Ökumenisches Heiligenlexikon

Anhang Juni IV

EMBOLISMUS

Est qui se voti reum agnoscit certis de causis, ad præmittendum Actis B. Aloysii Gonzagæ, post votum a periclitante in ejus partu matre sanctissimæ Virgini Mariæ conceptum, feliciter in lucem editi, narrationem brevem de nupera inventione, [Inventio Iconis Marianæ juxta Montem Politianū,] & cœpto celebriter cultu Iconis ejusdem sanctissimæ Virginis, in territorio Montis Politiani in Etruria. Pluribus illam descripsit P. Joannes Franciscus Vannius Societatis Jesu, multorum quæ acta fuerunt testis oculatus; ex quo hocce compendium in voti prædicti solutionem accipe. Pius quidam rusticus forte invenerat, inter purgandum fœnile domini sui Iconem beatissimȩ Virginis prȩdictȩ, Jesulum suum ulnis amplex, efformatam veluti opere anaglypto, in cocto lapide sesqui pedali; quam anno MDCXC die XII Junii reposuit inter ramos annosȩ quercus, in prȩdio Collegii Societatis Jesu Montis Politiani, quod vulgo appellatur Poggioprato (quasi Collis-prati) distatque a civitate bis mille passus. Aliquanto post recogitans secum idem rusticus, Iconem situ deformatam esse, [prodigia secuta,] voluit ejus loco substituere novam aliam: sed pristinam movere non potuit loco suo, etiam adhibita vi; cum tamen nullo retinaculo alligata staret, uti idem homo, eodem die illuc reversus, observavit ac miratus fuit.

[2] Inter primos, qui opem Deiparæ ad Iconem, ejus experti sunt, fuit alius rusticus (nempe cum simplicibus est sermocinatio, non tantum Domini, sed etiam Dominæ nostræ) qui multo tempore plagosis cruribus laborans, [ægri curati] commendavit se pientissimæ Matri, coram ejus quam dixi Icone, & proxima aurora se curatum cruribus comperit, ivitque quo vellet, nullo incommodo aut tunc, aut tota deinceps vita. Nobilis quidam, annos LXXX & eo amplius natus, ischiade miserabiliter cruciabatur: contendit magno nisu ad iconem prædictam, ibique oravit pro salute pristina recuperanda: verum inde volens abire, non potuit per se incedere, debuitque aliorum brachiis sublevatus, conduci demum & reponi in lectum. Non tamen propterea destitit fiducia viri implorare opem ejusdem Virginis; nec defuit illa clienti suo, qui postero die omni parte sanus surrexit, & perrexit sanus esse.

[3] Hisce & hujusmodi pluribus aliis curationibus motus Collegii Rector, cœpit anno MDCXCVIII mense Junio fabricare ecclesiam parvam, proxime quercum, ubi stabat Icon: qua re magis excitata circumjecti populi religione, innumerabilis eo convenit turba Augusto sequenti, festo B. Mariæ in cælos assumptæ, & magnam contulit eleemosynarum vim. Mense Septembri, quia timebatur, [sacellum ædificatum] ne Curio in cujus parœcia est Collis-prati, raperet imaginem, suamque transferret in ecclesiam, tempori reposita fuit in ecclesia Societatis Jesu Montis Politiani; & paucis inter lapsis diebus, nec opinato, excessit e vivis idem Curio, sine morbo, sine Sacramento. Quamobrem ineunte Octobri reportata fuit Icon eadem ad suam quercum. Interea autem dum ædificabatur sacellum, contigit liberatio duarum energumenarum, cum circumstantiis admodum mirabilibus, quas non est hujus loci narrare: & senex quidam rusticus, e diœcesi Perusina, eodem veniens, cupidus curari atroci hernia, qua prodibant ac pendebant intestina, cum totum tempus matutinum orando, nequidquam, ut putabat, consumpsisset; in discessu se exauditum esse comperit, & omnino curatum. Propter hæc & alia innumerabilia beneficia, quæ testabantur quotidie afflicti homines se inde auferre; [& anno 1699 apertum.] acclerata fuit fabricatio, ac novum sacellum die XXI Novembris anno MDCXCIX apertum est, cum frequentissimi populi concursu. Inde autem & sacra Icon ibidem perstat, & venerantium pietas crescit, & gratiæ curationum multiplicantur, etiam in hominibus longe dissitis; atque adeo Roma & aliis ex locis, magis adhuc remotis, submissa fuerunt pulcherrima anathemata argentea, aliaque dona magni pretii, ad sanctissimam virginem Mariam, de Quercu vocari solitam, Collis-prati.

[Appendix]

ADDENDA AD DIEM VIGESIMAM PRIMAM JUNII.

DE B. ALOYSIO GONZAGA JUVENE ANGELICO,
EX MARCHIONE CASTELLIONIS
RELIGIOSO SOCIETATIS JESU, ROMÆ.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

ANNO MDXCI.

AUCTORE C. J.

§ I. De Aloysii nomine, patria, neptibus.

Anno salutis humanæ MDLXVIII, die IX, Martij, Angelicus noster juvenis, ante baptizatus, quam totus in lucem editus; die vero XX Aprilis proxime secuti solennitate baptismi suppleta, [Nomen, Aloysius potius,] ob avi paterni memoriam Ludovicus appellatus fuit. Itali sua lingua passim Luigi, & Ceparius in Vita, a se primo scripta, etiam Aluigi vocant: ex eoque videntur denuo formasse latinum, Aloysius, celeberrimum nunc nomen, non modo cis Alpes, sed etiam trans, quacumque pervasit fama sanctitatis virtutumque Aloysii (illud enim ei nomen præ Ludovici adhæsit) e Societate Jesu, juvenis integerrimi, moribus suavissimi, adolescentibus imprimis imitandi; [quam Ludovicus,] qui vere dilectus, Deo & hominibus, consummatus in brevi, utpote ætatis anno quarto & vigesimo defunctus, explevit tempora multa; multitudine virtutum quam numero annorum rectius metienda. Dixi, adhæsisse Beato nostro nomen Aloysii, præ Ludovici. Id vero putari non debet factum esse ex vulgi abusu, [scribendū esse, ostenditur] sed justis de causis ex judicio doctorum virorum. Primus enim, qui vitam Beati, adhuc tirocinium in Societate obeuntis, conscripsit, Hieronymus Platus, sic illam orditur: Aloysius Gonzaga patrem habuit Ferdinandum &c. Idem mox etiam præstitit Virgilius Ceparius in exordio primæ suæ Vitæ MS. jam indicatæ, his verbis: Aluigi Gonzaga fu figliuolo di Don Ferdinando. Et in Vita deinde impressa constanter scripsit, Luigi. Idem Ceparius in Vitam, quam anno MDCXII Franciscus Sacchinus latine composuit hoc principio, Ludovicus Gonzaga, suæ censuræ Superiorum jussu commissam, [ex litterū Apostolicis,] nonnulla annotans, ostendit sibi improbari primum vocabulum, Ludovicus; censuitque, mutandum esse, & obtinuit, his de causis: Quia, inquit, nomina propria ad placitum sunt, & nomen Aloysius jam impressum legitur in Vita aliisque plurimis libris; atque adeo in Brevi Apostolico rogatu Principis Castellionensis, ipsius fratris, tunc apud Pontificem Oratoris Cæsarei; qui tale nomen poni voluit, quia tale reperitur in genea, logiis Domus Gonzagæ. Et ipse Beatus noster, quoad vixit, sese Aloysium scripsit.

[2] Isthæc, & alia in eamdem Aloysianam Sacchini Vitam Annotata sua, [& censuræ Ceparii.] conjecit Ceparius neglectim in chartam quandam rejectaneam, ne apposita quidem indicatione ulla, in quam aut cujus scriptoris Vitam annotationes illas fecerit. Hinc & neglecta fuit charta ipsa, tamquam nulli usui idonea; & mirum est tam diu superfuisse. Venit illa tandem ad meas manus, nescio quo ex angulo eruta; cognitaque a me Ceparii scriptura, atque observato, agi illic de quadam Aloysii Vita, ab alio quam Cepario scripta, omnem movi lapidem, ut in ipsius notitiam venirem. Tandem vero vitam Aloysii, per Sacchinum manuscriptam nactus, cum istis Annotatis Ceparii diligenter contuli, comperique eo pertinere. Hæc non otiosum putavi monere Lectorem; [Patria Castellio Stiverorū,] quia ejusdem chartæ mentio ac citatio aliquoties recurret infra, atque etiam mox, ubi de patria Beati.

[3] In finibus Mantuani Ducatus, qua Brixiam, Venetorum urbem, & lacum Benacum, vulgo Lago di Garda, respicit, Castellio est, Marchionatus olim, deinde Principatus titulo insignita, solum natale Aloysii nostri, cognomento Stiverorum aut Stiveræ, ab aliis synonymis distincta. Plures enim, per Italiam præsertim, Castelliones sunt. Et mox a Castellione Stiverorum, in eodem Ducatu Mantuano ultra Mincium flumen occurrit Cæstellio Mantuana, quam Ludovicus Gonzaga, ab anno Christi Domini MCCCLXX Mantuæ Capitaneus, castello munivit, uti scribit in Familiis illustribus Italiæ Franciscus Sansovinus. Remotior est, trans Padum in Etruria, Castellio alia inter Aretium (unde Aretina cognominatur) & Cortonam; fere tam nobilis natalibus Lapi, viri consultissimi, græco ac latino sermone eloquentis, atque operibus impressis clari, quam sit nobilitata Castellio Stiverorum sanctis natalibus & operibus religiosis Aloysii Gonzagæ. Plura ejusdem notionis loca, quæ remotiora sunt, in regno Neapolitano & alibi, nihil attinet huc adducere.

[4] [urbs non modica,] Natus igitur Aloysius fuit Castellione Stiverorum, quam P. Franciscus Sacchinus in Vita ejus, a se latine conscripta, cujus modo mentionem feci & pluribus faciam suo loco, vocaverat exiguum oppidum. At Ceparius, [civitas appellatur in Pontificio Brevi] cui Vita ista recensenda a Superioribus commissa fuit, in locum illum annotavit, Castilionem non esse oppidum exiguum, sed grande, atque etiam appellari civitatem, uti civitates Imperiales; habere loco Episcopi Abbatem, qui gaudet usu pedi & mitræ; a summo Pontifice in Brevi suo vocari civitatem Castellionis, uti etiam a Cardinalibus, Congregationi Rituum præpositis, in suis litteris Remissorialibus. Hæc Ceparius. Fui ego Castellione, & de amplitudine ejus affirmare possum, quod alibi per Italiam civitates Episcopales viderim non paucas, illa minores; & potius grande cum Cepario, quam exiguum oppidum cum Sacchino appellavero. Veni eo, die XVII Augusti anni MDCLXXXVI, atque in adversariis meis tunc annotavi; [muris cincta,] quæ hic operæ pretium fuerit referre,

[5] Locus est Castellio Stiverorum muris cinctus, peramplus quidem spatio, infrequens tamen domiciliis, quorum singula fere, exceptis primariis viis, aliquid horti aut vineæ adjunctum habent. Forum forma quadratum, amplum & pulcrum. Arx in editiore loco probe munita est, atque a solis fere militibus inhabitatur in primo ingressu. Inde autem altius ascenditur ad hortum Principis, pro loci capacitate satis magnum & satis amœnum. Ex illo surgit altissimus murus, [sublimi Principis arce munita,] palatium sustentans tamquam substructio ejus, qui & ex uno latere aliquantum excurrit, formatque aliam arcem, tam arte quam situ loci firmissimam. E palatio quod ibi est hinc tota fere subjecta oculis, spectatur urbs; inde parvus despicitur lacus, radicem montis alluens; nec interjecti colles impediunt, quo minus conspiciatur eminus lacus Benacus, non maplius sex passuum millibus dissitus. Sed nihil mihi æque placuit in palatio, quantumvis splendido, atque conclave, [ubi cubiculum natale Aloysii nunc Sacellum.] ubi olim in lucem editus fuit Aloysius, quod pridem versum est in sacellum. In illud ingressus, sensi ex recordatione miraculosæ nativitatis ejus isto in loco, perfundi animum teneriore quodam pietatis afflatu; cui & indulsi aliquantum, positis humi genibus; accessit vero illi etiam incrementum, ubi in tabulam aræ superpositam oculos fixi attentius. Exhibebat illa stantem Aloysium ante imaginem beatæ semperque Virginis Mariæ, duabus catenulis puellulas duas trahentem ac Virgini quodammodo offerentem, vultu ita ad pietatem composito, ut nihil magis.

[6] Quid mysterii subsit oblationi duarum virguncularum, equidem me latet. [Tres ejus neptes] Si ternas offerret Aloysius, dicerem per illas repræsentari tres ejus ex fratre Rudolfo neptes, Cynthiam, Olympiam atque Gridoniam, quæ beati patrui exemplo, principatui seculari nuntio remisso, munditiem mentis corporisque ejus, ac totum vitæ institutum, quantum quidem pro sexus sui conditione potuerunt, æmulatæ, sese Deo ac Virgini Mariæ per votum castitatis perpetuæ unanimi consensu consecrarunt in constructo ad hoc domicilio sub moderamine Societatis Jesu; [instituunt Collegium Virginum Jesu,] in quo & insigniter profecerunt omni virtutum genere, & plures præcipuæ nobilitatis virgines sibi socias asciverunt, & post se alias atque alias, sanctitatis odorem spirantes, in hunc usque diem reliquerunt. Ipsæ autem, quas dixi, tres sorores ac fundatrices Collegii illustrium Virginum Jesu (ita vocant domicilium suum, etiam in hoc morem Societatis, domicilia sua, exceptis Domibus Professorum, Collegia appellantis, æmulatæ) illud supra beatum patruum suum divinitus videntur obtinuisse donum, tamquam integritatis suæ sanctitatisque testimonium; quod corpora omnium trium multis post obitum annis refossa, [post mortē incorruptæ] reperta fuerint integra, tanta cum admiratione & populi concursu, ut publice in templo exponi omnium conspectui aliquamdiu debuerint. Post hæc vero singula suis in sarcophagis, quamvis jam cariem passis ac fatiscentibus, reposita, atque in interfacellio, sive in spatio quod inter duo sacella medium est, undique muris clausum, condita fuerunt; ut mihi coram in loco monstravit ac narravit R. P. Josephus Gorzonus, qui cum ibidem agebat Rectorem Collegii, ipsa corpora vidit, prædictoque loco includenda curavit. Illud quoque addebat notatu dignum, vestem laneam, in qua tres Virgines illæ fuerant sepultæ, tineis ac situ omnino corrosam & dissolutam fuisse, nulla læsione corporibus illata.

[7] Si, inquam (ut redeam unde digressus sum) ternas in tabula altaris Virgunculas offerret Aloysius B. Mariæ; interpretarer id utique de tribus jam dictis neptibus ejus. Nunc autem quid dicam? nisi forte quod duas tantum expresserit tabulæ auctor, quia duæ talem vocationem suam B. Aloysio præcipue tribuerint. Sane enim duæ majores natu, uti sub idem tempus, diversis in locis, inter legendum, Vitam beati Juvenis recens impresiam interna vocatione ad ejus imitationem excitatæ fuerunt, & mox collatis consiliis in idem institutum consenserunt; ita nihil pronius est cogitare, quam quod talem vocationem post Deum eidem Beato tota vita sua cum gratitudine animi debere voluerint; quod non tam certo potuerit facere natu minima, utpote quæ seculi pompis magis dedita, suadentibus ac perpetim orantibus pro illa Sororibus, vix tandem animum, a vanitato mundi abstractum, appulit ad eumdem, vere sanctum, vivendi modum.

§ II. Aloysii majores aliquot ac nepotes.

[8] Non est mihi animus annosam juxta ac ramosam genealogiæ Gonzaghiorum arborem ornare. Quis enim id pro merito possit? unum dumtaxat e trunco ramum mihi liceat sumere familiæ Castellionensis, [Duces Mantuæ & Marchiones Castellionis] quam illustrare hic oportet, ut aptius illustrentur Acta Aloysii, quæ daturi sumus. Scribit Hieronymus Platus in Vocatione Aloysiana (& res notissima est) Ferdinandum Gonzagam, Marchionem Castellionis, Aloysii patrem, sanguine junctum fuisse. serenissimo Mantuæ Duci; qui, dum ista scribebat Platus, fuit Guilielmus, Dux III, anno MDLXXXVII mortuus. Explicaturus vero propius consanguinitatis gradum, addit idem Auctor, utriusque, Guilielmi nempe Ducis & Ferdinandi Marchionis, avos, fratres germanos fuisse. Ex quo sequitur, eumdem Duci & Marchioni fuisse proavum, quod a vero abest. Non miror, accuratissimum alioquin scriptorem, id quod res est, hic non omnino attigisse Quippe qui in Aloysii gesta præcipue intendebat, [descendum] & quæ scripsit, ex ipsius ore & confessione pleraque excepit: Aloysius vero, qui nulla re animum suum minus occupari patiebatur, quam cogitatione nobilitatis suæ, siquid forte de avis proavisque suggerens, præsertim in linea Mantuana, erraverit; mirum videri non debet. Magis miror, Ceparium in Vita impressa idem, licet alio loquendi modo etiam ipsum docere; inquientem prædictos Guilielmum & Ferdinandum inter se tertio contigisse gradu; ex quo consequitur, ambos habuisse eumdem proavum; & hujus filios, fratres germanos, habuisse avos; quod dixerat Platus.

[9] Ego horum duorum eadem super re consensum accusare quidem temere non velim erroris: debeo tamen fateri, alios genealogiæ Mantuanæ scriptores, Franciscum Sansovinum, Antonium Possevinum juniorem, Nicolaum Rittershusium, Lucam Lindanum, [ab eodem stipite Ludovico] aliquantum ab illis diversum opinari, statuentes, Ferdinandum quidem (quod & illi faciunt) recedere a communi itipite gradu tertio; at Guilielmum recedere gradu quarto. Communem stipitem utrique admittunt Ludovicum, Marchionem Mantuæ secundum, cognomento Turcam; non sic dictum, uti vulgus rerum ignarus credit, teste Possevino in Gonzaga suo pag. 565, [cognomento Turca,] ob sævitiam immanitatemque; cum apud suos & exteros ob morum suavitatem pracipue commendatus fuerit; sed quia mater, cum filium, post longum exilium, castrensem in morem usque ad cutem rasum, tandem recepisset; barbarum ritum mirata, ei per jocum Turcæ nomen imposuit; quod tali munditia gens illa tunc uteretur (ut quidem placet Auctori citato scribere) mansitque Principi indita a matre denominatio.

[10] Meretur Ludovicus, quocumque titulo Turca, inter præcipuos Christianæ religionis Principes annumerari, [ingenio miti.] non minus pietate in Deum & clementia in suos, quam prudentia in bello & fortitudine in hostes: sed aliud agimus. Reliquit ex Barbara, Marchione Brandeburgica, spectatissima femina, præter alios liberos complures, Fredericum Marchionem III, Marchionum Mantuæ ac deinde Ducum proseminatorem; [Hujus posteri ex tribus filiis,] Joannem Franciscum, qui Bozzoli Principum lineam, nuperrime in atnepote, etiam ipso Joanne Francisco, sine prole mortuo, terminatam, exorsus fuit; atque Rudolfum, Marchionem Castellionis, ac deinde Principum sacri Romani Imperii, imo & Castellionis ipsius in Principatum erectæ, propagatorem. Frederico primogenito reliquit pater, anno MCCCCLXXVIII mortuus, Mantuam reliquasque ditiones suas præter sequentes, quas in alios filios distribuit; videlicet, teste Possevino, Vitellianam, Sabionetam, Rivarolum, Bozzolum, San-Martinum, Gozolum, Dosolum, & Insulam, in Joannem Franciscum, fratremque ejus Franciscum Cardinalem, cum jure succedendi inter se: Cannetum vero, Ostianum, Castrum-Goffredi (vulgo Castelgiuffre) Castellionem Stiverorum, Rotundescum & Solfarinum, in Rudolfum, & alium ejus fratrem Ludovicum, postea Episcopum Mantuæ, cum pari jure succedendi inter se.

[11] Fredericus, Ludovici primogenitus, Marchio III Mantuæ, [Frederico marchione Mantuæ;] diem supremum obiit sexennio post patrem, anno MCCCCLXXXIV, belli gloria æque ac majores clarus. Successit ei filius Franciscus, Marchio Mantuæ IV, annos non amplius XVIII natus. Præfuit anno MCCCCLXXXXV summus Imperator exercitui Reip. Venetȩ, cum eoque & aliorum fœderatorum copiis, ad Tarum amnem prope Forum novum, prudentius acriusque quam felicius conflixit cum Carolo VIII Galliarum Rege, ab expeditione Neapolitana in Galliam redeunte; atque anno MDXIX e vivis excessit, relicto, præter alios plures filios, successore ex Isabella Estensi Frederico. Hic Mantuæ Dux I ab Imperatore Carolo V creatus, & Montis Ferrati Marchio per uxorem Margaritam factus, nulli suorum gloria militari cessit: eamque non mediocrem consecutus est, quando electus a Leone Papa X Generalis Sanctæ Ecclesiæ, in Parmensi, atque iterum in Mediolanensi ditionibus, Regis Galliarum Duces memorabili clade affecit ac prossigavit; vita tandem functus anno MDXL. Successerunt ei ex eadem Margarita, alter post alterum, duo filii Franciscus & Guilielmus. Primus ducta anno MDXLIX uxore, Catharina Austriaca Ferdinandi Regis filia, paulo post improlis obiit, Dux Mantuæ II. Inde Guilielmus, frater ejus, undennis puer, factus Dux III, uxo rem accepit anno MDLX Eleonoram Austriacam, & ipsam Ferdinandi prædicti tunc Imperatoris, filiam; atque anno MDLXXIII creatus est ab Imperatore Maximiliano, e Marchione Montisferrati, Dux I ejusdem ditionis.

[12] [Joanne Francisco, Principe Bozzoli;] Joannis Francisci successores ex Antonia, del Balzo dicta, filia ducis Adriæ & sorore Reginæ Neapolis, enumerat Fr. Hippolytus Donesmundus in Historia, quam scripsit atque anno MDCXXV Venetiis impressit, de gestis Illustrissimi Fr. Francisci Gonzagæ Episcopi Mantuani, ex familia ista prognati. Illos huc etiam affero ob memoriam ejusdem Francisci Episcopi; quia is, aliquoties deinde memorandus, consanguinitate Aloysio junctus fuit, ex eodem stipite Ludovico Marchione II descendens; & præcipuus illi post Deum auctor suasorque extitit ingrediendæ Societatis Jesu. Nulli addit Donesmundus emortualem diem; nec aliunde ullum ego rescire certum potui. Imo Eruditissimus Ludovicus Antonius Muratorius, bibliothecæ Serenissimi Ducis Mutinensis Præfectus, eorumdem hoc anno MDCCVI genealogiam, diligenti opera Marchionis Conradi Gonzagæ sibi, ut ait, comparatam, atque ex ipsa Principum Bozzolensium arbore Genealogica, apud postremum istius lineæ, ante annos pauculos e vivis sublatum Principem inventa, descriptam, mihi submittens, significat, certam quidem esse genealogiam istam, sed annos emortuales desiderari. Joannes igitur Franciscus genuit ex Antonia liberos x, quorum unus, Princeps Pyrrhus, numerosam & ipse prolem reliquit e Camilla Bentivolia. Hujus tertio genitus, nomine Carolus, ducta uxore Æmilia Gonzaga Boschetia, suscepit ex ea filios septem & filias tres: quos inter quinto loco natus fuit, Gazoli in ditione paterna, anno MDXLVI Annibal; qui post multa cum suis certamina ingressus Religionem Franciscanam, Francisci nomen assumpsit, & sancte obiit anno MDCXX.

[13] Rudolfus, lineæ Castellionensis, de qua præcipue nobis agitur, caput, [Rudolfo Marchione Castellionis] strenuus militum Ductor, Venetis quoque copiis præfuit, ac tandem insupradicto Fœderatorum exercitu ac pugna adversus Galliarum Regem, non tantum magnanimi Ducis, verum etiam imperterriti militis partes explens, glorioso inter pugnandum vulnere accepto in capite, vitam clausit anno MCCCCXCV; relinquens successorem sibi ex Catharina Pica Mirandulana Ludovicum filium, Marchionem Castellionis, etiam ipsum bellatorem generosum. Hunc Franciscus Sansovinus, in illustribus Italiæ familiis fol. 359 scribit, vita exemptum fuisse anno MDXXI. Torsit me scriptura ista: quia videbam, vel verum esse non posse, quod ibi asseritur; vel Principem Ferdinandum, B. Aloysii nostri parentem, non posse Ludovici istius filium fuisse. Consului igitur amicos per litteras, Eruditissimum Muratorium prædictum, & Patrem nostrum Josephum Gorzonum, Mantuæ commorantem, ac genealogiæ Gonzaghianæ peritum. Responderunt ambo pro sua humanitate; ille quidem, Ludovicum Marchionem, modo laudatum, vere avum B. Aloysii, & patrem Ferdinandi fuisse; annum tamen ejus emortualem hactenus a se, post multam indagationem rescitum non esse; hic vero, nempe Gorzonus, ita rescripsit hoc etiam anno MDCCVI: Non obiit Ludovicus anno MDXXI (uti Sansovinus scriptum reliquit) Ego enim habeo instrumentum authenticum, in quo patet, quod vivebat anno MDXXXVI; & per conjecturas habeo, quod etiam vivebat MDLX, aut circiter illud tempus. Dixi per conjecturas: non enim facile adhuc fuit invenire præcise annum ejus obitus. Hæc solvunt sufficienter dubitationem meam, tempusque præbent, quo connectatur extremum vitæ Ludovici cum vita Ferdinandi filii, quem constat anno MDLXVI in Hispania Matrimonio junctum esse. Reliquit igitur Ludovicus Ferdinandum primogenitum suum Marchionem Castellionis: aliis vero duobus filiis assignavit, Alfonso quidem Castrum Giuffredi, Horatio autem Solfarinum: e quibus hic heredem nullum, ille feminam tantum unam post se reliquerunt; atque adeo relicturi erant ditiones suas, suo e fratre Ferdinando nepoti primogenito, Aloysio.

[14] Sed ut facilior sit intellectu propinquitas sanguinis B. Aloysii cum prædictis familiis, ex usu erit singularum successiones, a communi stipite hic ordine triplici deducere, appositis uxoribus & emortualibus annis; ubi de iis constare nobis visum fuerit. Sit itaque

STIPES COMMUNIS

[15] Hinc inclarescunt, non tantum progenitores Aloysii in recta linea, sed & propinquitas aliorum, [Gestæ aliquot familiæ B. Aloysii,] ex Ludovico Turca descendentium; patetque Beatum nostrum, Guilielmum Ducem Mantuæ III, & Fr. Franciscum Mantuæ Episcopum, gradu quarto inter se contingere, quemadmodum gradu quarto omnes a communi stipite distant. Nunc patrem ejus Principem Ferdinandum propius consideremus, mox fratres, eorumque propaginem prosecuturi. R. P. Gorzonus supra laudatus, pridem Rector Collegii nostri Castellionis, Præfectusque in rebus spiritualibus Collegio Virginum Jesu; varia me docuit olim, ad familiam Gonzaghiorum Castellionensium spectantia, præsertim de Ferdinando patre, Rudofo & Francisco fratribus, nec non Cynthia, Olympia & Gridonia neptibus B. Aloysii. Ea hic in fide Auctoris compendio accipe, ex Italico latine versa.

[16] Ferdinandus, pater B. Aloysii, excelluit magna virtute & scientia litterarum. Biennio operam dedit famulatui Philippi II, [Ferdinandi patris in aula Regis Hisp.] Magni Hispaniarum Regis, a quo & donatus fuit cruce Ordinis Alcantaræ, & honoratus dignitate Cubicularii sui magni. Dum ibidem in aula versatur, matrimonium iniit cum Martha Tana, lectissima femina, e gynæceo Reginæ, eique præ ceteris cara. Inter primos præcipuosque Nobiles trajecit in Africam, ad ferendum suppetias urbi Orano laboranti; & contra Mauros belligeravit, quoad debellati fuerunt. Creatus a Rege militum Tribunus, transmisit mare cum Serenissimo Joanne Austriaco, [& alibi,] Tunetum expugnaturo. Præfuit militiæ Regiæ in Ducatu Mediolanensi; & Magister Legionarius tria millia duxit Italici peditatus. Rexit pro Duce Mantuano ditionem ejus Montis-Ferrati. In Hispania tuitus quoque fuit Perpinianum contra vires atque impetus Gallorum. Ad hæc, comitatus Imperatricem Mariam, Maximiliani viduam, Philippi Regis sororem & Caroli V filiam; ipsam ex Italia in Hispaniam duxit; & inde reduxit in Germaniam Serenissimos Austriæ Archiduces, Rudolfum atque Ernestum, filios ejus; a quorum patre Augustissimo etiam Principis Sacri Rom. Imperii dignitatem accepit. Neque minor fuit viri pietas, quam rebus civilibus bellicisque prudentia & fortitudo. Sub ipso Principe inventa fuit imago, miraculis clara, B. Mariæ Virginis de Nuce dicta. Accessionem addidit Conventui, cui nomen S. Mariæ Lauretanæ, per patrem ejus Ludovicum a fundamentis excitato. Introduxit quoque Castellionem Religiosos, S. Mariæ Dei genitricis Servos: atque post hæc, & alia plura quæ præstitit, præclara opera, tandem pie mortuus est Mediolani anno MDLXXXVI die XIII Februarii, tertio, post quam dimiserat Aloysium mense, multorum liberorum utriusque sexus parens.

[17] Hos inter primogenitus fuit Aloysius noster; alter, [Rudolfi fratris,] Rudolfus; tertius, Carolus; quarta, Isabella; quintus, Franciscus; sextus, Ferdinandus; septimus, Christiernus; octavus, Didacus. Aloysius Societatis Jesu Religionem amplexus; & Carolus, Isabella, Ferdinandus, atque Didacus, ante tempus mortui, nullum reliquerunt heredem. Rudolfus ex cessione Aloysii obtinuit Principatum patre mortuo; vir gravitate morum ac maturo vultu conspicuus, equestribus exercitiis ac ludis mirum in modum delectatus: sed non diu id ei licuit. Probatus quippe a Deo adversis rebus, multis ac variis, occubuit Castelgiufredi in prima ætate virili, relicta uxore Helena Alipranda, secundis deinde nuptiis Marchioni Claudio Gonzagæ juncta; & filiabus quatuor, Cynthia, Helena, Olympia, & Gridonia; quarum secundæ non longa lucis usura obtigit: tres reliquæ, postquam adoleverunt, non minus exemplis suis, quam patrimonio fundavere Collegium illustrium Virginum Jesu Castellione, votum castitatis perpetuæ ibidem Deo professæ. Franciscus atque Christiernus soli, suscepta prole mascula, perpetuitati familiæ consuluerunt.

[18] Et Francisco quidem, cujus præclara facta historiam implere amplam possunt, hoc elogium concinno, [& Francisci alterius fratris,] ex Gorzoni præcipue & aliorum litteris. Natus anno MDLXXVII, missus fuit in Germaniam puer; ibique in aula Archiducis Ferdinandi, fratris Maximiliani II Imperatoris, adolevit, jam inde commonstrans, prudenti modestia & gravitate morum quantus aliquando foret. Adlectus mox inter ephebos Rudolfi Cæsaris, pares annis ac honoribus progressus fecit. Nondum attigerat vigesimum annum, cum admissus fuit ad consultationes secretas de rebus politicis & publice agendis, promptus consilio, & sermone disertus. Anno ætatis XXI, cum titulo Legati Cæsarei, in Belgium profectus est ad Serenissimum Archiducem Albertum: & post quadriennium, ad Clementem Papam VIII Legatus extraordinarius, petiturus ab illo subsidia adversum Turcas. Cum inde reverterat in Germaniam, nominavit ipsum Imperator Cubicularium & Consiliarium suum secretum. Anno ætatis XXVI denuo petiit Romam, Legatus ejusdem Cæsaris ordinarius, sub finem Pontificatus Clementis, [qui Cæsaris Legatus Romæ fuit,] mansitque apud successores ejus Leonem XI & Paulum V, a quo obtinuit fratri suo titulum Beati; atque inter alia, quæ ibi commorans operatus est opera grandia, multum contulit studii ad conciliandam pacem inter summum Pontificem & Remp. Venetam, sublato interdicto, quo hæc ligabatur: quod & felicem perduxit ad finem. Neque ita tamen successerunt ei omnia prospere, quin & adversa intervenerint plurima: sed quæ dixeris, spectato exitu, immissa fuisse, ut virtus ejus altius extolleretur & gloria major foret, omnium, uti fuit, victori.

[19] Multa summi momenti negotia tractavit idem Princeps Franciscus, pro Rege Catholico Philippo III, quem & conciliavit cum Imperatore Rudolfo prædicto; qui noluerat, certe distulerat, Philippum inducere in possessionem clientelaris Ducatus Mediolanensis. [& ab eo Princeps Castellionis creatus,] Dum eiusdem Imperatoris Legatus degebat in Hispania, creavit ipsum Rex perpetuum Hispaniæ Magnatem, & propria manu appendit ei aureum Vellus, eodem die quo illud circumdedit collo Serenissimi filii sui Hispaniarum Infantis, postea Regis Philippi IV. Nec minor fuit liberalitas Cæsaris in compensando merita Ministri sui. Creavit quippe ipsum, Principem Castellionis, & Castellionem ipsam constituit civitatem Imperialem: adjecit Principi facultatem creandi in perpetuum Comites, Equites, Doctores, Notarios; idque cum postestate regia, nec secus quam si creati essent ab ipso Imperatore. Declaravit eumdem præterea, etiam in perpetuum, regni Bohemiæ Baronem liberum, quæ dignitas ibi æstimatur inter præcipuas, & plurimis gaudet prærogativis.

[20] Quid de pietate Principis & sanctimonia vitæ dicam? Religiosos viros & litteratos mirum quantum amabat ac venerabatur. [multa ibi pia opera fecit;] Fundavit Castellione monasterium Patribus Cappucinis: ædificavit Collegia duo, alterum illustribus Virginibus Jesu, alterum Societatis Jesu Patribus; quos primus ipse Castellionem induxit, & continenter usque ad mortem suam uti filios fovit. Erexit ibidem anno MDCVI consentiente Paulo V Papa, ecclesiam parochialem SS. Nazarii & Celsi in insignem Collegiatam cum Abbate mitrato, cui fas est Pontificalia obire ministeria in ecclesiis quibusvis Castellione, Medolæ & Solferini; fundavitque simul Archipræbendam & duos Canonicatus, [atque obiit Materni anno 1616.] aliis alios fundantibus: aliaque pluta publicæ pietatis opera fecit: ex quibus facile conjicias qualia fuerint privata ejus exercitia religionis. Diem supremum clausit, XXIII Octobris anno MDCXVI, ætatis suæ XXXIX, Materni: quod oppidum est in littore Benaci, & tractu, qui vulgo La Riviera di Salo, audit; amœnissimum situ, hortorum multitudine & cultura selectarum arborum, florumque varietate, & ædificiorum magnificentia. Inter hæc & Serenissimus Mantuæ Dux palatium habet viro principe dignum; in quo Princeps Franciscus vivere desiit, ac biduo post obitum transmissus fuit Castellionem, ubi post persoluta ei justa solennia, funebremque recitatam orationem in ecclesia collegiata SS. Nazarii ac Celsi, depositus est die IV sequentis Novembris, habitum Cappucinorum indutus, absque pompa, in ecclesia eorumdem Cappucinorum & sacello B Mariæ de Nuce; prout ipse faciendum mandaverat.

[21] [Uxorem habuit Bibianam] Habuit parem sibi virtute ac pietate uxorem, quam secum duxit e Germania, lectissimam Matronam, Bibianam Pernsteiniam (ita nomen scribit Bohuslaus Balbinus noster, in sua Nobilitatis Bohemicæ tabula, partis quartæ, signata, aa) e potentissimis Pernsteiniorum, ut idem habet, in Moravia & postea etiam in Bohemia Dynastis, e quibus undecim Bibianæ progenitores recta linea, cum suis singulos uxoribus nominatim enumerat ab anno Domini MCCCXVIII. Patrem vocat Wratislaum, Dominum in Prostanna & Litomislio, Equitem aurei Velleris, intimum Consiliarium Cæsaris Maximiliani, summum regni Bohemiæ Cancellarium; [e familia Kostkarum,] matrem vero, Mariam Manriqueziam; avum autem paternum, Joannem, anno Christi MDXXXV mortuum, quem certum est, inquit, aliis dubitantibus, habuisse uxorem Catharinam Kostkianam, cum qua accepit Litomislium. Si ex hac progenitus est Wratislaus Bibianæ pater (habuit enim Joannes non hanc tantum uxorem) uti ab ea hereditate accepit ditionem Litomisliensem; Bibiana nostra & Princeps Franciscus nuptiis suis familias Kostkianam & Gonzaghianam affinitate conjunxerunt; easdemque Deus quoque sanctiore nexu copulavit, non tantum inter se, sed etiam Societati Jesu, [quæ B. Stanislaum,] quin & sibi ipsi Deo; per singulos utriusque stirpis surculos, quos unum in pomarium religiosæ Societatis filii sui traduxit, rore cælesti ubertim rigavit, & postquam brevi tempore nobiles dignosque cælo tulerant fructus, sibi æternum conjunxit.

[22] Sunt illi, adolescentes duo, Stanislaus Kostka & Aloysius, de quo hic, Gonzaga, multiplici similitudine quodammodo unus. Ambo namque ab infantia amore virginitatis & verecundia singulari eluxerunt, [uti Gonzagiana B. Aloysium,] uti illustribus exemplis ostendam in Annotatis ad caput I Vitæ Aloysianæ. Ambo innocentia vitæ pari ad mortem usque perseverarunt. Ad eamdem ambo, post multam cum suis luctam victores, confugerunt Religionem; ambo ad illam modo sensibili a Regina Angelorum vocati; ambo e longinquis regionibus Romæ tirocinium ingressi, eodem ætatis suæ anno XVIII; ambo nobilissimi sanguine, [Societati ac cælo dedit.] & paribus fere virtutibus illustrissimi; ambo deliciæ omnium quibuscum in Religione vixerunt; ambo mortui Romæ in flore iuventutis, servatis (ut Confessarii testatum reliquerunt) virginitate illibata & innocentia baptismali; ambo, præter consuetudinem Societatis nostræ Romanæ, sepulti in loculo, seorsim a contagione reliquorum cadaverum; ambo Angeli, ut moribus fuerant, ita passim appellati adhuc viventes in terris, & nunc cum Angelis æternum Deo conjuncti in cælis; ac tales per Sedem Apostolicam attributo Beati titulo, cum facultate celebrandi de ambobus Missam & Officium divinum, publice declarati. Quin etiam censeri possunt ambo, unam tantum vixisse vitam, annorum quadraginta unius continuata serie, Stanislaus quippe anno MDL natus, & MDLXVIII mortuus, videri potest revixisse in Aloysio, eodem anno LXVIII vitam auspicato, tamquam in altero se; eamque continuasse in illo usque ad annum mortis ejus MDXCI.

[23] Redeo ad Principem Franciscum ejusque laudum encomia, quas omni ore perennius loquetur marmorea statua, [Statua principi Francisco marmorea] in ipsa arce ante S. Sebastiani ecclesiam a fidelibus gratisque subditis æternitatis monumentum ei erecta, in basi pariter marmorea; cujus quatuor planis lateribus sequentia quatuor elogia insculpta leguntur.

I. Franciscus Gonzaga, Sacri Romani Imperii & Castellionis Princeps &c. ob præclaros ac excellentes animi & ingenii virtutes ac dotes, a gloriosissimo Rudolfo II, Romanorum Imperatore, inter magnos Germaniæ Principes, & Majestatis suæ Consiliarios atque Cubicularios assumptus; & pro gravissimis Reipublicæ Christianæ negotiis primum ad Serenissimum Archiducem Albertum, ac Infantem Isabellam, Belgii Principes; nec non summum Pontificem Clementem VIII extraordinarius; postea vero ad eundem Clementem, Leonem XI, ac Paulum V, Pontifices Maximos; & demum ad potentissimum Philippum III Hispaniarum Regem Catholicum (a quo in aurei Velleris Equitum Ordinem, ac Hispanorum pariter magnorum Principum numerum est cooptatus) Orator ordinarius, legatus fuit.

[cum his inscriptionibus] II. Franciscus Princeps, una cum Excellentissima Bibiana Pernesteinia religiosissima, prudentissima, benignissima conjuge, summa prudentia, æquitate ac paterna in subditos benevolentia, hujus patriæ gubernacula tenens, eam honorifico Civitatis titulo decoravit; optimis legibus & institutis stabilivit; variis dignitatum gradibus ac privilegiis exornavit; nonnullos cives, Nobiles creavit; Nobiles equestri dignitate cohonestavit; multos Religiosorum virorum Ordines adscivit, eosque propriis bonis magnifice dotavit; nova templa extruxit, & antiqua reparavit in melius.

III. D. Sebastiani, Cohortis Romanæ militiæ fortissimi Principis, ac Jesu Christi militis invictissimi, cui basilica proxime est dicata, precibus, [a populo Castell, posita,] quibus apud Deum O. M. plurimum pollet, Castellionensis Populus a dira lue, totam ferme Italiam absumente, servatus fuit incolumis, anno salutis (ob id, & Francisci Principis Natalem) eidem populo fortunatissimo, MDLXXVII.

IV. D. Sebastiano Martyri nec non Principi Francisco, de hac patria optime meritis, ejusque salutis, felicitatis, ac dignitatis vigilantissimis custodibus & conservatoribus. Templum hoc, alteri, Divo, est sacratum anno Domini MDLXXVII; [gratitudinis ergo.] alteri vero, aurei tropæi, quod sibi tanti viri splendor vendicat, loco, marmoreum hoc simulacrum, ad memoriam sempiternam, Civitas Castellionensis unanimiter poni curavit anno salutis MDCXVII.

[24] Prodiit ex felici Principum Francisci & Bibianæ conjugo, multiplex quidem, sed non diuturnæ successionis, proles; [Ejus posteritas,] quam sequens schema posteritati conservabit.

[25] Atque hic defecit stirps mascula, e Principe Francisco prognata. Supererat adhuc anno MDCLXXXVI, quando ego Roma transivi Castellione in Belgium, [& ultima natu filia Joanna,] octava ejus proles Joanna, bis vidua; quam & vidi & allocutus ibidem fui in domo contigua templo Collegii nostri, quam sibi spretis suorum palatiis elegerat habitationem; quo propius abesset a beato patruo suo, cujus venerandum cranium, ibidem in ecclesia honorifico loco repositum, custoditur; eique, quotiescumque liberet, sua vota & preces offerre posset, per viam secretam e domo sua templum ingressa. Narravit illa mihi tum temporis, [bis vidua.] & ex ore ejus in pugillares retuli, singulare beneficium, quod B. Aloysio suo acceptum referebat; videlicet, quod aliquando per Alpes iter faciens, inde cum rheda, qua vehebatur, in præceps delata, & invocata Beati ope, [Castellione 1688. mortua;] mirabiliter incolumis servata fuerit: qua de re suo loco pluribus agemus. Scripsit mihi deinde sæpe memoratus P. Gorzonus, D. Joannam prædictam diem superemum clausisse anno MDCLXXXVIII, III Julii, ætatis suæ LXXVI: ex quo consequitur, natam fuisse anno MDCXII ejusdem seculi, quadriennio ante obitum patris sui. Laudat in eadem epistola Gorzonus propensum Matronæ animum in Societatem nostram, & vere maternum; quem, sine exceptione nationum, in eam perpetuo & ubique beneficum effudit; puta, in Bohemia, Germania, Hungaria, [propensa in Societatem matrona.] ubi commorata fuit cum marito suo Martenitz & illo defuncto, in Hispania & Mediolani, ubi habitavit cum altero suo marito Zappata; ac tandem post hujus quoque obitum, Castellione; quo redierat postliminio, reliquum vitæ quidem suæ, Deo; materni vero affectus, Societati impensura.

