia properaret, ubi Eucharistia de manu sacerdotis Missas celebrantis accepta, filiorum manibus gressus illius regentibus, ad lectum post expletionem divinorum remeabat. Parantibus autem illis Patri decessuro quicquid appetibilius, & ad trajiciendum facilius officiosa charitas excogitare potuisset… In vanum, inquit, laboratis, occupamini frustra, aërem verberatis… Cumque dicerent circumstantes, nullum in eo vestigium mortis apparere, sineret magis aliquem medicinæ peritum convocari,… respondisse memoratur: Si Dominus salvare me decreverit, continuo liberabor; si vero jam venit tempus emigrandi, quid necesse putatis, me dare medicaminibus operam?

[36] [correptus] Invalescebat (interim) ægritudinis labor, requies propinquabat, tantamque virium patiebatur exinanitionem, ut jam vix verba formare sufficeret. Jussit itaque sibi deferri lota recens vestimenta, quæ fecerat in diem unctionis sacræ reservari; quibus indutus cum ad lavandos pedes suos se cuperet incurvare, viribus omnino deficientibus, vix duobus fratribus indulsit illud ministerii peragendum, dicens, quod monachalem quidem habitum gestasset annis amplius quinquaginta, (nempe 52) nullus autem præter ipsum pedes ejus ad lavandum tetigisset. Et (nota scriptoris ætatem) sicut vidimus & testificamur, quamvis per singula momenta ejus infirmitas acciperet incrementa, tanta cunctos complectebatur affectione, ut nulli supervenientium omitteret loqui, licet vix posset audiri. Tertio igitur Nonas Octobris, cum jam spes omnis de recuperatione sanitatis ejus defecisset, jamque cernerent imminere, quod audierant ipsum toties prædixisse, pergentem ad ecclesiam hinc inde supportaverunt, & dum vivificis muniretur Sacramentis, fratres secundum præceptum ipsius cilicium constraverunt in loco, fratribus obeuntibus assignato. Expletis interim divinis mysteriis, oratione peracta, lectum expetiit cilicinum, pede quidem gradiens, sed circumstantium manibus sustentatus… Illo demum cilicium adeunte, clamor & ululatus magnus ab universis emittitur; major, cum signo Crucis ab ipso muniretur; maximus cum in eo membra deponeret fatigata.

[37] [sacro oleo inungitur,] Venerabilis autem abbas (S. Amandi) Elnonensis Hugo (II) in eo ministerium sacræ exercuit unctionis, & affectum, quem viventi exhibuerat, in extremis posito non subtraxit. Ad consolandum quoque fratres… Hugo præfatus sermonem inchoavit de re, quæ præ manibus habebatur; Consolamini, consolamini, inquiens, populus meus; consolamini, si vixerit, quia Pater vobis charissimus conservatur: consolamini, si decesserit, quia Patronus vobis fortissimus præparatur. Deinde unctione peracta, sicut est Ordinis (consuetudo) Pater sanctus in osculo valefecit universis cum tantis omnium fletibus, ut nec ipse potuerit erumpentes lachrymas continere. Indicto autem cunctis silentio, ut erat in cilicio recubans, sermonem adorsus est facere; cui fratres eo desiderabilius intenderunt, quo non eum essent amplius audituri; & quoniam tanto percellebantur miraculo, quod is, qui paulo ante præ defectu vocis audiri non poterat, tanquam nil incommodi sentiens loqueretur. Qui sermo, sicut ultimus, sic etiam utilissimus fuit… Instituit itaque suos de electione secundum Ordinem facienda, præcipiens Junioribus, ut Seniorum consiliis adhærerent, caverent discordias, schismata devitarent; asserens, quod universis esset paucorum dissensio nocitura, quod experimento se testatus est didicisse. Similiter de hospitalitate sectanda, de castitate conservanda, de charitate in invicem, de misericordia in pauperes; denique de omnibus ad viros bonos pertinentibus, eos mox ab eis recessurus informavit. Elevata denique manu sermonem benedictione terminavit, & Sancto eos commendans Spiritui dedit licentiam recedendi, sciens, quia nondum venisset hora emigrandi… Nec, ut solet fieri, memoriæ vel intellectus quicquam amiserat, ut aliquid hæsitando dicere vel agere videretur; sed cunctis astantibus testabatur, nunquam sibi pleniorem memoriam affuisse, intelligentiam clariorem, sensum meliorem.

[38] Reductus itaque (id est, a cilicio sublatus) componitur in lectulo molliori, [sancte moritur] paulatimque deficiens, viribus dico, non memoria, Passionem Dominicam secundum quatuor Euangelistas sibi recitari faciebat; & auribus quidem attentis ad lectionem, oculis vero in signo passionis (Crucifixi Servatoris imagine) intentis, commori Domino videbatur. Ipsi se tota devotione committebat, de quo toties sermonem tam fideliter ad fratres habuerat, “Absit, inquiens, mihi gloriari, nisi in Cruce Domini nostri Jesu Christi”… Igitur pridie, quam moreretur, in lecto (rursum) componitur cilicino, ad audiendum & intelligendum valens, sed impotens ad loquendum. Ut enim ventum est ad locum Passionis, ubi dicitur: “Pater, si non potest hic calix transire, nisi bibam illum, fiat volunta tua.” (Matth. 26, ℣. 42) Mirabile dictu! manibus & oculis erectis in sublime, visus est id ipsum cum patiente Domino deprompsisse. Factus igitur in agonia diem illum (VIII Id. Octobris) moriendo transegit, tamen a * benedictione danda, quoties expetebatur, invictus permanendo. Vespere autem Sabbathi, quæ lucescebat in Dominicam, & erat septimo Idus Octobris, jam fratribus soporatis, clamor factus est transitum ejus significans, cunctisque ad commendationem spiritus ejus festinantibus, Elnonensis abbas transitum ipsum duplicata prævenit Litania; sicque coram positis fratribus & orantibus & irremediabiliter lachrimantibus Senex, & plenus dierum & virtutum, migravit ad Dominum… Erat autem annos habens circiter octoginta.

[39] Tum Beati sepulturam ita enarrare pergit: Lavatur itaque corpus exanime, [& honorifice sepelitur.] deinde vestitur cuculla monachali, ornamentis desuper sacerdotalibus operitur. Defertur in ecclesiam cum cantibus lachrymosis; in choro psallentium fratrum componitur, ut cunctis esset in promptu, unde visus omnium pasceretur. Jacebat autem quasi soporatus, nullum mortis habens vestigium, quin potius illo, qui jam spiritum ejus confovebat, corpusculo decorem solitum adaugente, dulcissimum erat illum revelata facie speculari. Cum enim candidissimis indutus esset vestimentis, non multo major albedo vestis, quam carnis ejus esse videbatur. Jam vero cum illuxisset Dominica, tantoque Viro congruæ celebrarentur exequiæ, quis dinumeret, quot sacris ejus manibus, quot pedibus reverendis, quot honorando capiti lugentes oscula fratres impresserunt? Nam oris osculum quidam divinus horror interdixerat, nec audebant tangere sanctam Patris faciem, quam tantum videbant decoris induisse. Omnibus igitur rite celebratis tam ab abbatibus, qui convenerant, quam a filiis, quos per Euangelium genuerat, nec non a viris nobilibus, quibus erat charissimus, ad locum defertur sepulturæ, & cum hymnis & fletibus & immensis ululatibus reconditus est in latere dextro Presbyterii Basilicæ Dei Genitricis Mariæ, quo scilicet loco flexis genibus orare consueverat. Noluerunt enim fratres, ut loco mortuus privaretur, quem vivens amplius amasse putabatur.

[40] [Antiquum epitaphium] Mox ab illius obitu Alexander, proximus Beati successor, sequens mausoleo ejus epitaphium inscribendum curavit.

Sublimem merito, diffusum nomine, longum
      Proposito, brevis hæc continet urna virum.
Hujus vera fides, spes firma, calens amor, hujus
      Mens humilis, prudens lingua, benigna manus.
Actu Martha fuit, Verboque vacando Maria,
      Ut pariendo Lia, sic speculando Rachel.
Discernendo Jacob, Moyses orando frequenter,
      Et Phinees, vitium confodiendo, fuit.
Octobris tibi nona dies extrema, supremis
      Addidit Ordinibus, te Gosuine, novem.
Inde tuos nobis cineres servantibus, ipse
      Patronum faciat, qui dedit esse patrem.

[41] [ejusque in Fastis sacris] Ex quo aliisque hactenus in medium prolatis facile lector colliget, quanta sanctitatis fama tum ante, tum statim post felicem obitum inter suos Aquicinctenses, aliosque ejusdem Instituti monachos, Beatus noster sit gavisus: imo hæc sanctitatis fama hodieque viget in locis Aquicinctino cœnobio adjacentibus, ut constat ex literis amplissimi D. de Bret, ejusdem cœnobii Prioris, datis Aquicincti 30 Aprilis an. 1780, & ad me deinde 5 Maii ejusdem anni per R. D. P. de Lossy presbyterum Duaco transmissis. Ex iisdem pariter literis percepi, B. Goswini memoriam in abbatiis Aquicinctina & Bertiniana ecclesiastico Officio celebratam fuisse. Præterea in eleganti Prosopopeia D. Gosvini ad suos Aquicinctenses, a quodam ejus cœnobii Religioso an. 1618 conscripta, ejusdemque Beati Vitæ præfixa, legitur beatus Abbas non in S. Bertini tantum, sed & in S. Amandi abbatia, atque etiam in diœcesi Mechliniensi cultum habuisse. En verba:

… me festivo celebrat domus extera cultu,
      Et facit in laudes annua sacra meas.
Neglectos vobis celebrant Mechliniæ honores,
      Nec dubitant Divis inseruisse suis.
Hinc mihi Bertini domus, illinc plaudit Amandi,
      Utraque me justo laudis honore colit.
Altera festa mihi sacro solemnia ritu
      Constituit…
Altera sacrificos tribuit mihi thuris odores.

Per Mechliniam, Beatum nostrum Sanctis suis inserentem, intellectum arbitror Joannem Molanum, ista in diœcesi scribentem, qui in Additionibus ad Usuardi Martyrologium, impressum Lovanii 1573, ad diem IX Octobris hæc habet; Aquicincti, obitus Gosvini, abbatis Beati.

[42] [memoria exhibetur.] Cum eodem pariter Beati titulo eum annuntiant Arnoldus Wion in Ligno Vitæ, Gabriel Bucelinus in Menol. Benedictino, Antonius Sanderus in Hagiologio Flandriæ, Menardus in Mrl. suo Bened., Castellanus in Mrl. Universali, aliique multi, qui etiam post editas probeque perspectas Urbani VIII de Sanctorum veneratione Bullas Goswinum titulo Beati decorarunt. Quid? quod etiam Sanctum eum vocant Sammarthani Galliæ Christ. tom. 3, pag. 73, Papebrochius tom. 2 Martii pag. 752, uti & auctores Annalium Benedict. Paris. 1739 tom. 6, pag. 748, qui sane ab hujusmodi titulo Goswino attribuendo abstinuissent, nisi ipsis de illius cultu, Urbani Bullis centum saltem annis antiquiore, persuasum fuisset. Tandem Commentarium hunc claudat insigne elogium, quo beatus noster Abbas celebratur in Historia Sanctorum Gallo-Flandriæ, quæ anno seculi proxime elapsi trigesimo octavo, auctore Martino l'Hermite presbytero, Duaci prodiit in lucem. Ita habet pag. 292: B. Gosvinus, juventutis patronus, scientia coronatus, omni virtutum genere decoratus; novus Samuel, angelus tabernaculi, arcæ cherubinus, Pharos & fax lucentis charitatis & doctrinæ ardentis, qui inter tenebricosarum passionum tumultus illustrat dulcem Religionis portum, quo appellit sapientia: verus heres gloriæ S. Amati, honor baculi pastoralis, seculi Thaumaturgus. Si quæ præterea ad stabiliendum magis B. Goswini cultum occurrerint, ea vel in Addendis ad hunc tomum aliove opportuno loco lectoris oculis exhibebimus, adhærentes interim in omnibus Protestationi, singulis Operis nostri tomis præfigi consuetæ.

[Annotatum]

* an in?

DE B. JOANNE LOBEDAVIO C. ORDINIS S. FRANCISCI CULMZÆ IN PRUSSIA.

ANO MCCLXIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Joannes Lobedavius conf. Ordinis S. Francisci Culmzæ in Prussia (B.)

AUCTORE I. H.

§ I. Beati patria, tempus emortuale, virtutes quædam.

Thorunium, aliis Torunia, indigenis Germanisque Thorn & Thourn, [Beati tempus natale est incertum;] nobile regiæ Prussiæ emporium, Vistulæ fluvio adjacens, mundo dedit Franciscani hoc Ordinis decus, Joannem Lobedavium, quem multi a loco natali Joannem de Thorunio & Prutenum, alii a patre Loberdancum, Lobedanum alii, plerique autem, quos hic sequimur, Lobedavium appellant; quo pariter insignitur nomine a Frederico Schembeco presbytero, qui anno elapsi seculi trigesimo octavo Vitam ejus ex antiquis de illo traditionibus, & inquisitionibus ab aliquot episcopis Culmensibus & Pomesaniæ expresse factis, collectam idiomate Polonico Thorunii edidit, in qua honestis dumtaxat parentibus ortum scribit, nihil de patris matrisve appellatione adjiciens. Sed neque certum aliquid de anno, quo in lucem fuerit editus, vel ex laudato Schembeco, vel ex Waddingo, aliisve Seraphicæ familiæ Scriptoribus, etiam in assignando felicis ejus obitus tempore, ut videbimus statim, inter sese dissentientibus, habemus: unum tamen illud ex assignato nativitatis loco statui tuto potest, natum non fuisse Joannem ante annum 1231, quo, teste Dlugosso lib. VI Hist. Polon., Ordinis Teutonici equites, jam quinquennio ante in Prussiam evocati, Thorunium condiderunt; nisi forte eodem loci villa pagusve ejusdem nominis extiterit, in quo ante annum 1231 sit natus.