[26] Ex neptibus Principis Francisci in schemate expressis, superfuerunt adhuc anno MDCXC, Joanna, Aloysii ex Laura de Bosco filia, Ducis Doriæ vidua: ac duæ filiæ Ferdinandi, Bibiana atque Aloysia cum matre sua Olympia. [Succedit linea Christierni an 1677.] Successerunt Francisco in Principatu, primum Aloysius filius; deinde Ferdinandus item filius: in quo deficiente stirpe mascula, successit huic patruelis Carolus, patrui Christierni filius unicus, atque adivit possessionem Principatus Castellionis & aliorum Dominiorum anno MDCLXXVII; ac progenuit hanc seriem liberorum; e quibus hodiedum præest ditionibus paternis Princeps Ferdinandus.

[27] Misit mihi anno superiori MDCCV, Joannes Baptista Dianus Mediolano genealogiam posterorum Principis Caroli prædicti, in qua notatur, tunc adhuc vivere uxorem ejus Isabellam in ætate grandæva annorum circiter XC, filiosque & filias omnes & nepotes in schemate enumeratos, præter Carolum nepotem ejus, summæ expectationis juvenem, qui Regi Catholico militans, ducebat peditum cohortem, jam jam Chiliarcha creandus: quando illum mors immatura, non amplius annos XXII natum, abstulit e vivis anno MDCCIV Mense Martio, longiore vita dignissimum.

§ III. Chronologia vitæ Aloysianæ.

[28] [Natus an. 1568, Martii,] Ferdinandus Gonzaga, Marchio Castellionis, & Martha Tana Santenia, matrimonio, ex novo jure Concilii Tridentini, in Hispania & aula regia Philippi secundi rite conjuncti anno MDLXVI, redierunt aliquanto post in Italiam; & Castellionem, marchionatum suum, ingressi sunt festa luce (quod boni ominis fuerit recens conjugatis) S. Josephi Deiparæ sponsi, die XIX Martii sequentis anni: ibidemque in lucem editus primo partu est Aloysius noster, anno MDLXVIII, die IX Martii, sub Pontificatu Pii V, & Imperio Maximiliani II, ante baptizatus cœlo, quam plane editus mundo: [ducitur an. 73. Casale majus,] eodemque anno, die XX Aprilis cæremoniæ baptismales solenni ritu peractæ sunt in ecclesia principe sanctorum Nazarii ac Celsi, susceptoribus Serenissimo Guilielmo Mantuæ Duce (qui vices suas obire jussit Illustrissimum virum Prosperum Gonzagam) & uxore Alfonsi Gonzagæ Marchionis Castelgiufredi, cujus nomen proprium nusquam adhuc legi expressum. Anno Christi MDLXXII aut LXXIII, ætatis fere V, ductus fuit a patre, pro expeditione Tunetana, Regis Catholici nomine, in agro Cremonensi militem scripturo, Casale majus; ubi arma tractare puerulus cœpit, & pulverem tormentarium militibus sublegit, & tormenta per se nullo conscio oneravit, & satis cum periculo suo explosit. Mansit ibi menses aliquot donec a patre, Tunetum profecturo cum Joanne Austriaco, sub initium æstatis anni MDLXXIII, Castellionem remissus est ad matrem.

[29] Anno MDLXXVII, ineunte æstate, ætatis decimo inchoato, [77 Florentiam,] ducitur cum fratre Rudolfo ab ipso patre Florentiam; atque ultra biennium, fere menses quinque commoratus ibidem est, votoque virginitatis perpetuæ se Deo & sanctissimæ Virgini ejus matri obstrinxit. Recessit inde Mantuam anno MDLXXIX mense Novembri, [79 Mantuam,] jussu patris sui, qui per id temporis a Duce Mantuano creatus fuerat Gubernator Montis Ferrati. Mantuæ circiter semestri peracto, venit Castellionem anno MDLXXX tempore verno, [80 Castellionem,] natus jam annos XII; & sequenti Julio eodem venit S. Carolus Borromæus, Archiepiscopus Mediolanensis, S. R. Ecclesiæ Cardinalis, & Visitator per illas partes Apostolicus; qui maturam Aloysii prudentiam atque eximiam virtutem, solus cum solo agens, edoctus cum esset; ei auctor fuit, ut, quod earenus non fecerat, sacram Eucharistiam sumeret, atque adeo ipsam ei sua manu per illos dies porrexit. Non multo post, exeunte æstate, [& in Monferratum,] Aloysius cum matre fratreque in Montem Ferratum profectus ad patrem, ibi vices Ducis obeuntem, vitæ discrimen adiit in trajectu Ticini fluminis, aut rami cujusdam ejus, bifariam rupto quo vehebatur pilento. Dimidium facile annum ibi moratus, remeavit cum suis in patriam anno MDLXXXI, [atque in Hispaniam] jam tredecennis; ibique propemodum periit in lectulo suo, a flammula candelæ correpto & incenso. Ejusdem anni autumno cum parentibus suis in Hispaniam, honoris & officii causa, comitatus est Augustissimam Mariam Austriacam, Imperatorum Romanorum filiam, conjugem, nurum ac matrem. Illic dum in aula regia & studiis philosophicis, biennio circiter versatur, contigit anno MDLXXXIII, festo Deiparæ Virginis in cœlos assumptæ, [ubi vocatur ad Societatem,] allapsa voce clara, eum inter orandum moneri, Religionem Societatis Jesu ut ingrediatur.

[30] Anno MDLXXXIV mense Julio reductus ex Hispania Castellionem, [84 redit in Italiam] mox jubetur a patre præcipuos quosque Italiæ Principes salutatum adire; eoque peracto, mittitur Mediolanum negotiorum causa, detineturque ibidem anno fere integro, quem præter negotia sua impendit studiis Physicæ ac Mathematicæ. Anno MDLXXXV mense Julio, Castellionem Mediolano rediturus, [moratur Mediolani, 85 redit Castellionem,] substitit tantisper Mantuæ, dum animum spiritualibus S. Patris Ignatii commentationibus excoleret in Collegio Societatis Jesu; quo tempore, eodem advenit famigerata illa e Japonia legatio, postquam Romæ summum Pontificem, Christi Domini in terris Vicarium adoraverant, eique se suamque gentem submiserant in salutem æternam. Mantua sub hæc revertit Castellionem, ubi impetrata tandem plena facultate transeundi ad Societatem, [& abdicato Mantuæ principatu suo] a patre; ac transcribendi ditiones suas in fratrem, ab Imperatore, Mantuam remeavit; præsentibusque patre, matre, Prospero Gonzaga maxime propinquo, aliisque utriusque sexus Principibus quam plurimis, sese spoliavit bonis omnibus, eaque legitime transtulit in fratrem Rudolfum die secundo Novembris. Postridie mane Duci Mantuæ valedixit: vesperi supplex ab utroque parente sibi petiit benedici, ac die IV ejusdem mensis prima luce iter Romam lætus ingreditur, [tendit Romam] cum nobili ministrorum comitatu, quem ei pater præsto esse mandaverat. Tetendit Lauretum, & cum suæ ibi erga Matrem Virginem indulserat pietati, Romam perrexit; [ad tirocinium.] ac die XXV ejusdem Novembris, S. Catharinæ Virgini ac Martyri sacro, deducente Eminentissimo Cardinali Scipione Gonzaga, domum probationis Societatis Jesu, a S. Andrea dictam, in monte Quirinali ingressus est; atque introductus in cubiculum, ubi primam more Societatis Probationem subiret, in hæc verba prorupit: Hæc requies mea in seculum seculi; hic habitabo, quoniam elegi eam.

[31] Vitam religiosam magno fervore orsus, intra trimestre accepit nuntium de morte patris, anno MDLXXXVI die XIII Februarii e vivis erepti: atque ipse eodem anno, mense Octobri, [Mittitur 1586 Neapolim,] invaletudinis causa Neapolim missus, annumque dimidium commoratus; VIII Maij MDLXXXVII inde rediens, in Collegium Romanum concessit, Philosophiam absolvit publiceque defendit, [87 redit Romam,] ac XXV Novembris ibidem vota Religiosa emisit, celebrante P. Vincentio Bruno Collegii Rectore, notæ virtutis & eruditionis viro, curriculum Theologiæ jam auspicatus. Anno MDLXXXVIII, mensibus Februario Martioque, [88 initiatur Ord. Min.] prima tonsura & minoribus Clericorum Ordinibus initiatus fuit. MDLXXXIX Septembri mense, proficisci jubetur Castellionem, ad componenda quædam suorum dissidia felici eventu. Inde Mediolanum pergit, [89 mittitur Mantuam ac Mediolanum,] & post aliquot studiis theologicis impensos menses, ineunte Majo MDLXXXX revocatus a P. Præposito generali redit Romam: eodemque redit die XI sequentis Novembris Parisiis, quo cum Cardinali Cajetano profectus fuerat, Robertus Bellarminus, [90 revocatur Romā,] Aloysio annum Theologiæ quartum jam orso, & designatus est Præfectus spiritus nostrorum in Collegio Romano. Anno MDLXXXXI, grassante per Urbem gravi lue, contraxit Aloysius in nosocomiis publicis, quo eum caritas sua ad solandum & juvandum miseros impulerat, etiam ipse invaletudinem; ac die III Martii decumbere cœpit, [91, 3 Martii decumbit, æger,] paucisque post diebus, invalescente morbi vi, consuetis sanctæ Romanæ Ecclesiæ Sacramentis ad ultimum agonem rite munitus est. Meliuscule tamen subinde habuit, produxitque vitam usque ad diem XX Junii & horam fere tertiam post solis occasum, [20 out 21 Junii moritur.] qua ad cælos transiit.

[32] Hora tertia post solis occasum, morari hic porest dubitantem, debeatne illa hora diei XX dicti mensis, an XXI adscribi. Constat imprimis, horam illam, [Diversa diei civilis principia,] etiam æstivo solstitio, cadere ante mediam noctem; atque adeo qui a media nocte diem inchoant, mortem Aloysii sine hæsitatione adscribent diei XX. Sed quid in Italia fiat, aut fieri debeat, disquirendum venit. Notum est, olim apud alias atque alias nationes aliud atque aliud principium diei fuisse (loquor de die civili, horas XXIV complexo). Romani enim diem ordiebantur a media nocte, ac terminabant nocte media sequente; Babylonii computabant ab ortu solis ad solem denuo exorientem. Umbri figebant principium in meridie, & ibidem post horas XXIV ponebant terminum. Atheniensibus dies incipiebat ab occasu solis, & proximo occasu desinebat. Quæ quamlibet harum nationum, ad institutum tale suum amplectendum & consuetudinem retinendam, permoverit ratio, nostrum non est perquirere.

[33] Illi consultius fecisse videri possunt, qui fixum aliquod ac stabile punctum temporis elegerunt, unde principium diei sumant, quam qui principium vagum & singulis diebus diversum sequuntur. [alia fixa,] Fixum principium habent qui meridie aut media nocte inchoant: vagum, qui ab ortu aut occasu solis, nisi forte habitent sub ipso Æquatore: qui enim dextrorsum aut sinistrorsum inde recedunt, quanto recedunt longius alterutrum versus Polum, tanto magis vagum habent diei principium; id est tanto longius distat principium unius diei a principio diei præcedentis aut consequentis, pro ut videlicet incrementa dierum naturalium, accedente ad nos sole, & decrementa, sole recedente, majora sunt. Diem naturalem intelligo illud spatium temporis, quo sol supra Horizontem est, respectu cujusvis regionis. Sic Romæ, exempli gratia, [alia mutabilia.] die XX Junii, supra Horizontem est horas XV; Antverpiæ, XVI & semis; Holmiæ, XVIII atque item semis: quæ urbes non tantum non habent idem tempus ortus & occasus solis, inter se; sed neque singulæ earum idem tempus habent uno & altero die inter se consequentibus. Hinc mobile, incertum, erraticum merito nomines principium diei, quod a mutabili quotidie ortu & occasu solis derivatur. At meridies, & cui post horas XII respondet nox media, diem naturalem omni tempore anni, omni locorum diversitate, ubique terrarum, hieme & ȩstate, æqualiter dividit; quemadmodum nox media æqualiter dividit noctem, sive longior illa sit, uti fit hieme, sive brevior, ut æstate.

[34] Recesserunt ab antiquorum Romanorum instituto jam pridem Urbis Romæ hodierni incolæ; [Facta inter occasum solis & mediam noctem] & quem inchoabant diem prisci a puncto fixo noctis mediæ, nunc inchoant a puncto mobili occasus solis, post quem incipiunt numerare horas, primam, secundam, tertiam, donec perveniatur ad XXIV, quando iterum occumbit sol. Et sic obtinet nunc, non tantum Romæ, sed passim per totam Italiam. Interea tamen observo, siquid contigerit inter occasum solis unius diei & noctem mediam sequentem, id a scriptoribus aliis adscribi diei priori, [aliqui adscribunt diei priori,] ab aliis sequenti. Exempli gratia, mors B. Aloysii nostri contigit, auctore Cepario, inter horas secundam ac tertiam noctis, id est post solis occasum. Quoto autem die? Videtur hæsitare auctor, & non audere certum exprimere; inquiens, obiisse nocte, inter diem XX & XXI Junii intercedente. Bibliotheca Societatis Jesu, a Petro Ribadineira primum impressa, deinde a Philippo Alegambe aucta & Romæ approbata, mortem ejusdem B. Aloysii collocat die XX Junii. At in nova ejusdem Bibliothecæ editione, curata anno MDCLXXVI, editor Nathanaël Sotuellus mutavit diem XX, uti eatenus scriptum fuerat, in diem XXI. Similiter constat, ex Vita apud nos impressa tomo 3 Aprilis pag. 242, obiisse B. Ægidium, S. Francisci Assisiatis socium, die XXII Aprilis in nocte S. Georgii, videlicet post occasum solis dicti diei; quo & celebrat eum Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ. [alii posteriori] Verum Arturus in Martyrologio Franciscano, & Jacobillus in Sanctis Umbriæ, colunt eum die XXIII ejusdem mensis, quo etiam nos citatam ejus Vitam dedimus. Simile obtinet in S. Francisco de Borgia Societatis nostræ. Notatur hic in Vita sua, obiisse die ultimo Septembris ante noctem mediam; ubi vero primum coli cœpit ut Beatus, solennitas festi celebrata fuit die I Octobris, quamvis postea semel atque iterum is mutatus fuerit auctoritate Apostolica in diem alium. Addo etiam exemplum Transalpinorum. Sanctus ac Venerabilis Beda Presbyter, obiit in Anglia die XXV Maji, feria IV, eaque Vigilia Ascensionis Domini, hora X noctis, quæ ista anni tempestate illic fere secunda fuit post solis occasum, & omnino ad dictum diem XXV spectabat, auspicantibus Anglis diem a media nocte; & elapsis XII horis, iterum (ut reliqui Transalpini) incipiunt in meridie numerare alteram horarum dodecadem, a prima usque. ad duodecimam mediæ noctis qua terminatur dies. Nihilominus ipsius Bedæ discipulus Cuthbertus, qui morienti adstitit, obitum istum conjungit cum die XXVI, quo & Bellinus in suo Martyrologio, secundum morem Curiæ Romanæ, anno MDXXI impresso, celebrat Depositionem Bedæ Presbyteri: idemque facit Grevenus in suo Usuardo aucto.

[35] His positis, utro tandem dictorum dierum felix obitus B. Aloysii (eadem de aliis ratio erit) consignari; [utri rectias.] utro festum ejus celebrari potissimum debet? Jam dixi, diem accipi diversimode, atque alium esse civilem, alium naturalem. Civilem intelligo spatium XXIV horarum, quibus sol circumit totum orbem, cujus principium aliud atque aliud est apud alias atque alias nationes, uti supra explicavimus. Diem naturalem metior continuatione solis supra horizontem, quæ in æquinoctiis horarum XII, alias plurium, alias pauciorum est. Liceat præterea apponere diem ecclesiasticum, eumque duplicem; festalem aut esurialem, & ceremonialem seu officialem. Festalis & Esurialis incipiunt a nocte media, desinuntque nocte media sequente, quo spatio intermedio abstinendum est per leges ecclesiasticas ab opere servili, aut cibo vetito. Ceremonialem seu Officialem appello, qui complectitur spatium temporis, intra quod absolvi debet totum Officium ecclesiasticum festi alicujus celebrioris, quod nempe ritus duplicis aut majoris etiam solennitatis sit, quodque principium ducit a primis Vesperis diei præcedentis.

[36] Hinc facilis est responsio ad dubitationes præmissas. Qui B. Aloysii mortem adscribunt diei XX Junii, computant dies civiles, [& quo intellectu] & sequuntur morem antiquorum Romanorum atque hodiernorum Transalpinorum, quibus a media nocte principium sumitur talium dierum. Quod siqui Scriptores Itali hodierni sic etiam locuti sunt, recesserunt illi a more vulgi, ac tacite probant, usum majorum suorum præstare suo. Qui ejusdem Beati felicem obitum celebrant XXI Junii, nihil contradicere censendi sunt prædictis Auctoribus. [id faciant, docetur.] Intelligunt enim diem ecclesiasticum, eumque Ceremonialem seu Officialem jam explicatum, qui complectitur etiam illud spatium diei præcedentis, saltem quod decurrit ab occasu solis aut etiam a tempore, quo cantare Vesperas Ecclesia solet. Et ab hoc Ecclesiastico ritu nunc passim omnibus dies XXI: Junii reputatur B. Aloysio natalis esse; præsertim postquam Gregorius XV, in Bulla beatificationis anno MDCXXI data, expresse dicit, eum die XXI Junii ex hac vita migrasse ad cælum. Quin imo Itali, qui ejus Natalem adscribunt diei XXI prædicto, id jure faciunt suo, etiam nulla ratione habita ritus Ecclesiastici: quia illi diem XXI usu civili inchoant ab occasu solis diei XX, post quem occasum Aloysius obiit. Quæ hactenus disputata sunt de B. Aloysio ejusque Natali, applicari facile possunt ac debent Sanctis Beatisque aliis, quos in exemplum adduxi supra. Priori die obierunt, id est XXII Aprilis, B. Ægidius; XXX Septembris, S. Franciscus de Borgia; XXV Maij, sanctus ac venerabilis Beda; juxta computum civilem Transalpinorum, diem a nocte media auspicantium: obierunt vero posteriori respective, juxta computum Ecclesiasticum Ceremonialem; nec non juxta civilem Cisalpinorum, a prioris solis occasu sequentem diem inchoantium.

§ IV. Sanctitatis ac venerationis post mortem indicia.

[37] Sanctificatus Aloysius per baptismum antequam natus esset; [Aloysius, vix mortuus, habetur Sanctus,] confirmatusque, teste Bellarmino rerum ejus omnium conscio, in gratia dum vixit; qui potuit non sanctus esse post mortem? Illi certe, qui viventem cognovere penitius, vix mortuum non dubitaverunt appellare sanctum. Inter illos numerantur (ut præclarissimos quosque nominem) P. Bernardinus Rosignolius, Collegii Romani, dum ibi Aloysius obiit, Rector; P. Claudius Aquaviva, universæ Societatis tunc Moderator & Præpositus Generalis; Cardinales præstantissimi, Hieronymus Roboreus, & Scipio Gonzaga; item Eleonora Austriaca Mantuæ Dux, pientissima femina. Hi omnes in litteris suis, quas ad Excellentissimam Marchionem, defuncti matrem, officii consolandique causa statim ab excessu filii ejus dedere, asseverant, expressissimis verbis; eum jam tum æterna felicitate perfrui, Cælitum consortio annumerari; in cælum certo emicuisse; beatius nunc vivere ibidem cœpisse; in æternum splendorem subvectum, cælesti civitate Jerusalem donatum, & (ut uno omnia dicam verbo) sanctum esse. Ex his tantorum virorum assertis de felicitate Aloysii, utique confirmata fuerit mater, ut, quem Angelum suum, dum viveret, ob similitudinem morum appellare dudum consueverat, tunc etiam crederet deposito corpore Angelis similiorem, cum ipsis in cælo versari Deoque frui. Imo & Angelum, aut potius Archangelum Raphaëlem, in filio experta fuit non multo post, cum ab ipso divinitus recreata, & gravi morbo liberata fuit; uti lib. 3 Vitæ num. 287 narrabitur.

[38] Amplum quoque sanctitatis ejus, & venerationis popularis testimonium sunt, quæ mox a morte ejus contigisse narrantur, lib. 2 Vitæ a num. 271, ubi dicitur cælestis quædam jucunditas animi, & insolitus pietatis ardor studiumque colendi Deum ac lacrymarum donum, statim a morte ejus & multos deinceps annos, [honoratur,] adhȩsisse duobus illis Patribus, qui suprema caritatis officia morienti præstiterant. Idem probat Sociorum studium, qui audita ejus morte continuo in genua prolapsi, in vota ipsum sua, tamquam cȩlo receptum, vocaverunt. Direptio quoque rerum omnium, quibus vivens quoquo modo usus fuerat, pennarum, thecarum, indusii, subuculæ, calceorum; quin & præcisio unguium, & capillorum, & calli e genibus, & digitorum (quo non impulit æstimatores sanctitatis ejus ardor suus?) e manibus pedibusque. Eodem faciunt, concursus ad exequias ejus innumerabilis populi, [in capsa seorsim sepelitur,] etiam præcipuæ nobilitatis, studio videndi, ut aiebant, juvenem sanctum: osculatio manuum ejus, quod venerationis genus solis Sacerdotibus impendi Romæ consuevit: inclusio corporis (quod præter morem Romanæ Societatis nostræ factum est) jussu Præpositi generalis in loculo, quo ab reliquis cadaveribus seorsim conderetur & conservaretur: subsecutæ ad conditorium visitationes Sociorum quotidianæ; aspersiones florum; orationes opem ejus sibi implorantium; collocutiones in quotidianis congressionibus de virtutibus, felicitate, & gloria ejus in cȩlis sublimi; [& floribus ornatur.] commemorationes exemplorum in domesticis exhortationibus, præsertim anniversario felicis obitus die; lectio denique Vitæ ejus MS. in tricliniis Collegiorum nostrorum, uti & monasteriorum aliquot Sanctimonialium, & inter alia S. Mariæ Angelorum Florentiæ, de quo mox plura.

[39] Tenuerunt hæc pia Sociorum veluti privatæ venerationis exercitia usque ad annum MDC; quando visum Deo est, luculentissima manifestatione sanctitatem & gloriam beati juvenis patefacere toti mundo, per famulam suam, nunc sanctam, Mariam Magdalenam, Pazziorum familiæ germen illustre Florentiæ. Nam quæ matri facta fuit Castellione anno MDXCIII ab Aloysio gloriosa visitatio, & collata curatio repentina, [Matrem ægram sanat:] videtur non statim celebrata fuisse in vulgus; fortassis quia publicari factum non siverit, quæ curata fuit prudens femina; sive quod crederet minus obtenturum fidei, quod mater de filio prædicaret; sive quod timeret, ne qua sibi inde adhæreret vanitatis noxa; sive quod speraret futurum, ut Deus, quam sibi manifestare cœperat gloriam filii, mox aliis quoque revelaret ipse; quemadmodum gloriosam filii sui Domini nostri Jesu Christi resurrectionem, quam pie creditur primum ostendisse matri ejus, mox aliis atque aliis revelasse, & per illos toto mundo publicasse, scitur. Concentus vero musicæ cælestis, quem ante prædictum annum MDC auditum fuisse in cubiculo, ex quo morientis Aloysii anima in cælum evolaverat, narrabimus in Supplemento miraculorum ejus, primo loco; ab iis qui audierant, nisi diu post testatus non fuit.

[40] Anno igitur MDC, a morte Aloysii nono, extra Collegii Romani septa, [apparet Moniali de Pazzis.] uti sanctitas ejus & gloria, quam habet in cȩlo, volente Deo innotuit publice in terra, ita veneratio quoque accrevit populorum: & primum quidem Florentiæ: quam civitatem, quia, postquam rationis usum attigerat adolescentulus, prima veræ pietatis incunabula habuit; in eaque fundamentum vitæ religiosæ & sanctitatis suæ, emisso coram Deipara Virgine castitatis voto, posuit; crediderim nunc cȩlo receptum, primam quoque facere consciam suæ gloriæ, primamque cælestibus beare beneficiis voluisse. Apparuit itaque ibi anno illo, die VI Aprilis, in monasterio beatæ Mariæ Angelorum, [& aliam quatriduo post sanat;] miræ sanctitatis Moniali Mariæ Magdalenæ Pazziæ, quam dixi, multo circumfusus splendore luminis, & gloria decorus; prout legere est infra libro 3 Vitæ numero 284. Post quatriduum vero sanavit ibidem loci mirabiliter Sanctimonialem, Angelam Catharinam Carliniam nomine; quadriennali morbo & gravi cancro ab illa, instanti tempore depulsis, ut in eadem Vita numero 293. Non se continuit harum apparitionis & curationis fama intra muros urbis, nedum intra monasterii claustra; [invocatur præcipue in Lombardia;] sed late mox didita, totam Italiam festina percurrit, transscensisque Alpibus per universam Europam circumtulit Aloysii gloriam, & in miseros mortales benignitatem, simul excitans in illorum animis fiduciam consequendi ab eodem glorioso Juvene, quod aliis attulisse nuntiabatur, levamen miseriarum suarum. Hinc undique ad illius opem concursum est, [ubi anno 1603 formantur processus] & multi præsentem experti sunt, sed nullibi fortassis plures eatenus, quam in Gallia Cis-alpina, in qua natus fuit Aloysius.

[41] Venit eo P. Virgilius Ceparius anno MDCIII (prout ipse in scheda quadam sua indicat) dicturus pro concione per ferias quadragesimales. Qua occasione certior, [& scribitur Vita.] quam fuerat, factus de sanctitate vitæ & fama miraculorum Aloysii; curavit super illis citari & examinari varios testes, processusque legitime formari ab Ordinariis, in patriarchatu Veneto, in archiepiscopatibus Bononiensi ac Taurinensi; in episcopatibus Patavino, Mantuano, Placentino, Parmensi, Brixiensi, Mutinensi, Vicentino & aliis, ad perpetuam rei memoriam. Quo facto secessit in villam Collegii Brixiensis, locum solitarium & studiis aptum, scripsitque ibi Vitam, quam triennio post Romæ, volente Pontifice, publicavit, quamque nos hic etiam, ex recognitione auctoris, secundis curis emendatam, ex Italica Latinam imprimemus. Hinc porro eodem anno MDCIII, XXII Septembris, Congregatio provincialis Societatis Jesu Venetæ, Placentiæ in Domino coacta, decrevit rogari admodum R. P. Præpositum Generalem, ut suo dictæ Provinciæ nomine supplicaret summo Pontifici, [Petendam canonizationem] quo vellet Aloysium, cujus indies per Lombardiam cresceret fama sanctitatis, reponere in numerum Sanctorum.

[42] Cur id Veneta præ ceteris postularet Provinciis, quatuor hisce inducta fuit rationibus. Primum, quia apud se natus & pie educatus fuit Aloysius Castellione, propemodum in meditullio Provinciæ sita; ibidemque prima sanctitatis suæ semina concepit, ac fovit in segetem virtutum copiosam. Deinde quia nullo alibi loco tam uberem miraculorum ejus messem colligebant incolæ, quam in illa eadem Provincia; nec alibi majorem ei venerationem præstabant. Præterea quia pars longe maxima Patrum ibi congregatorum, probe eum noverant dum adhuc vivebat, ac multi cohabitaverant studiis operam danti in Collegio Romano & alibi. Denique quia Congregatio, hinc quidem unice cupiebat transmittere ad posteros solenne testimonium suæ de sanctitate ejus existimationis; inde vero multum timebat, ne, si id differret in proximam Congregationem, [decernit post maturam deliberationem,] multi Patrum graviorum, ac rerum præcipuarum notitiam habentium, interea fatis concederent; sicque præclara ejus facta minus testata manerent.

[43] Expensis rationibus hisce, visum est inter alia negotia, de isthoc tractare primo loco: & Præpositus Provincialis priusquam Congregationi rem proponeret, deputavit sex Patres, Theologiæ & Canonum peritos, ad examinandum processus, qui tum formati erant, super rebus gestis Aloysii, & miraculis ejus. Illi vero examine finito, censuerunt omnes, eo loco rem esse, ut secure postulari canonizatio posset. Vigesimo igitur secundo die Septembris, ut dixi, loco solito congregatis Patribus, post imploratam Spiritus sancti gratiam, cœpit Præpositus Provincialis præfari de negotio præsenti; judicare se, illud propter rei gravitatem primo loco tractandum esse: tum multa dixit in laudem Aloysii, cujus Rector fuerat in Collegio Romano, & intima quæque noverat, [Provincia Societatis Jesu Veneta.] & ægrotanti extrema sanctæ Ecclesiæ Sacramenta ministrarat: tandem recitavit testimonium, quod de illius sanctitate dedit Eminentissimus Cardinalis Bellarminus: ac tum denique postulavit suffragia Patrum, quid cuique videretur faciendum.

[44] Intererant in Congregatione ista omnes Collegiorum Rectores, & quatuor votorum Professi totius Provinciæ, exceptis tribus qui morbo prohibebantur convenire; omnes autem Theologiæ probe scientes & nonnulli etiam Juris canonici. Hi consenserunt universi in unam sententiam, concluseruntque, rogandum esse admodum R. P. Claudium Aquavivam, Societatis tunc Præpositum Generalem, ut tempus judicio suo opportunum nactus, condoceat summum Pontificem de causa & sanctitate Aloysii, ejusque canonizationem nomine Provinciæ suæ, in urbe Placentina congregatæ, petat. Incredibile porro est, quanto omnes & singuli pietatis sensu atque ardore animi celebrarent laudes ejus. Videbatur, si fas est dicere, Spiritus sanctus unicuique assistere singulari modo, & in ore eorum ponere verba quȩ loquebantur; tanta inde replebantur audientium animi consolatione cælesti. Concinnato tandem libello supplice, & facta cuique potestate subscribendi ejus, una omnes id præstiterunt; in parte beneficii ponentes, posse cooperari in negotio tam pio, ac testificari qua in veneratione haberent suum quondam civem, quem tunc certo credebant in cælo versari. Ne vero monumentum gloriæ ejus authenticum, tam provide conceptum, & tam religiose perfectum a tot Patribus, doctrina vitæque integritate conspicuis, unquam excidat aut oblivioni detur; hic ipsum ad gloriam beati juvenis insero, & quidem lubens, quia tot continet encomia laudum ejus, quot testimonia Patrum. Sic igitur se habet, pro ut latine conscriptum a Congregatione, & Romam missum fuit.

§. V. Decretum Provinciæ Venetæ Soc. Jesu, de petenda Canonizatione Aloysii.

[45] In Dei nomine. Amen. Congregatio provincialis Provinciȩ Venetȩ Patrum Societatis Jesu Placentiæ coacta, admodum Rev. P. Claudio Aquavivæ, [Decretum Congregationis] Præposito Generali ejusdem Societatis, salutem in Domino sempiternam. Cum Aloysius Gonzaga, sanctæ memoriæ Frater noster, valde sanctam vitam a pueritia instituerit, duxerit, & absolverit in nostra Societate; nonnullis etiam probatam miraculis, ut constat ex pluribus processibus, in ejus Marchionatu Castellionis & alibi formatis; & ex aliis testibus & contestibus, variis in Diœcesibus juridice examinatis; Congregatio nostra censuit, magna cum significatione desiderii, proponendum esse vestræ Paternitati, ut, quando ei opportunum tempus visum fuerit, atque expedire judicaverit, a summo Pontifice, nomine hujus Provinciæ Venetæ, humilibus precibus obnixe petatur, ut pro eo litteras remissorias concedere dignetur; &, si videbitur, eum in Sanctorum numerum referte velit, ad honorem & gloriam sanctissimæ Trinitatis, ad laudem ipsius Aloysii, & ad spiritualem utilitatem nostræ Societatis. Datum Placentiæ, die XXII Septembris MDCIII.

[46] Ego Bernardinus Rosignolius, Provincialis, idem confirmo, & humiliter peto; præsertim cum mihi, [cum nominibus omnium Patrū,] qui prædictum B. Aloysium intime novi in vita, & eidem in morte adfui, ac Sacramenta administravi, ejus mira sanctitas, & cordis puritas sit perquam notissima.

Ego Marius Beringutius, Præpositus Domus Professæ Venetȩ, idem confirmo, & humiliter peto; cum eum noverim, & de ejus sanctitate multa audiverim.

Ego Antonius Possevinus, ex frequenti, fide dignissimorum Patrum & Fratrum relatu, qui cum sanctæ memoriæ Aloysio Gonzaga versati sunt, & ex ubere pietatis fructu quem ex ejus intima consuetudine in Societate nostra cepit Alexander Possevinus, fratris mei filius; atq; ex eo, quod oculis meis conspexi, dum aliquando scalas descendentem eumdem Aloysium observabam orantem, & per gradus non tam descendentem corpore, [qui subscripserunt.] quam animo ascendentem ad cælestia; fidem facio credere me, esse dignissimum, qui referatur in Sanctorum numerum; quem item supplex pro mea salute oro apud Dominum Jesum.

Ego Gabriel Bisciola, non quidem B. Aloysium Gonzagam novi, sed audivi tamen, ab omnibus, qui noverunt, prædicari ut sanctum; ac proinde idem opto & suppliciter peto.

[47] Ego Achilles Galliardus idem confirmo, & instantissime peto cum tota Congregatione. Novi enim familiarissime B. Aloysium, & coram Marchione patre examinavi ante ingressum Societatis; cujus sapientissimis responsis pater Aloysii adeo acquievit, ut fateretur vocationem ejus esse divinam; ac propterea velle se permittere affirmaret, ut in Religionem ingrederetur; quod & fecit. Cumque post ingressum Mediolani moraretur, ex ejus familiari sermone non semel cum eo habito, clarissime cognovi, & vehementer admiratus sum, præter alia multa Dei dona præclarissima, a Deo illi concessa, ipsum habere maximam unionem cum Deo, & in exercitatione assidua Theologiæ mysticæ circa divinam caliginem, a magno Areopagita expressam, fuisse versatissimum.

Ego Ludovicus Galliardus vidi & novi prædictum beatum Fratrem nostrum Aloysium Gonzagam, & ex multis, quæ de illo audivi a quam plurimis ex Nostris, fide dignissimis testibus, illum non modo tamquam sanctum veneratione dignum existimo, sed plane singulares a Deo gratias præ multis aliis Sanctis accepisse; & ideo ex toto corde opto ac desidero, & etiam atque etiam rogo, cum tota nostra Congregatione Provinciali, admodum Rev. Patrem nostrum Generalem, ut concedat quod petitur, ut supra, ad Dei gloriam.

[48] Idem, qui hunc beatum Fratrem nostrum de facie cognovi, & de ejus sanctitatis fama plurima audivi, plane rogo cum tota nostra Congregatione Provinciali, ego Lælius Bisciola, Rector Collegii Placentini Societatis Jesu.

Ego Paulus Comitolus, jurato Cardinalis Bellarmini testimonio permotus, qui generalem confessionem omnium peccatorum B. Aloysii Gonzagæ excepit; quem ipium nullam mortiferam culpam contraxisse in omni vita, affirmat; quem numquam carnis irritamenta sensisse, ait; quem orare adeo attente solitum, scribit, ut non haberet mentis distractiones; sodalem hunc judico sanctissimum, & qui in Sanctorum numerum referatur dignissimum. Nam ea munera divinitus illi concessa, majora mihi videntur, quam si mortuos ad vitam revocasset: meamque de hujus adolescentis adepta jam beatitudine opinionem, non solum Cardinalis Bellarmini testificatio, sed multi processus in multis locis confecti, & a me mandato Patris Provincialis perlecti, plane confirmant.

[49] Ego Bernardinus Merenda, Superior Residentiæ Imolensis, idem confirmo, & instanter peto; cum eum sanctum esse, ex multis testimoniis auditis, plane credam.

Ego Laurentius Tertius, Rector Collegii Bononiensis, qui prædictum B. Aloysium novi, & cum illo egi, tamquam ejus sanctitatis testis oculatus, idem peto, atque adeo supplex expeto.

Ego Petrus Paulus Saracinus, qui eumdem B. Aloysium novi, & maximæ perfectionis Religiosum sanctæque vitæ judicavi, idem peto.

Ego Joannes Petrus Fracarius, per viscera Jesu Christi ex intimis cordis mei visceribus precor, ut B. Aloysius prædictus proponatur referendus in catalogum Sanctorum: nam tam multa & varia de sanctitate ipsius audivi, legique ex mandato R. Patris Provincialis in processibus authenticis, ut nunquam de aliquo Sancto, qui tam brevi tempore vixerit, tam insignia Dei dona legerim, nec audiverim.

Ego Hieronymus Dandinus, Rector Collegii Parmensis, idem confirmo, & obnixe peto.

Ego Ambrosius Varadeus, Rector domus probationis Societatis Jesu Novellariensis, idem confirmo; & ob mira, quæ de ejus sanctitate a tot tantisque Patribus, fide dignissimis & oculatis testibus, audivi, obnixe peto.

Ego Lælius Passioneus, qui eum novi, idem confirmo, & summopere contendo.

[50] Ego Joannes Baptista Peruscus, qui eum novi, & cum illo sæpius egi, & sanctitatem ejus perspectam habeo, idem obnixe peto; & dignissimum, qui in Sanctorum catalogo describatur, judico.

Ego Joannes Antonius Mazzarellius, qui eum novi, idem peto.

Ego Octavius Gondius, qui variis in locis de ejus sanctitate & miraculis præclara audivi, idem confirmo; magnamque esse in aliquibus locis devotionem erga hunc beatum Fratrem nostrum scio; & ideo, ut petatur suppliciter ejus Canonizatio, summopere exopto, & peto.

Ego Joannes Genti subscripsi, ut proponatur Reverendo Patri nostro Generali, ut supra.

Ego Virgilius Ceparius, qui hunc beatum Fratrem nostrum Aloysium optime novi, & familiariter cum eo per plures annos versatus sum, cujus etiam condiscipulus in Theologia fui, idem sentio cum ceteris, de mira ejus sanctitate & virtutibus; meque ei quotidie a multo tempore commendo, & maximam in ejus intercessione fidem habeo; dignissimumque judico, qui in Sanctorum catalogum referatur, ad Ecclesiæ universæ utilitatem; atque ideo, ut hoc petatur a summo Pontifice, obnixe & humiliter peto.

[51] Ego Stephanus de Bufalo, qui non solum eumdem sanctissimum Aloysium novi, diuque cum eo in Collegio Romano habitavi, sed etiam condiscipulus ejus in Theologia fui; quique egregiam ejus virtutem modestiæ, humilitatis, devotionis, & cum Deo conjunctionis assiduæ, sæpe admiratus; & reliquas virtutes contemplatus, in illius sanctitatis amorem & venerationem rapiebar; non dubito, quin post obitum in cælum evolaverit: ideoque tamquam Sancto me illius intercessioni quotidie commendare consuevi; ac propterea quod supradicti Patres petunt, obnixe impetrare contendo, & in Christi Domini visceribus supplex oro.

Ego Hieronymus Bondenarius, qui illum novi, eamdem cum ceteris de ejus sanctitate opinionem habeo, sentioque esse petendum.

Ego Octavius Treca, idem sentio cum ceteris, de mira ejus sanctitate, idemque obnixe peto.

Ego Joannes Franciscus Fabius, qui illum novi, eamdem cum aliis vitæ sanctitatem animadverti, & ideo idem obnixe peto.

Ego Brunus Grossus, qui illum novi, idem sentio, quod ceteri, de ejus sanctitate, idemque obnixe peto.

Ego Joannes Verbierius, qui illum quidem non novi, sed multa & probatissima de illius sanctitate audivi testimonia; idem peto.

Ego Ascanius Marazzius eumdem novi, cum esset adhuc in seculo, sed cum esset in Societatem admissus, ex ipsius domesticis mira quædam de illius virtutibus & sanctitate audivi, quæ etiam in ipsius exteriori homine elucebant; atque ideo, quæ de illius sanctitate passim prædicantur, verissima esse credo, & idem quod alii vehementer expeto.

[52] Ego Franciscus Remondus, beneficium a Deo magnum in me collatum puto ac sentio, quod eumdem Fratrem nostrum Aloysium Gonzagam, non solum, dum viveret, noverim, & cum illo versatus sim; verum etiam, quod ejus condiscipulus in Theologia fuerim, cum illum eximia vitæ sanctitate fuisse semper existimaverim, & insignibus virtutibus, tum præcipue admirabili humilitate & sui ipsius contemptu, & singulari erga res divinas amore atque affectu præditum, ita ut omnibus egregio esset ad perfectionem religiosam exemplo. Quas ob causas, tum iis etiam auditis & lectis, quæ illustrissimi Cardinalis Bellarmini testimonio de eodem Fratre extant, & etiam multorum aliorum Patrum & Fratrum Societatis nostræ communi sensu permotus, obnixe & vehementer idem, quod prædicti omnes, peto.

Ego Petrus Viana, quamvis illum non noverim, tamen quia multa a diversis de ejus insigni sanctitate audivi, & quia legi processus, in quibus multa præclara testimonia habentur, præsertim Illustrissimi Cardinalis Bellarmini, cujus testimonium ego magni facio propter sanctitatem, dignitatem, & doctrinam ejus; & Illustrissimi Domini, Fr. Francisci Gonzagæ Episcopi Mantuani, viri sanctitate insignis; idem instanter peto.

[53] Ego Andreas Molinus, Rector Collegii Veronensis, idem sentio cum cæteris, præsertim cum per biennium eum noverim Romæ, atque in eo mira sanctitatis signa viderim.

Ego Franciscus Fortezius, Superior Residentiæ Vicentinæ, qui prædictum B. Aloysium novi, idem confirmo, & obnixe rogo, ob magnam sanctitatem, quam in ipso elucere vidi.

Ego Candidus Miliarius, certus de mira beati hujus Aloysii sanctitate, idem sentio, idemque obnixe rogo.

Ego Valerius Gypsius, qui prædictum B. Aloysium Nugulariæ novi, & ex quo P. Virgilius Ceparius legit Bononiæ testimonium Illustrissimi & Reverendissimi Cardinalis Bellarmini de illius sanctitate, me quotidie illius intercessioni (quem beatum in cælis credo) commendare consuevi, idem humiliter atque enixe rogo.

Ego Joannes Baptista Lambertinus, qui prædictum Aloysium in domo probationis S. Andreæ de Urbe, ubi tempore ejus ingressus in Societatem, morabar, cognovi, eidemque ibidem & in Collegio Romano valde familiaris & conjunctissimus fui, asseveranter affirmo & obtestor, memoriam illius beatæ animæ nullo modo silentio prætereundam, sed publico testimonio sanctæ Romanæ Ecclesiæ, omnibus manifestandam & declarandam fore & esse.

[54] Ego Petrus Joannes Schinchinellus, idem omnino sentio, idemque obnixo rogo, ejusque sanctitatis nomine permotus, cum Rector essem Collegii Brixiensis, ab Illustrissimo & Reverendissimo Brixiensi Episcopo juridice petii, ut processum de ejus virtutum ac sanctissimorum morum fama faciendum curaret in Marchionatu Castellionensi, Brixiensis diœcesis: quod & factum est, & Patribus Congregationis ostensus fuit processus.

Ego Hieronymus Fontana, Rector Collegii Foroliviensis, qui eum cognovi, idem omnino sentio de ejus sanctitate, idemque obnixe peto.

Ego Antonius Junius, Provinciæ Venetæ Procurator, qui eum novi, idem sentio de sanctitate hujus beatæ animæ, idemque obnixe rogo.

Ego Philippus Mambrianus, Rector Collegii Mutinensis Societatis Jesu, qui eum novi, idem sentio de sanctitate hujus beatæ animæ, idemque obnixe rogo.

Ego Jacobus Lambertengus, Rector Patavii, licet eum non noverim de facie, audivi tamen a multis, tum Mediolani, tum Romæ, de ejus sanctitate eximia; & ideo enixe peto, idemque confirmo; & processum Patavii, de ejus vitæ sanctitate ac morum fama, in Curia Episcopali fieri curavi, qui fuit Patribus Congregationis ostensus.

† Locus sigilli.

§ VI. Synodus Mantuæ diœcesana decernit anno MDCIV, peti a summo Pontifice canonizationem Aloysii.

[55] Exemplo Societatis Jesu, de quo modo, atque increbrescentibus indies ad invocationem Aloysii miraculis, excitati fuerunt varii per Galliam Cisalpinam Antistites, præsertim Mantuanus, ut quem passim a populo invocari ac privata veneratione coli observabant, [Episcopus Mantuanus] ei curarent publicum a Sede Apostolica cultum decerni. Erat tunc Episcopus Mantuæ Illustrissimus Franciscus Gonzaga, ex Ordine Fratrum Minorum, & Episcopatibus aliis, ad Mantuanam Sedem elevatus; qui quarto consanguinitatis gradu, uti supra in Tabula genealogica prima ostendi, Aloysium contingebat; & in Hispania vocationem ejus ad Societatem, rogatu patris examinatam, probaverat; & cum ipso in eadem navi inde redierat in Italiam; experientia doctus longo in itinere innocentiam morum & integritatem vitæ ejus; ideoque (ut in testimonio quodam manu sua scripto, juratus affirmat) ipse Angelis eum æquiparabat, & Angelum esse reputabat. [Synodum cogit an. 1604,]

[56] Is intellecta tunc fama sanctitatis & miraculorum ejus, præter privatam suam quam inde capiebat voluptatem, existimavit e gloria Dei atque ex utilitate diœceseos suæ, ubi beatus ille Juvenis notissimus erat, futurum, si collaboraret etiam ipse ad publicum ejus cultum a Sede Apostolica obtinendum. [in qua decernitur unanimiter,] Quamobrem, ut mature procederet tanto in negotio, primum jussit Summarium sibi e processibus, auctoritate variorum Antistitum in sua cujusque diœcesi eatenus factis, extrahi; tum re tota cum Serenissimo Duce Mantuano Vincentio communicata, convocavit Synodum diœcesanam; tradiditque Domino Matthæo Arigoni, Canonico Cathedralis suæ, Summarium quod dixi processuum, ut inde argumentum sumeret orationis latinæ, quam in Synodo recitaret; ac deinde proponeret Patribus, rogandusne esset summus Pontifex canonizationem Aloysii, nec ne. Coacta Synodus fuit anno MDCIV die XII Maji, in ecclesia cathedrali Mantuana S. Petri; in qua, præter Canonicos omnes & Clerum diœceseos, & Patrem Inquisitorem Dominicanum, comparuerunt etiam Superiores Regulares omnium conventuum, monasteriorum, & collegiorum ejusdem diœcesis, eo invitati.

[57] Ad hos ibi congregatos ingressus Episcopus, Synodo initium dedit; iustitutaque supplicatione & cantata solenniter Missa de Spiritu sancto, ad impetrandum, [supplicandum esse Pontifici Rom.] in hac præcipue causa, lumen divinum & gratiam pertractandi illam, prout e majore Dei gloria foret; & considentibus post hæc Patribus, conscendit prædictus Dom. Arigonius, dalmatica indutus, in locum ad id paratum; & mox pro concione dixit, quam concinnaverat orationem; eoque inflexit animos auditorum, ut unanimi consensu statuerint, postulandam nomine Synodi canonizationem esse, eaque de re decretum synodale solenni ritu formatum fuit; [ut Aloysium declaret sanctum esse.] tanto cum plausu Cleri, ut nonnulli significaverint Illustrissimo Episcopo, nihil se ardentius expetere, quam ut propediem sibi liceat de B. Aloysio Missam celebrare. Consensus iste & approbatio Synodi, nec non oratio Arigonii, quia multum faciunt ad laudem & venerationem beati Juvenis, merentur, uti facta & dicta sunt, ad posteros transmitti, prout in Acta Synodi a Notario relata sunt, & in archivo episcopali Mantuæ servantur. Sunt autem talia.

[58] In Christi nomine, Amen. Anno a nativitate ejusdem millesimo sexcentesimo quarto, [Initium Synodi.] Indictione secunda, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris & Domini nostri, D. Clementis, divina providentia Papæ VIII, anno ejus XIII, die Mercurii, duodecima mensis Maij de mane, coram Illustrissimo & Reverendissimo Domino Fratre Francisco Gonzaga, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopo Mantuano, in cathedrali Ecclesia S. Petri Mantuæ, contratæ Aquilæ, congregata in Spiritu sancto legitime, sancta Synodo diœcesana Mantuana; in qua aderant omnes de Clero civitatis & diœcesis Mantuæ, & omnes Superiores Religionum ad id invitati. Inter cetera in Synodo præfata gesta, Illustris & multum Reverendus Dominus Matthæus Arigonius, cathedralis Mantuæ Canonicus, dalmatica indutus, Illustriss. & Reverendiss. Domino præfato mandante, proposuit, & petiit prout infra, videlicet.

[59] Quam magni refert, Viri Patres & Fratres, hominis probatæ vitæ exemplum; [Oratio ad Patres,] & quam maxime, illud intuentes & admirantes, ad rite recteque peragendum excitet & inflammet, nemo omnium vestrum est, qui non facile videat & agnoscat. Bonis enim insitum est, S. Ambrosio teste, ut pudicus castum, sapiens prudentem, misericors liberalem, pio affectu diligat; ut virtutes suas in aliis amet: & in plerisque justi aspectus, monitio correctionis est, & perfectioribus lætitia. Cum vero hominem, summo & nobili genere natum, vel humana potentia in alios dominantem, laudabile opus & admirabilem peragere conspicimus actionem; illum non solum maximis ornari laudibus & summis encomiis celebrari cernimus, sed pia quadam & sancta æmulatione omnes imitari summo studio contendere; sique possibile est, in iis quæ cum virtute est operatus, se prorsus similes reddere, & studere & satagere videmus. Admirandum quidem, Dilectissimi, sequendum, & maxima imitatione dignum exemplar hodie nobis Illustrissimus & Reverendissimus Antistes noster ante mentis oculos proponit intuendum; cujus singulares virtutes præclara, instituta, & admirabilem vitam, signis ac virtutibus illustratam, vos Reverendos Consacerdotes, ceterosque de Clero, & singulos, sibi in Christo dilectos populi Mantuani, & ejus Diœcesis, attente considerare, pio affectu amare, ac firma & devota animi deliberatione imitari, etiam atque etiam rogatos esse, cupit & vult.

[60] Is Pater ille, est Aloysius Gonzaga sanctæ memoriæ, quem Castellionis Marchionem extitisse penitus non ignoratur; [in qua de Aloysii sanctimonia,] qui hac nostra floruit ætate, Angelicam fere vitam ducens; & tanta polluit sanctitate, ut omnes in magnam sui traduxerit admirationem. Erat ipse corpore castus, mente devotus, colloquio affabilis, amabilis adspectu, misericordia illustris, temperantia clarus, justitia insignis; prudens in consiliis, fortis in periculis, patiens in adversis; in opere docilis, in disciplina strenuus, in eleemosynis largus; ad ignoscendum paratus, & ad humanitatem & clementiam promptus. Iste Deum mundo corde complectens, in humilitatis conversatione, in caritatis ubertate, in castitatis lumine, in jejuniorum pinguedine, ita se totum cælesti tradidit disciplinæ, ut positus in corpore, quasi nihil videretur de carne præstare.

[61] Bonorum ergo operum gratia plenus, mente circumspexit, quod Deo servire regnare est; [ingressu in Societatem] ideoque divinus eum amor subiit relinquendi patriam, splendorem generis & imperium, ac religiosam amplectendi vitam; itaque relicta dignitatis amplitudine & divitiarum copia, a sacra Majestate Cæsarea facultate facta, Demarchatum & Ditionem fratri minori cedere libentissime voluit; & ne terrenarum rerum laqueis irretitus, haud facile Deo seruire potestatem haberet, in Patrum e Societate Jesu Religionem declinavit, & adscribi voluit; quod incredibilis ejus humilitatis, & rerum omnium hujus seculi contemptus apertissimum extitit argumentum, idque ipsius vitæ progressus confirmavit; cum in Religione ipse semper abjectiores exercitationes, & humiliores famulatus, quos indies peragere opus erat, ardenti studio & summa caritate amplectebatur. Si vero de generis splendore, de dignitatis gradu, & de divitiarum copia, ac de aliis (quæ ut Deum æqua mente coleret, eique toto pectore inserviret, reliquit) se laudibus extolli aliquando intelligeret; id acerbissimo animi sensu & dolore percipiebat.

[62] Cum autem humanæ conditionis ignobilitatem & obscuritatem sibi ante oculos proponeret; perinde acsi Aloysius Gonzaga, Princeps & Marchio nequaquam extitisset, maxime suum deprimebat animum; [virtutum studio,] & quæ majorem humilitatem & vilitatem præseferebant, magis ac magis quotidie exercere studebat. In assiduis orationibus pervigil pernoctabat; multis jejuniis, frequenti disciplina, & corporis castigatione carnem edomabat; xenodochia & hospitalia omni tempore perlustrabat; in obsequiis pauperum, & in adhibenda erga illos diligentia, infatigabiliter perdurabat; iisque adeo officiose inserviebat, ut, nisi quis fundatam in Christo haberet mentem, procul dubio ignominiosum putaret talia vel æqualibus exhibere, qualia ipse perpetim luridis infirmis, & despicabilibus præstabat. A calore carnalis concupiscentiæ perpetuam custodiens virginitatem, perpetuo refriguit; induens illum castitatis affectum, quem induerat qui dicebat, Pepigi fœdus cum oculis meis, ut ne quidem cogitatem de virgine. [Iob 3.] Convitia semper & maledicta patienter & æquo animo tulit; nec invidens ille tortuosus coluber, humani generis perpetuus hostis, varios spargens laqueos tentationum, unquam mortifere calcaneo ejus insidiari potuit; sed tanta ejus fuit innocentia vitæ, ac tanta extitit sanctitate conspicuus, ut de illo illud merito prædicari possit, Adam in Aloysio Gonzaga non videtur peccasse.

[63] Qua in re eas omnes præcipuas virtutes, quæ hominem ad veræ celsitudinis honorem evehere valent, a liberali Dei manu copiose sibi collatas, nemini dubium esse debet. Quis enim illo, in opere Dei promptior, in oratione ferventior, in sobrietate parcior, in corpore honestior, in corde sincerior, in mansuetudine moderatior, in compunctione ardentior, in caritate jucundior, in humilitate perfectior facile potuit inveniri? His & talibus virtutum magnarum gratiis B. Aloysius refertus, [& felici morte.] impleto vitæ præsentis curriculo, vitam percepturus æternam, migravit a seculo ac transiit, a Domino vocatus, ubi regio est viventium, ubi inhabitatio est omnium lætantium. Nec permisit Deus B. Aloysium regnantem in cælis, gratiis illis & muneribus exspoliari, quibus servos & electos suos in terris ornare & decorare solet. Sicuti enim vitam agens, divina ipse revelatione edoctus, consociis indicavit, sui corporis jam imminere dissolutionem, & certam enuntiavit diem; sic etiam post ejus obitum quam plurimis ejus auxilium implorantibus misericors Deus, ipsius meritis & precibus postulata concedere voluit; & de prædictis omnibus & singulis publicæ tabulæ, publica auctoritate obsignatæ in diversis & quam plurimis Italiæ civitatibus, in quibus Altissimo placuit Aloysii integritatem, innocentiam, & sanctitatem multimodis ostendere signis, id clare & aperte demonstrant.

[64] Hæc omnia enarrata, & alia multa (quæ brevitatis gratia & temporis penuria, [An ejus canonizatio potenda sit?] sic jussus, missa facio) cum Illustrissimus & Reverendissimus Antistes noster, Pastor & Pater intelligeret, ac pro certo haberet; animo & cogitatione complexus est, non abs re, sed mirabili sacramento, Deum Optimum Maximum voluisse his nostris temporibus, & hac nostra ætate, evidenti gloria & honore illustrare Virum, ex eadem clarissima stirpe, nobilissima familia, & regali Gonzaghiaco sanguine natum, ex quo hujus nostræ civitatis Principes Serenissimi oriundi sunt. Ut vero sibi commissum gregem, propriæ salutis memorem, majori ipsius salutis ardore, tenere possit, & ad virtutem & pietatem animet & inflammet; vos omnes in hac sacra diœcesana Synodo in Spiritu sancto congregatos (si tamen, ut sperat, in ipsius placet venire sententiam) rogatos esse vult, quod communi omnium congregatorum consensu, ejus Dominationis, hujus Ecclesiæ, & totius Mantuanæ Diœcesis nominibus, ab hoc venerabili Clero, enarrata sanctissimo Domino nostro Papæ, beati Patris Aloysii Gonzagæ innocentia vitæ & sanctitate, humiles eidem porrigantur preces, ut illum in Sanctorum catalogum referre dignetur, ut Apostolica auctoritate in Sanctorum numero adscriptus, tamquam præclarum ad imitandum exemplar audacter populo proponi possit; qui illum uti Tutorem, Defensorem, [Placet omnibus peti:] & Patronum invocandum & implorandum sibi ipsi persuadeat, & fidenter credat. Hæc Illustrissima Dominatio sua vobis proponi voluit, & ea exequi peroptat desideratque. Si talis igitur vestra est sententia, Placet acclamando, decretum interponi mandate.]

[65] His dictis itum est in suffragia: cumque placuisset omnibus, conditum est communi Patrum consensu sequens decretum. Cum hæc sancta Synodus, in Spiritu sancto congregata, consideraverit, [& formatur decretum.] indies magis ac magis crescere famam sanctitatis & miraculorum beati Patris Aloysii Gonzagæ piæ memoriæ, e Societate Jesu; divino prius implorato auxilio, communi Patrum congregatorum consensu, decrevit, ut nomine hujus Ecclesiæ & Diœcesis Mantuanæ, a sancta Sede Apostolica instantibus precibus humiliter petatur, ut eum in Sanctorum catalogum referre dignetur, ad laudem & gloriam Dei omnipotentis, ad honorem ipsius B. Aloysii, & ad spiritualem ædificationem hujus urbis & diœcesis, ac totius Christiani orbis. Sic enim augetur divinus cultus, dum exempla sanctorum virorum qui templa Spiritus sancti extiterunt, publico sanctæ Romanæ Ecclesiæ testimonio, populo fideli imitanda proponuntur.]

Locus sigilli.

[66] Hæc Synodi, in plena luce ac totius Italiæ conspectu congregatæ, sententia & auctoritas, inflammatam populi in B. Aloysium pietatem magis magisque incendit. Tunc enim pingi sculpique cœperunt, & primum in Lombardia, imagines ejus. Tunc studiosa juventus, & primum Brixiæ, excitata fuit, ad celebrandas ejus laudes publico ritu. Tunc etiam ex variis Italiæ civitatibus portata publice fuerunt anathemata, ad sepulcrum Beati Romæ appendenda, gratitudinis ergo pro acceptis per eum beneficiis. Hæc Ceparius in schedis aliquibus suis annotata reliquit. De singulis seorsim dicam aliquid, quia magnum sunt, post tot virorum sapientium & religiosorum testimonia, venerationis & sanctitatis ejus argumentum. Ac primum dico de imaginibus.

§ VII. Venerationis aliud argumentum; imagines pictæ & sculptæ cum radiis, ab anno MDCIV.

[67] Pater Ceparius in schedis suis notat, anno indicato primum in lucem publicam emissas esse imagines B. Aloysii, [Imagines B. Aloysii cœptæ fieri 1604,] in habitu religioso Societatis Jesu, in qua vixerat ac obierat, cinctas radiis & splendoribus circum caput in signum sanctitatis; addito titulo Beati, quia passim beatus appellaretur in Lombardia. Vertici imminebat corona ex liliis candidis contexta, ab angelica manu porrecta; ad denotandam excellentissimam ejus virginitatem; corona vero Marchionis inversa jacebat humi, ad declarandum ejus contemptum rerum caducarum, & abdicationem Principatus Castellionensis aliarumque ditionum. Stabat autem oculis intentus in effigiem Christi crucifixi, [primum Ferrariæ,] in modum contemplantis; quia tali situ ac modo orare consueverat frequenter, tam ante quam post ingressum Religionis. Primam istiusmodi tabellam fecit Ferrariæ, pictor Serenissimæ istius loci Ducis, Margaritæ Gonzagæ, beato Juveni consanguineæ. Ex illa mox similem excepit Mantuæ, Serenissimi istius Ducis pictor; & exinde multiplicatæ fuerunt imagines similes, [mox Mantuæ 1605,] variis formis, cum facultate & approbatione Superiorum tam pictæ quam sculptæ, ac tota Europa dispersæ, & ubique habentur in veneratione. Ita fere Ceparius

[68] Vidi ego Romæ aliquot illorum temporum imagines incisas in æs, & nonnullæ etiam penes me sunt, [Bononiæ & alibi;] non dissimiles descriptioni; quarum una subnotatur, Mantuæ excusa anno MDCV, &, vera effigies esse dicitur B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu. Tenet ibi dextra Crucifixum inter lilia, sinistra librum, utraque manu pectori appressa. Huic persimilis est alia, ex forma lignea impressa, supra adscriptum habens titulum Beati, cum nomine proprio: infra vero, Bononiæ per Bartholomæum de Venturolo apud puteum rubrum, [in quibus decennis exhibetur:] MDCVI. Cum licentia Superiorum. Rogatu Ludovici Orlandini Patavini. Utraque hæc imago admodum adolescentem refert, quia non amplius decem annis natum, uti discitur ex impressione alia ejusdem formæ ligneæ, cui hic titulus supra caput typis excusus est: Vera effigies beati Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu, ex ejusdem picta imagine, decennem olim puerum repræsentante, delineata. Ab his non multum discrepant aliæ plures variæ magnitudinis, nisi quod Crucifixus statuatur in mensa, in illumque Beatus manum dextram prolato brachio intendat, læva pectori applicata, plane in modum contemplantis. Harum una sculpta fuit anno MDCVI a Justo Sadeler, dedicata Illustrissimo D. Francisco Gonzagæ Episcopo Mantuano. [provectior ætate]

[69] Aliquanto provectior ætate fuit Aloysius, jam jamque aditurus tirocinium Societatis, cum perita manus vultum ejus penicillo expressit ad speciem viventis; uti hodiedum videre est apud Patres nostros Castellione, in tabula, quæ una repræsentat beatam Virginem Mariam cum quatuor Angelis, veluti imperantem manu dextra beato Juveni ingressum in Societatem Jesu, sinistra vero tenentem extremum pallii sui, sub dextra axilla deducti. Angelorum duo Virginem coronant, duo singula ejus sustinent brachia. Veni ego Castellionem, uti supra memini; vidi tabulam illam, & delectatus ea fui, sciscitatusque unde esset, & cujus ætatis. Intellexi quod jam indicavi, illa repræsentari Aloysium, qualis fuit abituriens Romam ad tirocinium Societatis, diu desideratum. Rogavi, qui tunc in Collegio degebat, suavissimum virum, P. Joannem Franciscum Marazzani, [hic repræsentatur] peritum artis designandi, cujus specimen mihi monstraverat, ut e tabula illa vultum Beati exiguo schemate mihi delinearet: quod ipse & promisit benigne, & præstitit accurate; nec distulit diu. Prius enim quam ego inde prosecutus iter, attingerem Belgium, eo allata fuerat designatio desiderata cum litteris prædicti Patris, die V Septembris datis; quibus indicat, se studiose multis diebus incubuisse in opus, & credere, lineamenta vultus omnia accurate ad similitudinem prototypi excepisse, etiam judicio aliorum Patrum, qui asserunt, ait, id sibi placere accuratione sua, præ omnibus imaginibus Beati, quas viderunt impressas. Ita quoque placuit mihi, ut continuo incidendum in æs curaverim; & siquid forte per sculptorem erratum esset, misi exemplum impressum Castellionem, [ex prototypo Castellionensi Societatis Jesu,] ut a designatore secundis curis ad prototypum emendaretur: quod & factum est, & sic emendatam quoque laminam hic impressam exhibeo.

[70] Habeo aliam quoque effigiem Aloysii, anno MDCC Castellione submissam a P. Jacobo Antonio Manzini Societatis nostræ, meo veteri amico, qui etiam ipse nuper edidit Vitam B. Aloysii italice, aliquanto ornatiorem & auctiorem quam sit Cepariana. Scribit ille, imaginem istam, [cui similis alia apud Abbatem loci.] effictam esse a perito pictore ex tabula, quæ est penes Abbatem Castellionis, quæque dicitur excepta fuisse Romæ ab ipso cadavere Beati. Meretur hæc quidem memoriæ posteritatis commendari, cælo exsculpta; sed videremur actum agere id curando, quia præmissæ imagini nostræ persimilis est, ore, oculis, auribus, ceterisque lineamentis; solo naso, qui in Manziniana tabula paulo magis elevatur in medio & acuitur in fine, tantillum discrepante: & hoc qualecumque discrimen videtur magis referre speciem viventis, saltem suprema ætate, quando ægritudine exhaustus fuit: quod notasse sufficiat; & confirmatur ex descriptione Ceparii num. 298 Vitæ, ubi legitur apparuisse cuidam ægro, specie adolescentis e Societate Jesu; statura, eminenti quam brevi propiore, vultu macilento, naso aquilino & longiusculo. Modestia vultus & inclinatio capitis antrorsum, utraque in imagine par est. Ac talem fuisse in vita, etiam discerni potuit post mortem, cum anno MDXCVIII aperta capsa, ejus ossa inter se conjuncta, atque modesto illo habitu ac submisso capite reperta sunt, quo fere dum viveret esse consueverat, ut ibidem Ceparius num. 275. Consueverat autem, ut idem num. 121 ait, capite paulo inclinatiore ingredi: eaque causa jussit tironum magister collare e rudi charta, tela contecta, gutturi ejus prætendi, quo caput surrectum demittere non posset. Eadem inclinatio capitis antrorsum cernitur quoque in imagine, quam S. Maria Magdalena de Pazziz, postquam in raptu mentis Aloysium viderat, pinxisse dicitur, de qua paulo post.

[71] Prætermitto imagines alias varii generis, præter unam grandiorem in duplici, ut loquuntur talium artifices, folio seu philyra chartæ expansa; quæ excusa fuit Romæ anno MDCVII cum facultate Superiorum, apud Imperialem. Ejus exemplum nullum memini me uspiam Romæ aut alibi in Italia videre; unum autem in hac domo nostra Professorum Antverpiæ, post centum annos, conservamus. Repræsentatur ibi tamquam in tabula altaris, assurgentibus utrimque duabus columnis prægrandibus, circum quas ductæ sunt spiræ, paulatim ab ima parte uno ductu sursum ascendentes. In spatiis, per singulas revolutiones spirarum formatis, depicta exhibentur varia miracula Beati; & in spiris, ea disterminantibus, leguntur miraculorum indicationes latino sermone. Istiusmodi spatia singulis in columnis octona sunt. Totidem, sed alia figura, in modum labarorum dependent e suprema tabula, cum suis & ipsa miraculis & epigraphis; nono spatio, quod medium est supra caput Beati, extollente nomen Jesu, tribus litteris, ut solet, efformatum.

[72] In medio totius tabulæ effictus est beatus Juvenis, genibus nixus ac superpelliceo indutus, cetera eo fere modo iisque additamentis, quibus supra descriptus est a Cepario, imminentibus superne duobus Angelis, [cum multis circum miraculis] coronam capiti ejus imponentibus. Dextra crucem, cum simulacro Christi inter lilia, prætendit erectam, in eamque intuentur oculi, paulo minus aperti quam in præmissa figura nostra, ad cujus similitudinem reliquus vultus proxime accedit, etiam nasus. Sinistra manus passa applicatur summo fere pectori. Corona jacet post pedes, non tamen inversa, & pileolus clericalis ante genua. Infra in spatio ovatæ formæ, majusculis expressa litteris legitur hæc epigraphe: B. Aloysius Gonzaga, Princeps, Marchio, e Societate Jesu. Obiit anno Domini MDXCI, die XXI Junii, ætatis suæ XXIII, imo XXIV; uti correxi in ipsa imagine, quia vigesimum tertium jam compleverat, & quartum supra vigesimum agebat a die IX Martii, usque ad diem XXI Junii, quando mortuus est. Claudunt epigraphen, hinc duo spatia quadrata, atque inde totidem ejusdem formæ, cum suis singula miraculis & subscriptionibus, quæ a sinistra legentis incipiendo, sequuntur hoc ordine [I. Cæco visum restituit. II. Mulieris morbum, medicorum judicio sectione mamillæ indigentem, invocatus, ilico dissipat: adductus chirurgus ut secet, eam sanam reperit. III. Quamplurimi variis infirmitatibus laborantes, ope B. Aloysii implorata, receperunt sanitatem, & Romam ad ejus sepulcrum vota transmittunt. IV. Surdo reddit auditum.

[73] In superiore miraculorum serie leguntur eodem ordine sequentes inscriptiones. Nempe num. I. Strumis diu vexatum, [& epigraphis,] biduo sanat. II. Multis, in partu periclitantibus, invocatus subvenit, & a periculo liberat. III. Sacerdoti ilico maligna febris cum delirio & resipila (frequentius scribitur Italis Resipola, Latinis & Græcis, Erysipelas) depulsa. IV. Manu & brachio luxatus, facto voto, corrigitur & solidatur. V. Per annum pertinax impuritatis tentatio, ad ejus Reliquiæ contactum, extinguitur. VI. Spiritu blasphemiæ agitatus, ope Beati implorata, ilico ad quietem mentis reducitur. VII. Hominem, duobus acceptis vulneribus & amissa loquela, moribundum, vitæ restituit. VIII. Phthysi jam pene consumptam a morte revocat.

In columna prima, quæ est sinistima intuenti figuram ipsam, sic explicantur a summo deorsum Miracula: I. Serenissimus quidam Dux, Reliquia signatus, consueto morbo non consueto modo liberatur. II. Magnus regni Poloniæ Marescallus, acerbissimis correptus doloribus, invocato B. Aloysio, subito sanatur. III. Invocatus a jurisperito, letaliter febriente & dysenteria jam pereunte, manu vultui ejus apposita, & odore cælitus immisso, statim eum sanitati restituit. IV. Veneficio jam diu affectus puer, & a malignis spiritibus obsessus, ejus primum visione, mox Reliquia liberatur. V. Mulier, ulcerosis & claudis cruribus, per biennium fulcris incedens, ad imaginem Beati supplex accedit; & recepto gressu, in signum miraculi ibi fulcra suspendit. VI. Mulier spasmo periens, Beatum voto invocat; & statim veluti manu Beati, morbus omnis expellitur. VII. Genu & nervorum contractione diu in lecto jacens, voto nuncupato statim surgit, & postridie septem milliaria pedes conficit. VIII. Morbo caduco affectus, jam a medicis desperatus, [quæ hie describuntur.] voto parentis salute donatur

[74] Proxima columna, inscriptiones priores veluti prosequens, ab ima parte legitur sursum, hocce modo: I. Patre vovente, puer febriens, puncto temporis exilit. II. Diuturna infirmitate & sanguinis fluxione ad exitum perductus, voto nuncupato sanatur. III. Quidam, qui tumore sub aurem enato, fere strangulabatur, voto emisso, ilico perfecte sanatur. IV. Lapidibus appetitus, & tumido pectore sanguinem vomens, voto facto repente curatur. V. Nutrix Beatum, alumnum suum, voto invocat, & hectica octo annorum febri liberatur. VI. Jumento ad ejus imaginem iens, sanitate ilico recepta, pedes redit. VII. Ejus Reliquia elephantiacum morbum a puero fugat. VIII. Cruris tumore & apostemate affecta, voto statim sanatur.

Hinc transitur ad caput dextræ columnæ interioris, quæ inde deorsum sic legenda est: I. Puer facie super ignem cadens, per Beati merita illæsus eripitur. II. Articularibus doloribus toto corpore excruciata mulier, voto itatim liberatur. III. Ejus Reliquia puerum peste contabescentem sanat. IV. Tertiana, & jam trimestri, febri laborans, voto facto ilico liberatur. V. Triennis puer ad mortem ægrotans, parentis voto recuperat sanitatem. VI. Puer anniculus, ob lapsum e lecto prope expirans, statim facto voto sanatur. VII. Quidam attollendo pondere elumbatus cum maximo dolore, ad ejus imaginem in templum perductus, incolumis redit. VIII. Ejus Reliquiæ malignam febrim pellunt.

[75] Hinc ad basim itur columnæ quartæ, quæ dextima est, atque inde ascenditur legendo: I. Nobilis Comes ad ejus Reliquiæ applicationem ilico febri eripitur. II. Juvenis, ex edito loco præceps in caput ruens, invocato Beato, quasi manu supposita, in aëre sustentatur; & loco inde distanti illæsus deponitur. III. Æger ad xenodochium dum pergit, in via ad sepulcrum Beati orans, statim febri & fluxu liberatur. IV. Femina septuagenaria, unico voto & profluxum sanguinis & hydropisim curat. V. Factum pro ægro, viro nobili votum, illum statim delirio, mox morbo omni solvit. VI. Calculi morbo laboranti apparet in somnis, ejusque latera cingulo circumdans, calculum frangit. VII. Calculo ad decem dies omnino obstructum, & jam morientem, ejus Reliquiæ sanant. VIII. Vir nobilis genibus, in oratione niti præ lateris dolore impotens, voto emisso ilico liberatur.]

[76] Habemus hic universim quatuor & quadraginta miracula, suis figuris expressa & epigraphis explicata; quæ omnia, aut saltem pleraque extracta sunt ex libro 3 Vitæ a Cepario editæ, ubi pluribus descripta legi possunt. Tabulam ipsam quamvis mihi videar penna satis clare explicuisse, [Imago ejus,] lubuit tamen etiam cælo sculptam, minori forma, ad explicationem præmissam apponere, tum quia segnius irritant animum, non tantum quæ audiuntur, sed etiam quæ leguntur; quam quæ sunt oculis subjecta fidelibus: tum ut conservetur posteritati monumentum antiquum, quod paucis annis post obitum beati Juvenis, honori ejus sculptum fuit, compendiumque mirabilium ejus operationum, jam tum factarum, oculis spectandum exhibet.

[77] Habeo penes me alias quoque effigies Beati, non tam æstimandas similitudine repræsentationis, quæ parum accurata est, quam quod a personis illustribus aut sanctis factæ sint. Harum unam Serenissimi Mantuæ Duces cudi jusserunt in numismate, quod ex una parte Aloysium repræsentat stantem, oculis vultuque in cælum elevatis, diademate occiput cingente, manibus in modum crucis ante pectus transversis, & ad collum usque elatis; pallio aperto & post tergum defluente; pede dextero globum, mundi typum, premente; corona inversa jacente humi; Angelo e nubibus apparente & ramum seu lauri seu liliorum (neque enim distingui satis potest) præferente. Circum legitur hæc epigraphe, sed vocibus dimidiatis; B. Aloysius Gonzaga Protector Mantuæ. Inferne ponitur numerus, 80; ac deinde corona inversa. Hæsi in numero isto: nec capere potui quid sibi vellet. Consului igitur Italos: & respondit mihi pro solita sua humanitate P. Joan. Franciscus Vanni, edoctum se, numero illo 80, designari totidem solidos monetæ Mantuanæ, sive libras quatuor ejusdem monetæ, easque relatas ad monetam Romanam conficere bajocos XXII, [cusa a Duce Carolo] qui nummulus Romam aliquando peregrinatis notissimus est. Potest hic nummus noster ante annum MDCXXVIII, quo Dux Carolus possessionem Mantuæ & ditionum annexarum adiit, non fuisse cusus, uti ex inscriptione ejus mox patebit, quamvis jam inde a decennio Aloysius Protector Mantuæ electus fuerit. In aversa enim ejus parte conspiciuntur insignia Ducis, & circumscribitur majusculis, Carolus I, Dei gratia Mantuæ, Montisferrati, Nivernii, Mayennæ (potius, Maduanæ) Retelli Dux &c. Tum sequitur paulo minoribus litteris, FIDES; quod in similibus ejusdem Ducis Caroli insignibus, Historiæ Mantuanæ, anno MDCXXVIII a Possevino editæ, præfixis legitur in ora coronæ interiori, paulo altius quam vox ΟΛΥΜΠΟΣ, id est, Cælum. In ima nummi ora pendet e torque vasculum, forma illi simile, quod sacrosanctum dominici lateris Sanguinem apud Mantuanos inclusum servat; estque insigne Ordinis equestris titulo Redemptoris, anno MDCVIII a Duce Vincentio maxima celebritate instituti, aut restituti; ejusque rogatu, ut scribit Ricciolius noster, confirmati a Paulo V, die XXV Maij.

[78] Dudum quæsiveram per Italiam istiusmodi numisma, nec inveneram: cum inde Viennam Austriæ profectus, deposita ulterioris inquisitionis solicitudine, ibi in Societatis nostræ Domo probationis, inter alia sacra cimelia, præter expectationem conspicor numisma desideratum, ipsumque, R. P. Gabrielis Hevenesi, ibidem Magistri tironum cura studiose delineatum, hic repræsento. Adiit Carolus, Guilielmi Ducis ex fratre Ludovico nepos, [cum insignibus ejus.] post filium ejus Vincentium tresque ex hoc nepotes pariter Duces, sine mascula prole defunctos omnes, ducatum Mantuæ ac Montisferrati anno MDCXXIII, eatenus tantum Dux Nivernii, Maduanæ ac Retelii in Galliis; quo Ludovicus pater ejus concesserat pridem, ductaque anno MDLXV uxore Henrietta Cliviensi, Francisci Nivernii ac Retelii Ducis & Margaritæ Borboniæ filia natu maxima, per illam utrumque Ducatum acquisiverat. Ipse vero Carolus, similiter per uxorem suam Catharinam, ex Carolo Lotharingo Guisio Maduanæ Duce genitam, ejus Ducatum obtinuerat ab anno MDCXXI, quo Caroli Guisii filius ac heres Henricus, Catharinæ frater, in obsidione Montalbani occubuit. Atque hȩc sufficiant in explicationem numismatis; quȩ & indicant quam illustribus regiisque familiis, etiam per Galliam, innexa sit Mantuana Gonzaghiorum.

[79] [Alia picta a Joanne Berchmans,] Alia quam habemus imago, isti habitu vestituque simillima, sed triplo major quam exhibeatur in numismate, delineata est (& ideo magni pignoris loco nobis habetur) ab innocentissimo beatique Aloysii æmulo, Joanne Berchmans, e Societate & Belgio nostro, Romæ in eodem Collegio, ubi triginta ante annos obierat Aloysius, sancte mortuo, anno MDCXXI, XIII Augusti, dum studiis ibi philosophicis, uti Aloysius theologicis, operam dabat; celeberrimus innocentia vitæ, custodia sensuum, observatione legum religiosarum, amore rerum cælestium, & observantia cultuque magnæ Dei Matris, qualem esse filii decet. Is, non contentus in his omnibus aliisque sedulo imitari Aloysium, imaginem quoque ejus, quam dixi, sibi pinxisse videtur, ut ubique locorum conferre, & cum liberet inspicere posset. Est enim in charta communi picta atque apta aut libello aut pectorali capsellæ imponi. Picta autem est penna, colore nigro, non imperite: subtus legitur, B. Aloysius Gonzaga; & in aversa parte notatur alia manu (illius crediderim, qui primus thesaurum istum hereditavit) Fr. Joannes Berchmans Jesuita delineavit hanc imaginem, qui obiit cum opinione sanctitatis. Satis apparet hanc inscriptionem non esse hominis e Societatis Jesu, sed potius ex alio Ordine religioso, ubi consueverunt τὸ Fr. præfigere nominibus propriis; & verosimiliter ex alumnis S. Francisci Assisinatis: donata namque fuit illa, cum alia Berchmanni Reliquia, Patri nostro Danieli Papebrochio, anno MDCLXVII in strenam, ab admodum Rev. P. Guilielmo Herinx, Ordinis FF. Minorum Provinciali, deinde Episcopo Iprensi: qui testabatur, se illam habuisse e sacro thesauro cujusdam religiosissimi Patris sui Ordinis defuncti, qui & sacrarum Reliquiarum exquisitus cultor custosque curiosus fuerat, & Berchmannum olim studentem noverat. [æmulatore Aloysii perquam egregio;]

[80] Plura addere de hoc præclaro æmulatore Aloysii nihil hic attinet: licebit tamen, quia æmulator ejus fuit, specimen æmulationis unicum dare ex epistola quadam ejus MS. Romæ anno MDCXIX, XXV Novembris exarata; cujus exemplum apud nos est ex autoprapha, quæ hodiedum magna religione servatur Mechliniæ a consanguineis illius, cui inscripta fuit hisce verbis: Admodum Venerando Domino D. Joanni de Froymont, Cantori & Canonico ecclesiæ Metropolitanæ Mechliniæ. In illa quam magni vocationem suam ad Societatem, quam parvi vero carnem & sanguinem & gloriam mundanam faciat exemplo Aloysii, manifeste indicat his verbis: Admodum Venerande Domine. Pax Christi. Ingrati animi subire vererer notam, si hac præsertim opportunitate Dominationem vestram insalutatam vellem; utpote cui tantum debeam. Tibi enim, Venerande Domine, & quidquid in studiis peractum feliciter, & quidquid in animum meum divini illius lactis, timotis Dei scilicet & pietatis, instillatum est, acceptum refero; imo & hoc ipsum quod in Societatem Jesu, indignissimus quidem & nequissimus, fateor, fateor lubens, Socius tamen Jesu sum (quod mihi sufficit) tuæ, inquam, hoc debeo religiosissimæ educationi. Romæ, quo Superiorum meorum jussu præcedenti anno profectus Mechlinia sum, perbelle valeo. Primum in philosophico pulvere annum jam emensus sum in Collegio Romano Societatis nostræ, in quo ad ducentos & eo amplius Patres & Fratres agunt ut plurimum, studiis continuo navantes operam. Res mira est. Omnes fere e diversis sunt nationibus, Hispani, Poloni, Germani, Lusitani, Dalmatæ, Siculi, Neapolitani, Belgæ, Lituani, Galli &c. et tamen tanto amoris & caritatis vinculo uniti sunt, quasi ejusdem omnes matris filii forent. Inter hos & ego! O Deus bone!]

[81] Tum cupit ex libro baptismali Diesthemii patriæ suæ certo doceri, quot annos natus sit: ac demum sub finem epistolæ desiderat, ut Dominus ille curet, fratres suos & sororem singulis septimanis confiteri, & singulis mensibus sacrosanctum Eucharistiæ Sacramentum sumere. De reliquo, inquiens, nihil solicitus sum. Mendicare ostiatim meos, graviter non ferrem nec erubescerem: Deum mortaliter offendere, tolerare non possem. Hæc ibi. Plura ejus, virtutum Aloysii imitamina, videri possunt in Vita, quam idem Ceparius qui Vitam B. Aloysii concinnavit, non minus ample compositam a se impressit Romæ anno MDCXXVII; volente, opinor, Deo, ut qui gestis plerisque pares fuerunt, eumdem quoque virtutum suarum præconem haberent. Unus porro e fratribus Berchmanni nostri (sive viventis & vocationem suam plurimi facientis exemplo, sive demortui precibus id ei a Deo consecutis) & ipse ingressus est Societatem, Carolus nomine, placidus moribus, præclarus asceticæ vitæ magister, mortuus in ætate provecta Aldenardæ. anno MDCLXVI, die XVII Januarii.

[82] Venio ad tertiam B. Aloysii effigiem, de qua jam memini, ab auctore sua commendabilem. Ea fuit S. Maria Magdalena de Pazzis, [tertia a S. M. Magd. de Pazzis in raptu.] quæ visum sibi in ecstasi beatum Juvenem, jam gloriosum in cælo, ad se reversa, coloribus, ut potuit, delineasse fertur; illudque ejus opus, gloriantur Sanctimoniales Barberinianæ, in monte Quirinali Romæ, penes se esse. Pictura parum elegans est, nec refert speciem viventis. Caput circumdatur radiis, capillis rufet, rubet genis. Nihilominus aliquot mihi pridem exempla inde delineanda curavi, venerationi tum Sanctæ quæ pinxit, tum Beati qui pictus est.

§ VIII. Promotus Brixiæ & Castellione cultus.

[83] Eodem anno MDCIV, quo Mantuæ celebrata fuit die XII Maij Synodus quam dixi, in eaque totius diœceseos judicio constitit, [Studiosa Brixiæ juventus an. 1604] mereri sanctitatem Aloysii, quæ talis toti mundo declararetur a summo Pontifice; exarserunt præ ceteris Brixienses (qui Mantuanæ proxima diœcesis sunt) studio celebrandi gloriam ejusdem; tum quod Castellio patria ejus, confinis esset territorio Brixiensi, tum quod ejusdem esset diœcesis: atque imprimis exarsit inter illos nobilis studiosorum juventus, rata suas præcipue partes esse, juvenem sanctum & suum quodammodo gentilem, debitis condecorare laudibus. Constituerunt igitur proximum ejus Natalem, qui incidit in diem XXI Junii, solenni quodam ritu celebrare. Eo parant omnia, atque illucescente prȩdicto die conducunt in ecclesiam Societatis Jesu, S. Antonio sacram, [celebrat festum B. Aloysii variis modis,] admodum R. P. Fr. Augustinum Perretti Regiensem, ex Ordine S. Dominici Lectorem sacræ Theologiæ. Hic eo deductus, primum in ara principe Missam celebrat de sanctissima Trinitate, ad agendum gratias Deo pro exaltatione B. Aloysii; tum porrigit sacrosanctam Eucharistiam quadringentis facile personis; deinde conscendens cathedram, in loco ad hoc prȩparato, copiosam ac potentem dixit orationem, quæ paulo post typis vulgata fuit Brixiæ, in honorem B. Aloysii; tantumque auditorio concivit motum, ut multi temperare a lacrymis nequiverint.