[2] De anno Beati nostri emortuali inter Scriptores non convenire, [in emortuali non conveniunt scriptores,] jam innui: Arturus enim a Monasterio, quem in Menologio sequitur Hueberus, annunciat eum in Martyrologio suo Franciscano ad diem XXI Junii, tamquam ipsi emortualem, citantque ambo Waddingi Annales ad annum MCCLXXI. Verum volventi mihi ac revolventi assignatum Annalium Minorum editorem non modo nulla diei istius mentio, sed ne de anno quidem, quo Joannes obierit, determinatum quid occurit, cum ibidem in Additionibus num. XII, B. Joannem circa hunc annum (MCCLXXI) decessisse dumtaxat pronunciet. R. P. Antonius Melissanus de Macro in Supplemento, quod ad annum MCCLXIV Waddingi Annalibus subjicit, num. 2, citans Mart. Baron. in Catal. SS. Ord., remque accuratius tractans, hæc habet: Frater Petrus Basztin… Uratislaviæ hoc anno (MCCLXIV) in festo B. P. N. Francisci prima comitia provincialia tenuit: quando B. P. Joannes Lobedau, patria Thoruniensis, Culmæ paucis post diebus spiritum cœlo reddidit … Quamobrem errat Rodulphus (in Hist. Seraphica fol. 323 verso) qui ait, Joannem Lobedau obiisse anno MDXXVII die VII Februarii: nec temporis metam attingit Waddingus in suis Additionibus, superius citatis. Tum quibusdam, ad Beati Vitam, Miracula & Cultum spectantibus, interjectis, ita numerum 3 exorditur, prædicta confirmaturus: Eodem igitur anno, ut prædiximus, quo Petrus Basztin comitia provincialia Uratislaviæ in festo S. P. Francisci celebrabat, quinque post dies Joannes Lobedau, consummato præsentis vitæ cursu, ad bravium æternæ beatitatis in cœlo gloriose pervenit.

[3] [nec certo, quandonam] Scriptorem hunc præcesserat Schembecus citatus, qui in Vita Polonica, quam Latine versam huic Commentario subnectemus, felicem B. Joannis obitum nono pariter Octobris diei anni MCCLXIV adscribit. Atque horum quidem auctoritate adducti, Beatum hunc anno 1264 obiisse remur, eumque hodie referimus, quo etiam illum a Papebrochio tom. 7 Maii fol. 608 col. 2 his verbis remissum invenimus: Joannes Pruthenus in Martyrologio Franciscano relatus 21 Junii, in Vita ab hoc nostro autore edita dicitur obiisse anno MCCLXIV die 9 octobris, quando ipsam dabimus. Densioribus adhuc tenebris involutum est tempus, quo, remisso secularibus negotiis nuncio, ad Franciscanos se receperit B. Joannes, nemine auctorum, quos quidem videre licuit, quidquam certi de eo afferente. Ex eorum tamen scriptis manifeste colligitur, id ante annum MCCXXXIX contingere non potuisse: primum enim ex Schembeco liquet, post exstructa Patribus Franciscanis Thorunii & Culmzæ monasteria Beatum nostrum ad eos confugisse; deinde etiam ex aliis constat, Thorunium anno MCCXXXIX, postea & Culmzam laudatos Patres admisisse.

[4] Hac de re Waddingus in Annalibus ad annum supra citatum scribit: [se religioni dedit, definiri potest,] Toruniæ etiam in Prussia hoc anno concessa Minoribus a Pompone Magistrorum Cruciferorum area ad suum monasterium exædificandum. Melissanus vero hic in Suppl. num. 4 habet: Pomo de Hosterno, sextus Magister Cruciferorum, monasterium & ecclesiam sub titulo beatæ Mariæ Virginis Thorunii fundavit Fratribus Minoribus, & aream ad inhabitandum iisdem concessit. Rodulphus denique Tossinianensis lib. 2 Hist. Seraph. relig. fol. 291 hæc memorat: Custodia Prussiæ habet … locum de Culmen, locum Toruniæ, ubi est monasterium, quod exstruxit Pompo, Magister Cruciferorum, qui aream ad habitandum Fratribus primo concessit anno MCCXXXIX. Addi his possunt, quæ scribit Dlugossus in Historia Polonica lib. 6 in hunc modum: Sub eodem quoque tempore (anno MCCXXXIX) idem Pompinus, alias Pompo, Prussiæ Magister, conventum & monasterium Fratrum Minorum in Thorun, sub titulo S. Mariæ Virginis erigit, & Fratribus Minoribus aream ad habitandum assignavit. Jam vero, teste Schembeco, B. Joannes Ordinem S. Francisci, qui Thorunium prius anno MCCXXXIX, postea & Culmzam venerat, ingressus est. Unde licet definiri tempus, quo religioni se Beatus noster dederit, omnino non possit, constat tamen, quod supra asserui, illud non ante annum MCCXXXIX fieri potuisse. Porro hic obiter Lectorem moneam oportet, errare Auctores præfatos, si ea tempestate Pomponem de Hosterno (alii aliter eum nominant) Generalem Ordinis Teutonici Magistrum fuisse velint, cum is anno dumtaxat MCCLIII supremo istius Ordinis Magisterio fuerit admotus, ut habet Sommersbergius in Scriptoribus de rebus Silesiacis tom. 2, fol. 172. Modo ad Beatum revertamur.

[5] In colligendis & ad posteros transmittendis gestis illius & ab eo tam ante, [jejunaque tantum habetur virtutum notitia.] quam post obitum patratis miraculis, mirum, quam jejuni sint Minorum Annalistæ, qui omnes fere, invicem describentes, generalem tantummodo de virtutibus ejus, & obtentis illius interventu a propitio Numine beneficiis notitiam subministrant, unam si excipias, eamque prorsus admirabilem cum Servatore nostro ejusque Matre sanctissima, crebro illi sub pueri matronæque forma apparentibus, familiaritatem, quam infra in illius Vita amplius relatam invenies. Ad eximium in S. Theologia Doctoratus gradum Joannem fuisse evectum, unus, quod sciam, memorat Antonius Melissanus loco jam sæpius citato: quod ei decus non a moderatoribus palæstræ publicæ, quam tum temporis in Prussia (vide Baudrandum tom. 2 Geographiæ, fol. 431, ubi totius orbis Academias exhibet) floruisse, non arbitror, sed ab Ordinis sui Patribus fuerit collatum; si tamen in viro, humillima quæque sectanti, locum revera habuerit. In eo autem omnes præter Tossinianensem, quem in Hist. Seraph. Beati obitum anno MDXXVII perperam affixisse, jam monui, conveniunt, B. Joannem sanctæ Juttæ (medio illa a Culmzensi civitate milliari sylvas incolebat, unde frequenter Sacramentorum suscipiendorum causa se Culmzam conferebat; ut habet ejus Vita tom. 7 Maii fol. 606) confessarium & in spiritualibus directorem aliquando fuisse, atque in divini verbi prædicatione indefesso usque zelo, & orationis contemplationisque studio arsisse singulari.

§ II. Antiquus Beati cultus, hujus innovatio, Vita edenda.