[84] Hujus rei fama, mox urbem pervagata, excitavit omnium animos ad conveniendum ad idem Collegium; præsertim a prandio; quando in loco apto, pannis circum appensis, [& magno populi concursu, etiam Primatum;] affixos videre erat omnis generis versus & poëmata magno numero, ibidemque a quodam gymnasii Studioso dicta fuit pro concione oratio Latina de laudibus Beati, prȩsentibus illustrissimis Dominis, Joanne Cornaro & Hieronymo Cappolli, Rectoribus civitatis, Canonicis & Capitulo ecclesiæ cathedralis, multis variorum Ordinum Religiosis, aliisque præcipuæ nobilitatis viris. Excepit concionem exquisitus variorum instrumentorum concentus; & poëmata aliquot vernacula, totidem Beati encomia, decantata fuerunt. Ut autem sciretur cujus honori solennia agerentur; legebatur apto loco, majusculis litteris exarata, hæc epigraphe: [Beato Aloysio Gonzagæ e Societate Jesu, Castellionis Marchioni ac sacri Imperii Principi, angelica vitæ innocentia & morum sanctitate insigni, Nobiles Brixienses hoc suæ erga sanctissimum & illustrissimum Principem, in eadem diœcesi progenitum, pietatis & observantiæ monumentum. D. D. D.]

[85] Neque tantum, gloriosa fuit hæc celebritas beato Principi; [nec sine propria colentium utilitate.] fuit quoque utilis auctoribus ad animæ suæ salutem. Inter hos enim qui recitaverat orationem latinam, motus ipse imprimis, egregius Orator, dictione sua, statuit imitari exempla B. Aloysii, ac intravit eamdem, ubi ille sanctitatem tantam acquisiverat, Societatem Jesu; ibique, proprio nomine omisso, amore ejus appellari Aloysius voluit. Alii aliis Religiosorum familiis adscripti fuerunt. Religiosi ipsi non pauci diversorum Ordinum & veterani, fassi sunt se illo die, auditis adolescentuli Principis virtutibus, erubuisse segnitiem suam, moresque in melius mutasse. Fuerunt quoque inter mundanos homines nonnulli, quos tanta inde pœnitudo gestorum suorum cepit, ut eodem die exomologesim totius vitæ retroactæ instituerint. Denique studiosa juventus Brixiensis, ut quisque nobilior erat sanguine, majori ardore incubuerunt ad imitandum Aloysium, ipsum sibi elegerunt Advocatum apud Deum & Protectorem, consueveruntque exinde apponere scriptionibus suis hoc lemma, Laus Deo atque B. Aloysio Gonzagæ.

[86] Inter Brixiam & Mantuam media fere via interiacet Castellio, [Castellionenses supplicant Ordinario suo,] Marchionatus olim, deinde etiam Principatus titulo insignis urbs cum territorio suo, quæ Aloysium in lucem dedit. Hujus incolæ ipsum pridem appellabant Sanctum, uti constare, ait Ceparius, ex processibus ibi formatis. At vero visis anno MDCIV Mantuanorum Brixianorumque studiis in extollenda ejusdem gloria, cœperunt etiam ipsi sublimius aliquid desiderare, cupientes, in majore ecclesia sua effigiem ejus publice proponi venerandam. Exposuit hoc populi desiderium die XXI Maij, novem non amplius diebus post Synodum Mantuanam, Episcopo Brixiensi Perillustris Dominus Faustus Pastorius, Protonotarius Apostolicus, prædicti Episcopi Vicarius, & Archipresbyter Castellionensis, per litteras hunc in modum scriptas.

[87] [ut sibi liceat Beati effigiem] Augescit quotidie fama sanctitatis B. Aloysii Gonzagæ, Societatis Jesu Religiosi; & populus hujas, qui admodum pius ac religiosus est, me stimulat, ut supplicem. Illustrissimæ Dominationi vestræ (uti per hasce reverenter supplico) dignetur nobis concedere facultatem, exponendi effigiem prædicti B. Aloysii loco decenti in ecclesia nostra, quo major in populo excitetur pietas, majorque veneratio ac studium imitandi præclara & sanctissima ejus gesta; ut ne cedat patria ac ditio propria exteris hominibus, qui jam declararunt publice suam erga Beatum nostrum pietatem ac venerationem. Ita declaraverunt nuperrime suam, tum Illustrissimus Episcopus Mantuanus, tum Clerus, tam civitatis, quam universæ diœcesis, in Synodo proxime habita, cum acclamatione & approbatione omnium; [in templo venerationi publicæ exponere,] ubi & decretum fuit, ut supplicetur sanctissimo Domino Nostro, totius diœcesis nomine, pro canonizatione ejusdem beati Juvenis. Consolabitur ergo Dominatio vestra Illustrissima (ita iterum supplico) populum hunc, concedendo ei desiderium suum tam æqua postulanti; præterquam quod id maximopere placiturum sit Excellentissimo Domino Marchioni Domino meo, & Beati, quo de agimus, fratri germano, in cujus religiosa desideria semper propendit Illustrissima Dominatio vestra.]

[88] His aliisque deinde motus Episcopus Brixiensis concessit quod rogabatur; [eoque consentiente, exponunt 28 Julii.] fuitque imago Beati Castellione in ecclesia principe, sanctis Nazario & Celso gloriosis Martyribus dicata, ipso eorum solenni festo die, XXVIII Julii elevata, & publicæ venerationi exposita, coram maxima populi multitudine. Aderat quoque admodum Rev. P. Fr. Magister Silvester Ugolotti, Dominicanus, Vicarius Generalis sacræ Inquisitionis per civitatem totamque diœcesim Brixiensem, patria Castellionensis; qui cum aliquot suæ Religionis Patribus eodem venerat honorandi festi causa: atque in eadem ecclesia illo die de virtutibus laudibusque Beati verba fecit e loco altiore, ad populum frequentissimum: [In Oratione tunc habita ad populum] quos inter adfuerunt etiam Excellentissimæ Dominæ, mater & fratria Aloysii, Principis Francisci uxor Bibiana: quanto autem suo gaudio adfuerint, facilius est cogitatu quam explicatu. Sumpsit Orator pro suo themate isthæc, Apocalypseos cap. 3, verba: [Qui vicerit, faciam illum columnam in templo Dei mei, & foras non egredietur amplius; & scribam super eum nomen Dei mei, & nomen civitatis Dei mei novæ Hierusalem, quæ descendit de cælo a Deo meo, & nomen meum novum.] Hæc deinde in discursu suo ostendit Orator; [laudantur præter Aloysium,] Aloysium præmia meruisse pugnando & vincendo mundum, carnem, ac dæmonium; atque, immarcessibili corona nunc circumdari in cælo, portantem in fronte sanctissimum Jesu nomen, cujus Socius in terra fuerat. Tum ad præsentem conversus matrem, gaudere illam jubet immortali gloria filii sui; ac feliciorem prædicat Reginis atque Imperatricibus cunctis, quas unquam, fortuna & victoriis filiorum suorum, lætificavit mundus.

[89] Nam [illæ quidem lætantur, inquiebat, dum filios suos conspiciunt gloriosis in curribus triumphum ducere, atque a populis veluti semideos, ut ita dicam, adorari in terris; [mater ejus præsens] sæpe autem contingit (certe timere id semper debent) ut eosdem deinde videant efferri mortuos lugubri pompa ad sepulturam: tu vero, Felicissima mater, quæ tantam e vita sanctissima filii tui cepisti voluptatem, ut Angelum eum tuum nominare consueveris, adhuc viventem in terris; & nunc credis, eumdem in cælis Sanctissimo Jesu nomine coronatum; præterquam quod fatearis, eum te gloriosum conspicatam pridem esse, ac desperatam plane valetudinem conspectu illo recuperasse; tu, inquam, majori merito potes gaudere, ac diem festum agere, absque metu, ne gaudium tuum vertatur in planctum, nisi forte præ magnitudine consolationis supernæ, sine admixtione doloris. Nam uti verum est, quod absterget Deus omnem lacrymam ab oculis Sanctorum; ita verum quoque est, quod absterget lacrymas illorum, quibus, suorū cȩlo receptorum causa, aliquid dolendum esse videtur.]

[90] [& alii propinqui,] Post hæc fratribus quoque Aloysii gratulatur felicitatem suam talis fratris, nec non & fratriæ ejus Bibianæ, quam sese invitasse ad hanc orationem habendam innuit. Et brevi in Urbem, ubi tunc coniux ejus Princeps Franciscus Legatus Cæsareus morabatur, profecturam acturamque de supremis honoribus Aloysio decernendis, talibus prosequitur votis: [Ito, ito, Domina nostra; felicissimum tibi precamur iter; expone sis Pontifici summo hujus tui fidelis populi desiderium, videndi hunc Principem suum propediem adscriptum catalogo Sanctorum. Sumet felicitas tua incrementum, si illam nobis obtinueris gratiam. Quam in rem nos omnes, & intercessionem tuam supplices imploramus, & ut obtineas quod optamus, precamur Deum. [Mox universam familiam Gonzaghianam felicem dicit, quia quæ indies in terra mortalium multiplicat Principes suos, eos nunc multiplicat per B. Aloysium, etiam in terra viventium sive gloria cȩlorum. Nunc vere dici potest attigisse apicem amplitudinis ac sublimitatis suæ, quia protulit regem, qui regnat in cælesti paradiso in æternum.

[91] Denique patriam suam Castellionem omnium felicissimam appellat, quod Marchionatus tantum cum sit, meritis B. Aloysii æquiparetur amplissimis regnis. [item patria,] [Quippe si florentissimum Galliæ regnum habuit Regem Ludovicum seu Aloysium sanctum; tu habes Principem Aloysium, æstimatum, & voce populi prædicatum, Sanctum, ac talem speramus brevi futurum ab approbatione Papæ. Nec prætermittendus hic est alius S. Ludovicus seu Aloysius, secundo genitus Caroli II, item Galliæ Regis (imo potius Siciliæ) quem inter & nostrum Aloysium tanta intercedit similitudo, ut alter videatur esse alterius imago. Sileo, utrumque eodem nomine appellatum fuisse: tantum memoro, quod si noster cessit Principatum suum suo fratri, filio natu secundo Ferdinandi; ille cessit regnum suo fratri, filio natu tertio Caroli prædicti. Si noster induit habitum religiosum Societatis Jesu; ille induit Seraphici Patris Francisci: ille excelluit gloria virginitatis; noster quoque: nullo umquam se crimine gravi noster obstrinxit; atque ille ab omni noxa tali semper animam conservavit illibatam: [quæ & sperare prospera quævis a Principibus suis jubetur.] e vivis excessit ille annos XXIII & aliquot tantum menses natus, excessit noster annis itidem XXIII & tribus tantum mensibus ætate exactis. O quam pulcrum similitudine par Sanctorum! quanta utriusque paritas virtutum & gestorum!

[92] Felicem te dico, cara patria mea, quæ tantum in fastigium sublimata es per Aloysium Principem tuum, ut mundo universo admirationi sis. Dic mihi, amabo te, ecquid non speres, quid non obtineas a Principe optimo, qui possidet omnia in cælo? Quid pensitas? Fortasse, Beatum in illa essentiæ divinæ lucidissima luce, qua frui eum credimus, non videre, quid in te, suo quondam dominio, agatur aut; impetrare a Deo non posse intercessione sua quod tibi deest? Absit tantum piaculum. Scito potius, te habere in illo, uti & in excellentissimis ejus fratribus, legitimos Dominos, non tyrannos; serenissima stirpe & lucidissimo sanguine progenitos, non homines novos; bene catholicos, non erroris alicujus labe infectos; religiosos, non discolos; sanctos, non mundo deditos. Habes in illis nunc duos legitimos Principes tuos ac intercessores; alterum adhuc viventem, apud Vicarium Christi Domini in terris, videlicet Principem nostrum Franciscum, Imperatoris Legatum; alterum immortalem, ante thronum Dei in cælis, nempe beatum nostrum Aloysium, Principis Francisci fratrem natu majorem.] Hæc Orator ille, alia quoque plura differens relatu digna: sed historiam nos scribere meminimus.

[93] Quid porro in solennitate illa a populo actum sit, [Quid in elevatione imaginis factum fit.] & quam bene Orator partes suas expleverit, indicat prædicta Domina Bibiana, quæ vidit ac audivit, litteris ad P. Ceparium die XXX Julii datis, ita sonantibus. Dedi pauxillum de sancta Reliquia B. Aloysii Patri Vicario sacræ Inquisitionis, qui tam præclare rem gessit in hac celebritate nostra, ut universus populus (quod de me ipsa quoque possum affirmare) perfusus fuerit consolatione interna, atque plausum dederit Oratori. Præterea toto illo die, ab ortu solis ad usque occasum, idem populus supplicantium more adibant ac venerabantur benedictam illam & elevatam Beati effigiem, Indulgentias quæ concessæ erant lucraturi: cumque jam sit dies tertius ab elevatione, nihilo tamen minor est concursus. Nulla dubito, quin Medola & Solpharinum (duæ aliæ ditiones familiæ Castellionensis) desiderent similiter honoratum videre Beatum nostrum in ecclesiis suis; & videbunt brevi. Sed quoniam reliqua, quæ nunc hic gesta sunt, explicabit Paternitati vestræ coram Pater Vicarius, non dicam aliud, quam quod nuper anniversarium Beati diem, [Anno 1604 mitti ad sepulcrum ejus cœperunt anathemata] præmisso jejunio, ut festum, celebravimus, & sacrosancta Eucharistia in honorem ejus cum tota Aula refecti sumus.]

[94] Eodem tempore, videlicet anno MDCIV, inquit Ceparius in schedis suis, mitti e variis Italiæ locis portarique Romam cœperunt ad sepulcrum Beati tabellæ votivæ omnis generis, in testimonium obtentorum per intercessionem ejus beneficiorum: quod licitum quidem esse (tunc certe fuit, nondum edita super illa re Constitutione Urbani Papæ VIII) affirmant passim Doctores: nihilominus tamen Patres Societatis Jesu, non ad occultandam gloriam Beati sui, sed quo maturius cautiusque procederent in re tanti momenti; tabellas prædictas, ad sepulcrum ejus allatas, diu consueverunt inde sublatas in angulo sacrarii sui recondere, non citra querelas eorum qui attulerant; usque dum, consentiente Papa, eodem unde ablatæ fuerant, reportatæ sunt;] & quidem solenniter anno sequenti. Hæc confirmari possunt ex assertione testis X in processu Romano, Antonii Mariæ Nazarii e Societate Jesu; qui, præfatus, se unum esse æditimorum ecclesiæ Annuntiatæ in Collegio Romano, ubi sepultus est B. Aloysius, [Memini, ait, quod dum corpus ejus servabatur absconditum in loco, exteris hominibus ignoto, nondum expositum venerationi, & nulladum exposita imagine ipsius, apportata fuerunt anathemata votiva in honorem ejus e variis locis; nempe Roma, Ferraria, Parma, Patavio, Mutina. [ex variis Italiæ plagis.] Postea vero quam corpus translatum fuit ab altari S. Sebastiani, ubi tum latebat, ad altare B. Mariæ (facta est autem translatio illa solenniter, numeroso prȩsente populo, intercinente musica, Patribus more supplicantium prȩcedentibus, & prȩferentibus cereos) tanta confluxit multitudo hominum, [Translato corpore] caput Beati, quod seorsim extra capsam servatum fuit, osculandi, coronis precatoriis contingendi, & affectis corporum suorum membris, (si qua forte haberent talia) admovendi cupidorum, ut in seram vesperam & primam post solis occasum horam oportuerit intentos esse Patres ad satisfaciendum desiderio omnium.

[95] Post hæc Illustrissimus Cardinalis Dietrichstenius, re prius collata cum Sanctissimo Domino nostro, accessit quodam die mane, una cum Legato Cæsareo, collegium Romanum: & arreptam Beati tabulam pictam, [elevatur imago Beati:] quæ adhuc in ecclesia nostra prȩdicta visitur, simul hinc & inde ferentes, suspenderunt in memorato sacello supra corpus, & circum affixerunt anathemata votiva, eatenus oblata. Quo facto Illustrissimus Cardinalis in eodem sacello celebravit Missam: atque inde in hunc usque diem (XXI Augusti MDCIX) frequentissimus fuit concursus; [sepulcrum honoratur a summis viris,] nec solum populi Romani, sed Patavio quoque & Praga advenerunt voti causa. Accesserunt eodem sæpe plures simul Cardinales, Dux etiam Mantuanus, Princeps Perrettus, & omnes fere Legati Principum. Numerari inter illos imprimis debent Cardinales Asculanus ac Baronius; quorum ille frequentior ceteris oratum venit ad sepulcrum, suisque aulicis & aliis tunc prȩsentibus commendabat plurimum sanctitatem eximiam Beati nostri. Hic autem tam ardenti in eumdem Beatum ferebatur amore, ut non tantum frequentissimus ad sepulcrum ejus inviseret, seque in orationem ibi effunderet; [& singulari ardore a Card. Baronio:] verum etiam brevibus spatiis inter orandum inclinaret caput ad terram usque, & oscularetur pavimentum sacelli. Illud porro factitabat crebro, quia longo plerumque spatio temporis ibidem perseverabat in oratione: & ego observavi aliquando, illum duodecies & amplius dum oraret, inclinatum, terram osculatum esse. Ad hæc, ubi finita tandem oratioun discedebat, plerumque audiebatur dicere, O sanctum! o sanctum! o sanctum! hic vere sanctus est. Quando prope jam aberat a vitæ termino (quem habuit die XXX Junii MDCVII) penultimum quod domo egressus est, quia præ debilitate corporis vix movere se amplius loco posset, adjutus & sustentatus a duobus ministris suis, venit postremum visitare prædictum sepulcrum orationis causa; abituriens vero altum suspirans, clara voce dicebat: O beate Aloysi, ora Deum pro me; & paucis diebus vitæ cursum explevit.

[96] Ab eodem etiam elevatæ imaginis tempore, vidi eo venire magno numero Episcopos, Prælatos, Cardinales, aliosque Sacerdotes ad celebrandam in dicto sacello Missam, aut privata pietate sua, [frequentes ad illud Missæ votivæ] aut ex voto; adeo ut nonnumquam uno die celebratæ ibi sint plusquam duodecim Missæ votivæ, prȩter quinque aut sex alias, etiam votivas, ab exteris fieri curatas. Missa autem celebratur in gratiarum actionem. Toto etiam die afferuntur votiva anathemata, e variis mundi partibus submissa, puta e Germania, Polonia, Belgio, Lombardia, Neapoli, & locis aliis. Offeruntur pariter lampades argenteæ, & allatæ fuerunt usque ex Polonia: quarum unam misit Magnus regni illius Mariscalcus: alius misit sex candelabra e succino pulcherrima, alii alia dona; interque ea venit torques aureus, gemmis distinctus, Praga; neque Roma in donando parca fuit. Universim autem jam habentur oblatæ Beato lampades argenteæ sex cum thuribulo uno prȩgrandi & ipso argenteo, præter aliam lampadem, quæ nunc mittitur (& est in via) a Christianissima Francorum Regina (Maria, Francisci Magni Ducis Etruriæ filia, olim Aloysio familiariter nota Florentiæ) æstimata mille aureis (quos scudi d'oro vulgo appellant Romani) uti per litteras indicatum est: [ac donaria argentea.] ut nihil referam de immodica vi ceræ atque olei, quod ad nutriendum lampades affertur.] Hæc ille: quæ quia ad idem argumentum, quamvis non ad eumdem annum, pertinent, simul dicenda putavimus. Interrogatus autem de causa scientiæ suæ, ita respondisse notatur in processu, Quia est Sacrista, & vidit, & habet dicti sepulcri custodiam. Pleraque prædictorum deponit etiam alter æditimus Ansanus Naccarinus, testis ibidem XVII.

§ IX. Cultus quo pacto promotus anno MDCV.

[97] Clemens VIII, qui, nondum evolutis octo mensibus ab obitu Aloysii, Pontifex creatus, & sanctitatem ejus sæpe miratus, de eaque cum ejus fratre Francisco Principe Legato Cæsareo non semel coram locutus fuit; naturæ concessit hoc anno MDCV, die III Martii. Successit ei Leo XI, [Permittente Paulo V, recens creato Papa,] non integri mensis Papa; & XVII Maij electus est Paulus V, qui ampliores Beato nostro honores variis temporibus decrevit. Quatriduo ante electionem ejus, id est XIII Maij, curaverat Legatus Cæsareus Beati Corpus transferri e sacello S. Sebastiani in sacellum S. Mariæ Virg. satis solenniter, uti modo audivimus ex æditimo, & a Cepario quoque tactum est sub calcem libri 2 Vitæ; eaque occasione aperta capsa aliquid inde Reliquiarum, probante Præposito Generali Societatis Jesu, sibi & Sereniss. Duci Mantuæ exemit. Non multo post veneraturus novum Pontificem osculo pedum, in ipsa osculatione illud primum beneficium sibi ab eo fieri rogavit, ut in vitam, famam sanctitatis, virtutesque fratris sui Aloysii mandaret inquiri; &, si illa id mererentur, ipsum referre vellet in numerum Sanctorum. Idem mox beneficium Pontificem postulavit, per libellum supplicem die XXI ejusdem Maij, Cardinalis Dietrichstenius: qui, dum in seminario Nobilium Romano adolescens dabat operam litteris, Aloysium noverat, ejusque virtutum dum viveret, admirator; post mortem vero, in exequiis coram venerator fuerat, ac deinceps cultor eximius.

[98] Promisit Cardinali Pontifex, se causam remissurum ad sacram Rituum Congregationem, præterquam quod ei permitteret, ut testatur Princeps Franciscus in processu Castellionensi, elevare imaginem Aloysii. Certe a Papa digressus, recta contendit ad Collegium Romanum, [elevatur publice imago Beati Romæ,] accepit in sacrario prædictam imaginem pictam, & una cum Principe, ut paulo ante narratum est, eam transferens ad sacellum B. Mariæ, affixit supra sepulcrum ejus. Tunc (uti loquitur citatus Princeps) Ego & Cardinalis extulimus pariter a sacrario, ubi abscondita servabantur, anathemata votiva, eaque circum imaginem appendimus: & mox sacrum vestitum indutus Cardinalis, ibidem Missam celebravit, tanta devotione & versus sepulcrum reverentia, ut omnium adstantium animos commoveret.] Dixit autem (ut alibi legitur) Missam de Spiritu sancto in gratiarum actionem, veneratus initio profunda reverentia imaginem Beati; quam denuo veneratus est ante Introitum, cum ascenderet post Confessionem ad altare, uti asserit testis II Castellionensis; testatus etiam expressis terminis, eamdem imaginem, consentiente Papa, publice elevatam, radiisque ac titulo Beati ornatam fuisse. Hæc omnia videntur peracta esse eodem die XXI Maij, quo Cardinalis libellum suum. Pontifici obtulerat. Sexto post die, qui erat XXVII ejusdem mensis, similem libellum tradidit Pontifici Princeps Franciscus; qui similiter ad sacram Rituum Congregationem remissus fuit. Hæc vero, matura consideratione adhibita, decrevit, Utantur jure suo via ordinaria; videlicet curando primum fieri processus particulares ab Episcopis locorum; quod & curatum mox est. [cui appenditur lampas argenter.] Interea ad sepulcrum Beati prima lampas argentea appensa fuit, die XXIX ejusdem Maij; & Clemens de Ghizonis, in processu Castellion. testatur se illam ibi appendisse. Utrum vero appenderit a se, an vero a Principe Francisco in cujus familia versabatur, non prodit. Plura quoque alia illo die allata sunt anathemata; & nova beneficia sunt obtenta.

[99] [Altera festivitas sit Brixiæ;] Quod anno superiore anniversaria Beati luce, XXI Junii, inchoasse studiosam Brixiensium juventutem supra retulimus; hoc anno MDCV, eodem recurrente die, totius civitatis consensu, majori solennitate innovatum est hunc in modum. Iterum, ut anno præcedenti, Missam celebravit, in ecclesia S. Antonii Patrum Societatis Jesu, quidam venerabilis e S. Dominici familia Sacerdos, multisque sacram distribuit Synaxin. Pater Vicarius Generalis Inquisitionis Silvester Ugolotti, quem anno item præcedenti in elevatione imaginis Castellione ad populum verba fecisse meminimus, hoc anno Brixiæ portavit in prædictam Patrum ecclesiam ingentem tabulam, B. Aloysium repræsentantem, cum longo tractu supplicantis populi, de consensu Episcopi D. Marini Georgii, eamque in conspectu omnium ibi extulit, atque sublimem collocavit. Tum pro concione dixit de virtutibus & sanctitate Beati pereleganter: curatumque est, tam hanc orationem ejus, quam anno superiori Castellione de eodem argumento habitam, simul typis excudi. Prætermitto alia, quæ ad celebritatem hujus festæ lucis augendam, Brixiæ acta sunt.

[100] [Parmæ,] Non dissimilia alibi facta fuerunt per Lombardiam. [Parmæ, inquit P. Aloysius Valmarana Societatis nostræ, in processu Romano testis IV, ego primus fui, qui anniversario B. Aloysii die, quando primum exposita apud nos publice fuit imago ejus (quod anno MDCV aut VI factum est) pro concione dixi de laudabili ejus vita, præsente ipso Serenissimo Duce Parmensi. Post prandium eodem loci venit etiam Serenissima Ducis conjux, tota urbis nobilitas, & populus propemodum universus. Nec minor eluxit pietas, quam fuit concursus. Audiebantur enim passim per ecclesiam aliorum singultus, aliorum lacrymæ cernebantur. Eodem die ad imaginem affixa fuerunt multa anathemata argentea: & deinceps adeo percrebuit fama Beati atque invaluit populi erga eum religio per civitatem universam, conjuncta cum ingenti fiducia, ut multi voto se obstringentes Beato, miraculosa obtinuerint beneficia.] Aliqua horum ex ejusdem Valmaranæ relatu dabimus alibi. Transeo ad alias civitates.

[101] [Cremonæ,] Cremonæ varius apparatus fuit ac splendidus, Poëmata in publico proposita, encomia Beati latine recitata, præsentibus Illustrissimo & numquam pro meritis laudando Episcopo loci Cæsare Speciano, [Mutinæ,] item Patre Inquisitore Dominicano, & multa nobilitate. [Patavii,] Similia fecerunt Mutinenses, Mantuani, [Mantuæ,] Patavini. Et hi ultimi elevarunt etiam publica ceremonia, concionem habente magni nominis Oratore, [Castellione,] imaginem Beati; quod & sub finem anni fecerunt Mantuani, ut postea dicam pluribus. Castellione pridie festi jejunatum est; festum ipsum ex more Ecclesiæ cultum, & quidem exquisita solennitate in templo principe; ubi illo die circiter mille homines sacrosanctam Eucharistiam sumpserunt: atque inter illos fuere septem aut octo, qui postquam Communionem Paschalem non susceperant, & obstinato animo suscepturos negaverant, hoc die anniversario, populi pietate ac religione, fortassis & Beato pro suis olim subditis Deum deprecante, moti, propositum mutarunt; [item Calissii in Polonia.] & nullo monitore, ipsi quoque expiata conscientia ad sacram Mensam, multis mirantibus, & Beato illorum conversionem tribuentibus, accesserunt. Singularia certe & frequentia Castellionensibus suis noscitur Beatus beneficia contulisse, ac vicissim ei illi singularem cultum & gratitudinem reddidisse. Habeo exemplar epistolæ P. Bernardini Confalonieri, Provinciæ Venetæ Societatis nostræ, Præpositi, XXIV Decembris, hoc anno MDCV datæ Mantuæ, ad P. Ceparium; in qua de prædictis beneficiis & gratitudine sic scribit. Castellione in ecclesia majori, pendent jam anathemata votiva XVIII circum imaginem B. Aloysii, anno ante uno ibi elevatum: & ex litteris Archipresbyteri istius loci disco, pia populi liberalitate & gratitudine, octo lampades ibidem perpetuo ardere. Idem Archipresbyter curat modo legitima auctoritate probata reddere aliquot miracula illic facta. Inter quæ legitur, quod pauper quidam paralyticus, postquam longo tempore decubuerat lecto, nec movere pedem inde poterat, curavit se portandum in asino ad ecclesiam; quodque ibi ante imaginem Beati aliquantum precatus, pristinam sanitatem recepit, ac pedes ab ecclesia domum rediit. Hæc P. Provincialis. Quid quod Calissii quoque in Polonia ejus celebratum hoc anno sit festum, exposita in sacello quodam sacra Reliquia de corpore ejus sumpta, & Roma allata: quo in sacello multi illo die de eodem Beato religiosæ venerationis causa Missam celebraverunt.

[102] [Anniversarium Beati festum Romæ,] Sed festum ipsius anniversarium hoc anno præcipua celebritate peractum est Romȩ. Legi amplam rei narrationem tunc descriptam; cujus hic compendium accipe. Primo loco proponitur apparatus ecclesiæ, a summo ad imum tapetibus Belgicis circum vestitæ; quos studiosa inventus, appensis ingenii atque industriæ suæ compositionibus, elegiis, odis, epigrammatis, symbolis, emblematis, picturis aliis, apte distinxerat. Supra ducebatur limbus circum ecclesiam, sic majusculis inscriptus: [B. Aloysio Gonzagæ, sacri Imperii Principi, Marchioni Castellionis, e Societate Jesu, qui generis nobilitatem auxit gloria meritorum, sanctorum hominum gloriam vitæ sanctitate æquavit, [sumptibus Legati Cæsarei,] multorum sanctitatem summa innocentia superavit, ambæ Humanitatis Classes, Legati Cæsarei nomine, posuerunt.] Sacellum, ubi corpus ejus reconditum est, sumptibus Legati decoratum, fulgebat auro & argento & pannis pretiosis. Imaginem ibi muro affixam coronabat conopeum: subtus ante sepulcrum stratus erat pannus, opere phrygio aureo pertextus; in cujus fere summa parte cernebatur venerabile Jesu nomen, characteribus aureis expressum; in ima insignia Gonzaghiorum; in medio utrorumque hæc epigraphe, Hic jacet corpus B. Aloysii Gonzagæ e Societate Jesu. Cingebant sepulcrum multæ faces ardentes, interpositis florum fasciculis, tum recenter ex horto lectorum, tum arte eleganter e serico factorum.

[103] [magno communicantium numero,] Ara dives splendebat argento, in eaque immolatum fuit a prima luce ab honoratis Sacerdotibus & Prælatis, per Missam de sanctissima Trinitate, ad agendum gratias Deo pro elevatione Beati. Fecit ad eamdem quoque aram admodum Reverendus Pater noster Generalis Claudius Aquaviva, ub horam Italorum more duodecimam, quæ Transalpinis circiter octava est, assistentibus ei duobus Sacerdotibus sacræ Theologiæ Professoribus, aliisque ministris. Interea personare cœpit elegans musica & suavis, quæ porro tenuit usque ad meridiem. Ingens quoque numerus fuerunt participantes sacram Eucharistiam; atque inter primos nostri Tirones, e domo Probationis eo missi bene mane; uti & Clerici nostri Collegii Romani, Rhetoricæ, Philosophiæ, ac Theologiæ auditores: ascenderuntque deinde Tirones ad cubiculum, ubi supremum spiritum Aloysius Deo reddidit, ornatum instar sacelli, apposita hac inscriptione latina: Ex hoc loco migravit in cælum B. Aloysius Gonzaga e Societate Jesu. Postea studiosa gymnasii juventus bene ordinata ad mensam Eucharisticam accesserunt; ac primum scholȩ infimȩ, dein superiores. Excellentissima Marchio, Legati Cæsarei, qui ob invaletudinem adesse non poterat, conjux, cum gynæceo suo & ephebis; item Excellentissima Domina Hortensia Burghesia, summi Pontificis per maritum neptis, Communionem acceperunt in sacello Beati: reliquis omnibus illa distributa fuit ad altare majus; & non paucis etiam in aliis sacellis, quibus, præ multitudine cupientium communicare, ad summum altare aditus non patebat.

[104] Ubi sacris operari desitum est, oblata fuit super altare sacelli, nomine Excellentissimi Legati, casula Sacerdotalis cum reliquo sacrificantis apparatu, acu eleganter picta & auro dives, [nobilitatis universæ concursu,] subindicante illo qui afferebat; Missam esse ad beatissimam Dei Genitricem Mariam, quia B. Aloysium ipsa recepisset in sacellum suum: mansitque totus iste apparatus illo die super altere cuivis spectabilis. Auxerunt præsentia sua celebritatem festi, primaria nobilitas Romana, Cardinales multi, Duces & Principes utriusque sexus, Principum quoque Catholicorum totius propemodum Europæ Legati. [per duas Octavas celebratū.] Neque hoc tantum die ita frequentata fuit ecclesia: continuatum est per dies octo; quibus etiam, ac aliis totidem post, recitata quotidie fuerunt coram aliquot sanctæ Ecclesiæ Romanæ Cardinalibus poëmata varia & variæ orationes, Latina Græcaque lingua, a frequentantibus scholas nostras Studiosis; quos inter ultimo die perorarunt, cum plausu concionis, Illustrissimi Principes, Petrus de Aragonia & Scipio Pignatelli, ille Ducis Terrænovæ, iste Ducis Bisacii filius. Denique hoc ipso anniversariæ solennitatis die, suspendit ex imagine Beati supra sepulcrum Frater noster, incola Collegii Romani, Joannes Justinianus, anathema argenteum, quia undecim dierum dysuria ad mortis fauces adductus, manifesta ejus ope, nec opinato, omni periculo liberatus fuerat: de quo plura libro 3 Vitæ dicenda erunt.

[105] [Rogatur Pontifex canonizationem ejus] His Romæ peractis, ac tota Italia primum, mox etiam trans Alpes vulgatis, incensa sunt multorum studia, illorum prȩsertim, qui Aloysium aut sanguine contingebant aut aliter viventē noverant, ad cohonestandum ejus merita & amplificandum gloriam. Hinc Legatus Cȩsareus porrexit die XXIX Julii summo Pontifici alterum supplicem libellum, quo exponebat, processus ab Ordinariis locorum pro canonizatione B. Aloysii fieri jussos, eorum sedulitate jam perfectos, in manibus esse sacræ Congregationis Rituum; [a magno Duce Hetruriæ,] & Pontifex libellum ad eamdem Congregationem remisit. Serenissimus Ferdinandus, Magnus Etruriæ Dux, insuper motus, tum sua seorsim, tum universæ familiæ suæ religione, qua semper Aloysium, ex quo puer Florentiæ & in aula ista versatus, multa sanctitatis suæ specimina dederat, & magis postquam miracula ibidem patrare cœpit, venerati fuerant, postulavit & ipse summum Pontificem, die x Augusti, enixis precibus canonizationem ejus. [a Duce Parmensi,] Idem eumdem postulavit, die XIX ejusdem mensis, Serenissimus Ranutius, Parmæ & Placentiæ Dux, qui puer puerum Aloysium, ut fatetur, ob suavissimos mores & modestiam singularem, arcta complexus amicitia fuit; ejusque amore, ait, tanto se magis magisque deinceps incensum fuisse, quanto sua longius procedebat ætas, & cognitio virtutum atque operum mirabilium Aloysii clarior fiebat.

[106] [ab Episcopo,] Septimo post die, videlicet XXVI jam dicti mensis, accessit quoque Illustrissimus Fr. Franciscus Gonzaga, Episcopus Mantuæ, olim Generalis Ordinis Minorum, & Aloysio auctor ut Societatem Jesu ingrederetur, atque in itinere Hispano-Italico perpetuus comes; supplicans Pontifici, suo suæque diœcesis nomine, (quod in synodo Mantuana superiori anno decretum fuisse diximus) uti Aloysium Sanctis adscriberet. Aderat tunc Romæ prædictus Episcopus, & sequenti die eodem Mantua venit eamdem ob causam Serenissimus Dux Vincentius; [& Duce Mantuanis] exposuitque Pontifici coram, suum imprimis erga B. Aloysium singularem pietatis sensum, tum suæ familiæ totiusque populi ardens desiderium publice colendi, sibique & fortunis suis Protectorem adoptandi eumdem Aloysium, quem quondam sanctum noverant, nunc privata religione adorabant. Auditus benigne Dux, & spe bona plenus a Pontifice recessit atque post prandium ejusdem diei, una cum Dominis, Scipione Cardinali Burghesio, Francisco Episcopo Mantuano, & Principe Peretti, vectus est ad ecclesiam Annuntiatæ in Collegio Romano; atque ibi ad sepulcrum Beati prostratus, indulsit aliquanto tempore pietati ac amori suo. [atq; uxore Ducis Ferrariæ,] Post hos principes viros femineus quoque sexus suum zelum ad augendam Aloysii gloriam testatus est, in Serenissima Domina Margareta Gonzaga, Duce Ferrariæ; quæ die IX sequentis Septembris, idem quod illi Pontificem supplicibus votis rogavit.

§ X. Alia eodem anno ad augmentum cultus acta.

[107] Eodem anno MDCV, mense Septembri, petiit a Pontifice Princeps Franciscus Legatus Cæsareus, [Dat Pontifex facultatem] ut auctoritate sua stabiliret Aloysio titulum Beati, qui pridem ei a populo & sacris etiam Antistitibus passim tribuebatur; utque liceret sibi ejusdem Vitam mandare typis Romæ, cum titulo prædicto. [Et Sanctitas sua, inquit idem Princeps, in processu Castellionensi testis undecimus, priusquam votis meis annueret, voluit committi causæ examen tribus Illustrissimis Cardinalibus, Asculano, Bellarmino, & Pamphilio, jubens ab ipsis diligenter considerari vitam & miracula, & tunc demum ad se referri, possetne concedi titulus Beati, nec ne.] Legerunt illi vitam & processus ab Ordinariis fabricatos, præsertim Asculanus & Pamphilius (Bellarminus enim pridem rerum omnium scientissimus erat) atque una retulerunt, XXVI ejusdem Septembris, in Consistorio Sanctitati suæ, [imprimendi Vitam Romæ,] Aloysium innocentia vitæ & miraculorum multitudine, non modo dignum esse, cui impertiretur titulus Beati, verum etiam qui adscriberetur Sanctis. [Tunc Sanctitas sua (pergit Princeps Franciscus) jussit expediri Breve ad me directum, quo facultatem concedit imprimendi Vitam ejus Romæ cum titulo Beati. Breve ipsum servatur in tabulario meo, expeditum a D. Vostrio, Secretario Brevium; postquam is a Relatione, coram Pontifice facta, per Cardinalem Asculanum scripto monitus fuerat, ut expediret. Quod etiam scriptum in tabulario meo est.] Ita Princeps. Utriusque exemplum ego aliunde nactus hic subiicio. [cum titulo Beati.] Sic scripsit Asculanus D. Vostrio Secretario prȩdicto, sed italice.

[108] Admodum Reverende Domine. Cum hoc tempore matutino ego atque illustrissimi Domini mei, Cardinales Bellarminus & Pamphilius, in Consistorio simul retulerimus Sanctissimo Domino nostro de sancta & exemplari vita Patris Aloysii Gonzagæ e Societate Jesu, & exposuerimus ei desiderium Domini Marchionis Castellionis, ejus fratris, supplicantis Sanctitati suæ, ut per ipsam liceret imprimi Romæ Vitam prædicti Aloysii cum titulo Beati: & Sanctitas sua ei quod petebat concessit, mandavitque ut, quando Magister sacri Palatii Vitam probaverit imprimendam, Dominatio vestra in Brevi, quod ea propter communicandum est cum impressore, prædictum Aloysium nominet Beatum. Ex domo, hoc die XXVI Septembris MDCV. Cardinalis Asculanus.] Breve autem Pontificium his verbis latine, ut solet, conceptum est. [Paulus Papa V. Ad futuram rei memoriam. Piis nobilium virorum, quorum singularia erga Nos & Sedem Apostolicam merita id exposcunt, votis, quantum cum Domino possumus, libenter annuimus, eosque favoribus & gratiis prosequimur opportunis. Cum itaque, sicuti accepimus, dilectus filius, nobilis vir, Franciscus Gonzaga, Marchio Castellionis & Medularum, sacri Romani Imperii Princeps, carissimi in Christo filii nostri Rudolfi, Romanorum Regis illustris, in Imperatorem electi, a Consiliis, Camerarius, & apud Nos & Apostolicam Sedem Orator, opus quoddam, vitam & res gestas Beati Ludovici seu Aloysii Gonzagæ, Religiosi Societatis Jesu continens, a dilecto filio Virgilio Cepario, Theologo, Presbytero, Professo ejusdem Societatis, Italico sermone conscriptum, quod nos Venerabili Fratri nostro Hieronymo Episcopo Albanensi, Cardinali Asculano; nec non dilectis filiis nostris, Roberto S. Mariæ in Via, Bellarmino, & Hieronymo S. Blasii de Annulo, Pamphilio, titulorum Presbyteris nuncupatis, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus, diligenter videndum & examinandum, antequam in lucem ederetur & typis imprimeretur, commisimus, ad Christi fidelium ædificationem & utilitatem in lucem edere typisque cudi facere intendat: [Superveniunt etiam litteræ] Nos &c. Datum Romæ apud S. Marcum sub Annulo Piscatoris, die XIX Octobris MDCV, Pontificatus nostri anno primo.]

[109] Sub hæc venerunt quoque a Rudolfo Imperatore Romano litteræ ad Pontificem, die XV ejusdem Octobris & anni, datæ in regia civitate Praga, super eadem B. Aloysii canonizatione. Et quia a tam sublimi Majestate venerunt, aliisque de causis, hic ipsas appono: [Beatissime &c. Postquam de canonizatione B. Aloysii Gonzagæ, Marchionis Castellionis, istic agi ac deliberari audimus, minime nobis prætermittendum duximus quin Sanctitati Vestræ desiderium etiam nostrum aperiamus. [ab Imperatore Rudolfo Pragā] Præterquam enim, quod nobis illius vita sine noxa, pie, religiose, ac severe transacta prædicatur; causam hanc habemus, quod ex Principibus Imperii, nobis propinquitate conjunctis, natus, illustrius sui exemplum præbuerit. Quamobrem quando ea, quæ ad canonizationem S. R. Ecclesiæ Canones requirunt, probentur, magnopere optamus, ut commendatio nostra solennibus peragendis pondus afferat. Siquid enim aliis Principibus hac in re Sanctitas Vestra tribuerit; tribuendum nobis, quantum nostra (qui Ecclesiæ primigenitum gerimus) prærogativa meretur, existimamus. [& a sorore ejus Margarita, Madrito,] Nobis sane gratissimum fecerit Sanctitas Vestra; cui longæ vitæ tempora Reipublicæ bono optamus. Datum Pragæ] anno ac die quibus supra. Eodem tempore ad Pontificem allatæ sunt litteræ a Serenissima Infanta Margarita Austriaca, Monacha excalceata Matriti, eademq; sorore prædicti Imperatoris; quibus illa, ut Pontificem ad canonizandum Aloysium inducat, testatur se ipsum adhuc adolescentulum, in comitatu suo & suæ matris Imperatricis, ex Italia in Hispaniam, cum parentibus Castellionis Marchionibus traijcientem, longo usu pernovisse; & jam inde ob Angelicam, quam ducebat vitam, ab omnibus habitum fuisse Sanctum.