[Antiqui] Enarratæ jam statim virtutes, variaque ad ejus tumulum patrata prodigia tantam Beato nostro cum apud suos, tum apud externos sanctimoniæ famam conciliarunt, ut tempestive, inquit Vitæ auctor, ossa ejus sancta e primo, in quo honorifice condita fuerant, sepulcro extracta, & in tumbulam, aureis ornatam stellulis, translata & deposita fuerint, exstructo ei præterea infra ædem Eucharistiæ juxta altare princeps monumento novo, ferreis cancellis tegumenti loco occluso, illiusque effigie omnium venerationi publice in templo exposita. Quo cum undique afflictorum hominum multitudo frequenter conflueret, ac promptam sæpius in necessitatibus Beati opem experiretur, ab episcopo totoque civitatis clero inter præcipuos Prussiæ patronos relatus, ejusque imagini Culmzæ in Cathedrali etiam ecclesia locus honorificus cum insigni inscriptione assignatus est. Alia ab hac & antiqua B. Joannis effigies in sacello, ubi S. Jutta creditur sepulta, meridiem versus anno superioris seculi vigesimo septimo parieti appensa conspiciebatur. Tabula erat 12 palmos alta, cujus locum medium S. Jutta, latus vero dexterum B. Dorothea vidua Pruthena, sinistrum denique occupabat B. Joannes, una librum, altera manu ardentem facem protendens, cum ejusmodi epigraphe, ab antiquis Culmensis ecclesiæ episcopis, inquit Schembecus in Vita S. Juttæ, apposita ecclesiis particularibus ad exemplum:

Prussia tam divos gaude observare Patronos,
      Et sacra purpureis ossa reconde locis:
Ne pestem, ferrumque, famem patiaris & ignem;
      Horum subsidio tuta sed esse queas.

[7] [Beati cultus] Hos versus, ligneæ tabellæ inscriptos, quod non multum admodum vetustatis præ se ferre quibusdam forte videbantur, Sigismundus III, Poloniæ rex, in castris sub Thesinia commorans, ad se deferri, examinarique jussit. Quod dum hujusmodi rerum periti summa cura exequuntur, deprehensi sunt tertium fuisse innovati. Qua re, tamquam evidenti antiqui erga prælaudatos Sanctos cultus demonstratione, rex pius vehementer gavisus est, teste Schembeco, qui præsens tunc aderat. Habuit igitur Beatus noster aliquot seculis (ut legitur in Vita) annis, putem, circiter trecentis, insignem cum aliis Prussiæ Patronis in Culmzensi ecclesia cultum, in quem præcipue hic fuit inquirendum; habuit geminis in templis expositas hominum venerationi imagines suas, quarum etiam quædam antiquissimæ, hæreticorum furori, de quo postea, subtractæ, in eadem ecclesia cathedrali elapso seculo senescente parietibus affixæ videbantur, prout colligere est ex adjectis Vitæ: Polonicæ literis, quas sub legitima attestatione atque sigillo reverendissimi Thomæ Szule, præpositi cathedralis, & Lubaviensis vicarii in spiritualibus, atque officialis Culmensis generalis ad Daniëlem Papebrochium olim una cum Vita Thorunio transmisit Joannes Hansler sacerdos, Thorunii ea tempestate concionator Germanicus, quasque hic integras subjicere, operæ pretium duco. Ita habent: Thomas Szule &c. Universis & singulis, quorum interest, notum facimus, præsentatam nobis fuisse ab adm. R. P. Joanne Hansler, Societatis Jesu collegii Thorunensis Germanico concionatore, Vitam beati Lobedau, Ordinis S. Francisci, Patroni Prussiæ, typo expressam, supplicatumque nobis esse, ut ad meliorem fidem eorum, quæ hic exprimuntur, approbationem Officii addere non gravaremur. Nos igitur optimam habentes scientiam de omnibus his, quæ de Beato prædicto scribuntur, sic vel ipsis tabulis ANTIQUISSIMIS & imaginibus in ecclesia cathedrali Culmensi ad parietes affixis testantibus, intro contenta omnia, tanquam vera approbanda & ratificanda censuimus, prout approbamus & ratificamus præsentibus. Quas ad majus robur manu propria subscriptas sigillo Officii communiri censuimus. Datum Culmzæ die decima Februarii anno Dni MDCLXXX. Thomas Szule &c.

[8] Neque his solum antiquus Beati cultus stabilitur, sed etiam non mediocriter confirmatur iis, [publica devotione,] quæ Schembecus idiomate Polonico ejus Vitæ subnexuit. Horum aliud, Devotio ad istum Sanctum dicitur, aliud Hymnus est in ejusdem honorem concinnatus cum gemina Oratione. Utraque a nobili Polono, Vitæ interprete, de quo sub finem Commentarii, in Latinum versa sic sonant:

Devotio ad istum Sanctum.

I. Cum Dominus contumeliam in te immiserit, illam patienter suscipe pro aliis peccatis tuis, & hujus Sancti intercessionem implora, ut ab illa libereris.

II. Cum te aquæ commiseris, invoca illum, rogando a Domino prosperitatem.

III. Velificando cantilenam de illo mane & post meridiem cantes, vel dic aliquoties Ave Maria.

IV. Dum tempestas increbrescit, ipsius pete auxilium cum magna fiducia.

V. Navigans visites eum Culmæ, vel transiens ter Pater & Ave cum eleëmosyna, in honorem Dei, offeres: vel jejunabis die illo, vel quocumque alio semel in hebdomada, quamdiu super aquas fueris.

VI. Tempore Veris & autumni ora pro navigantibus, & in die memoriæ hujus Sancti fac opus aliquod bonum pro errantibus in fide.

[9] Hymnus porro metro Sapphico, non omnino ineleganti, [Hymno,] ex Polonico redditus, & subdita huic Oratio duplex his verbis concipiuntur:

Hymnus.

O Decus Culmæ, pretiosa salve
Gemma Thoruni superans pyropos;
Sis memor nostri, sociate Divis
      Dive Joannes.
Gestit ardenter geminans honores
Urbs, tuo quando celebratur ortu;
Nec potest vitæ meritas silere
      Patria laudes.
Fortiter, quidquid tibi sors spopondit
Blanda, sprevisti; remeare mundum
Imparem tantæ generositati
      Calce facessis.
Pauperem pauper Dominum secutus,
Bella quo sæclo melior parares,
Quo Deus suasit sequeris, paterna
      Limina linquens.
Ille Francisci voluit cohortis
Miles ut esses, ubi verecundi
Cordis exemplo pia dux sub illo
      Bella gerebas.
Labarum numquam tibi fraudulentus
Hostis extorsit, sed ad usque mortem
Victor augusto nitidum sepulchro
      Inseruisti.
Ad quod accurrens populus precando
Gratiam semper facilem reportat,
Et satis numquam repetenda verbis
      Gaudia sentit.
Navitas noctu pelagus secantes
Ducis ad portum cynosura lucens,
Atque inoffenso tribuis procellas
      Scindere cursu.