[110] Paulo post intercessit etiam Serenissimus Sabaudiæ Dux, [item a Ducibus, Sabaudiæ] tum per litteras suas, tum per suum in Urbe Oratorem; allegans Pontifici singularem amorem, quo Aloysium jam olim complexus fuit, ubi primum eum conspexit, habitu adhuc seculari, & pro conditione Principis non pretioso, indutum; [ac Mutinæ,] sed virtutibus, religiosum virum decentibus, ornatissimum. Nec diu distulit eadem super re dare litteras ad Papam Serenissimus Mutinæ Dux, & sanguine junctus familiæ Gonzaghiorum, & fama miraculorum B. Aloysii incitatus. His accesserunt similes commendatitiæ litteræ ac petitiones a Regibus Christianissimis; [nec non a Regibus Christianissimis] & primum quidem a Serenissima Regina, quæ suas per Legatum Regis ordinarium Pontifici tradendas curavit. Noverat illa pridem familiariter Aloysium Florentiæ, in aula paterna admodum adolescentem, primarum ejus virtutum ac ingenitæ modestiæ miratrix, licet ipsa tunc nihilo fere grandior ætate esset. Eadem Regina, ex concepta pridem erga eundem Aloysium veneratione, misit circiter idem tempus Romam ad sepulcrum ejus, jam Beati titulo decorati, lampadem argenteam; ipsaque imaginem ejus perpetuo circumferebat, religionis & fiduciæ ergo. Rex paulo post misit Romam Legatum extraordinarium Ducem Nivernensem, qui etiam ipse e domo Gonzaghiorum erat, ac postea Dux Mantuæ fuit, ut suo nomine obedientiam præstaret summo Pontifici ac Apostolicæ Sedi; eidemque negotium dedit, [& a Principibus Belgii,] ut suo ejusdem Regis nomine, pro sua Legati in consanguineum pietate, majorem ejus gloriam per Pontificiam canonizationem summo studio curaret. Noverat Aloysium, quando in Hispania Regii Principis Didaci ephebus fuit, Serenissima Isabella; intellectaque, dum Belgio præerat, sanctitatis ejus fama, scripsit ipsa quoque, nec non Archidux Albertus maritus suus, super canonizatione ejus ad summum Pontificem. Sub idem tempus expectabantur Romæ similes litteræ a Regibus Poloniæ, proposituris Pontifici, ad obtinendum quod petebant, aliquot miracula, ad invocationem Beati per illud regnum divinitus obtenta, etiam a viris primatibus: gestareque dicebatur Regina, pro suo in Beatum singulari amore, effigiatam ejus imaginem in succino albo. Miracula, quorum hic mentio fit, referemus suo loco post Vitam Ceparianam.

[111] Ubi Mantuam advenit nuntius, de facultate imprimendi Romæ Vitam Aloysii cum titulo Beati, a Pontifice XIX Octobris concessa, [Mantuæ solennis elevatio Beati,] mirum est quantum exultaverint Serenissimi Duces, Principesque eorum filii, Dux item Ferrariensis Margarita ibidem tunc habitans, ac tota Familia Gonzaghiana, præsertim Illustrissimus Franciscus urbis Episcopus. Imperatum continuo fuit, parari splendidam pompam, ad agendum gratias Deo solenni ritu pro obtento beneficio: ac paratis tandem omnibus, actæ fuerunt eodem adhuc anno MDCV, die XXI Decembris, sancto Apostolo Thomæ sacro. Modum quo ducta pompa & actæ gratiæ fuerunt, descripsit P. Joannes Franciscus Massus, Societatis nostræ Sacerdos; ac tertio post die misit ad P. Virgilium Ceparium, tunc Romæ commorantem, per epistolam, cujus exemplar superest in archivo nostro Romano, lingua Italis vernacula. Eam tibi hic latinam facio fere totam, præter exordium & finem. [Consideranti, inquit, mihi quæ tua, Reverende Pater, semper fuerit erga B. Aloysium nostrum religio, videor injuriam tibi facturus si non renuntiarem, qua solennitate transactus Mantuæ sit dies festus S. Thomæ Apostoli in ecclesia nostra. … Dominica superiore, quæ fuit quarta Adventus Domini, jussit Illustrissimus noster Episcopus, Fr. Franciscus Gonzaga, per omnes urbis ecclesias pro concione publicari, proxima S. Thomæ festa luce, concionibus prætermissis, supplicationem instituendam esse, quo gratiæ redderentur Deo, quod Domum Gonzaghianam illustrasset novo Beato; ac talem publicari jussit, declaratum esse a summo Pontifice Aloysium nostrum, dum ei titulum Beati concessit. Tum adiit idem Illustrissimus Antistes serenissimos Duces nostros ac viduam Ferrariensis, aliosque sanguinis ejusdem Principes; singulosque donavit singulis imaginibus Beati; atque indicans, quo die solennitas ejus, dudum parari cœpta, proxime celebranda esset, omnes gaudio complevit.

[112] Profesto S. Thomæ ecclesia nostra, allatis e Ducis palatio pannis sericis pretiosis circumvestita; [sacellum ejus in ecclesia Societatis] unumque e præ ceteris ornatum fuit sacellum novum, in quo elevata spectabatur tabula, Beatum repræsentans. Subtus erectum erat altare, in eoque dispositi flores & cerei: supra suspensum pendebat elegans conopeum novum, ad hoc submissum a Duce Mantuana; circum varius versuum & emblematum ludebat ornatus. [& in Cathedrali,] Eodem profesto prædictus Antistes aperuit in ecclesia sua cathedrali novum sacellum, quod ipse ibi ædificandum curaverat in honorem B. Aloysii, in altera crucis ala. In media sacelli ædicula seu concha eminet magna Beati tabula, perita manu picta; infra adstat altare, floribus, candelabris, ac cereis instructum. Inter hoc & tabulam modo dictam, istic loci ubi Crux reponi solet, spectabilis est dimidia ejusdem Beati statua, quæ servat sacram ejus Reliquiam Roma allatam. Circum altare picta sunt varia ejus gesta & miracula in quadratis spatiis, albario opere distinctis. Ante altare pendet lampas argentea, & pendebit perpetuo accensa. Reliquum sacelli sericis obductum est.

[113] A prima luce sequentis festi tam referta fuit populo ecclesia nostra, ut advenientes eo Serenissimæ Duces, [imago inde portata ad ecclesiam Societatis,] Ferrariensis, & Mantuana cum suis filiabus, penetrare ad locum, sibi paratum sub conopeo in dextra crucis ala, vix potuerint. Serenissimus Dux, cum Principibus filiis aliisque consanguineis, recta contendit ad ecclesiam cathedralem, & ipsam populo plenam: ex qua procedere supplicatio mox cœpit versus ecclesiam nostram, conferens pulcherrimam Beati picturam, sonantibus organis campanisque solenni ritu & consona musica, comitantibus toto Clero cum Episcopo pontificalibus ornato, pone hunc sequentibus Duce cum suis, & populorum turba innumerabili. Ubi perventum est in ecclesiam nostram, adorato prius sanctissimo Sacramento, adorata fuit imago Beati, collucentibus circum magno numero cereis, dum interea cantabantur Litaniæ Sanctorum; & Serenissimus Dux conferebat se suum ad locum sub conopeo, & Illustrissimus Antistes ad thronum sibi positum intra cancellos principis aræ. Tum gratiæ Deo actæ sunt per solennissimam Missam de sanctissima Trinitate, quam etiam solenniorem reddiderunt exquisitæ voces musicorum, tam aulæ ducalis, quam ecclesiæ cathedralis, & aliarum totius civitatis. Finita Missa, ex altiore loco dixit ad populum quidam Cappucinus, ordinarius ecclesiæ cathedralis ecclesiastes, in laudem Beati nostri, nostræque Societatis; & cum duas omnino horas dixisset; subjunxit, se non dixisse, sed dicere voluisse.

[114] Post hæc supplicabundi, ut venerant, reversi sunt ad Cathedralem, & ingressus sacellum suum novum Episcopus, protulit e busto statuæ quam dixi Reliquiam Beati, & in medio altari posuit; ibique toto illo die, magno populi concursu, adorata fuit. [Reliquia in altari exposita,] Dux, inter discedendum e templo nostro, dicebat; se quoque excitaturum in honorem B. Aloysii sacellum perelegans in ecclesia ducali S. Barbaræ; in eoque repositurum Reliquiam ejus, quam nuper acceperat Romæ ab Excellentissimo Legato Cæsareo, illuc profectus postulatum summum Pontificem canonizationem ejusdem Beati. A meridie Pater Ognibene, qui sacro Christi Domini Adventus tempore in ecclesia nostra dicebat pro concione, alteram sane elegantem & acris judicii habuit orationem encomiasticam; quam exceperunt Vesperæ solennes, atque ita dies ille in laudem & gloriam beati Fratris nostri consumptus est totus, cum confluxu populi innumerabilis, qui hora post occasum solis secunda nondum discesserat omnis ab ecclesia.

[115] Pater care, fateor tibi id quod res est, illo die non potui temperare a lacrymis, [veneratio populi singularis] dum spectabam Illustrissimum Antistitem cum suo Clero, & Serenissimos Principes nostros cum tota Nobilitate, atque universum populum singulari pietate venerari prȩdictum Fratrem nostrum; nullosque audiebam sermones nisi de sanctitate ejus, dicentium se illum sibi eligere in Patronum & Protectorem familiæ suæ totiusque civitatis: & jucundum erat videre contendentes, quis prior alio imaginem sibi ejus compararet, quæ in publicis viis passim prostabant venales. Denique solennis iste dies commovit universam civitatem hanc ad honorandum Beatum, imo & universam ditionem Mantuanam, ex qua pariter venerunt huc plurimi eamdem ob causam; quod spero multis saluti futurum; & jam nunc incipiunt Beato vota facere atque solvere.] Tum supplicat auctor epistolȩ P. Cepario, primum quidem, ut simul atque impressa fuerit Vita Beati, aliquot exempla Mantuam portari curet; Duces feminas, Mantuanam ac Ferrariensem imprimis, vehementi ejus desiderio teneri. Deinde vero, ut a Patre nostro Præposito Generali impetret Reliquiam B. Aloysii ecclesiæ nostræ Mantuanæ, in novo sacello, quod Beato ibi struere parabant, venerationi publicæ exponendam. Ac tandem signatur epistola Mantuæ die XXIV Decembris MDCV.

§ XI. Incrementum cultus anno MDCVI.

[116] Scribit Ceparius libro 2 Vitæ cap. 12 sub finem, & nos præcedenti meminimus, [Reliquiæ Castellionem missæ,] Principem Franciscum, anno MDCV, in translatione corporis B. Aloysii e sacello S. Sebastiani ad S. Mariæ, Reliquiam inde sibi sumpsisse. Illa, ejus jussu, anno (ut testis Castellionensis XXXI ait) MDCVI Castellionem portata fuit, cum magno venerationis erga beatum Principem suum istius populi augmento. De hac translatione, in processu canonizationis in genere, fabricato Romæ anno MDCVII, D. Prosper Pastorius, Major Domus Excellentissimæ uxoris Legati Cæsarei, cum deposuisset, Reliquias B. Aloysii magna ubique in veneratione haberi tamquam Sancti, ita prosequitur: Et ego ejus rei testis sum. Portavi enim mandato Excellentissimi Legati Cæsarei Domini mei, comitante me Cubiculario ejusdem Attilio Montanari, Roma Castellionem sacram Aloysii Reliquiam, & portavi quam potui occultissime; nihilominus, ubi ad decimum circiter a Castellione lapidem perveni, obvios inde habui variis in locis plus quam quindecim mille homines, qui vias obsidebant, Reliquiam veneraturi, & porrigebant certatim sua serta Mariana & numismata, Reliquiæ contactu sacranda.

[117] Cœpi quidem obsequi eorum votis, sed non potui satisfacere nisi paucis, [per viam honorant.] ob multitudinem concurrentis turbæ; quæ etiam, præ sua pietate oblita reverentiæ, rapaces manus extendebat in capsulam, Reliquiæ custodem: quare illam inde exemptam appendi collo: & populus mox e capsula sibi rapuit gossypium, cui involuta fuerat Reliquia. Quin imo ubi Vidissolum & Varlogum, loca Mantuam inter & Castellionem sita, perventum fuit; ipsam quoque sustulerunt capsulam, velum ac telam cum chorda, qua dependebat e collo meo, eaque omnia confestim dissecta, inter sese diviserunt pro Reliquiis servanda. Audivi etiam, Serenissimum Mantuæ Ducem indoluisse, me illac transeuntem nullum sibi curasse indicium dari adventus mei: missurum enim mihi fuisse obviam equitatum suum, præter alia honoris argumenta. Idem, & Episcopus ejusdem urbis testatus est, se pro modulo suo facturum fuisse. Ego autem nullum illis feci indicium, quod verebar, ne forte sibi Reliquiam ibi retinerent. Narravit mihi quoque D. Gabriel Belhomo, Centurio Castellionensis, feminam quamdam in transitu Reliquiæ, [& curata femina febricitante,] singulatem a Beato gratiam obtinuisse curatione cujusdam infirmitatis suæ, & continuo redeuntem domum suam exclamasse; Benedictus Deus, benedictus Deus, qui exaudivit preces meas: benedictus Deus & Sanctus ejus.

[118] Accuratiorem hujus curationis notitiam dabit ipsa, quæ curata fuit, Elisabeth Besacia nomine, testis XXXI in processu Castellionensi, sic locuta: Anno, quo Roma huc portata fuit sacra Reliquia B. Aloysii, MDCVI mense Aprili, conflictabam cum molesta febri, modo continua, modo quotidiana, modo tertiana duplice, alternantibus summo frigore & calore summo: nec levamen afferebant ullum remedia quæ applicabantur. Quam ob rem, cognito prope a domo mea transire prædictam Reliquiam, magno animo eo accessi, ut potui; & adoravi, & fidenter supplicavi Beato, ut suis mihi meritis impetraret a Deo desideratissimam sanitatem. Ubi autem transierat, cum supplicabunda populi multitudine, Reliquia; domum ego reversa sum, febri libera; superante dumtaxat aliquali corporis debilitate, quæ etiam paucis diebus pristinæ valetudini ac robori cessit. [honorifice receptæ.] Quare læta gratias Beato egi, quem habui semper & nunc habeo maxima in veneratione, firmiter credens, per ejus intercessionem a Deo mihi restitutam esse sanitatem: & hoc dico, & dicam semper.] Quomodo porro recepta fuerit Reliquia illa, tum ex dictis colligi potest, tum constat ex hac depositione testis Castell. III: [Recepta fuit magna solennitate, & concursu circumjectorum populorum, erectis per urbem variis arcubus; & introducta est in ecclesiam sonantibus organis ac musicis vocibus; atque exinde maxima ibidem in veneratione habetur, & a multis etiam exteris visitur & honoratur]. Fuerit hæc Reliquia Beati Tibia, quam in Martyrologio Brixiano scribit Bernardinus Faynus, asservari Castellione in collegiata ecclesia SS. Nazarii & Celsi; uti in ecclesia Patrum Societatis Jesu, in busto argenteo asservatur ejusdem Calvaria.

[119] Ad hæc etiam tempora referri debent quæ in processu Castellionensi a teste I deposita leguntur in hunc modum: Vidi Mantuæ in ecclesia cathedrali sacellum B. Aloysii, cum multis anathematis & lampade ardente. Hic autem Castellione vidi aliud sacellum ejus in ecclesia SS. Nazarii & Celsi, cum multis pariter anathematis & luminibus, & incredibili hominum concursu. Scio porro, civitatem Castellionensem decreto publico Concilii, cujus ego sum Præses, elegisse eumdem Beatum in Protectorem & Advocatum suum apud Deum; ipsi publicum celebrare festum; eoque plurimos in honorem ejus sacra refici Eucharistia. Nos ipsi in palatio Concilii nostri expositam præ oculis habemus imaginem ejus, tamquam Protectoris nostri. Scio præterea, populum hunc summo teneri desiderio, ut quem Beatum colunt, eum propediem Sanctum venerentur: idque desidero præ ceteris ego, qui eum singulari prosequor religione, meque ei commendo frequenter, & numquam non inde consequor opem: quod ipsum facit quoque & consequitur frater meus.] Non dissimilia deponit testis Castell. II; qui & multos desiderare ejus Reliquias, ait; & se unas e collo portare gloriatur, atque imagines ejus singulari cultu venerari. [Vidit quoque alius testis ejusdem loci, imaginem Beati publice expositam in templis Romæ, Senis, Florentiæ, Bononiæ, Parmȩ, Mutinȩ, Mediolani, Mantuȩ. Et Mantuȩ quidem vidit etiam sacellum in cathedrali, multis cum tabellis votivis. Hic vero, inquit, Castellione vidi sacellum ejus in S. Nazarii, multis cum lampadibus atque anathematis. Frequens eo concurrit populus; & fama sanctitatis ejus semper crevit, crescitque nihilominus indies sine intermissione.] Hac etiam tempestate acciderit, quod in processu Romano in genere fabricato, testatus est anno MDCVII Ansanius Naccarinus, Societatis nostræ Religiosus & in ecclesia Collegii Romani Æditimus; videlicet, hominem quemdam, qui se crediturum negabat, Aloysium aut sanctum aut beatum esse, in gravem incidisse morbum; [quo conductus, inquit citatus testis, ad extremum vitæ, cœpit incredulitatem suam sibi vertere religioni; eaque damnata concepit votum visitandi sepulcrum Beati, confitendi peccata sua, audiendi ibi Missam, & publicandi miraculum, si desideratam consequeretur sanitatem. Vix voverat, cum sanus surrexit, [Vita cum titulo Beati impressa] concessit ad sepulcrum, ibi planxit multo tempore, & quidquid voverat implevit.] Quæ res & fidem multorum auxerit, & fiduciam erga Beatum.

[120] Anno item MDCVI exiit a prælo in lucem Vita Aloysii, addito ex concessione summi Pontificis titulo Beati; & simul ac vulgata fuit, circumtulit secum latissime famam sanctitatis ejus, atque intra paucos annos sextum (ut alicubi testatur Ceparius) recusa fuit Italice; & Mediolani in Curia Archiepiscopali statutum est, ut quævis Monacham indutura, inter alios ad spiritum excolendum libros, conferat hanc Vitam: quæ etiam mox omnium fere nationum linguis extra Italiam excusa fuit. Hoc anno festum Beati, die XXI Junii in feriam IV incidente, nihilo minori solennitate celebratum fuit quam anno superiore, si non & majori propter præsentiam ipsius Legati Cæsarei. Vacavit illo die studiosa juventus a solitis Lectionibus. Utræque Vesperæ & Missa solennis ab exquisitissimis musicis totius Urbis decantatæ fuerunt. Bene mane venit Pater Magister Novitiorum, cum centum ac tribus tironibus suis; eisque ipse manu sua sacrosanctam Eucharistiam porrexit. [celebratur solenniter natalis Beati Romæ.] Similiter eam porrexit admodum Reverendus Pater Generalis, primum incolis Collegii Romani, tum Studiosis, gymnasium ibidem frequentantibus, denique promiscuæ sexus utriusque turbæ innumerabili. Cardinalis Pallavicinus, Sacris operatus in sacello Beati, ibidem Corpus Domini communicavit cum Legato Cæsareo, ejusque uxore, & numerosa utriusque familia. Concursus Prælatorum & Nobilitatis frequentissimus fuit. Toto Vesperarum tempore adstiternnt Cardinales, Sfondrati, Pio, Visconti, Zappata, & Piatti, sive Platus: item Legati Hispaniȩ, Galliȩ, Florentiȩ, Mantuȩ, & Sabaudiȩ, cum uxoribus suis; nec non duo fratres summi Pontificis, & eorum item uxores. Legati, Cȩsareus ac Mantuanus, vix recesserunt ab ecclesia toto die: prandium sumpserunt in Collegio cum Nostris: inter prandendum egregiam e loco altiore orationem habuit Rhetoricæ Professor, eximius Aloysii encomiastes. Cubiculum, in quo beatus Juvenis obiit, non habitabatur amplius: sed efformatum in modum sacelli, tunc solito splendidius ornatum erat. Multi eo venerunt orandi causa; & Legatus Cæsareus, præterquam quod frequens eo recurreret, ac sæpe diu oraret, voluit ibidem per exomologesin peccata sua deponere. Hæc & plura alia (quȩ, quod jam relatis § superiori similia sunt, lubens prȩtermitto) subministrant litterȩ anno MDCVI Romæ de hoc festo scriptȩ: quibus & similia fuerunt, quȩ anno sequenti, ac deinceps quotannis recurrente festo peracta ibidem sunt.

[121] Hoc eodem anno MDCVI Congregationes triennales, [Provincia Neapolitana] juxta leges Societatis nostræ, per provincias ejus Europȩas coactȩ fuerunt; in quibus Patres Provinciarum, Neapolitanæ ac Mediolanensis, stimulati exemplo Venetȩ (quam abinde triennio supplicasse Patri Generali, ut apud summum Pontificem solicitaret canonizationem Aloysii, supra diximus) similibus litteris eamdem ob causam Patrem nostrum interpellandum putarunt nomine Provinciarum suarum. [petit Beati canonizationem,] Et Patres quidem Neapolitanȩ, in metropoli regni congregati fuerunt mense Aprili, atque [inter ea, quȩ censuerunt R. P. Nostro Generali proponenda (uti legitur latine in Actis istius Congregationis) secundo loco decretum est de procuranda canonizatione B. Aloysii Gonzagæ, in hæc verba: Cum B. Aloysii Gonzagæ virtutes ac merita, juvante Deo, novis quotidie signis illustrentur, enixe petit Congregatio a R. P. Generali, ut cum opportunum videbitur, summis precibus a S. D. Nostro Paulo PP. V contendat, ut quem tanto religionis augendæ studio Beati nomine dignatus est, eumdem Catalogo Sanctorum adscribere dignetur. Existimavimus enim, id officii a nobis beati Viri prȩclara merita flagitare: qui dum viveret, huic Neapolitano Collegio, unde semina doctrinarum hausit, multo uberiora præbuit exempla singularis humilitatis, modestiæ, patientiæ, mortificationis; quarum rerum plerique, qui in hanc Congregationem convenimus, testes sumus.] Exemplum hujus Decreti eodem tempore Romam misit P. Natalis Caputus, Secretarius Congregationis prædictæ, testatus sigillo & subscriptione nominis sui, ex Actis extractum esse.

[122] [uti & Mediolanensis] Congregatio Provinciæ Mediolanensis Mediolani, eodem anno, die XXII Septembris, sequentem concepit postulationem, per modum libelli supplicis offerendam summo Pontifici a P. Generali. [Beatus Aloysius Gonzaga ex Societate Jesu, oriundus altero parente fuit ex Provincia Pedemontana, quæ censetur in Mediolanensi ejusdem Societatis Provincia; & Mediolani tam secularis, quam Religiosus diu versatus, exempla virtutum admirabilium nobis omnibus reliquit, cum magna sanctitatis fama (quam usque ad mortem viguisse, & indies etiam post mortem crevisse non ignoramus) non paucis juncta miraculis, ad ejus sepulcrum Romæ: quæ etiam in hac Provincia, sicut & in aliis, etiam longissime positis, post mortem ab ipso edita certo scimus. Propterea visum est Congregationi provinciali ejusdem Provinciæ, Mediolani coactæ in Domo Professa S. Fidelis, consentientibus triginta quatuor Patribus, ex quibus ea constat, Præpositis, Rectoribus, & Professis, ejus sanctimoniæ publicum hoc testimonium totius Provinciæ nomine coram Sanctissimo D. N. Paulo V Pontifice Maximo, præsentibus litteris dare, humillime & obnixe supplicando Beatitudini Sanctissimi D. N. ut postquam beatos Parentes nostros, Ignatium Loyolam, & Franciscum Xaverium Sanctorum, qui cum Deo regnant, canoni annumeraverit, hunc etiam dignetur catalogo Sanctorum in terris adscribere, quem tam multis & certis argumentis quotidie magis pie persuasum habemus, in cælis a Domino beatarum mentium numero aggregatum; ad amplificandam Dei & Ecclesiæ sanctæ gloriam, addendosque animos universæ Societati nostræ, nobis præsertim, qui eum non modo adhuc viventem novimus, verum etiam cum eodem magna ex parte familiariter viximus. Atque in hujus rei fidem, nostram hanc voluntatem & humilem supplicationem uniuscujusque nostrum nomine, subscriptione Secretarii ipsius Congregationis, testificari, & sigillo Provinciæ communire voluimus. Mediolani, die XXII Septembris MDCVI.

Ego Antonius Moranus Secretarius Congregationis provincialis Mediolanensis, supplico nomine totius Congregationis & Patrum singulorum, quorum hæc sunt nomina.

[123]
P. Bernardinus Rosignolius, Præpositus Provincialis.
P. Jacobus Crucius, [Patrum. 34.] Præpositus Domus Professæ Mediolanensis.
P. Hieronymus Dandinus, Rector Collegii Mediolanensis.
P. Antonius Moranus, Rector Collegii Cremonensis.
P. Julius Negronius.
P. Josep. Alamannius, Rector collegii Taurinensis.
P. Bernardinus Salinus. P. Cosmus Alamannius.
P. Julius Cæsar Isnardus.
P. Marcellus Pallavicinus, Vice præpositus Domus professæ Genuensis.
P. Joannes Baptista Sfortia.
P. Alexander Ghirardinus. P. Petrus Bovizius.
P. Antonius Marchesius. P. Basilius Alamannius.
P. Antonius Bernabobus. P. Hieronymus Bellius.
P. Pompilius Lambertengus.
P. Joannes Petrus Intius.
P. Jacobus Lambertengus.
P. Scipio Carraria, Rector collegii Comensis.
P. Thomas Ceronius, Rector Domus Aronensis.
P. Marcus Aurelius Schelinus, Rector Domus probationis Genuensis.
P. Cæsar Antora. P. Constantius Bovonus.
P. Joannes Franciscus Biaminus.
P. Nicolaus Bottus. P. Joannes Franciscus Peira.
P. Tobias Peregrinus, Vice rector col. Vercellen.
P. Andreas Majolus, Vice rector collegii Genuen.
P. Angelus Confalonerius, Superior collegii Bastiæ in Corsica.
P. Cæsar Bonus, Procurator coll. Mediolanensis.
P. Emmanuel Orchius, Rector collegii Montis Regalis. Debet in his unius nomen prȩtermissum esse negligentia librarii, nisi P. Antonius Moranus, qui semel ut Secretarius, atque iterum ut Rector subscribitur, pro duobus computetur, ad complendum numerum XXXIV.

[124] [Festum Mediolani] Ibidem Mediolani hoc anno, celebravit Collegium Breydanum splendissimo ornatu Natalem Beati nostri. Atrium & porticus scholarum, spatio CXXXVI cubitorum, circumdabantur exquisitis opere Belgico tapetibus aliisque ornamentis. Spectabatur circum tota vita Aloysii, tabulis depicta, quot capitibus a Cepario descripta legitur; & picturas adjuncta poëmata ample explicabant. Sed longior quam par est forem, si singula, pro ut minute descripta penes me habeo, vellem prosequi, præsertim cum de istiusmodi rebus alibi exhibitis, jam satis & nimium fortasse, dictum sit supra. Quamobrem tantummodo adjungendam puto totius apparatus inscriptionem primariam, quæ ita sonat: B. Aloysio Gonzagæ Societatis Jesu, marchionatus abdicatione, sanctimonia, & miraculis inclito, Academia parthenia Animosorum, gratulationum primitias D. D. Sub porticu autem recitata fuerunt, a duobus præcipuæ nobilitatis adolescentibus, poëma & oratio, præcedente, intercedente & subsequente musica exquisita. Postquam principium a Musicis datum fuit, conscendit pulpitum Poëta, descripsitque apparatum triumphi, oculis audientium subjecti, & ipsum Beati triumphalem in cælos ingressum. Sexaginta circiter versus recitaverat, cum Musica, senis vocibus suaviter intersonans, repetiit quatuor versus ex jam recitatis, quibus fingebantur Angeli orare Deum, ut Aloysium vellet cælo recipi. Tum alios subjunxit Poëta versus fere octoginta, & ex his musicus unus solus supremo tono repetiit sex versus, quibus inducebatur Virginitas, idem postulans Deum quod Angeli jam dicti. Denique sub finem poëmatis recinuerunt sex alios versus musici duo supremi toni, qui repræsentabant Gloriam & Amorem divinum; cantantesque præcedebant currum triumphalem, quo vehebatur Aloysius ad Capitolium cæleste. Successit Poëtæ Orator, probavitque, eumdem Beatum fuisse perfectissimum exemplar juvenis vere nobilis; tum hortabatur imprimis juvenes, imitatione ejus ad veram nobilitatem ut contenderent.

§ XII. Expeditur anno MDCVII Apostolicum Breve ad formandos processus.

[125] Dum talia aliaque in honorem B. Aloysii per singula fere Collegia Societatis agebantur; [Pontifex per Breve Apostolicū,] usus fuerat jure suo, a Congregatione sacrorum Rituum concesso, P. Ceparius, curaveratque via ordinaria, apud Episcopos in sua cujusque Curia, processus fieri plus quam viginti: ad quos accedentibus, jam memoratis Principum litteris atq; efflagitationibus; commisit Pontifex omnia prædictæ Rituum Congregationi examinanda: & Congregationis tunc Præfectus, Cardinalis Pinellus, lectis legendis, retulit de statu rei ad Papam; & hic exinde die XXXI Augusti MDCVII dedit Breve Apostolicum ad Congregationem sacrorum Rituum, quo ei facultatem concedit, atque adeo mandat, uti litteras remissoriales quas vocant expediat, super examine, de puritate fidei, de sanctitate morum ac vitæ, de fama miraculorum Aloysii, atque de pietate populi erga eum, instituendo: primum quidem in genere, deinde vero, si illa recte haberent, etiam in specie. Ipsum Breve inscriptum fuit. [Venerabilibus Fratribus nostris sacræ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus, super ceremoniis & sacris ritibus deputatis.] Intus vero sic incipit, ac porro habet.

[126] [quod hic inseritur,] Paulus Papa V. Venerabiles Fratres nostri; salutem & Apostolicam benedictionem Ad aures nostras multorum relatione pridem pervenit, bonȩ memoriæ Aloysium, ex nobili familia Marchionum Gonzaga ortum, dum in humanis egit Societatis Jesu Religiosum, vitæ sanctitate, ac miraculorum fama, tam in Urbe, quam in diversis Italiæ locis celebrem esse; & propterea cum carissimi in Christo filii nostri, Rudolfus Romanorum Rex in Imperatorem electus, & Henricus Francorum Rex, Christianissimus, & clarissima in Christo filia Maria Regina, prædicti Henrici uxor; nec non dilectus filius, nobilis vir, Albertus Archidux Austriæ; & dilectæ etiam in Christo filiæ nobiles mulieres, Isabella Infans Hispaniarum, & Margarita ab Austria Monialis; & dilectus etiam filius noster Franciscus, titulo S. Silvestri Presbyter Cardinalis Dietrichstain nuncupatus, omnesque fere Italiæ Principes; & præcipue dilectus filius, nobilis vir, Franciscus, Marchio Castellionis, Sacri Romani Imperii Princeps, ac prȩdicti Rudolfi, in Imperatorem electi, apud nos & Apostolicam Sedem Orator, ejusdemque Aloysii frater germanus; aliæque personæ Ecclesiasticæ & Seculares, nobis humiliter supplicari fecerint, ut ad ejusdem Aloysii canonizationem procedere, ac litteras remissoriales & compulsoriales ad hunc effectum concedere, & alias inquisitionem vitæ ac morum sanctitatis, & miraculorum committere dignaremur.

[127] Nos, pro pastorali solicitudine, quam erga gloriosos viros, honorem hujusmodi promerentes, exhibere tenemur; nec non piis hujusmodi supplicationibus, quantum cum Deo possumus, annuentes; [jubet expediri] ac de vestra pietate, prudentia, doctrina, fide, & integritate plenam in Domino fiduciam habentes; vobis per præsentes injungimus, ut super puritatis fidei, vitæ & morum sanctitatis, miraculorum hujusmodi, & populi erga illum devotionis fama, in Curia, ubi multos annos vixisse, ac requiescere asseritur, in genere primum inquiratis; & aliquibus Episcopis, seu aliis honestis personis, gravitate, integritate, ac prudentia, & doctrina præditis, extra Curiam (præsertim in provincia Lombardiæ, unde oriundus esse prȩdictus Aloysius pariter asseritur) committatis, ut super eadem puritatis fidei, vitæ ac morum sanctitatis, miraculorum, & populi erga eum devotionis fama in genere similiter inquirant, & quȩ invenerint fideliter & sub sigillo ad vos in scriptis transmittant; &, an eis videatur, quod super veritate eorumdem ad specialem Inquisitionem sit procedendum, scribant.

[128] Ac, si per generalem hujusmodi Inquisitionem vobis videbitur, & constiterit, ad specialem Inquisitionem deveniendum esse, ut ad eamdem pariter super præmissis, & aliis, [a Congr. Rituum] a sacris canonibus requisitis, in Curia deveniatis & procedatis; Articulisque & Interrogatoriis datis, Promotoreque fidei adhibito, citatione legitima præcedente, testium productorum juramenta recipiatis; eosque examinetis, ac eorum dicta in acta redigi curetis; juraque & munimenta, ad negotium hujusmodi facientia, quæcunque recipiatis; aliaque omnia & singula (quæ ad plenam & legitimam in hujusmodi negotio probationem necessaria & opportuna fore, juxta sacrorum canonum decreta, cognoscetis) faciatis; nec non extra Curiam, & in provinciam prædictam præcipue, litteras remissoriales & compulsoriales decernatis & relaxetis; prȩdictisque aut aliis similibus personis; ut ad testium examen, jurium & munimentorum receptionem, prout præfertur, procedant, omniaque sigillo clausa ad vos fideliter pariter transmittant. Vobis enim pro præmissis omnibus & singulis faciendis, agendis & exequendis, & processus per vos, seu alios vestro mandato, rite & recte conficiendi, & confectos aperiendi, ac in eisdem etiam sub censuris & pœnis ecclesiasticis procedendi; contradictores, vestris & dictorum Subdelegatorum mandatis non parentes, [litteras remissoriales.] per easdem censuras & pœnas cogendi & compellendi; ipsasque censuras & pœnas aggravandi & reaggravandi, auxiliumque brachii secularis, si opus fuerit, invocandi, aliaq; omnia & singula necessaria seu quomodolibet opportuna faciendi, gerendi, ordinandi, mandandi & exequendi plenam & liberam facultatem auctoritate Apostolica tenore præsentium concedimus & impertimur; non obstantibus constitutionibus & ordinationibus Apostolicis ceterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ, apud S. Marcum, sub Annulo piscatoris, die XXXI Augusti MDCVII, Pontificatus nostri anno tertio. Scipio Coballutius.] Hactenus litteræ Apostolicæ, quæ deinde singulis Remissorialibus, a sacra Congregatione expeditis, insertæ fuerunt.

[129] Subinde Procurator causæ constitutus fuit, ab Excellentissimo Principe Castellionensi, [Constituuntur, Procurator causæ,] P. Virgilius Ceparius, cum facultate agendi coram Papa, Cardinalibus, Romana Curia, & quibuscumque Judicibus; item substituendi sibi Procuratores alios, ubi ubi visum fuerit. Eidem Cepario paucis post mensibus submisit Serenissimus Mantuæ Dux etiam ipse mandatum, quo similiter eum constituit, suo & omnium Gonzaghianæ familiæ Principum nomine, in eadem causa Procuratorem totius ejusdem familiæ, contribuens etiam facultatem agendi, ut supra, & oppignerandi omnia quæ Ducis sunt. Simile mandatum eidem misit etiam Reverendissimus Episcopus Mantuanus, suo & suȩ diœcesis nomine. Interea accepto Brevi Apostolico, præsentavit illud statim Ceparius sacræ Congregationi die I Septembris, tunc coactæ in palatio Cardinalis Pinelli; & Congregatio, acceptato lectoque Brevi, judicavit expediendas esse litteras remissoriales, atque expedivit reipsa quaternas ad inquirendum in genere tantum: deputavit quoque Judices, [Judices,] Romæ quidem Cardinalem Pamphilium cum potestate substituendi, prout substituit Reverendissimos Dominos Episcopos, Marcum Cornarum, Patavinum; & Cæsarem Fidelem, Salonensem, eumdemque vices gerentem Romæ Cardinalis Vicarii: Mantuæ vero & Parmȩ deputavit utriusque loci Episcopos, & Castellione D. Pastorium, Protonotarium Apostolicum.

[130] Constituerunt mox Judices illi tribunal suum, examinarunt testes, & omnibus, uti mandatum erat, legitime peractis, miserunt eodem adhuc anno MDCVII ad P. Ceparium processus quos formaverant. Hic vero illos præsentavit sacræ Congregationi coram Notario & testibus. Apertis autem ibi processibus & consideratis, auditaque die XIX Januarii sequentis anni in Congregatione sacrorum Rituum relatione Cardinalis Pinelli; censuerunt Judices, omnia quæ de jure requiruntur adesse, adeoque posse procedi ulterius; & reipsa decreverunt, urgente Cepario executionem Brevis Apostolici, concedendas esse ultimas Remissoriales in specie; constitueruntque Promotorem fidei, D. Jacobum Spadam, [Promotor fidei,] Advocatum consistorialem; & confirmarunt Judices Romæ, eumdem Cardinalem Pamphilium cum suis substitutis; & Ceparius citandum curavit Promotorem prædictum, ut videret expediri Remissoriales, ac traderet Interrogatoria sua, examinandis proponenda: protulitque etiam ipse Ceparius Positiones sive Articulos suos, circa quos examinatio fieri deberet, super vita & miraculis Aloysii; & fuerunt acceptati.

§ XIII. De Processibus in specie, ad augendum Beati cultum fieri cœptis anno MDCVIII.

[131] Diximus modo, a Cardinalibus sacræ Congregationis Rituum litteras Remissoriales, a Promotore fidei Interrogatoria, a Procuratore causæ Articulos, sub initium hujus anni fuisse expedita. Juvabit singulorum tenorem hic adscribere. Remissoriales sic habent: Dominicus Ostiensis, Pinellus; Antonius Maria, Tusculanus, [Litteræ Remissoriales,] Gallus; Ascanius Prænestinus, Columna; Episcopi: Franciscus Maria, tituli S. Mariæ in Aracæli, de Monte; Robertus, tit. S. Mariæ in via, Bellarminus; Seraphinus, tit. S. Salvatoris in Lauro; Hieronymus, tit. S. Blasii de Annulo, Pamphilius; Ludovicus, tit. S. Pancratii, Montis Regalis; Presbyteri: Odoardus, S. Eustachii, Farnesius; Andreas, S. Angeli, in foro piscium, Perettus; Joannes Baptista, S. Mariæ in Cosmedin, Detus; Carolus Emmanuel, S. Nicolai in carcere Tulliano, Pius; Diaconi, S. R. E. Cardinales; super canonizationibus Sanctorum rite & recte faciendis per felicis recordationis Sixtum Papam V generaliter, tamquam Congregationis sacrorum Rituum Præfecti, primo; ac nuper etiam per sanctissimum Dominum nostrum Paulum divina providentia Papam V, super canonizatione bonæ memoriæ Aloysii, ex nobili familia Marchionum Gonzagæ orti, dum vixit Societatis Jesu Religiosi, specialiter deputati, prout in litteris desuper emanatis tenoris infrascripti, videlicet. Paulus Papa V. Venerabiles Fratres nostri, salutem & Apostolicam benedictionem. Ad aures nostras &c. pro ut superiori §. Quibus hic ad verbum insertis, apponitur nomen illius, ad quem Remissoriales diriguntur: Exempli gratia. Reverendo in Christo Fausto Pastorio, Archipresbytero Castellionis, Protonotario apostolico. Et continuo sic pergitur:

[132] Noveris, juxta mandatum ejusdem S. D. N. Pauli Papæ V, supra insertis litteris contentum, post inquisitionem de puræ fidei, sanctæ vitæ, & morum fama, de miraculorum magnitudine, de populorum observantia erga dictum bonæ memoriæ Aloysium Gonzagam generatim tantum, non sigillatim tibi commissam; coram nobis stetisse R. P. Virgilium Ceparium, Societatis Jesu Presbyterum, Procuratorem, & procuratorio nomine Illustrissimi & Excellentissimi D. Francisci Gonzagæ Marchionis Castellionis, Imperii Principis, ejusdemque Aloysii fratris germani; eumque, [visis processibus in genere] prius hujusmodi procurationis suæ mandato legitime declarato, quatuor Processus, primum Romæ ab Illustrissimo & Reverendissimo D. Cardinali Pamphilio, Sanctissimi Domini nostri in spiritualibus, Urbis Vicario, sive a RR. in Christo Patribus, Episcopis Patavino & Salonensi, ejus delegatis: alterum Mantuæ ab Episcopo Mantuano: tertium Parmæ ab Episcopo Parmensi: demum quartum Castellione a te, peculiari nostro ordine & jussu, de generali inquisitione famæ prædictæ factos, & compositos, clausos & sigillo obseratos, nobis obtulisse.

[133] Quibus apertis, visis, & omni animadversione lectis, cum in illis testium, omni exceptione majorum, rite & recte examinatorum, depositione, juramento firmata, legitime satis superque liquido constet de puræ fidei, [& probatis,] de integerrimæ vitæ, de magnorum miraculorum fama, deque populorum erga dictum bonæ memoriæ Aloysium Gonzagam devotionis observantia: adhæc ipsa & Judices omnes, a nobis pro prædictis processibus formandis constituti, narratos articulos, per suas cujusque litteras abundantissime probatos, & ad ulterius progrediendum confirment:

[134] Nos, in Palatio prædicti Dominici, antiquioris Cardinalis & sacri Collegii nostri Decani, causis rituum audiendis, & terminandis in unum coacti, visis processibus prædictis, & ejusdem Dominici Cardinalis Pinelli super præmissis relatione audita, [ad petitionem Procuratoris] ad ulteriora procedendum judicavimus; &, juxta formam prædictarum litterarum Sanctissimi D. N. Papæ, litteras remissoriales & compulsoriales decrevimus, & dimisimus; ut de prædictis omnibus singularis & peculiaris inquisitio perficiatur. Quo decreto promulgato, Rev. P. Virgilius Ceparius Procurator, nomine quo supra, ut clarius integritas, puritasque fidei, vitæ sanctitas, & ejusdem bonæ memoriȩ Aloysii Gonzagæ miraculorum magnitudo omnibus eniteat; legitime citato Joanne Baptista Spada, Advocato Consistoriali & Procuratore fiscali, a nobis peculiariter constituto, nonnullas Positiones & articulos, sive materias articulatas, vitam, mores & miracula ejusdem bonæ memoriæ Aloysii continentes, facto, realiter & in scriptis exhibitas produxit; quibus probandis se suamque partem, in Curia & extra, & in partibus admitti, remissionemque desuper necessariam & opportunam, seu remissoriales & compulsoriales, cum judice, & loci deputatione, juxta prælibati Sanctissimi D. N. mandatum, decernere & concedere dignaremur, & instrumenta remissoriæ & compulsoriæ necessaria dimitti per nos, ea qua per est contentione, postulavit.

[135] Idcirco nos, Dominicus, Antonius Maria, Ascanius, Franciscus Maria, Robertus, Seraphinus, Hieronymus, [expeditæ,] Ludovicus, Odoardus, Andreas, Joannes Baptista, & Carolus Emmanuel, Cardinales memorati, animadvertentes postulationem hujusmodi justam esse & rationi consonam; cum justa petentibus denegandus non sit assensus; cupientes ut mandatum Apostolicum in præinsertis litteris nobis directis, re ipsa perficiatur, dictas Positiones & Articulos, sive materias articulatas nobis exhibitas, admittendas duximus. Quamobrem auctoritate Apostolica, qua in hac parte fungimur, Faustum Pastorium, Archipresbyterum Castellionis, [jubent Archipresbyterum Castellion.] & Protonotarium Apostolicum, de cujus fide, sinceritate, & Religionis zelo, ac propensa & debita erga hanc sanctam Sedem obedientia plurimum in Domino confidimus, Judicem eligimus & constituimus; ut in civitate & Marchionatu Castellionis, & in vicinis civitatibus, terris seu oppidis diœcesis Brixiensis, in ecclesia seu sacello, vel alio in loco ubi commode potueris, abs te eligendo, in quo dictæ litteræ remissoriales, & testes, super eis inducendi, debeant examinari, nostro ex officio & auctoritate Apostolica elegimus, & eligimus per præsentes has nostras litteras remissorias, & compulsorias præterea decernendo quam maxime opportunas.

[136] Quæ omnia & singula prȩmissa tibi, Fausto Pastorio, Archipresbytero, Protonotario Judici prȩdicto, denuntiamus, insinuamus, aperimus, tibique cognitum facimus per prȩsentium tenorem, [examinare testes,] teque monemus primo, secundo, & tertio & peremptorie, tibique in virtute sanctæ obedientiæ mandamus, ut statim, visis & receptis præsentibus, ubi prȩdicti Procuratoris, vel alterius, legitime comparentis nomine ipsius, prȩsentium vi fueris requisitus; omnes & singulos testes, litteras, scripturas, instrumenta, jura, munimenta, & quȩcunque alia, quæ Illustrissimi & Excellentissimi D. Marchionis Castellionis principalis nomine producentur, super Positionibus & Articulis, quos prȩdicti Dominici Cardinalis Pinelli, sacri Collegii Decani, sigillo mittimus inclusos, cum te in dicta civitate Castellionis, & alibi ut supra, & in loco abs te eligendo pro tribunali sedere contigerit; ipsosque testes, juxta Interrogationes a prȩdicto Joanne Baptista Spada, Advocato Consistoriali & Promotore fidei a nobis constituto, datas, quas tibi in rotulo remissoriæ inclusas similiter mittimus: ita tamen, ut prius juxta dictas Interrogationes, cum facultate illis addendi & detrahendi ex qualitate personæ examinandæ; & deinde super Articulis eodem in rotulo inclusis, juxta prudentiam tuam, tibi a Domino collatam & concessam, diligenter examines; & per Notarium publicum, qui de legalitate & fidelitate sua in manibus tuis corporale prȩstet juramentum, eorum dicta & depositiones scribi jubeas; ipsorumque testium testimonia & dicta, nec non scripturas, instrumenta, ac jura & munimenta fideliter etiam describenda cures.

[137] Depositionibus vero dictorum testium atque dictis, fideliter in scriptis redactis, [eorumque depositiones Romam mittere.] una cum Positionibus & Articulis supradictis, ac litteris, scripturis, instrumentis, juribus & munimentis, sive ipsorum veris transumptis, sub sigillo tuo inclusis, ad nostram prȩsentiam ad Romanam Curiam, quanto citius poteris, cum fideli nuntio, ad hoc in manibus tuis jurato, transmittas; significando nobis, quæ & quanta fides dictis testibus, litteris, scripturis, & transumptis fuerit adhibenda. Testes autem qui mominati fuerint, si se odio, gratia, amore, favore, ira, invidia, rancore, & timore exuerint, per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, testimonium veritati perhibere compellas. In quorum omnium & singulorum fidem & testimonium, prȩsentes manibus nostris; & infrascripti Protonotarii Apostolici, ad acta canonizationum Sanctorum adnotanda specialiter deputati, & per infrascriptum nostrȩ Rituum Congregationis Secretarium & Notarium publicum expedire, & auscultari, ac sigillo prȩdicti Dominici Episcopi Ostiensis, antiquioris Cardinalis, & nostri sacri Collegii Decani, jussimus & fecimus impressione muniri. Datum Romæ, in Palatio solitæ residentiæ prȩdicti Cardinalis Pinelli, Episcopi Ostiensis, in quo pro negotio hujusmodi congregati fuimus, anno MDCVIII, XIII Kalendas Maij, Pontificatus prȩlibati Sanctissimi in Christo Patris & Domini nostri, D. Pauli Papæ V anno tertio.

[138] Interrogatoria Promotoris fidei sunt hujusmodi, Joannes Baptista Spada, [Interrogatoria Promotoris fidei.] Sacræ Aulæ consistorialis & fisci ac Cameræ Apostolicæ Advocatus, & in causa canonizationis servi Dei B. Aloysii Gonzagæ ab Illustrissimis & Reverendissimis Dominis Cardinalibus sacrorum rituum, Promotor fidei electus & deputatus, ex officio petit & instat, testes producendos & examinandos, tam in Urbe quam alibi locorum, pro parte admodum Reverendi Patris Virgilii Ceparii Societatis Jesu, causæ hujus Procuratoris & substitutorum ejus, super excellentia vitæ, sanctitate & miraculis ejusdem B. Aloysii servi Dei; antequam super Articulis examinentur, præmisso juramento tactis Euangeliis, super infrascriptis Interrogatoriis & singulis eorum, diligenter, fideliter, & separatim interrogari. I. Imprimis moneatur quilibet testis de gravitate periurii, præsertim in similibus causis canonizationis, pro ut hæc de qua agitur. II. Deinde interrogetur quilibet testis de nomine, cognomine, patria, ætate, parentibus. III. An sit confessus peccata sua, & sacrum Eucharistiæ Sacramentum sumpserit; & quando. IV. An fuerit ipse testis aliquando publice & nominatim excommunicatus, & an postea fuerit absolutus, vel adhuc excommunicatus permaneat, & ex qua causa. V. An fuerit ab aliquo instructus quomodo debeat deponere, & super quo; & a quo, vel a quibus personis id factum fuerit. Cum autem deventum fuerit ad Articulos, omnes & singuli Judices & Examinatores, in qualibet depositione super quolibet Articulo, si testis dixerit se nihil scire, & negative responderit, ulterius non interrogent: si vero aliquid testis affirmaverit, interrogent illum de scientia & causa scientiæ, loco, tempore & contestibus; & in fine cujuslibet Articuli interrogent, an sit possibile quod veritas aliter se habeat, quam ipse testis deposuit: & an possibile sit quod casus, de quibus testis, uti miraculosis, deponit, evenerint aliquo medicamento præcedente, vel ex aliqua alia causa naturali vel accidentali, ita ut possit non esse miraculum. Et in reliquis suppleat diligentia Dominorum Judicum & Examinatorum, qui etiam suo arbitrio, & inspecta qualitate & conditione testium, possint aliqua ex istis Interrogatoriis omittere, prout expediens ipsis videbitur.]

[139] Articuli, a Procuratore causæ oblati, ut super illis examinentur testes, [Articuli a Procuratore causæ oblati] incipiunt hoc modo. P. Virgilius Ceparius Societatis Jesu, in causa canonizationis servi Dei B. Aloysii Gonzagæ, ab Illustrissimo & Excellentissimo Domino, D. Francisco Gonzaga, S. R. Imperii Principe, Marchione Mantuæ, Marchione Castellionis a Stiveriis & Medularum; arcis Sulpharini Domino; Barone libero in regno Bohemiæ, & Sacræ Cæsareæ Majestatis a Consiliis, Camerario, & apud S. D. Nostrum, D. Paulum V Pontificem Maximum & sanctam Sedem Apostolicam Oratore ordinario, & ejusdem B. Aloysii germano fratre, Procurator constitutus; prout constat legitimis instrumentis, in hac causa productis; ut clarius liqueat de fide, excellentia vitæ, sanctitate & miraculis dicti Aloysii: quodque & in vita & in morte, quæ fuit XXI Junii MDXCI, & post mortem usque ad præsens tempus fuit communiter ab omnibus habitus, reputatus & nominatus Sanctus; & ad omnem alium meliorem finem & effectum, adhibitis petitionibus, requisitionibus & postulationibus, Articulos infrascriptos dat, facit, exhibet atque producit, quos in Curia & extra ad probandum admitti & in Rotulo Remissoriæ seu remissorialium includi, & super illis testes inductos & inducendos examinari, & de illis inquiri petit & instat, ad onus superfluæ probationis non se adstringens: de quo protestatur, non solum præmisso, sed omni alio meliori modo &c.

[140] Imprimis quidem Procurator prædictus repetit & reproducit omnia & singula instrumenta, [pro processu Romano & Castellion.] processus, & jura, scripturasque tam publicas quam privatas, in hac causa quomodolibet productas, exhibitas & factas. In quantum & non aliter &c. Ex quibus sic ptoductis & repetitis, licet credat constare de supradictis Aloysii fide, excellentia vitæ, sanctitate, & miraculis, aliisque supradictis; nihilominus ad abundantiorem cautelam, & quatenus non constet, ponit & probare vult & intendit. Primo &c.] His subjungit Procurator, in processibus Romano & Castellionensi in specie, Articulos suos XLVII, complexos synopsin vitæ Aloysii, virtutum, actorum post mortem, & quæ famam sanctitatis ejus augent; & ultimo loco inquiritur de miraculis, quorum aliquot sigillatim annumerantur probata, [item pro Florentino & vallis Tellinæ:] & porro probanda. At in processibus Florentino & Vulturenæ vallis, prætermissis aliis Articulis, tantum producit ultimum de Miraculis, [ponens & probare volens & intendens,] ut supra dictum est, [quod Aloysius, tam dum in humanis egit, quam post mortem communiter ab omnibus utriusque sexus fidelibus, tam a principibus viris & nobilibus, quam ab ignobilibus; tam laicis quam Ecclesiasticis & Religiosis personis; nedum Romæ, ubi obiit; sed etiam Mantuæ & alibi, dum vixit, antequam in Religionem ingrederetur; & communiter publice & palam, pro viro, supradictis omnibus virtutibus ornato, sancto, & Dei amico habitus, tentus, & reputatus fuit & est; & erga illum habuerunt & habent devotionem & adhuc illo vivente, magnam erga eum habebant inclinationem, affectionem, & devotionem, ob sanctitatem quam in eo videbant florere: & eo vivente domestici res, quibus usus fuerat, tamquam reliquias sumebant & asservabant. Alii, posse eum adhuc vivum canonizari, dicebant; & eum in gratia Dei esse confirmatum, credebant. Alii, ob maximam sanctitatem ejus, mirabantur, quod adhuc vivens publice non multa & maxima miracula faceret. Alii, similem ipsi fuisse S. Thomam Aquinatem, dum viveret, arbitrabantur. Denique tanta erat opinio & fama sanctitatis ejus, ut vita ipsius, adhuc ipso vivente, descripta fuerit, ut vita viri sanctitate conspicui; & post mortem ejus, visio de ejus gloria a quadam Moniali habita fuerit &c. Et hoc fuit & est verum &c.]

[141] Tum subdit Articulum unicum, qui in processibus Romano & Castellionensi ultimus est, [quorum ultimus hic apponitur.] eodem quo illic legitur modo. Videlicet [ponit, quod Deus, ad sui nominis gloriam & honorem, vel fidei Catholicæ corroborationem, vel ad manifestandam dicti Aloysii servi sui innocentem & sanctam vitam; non ex arte aliqua, neque ex vi verborum, neque ex illicita pactione; sed ejus meritis & intercessione post mortem, pluribus in locis in Italia & extra, ad contactum imaginum vel reliquiarum ejus, & ad ejus invocationem, plurima miracula operari misericorditer dignatus est, & adhuc operari dignatur, liberando e variis periculis, laboribus, tentationibus, tribulationibus, infirmitatibus eos, qui ejus auxilium humiliter & devote implorarunt & implorant: & omnes qui prædicta miracula noverunt & noscunt, indubitanter crediderunt, tenuerunt & reputaverunt, prout tenent, credunt & reputant, hujusmodi miracula fuisse & esse vera, & non ex arte, neque ex vi verborum, neque ex illicita pactione cum aliquo malo spiritu; sed a Deo, ob merita & ad intercessionem dicti Aloysii, præter aut supra rerum naturalem ordinem, ex supradictis causis facta fuisse & esse, & pro tempore fieri, prout testes desuper examinandi, qui præmissa suo tempore viderunt, vel in seipsis experti sunt, vel ab aliis communiter audiverunt, deponent, & sic fuisse & esse verum, publicum &c. ac publicam vocem & famam, affirmabunt] Atque hæc sola circa examen testium proponuntur in processu Vulturenæ vallis; quia de gestis a Beato in vita, nulla istinc loci expectari notitia debebat. In Florentino aliquot insuper miracula, quæ Florentiæ sciebantur pridem evenisse, speciatim exprimuntur; & in Romano & Castellionensi annumerantur duodecim, variis locis impetrata.

[142] Litteræ Remissoriales, ut supra conceptȩ, priusquam ad delegatos Judices dimitterentur, habita fuit XV Martii ejusdem anni alia Congregatio sacrorum Rituum in palatio Cardinalis Pinelli; [Quando Remissoriales ad singulos Judices missæ sint.] in eaque statutum fuit, ut exemplar earumdem litterarum mitteretur per manus ad omnes Cardinales dictæ Congregationis; ac tum demum, omnium calculo approbatæ, transmitterentur ad Judices deputatos. Quod & factum est. Non tamen transmissæ fuerunt omnes eodem tempore, sed primo loco ad Judices Romanos, Cardinalem Pamphilium ejusque subdelegatos, Patavinum ac Salonensem Episcopos, jam supra commemoratos: qui testes examinare cœperunt die XIII Aprilis MDCVIII. Die XIX ejusdem Aprilis signatæ fuerunt Remissoriales Castellionenses; inscriptæ Reverendo in Christo, Fausto Pastorio, Archipresbytero Castellionis, Protonotario Apostolico; qui XIV sequentis Julii examinavit testem primum; quique inter obeundum munus sibi delegatum, creatus fuit Abbas mitratus, & prius obiit quam processum plene formasset: habuitque sibi, tum in nova Abbatis mitrati dignitate, tum in officio Judicis delegati, successorem Camillum de Cataneis, qui processum complevit. Aliquanto tardius expeditæ fuerunt duæ aliæ Remissoriales, pro fabricandis processibus Florentiæ & in Vulturena valle; alteræ ad Reverendissimum in Christo Patrem Alexandrum Martium Medicæum, Archiepiscopum Florentinum: alteræ ad Reverendum in Christo Prosperum Perandam Archipresbyterum Burmiensem. Primus initium examini dedit anno MDCIX, XVIII Januarii: alter vero anno MDCXII, XXIV Septembris, triennio fere post acceptas Remissoriales, quia eatenus commissionis executionem impedierant acatholici, in valle Tellina prædominantes.

[143] Ubi Rotula (ita vocant) Remissorialium Castellionensium facta fuit, [Procurator Castellionem adiit,] Castellionem se contulit Ceparius, ratus interesse plurimum, recte & legitime probari in patria ipsius Beati, principia sanctitatis ejus, id est pueritiæ atque adolescentiæ, præsentavitque ibi in ecclesia principe, festa luce B. Aloysii, Remissoriales prȩdictas; quæ receptæ fuerunt coram omni populo, sonantibus organis, cantantibus musicis, tonantibus bellicis tormentis, tota civitate festum diem agente: atque omnibus rite dispositis, sequenti mense exordium processui per testium examinationem datum fuit. Hoc eodem anno MDCVIII advolavit Romam, atque indies mirum in modum percrebrescebat fama beneficiorum, quȩ Deus liberaliter elargiebatur ad invocationem B. Aloysii, populis, Vulturenam vallem & sparsos per illam montes incolentibus; celebrabaturque incredibilis eorum pietas & fiducia in Beatum, e lectione Vitæ ejus excitata. Adjungerem hic distinctam rei novæ narrationem, nisi satius foret, illam prȩfigi ipsi Vulturenæ vallis processui, infra exhibendo.

[144] Hoc etiam anno, ad incrementum gloriæ B. Aloysii non modicum, [ubi Collegium fundatur,] cum maxima utilitate Principatus olim ejus conjunctum, fundatum est Castellione Collegium Societatis Jesu, consentiente atque adjuvante Principe Francisco, a tribus ejus, uti & Aloysii ipsius neptibus, Cynthia, Olympia, Gridonia. Hæ quippe virtutes & sanctimoniam beati patrui æmulandi studio incensæ, uti a castimonia, perpetuo ac illibate servanda Deoque obstringenda voto, sanctius vitæ institutum, ejus exemplo ordiri statuerant; ita sub illorum quoque disciplina, qua ipse tantum profecerat, ad perfectionem instrui impense cupiebant. Quamobrem accerserunt Patres aliquot Societatis prȩdictæ: & venerunt hoc anno quatuor, mox numero augendi: inducuntur in habitationem amplam, quæ ipsorum Principum loci fuerat; jaciuntur novo Collegio temploque fundamenta; assignantur reditus annui aureorum facile ducentorum supra mille: & post biennium, perfecto maxima parte jam templo, [& caput Beati recipitur.] misit eo admodum Reverendus Pater noster Claudius Aquaviva, Præpositus Generalis, e domo Professorum Romana, quo translatum e Collegio fuerat anno MDCV, sacrum B. Aloysii Caput; utque illud majori pompa ad Principatum suum postliminio rediret, adjunxit Corpora Sanctorum Marcelli & Jovini, duorumque anonymorum, ex cœmeterio S. Priscillæ extracta; quæ splendide ibidem hodiedum reposita honorantur, & honoravi ipse qui hæc scribo; sacrumque Juvenis Angelici Caput iterum iterumque, qua decet reverentia, exosculatus sum. Quo autem modo translatum eo fuerit, narrabitur lib. 2 Vitæ, cap. 23. Denique Congregatio sexta Generalis Societatis Jesu, Romæ hoc no MDCVIII coacta, Decreto XLIV ita scriptum reliquit: Cum de petenda canonizatione beatorum Aloysii Gonzagæ & Stanislai Kostkæ propositum fuisset; Congregatio censuit, rem debere commendari Rev. Patri Nostro; ut quando videret opportunum, eam a Summo Pontifice, sextæ hujus Congregationis nomine, postularet.]

§ XIV. Anno MDCXI festum ejus Matriti. Missa dilata, denuo petita & concessa a Paulo V.

[145] Dimissis quo debebant litteris remissorialibus, dum per Judices deputatos formantur processus, aliquot elapsi sunt anni. [Festum an. 1611 Matriti celebratur solenniter] Interea Princeps Franciscus, sæpe memoratus, obitis jam nomine Augustissimi Imperatoris apud Romanum Pontificem ordinaria & extraordinaria legationibus, ab eodem legatur Matritum, ad potentissimum Hispaniarum atque Indiarum Monarcham Philippum tertium. Fuit ibi anno MDCXI, & quam Romæ pluries celebraverat anniversariam Beati fratris sui solennitatem, Matriti quoque nihilo minori apparatu in ecclesia Societatis Jesu celebrandam instituit, ingentemque summis ac imis erga Beatum, qui eatenus in Hispania vix notus erat, instillavit pietatem. Rei seriem perscripsit Matriti ad P. Ceparium, Romæ tunc agentem, die tertio Julii jam dicti anni, P. Joannes Baptista Zoëcchi. Litterarum ejus hocce compendium habeto. Tota ecclesia peristromatis Excellentissimi Legati ornatissima fuit, eminente in summo altari imagine B. Aloysii. Primæ Vesperæ solennissimæ, a musicis regiis fuerunt cantatæ, præsentibus magno numero Grandibus (qui dignitatis in Hispania summæ noscuntur esse) Ducibus, aliisque primariæ nobilitatis, & facile XV Grandium uxoribus, præter alias sublimibus titulis insignes feminas. Ipso die festo, ultra jam memoratos, adfuerunt etiam Rex ipse & Regina in Missa solenni, cum universa nobilitate aulica utriusque sexus; Dux Lermensis, Cardinalis Toletanus, & quidquid Grandium uxorumque eorum est Matriti: adfuerunt pariter Nuntius Apostolicus, Legatique Reipublicæ Venetæ & aliorum Principum. R. P. Florentia ad talem audientiam pro concione dixit; atque ita dixit, discurrens per vitam & virtutes B. Aloysii, ut multis inde diebus toto Matrito alius non audiretur in congressibus sermo, quam de sanctitate Aloysii, ac de felicitate Principis Francisci, qui dum viveret tam sanctum haberet fratrem in cælo.

[146] Denique, mi Pater, (ita pergit Auctor litterarum citatus) hocce festum quodammodo quædam canonizatio hic fuit; [præsentibus Rege & Regina.] stupuitque civitas tota, utramque Majestatem regiam sua illud præsentia cohonestare voluisse, inquiens, nullo alio signo suam illos erga Principem Franciscum propensam voluntatem manifestius declarare potuisse. Duo sub idem tempus contigere mirabilia, non sine numine Beati nostri. Alterum est, quod cum nonnemo, primi inter Principes nominis & dignitatis, pridie festi jurejurando confirmasset, nunquam se pedem in templum Societatis illaturum esse; ipso festo non solum eo intulit pedem, verum etiam peccata sua ibidem expiavit, ac familiarior deinceps Patribus, quam unquam antea, fuit. Alterum illi non absimile reputatur, quod præcipuæ dignitatis matrona, quæ nunquam ejusdem ecclesiæ limen, nescio cur, transierat; illo festo eam intravit ac deinde frequentavit. Ejusdem festi intuitu donavit Princeps ecclesiæ magnam vim ceræ; Patribus vero epulum, quod centum sufficeret personis; cui & ipse cum suis, Duce de Villa Hermosa, Principe Squyllacei, aliisque interfuit. Donavit quoque Patribus pulcherrimam lipsanothecam, alteram P. Florentiæ concinatori, ac tertiam P. Moncadæ, qui Principi a confessionibus est.] Hæc Matriti.

[147] Subinde absoluti Romæ, Castellione & Florentiæ processus, [An. 1612 decernitur Beato Missa a Congregatione Rituum,] rite signati, sacræ Congregationi Rituum traditi, & ab hac commissi fuerunt Eminentissimo Cardinali Capponio examinandi. Hic, examine absoluto, ad Congregationem retulit anno MDCXII, super validitate processuum prædictorum, Remissorialium, nec non de sanctitate & miraculis B. Aloysii: & Congregatio decrevit die X Novembris, Missam & Officium eidem Beato concedenda esse per universam ejus Religionem. At summus Pontifex, quia Congregationi interfuerat quoque Cardinalis Gonzaga Ferdinandus, Ducis Mantuani frater, consanguineus Aloysii, qui postea, deposita purpura, fratri in Ducatum successit; noluit ilico (uti alioquin fere solent Pontifices) ratum habere decretum, ne quid in re tanta personæ dicti Cardinalis, [quæ differtur a Papa,] non solis Beati meritis datum esse, suspicari quis posset: sed, suspensa decreti executione, mandavit causam ad examen sacræ Rotæ deferri; non quidem ut illa cognosceret de decreto Eminentissimorum Cardinalium aut de Missa Beato concedenda, quod jam judicatum erat; sed tantum, ut processus & causam examinaret, quatenus ad canonizationem spectat. Deputati Auditores Rotæ pro tali examine, fuerunt Illustrissimi, Franciscus Sacratus, postea Cardinalis; Joannes Baptista Coccinus, & Joannes Baptista Pamphilius; qui deinde summus Pontifex electus, Innocentius X fuit. Ita fere habent schedæ P. Ceparii.

[148] Porro Auditores isti non nisi anno secuto nominati fuerunt; & quidem ab ipso Sanctissimo Domino Papa, uti constat ex decreto sacræ Rituum Congregationis: quod, quia etiam alia superius memorata de processibus in genere ac specie tangit confirmatque, totum hic subjicio: [Franciscus Maria, miseratione divina tituli S. Laurentii in Lucina S. R. E. Presbyter Cardinalis a monte, [dum causa ab Auditoribus Rotæ examinetur.] Congregationis sacrorum rituum Præpositus. Universis & singulis præsentes inspecturis, lecturis, & audituris salutem in Domino sempiternam. Cum alias instantibus & petentibus gloriosæ memoriæ Serenissimo Rudolfo, Romanorum Rege in Imperatorem electo; & Serenissimis Henrico Francorum Rege Christianissimo, & Maria Regina prædicti Henrici uxore; Alberto Archiduce Austriæ, Isabella Infante Hispaniarum, & Margarita ab Austria, nec non Illustrissimo & Reverendissimo D. Francisco Cardinali Dietrichstain, omnibusque fere Italiæ Principibus, & præcipue Illustrissimo & Excellentissimo D. Francisco Gonzaga, Castellionis & sacri Romani Imperii Principe; Sanctissimus D. N. Paulus Papa V, per litteras in forma Brevis expeditas sub Annulo Piscatoris, datas Romæ apud sanctum Marcum die XXXI Augusti MDCVII Pontificatus sui anno III; specialiter & expresse sacræ Rituum Congregationi commiserit, ut in genere prius, deinde in specie inquisitionem auctoritate Apostolica formaret super puritate fidei, vitæ ac morum integritate, & sanctitate ac miraculis, Deo cooperante factis per intercessionem bonæ memoriæ servi Dei Aloysii, ex nobili familia Marchionum Gonzagæ orti, & dicti Francisci Castellionis Principis germani fratris, & Societatis Jesu Religiosi: & jam processus prædicti in genere formati, in eadem sacra Rituum Congregatione præsentati & aperti fuerint; & eadem sacra Rituum Congregatio judicaverit, ex eisdem satis constare in genere de fama sanctitatis, & puritate vitæ, & miraculorum operatione, per intercessionem dicti servi Dei Aloysii factorum; & propterea ad specialem inquisitionem, juxta formam dictarum litterarum Apostolicarum, deveniendum esse declaraverit; litteras remissoriales & compulsoriales decreverit & relaxaverit, ut processus prædicti in specie formarentur; & tandem eisdem formatis & compilatis, in eadem sacra Rituum Congregatione præsentati fuerint quatuor processus, unus Romæ, alter Senis (sed hic, qui de uno alterove tantum miraculo agebat, non omnino probatus fuit: successitque ejus loco deinde processus Vulturenæ vallis, qui dum hocce decretum condebatur, nondum erat perfectus) tertius Florentiæ, & quartus in civitate Castellionis, ubi fuit ortus bonæ memoriæ Aloysius, auctoritate prædicta compilati, & in eadem sacra Congregatione aperti, & de ejusdem sacræ Congregationis ordine traditi Illustriss. & Reverendiss. D. Cardinali Capponio, ut illos inspiceret, & quid ex eis constaret, eidem sacræ Congregationi referret.

[149] Quibus diligenter inspectis & consideratis, cum idem Illustriss. & Reverendiss. D. Cardinalis Capponius in alia Congregatione retulerit, [Hi, nominantur ab ipso Pontifice.] processus prædictos fuisse & esse bene & juridice fabricatos, & ex eis posse procedi ad ulteriora in causa canonizationis dicti servi Dei Aloysii Gonzagæ; præterea, cum novissime per suas speciales litteras Sereniss. Philippus tertius Catholicus Rex Hispaniarum Sanctiss. Domino nostro supplicaverit, ut dictus servus Dei Aloysius quanto citius in Sanctorum nunerum referatur, & Sereniss. ac Reverendiss. D. Cardinalis Dux Mantuæ, & alii Principes ejusdem Gonzagæ familiæ, ut ad ulteriora in eadem causa procederetur, preces de novo eidem Sanctiss. Domino nostro porrexerint; instanter petentes, ut dignaretur committere eidem Congregationi, ut processus prædictos, ut supra, auctoritate Apostolica formatos, de more inspiciendos, in ordine ad canonizationem, committeret aliquibus Auditoribus Rotæ; ut illis inspectis & consideratis, tandem quid ex eis constiterit, Sanctitati suæ & sacræ prædictæ Congregationi referant. Et cum idem Sanctiss. Dominus noster, petitioni hujusmodi annuens, a tergo memorialis rescripserit, ut eadem sacra Congregatio Rituum Auditoribus ordinaret, ut dictos processus inspicerent; viso & considerato memoriali, cum rescripto prædicto, in eadem sacra Congregatione, quæ habita fuit in palatio nostræ solitæ residentiæ, die IV Maii prȩsentis anni MDCXIII, eadem sacra Rituum Congregatio significandum esse eidem Sanctissimo censuit, Congregationem cupere, ut Sanctitati suæ declarare placeat & nominare Auditores, quibus committenda sit revisio processuum. Et facta per nos relatione eidem Sanctiss. Domino nostro de prȩmissis, in Consistorio secreto, habito in palatio montis Quirinalis, hac die infrascripta; Sanctitas sua nominavit & deputavit RR. PP. DD. Franciscum Sacratum, electum Archiepiscopum Damascenum Joannem Baptistam Coccinum Decanum, & Joannem Baptistam Pamphilium.

[150] Quibus tribus Auditoribus Rotæ, de mandato ejusdem Sanctiss. Domini nostri Papæ, eadem sacra Rituum Congregatio processus prædictos & alios quoscumque, [& accipiunt a Cardinalibus.] eadem auctoritate Apostolica in hac causa in specie formatos seu formandos, & omnes alias scripturas, in eaden causa compulsatas seu compulsandas, super sanctitate, puritate, & integritate vitæ, ac miraculis, Deo cooperante factis, tam in vita quam post mortem dicti servi Dei Aloysii, inspiciendos & inspiciendas commisit, & per præsentes committit, cum omnibus auctoritatibus & facultatibus necessariis & opportunis, ut omnes simul, vel saltem eorum duo, videant & diligenter examinent dictos processus & scripturas; & quid ex eis constare invenerint & judicaverint de validitate processuum, puritate, integritate, & sanctitate vitæ, ac miraculis, tam in vita quam post mortem per intercessionem dicti servi Dei Aloysii Gonzagæ factis, postea fideliter Sanctitati suæ & eidem sacræ Congregationi referre possint & valeant. In quorum omnium & singulorum fidem & testimonium, prȩsentes per infrascriptum ejusdem Congregationis Secretarium fieri, & manu nostra propria, & soliti nostri sigilli impressione muniri fecimus. Romæ in palatio nostræ solitæ residentiæ. Anno a nativitate Domini MDCXIII, die vero XX mensis Maii, Pontificatus ejusdem Sanctissimi in Christo Patris & Domini nostri D. Pauli divina providentia Papæ quinti anno octavo] Franciscus Maria Cardinalis a Monte.

Locus sigilli
J. P. Mucantius Secretarius
Congregationis.

[151] Ita delecti ac deputati Auditores isti sacræ Rotæ, non obiter quod sibi mandatum fuit præstitere; sed annis quinque examini impensis tandem sententiam dixerunt, dignum esse B. Aloysium, qui auctoritate Apostolica in Album Sanctorum referatur: eamque sententiam suam cum amplissima Relatione, (quam sub finem horum Actorum impressam dabimus) anno MDCXVIII die XIII Januarii summo Pontifici Paulo V prȩsentarunt. Fatigati tam longa examinis mora Principes Gonzaghii, anno priori denuo supplicaverant per varias litteras Sanctitati suæ, ut dudum desideratam Missam concedere dignaretur, & fortassis sua supplicatione illa obtinuerunt, ut paulo post concessa sit. Reverendiss. Fr. Franciscus Gonzaga, de quo sæpe mentio facta est, ita Pontificem per suas, Mantuæ die VIII Aprilis anni MDCXVII latine scriptas, compellavit:

[152] Beatissime Pater. Pastorale onus Mantuanæ hujus Ecclesiæ, humeris meis a Deo optimo maximo & sancta Sede Apostolica alias impositum requirit, [Missam de eo petuut] ut sanctissimo Beatitudinis vestræ judicio suggeram, quod de anno MDCIV, cum indies fama sanctitatis Aloysii Gonzagæ, in regionibus istis potissimum augeretur, ob multa imprimis miracula, quibus Altissimus servum suum mundo celebrem ostendebat; Synodus Diœcesana, die XII mensis Maii, in cathedrali nostra Ecclesia convocata, celebrata imprimis Missa de Spiritu sancto, ejusque divino nomine implorato, decrevit, nomine totius hujus Capituli, Cleri, ac Populi, sanctissimo Domino Clementi Papæ gloriosæ memoriæ VIII, nec non & successoribus suis in augustissima Petri Apostolorum Principis Sede preces porrigendas, pro obtinenda B. Aloysii supradicti canonizatione, ac in Sanctorum numerum relatione; ut eum postmodum sibi in peculiarem Patronum apud Deum ascisceret.

Compilatis exinde super hujusmodi negotio processibus remissorialibus, ac per sacram Congregationem rituum in alma Urbe examinatis, ubi per eamdem relatum fuit, posse per Sanctitatem vestram, si id ei placuisset, concedi, [Episcopus Mantuanus,] ut Missa de eodem Beato celebraretur, ac recitaretur Officium; mirum est, quanta omnis hic Populus spirituali fuerit consolatione repletus, ac quam omnes magna lætitiæ inenarrabilis ostenderint signa.

At ubi demum fuit significatum, velle Sanctitatem vestram, in tam arduo negotio, rem per sacrosanctum Romanæ Rotæ Auditorium discuti, ideoque re per plures annos accurate perpensa censuisse Reverendissimos Patres d. Rotæ Auditores, non modo dignum B. Aloysium, in cujus honorem, Missa & Officium divinum persolveretur; verum, & qui indubitanter in Sanctos referretur; non potui prætermittere, quin totius hujus Cleri ac Populi vota ardentissima Sanctitati eidem vestræ proponerem, ac interim humillime instarem, ut saltem Missam in natali ejusdem B. Aloysii die celebrare, ac divinum Officium persolvere liceat. Si id nobis a benignitate vestræ Beatitudinis fuerit concessum; in maximum divini nominis honorem ac gloriam, & animarum nobis comissarum fructum spiritualem redundabit: & pro tanto munere, ego imprimis, & una mecum oves meæ omnes, pro Sanctitatis vestræ incolumitate preces Deo semper offeremus; cujus interim pedibus obvoluti, paterna rogamus benedictione donari.]

[153] Ardentiores fuere preces, & forte etiam efficaciores, quas Dux Mantuanus, nuper Cardinalis, Ferdinandus, sua manu conscriptas superaddidit, [& Dux ipse,] die IX Decembris ejusdem anni. Ita sonant. Beatissime Pater. Supplico Sanctitati vestræ humillimis ardentissimisque precibus, hanc mihi totique familiæ nostræ gratiam præstet, ut de beato nostro Aloysio nobis liceat Missam celebrare; qui quam eminenti gloria coronetur in cælo, ample docent Angelica ejus vita & illustrium copia miraculorum. Quam postulo hic gratiam, debita mihi est ex benigna intentione Sanctitatis vestræ, quam mihi jam tum declaravit Romæ, quando hoc ipsum ibi coram postulavi. Et æquum est concedi, quod glorioso huic Juveni, ex purissima sanctissimaque vita, probatur deberi. Nescio profecto, quo possim efficaciore modo exprimere Sanctitati vestræ ardens desiderium meum hujusce rei, quam declarando ei, me ad hoc petendum stimulari a justitia & pietate, quæ in hac mea postulatione sociantur. Assevero Beatitudini vestræ, majorem hac gratiam sperare me ab ipsa non posse. Nullam quippe rem aliam, tametsi illa maximi momenti foret, animus meus desiderare unquam ardentius poterit, quam hanc, pro qua iterum iterumque supplico, & preces precibus addo.]

[154] Valuere preces, ut declarat responsio Pontificia quæ sic habet: [cui promittit Pontifex quod petit,] Palus Papa V. Dilecte fili, nobilis vir, salutem & apostolicam benedictionem. Innotuerunt nobis per litteras Celsitudinis vestræ, IX hujus datas, inflammatæ preces tuæ pro causa B. Aloysii Gonzagæ. Quam pietatem tuam ut merito laudamus, ita mandabimus accelerari quod petitur. Cupimus namque gratum facere Celsitudini vestræ ubi ubi occasio tulerit; idque multo cupimus magis, ubi res præstanda, pietate plena & laude digna est, qualis est hæc. Quod ipsum coram diximus Illustrissimo Soardi. Et benedictionem impertientes denuo, precamur tibi a Deo omne verum bonum. Datum Romæ in palatio nostro Apostolico, XXVII Decembris MDCXVII.]

[155] Neque segnius rem præstitit Pontifex, quam promisit. Anno namque & mense proxime secutis, videlicet XXIII Januarii, uti paulo ante dictum est, ad se referendum curavit de causa: die vero XIX Martii, eadem ventilata est in sacra Rituum Congregatione; & XXVI ejusdem, referente in Consistorio Cardinali Gallo, Pontifex concessit Missam tantopere desideratam, sed pro solis ditionibus Gonzaghiorū: quam paulo post, rogatu Cardinalis Bellarmini, etiam permisit in ecclesia, ubi Corpus Beati quiescit: & rogante eodem ut extenderetur ad totam Religionem Societatis facultas illa, negavit Pontifex: cum vero rogaret denuo Cardinalis, ut Sanctitas sua Cardinalium suffragia audire dignaretur, annuit. Itum igitur in suffragia est die ultimo Martii in Congregatione Rituum, quo convenerant Cardinales Gallus, De Monte, Bellarminus, Crescentius, Lancellottus, & Farnesius; decretumque fuit omnium votis, deberi Aloysio Missam pro tota Religione prædicta. Attamen cum hoc ipsum referret Pontifici in Consistorio die II Aprilis, Cardinalis Gallus, sacri Collegii Decanus, & Congregationis Rituum Præfectus; restrinxit ille votum Congregationis, & Cardinali Bellarmino dixit, se in gratiam ipsius concessurum quod petierat, pro omnibus Societatis domibus, quæ Romæ sunt. Et juxta Pontificis voluntatem, Congregatio decretum suum formavit, & Pontifex probavit, pro ut sequitur:

[156] Beati Aloysii Gonzagæ. Die sabbati XXXI. Martii MDCXVIII Congregatio sacrorū rituū in causa B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu, [& Missam concedit.] re mature perpensa ac diligenter considerata, inhȩrendo his, quæ sub die X Novembris MDCXII deliberaverat, nemine discrepante, accedente præsertim Relatione trium Rotæ Auditorum, a Sanctissimo Domino nostro ad eamdem sacram Congregationem transmissa, censuit posse concedi si eidem Sanctiss. D. N. placuerit, ut de prȩdicto B. Aloysio, in locis & ecclesiis, quæ sunt sub Ditionibus Serenissimi Ducis Mantuæ, ac ceterorum Principum & Dominorum ex familia Gonzaga in Italia; nec non in infrascriptis ecclesiis & locis Societatis Jesu in Urbe, nempe Collegii Romani, ubi venerabile ejus Corpus requiescit, Domus Professæ, Domus Probationis, & Collegii Pœnitentiariorum, Officium recitari, & Missa celebrari possit, tamquam de Confessore non Pontifice, juxta rubricas Breviarii & Missalis Romani. Et facto per nos de prædictis verbo cum Sanctissimo D. N. in Consistorio secreto die XXX Aprilis MDCXVIII, Sanctitas sua annuit, & sacræ Congregationis sententiam approbavit.] Et erat subsignatum,

A. Mar. Episcopus Ost. Card. Gallus.
Et in fine.
Petrus Ciammarecenus, Secret. Cong.

§ XV. Quid anno MDCXVIII, obtenta Missa, actum Mantuæ, Castellione, Romæ. Missa extenditur a Gregorio XV.

[157] [Nuntium de obtenta Missa] Die XV Junii perlatum est Roma ad Serenissimum Mantuæ Ducem sacræ Congregationis decretum, quo conceditur celebratio Missæ & Officii divini de B. Aloysio, ut supra: moxque exemplum ejus unum misit Dux ad Patrem Rectorem Collegii Societatis Jesu; & alterum ad Illustrissimum urbis Antistitem, [ad omnes familiæ suæ Principes] qui tum inde aberat valetudinis ergo circiter X millia passuum; adjunctis litteris, quibus ipsum rogabat, anniversarium diem, quo Beatus ex hac vita ad æternam abiit, festum esse & populum feriari juberet, quemadmodum fieri consuevit aliis Sanctorum urbis Patronorum diebus. Eodem tempore nuntios citatis equis misit ad Principem Sulfarini Christiernum, Beati fratrem; ad Principes Castellionis, Bozzoli, Guastallæ & Melficti; ad Comites Novellariæ & Sabionettæ; [mittit Dux Mantuæ,] ad Montisferrati ditionem: moxque jussit omnia parari, ad celebrandum quam solennissime anniversarium diem, qui præ januis erat.

[158] Prolixa rei penes me descriptio est: quam, quia non valde dissimiles supra jam dedimus, ubi de titulo Beati, Aloysio concesso; libens hic omitto, præter pauca sequentia. Pridie festi jejunarunt Duces totaque Aula, jussæque sunt parœciæ singulæ ex nobilibus suis unum, & unum e civibus eligere, qui postridie ad palatium Ducis convenirent, de adoptando in Patronum B. Aloysio, cum ipso acturi. Officia divina obiit loco Episcopi Mantuani, illustrissimi Francisci Gonzagæ, [& pompam instituit,] Abbas ecclesiæ collegiatæ S. Barbaræ, quæ aulica est, idemque Episcopus erat Neocæsareæ. Hic mitratus & pontificaliter indutus, cum ejusdem ecclesiæ Canonicis, supplicantium more processit inde sub horam tertiam ante occasum solis, portans sacram B. Aloysii Reliquiam, quæ in eadem ecclesia decore servatur, ad ecclesiam Societatis Jesu, prosequente ipso Duce cum custodiis suis, nec non Equitibus Redemptoris ac nobilitate universa. Interea venerunt alia via in ecclesiam nostram uxor Ducis, cum Principe Eleonora cognata sua, Domino Vincentio suo leviro, & parva Principe Maria. Ornatissime vestiti erant omnes, depositis tantisper lugubribus, quæ ob mortem serenissimæ Ducis Ferrariensis gestabant. Ad valvas templi consistebant Patres nostri palliati, atque ardentibus tedis instructi, in adventum Reliquiæ prædictæ; quam inde, bini & bini procedentes, comitabantur adusque altare Beati; ibique expositam per Vesperas solennes, toto die sequenti honorandam populo reliquerunt.