[10]

Thetidos qui nunc gremium pererrant. [Orationibus]
Et Dei nomen celebrant coluntque,
Duc, & ad lares facias secunda.
      Puppe reverti.
Alleves cimbam scelerum gravatam
Mole, nec ventis rapienda mitte
Vela, sed cunctis scopulis benignus
      Deme vagantem.
Nostra spes in te, veniæque nobis
Sit tuæ clavus, peregrina quando
Cymba se sistet, facito securum *
      Scandere portum.

Oratio.

Deus, qui servum tuum Joannem de Thorunio a calumniis mirabiliter liberatum, auxilio hominum super aquas degentium singulariter celebratum voluisti, concede quæsumus, ut omnes calumnia pressi, & navigantes illius intercessione ab omni malo in anima & corpore liberemur. Per Dominum nostrum &c.

Alia.

Deus, cujus obedientiæ aquæ & venti semper subjacent, tribue per intercessionem servi tui Joannis Thoruniensis omnibus navigantibus prospere eo, quo tendunt, pervenire, & ad domos suas cum gaudio reverti. Per Dominum nostrum &c. Amen.

[11] [celebrati] An autem memoratæ Devotionis & Hymni cum Orationibus jam ante tempora, quibus Heterodoxi in Prussia Sanctorum cultum, eorumque imagines abolitum venerint, usus & recitatio inter Fideles invaluerint, quis certo edicat? Puto equidem, Devotionem illam antiquitus apud Culmzenses præsertim locum habuisse, licet forte non ante seculum XVII jam adolescens in ordinem digesta, & Polonicis typis cum subjuncto Hymno edita fuerit. Ut ut est, certe ex his & vetustis B. Joannis imaginibus constare, quivis colliget, diem aliquem, forte hodiernum, celebrandæ illius memoriæ assignatum, eique peculiarem a navigantibus & periclitantibus in mari, ubi sæpius illius adjutorium non sine prodigiis fuerant experti, venerationem delatam fuisse. Quod postremum maxime confirmat præfixus Vitæ illustris hujusmodi titulus.

Lumen

In tenebris errorum atque ærumnarum
Exemplo vitæ, doctrina antiqua, & orationis
Auxilio, egentibus lucens in Prussia

BEATUS
JOANNES LOBEDAW
THORUNENSIS

Religiosus sancti Francisci Sacerdos,
Unus ex vetustis SS. Patronorum Prussiæ,
S. Juttæ de Sangerhausen olim confessarius,

NAUTARUM

Aliorumque navigantium singularis Patronus,
Culmæ in civitate episcopali Prussiæ
Apud Fratres Religionis suæ requiescens
      Miraculis clarus,
Nunc post recentem antiquæ erga illum Devotionis renovationem
      Fusius secundo descriptus.

[12] Viguerat porro vetustissima Culmzensium, aliorumque erga Beatum veneratio, [solemnis] donec seculo XVI furibunda Lutheranorum hæresis in sacra quævis sacrilegas manus injicere, & ædem D. Jacobo sacram, in qua B. Joannis ossa servabantur, in stabulum convertere non reformidarit, Patresque Franciscanos post ludibria varia monasterium suum deserere atque alio commigrare coëgerit. Quibus quidem impiis hæreticorum machinationibus primævus ille B. Lobedavii cultus adeo fere ex hominum memoria fuit deletus, ut prædicti Patres auctoritate illustrissimi Petri Kostka (Paulum eum vocat Christophorus Hartknoch in Selectis Dissert. de rebus Prussicis, Dissert. 14, dicitque, illum anno MDLXXIV ab Henrico rege istius Cathedræ præsulem fuisse designatum) ex Polonia Culmzam accersiti, & antiquo Ordinis sui monasterio restituti, non prius in Beati notitiam devenerint, quam cusa impie ab hæreticis fabula de Joanne quodam mercatore, in templo cathedrali olim sepulto, ansam iis præbuerit tam solerter ex senioribus Culmzæ incolis de B. Joanne, ejusque sepulchrali loco inquirendi, ut tandem sub pavimento novi templi fragmenta quædam ornatæ stellulis tumbulæ, & confufa sub eis ossa repererint, variasque exinde pro innovanda Beati veneratione informationes (ut vocant) confecerint obtulerintque. Quod cum sæpius, sed irrito semper labore, Patres illi fuerant aggressi, demum, exardescente quorumdam Canonicorum & aliarum illustrium personarum pietate, Decretum pro Beati veneratione renovanda juxta Bullas Pontificis Urbani VIII ab illustr. Joanne Lipski, a Culmensi & Pomesaniæ cathedra ad archiepiscopatum Gnesnensem tunc temporis designato, latum est trigesima Octobris die anni 1638, statimque die sequenti, qui Dominicus erat, in templo PP. Franciscanorum celebrato prius Sacro, & audita de processu hujus negotii concione, præfatus Præsul decretum illud executioni mandari, ac Beati effigiem populi venerationi rursum exponi jussit.

[13] Mox, ut ad restauratum tam solenniter B. Joannis cultum Culmzensium aliorumque animi ferventius incenderentur, [restauratio.] laudatus sæpius Fredericus Schembecus, jam ante, quas de Joannis sanctitate aliquot Culmenses & Pomesaniæ Antistites instituerant, inquisitiones operose scrutatus, ex iis & antiquis de Beato in Prussia traditionibus brevem illius Vitam sermone Polonico conscripsit, ediditque Thorunii eodem anno 1638. Hanc deinde ad majores nostros a Joanne Hansler presbytero transmissam latinitate donandam curarunt anno 1682, quo tempore Lovanii degebant prænobiles domini Andreas Vincentius Ustrzycki e præclara Poloniæ familia oriundus, & Jacobus Sznetla natione Pruthenus. Horum prior Polonicam Vitam in sermonem Latinum transtulit, nihil addens aut immutans, prout manu propria & oblato juramento testatur: posterior vero Latinum, diligenter relectum & cum Polonico accurate collatum, ab authentico suo in re nulla differre, asserit, idque jure pariter jurando, si opus sit, corroboraturum se, scribit Lovanio XIV Julii anni 1682. Porro monendus est Lector, Culmam fere ab interprete pro Culmza seu Culmenzea perperam poni: hic enim, quo jam a seculo XIII Henricus II Culmensium antistes episcopalem Cathedram, dimissa Culma seu Culmia, transtulerat, in monasterio Franciscanorum B. Joannes terræ mandatus est. Plura huc spectantia exhibet Papebrochius in principio Commentarii ad Vitam S. Juttæ tom. VII Maii fol. 602.

[Annotatum]

* beatum

VITA
Ex Polonico P. Freder. Schembek Interprete prænob. D. Andrea Ustrzycki Polono.

Joannes Lobedavius conf. Ordinis S. Francisci Culmzæ in Prussia (B.)

CAPUT I.
B. Joannis patria, vita religiosa, obitus, initium cultus.