[159] [in qua Beatum eligit] Postridie, ex mandato Ducis, adfuerunt in palatio nobiles XX ac totidem cives, juxta numerum parœciarum, associati ab aliis facile centum personis: ad quos Dux e sella sua sub conopeo, conversus, paucis exposuit, cur sese ipse, suamque familiam, & populum devovere B. Aloysio, ejusque patrocinio committere cupiat; si id ipsis quoque placitum foret. Annuerunt omnes lætis demonstrationibus ac verbis; quin & gratias egerunt Duci, quod tam sancte consuleret populo suo: & mox accersito Notario, quod actum erat, in tabulas relatum est. Tunc jussu Ducis unicuique, nobilium quidem, Ducato argenteus novus; civium vero, Solarus item novus distributi sunt, ad oblationem Beato faciendam: ipse vero cum suis concessit ad ecclesiam Societatis Jesu; & ingressus sacrarium ejus consideravit, num recte curata essent quæ paulo ante portari eo jusserat, ad faciendam oblationem, quemadmodum fere assolet fieri in canonizationibus Sanctorum. Erant autem illa, [suffragantibus civibus] catinus aureus, in ejusque medio capsula, & ipsa aurea, cum aliquot hostiis, tum majoris, tum minoris formȩ. Item alter catinus, prȩdicto similis, plenus omnis generis suavissimi incensi & accumulati; in cujus summo eminebat capsula aurea, qualis in priori catino, cum thymiamate quodam pretiosissimo, Ducationibus XXV æstimato, quamvis portio esset valde modica. Prope aberat tertius catinus, isque argenteus, cum panibus duobus, circumdatis corona spicarum triticearum. Non procul stabant œnophora duo grandia, ex argento inaurato, plena optimo ex aula vino; lecythus, œnophoris paulo minor, cum olivo ad fovendas lampades; ac cereus prȩgrandis, LX circiter librarum, cum duobus minoribus, librarum VIII.

[160] Hisce ibi consideratis, transivit Dux in templum, seditque in solio suo; & Abbas officians, cum Canonicis, [in Mantuæ Patronum,] in habitu pontificali processit ad altare B. Aloysii, ibique consedit in faldistorio. Tum Dux ad eum accedens propius, nudo capite constitit, uti & nobiles civesque parœciarum, de quibus supra, audituri publicam scripturam, quam in palatio ex eorumdem consensu notarialiter factam esse, diximus. Summa scripturæ erat, quod Serenissimus Dux cum populo suo, quem prȩdicti nobiles ac cives referebant, declararet, se inter alios Patronos suæ civitatis reponere atque eligere B. Aloysium Gonzagam. Absoluta lectione portata fuerunt a ministris ecclesiasticis e sacrario vasa, quæ paulo ante descripsimus: eorumque primum, in quo hostiæ, accepit Dux ipse, & genibus flexis obtulit Abbati officianti, in faldistorio sedenti; & abiens ad solium suum, permisit reliqua ab iisdem ministris ei offerri, quo ordine a nobis enumerata sunt supra. Postea concionari cœpit P. Fr. Ignatius Tridapale Mantuanus, ex ordine Observantium S. Francisci, assumpto themate: Numquid ad præceptum tuum elevabitur aquila? Job 39: quod applicans Beato, monstravit ipsum non unam solam, sed quadruplicatam esse aquilam, qualem videre est in insignibus Gonzaghianis; videlicet, aquilam fuisse, in ingressu mundi & quamdiu ibi vixit; aquilam, in ingressu Religionis; aquilam, in egressu ex hac vita mortali; aquilam esse denique, in gloria cælesti; ex qua irretorto in civitatem Mantuanam intentus oculo, ipsam semper potenti virtute defendet.

[161] Subsecuta est Missa solennissima, ad cujus Offertorium priusquam suffiret oblata Sacerdos, [& varia offert aona;] imposuit Dux thuribulo manu sua modicum quid prædicti thymiamatis pretiosi, cujus fragrantia admirabilis totam continuo ecclesiam implevit; & tradito per ministrum thuribulo Sacerdoti, is oblata sua suffivit, uti & Ducalia dona, quæ prope aram suo ordine posita erant, præter duos panes, quos Sacellanus Ducis in minutas buccellas consciderat, deinde in populum distribuendas. Tunc iterum consedit Officians in faldistorio, uti tempore concionis, ante medium altare; elevataque modice dextera tenebat sacram Patenam. Accessit eo primus, & genua venerabundus flexit Dux, acceptoque aureo Doblone (ita vocant Itali) e crumena aurea, quam ei Dominus Petrus Maria Gonzaga, Eques Redemptoris, porrigebat, ipsum obtulit in disco ad hoc ibi prȩparato. Idem fecere post Ducem nobiles civesque sæpe dicti, acceptumque paulo ante ad hoc nummum, singuli similiter suum obtulerunt. Ubi Missa ad communionem Sacerdotis perducta fuit; accessit ad altare Dux, & ipse quoque e manu ejus communicavit; & cantato mox solenniter hymno, Veni Creator Spiritus, distribuerunt Ministri panem, de quo memini, benedictum; primum Ducibus eorumque propinquis, tum reliquo etiam populo, qui illum aut pro benedictione reverenter manducarunt, aut velut amuletum quoddam portarunt domum suam. Oblata vero, pecuniam, incensum, thymiama, oleum, vinum, ceram, jussit Dux ecclesiæ relinqui donum.

[162] Vesperæ a prandio solenniter, ut pridie, fuerunt cantatæ, quibus æque ac illis, [& Episcopus natalem ejus] Dux interfuit ipse cum familia sua, quod admiratione dignum multis visum est, quia nunquam solet, quantumvis solenne celebretur festum, utrisque ejus interesse Vesperis. Finitis illis adoravit Reliquias Beati, positis humi genibus; & porrigente illas Abbate S. Barbaræ prædicto, reverenter osculatus est. Inter abeundum vero intelligens, debere a studiosa juventute nostra recitari poëmata & orationes quasdam in laudem Beati, jussit id differri in suum reditum (debebat enim triduum quatriduumve abesse ab urbe) velle quippe se quidquid istius generis diceretur, coram audire. Denique constituit, ut imposterum quotannis, ad celebrandum majori solennitate anniversarium B. Aloysii festum, Collegium Canonicorum S. Barbarȩ ad ecclesiam Societatis Jesu veniret. [jubet esse festum quotannis.] postquam Episcopus Mantuanus rescivit, a Duce & populo B. Aloysium prædicto modo in Patronum civitatis electum esse; epistolam dedit ad P. Rectorem nostrum Collegii Mantuani, significans se quoque publicaturum propediem decretum, quo Ecclesiastici æque ac laici juberentur eumdem honorare tamquam Patronum Mantuæ: quod & reipsa constituit anno subsecuto in Synodo diœcesana, & publicavit, jubens illo anno MDCXIX & sequentibus deinceps, diem XXI Junii, quo Beatus obiit, festum esse, & ab omni Clero Officium de eo ecclesiasticum recitari ritu Duplicis.

[163] Quid eadem occasione & eodem die actum sit Castellione in patria Beati, [Solennis pompa Castellione,] paucis indico ex litteris P. Petri Justinelli & Illustrissimæ Cynthiæ Gonzagæ, ibidem illa de re scriptis ad P. Ceparium. Simul atque rescitum fuit, concessam esse facultatem celebrandi Missam de B. Aloysio, pulsata fuerunt æra Campana solenni ritu, idque octo diebus continuis iteratum fuit. Interea Princeps Christiernus, Beati frater, Dominus Sulfarini, venit Castellionem; jussitque in ecclesia SS. Nazarii & Celsi solenniter cantari hymnum, Te Deum Laudamus, per musicos selectos: tribus vesperis ante festum tonuerunt tormenta bellica ex arce Principis: ibique & variis per ditionem locis ignes accensi sunt festivi, & pueri per vias cantabant Vivat, Io vivat in æternum Princeps noster sanctus Aloysius. Ipso festo, tam in ecclesia SS. Nazarii & Celsi, quam Patrum nostrorum, inquit Cynthia, id est Societatis Jesu, cantatæ fuerunt Missa & Vesperæ solennes. Tempore Missæ, quæ in priori ecclesia cantata fuit, sub sacræ Hostiæ elevationem, denuo exonerata fuerunt tormenta arcis: & Archipresbyter ejusdem ecclesiæ, Canonici atque alii Sacerdotes, venerunt bini ac bini longo ordine ad ecclesiam Patrum, adoratum ibi sacrum Beati Caput.] Postea ibidem cantata est Missa a musicis exquisitis, præsentibus parvo Principe Castellionensi Aloysio, & Principe Sulfarini prædicto, cum tota familia sua; qui & finita Missa in Collegio pransi sunt. Postea illis actio oratoria & poëtica, latina vulgarique lingua, a scholaribus exhibita fuit; depicta in loco iride cælesti, cui similem esse. B. Aloysium per varias virtutes suas, in coloribus & proprietatibus iridis adumbratas, monstratum volebant. Subsecutæ sunt Vesperæ solennes, iisdem præsentibus; & ipsi, omnisque populus gratias Deo persolverunt, pro exaltatione beati Principis sui Aloysii.

[164] Laudabiliter beatum Juvenem nostrum, jam propius aris, [& Romæ] per Missam de eo licite celebrandam, admotum, honoraverunt quo diximus modo, Mantua & Castellio; hæc, patria ejus; illa, præcipua Ducum Gonzaghiorum Sedes. Non debuit illis cedere hac in parte, nec voluit, Roma quæ sacrum Beati depositum servat. Spectandam igitur oculis dedit illo ipso die anniversario, quo primam illi Missam celebrari vidit, universam ejus vitam in Collegio Romano, sub porticibus compluvii, variis modis repræsentatam. Præcipuas in illis partes habuerunt statuæ XIII, per intercolumnia totidem dispositæ; quæ referebant singulas civitates, & singulas quas ibidem Aloysius præcipue exercuerat virtutes. Civitates sunt, præter unum Montis Ferrati Ducatum, Castellio, Florentia, Taurinum, Genua, Lauretum, Complutum, Mantua, Matritum, Ferraria, Neapolis, Mediolanum, Roma.

[165] Quinam, & cui pompam illam paraverant, indicabat epigraphe, [in Collegio Societatis] ad ingressum porticus, supra primam statuam, quæ Castellio erat, majusculis latine expressa; ut sequitur: [Tibi, beatissime juvenis Aloysi, civitates, præsentiæ quondam tuæ & sanctimoniæ vestigiis nobilitatæ; ingenio Romanæ juventutis erectæ, reverenter assurgunt; tuarum se virtutum insignibus exornant; novos summisque proximos in templis honores, tibi & Gonzagæ domui, quæ cælo etiam sufficit, gratulantur.] Sub hoc primario & communi titulo, statua spectabatur juvenili forma, antiquo Romanorum more armata, cincta caput corona: supra quam eminebat arx. Repræsentabat statua Castellionem, juvenis & victoris Aloysii patriam, arce in sublimi posita rupe munitam. Tenebat ambabus manibus varia, cruciando corpori instrumenta, puta cilicium, flagra, catenam ferream, calcaria: & his ipsis etiam imposita erat corona, quam spontanei corporis in hac vita cruciatus Aloysio pepererunt in gloria cȩlesti. In basi statuæ legebatur scriptum: Castellio, B. Aloysii natalis urbs in Cenomanis, in qua ingeniose commentis asperæ pœnitentiæ instrumentis, discruciatum sese innocens puer, sola divinitatis contemplatione recreabat.

[166] Uti Castellio, quæ in mundum immisit Aloysium, primo constitit loco; [multipliciter ornato,] ita ultimo recte collocata fuit Roma, quæ emisit e mundo. Statua hæc insistebat globo, inter draconem & crucem; nempe draconem infernalem Roma in Pontifice suo, cujus insignia sunt Draco, nihil metuebat, virtute Crucis Domini defensa: tegebatur caput tiara, tripliciter coronata, quod triplicem Romani Pontificis potestatem significare potest, quam habet in cælo, in terra, & apud inferos; quam & ostendebat aquila per Claves, quas prope volitans tenebat. Dextera ferebat statua incensum, sinistra columbam dimittebat in sublime; utique innuens consecrationem Aloysii, nunc etiam incenso & Missa honorandi: quod & subscriptum in basi lemma declarabat: Roma, decreta pridem sacra B. Aloysio facit: a Cardinalibus scilicet ante sexennium decreta, nunc a Pontifice concessa: cui propterea hocce gratitudinis monumentum supra caput statuæ fixum erat: Paulo V. Pontifici Maximo. Quod sacrorum Religiones Beato Aloysio Gonzagæ decrevit, post tributum illius virtuti a civitatibus testimonium, confluens ex universa Europa juventus, sui, in hoc Gregoriano Societatis Jesu Gymnasio quondam consortis, nunc Patroni, novis honoribus læta grates agit. Habes hic primam & ultimam lector, statuam speciminis loco, unde de reliquis facias conjecturam: nimius forem, si singulas vellem hic exhibere & explicare. Prætereo quoque silentio omnem alium per porticus & per ecclesiam apparatum, solennes Vesperas & Missam, musicam selectam, frequentiam nobilitatis, concursum populi, pietatem omnium, actiones studiosæ juventutis, orationem latinam, a Ferdinando Cæsarino Ducis Cæsarini fratre; Græcam, ab Urbano Mellino Cardinalis Mellini nepote; & poëma, ab Hyacintho de Bufalis, & ipso Cardinalis sibi cognominis nuper defuncti nepote, lectissimis adolescentibus in laudem Beati, magno auditorii plausu recitata.

[167] [Facultatem celebrandi Missam de Beato] Tertio post hȩc anno decessit Paulus V, & successorem habuit Gregorium XV, cui primo quoque tempore obtulit P. Mutius Vitellescus Prȩpositus Generalis, nomine Societatis suȩ, libellum supplicem, petens, facultatem celebrandi Missam & recitandi Officium de B. Aloysio, domibus quatuor Romanis a Paulo concessam, extendi ad universam ubique terrarum Societatem. Et Gregorius non tantum isthȩc annuit, verum etiam adjecit, ut quilibet Sacerdotes, tam Regulares quam Seculares, de eodem celebrare Missam in ecclesis Societatis annuatim possint, eaque super re hanc edidit Bullam, anno MDCXXI die secunda Octobris.

[168] Gregorius Papa XV. Ad perpetuam rei memoriam. In Sede Principis Apostolorum, [extendit Gregorius XV] nullis licet nostris suffragantibus meritis, a Domino constituti, piis fidelium votis, quibus virtutum Dominus in servis suis honorificatur, libenter annuimus, eaque favoribus prosequimur opportunis. Sane pro parte dilectorum Filiorum Prȩpositi Generalis ac Presbyterorum Societatis Jesu nobis nuper expositum fuit; quod ipsi, pro eo, quem erga Beatum Aloysium Gonzagam, eiusdem Societatis dum vixit Religiosum, gerunt, devotionis affectu, Officium & Missam de eo, ut infra, recitari posse summopere desiderant. Quare Nobis humiliter supplicari fecerunt, ut eorum votis hujusmodi annuere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur, Præpositum Generalem ac Presbyteros prædictos specialibus favoribus & gratiis prosequi volentes, & eorum singulares personas a quibusvis excommunicationis, suspensionis, & interdicti, aliisque Ecclesiasticis sententiis, censuris, & pœnis, a jure, vel ab homine quavis occasione vel causa latis, si quibus quomodolibet innodatæ existunt, ad effectum præsentium dumtaxat consequendum, harum serie absolventes, & absolutas fore censentes, hujusmodi supplicantionibus inclinati, de venerabilium Fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium sacris Ritibus præpositorum consilio, ut de dicto B. Aloysio Gonzaga die XXI Junii, quo ex hac vita migravit ad cælum, ab omnibus ejusdem Societatis Religiosis, ubique terrarum existentibus, juxta Rubricas Breviarii & Missalis Romani, de communi Confessoris non Pontificis, Officium recitari & Missa celebrari respective, libere & licite valeat; nec non etiam confluentibus eo die, ad eorumdem Religiosorum ecclesias, Missam in illis de eodem B. Aloysio Gonzaga, ut supra, celebrare liceat, Apostolica auctoritate tenore præsentium perpetuo concedimus & indulgemus. [ad totam Societatem] Non obstantibus constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, ceterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem ut præsentium transumptis, etiam impressis, Secretarii ipsius Societatis vel Notarii publici manu subscriptis, & personæ alicujus in dignitate ecclesiastica constitutæ, vel pro tempore existentis Præpositi aut Vicarii Generalis ejusdem Societatis sigillo munitis, eadem prorsus fides in judicio & extra illud, ubique locorum adhibeatur, quæ præsentibus adhiberetur si forent exhibitȩ vel ostensæ. Datum Tusculi sub Annulo piscatoris die II Octobris MDCXXI, Pontificatus nostri anno primo.] Et infra,

S. Card. S. Susannæ.

§ XVI. Litteræ Principum novæ pro canonizatione Aloysii.

[169] Iam omni ex parte beatificato & Missa donato Aloysio per Bullam summi Pontificis; ejus rei fama ultra Alpes propagata, etiam longius dissitas nationes exhilaravit, amatoresque ejus gloriæ nonnullos novo studio accendit, [Supplicationes Principum pro canonizatione,] stimulavitque ad supplicandum denuo Pontifici, ut bene cœpta compleret, eumdemque Aloysium, judicio Auditorum Rotæ & S. R. Ecclesiæ Cardinalium, canonizari meritum, re ipsa in Album Sanctorum adscriberet. Sunt aliquot Principum litteræ id petentium penes me, ex autographis descriptæ: quæ cum effectum hactenus non habuerint optatum, ne pereant, hic adijciantur, saltem nonnullæ; ac imprimis binæ, duarum ex familia Gonzaghiana sororum, Ducis Mantuæ Vincentii filiarum; Eleonoræ Imperatricis, Ferdinando II non ita pridem nuptæ; & Margaritæ, Henrici Ducis Lotharingiȩ uxoris. Eleonora latine scripsit ad Papam anno MDCXXII die XX Julii in civitate regia Sopronii, ut sequitur.

[170] Quod hactenus pressimus desiderium, a pietate profectum, haudquaquam ulterius dissimulans, de familiæ nostræ agnato B. Aloysio, [Eleonoræ Imperatricis,] si ita gravissimo Sanctitatis vestrȩ judicio videretur, in Sanctorum numero publicando. Merita quidem illius & miracula, quȩ sanctitatem evidenter adstruunt, recensere nihil attinet, cum ea supremum & vigilantissimum gregis Dominici Pastorem neutiquam possint latere. Veniam porro dabit Sanctitas vestra, si tantummodo affectum nostrum dicimus erga virum, tam propinqua nobis agnatione junctum; cujus apud Deum patrocinii fructum, humillima fiducia plenȩ, non uno argumento expertȩ sumus. Hunc unum honoris triumphum, longe ultra tot & tam multiplicia decora, quibus velut splendidissimis margaritis, inclita familia nostra Ganzaga, tum summorum Pontificum, tum Romanorum Imperatorum beneficentia coruscat, suo merito ȩstimaverimus; Sanctitatem vestram quam possimus efficacissime rogantes, ut hoc loci primȩ petitioni nostrȩ paterne, annuere, & dum visum fuerit opportunum, B. Aloysii Patroni nostri tutelaris sanctitatem publico elogio decorare dignetur. Perpetuam beneficii, cujus magna quoque portio in Augustum Imperatorem, Dominum conjugem nostrum observandissimum, redundabit, memoriam pollicemur. Deum Opt. Max. humillima prece veneratȩ, uti Beatitudinem vestram in vota nostra facilem disponat; atque eamdem, cui filiali Nos affectu commendamus, in Apostolico culmine quam felicissime ac diutissime conservet.]

[171] [Ducum Lotharing. Margaritæ] Margarita scripsit Nancæi, XXIX Julii ejusdem anni, italice, breviter & concinne: [Nihil mihi huc usque intercessit meriti cum Sanctitate vestra; & agnosco, haud aptam esse me quæ quid merear. Ausim nihilominus, Beatissime Pater, procumbere ad pedes tuos, nulla dubitans, quin exauditurus sis animo paterno supplices, quas filiali demissione affero preces; postulans ut familiæ nostrȩ Gonzaghianæ, de sancta Ecclesia Romana bene meritæ, honori consulas, B. Aloysium Gonzagam adscribendo inter Sanctos. Intellexi processus, probationes, & alia ad canonizationem requisita, jam rite facta esse; & solum desiderari ultimum mandatum Sanctitatis vestræ: quæ tali mandato triplex paterni amoris sui specimen dabit. Afficiet enim Societatem Jesu novo beneficio, gratificabitur familiæ nostræ, & me sibi arctius devinciet devotissimam filiam & servam, quæ id demisse iterum iterumque rogo; certa fore, ut omnes prædicti certatim studeant pro beneficio grati esse, & exequi semper omnem nutum Sanctitatis vestræ.]

[172] Suas quoque misit, eodem tempore & eodem ex loco, [ac Henrici,] ad Papam maritus ejus Lotharingiæ Dux Henricus, lingua Gallica, quæ sic sonant: Sanctissime Pater, quidquid in hunc usque diem gratiarum postulavi Sanctitatem vestram, & ipsa mihi concedere liberaliter dignata est, habuit aliquid considerationis humanæ. Canonizatio B. Aloysii Gonzagæ, quam nunc supplex peto, aliud non spectat quam honorem & gloriam Dei, qui gaudet laudari in Sanctis suis. Quamobrem nolim meminisse arctum mihi intercedere cum Serenissima Gonzaghiorum familia ligamen affinitatis; quod alterutrius fortunam utrisque reddit communem. Cupio namque supplices meas preces, esse magis puras & magis sanctas; quippe quæ funduntur pro Sancto, & coram Sanctitate vestra, a qua quam peto gratiam expecto.]

[173] Non diu distulit Serenissima Galliarum Regina Maria Medicȩa, [item Maria, Galliarum Reginæ.] Henrici IV vidua (quam alibi novisse & collusisse Aloysio puero puellam diximus) eadem super canonizatione supplicare Pontifici, litteris Niverni datis XII Augusti anno jam dicto. Gallica & illæ scriptæ sunt lingua in hunc sensum: Sanctissime Pater, ut nihil dicam de benevolentia mea, quo prosequor Religionem Societatis Jesu, uberes fructus, quos illa toti profert Christiano orbi, ac præsertim huic Galliarum regno, tum vita sua laudabili, tum instructionibus suis salutaribus & sanctis; fructus, inquam, ejus excitant in sinu meo ingens desiderium, conferendi quidquid in me est ad incrementum & ornamentum ejusdem. Quandoquidem igitur velit Deus honorari in Sanctis suis; existimo Sanctitatem vestram æqui bonique consulturam esse pia vota mea, quibus enixe supplico, ut referre in catalogum Sanctorum dignetur B. Gonzagam, Societatis ejusdem quondam Religiosum, illustriorem sanctitate vitæ & gloria miraculorum, quam illustrissimis natalibus suis. Supplico igitur Sanctitati vestræ iterum atque iterum, ita preces meas exaudire dignetur, ut cara mihi Religio illa cognoscat, pondus habuisse in re tam sancta commendationem meam, precaturæ divinam Bonitatem, ut conservet Sanctitatem vestram Ecclesiæ suæ multis annis.]

[174] Putabam hic finem facere litterarum; sed unas atque alteras adhuc addere, & scriptoris majestas, & argumenti dignitas, [Litteræ eadem super re] & orationis efficacitas suadent. Sunt illȩ Augustissimi Imperatoris Ferdinandi, per uxorem suam Eleonoram, de qua supra, Aloysio affinitate conjuncti: scriptȩ autem latine, & illo tempore quo de Ducatu Mantuano acriter armis disceptabatur; unȩ ad summum Pontificem Urbanum VIII, alterȩ ad Cardinalem Theodorum Trivultium. Primȩ sic habent: Beatissime Pater … Cum nuper, mente in Deum exporrecta, [Ferdinandi Imperatoris,] in supplicationibus Ecclesiæ publicis, benigne indultam Jubilæi Apostolici gratiam promereri satageremus; & quidem Italiæ, Numinis benignitate pacandæ, prima votorum nostrorum summa esset; Cælitum suffragiis in terrestrium calamitatum remedia solicitatis, occurrit nobis, inter ceteros peculiari venerationis sensu dilectos Patronos, memoria B. Aloysii Gonzagæ; cujus implorati Patrocinii vim, apud Deum quidem efficacem, causæ nostræ publicæ tanto magis fructuosam fore, certo nobis pollicebamur, quo propius & patriæ excidium, & ruinæ proxima familiæ suæ dissidia, & quod caput est, hæreseos in omnes occasiones excubantis formidabiles conatus, oculo illum miserante intueri, & extremis hisce avertendis potentem sese procuratorem interponere & velle, & posse, haudquaquam erat dubitandum.

[175] Magno itaque fiduciæ affectu, per hunc, velut advocatum domesticum, protectorem gentis & familiæ peculiarem, [unæ ad Papam,] ad thronum divinæ misericordiæ supplices provolvimur; certa spe freti futurum, ut qui regum animos nutu suo moderatur, tanti intercessoris precibus exoratus, in vota nostra condescendat; atque ea ubique inspiret consilia, quæ optatissimam pacem parturiant, & principum catholicorum mentes indissolubili amoris mutuȩque benevolentiæ nexu sibi invicem devinciant. Omnino hunc pietatis nostræ affectum comprobabit Sanctitas vestra, neque aliter, quam in benignissimam partem interpretabitur; si erga virum hunc, divinis honoribus coruscantem, miraculis clarum, meritorum gloria celebrem, pacis Italicæ, uti speramus, felici successu proxenetam, in cujus sinum necessitates publicas, iisque medendis oportuna desideria nostra fidenter effudimus, gratitudinis nostræ scintillam aliqua saltem parte resplendere maximopere cupiamus. Retulit illum ante annos, Beatitudinis vestræ prȩdecessor felicis recordationis Paulus V, causa cognita, in Album Beatorum; & velut certum Dei amicum, humana omnia supergressum, immortalitatis stola ornatum, publicis in Ecclesia honoribus coli decorarique jussit. Et cur non ulterius quoque provehamur? si quid tamen ultra metam illam beatitudinis, & nullo umquam fine terminandæ felicitatis, mens humana concipere potest. Facile equidem intelligimus, quidquid de immortalibus mortales decernunt, non tam illis ad gloriæ cælestis incrementum; quam hisce, ad debiti cultus venerationisque affectus ac fiduciæ fomites excitandos, computari. Unde fit, ut desiderium nos incesserit. Aloysio, e Mantuana stirpe oriundo (quod unicum ad honoris humani fastigium deesse videbatur) sanctitatis illustrissimum ornamentum, Sanctitatis vestræ oraculo toto Orbe publicandum, ab eadem exorare.

[176] Præter eam, quam diximus; aliis quoque rationibus movemur, ut pretiosum hoc procurationis munus ultro libenterque amplectamur. Fuit enim Imperii Marchio, Cæsaris observantissimus; ex familia prognatus, cujus inconcussa fides erga Romanum Imperatorem, & præclara obsequiorum merita usque ad horum temporum eclipsin, constanter fulserunt; quæ sanguinis necessitudine & affinitate nobis, Augustæque domui nostræ conjuncta, meretur, ut surculus ille in cælestia translatus, in terris ministerio Imperiali honoretur. Obnixe proinde & quanto possumus affectu Sanctitatem vestram obtestamur, ut impenso huic desiderio nostro paterne faveat, Beatique hujus sanctitatem, prodigiis & solenni more institutis processibus (quemadmodum nobis relatum est) comprobatam, toto orbe venerabilem esse, voce & auctoritate Apostolica jubeat. Habebunt Principes & illustriores Imperii Ordines, e gremio suo, virtutum exemplar, perfectionis ideam, pietatis speculum, ad quod mores, actionesque suas laudabiliter componant; habebit Italia, & vel maxime familia Gonzaga, Patronum tutelarem; habebimus Advocatum Dei potentem, a quo Sanctitas Vestra, vestra nostraque consilia, legationes, tractatus, curas, & solicitudines almæ pacis laurea coronari impetrabit. Insigne quoque beneficium, una cum Augusta conjuge nostra, æternum debebimus Sanctitati vestræ, cui filiali affectu semper obsequentes, ad ea nos referimus, quæ Orator noster Savelli Princeps, luculentius exponet, & Sanctitati vestræ longævam felicitatem ex animo auguramur. Datum Viennæ, die XIX Januarii anno MDCXXX.]

[177] Alteræ Cæsaris litteræ, de quibus dixi, inscriptæ Cardinali Trivultio, idem postulant per illum a Pontifice obtinendum. [alteræ ad cognatum Aloysii,] Fuit Cardinalis iste Principis Theodori Trivultii ex Catharina Gonzaga, unica Marchionis Alfonsi, Castelgiufredi Principis filia, ac B. Aloysii patruele, progenies inclita; qui, matrimonio contracto cum filia Principis Monachii primogenita, eaque in primo partu extincta, cœlebs mansit; dumque filium, quem ei illa pepererat, pro dignitate sua educandum curat, animum ipse ad militiam ecclesiasticam appulit. Commendant posteri Principem Theodorum Trivultium & Catharinam Gonzagam prædictos, Theodori Cardinalis parentes, a singulari studio religionis, qua ferebantur ambo in patruelem suum B. Aloysium; ab iisque non ita pridem inter alia nobis perscripta habemus, quod Parentes isti [non minori devotione ac pietate erga B. Aloysium affecti fuerunt, quam essent propinquitate sanguinis cum ipso conjuncti. Quapropter in rebus omnibus gerendis atque administrandis, ipsum, ubicumque & quibuscumque temporibus, & occasionibus difficilioribus, sibi ac filiis & successoribus voluerunt intercessorem adhiberi, cujus præcipue patrocinio speciales gratias fuerunt etiam consecuti: atque ita in omnibus Trivultiæ ditionis statibus Advocatus ac Patronus postea est acceptus & habitus.] Ita illi de suæ familiæ in Beatum consanguineum religione ac fiducia, quam imprimis habuit Cardinalis, cui litteræ Cæsaris inscriptæ sunt, & hic sequuntur.

[178] Ferdinandus secundus, divina favente Clementia electus Romanorum Imperator semper Augustus, [Cardinalem Trivultium] ac Germaniæ, Hungariæ, Bohemiæ, Dalmatiæ, Croatiæ, Sclavoniæ Rex; Archidux Austriæ, Dux Burgundiæ, Stiriæ, Carinthiæ, Carniolæ, & Wirtembergæ; Comes Tyrolis &c. Reverendissimo in Christo Patri Domino Theodoro S. R. E. Cardinali Trivultio, Amico nostro carissimo, salutem ac benevolentiæ nostræ affectum. Reverendissime in Christo Pater, Amice carissime, tam infelicia modo sunt tempora, tam miserabilis in Germania atque Italia rerum facies, ut ad ingruentes undique difficultates superandas, præter temporalia auxilia, cælestia quoque omni studio solicitanda censeamus. Delegimus itaque nobis Patronum quasi tutelarem, Virum Dei B. Aloysium, ex illustri Gonzagarum familia oriundum, vitæ sanctitate ac miraculis clarum. Hujus interpositione, cum Dei misericordiam & cælestis gratæ inspirationem supplici prece postulemus, æquum certe judicamus, ut devotum affectum nostrum humili mentis veneratione eidem vicissim contestemur.

[179] Ac proinde Sanctitatem suam filiali affectu enixe rogamus, ut beato huic Viro honorem, qui amicis Dei auctoritate Apostolica hic in terris deferri solet, paterne decernere, eumque inter Sanctos & Electos Dei accensere dignetur. Id vero tanto facilius Sanctitatem suam precibus nostris daturam confidimus, quod inquisitionis processus, qui in similibus casibus institui solet, completus; atque omnia ad actum eum solennem requisita necessaria, prout nobis relatum est, in promptu sint; quod similis gratia aliis quidem Regibus flagitantibus frequenter, nobis vero, qui filius Ecclesiæ primogenitus in augendis sanctorum Patronorum nostrorum ornamentis nulli cedere velimus, nunquam hactenus obtigerit; quodque ea canonizatione Sanctitas sua Catholicorum animos non parum accendet, ut per Sancti illius intercessionem, divinam Majestatem ea quæ ad pacem sint, tanto ferventius rogent; & spirituale hoc solatium, luculentum specialis gratiæ ac benevolentiæ pontificiæ erga Romanorum Imperatorem, atque Imperatricem, sacrumque Imperium, testimonium interpretentur.

[180] Cum autem ad pium hoc desiderium nostrum magis magisque promovendum, Paternitatis vestræ Reverendissimæ interpositionem non parum momenti allaturam sciamus; [datæ anno 1630.] benevolenter ab eadem requirimus, ut (pro solita sua, quam & Germaniæ nostræ, & toti Imperio se debere profitetur, solicitudine, & sanguinis propinquitate, qua beatum Aloysium contingit) pium hoc desiderium nostrum, officiis suis opportune & efficaciter interpositis promovere, atque ita novum sacro Imperio, atque ipsi Italiæ, ex progenie sua Patronum tutelarem in cælestibus acquirere conetur. Id uti pro singulari nostra erga Paternitatem vestram Reverendissimam fiducia ab eadem nobis promittimus, quemadmodum Orator noster Savelli Princeps diffusius nomine nostro explicabit; sic quacumque occasione vicissim eidem gratificari impense cupimus. Datum in civitate nostra Viennæ, die XIX mensis Januarii, anno Domini MDCXXX, Regnorum nostrorum, Romani XI, Hungarici XII, Bohemici vero XIII. Ferdinandus.

[181] Prætermitto alia, quæ pro canonizatione B. Aloysii acta scriptaque fuerunt, [Missa induita etiam Valli Teltinæ:] nulla hactenus efficientia, nisi quod Alexander Papa VII, uti lego in Bibliotheca Societatis Jesu Sotuelliana, petentibus Clero & populo vallis Tellinæ, concesserit, diplomate anno MDCLXII, XXI Junii dato, ut, exposita pridem publico cultui imagine B. Aloysii, nunc super altari posita in ecclesia parochiali Saxensi, [elogium in Martyrologio Rom.] Missam de eo celebrare ibi possint: quodque Clemens X hoc illum elogio honorari in Martyrologio Romano jusserit, die XXI Junii; Romæ B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu, principatus contemptu & innocentia vitæ clarissimi. Num quid indultum præterea ejus honori a Sede Apostolica sit, me latet. Prius illum inscripsere Martyrologiis suis Philippus Ferrarius, in Catalogo generali anno MDCXXV; & Bernardinus Faynus anno MDCLXV, in Martyrologio sanctæ Brixianæ Ecclesiæ, jussu Reverendissimi Antistitis Marini Joannis Georgii edito.

§ XVII. Virorum aliquot sanctitate aut doctrina illustrium erga B. Aloysium veneratio & cultus.

[182] Qualis, & qualium virorum sensus, de vita, virtutibus & sanctitate Aloysii, statim a morte ejus fuerit, [Aloysii cultores & imitatores egregii,] abunde docent variorum testimonia, initio libri 3 Vitæ, a Cepario impressa. Quid de iisdem senserint deinceps alii atque alii, indicant processus, tam Ordinariorum, quam Apostolicæ Sedis auctoritate legitime formati, e quibus nos multa sparsim per hæc Acta commemoramus. Qualibus vero modis exinde eum venerati atque imitati sint viri, sanctitate & ipsi doctrinaque conspicui; qualia ei encomia dederint; hic aliquot exemplis commonstrabimus. Et primo quidem loco sit, de quo jam dicere cœpimus § 7, Joannes Berchmans, Societatis nostræ Flandro-belgicæ alumnus, Distemii anno MDXCIX natus, Romæ MDCXXI, XIII Augusti mortuus, Aloysio fere par, annorum numero & morum sanctitate. Is absoluto Mechliniæ tirocinio, Romam studiorum gratia missus fuit; quibus ibi & operam dedit triennio non integro, in eodem Collegio Romano; in quo & studuerat & obiit Aloysius: & uterque, uti paribus fere virtutibus ibidem floruerunt, ita parifere in amore omnibus hodiedū sunt. Joannes quippe paucis illis quibus Romæ egit annis, totum propemodum induit Aloysium, illum singulari amore ac veneratione prosequens, illum moribus exprimens, illum ubique loquens & extollens: magnamque in ejus ope fiduciam habebat. Quia meus, inquiebat, frater est in Christo. Sigillatim autem hæc de Joanne scribit in Vita ejus, idem, qui Vitæ Aloysii auctor Ceparius pag. 114 editionis Romanæ:

[183] Quotiescumque adibat ecclesiam (adibat autem frequenter) adoraturus Deum in Eucharistia; conferebat se postea ad sacellum B. Aloysii, ubi sacra ejus lipsana sub altari tunc condita honorabantur. [Joannes Berghmans Belga,] Loquebatur de Beato suo cum animi voluptate; ejusque Vitam, cum virtutibus & miraculis a Romana Rota & sacrorum Rituum Congregatione probatis, compendio descriptam circumferebat. Ejusdem honori afflictatiunculas varias & varios religionis actus dicabat: & scriptum ejus manu reperio (loquitur Ceparius) quod die XXV Maij anni MDCXXI obtulit Deo, obeundas a se, in honorem B. Aloysii, exercitationes centum humilitatis. Quod vero majoris operæ & sublimius est, consulto studebat, ei quam simillimus esse imitatione vitæ ac virtutum: ex quo & factum est, ut non immerito multi, tam seculares quam Religiosi, dixerint, ipsum veram B. Aloysii imaginem esse; sibique viderentur in ipso Aloysium spectare alterum. Et sane quo tempore translatum fuit hujusce Beati corpus, anno MDCXX die XV Junii, e sacello Deiparæ ubi quiescebat, ad novum Aloysianum; dum Patres Fratresque nostri, ordine & more supplicantium, per ecclesiam procedebant; viso Joanne Berchmanno, qui unus e tædiferis candelabrum cum cereo præferebat, dixit in aurem Patri Theodoro Busæo, Assistenti Germaniæ, P. Jacobus Crucius Italiæ Assistens: Iste, mihi videtur alter quidam Aloysius esse.] Adde, quod etiam imaginem Aloysii sui sibi ipse pinxerat, uti § 7 diximus; videlicet ut illam secum ferens, ubique præsentiorem haberet Patronum suum; atque ad imitationem ejus promptior foret.

[184] Principium hujusce studii imitandi B. Aloysium, & occasio amplectendi Institutum Societatis, Joanni fuit (uti frequens ipse commemorabat) lectio Vitæ Aloysianæ; [ex lectione Vitæ] & in imitatione ejus taliter profecit, atque omnia prototypi lineamenta ductusque virtutum tam perfecte expressit in se, ut vix sciam, an Sancti duo alii unquam fuerint similiores omni genere virtutum & gestorum, quam sint isti, observatione minimorum, suum Deo zelum & amorem ambo testati summum. Qui, quod assevero, cognoscere propius cupit, utriusque Acta, ab eodem auctore Cepario, ut dixi, conscripta, inter se conferat. Quibus id otii non est, consulant singula de utroque testimonia duorum Societatis nostræ Præpositorum Generalium, Claudii Aquavivæ & Mutii Vitellesci, sub quibus uterque in Collegio Romano vixerunt ac mortui sunt: & aliqua inde similitudo elucescet.

[185] Testimonium Claudii de Aloysio, Vitȩ hujus prȩfixum, legere erit infra suo loco Testimonium Mutii de Berchmanno, [mores ejus æmulatus.] pariter prȩfixum hujus vitȩ, sic incipit: Felicis memoriæ Frater noster Joannes Berchmannus, juvenis revera fuit innocentia ac puritate insigni, Angelicis moribus, pietate admirabili, virtutibus solidis ac perfectis; Instituti nostri regularumque servantissimus; omnibus, qui unquam cum eo sunt versati, quocumque tempore aut loco, per quamcumque occasionem, summi semper exempli: adeo ut neminem repererimus, qui unquam in eo deprehenderit vel minimum defectum aut imperfectionem.] Hæc omnia, mutato nomine, æque Aloysio conveniunt, ac de illo non tantum in Testimonio P. Claudii, verum etiam per totam ejus Vitam prædicantur. Vin' plura de hoc argumento? Non solum in terris similes moribus fuisse, sed meritis quoque in cælis similes esse, persuadere possit simultanea utriusque apparitio non una, in quibus simul opem suam tulerunt ægrotantibus, spe opis humanæ destitutis. Præclarum hujus rei exemplum videbitur infra in curatione Josephi Spinelli, apparentibus ei aliquoties Aloysio atque Berchmanno, peracta.

[186] Alium Aloysii cultorem eximium habuit Provincia Belgica P. Joannem Waels; qui, quod in patria ei non licebat per importunitatem propinquorum, [Joannes Waels,] ingressus est tirocinium Societatis Romæ anno MDLXXXVIII; & post biennium concessit ad collegium Romanum, in quo tunc etiam studebat Aloysius: ex cujus convictu & quotidianis virtutum exemplis tantum fiduciæ concepit, ut inter præcipuos sibi ipsum Patronos dein adsciverit semperque coluerit. Similiter Aloysius Tana, & ipse Societatis nostrȩ Sacerdos ac Professus; tametsi B. Aloysium nunquam viderit, utpote anno MDXCIII, altero post illius obitum, [Aloysius Tana,] natus; tenerrimo nihilominus pietatis sensu toto vitȩ suȩ tempore eum prosecutus est (uti legitur in Bibliotheca Scriptorum Societatis) sive quod sanguinis propinquitate ipsum contingeret, ex eadem familia Tana, qua mater B. Aloysii, ortus; sive quod cum nomine (Aloysius) verosimiliter ob memoriam propinqui, recens sancte mortui, indito, hauserit quoque singularem erga illum pietatem; seu denique quod ipsa propinquitas sanguinis fiduciam addiderit impetrandi certius per illum, quȩ sibi salutaria posceret, quam per alium quemlibet Sanctorum.

[187] Quid Patre Carolo Spinula, post diuturni carceris calamitates, [Carolus Spinula Martyr in Japonia,] lentis ignibus apud Japones exusto, gloriosius? Is tamen (quemadmodum consanguineus & cognominis ejus, Pater Fabius Ambrosius Spinula, in vita ejusdem anno MDCXXVIII impressum reliquit) gloriari solebat, quod Neapoli cum Aloysio nostro Philosophiȩ operam dedisset: idque gloriabatur etiam dum in carcere sordidatus ad gloriosam martyrii palmam anhelabat, scriptis inde litteris, lætitiæ illa super re suæ testibus, ad Patrem tunc Societatis Generalem, Mutium Vitellescum. Alius quoque ejusdem nobilissimæ inter Genuenses prosapiæ ac nominis, Spinula, [Octavius item Spinula,] in baptismate sortitus nomen Octavius, illud ipsum anno ætatis suæ XVII, Christi MDCXIV Societatem complexus, in Aloysium commutavit; reverentia & affectu, ut loquitur Bibliotheca jam citata, in B. Aloysium Gonzagam, cujus imitandi studio ducebatur.