[Natus Thorunii] Thorunium civitas regia in districtu & episcopatu Culmensi a, in Prussia celeberrima, etsi multum claret propter complura sua decora, quæ habet tam ex rebus temporalibus, quam ex thesauro spirituali Reliquiarum SS. Jerosolyma illuc a Cruciferis b advectarum, & ex devotione erga illas populi Catholici inter Acatholicos; singulariter tamen gloriatur B. Joannis Minoritæ presbyteri nativitate. Hic ex parentibus honestis ibidem ortus, & in timore Dei ab illis educatus, ubi adolevit sublimi & insigni ingenio, ex portu hujus terrestris civitatis, ad portum æternæ illius & cœlestis cor & mentem suam sæpe elevavit, & a Spiritu sancto illuminatus cognovit, omne temporale bonum simile esse aquis transeuntibus, ad quas c morabatur. Ab altera vero parte habebat præ oculis promissum Domini d in hoc & in altero mundo Matt. 19, 29, cuivis patrem & matrem, domesticos, & quidquid possedit, derelinquenti: & quod status religiosus cum votis suis sit, & fuerit inventum Spiritus sancti, & non commentum humanum, ideo parentes, domum, & id, quod super terram habere potuit, Dei causa libenter dereliquit, & Ordinem S. Francisci, qui Thorunium e prius anno MCCXXXIX, postea & Culmam ex Saxonia venerat, ingressus est, ibi f secundum regulam illam vivens Fratribus suæ religionis magnarum virtutum præluxit exemplis, & procurandæ secularium hominum saluti insignis doctrina variis modis mirifice studuit.

[2] [variis virtutibus ac mira] Jutta etiam sancta de Sangherhausen, Germana natione, vidua miraculis clara, sub illud tempus in sylvis Culmensibus degens, & Culmæ g post obitum requiescens, illo Confessario utebatur. Aliorum tamen saluti serviens, solicite quoque propriæ animæ bonum curabat, multum ad amorem Domini, & humilitatis ejus imitationem seipsum excitans præcipua contemplatione, quod ille humanæ salutis causa parvulus nasci dignatus sit, & maternis uberibus, veluti alii infantes, qui sibi consulere nesciunt, nutriri voluerit Dominus, qui omnem creaturam viventem pascit. Matris etiam ejus ineffabilem ex ejusmodi maternitate considerans dignitatem, & eamdem illi gratulans, ut sibi ambas illas a Filio impetraret virtutes h, humillime rogavit. Grata erat & accepta Domino ea devotio Joannis, cupiensque hoc illi declarare, aliquoties illi apparuit in eadem infantili specie in ulnis sanctissimæ Matris suæ: sub cujus visionis tempus audiverunt alii religiosi Fratres præ foribus cellæ Joannis discursus cum illo beatissimæ Virginis; & cum vocem muliebrem cognoscerent, mirabantur, quid illud esset i.

[3] Illius tamen spectata vitæ sanctimonia omnem illis cogitationem * exemit; [in Virginem Matrem pietate] nec persuadere sibi poterant, feminam illic esse posse. At Dominus, qui maxime sibi dilectos eodem, quo ipse super terram erat, habitu induit (id est, calumnias & detractiones ab aliis injuriosas super suos immittit, patientiam illorum probans, & cordis in afflictione constantiam, amoremque erga detractores & sugillatores, in majorem sui similitudinem) idem cum hoc servo suo fecit. Cum enim tempore quodam non vocem tantum muliebrem, sed vagitum etiam infantilem palam in cubiculo illius occluso audiissent iidem religiosi, sinistre jam de illo suspicantes, fores illius vi pulsabant: ubi vero aperire noluisset, vi illas moliri cœperunt. Sed post irruptionem factam & introitum, cum ingenti stupore nihil præter unum magnum crucifixi Salvatoris simulacrum, cujus caro tam mollis erat, veluti veri hominis, repererunt.

[4] Ibi compellatus a Superiore Joannes, ut sincere totum hoc, [clarus feliciter obit,] quidquid esset, virtute obedientiæ fateretur, qui, sibi Dominum infantili specie (prout olim Magdalenæ in specie hortulani, & aliis in alia) a matre sua gestatum apparuisse, fassus est; cumque ubertim fleret, a matre causam fletus interrogatum respondisse, fidem & devotionem Catholicam, tam clare in Prussia florentem, ab inimicis ecclesiæ suæ pessumdatum iri cum magno animarum detrimento, quarum interitum fleret. Tanta Joannis innocentia Superior, & alii juxta cum illo confusi rogabant per Deum, ut sibi admissam dimitteret suspicionem: at ille de toto corde ignoscens, nec inde superbiens, in assiduo virtutum profectu, & laboribus erga proximorum salutem ætatem suam consumebat. Tandem plenus meritis feliciter in Domino obdormivit anno MCCLXIV k, die IX Octobris, in eadem Crucigerorum civitate Culmæ, ex altera parte Thorunii leucis 5, & ibidem. in ecclesia sancti Jacobi Apostoli in Conventu Fratrum suorum, ubi vixerat, honorifice sepultus, variis miraculis post mortem a Deo decoratus.

[5] Propter quæ tempestive ossa ejus sancta ex primo sepulcro in tumbulam, [& miraculis splendet.] aureis stellis distinctam, translata & deposita fuerunt, sepulcrum illis inusitatum, sed apertum, tegumenti loco ferreos habens cancellos, infra ædem Eucharistiæ juxta altare magnum (quod hucusque durat incorruptum) ædificatum, & pia hominum devotione, in necessitatibus suis invocatione facta, intercessionis illius auxilium referentium celebre, ipse vero super ædem Eucharistiæ depictus l cernitur. Quod noscentes & videntes antiqui episcopi Culmenses cum Clero suo, illum etiam singulariter in Patronum & intercessorem apud Dominum sibi terrisque Prussiæ elegerunt (illis enim temporibus id ecclesia Dei episcopis permittebat) & inter alias imagines SS. Patronorum regionum illarum illius etiam effigiem in cathedrali sua ecclesia poni voluerunt cum tali subscriptione m.

Religiosus Frater Joannes Lobedaw de Thorun: Ordinis Minorum, Vita, Miraculis et Doctrina refulsit.

Eamdem effigiem, quoties id longa antiquitas exigebat, hucusque renovari curarunt. Quoniam vero singulariter claruit nautarum, aliorumque navigantium in mari auxilio, dum in periculis propter obscuras noctes opem & intercessionem apud Dominum rogaretur, illis cum lumine apparebat, & ad portum ac litus feliciter periclitantes deducebat, qua de causa effigies illius cum face in manu n ardenti abinde pingitur.

ANNOTATA.

a Primum hic circa annum 1222 episcopum accepit Christianum, Ordinis Cisterciensis, &, ut volunt aliqui, cœnobii Olivensis monachum, cum tribus aliis episcopis in Prussiam missum, quem deinde Innocentii Papæ IV Legatus sub annum 1243 confirmavit. Huic successit Henricus, Ordinis Prædicatorum, sub quo sedes episcopalis Culmzam seu Culmenzeam translata est, ubi & ecclesiam cathedralem instituit, quæ a priori Culmæ institutione Culmensis dici perrexit.

b Hic designantur Ordinis Teutonici equites, qui anno 1226 a Conrado Masoviæ duce e Terra Sancta, ubi anno 1190 Ordinis sui fundamenta jecerant, in Prussiam evocati, plurimas res sacras eo secum deferre potuerint, quas hodieque Thorunienses venerentur.

c Aquas intelligit præterfluentis Vistulæ, in cujus ripa Thoruniensem civitatem circa annum 1231 Cruciferi condiderunt.

d Verba Servatoris sunt: Omnis, qui reliquerit domum, vel fratres, aut sorores, aut patrem, aut matrem, aut uxorem, aut filios, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet, & vitam æternam possidebit.

e De tempore, quo Thorunii, ac deinde Culmzæ domicilium fixerint PP. Franciscani, videsis dicta in Comment. præv. numm. 3 & 4.

f Particulam hanc ad Culmzensem, non Thoruniensem civitatem refer, cum deinde Culmzæ, ubi vixerat, dicatur sepultus, sanctaque Jutta ex proximis isti civitati, quas incolebat, sylvis suscipiendorum Sacramentorum causa eo recurrere sæpius, & Beati nostri opera in confessionibus, aliisque rebus, spiritum spectantibus, uti soleret, prout ex hujus sanctæ viduæ Vita, quam jam dedimus in Appendice ad diem V Maii, tom. VII ejusdem mensis a fol. 602, manifeste liquet.

g Imo Culmzæ seu Culmenzeæ. Porro ne de admisso ab interprete, Culmam hic semper pro Culmza scribente, sphalmate eadem continuo sint repetenda, pauca ex Vita S. Juttæ subjicio. Num. 12 legitur: Usa est (S. Jutta) ad Confessiones … B. Joanne Lobedavio, … qui sanctitate ac miraculis clarus Culmzæ requiescit. Et num. 16: In eadem Culmzensi … SS. Trinitatis ecclesia, intra proprium, quod ab ejus nomine hodieque appellatur, S. Juttæ sacellum, est tumulata sancta hæc vidua. Iterum sacellum illud Culmzense vocatur num. 21. Denique ibidem num. 23 in Decreto illustriss. Joannis Lipski pro SS. Juttæ & Dorotheæ cultu instaurando Culmzæ in cathedrali dicitur quiescere. His adde dicta superius ad lit. a.

h Amorem scilicet erga Deum & humilitatem.

i Eadem hæc iisdem fere verbis a Waddingo in Addit. ad annum 1271, num. 12, & Melissano in Supplem. Waddingi ad annum 1264 relata invenies.

k De eo vide Comm. præv. num. 2.

l Hactenus in templo sui Ordinis, non cathedrali; in hoc enim aliquo tantum post tempore, viso Culmzensis populi ad Beati tumulum concursu, ab antiquis Culmensibus episcopis inter imagines sanctorum Prussiæ Patronorum ejus quoque icon collocata est.

m Similem inscriptionem exhibent citati Waddingus & Melissanus, omittentes tamen, quodmireris, Ordinis Minorum.

n Dextera; sinistra enim, teste Waddingo, sacculum gerebat & librum.

* sinistram scilicet

CAPUT II.
Antiquus Beati cultus, hæreticorum machinationibus interruptus, sec. XVII solenniter instauratus.

[Beati cultus] Atque ita durabat hæc antiqua erga illum devotio aliquot seculis, donec modo ab aliquot annis a, dum nova fides Culmam irrepsisset, illamque domum Dei, templum S. Jacobi, in stabulum & haram oppidi (detestabili atque ethnico more jumentis illuc immissis) hæretici convertissent, unusque ex hæreticis illis faber cancellos a sepulcro hujus B. Joannis in usum suum revulsisset. Ossa etiam illius sancta derisui & ludibrio ab impudentibus scholaribus novæ sectæ habita, in eodem ipso Patrum Franciscanorum conventu ad templum D. Jacobi, expulsis religiosis, studentibus: hi enim ex insolentia contra se invicem illa jecerunt impio despectu: sed quod rursum in debitum locum reposita cum magna admiratione reperiebantur in sepulcro b, sepulcrum illud una cum ossibus terra obrutum est. Quod antequam fieret, emotæ mentis quidam, nomine Gorczyca de Lubawa, scriba episcopalis Starogrodensis, dolens illorum deformitatem, ideoque ea lavanti dum integra non viderentur, ex cæmeterio alia illis admiscuit, optans illis integritatem; eaque sua amentia non minus, quam nova illa secta ludibrio suo honorem Sancti impedivit. Nam exinde in leviorem æstimationem, tandem & in oblivionem sepulcrum in solitudine illa abiit.

[7] Donec Petrus Kostka c episcopus Culmensis in officio suo vigilans, [hæreticorum machinationibus] recuperatam ab illa secta ecclesiam d a deformitate vastationis illius purgavit: Patres etiam S. Francisci, veluti legitimos hæredes majorum, in illam reduxit; qui quod ex provincia Polona, non Saxonica erant, prout illi, qui ante illic agebant, nihil etiam tamquam advenæ de honore illius Sancti sciverunt e. Dæmon vero illa occasione volens ipsi illudere, & Catholicam devotionem circa invocationem Sanctorum in derisum vertere, nonnullos hæreticorum in id concitavit; qui scientes, Culmæ in cathedra * mercatorem quemdam, nomine Joannem Monich, sepultum esse, ibique super illum lapidem sepulcralem notabilem cum eadem inscriptione & sigillo suo mercatorio insculpto, volebant eum in locum hujus Sancti substituere: venientesque Culmam, & transmarinos se mentientes affirmabant, sibi in mari hunc B. Joannem Franciscanum apparuisse in præsenti periculo succurrentem, illumque mandasse, ut sepulcrum suum Culmæ in cathedrali ecclesia, ubi lapis cum inscriptione illius est, inviserent. Quærentesque lapidem velut ignorantes, hac fabula oppidum impleverunt anno MDCX. Quibus etsi prudens & circumspectus Joannes Panecius Archipresbyter fidem negaret f, multi tamen de plebe crediderunt.

[8] [interruptus] At Deus malas eorum machinationes in laudem suam & sui Servi convertit. Ex illis enim sermonibus primum PP. Franciscani inquirere cœperunt a Catholicis majoris g ætatis, quam fuit nova illa secta, de sepulcro hujus Sancti, & ab illis, tamquam oculatis testibus, documentaliter informati, quærendo in monstrato loco (ubi sæpius ante hanc notitiam odoris suavitas a multis percipiebatur) invenerunt sub pavimento novi templi fragmenta tumbulæ illius cum aureis stellis, & sub illis confusa ossa. Ubi vero investigari non potuit, utrum non magis adhuc, quam ab illo Gorczyca, dum sepulcrum tumularetur, ex malitia inhumantium falsificata essent, ideo in occulto loco deposita hucusque fuerunt, & porro servabuntur ex Decreto episcopali potestate Concilii Tridentini Sess. 25 c. de invoc. SS. recens sub renovationem antiquæ erga illum devotionis facto, donec illa Deus apertis miraculis vera esse ostenderit. Nobis tamen satis est hoc, quod indubitate in illo templo requiescat, paratusque sit in cœlo ad auxilium nostrum. Et in certam confusionem opinionis illius de corpore ejus in ecclesia cathedrali, ibidem ex voluntate piæ memoriæ ssm̄i regis Sigismundi tertii in castris Czczow existentis, & potestate reverendissimi Domini Zadzik h episcopi anno MDCXXVII die XXV Septembris sepulcrum illud aperiri palam jussum est (ubi & ego, qui hæc scribo, præsens aderam, Domino episcopo in hoc serviens) ibique in tumba integra cadavere Germani criniti, & non Religiosi cum corona rasa, & habitu religioso invento, grossa illa fallacia & mendacium hæreticorum ad oculum incolis illius loci patuit.

[9] [restauratur.] Quare Patres Franciscani curabant sæpe facultatem renovandæ auctoritate publica in ecclesia devotionis illius sibi fieri ab hæreticis violatæ: sed quia hoc negotium pro ultima decisione præsentia episcopi, vel saltem informationibus certis, & tempore ad illas examinandas ab ipsa episcopali Persona (idque propter nonnullas in illo circumstantias) indigebat, & aliæ magnæ reipub. moles impediebant, illa etiam cura effectu caruit, donec tandem Illustr. & Reverendissimus nominatus Archiepiscopus Gnesnensis, Joannes Lipski i episcopus Culmensis & Pomesaniæ, anno MDCXXXVIII Culmæ degens, ad instantiam imprimis Adm Reverendorum Georgii Alexandri Dorpowski & Joannis Schmak, canonicorum Culmensium, Generalium Officialium episcopatuum suorum; dein etiam ad instantiam Illustrissimi Melchioris Weiheri Palatini Culmensis, & Nicolai nepotis sui Palatinidæ Culmensis & Capitanei Radzinensis, nomine status spiritualis & sæcularis terræ Culmensis hoc etiam atque etiam postulantium nova circa hoc inquisitione die 28 Octobris facta: & post hanc die secunda, matura deliberatione cum Prælatis suis & Theologis habita, decretum in favorem hujus Sancti tulit juxta Bullas in hac materia Pontificis Urbani VIII k, & illico die sequenti, ultima hujus mensis, die Dominica in templo eodem Franciscanorum, ipse prius habito sacro, concionem de processu hujus negotii propter informationem populi habitam audivit, & ibidem palam & honorifice ab admodum reverendo Officiali Pomesaniæ Archipresbytero Culmensi Schmak, ab Illustrissimo Sothacoviensi Lipski, a Custode Franciscanorum Magdalenscio nomine Ordinum jam dictorum tertio rogatus, decretum illud in præsentia sua exequi jussit, & effigiem hujus Servi Dei, facem ardentem manu tenentis, sumptu suo & cum stemmate suo in illum actum depictam, monilibus, emblematibus & inscriptionibus l ornatam, cum votivis tabulis, facibus aliisque congruentibus ejusmodi actui ceremoniis, exponi curavit. In honorem Dei Domini nostri, cui in Sanctis ejus honor ab omni creatura in sæcula regnanti. Amen.

ANNOTATA.

a Forte seculo integro: furere enim hæresis Lutherana in Prussia cœpit non diu post annum 1525, quo Albertus, marchio Brandeburgensis, Teutonici Ordinis XXXV Magister generalis, uxorem duxit, & adhæsit Luthero, cujus dogmatibus jam anno præcedenti Noribergæ ab Osiandro fuerat imbutus. Plura in hanc rem videsis apud Raymundum Duellium in Historia Ordinis Teutonici part. 1, sect. VI.

b Tribus vicibus patratum illud prodigium, refert Melissanus.

c Fuit hic XXVI Culmensium episcopus, anno 1574 ab Henrico Andegavensi, tum Poloniæ rege, ad istam cathedram evectus.

d S. Jacobi, quæ aliquot ante annis ad Patres Franciscanos pertinuerat, non cathedralis, quæ vigili episcoporum cura ab hæreticorum furore immunis servata videtur.

e Potius illud de Beati sepulcro, ab hæreticis sus deque verso, quam de illius cultu ac veneratione scribendum fuisse, arbitror: haud dubie enim exhibiti longissimo tempore Beato cultus, nec diu valde in sola S. Jacobi ecclesia aboliti fama ad vicinam Poloniam pervenerat, vivebantque verisimilius adhucdum aliqui, etiam ex Ordine Seraphico, quibus Culmzensium nupera ergaBeatum veneratio omnino erat perspecta. Adhæc in cathedrali istius civitatis ecclesia videbatur etiam tunc B. Joannis effigies inter alias SS. Patronorum Prussiæ imagines cum citata supra inscriptione collocata.

f Scire enim is, immo, etsi ea tempestate annum ætatis tantum 36 egisset, audire ex idoneis testibus adolescens potuerat, sacra B. Joannis ossa numquam ex primævo apud Patres Franciscanos sepulcro ad ecclesiam cathedralem fuisse translata. Quod cum plebi, novis semper rebus delectari fidemque habere solitæ, non ita constaret, facile in impiorum laqueos incidere, & sacrilego commento fidem præstare potuit.

g Provectæ sane ætatis oculati hi testes tunc fuerint, oportet, immo octogenariis majores, si a principio, quo Prussiam regiam invasit Lutherana hæresis, in Beati nostri tumulum aliasque res sacras sævierit efferata istius sectæ audacia: quod eo tempore factum fuisse, tum Melissanus in Addit. Waddingi ad annum 1264, tum ipseWaddingus ad annum 1261 testantur. Certe qui sub annum 1525 in Prussiam irrepserant Lutherani, eo devenerant audaciæ, ut coërcendæ in sola civitate Gedanensi eorum sævitiæ Sigismundi, Poloniæ regis, præsentia vix sufficeret.

h Jacobus Zadzik anno 1624 Joanni Kuczborski in episcopatu Culmensi succedit, anno deinde 1634 ad Cracoviensem cathedram translatus.

i Is, antea Referendarius regni Polonici, successerat anno 1634 prælaudato Jacobo Zadzik.

k Declararat hic Pontifex, quod per supra scripta (bullam anno 1625 editam, qua propter abusus in ecclesiam irrepentes prohibuerat cultum publicum erga eos, qui beatificati aut ab Apostolica Sede canonizati non essent) præjudicare in aliquo non vult, neque intendit iis, qui aut per communem Ecclesiæ consensum, vel immemorabilem temporis cursum (quo intelligi tempus centum annorum metam excedens, alia deinde bulla anni 1634 significavit) aut per Patrum Virorumque sanctorum scripta, vel longissimi temporis scientia ac tolerantia Sedis Apostolicæ vel Ordinarii coluntur. Ex quibus,Beato huic, aliquot a seculis, tolerantibus Ordinariis, culto locum in Opere nostro fuisse concedendum, facile quivis intelliget.

l Inscriptiones has, a dextra lævaque Beati imaginis ab illustrissimo Lipski positas, exhibet jam sæpius citatus Melissanus. Ita habent: D. Joanni Thorun. Minoritæ Præsulis optimi Joannis Lipski pietate in honoribus instaurandis redivivo S. P. Q. C. suo Tutelari antiquo gratulatur exultans. Atque hæc quidem a dextris; a sinistris vero leguntur sequentia: D. Joanni Pruteno Ordinis Minorum antiquos honores, a perfidis profanatos, pie restituens Joannes Lipski Culmensis, & Pomeraniæ (seu potius Pomesaniæ) antistes, ejus patrocinio se, suasque oves pastor indignus supplex commendat.

* lege cathedrali

Anhang Oktober IV