[188] Sed ut nemo hominum intimius novit Aloysium, quam P. Robertus Bellarminus, ejus conscientiæ ultimus moderator, [Robertus Bellarminus;] deinde S. R. Ecclesiæ Cardinalis; ita nemo frequentius verbis, nemo opulentius factis, sanctimoniam ejus testatam fecit; nemo tenerioris animi obsequio veneratus est. Verba ejus amplissima sunt in depositione solenni, quam fecit anno MDCIX, XVIII Augusti, relata in processu Romano: ubi super Articulo XLVII & ultimo, qui est de miraculis, denique respondit: [Ego retuli ad Pontificem, me legisse in scripturis legitimus multa B. Aloysii miracula; interque illa asseveravi, [qui præclare dictis,] instantanea esse triginta & unum; quia Sanctitas sua me & legere illa & referre ad se jusserat. Atque ego prædicta omnia (quæ eatenus deposuerat) existimo vera esse & indubitata: habeoque pro re certissima, quod Beatus iste fruitur Deo in cælesti paradiso; atque ideo quotidie in privatis orationibus meis me ipsi commendo. Plura istiusmodi scripsit in Epistola quadam sua, ad P. Ceparium data anno MDCI die XVII Octobris; dixitque pro concione in ecclesia Collegii Romani anno MDCVIII; quæ suo loco videbimus. Illud tantum huc afferam, quod, cum inter Cardinales Congregationis sacrorum Rituum, tractaretur de beatificatione Aloysii, primus prolixe disseruit Bellarminus, [de ejus innocentia & vitæ austeritate & miraculis: & conclusit, omnes Sanctos, vel propter Innocentiam, vel propter Pœnitentiam sanctos haberi: Aloysium, propter utrumque simul, posse beatificari, ad similitudinem sancti Joannis Baptistæ. Et ejus votum omnes Cardinales secuti sunt; & factum est Decretum.] Ita Bellarminus ipse scriptum reliquit, teste Daniele Bartoli, in ejusdem Vita, Romæ impressa lib. 2, cap. 2, pag. 131.

[189] Neque tantum dictis Aloysium adeo impense coluit Bellarminus (verba sunt P. Silvestri a Petra sancta; [& factis Aloysium honorat,] cælestis ingenii, teste Ericio Puteano, æternæque eruditionis viri, qui Vitam Bellarmini, a Patro Jacobo Fuligatto compositam italice, latinam fecit) Non, inquit ille, Aloysium Bellarminus coluit tantum dictis, sed facta etiam adjecit, solitus quotannis, quoties reverteret ejus obitus dies anniversarius, in templo eodem Romani Collegii sacras ejus Reliquias pie ac venerabundus invisere; & inde ire etiam in domicilium ipsum, in quo assidere valetudini ejus, fovere deficientem, satiari vultu & complexu meruerat. Haud tamen ferre diu potuit, illud, pro ægris quotidie, veluti carens religione, cubiculum usurpari: siquidem ad sancti Juvenis memoriam & loci venerationem impetravit, ut posset in sacellum dedicari; quo idem esset & obitus ejus & sanctitatis monumentum; ibique ara, ubi cecidit tam innocens Victima, poneretur. In eo ornando ipse suppeditavit expensas omnes: laquearia auro lita, cum lychnis præpendentibus ante beati Juvenis effigiem: parietes, non e marmore eleborati aut distincti gemmis; sed exprimentes, apparatu nobiliore, imagines virtutum.

[190] Pars una ipsum puerulum habet, dum nixus genibus ante crucem, nudatusque humeros flagris se cruentat, [ejusque cubiculum consecrat in sacellum] & nullius culpæ reus flagellat innocentiam. Adstant foribus interim famuli, & perspectant rimulis parvum Dominum, pie adversum se ita sævientem: eaque res denuntiata Ferdinando parenti, aditum in Societatem filio impetrat. Hinc pone visitur, mutata veste (quam facta resignatione Marchionatus tantisper induerat religiosam) inter Præsules & alios, e sacris paginis salutaria monita dividere, mundoque & pompis valedicere; deinde inter Vincentium Mantuæ Ducem & Rudolfum fratrem suum, inter quos gravi orta controversia non satis conveniret, litem ipse dirimere. Pro foribus & e regione aræ; quia anno Domini MDXCI sæviit Romæ fœda lues; adest in publico xenodochio inter plures e Societate; ac tametsi cuncta pollui sanie, [ubi gesta ejus depingi curat,] odore, contactu cerneret: pro invitamento habens, quod terrori aliis fuisset, dum ceteri scopis pavimentum purgare, cubilia sternere, manantia tabe stragula versare, recreandæ defectioni cibos afferre, pro se nituntur; aspicitur ipse ad pedes unius, succinctus linteo, sordes abstergere nequaquam nauseabundus; nullaque re lȩtior, quam si in morbum incideret, tolerantiȩ comes futurus quibus erat solatium. Pars altera parietis eum, item genibus positis, ante Crucem habet; dum incumbens pluteo, percepta divinitus lumina, quȩ de Angelis didicerat inter meditandum, perfusus animȩ liquidis voluptatibus, in pugillares refert, par mentibus illis purissimis scriptor & commentator. Ac propterea est lectulus ejus vere floridus, ex quo, eo quem prȩnuntiaverat die, flos castitatis innocentiȩque resolutus, non tam in sua initia, quam in odorem suavitatis ad cælum migravit.] Hæc ille.

[191] Talibus porro verbis factisque, & singulari veneratione qui potuit Aloysium non prosequi Bellarminus, [ratus ipsum certo receptum cælo esse,] quem certo credebat cȩlo receptum esse, ex quo terram anima corpore soluta liquerat; uti jam supra declaravit, & in citata ad Ceparium Epistola amplius confirmat, ita illam concludens: [Denique persuasum habeo, recta eum ad Beatorum gloriam abiisse; semperque religio mihi fuit pro illius anima preces fundere, subverito, ne gratiæ Dei, quam in illa residere cognovi, injuriam facerem. At contra nulla religione prohibitus umquam fui, quin ejus precibus, in quibus multum confido, me commendarem.] Hæc Bellarminus, paulo aliter hic latine reddita, quam reddidit Petrasancta; qui mox ita subjungit: [Atque id causȩ fuit, cur demortui corpus proprio sarcophago condi voluerit Bellarminus (is enim primus id rogandum Patrem nostrum Generalem censuerat) quoniam ipsum e communi umbra sepulcrorum, non luci modo, sed aris quoque certo repromitteret; articulatim asserens, futurum aliquando, ut sanctitate & miraculis clarus adoraretur. Ipse tamen studia hæc sua tum maxime ostendit, cum optavit moriturus (sicut in tabulis testamenti habet) ad pedes B. Aloysii, filii sui spiritualis, sepeliri; ut hoc pacto, quos benevolentia & mores conjunxerant, hos videretur etiam sepulcrum miscuisse.] Verba ipsa Testamenti latina, hæc sunt. [Quod attinet ad locum sepulturæ, libenter jacere corpus meum voluissem ad pedes B. Aloysii, mei quondam spiritualis filii: sed tamen Superiores Societatis, ubi voluerint, corpus meum ponant.] Maluit videlicet etiam post mortem obediens esse, uti tota vita eximie fuerat, quam suæ pietati indulgere. Nec sine merito obedientiæ corpus suum Superioribus permisit, ut pote qui illud sanctore loco, quam ad pedes Aloysii, in ipsa nempe sepultura, ubi sanctus Patriarcha Ignatius eatenus quieverat, condiderunt.

[192] Cardinali Cardinalis jungatur, domestico exterus. [Ejusdem cultores,] Quanta veneratione prosecutus sit Aloysium Cæsar Cardinalis Baronius usque ad extremum vitæ suæ, abunde supra declaravit num. 95 testis oculatus. Pauca hic addam ex historia Vitæ ejus, auctore Hieronymo Barnabæo edita Romȩ MDCLI; ubi sic legitur pag. 148: [Beatum Aloysium Gonzagam Societatis Jesu, florem fœcundissimi illius agri longe pulcherrimum, maxime reverebatur: cujus res sanctissime gestas cum legisset, [Cardinalis Baronius,] tanto erga eum incensus est devotionis affectu, ut & illius Reliquiarum aliquid flagitaverit; & delatas deinde ad se, genibus flexis exceperit: quin etiam capiti suo, ut eum Christiana simplicitas & pius animi sensus admonebat, religiose imposuerit; & ad illius sepulcrum sæpius adire & prolixius orare consueverit.]

[193] Actum agerem, si plures huc adducerem laudatores atque imitatores Beati. [Princeps Carolus Gonzaga,] Tot enim fere sunt, quot in hoc Commentario & sequentibus Actis atque Annotatis commemorantur ipsum novisse, aut ejus invocatione beneficia obtinuisse. Unum addo, de quo alibi nobis mentio non fit, Principem Carolum Gonzagam, Aloysii ex fratre Christierno nepotem, hodierni vero Principis Castellionis parentem: qui non contentus suum erga beatum patruum amorem ac venerationem variis modis testari dum viveret; vivens etiam excitavit monumentum quo id testaretur post mortem. Voluit namque sepeliri in ecclesia Societatis Jesu Castellionensi ante summam aram, supra quam servari diximus sacrum Beati Caput, & sequens lapidi sepulcrali epitaphium inscripsit: Carolus I, Sac. Rom. Imp. Princeps VIII ETC. HIC SIBI ADHUC VIVENS, AD B. Aloysii PATRUI SUI BENEFICENTISSIMI PEDES, SEPULCRUM POSUIT.

[194] Ex amore etiam ac veneratione profectum est, quod variæ Societatis Provinciæ, & imprimis Romana, [Societas Provinciæ Venetæ,] Renovationi votorum, quæ Socii nostri more suo bis annuatim laudabiliter restaurant, constituerint stabiliter in æstate festum B. Aloysii. Qua de re lego apud P. Jacobum Antonium Manzinum nostrum, in Vita Aloysii nuper edita, pag. 274, sequens mandatum R. P. Francisci Piccolominii, Provinciæ nostræ Venetæ Prȩpositi, ita ad suos per encyclicas scribentis]: Adm. Reverendus Pater Noster (nempe Mutius Vitellescus) rogatus a me, statuit, in æstate deinceps quotannis renovanda esse Vota Nostrorum festa B. Aloysii nostri luce; id quod multum conferet ad accendendum spiritum cujusque majori fervore, & ad augendam cujusque religionem erga Beatum istum, cui hæc Provincia tantum debet.]

[195] Indidem profecta quoque est religiosæ humilitatis exercitatio publica Patrum nostrorum Collegii Romani, [& Collegii Romani.] in pervigilio Beati; ejus humilitatem imitandi studio olim cœpta, meo ibidem habitantis tempore continuata, & nunc æque obiri solita quotannis. Rem verbis Rev. P. Annibalis Marchetti, mei ante hos viginti annos Florentiæ in tertia Probatione Rectoris & Magistri, qui gesta B. Aloysii, in exemplum Principum, eleganti stylo latine conscripsit: rem, inquam, verbis illius malim proponere legendam quam meis. Sunt autem hæc pag. 284: [Aloysii exemplo solenne illud in Romano Collegio institutum, ut pridie ejus diei, quo anniversaria B. Aloysii memoria colitur, universi Patres, illique Juniores qui litteris dant operam, Provinciæ Præfecto & Collegii Rectore præeuntibus, sub initium scholæ pomeridianæ, scopis instructi, atrium totum everrant. Spectatum eo tempore affunditur confertissima exterorum turba: in qua non desunt qui initio simplicitatem irrideant; sed deinde, subeunte eorum quos rident nobilitate (vidimus enim ibi nostro ævo totius Italicæ Nobilitatis florem) tam alte humanas irrisiones despicante, mirari coguntur illorum celsitudinem, a quibus quæ summa inter homines habentur, despectari vident. Hæc autem tam honesta dejectio, Christo primum accepta haud dubie referenda, qui eam suo veluti contactu honestavit; sed deinde etiam potissimum Aloysio, qui proximum se nobis ducem, per tam obscura atque humilia, ad veram petendam gloriam exhibuit.] Hæc ille.

§ XVIII. Gesta Aloysii, quando & a quibus conscripta.

[196] Primus, qui Vitam Aloysii resque ab eo gestas judicavit memoria posterorum dignas esse, [Scripsit anno 1586 gesta Aloysii,] fuit Hieronymus Platus, non minus religiosis virtutibus ornatus, quam tribus de bono status religiosi libris, & scriptione singulari ad fratrem suum Flaminium Platum Cardinalem, de Cardinalis dignitate & officio, in publicam utilitatem impressis, clarus. Is illo ipso anno MDLXVIII, quo Aloysius mundo natus fuit, mundo valedicens, contulit sese in Religionem Societatis Jesu, die XXIV Aprilis; dies non amplius XLVI post illius nativitatem; ac tam diu in illa vixit, quam diu universim vixit Aloysius: mortui ambo Romæ anno MDXCI, Aloysius quidem in Collegio, die XXI Junii; Hieronymus vero in Domo Professorum die XIV proxime sequentis Augusti. Habitabat jam tum in illa Domo Hieronymus, admodum Reverendo Patri suo Generali Claudio Aquavivæ ab Epistolis latinis pro Assistentiis Germaniæ & Galliæ; quando Aloysius anno MDLXXXV tirocinium exorsus in Domo Probationis, [adhuc Novitii,] a S. Andrea Apostolo nomen sortita, religiosæ vitæ ponebat fundamenta, & statis temporibus cum aliquot aliis tironibus mittebatur (ut moris est) ad Domum Professorum; ubi solent illi varia pietatis atque humilitatis exercitia, probationis ergo, obire; & pluribus sæpenumero hebdomadis commorari, sub moderamine gravioris cujusdam, a Superioribus ad hoc selecti Patris, qui eorum in virtute profectum illic, ut Magister Novitiorum in tirocinio, curat: & curabat tunc temporis P. Hieronymus.

[197] Habuit is ibi inter alios etiam Aloysium, quem quo prudentius & majori cum progressu dirigeret in via perfectionis, [Hieron. Platus ejus director,] voluit penitius cognoscere statum animæ ejus jam inde a pueritia; [ab eoque exegit (teste Cepario in Vitæ impressæ Præfatione ad Lectorem) uti sibi vitam suam omnem, propositum amplectendæ Religionibus, beneficia denique, dum adhuc in seculi licentia degebat, accepta divinitus, ex ordine edissereret. Quæ quidem cum ei inusitata planeque egregia, & non nisi a peculiari quadam Dei gratia & favore profecta viderentur; adolescente digresso, brevi scripto cuncta complexus est.] Absolverit illud Scriptum Platus intra primum, quem Aloysius tantum, nec totum, egit in tirocinio isto, annum: nihil enim in illo attingit Auctor de discessu ejus Roma Neapolim, quo anno sequenti MDLXXXVI mense Octobri missus fuit valetudinis causa; nihil de gravi ægritudine, quam ibi passus est, aut mora semestri; nihil de reditu ejus postliminio Romam, & secessu ad Collegium, propugnatis ibidem publice positionibus ex universa Philosophia; imo nec de religiosis votis, quæ, exacto ab ingressu Societatis biennio, in eodem Collegio Romano vovit Deo. Abstinuerit igitur Platus ab ulteriori scriptione, postquam Aloysius Neapolim abiit. Quod vero scripserat clam habuit annis aliquot, donec illud communicavit cum P. Cepario; eique auctor fuit, ut reliqua gesta Aloysii, quocum ille tunc in Collegio Romano convivebat, sedulus actionum ejus omnium speculator, alio scripto prosequeretur; & ex utroque deinde continuatam historiam vitæ concinnaret.

[198] Scripto ille suo (quod continua serie procedit, a nobis tamen more nostro, in certa capita dispescitur) titulum præfixit Platus, [sub titulo Vocationis ejus ad Societatem.] Vocatio Aloysii Gonzagæ ad Societatem Jesu: sub quo & vidi ipsum in archivo Romano Domus professæ, & describendum curavi. Interea temporis, collata cum titulo tota scriptura, dixero ego, Platum quidem quando scribere exorsus est, aliud sibi non præstituisse, quam ut, ad aliorum incitamentum, describeret, quo pacto Princeps adolescens vocatus sit a Deo ad Religionem; & qua constantia, vocantem secutus, obices omnes perruperit: inter scribendum vero, aliam ex alia materiam fluxisse, & usque adeo cumulasse argumenta scriptionis, ut Vita ordine suo digesta, merito appelletur. Nihilominus titulum, quem Auctor præfixit, servabo, quia præcipue versatur scriptio circa tempus, quo Deus adolescentem paulatim vocavit, confirmavitque, patre per biennium & amplius ei resistente. Stylus Auctoris probe latinus est, & reor jucundissimum fore, non solum historicæ veritatis amantibus, sed omnibus quoque religiosam vivere vitam cupientibus, tam perspicacem sanctumque virum, de anima tam innocente, quæ ex propria ejus relatione rescivit, suis loquentem verbis audire.

[199] Proximus a Plato Vitam Aloysii, dum adhuc viveret, ego Romæ contexere aggressus sum, inquit Ceparius in supra citata Præfatione; [prosecuti illa sunt anno 1590 Ceparius,] idque (uti ipse in principio codicis sui, quem manu ejus conscriptum in archivo Romano vidi, notatum reliquit) anno MDXC; quo ejus condiscipulus fuit in studiis Theologicis. Codex forma non magnus est, digito uno spissus, corio rubro, apte suis locis inaurato, compactus; duabus tertiis sui partibus conscriptus, idiomate Italico. Incipit: Aluigi Gonzaga fu figliolo di Don Ferdinando, Marchese di Castiglione: [Alovsii tum condiscipulus;] & nulla capitum aut sectionum divisione distinguitur. Ceparianam hanc Vitam omnino prætermittendam nobis censeo, tum quod maximam partem ex latina Plati italice versa sit; tum quod alia, quæ tunc addidit Ceparius, secundis ipse curis postea recognovit; atque inde selecta, cum multa aliarum rerum accessione anno MDCVI impressit. Ingressus fuerat Ceparius Societatem anno MDLXXXII, evasitque vir plane excellens, concionator disertus, Scholasticæ Theologiæ, sacrorum Bibliorum ac Patrum peritus, Juris quoque scientia instructus; uti laudatur in Bibliotheca Societatis.

[200] Ille porro, quam pertexere cœperat, acceptam a Plato Vitam, [& mox Joannes Bapt, Valtrinus,] aliis per idem tempus negotiis distentus, tradere debuit perficiendam, cum multiplici rerum copia a se collecta, P. Joanni Baptistæ Valtrino, recens tunc e Sicilia ad scribendos Societatis Annales advecto Romam; qui ex prædictis & aliunde insuper haustis, tertium compilavit opus, italice conscriptum usque ad felicem obitum Aloysii; quod ipsum quoque vidi Romæ manuscriptum, & in capita XXVIII dispertitum. Orditur illud Valtrinus iisdem verbis, quibus suum Ceparius, nisi quod primum vocabulum non scribat Aluigi, sed Luigi; quod etiam usu deinde prævaluit per Italiam. Ad calcem vero operis rationem reddit, unde hauserit quæ scripsit, his verbis: Major ac melior pars rerum, in hac Vita narratarum, præsertim illarum quæ ad interiorem Aloysii statum pertinent, desumpta est ex relatione aliqua, latine conscripta, vivente adhuc Aloysio, per P. Hieronymum Platum, qui sanctæ istius animæ arcana omnia, si quis alius, nosse poterat; tum quod familiariter Aloysio usus, tum maxime quod conscientiam ejus moderatus fuerit. Iisdem de rebus testimonium quoque reddit P. Robertus Bellarminus, qui ei a confessionibus fuit in Collegio Romano. Reliqua porro omnia hic relata innotuerunt, aut ex ore ipsius Aloysii, aut ex testimonio illorum qui ab ipso acceperant: nonnulla quoque retulit Marchio, Aloysii mater; solita ipsum magna veneratione prosequi, & suum Angelum appellare.]

[201] Ex hisce colligitur, Vitam illam a Valtrino ante scriptam fuisse, quam Bellarminus, qui adhuc simpliciter ibi appellatur Pater, in numerum Cardinalium cooptatus fuit a Clemente VIII, [saltem intra septennium sequens.] anno MDXCIX. Quod & confirmatur ex ultimis fere verbis Vitæ, solius primæ Aloysii depositionis, nullius translationis mentionē facientibus. Dicunt enim tantummodo, [mortui cadaver capsæ ligneæ inclusum, in capella Crucifixi & sepultura communi ad cornu Euangelii conditum fuisse, ibique jacere, donec ipsum Deus resuscitet in extremo judicii die.] Et continuo finis toti scriptioni isti imponitur. Post aliquantum vero spatii chartæ vacuæ, legitur additamentum aliquod, notans, corpus ex indicato jam loco translatum alio fuisse anno MDXCVIII; quod utique ipsi Vitæ inseruisset Auctor, ut debebat, nisi illa jam ante absoluta fuisset. Adscribo hic additamentum ipsum ne pereat; tum etiam, quia distincte rem gestam narrat, & in historia, quam tractamus, usum suum habebit. Respicit autem illud ultima, quæ ex Vita citavimus paulo ante verba, de prima corporis depositione seu sepultura; atque ita sonat: [jacuit hic (in sepultura communi) in illa capsa lignea corpus Aloysii, usque ad annum MDXCVIII; quando ex eo quod refici deberet sepultura, ossa ipsius inde exempta, in minori capsa reposita, & altiori loco in excavato muro, qui viam publicam respicit, in eadem tamen sepultura, inclusa fuerunt die XXII Junii, Provinciam Romanam moderante P. Bernardino Rosignolo, & Collegium regente P. Petro Antonio Spinelli] Horum uter altero tum scriptis, tum religiosis virtutibus, clarior fuerit, non facile dictu est.

[202] Prædictæ tres Scriptiones, primum a domesticis, deinde ab exteris quoque lectitari cœptæ, varios in variis motus ac desideria excitaverunt, [His scriptionibus supervenit Vita plenior,] adeo ut multi, concepta fiducia, per Aloysii intercessionem beneficia cælestia & curationes corporales poposcerint a Deo, atque obtinuisse faterentur. Quæ tamen manifestata amplius & probata testibus juratis publicisque tabulis fuerunt Florentiæ anno MDC; ac deinceps increbuerunt ubique alia ex aliis beneficia. Quamobrem ut uberior fructus e gestis Aloysii in publicum promanaret, judicatum fuit, illa per typos vulgari debere: & laudatus supra Ceparius, duodecim circiter annis, a decessu Aloysii elapsis, jubente admodum Reverendo P. Claudio Aquaviva, Societatis Præposito Generali, ad ampliorem numerisque omnibus perfectam vitæ Aloysianæ historiam concinnandam se accinxit, Qualem vero contulerit eo diligentiam; quot urbes atque oppida obierit; quas personas, [a variis Theologis] Aloysio dum viveret familiares, convenerit; quot instrumenta publica, auditis testibus, jurejurando legitime firmata, nactus & perscrutatus sit; qua denique historiam ipse composuerit fide; docebit scire cupientem, accurate, ejus Præfatio ad Lectorem a num. 6. Qualis vero historia jam composita evaserit, & quantam sperata sit fore, ut in Rempublicam Christianam conferat utilitatem, loquuntur testimonia doctorum virorum, e religiosis Ordinibus S. Benedicti, S. Dominici, S. Francisci Capucinorum, & Societatis Jesu, Præfationi Auctoris subnexa.

[203] Ultimo loco eadem super re accedit testimonium ipsius Pattis nostri Generalis, [& Generali Societatis probata,] Claudij prædicti, quod multorum instar esse debet; quia testatur, Vitam Aloysii, quam edi permittit, non solum a se, sed a multis quoque aliis Theologis nostris lectam & approbatam fuisse: atque idcirco etiam libentius editionem permittere, quod certa notitia & propria scientia sibi liqueat, hunc sanctum & benedictum Adolescentem, omni virtutum genere absolutissimum, utilissimique exempli fuisse. Postquam vero a se in Societatem adlectus fuit, semper extitisse veram perfectæ sanctitatis ideam, talemque communiter existimatum fuisse ab omnibus, qui paucis illis annis, quibus inter nos vixit, eum noverunt. Comperit quoque ipse, illo brevi tempore, plurimum delectatum fuisse Deum illa anima; eamque multis donis supernaturalibus locupletasse, e quibus foras sanctissima opera & Angelici mores dimanabant. Denique concludit, ita vixisse, ita continenter perseverasse, donec vita functus, e terra migravit in cælum: [a Clemente 8 edi jussa,] eoque ad æternam gloriam fruendam, ac Dei pacem nobis exorandum, confestim, ait, evolasse, firmis nixi fundamentis, credimus. Quin etiam Clemens Papa VIII, memor, quanta vitæ innocentia traduxisset Aloysius ætatem; atque insuper audiens, quanta indies ad ejus invocationem obtinerentur beneficia; hortatus fuit Principem Franciscum, ut Vitam ejus in publicam utilitatem vulgaret typis; & mox Paulus Papa V eamdem Vitam, postquam illam tribus S. R. Ecclesiæ Cardinalibus examinandam commiserat, eorumque sententias audierat, cum titulo Beati imprimi, per Breve Apostolicum indulsit.

[204] Ita probatam laudatamque Vitam, & plurium votis expetitam, Ceparius anno MDCVI typis tandem excusam, [& anno 1606 impressa, auctore Cepario.] & tribus partibus distinctam, vulgavit Italica lingua, præfixa epistola, quæ sanctissimo Domino Paulo V, Pontifici Maximo (quem modo diximus Aloysio Beati appellationem concessisse) inscripta est ab ipso Principe Francisco, cui Vita ab Auctore dedicata est. Adeo placuit historia illa, tantaque omnium ubique excepta est approbatione, ut in varias continuo linguas sit versa; in Latinam a Patre Joanne Herrion, quamquam is præ modestia nomen suum tacuerit; in Gallicam a Patre Antonio de Balinghem; in Hispanicam a Patre Joanne de Lugo, [moxque in varias linguas translata,] postea Sanctæ Ecclesiæ Cardinali; in Belgicam nostram, a Patre Leonardo de Fraye; in alias ab aliis. Habeo quoque penes me ejusdem historiæ editionem Italicam illa posteriorem, anno MDCXXX curatam Placentiæ, cui loco Epistolæ, Paulo V inscriptæ a Principe Francisco, prȩmittitur alia, a piis sororibus Cynthia, Olympia, & Gridonia Gonzagis, sæpe dictis Beati neptibus, data Castellione ad Serenissimam Dominam Mariam Gonzagam, Principem Mantuæ ac Montisferrati, anno MDCXXIX, XXX die Aprilis. Dicitur ibi, uti & in fronte libri, hanc editionem ab ipso Auctore Cepario (qui anno demum XXXI ejus seculi Romæ obiit) recognitam, correctam, ac in tertia præsertim parte auctam esse. Versionem editionis primæ Latinam, interprete Joanne Herrion prædicto, admodum concinnam & bene latinam, fere ut jacet sequemur; nulli tamen scrupulo nobis ducturi, siquid subinde, quod minus congruenter sententiæ Auctoris interpretatum videbitur, [paulo auctius dein edita] modice commutaverimus. Quæ vero in editione posteriore Italica fuerunt superaddita, etiam nos adjungemus suis quæque locis, talibus [ ] signis inclusa.

[205] Ceparius, post editam a se typis Vitam, in schedis quibusdam, [ab auctore suo.] de quibus supra num. 9, ex occasione gloriatur (modeste tamen) videri posse Deum voluisse singulariter uti opera sua, in colligendis scriptorum testiumque monumentis, ad gesta Aloysii illustranda; quia, quando contigit Florentiæ primum legitima auctoritate examinatum probatumque miraculum, in Sanctimoniali, curata ab immedicabili cancro; [Ego, inquit, ibi Rector Collegii nostri fui, in factum diligenter inquisivi, comperi verum, & curavi juridice legitimeque probari apud tribunal Archiepiscopi Florentini, qui tunc erat Alexander Medicæus, S. R. Ecclesiæ Cardinalis, & quinque post annos Romanus Pontifex, Leo XI.] Potuisset adjungere, quod volente Deo per mandata Superiorum, percurrerit ipse paulo post Italiam fere totam; curaverit citari ad tribunalia Episcoporum, testes mirabilium, per incercessionem Aloysii factorum; testimoniaque eorum collegerit, & eo rem promoverit, ut ante editionem libri sui, Aloysio titulus Beati impertitus fuerit. Sed longius recedo ab instituto sermone.

[206] Ex eadem Vita Cepariana contraxit compendium latina lingua, sane elegans & luce dignissimum, Franciscus Sacchinus; [Inde compendium extraxit Sacchinus,] is qui Historiæ Societatis Jesu conditor præcipuus non immerito appelletur; quique, superstite Aloysio, Religionem ingressus fuerat anno MDLXXXVIII; non minori virtutis, quam eruditionis laude celebrandus. Perduxerat autem Historiam Societatis usque ad annum MDXC, quatenus nunc impressa legitur; & paraverat in annum proximum, quo obiit Aloysius, compendium vitæ ejus quod dixi, sequenti Historiæ tomo inserendum. Illud, diu quæsitum, accepi tandem Roma per veterem mihi amicum P. Josephum de Reux, huiusce Provinciæ nostræ Flandro-belgicæ quondam Professorem Theologiæ publicum, celebris hodiedum Lovanii nominis; qui tunc idem munus scribendi Historiam Societatis obibat Romæ, quo egregie perfunctum fuisse Sacchinum diximus: mortuus deinde ibidem, me præsente ac animam Deo per consuetas tali articulo Ecclesiæ preces commendante, anno MDCXCVIII, die VIII Novembris.

[207] Postquam prædictum compendium suum Sacchinus usque ad felicem Aloysii mortem pertexuit, quam continuo veneratio domesticorum, [cum additionibus de cultu;] mox & exterorum; & miraculorum fama; & cultus publicus deinde, & titulus Beati, consecuta fuerunt; subdit istorum etiam narrationem quodammodo chronologicam, qua principium & incrementa cultus exponit. Hauserit isthæc sua e variis schedis mss. Ceparii, quarum & ego magnam partem adhuc inveni Romæ, & non exiguo labore dispersa collegi, atque aptum in ordinem redigere conatus fui: ex quibus aliisque scripturis docui in præmissis, quo pacto cœperit veneratio Aloysii, creveritque in solennem cultum.

[208] Ante Sacchinum tamen, præter alios, qui Vitam Ceparianam varias in linguas transtulerunt; [aliud Ribadineira hispanice,] indidem extraxit compendium pauculis adiectis, lingua Hispana, P. Petrus Ribadineira, typisque Matritensibus vulgavit anno MDCIX, post Vitas Sanctorum, quos appellat Extravagantes; quia extra ordinem Breviarii Romani tunc erant; quemadmodum Extravagantes vulgo audiunt multæ Constitutiones Pontificiæ, quia extra corpus Juris Canonici vagantur. Est accuratissimum isthoc compendium, ac dilucide explicat summam gestorum beati Juvenis, temporaque & loca, in quibus fuit.

[209] Eodem fere tempore, quo Sacchinus compendium suum latine scripsit; aliud ab Anonymo Italice datum est in lucem anno MDCXIX apud Osannas Mantuæ; quando nempe ibidem Episcopus loci, in synodo diœcesana, Natalem B. Aloysii jussit festum esse. [Anonymus italice,] Quis auctor ejus sit, non satis certum est. Bibliotheca Societatis sic habet in Joanne Bartolotto: Hic italice scripsit Vitam B. Aloysii… compendio, editam Mantuæ apud Aurelium & Ludovicum Osannas MDCXIX in 8. Eam tamen sunt qui tribuant Jacobo Grassetto nostro. Prodiit eadem latine reddita Monachii MDCXXX. Editionem Italo-Mantuanam nondum vidi: Latino-Monachiensis penes me est, simul etiam complexa Vitam B. Stanislai Kostkæ; sub hoc titulo, in capite libri præfixo, atque ita, ut hic distincto & interpuncto. Vita B. Aloysii Gonzagæ Soc. Jesu in compendium contracta. Cum Vita B. Stanislai Kostkæ Soc. Jesu, a P. Francisco Sacchino ejusdem Societatis Sacerdote scripta.

[210] Sunt qui ex hoc titulo tertium compendii istius Aloysianæ Vitæ auctorem faciunt Franciscum Sacchinum. Sed nimis obiter illi titulum legerint; [& latine;] minusque attenti fuerint ad interpunctionem, qua primum ejus membrum per se completum esse indicatur: nec animadverterint τὸ scripta, sexto casu positum esse atque ad solum τὸ Vita, secundi membri posse referri. Si utrumque membrum copularetur per conjunctionem Et, ablata particula Cum, posset τὸ scripta ad utrumque referri, nunc non item. Et sane mirum foret, Sacchinum, præter Compendium suum, quod dixi, Ms. & pulcherrimum, voluisse aliud elucubrare ejusdem Vitæ, quod fortasse minus aptum videri lectoribus possit, quam illud Ms. Denique Bibliotheca Societatis nostræ, quæ inter opera Sacchini recenset Vitam B. Stanislai Kostkæ, nullam ibi novit B. Aloysii aut Vitam aut Compendium Vitæ; ne quidem illud Ms. de quo dixi: quia hoc non fuit compositum eo consilio, uti seorsim ederetur, sed ut insereretur majori tomo Historiarum Societatis.

[211] Habeo aliud quoque Compendium, Monachiensi persimile, præterquam quod italicum sit; [iterum italice;] ideoque idem esse reor cum Mantuano prædicto, nisi quod paucula sint superaddita, quæ & in Monachiensi leguntur, de Beatificatione Aloysii &c. Scriptum fuit ab aliquo Societatis Jesu, impressum Bononiæ, tempore (annus enim & auctoris nomen desunt) Innocentii X Pont. Max. sub cujus Pontificatu plures ejusdem formæ libelli, prodierunt, præclara Sanctorum aliorumque de Societate Jesu insignium virorum gesta recensentes. Monachiensis editio dedicata est Perillustribus Comitibus D D. Bonaventuræ & Sebastiano Fuggeris, Othonis Henrici filiis. In Præfatione ad Lectorem, dicitur Vita B. Aloisii, prolixe & ubertim jam dudum in lucem emissa studio R. P. Virgilii Ceparii, nunc in brevem epitomen, eo esse redacta consilio, ut, quoniam prior illa non quivit, per voluminis magnitudinem in plurimorum qui avide eam expectabant, manus pervenire; hujus ope (quam facile sibi quisque comparare valebit) sancti piorum hujusmodi hominum, & heroica Beati facinora cognoscendi cupidorum, votis ac desideriis satis fiat. Hæc eadem ratio moverit aliorum quoque Compendiorum Auctores, ut sua quisque ediderint.

[212] Post hæc prodierunt successive alia atque alia Vitæ Aloysianæ compendia, & postremis temporibus unum inde contraxit Gallice, [item P. d' Orleans gallice an. 1685.] anno MDCLXXXV impressum, P. Petrus Josephus d'Orleans, nihil magnopere novi afferens præter stylum, vernacula sua lingua elegantem. Præclariora sunt, que biennio post justo volumine edidit Florentiæ R. P. Annibal Marchetti, sub id temporis ibidem in domo Pintiana, a pristino Domino suo sic appellata, Rector; ac Patribus tertiam ibi Probationem more nostro subeuntibus Præfectus, [Vita justæ molis latina P. Marchetti;] vir religiosissimus juxta ac moderatissimus, nec sacris minus quam profanis litteris excultus: cui ego quoque multum, fateor, debere me, quod, Theologica palæstra Romæ decursa, sub exitum anni MDCLXXXV, excolendum me spiritu in domo eadem Probationis sub sanctiore disciplina sua susceperit, & aliquantum temporis paterne exercuerit. Vita ejus de qua loquor, Aloysiana, tametsi hic etiam recudi mereatur; nihilominus, quia e Cepario, diligentissimo, ut ipsemet etiam fatetur, Scriptore, pleraque sua sumpserit excepto stylo; visa est nobis, qui solemus e puris fontibus potius, quando pertingere eo possumus, quam e derivatis inde, ac turbidis non raro fluminibus haurire; visa, inquam, est nobis Vita illa hic prætermittenda.

[213] Unde hauserit sua, ita præfatur ipse ad Lectorem: [Quod attinet ad materiam, [Florentiæ 1687 impressa,] illud pro certo habeto, nihil me, quod non apud probatos scriptores invenerim, posuisse. Plurima e Virgilio Cepario diligentissimo Scriptore hausimus: non omnia tamen: nonnulla enim, quæ rebus alibi memoratis nonnisi numeri accessionem adjungerent, studio brevitatis omisimus. Alia memoratu digna, quæ ejus solertiam fugere, aliunde, ac præsertim e tabulis publicis, pro beati Adolescentis apotheosi confectis, supplevimus. Vidimus etiam Notas illas, quas Robertus Bellarminus, jam senex & purpuratus, ad marginem Vitæ, a Cepario descriptæ (quæ hodie in Ragusino Societatis nostræ Collegio asservatur) adscripsit; quibus tamquam oculatus testis nonnulla ad historiæ complementum adjecit: atque ex iis selectiora quædam in nostram hanc narrationem transtulimus.] Recte factum: quod tamen rectius fuisset, si uniones isti Bellarminiani, inter reliquas gemmas, signo addito, indicati distinctique essent: majorem certe fulgorem atque æstimationem inde acquisivissent; nobisque etiam integrum fuisset, illos assuere huic nostræ lucubrationi. Nunc vero latebunt (si non & pereant brevi) cum libro suo; nec fulgorem suum emittent trans montes & mare, quæ Ragusam quodammodo secernunt a reliquo orbe terrarum.

[214] Prodiit etiam Viennæ Austriæ, typis Joannis Jacobi Keurner, anno centesimo a morte Aloysii liber sub hoc titulo: Speculum innocentiæ, sive Vita Angelici juvenis B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu, iconibus & monitis spiritualibus, [brevior alia, Viennæ 1691;] ad piam juventutis institutionem accommodatis, illustrata; & proborum imitationi, ac Beati hujus venerationi, anno ab ejusdem obitu seculari MDCXCI, Græcii Styrorum proposita. Icones universim habet opusculum XLVIII, & satis bellas, mereturque adolescentum manibus crebo versari, oculis percurri, mente considerari, ut in illo se suosque mores tamquam in speculo contemplantes; quæ illic vident, imitentur; bona, quæ habent, solicite conservent; quæ non habent, acquirere conentur. Sed hæc non sunt hujus loci.

[215] Postremus, qui de gestis Beati scripsit, quod quidem ego sciam, [recentior P Manzini, Brixiæ 1701.] est P. Jacobus Antonius Manzini, & ipse e Societate nostra Provinciæ Venetæ, ab annis XX Veronæ mihi notus & officiosus, ubi tunc temporis profitebatur Philoso publice, & mihi privatim zelum suum propagandi exemplo nostro gloriam Sanctorum, per editionem rerum præclare ab illis gestarum; quem & publicum deinde fecit in hoc ipso, quo de loquimur, libro, Vitam & miracula B. Aloysii complexo, quadrifariam diviso, atque anno MDCCI Brixiæ impresso lingua Italica. Auctor in Allocutione sua ad Excellentissimam Principem D. Eleonoram Ganzagam, Marchionem de Fuentes (aliud enim nihil præfatur) explicat obiter quid rerum agat. Extollit imprimis pro affectu & æstimatione sua Scriptores Italos, supra reliquos humani generis, etiam illustres. Eosdem queritur tamen, in tenebris reliquisse quidquid meritis B. Aloysii, aut honori ejus gestum est plus quam dimidio seculo, ex quo Vita ipsius per Ceparium impressa fuit. [Cupidus igitur ego, inquit, colligere in unum, ac bono publico piarum animarum proferre in lucem, & quod Ceparius olim scripsit, & quod alii deinceps variis libris insperserunt; tandem compilare, ad gloriam Dei Beatique, aggressus sum Historiam hanc: in quam congessi quidquid de proposito argumento multa lectione invenire in libris, industria eruere e tenebris, itinerando indagare variis in locis potui.] Unum ille e voto meo præcipue præstitit, quod passim citet auctores suos, ubi aliquid Cepario superaddit; quod est fidelis historici argumentum.

§ XIX. Quænam B. Aloysii Acta hic dentur; & quo pacto, quæ composuit Ceparius, illustrentur.

[216] Jam dixi, ex enumeratis modo Historiis, gesta B. Aloysii pertractantibus, [Datur hic 1 loco Vita Aloysii,] dandum a nobis esse primo loco Hieronymi Plati Scriptum, sub eodem, quo compositum ab ipso fuit titulo, Vocatio Aloysii Gonzagæ ad Societatem Jesu. Nihil ego ei annotationis addo; quia plenior Vita, quam Ceparius deinde collegit, [quam Platus scripsit 1586;] quamque secundo loco dabimus, abunde elucidabit, si quid forte obscurius, aut minus distincte dictum sit a Plato. Succedet ergo primo illi Scripto Vita copiosior, auctore Virgilio Cepario concinnata, hortatu summi Pontificis, & Aloysio Beati titulum in illa concedentis, imprimi Romæ curata, & anno MDCVI edita. Fateor quidem pro meritis laudari non posse quam eo contulit Auctor industriam ac diligentiam, in conquirendis scriptionis suæ argumentis, in examinandis auctoritate Ordinariorum testibus, in disponendis loco suo rebus singulis; [tum, quam Ceparius impressit 1606,] ac religioni ejus plurimum deberi fidei: attamen ita hominibus natura comparatum est, ut avidius audiant & securius credant, quæ primi auctores alicujus asserti, ore proprio loquuntur, quam quæ alter aut tertius ex primi relatione suo modo narrant. Quamobrem, quantumvis magnæ fidei sit Vita hæc Aloysii Cepariana, atque omnium fere nationum linguis publicata legatur utiliter; nihilominus conandum nobis insuper est aliquid, quo & confirmetur & illustretur prædicta Vita, adjungendo ei ipsas depositiones, saltem plurimas, testium, post primam Vitæ editionem, auctoritate Apostolica, tum in genere, tum in specie, solenni ritu examinatorum; quas multo impendio Romæ, ex legitimis processuum instrumentis coram describendas curavi, & hic latinas facio; habituras utique aliquanto plus energiæ atque efficacitatis, ad suadendum ac persuadendum, quam compositio per alios inde collecta.

[217] Notetur itaque, Ceparium, ut diligentissimus fuerit, [additis depositionibus testium] non habuisse scriptionis suæ argumenta alia, quam quæ anno MDCVI, quo Vita typis primum mandata fuit, ei innotuerant: & eatenus nullæ extabant testium legitime examinatorum depositiones, quam eorum quos Episcopi citaverant auctoritate sua. At vero post editam Vitam illam, supervenit celebritas multo major, & jussit Pontifex Paulus V auctoritate sua formari primum Processus in genere, de fama sanctitatis Aloysii & miraculorum, ad invocationem ejus patratorum: & mox etiam processus in specie de sanctitate ipsa. Ex hisce processibus juvat historiam Vitæ Aloysianæ a Cepario impressam confirmare luculentius, & multimodis augere; [ex processibus MSS.] sic tamen ut non promiscue adducturus sim omnia, quæ deposita fuerunt a testibus quocumque modo; sed illa tantum, quæ de visu & propria scientia testantium jurejurando firmantur; eaque simpliciter ex vernaculo illorum sermone hic versa latine dabo, per modum Annotationum post singula Vitæ capita, ad quæ videbuntur spectare.

[218] Ne vero actum sæpius agatur, repetendo nomina Testium, quoties illi aliquid proferre jubebuntur, atque simul & semel cujusque auctoritas innotescat, singulorum nomina, conditionem, [Romano, Florentino & Castellionensi:] patriam, ætatem, aliaque fidem facientia, serie concinnata præmittemus Vitæ, e tribus processibus, in specie formatis Romæ, Florentiæ, & Castellione; quia in his de Vita & gestis Beati præcipue tractatur. Quartum Vallis Tellinæ processum, qui de solis fere miraculis, post obitum ejus factis, contextus est, post Vitam Ceparianam reservabimus, & ordine quo factus est, prosequemur. Afferet quoque simultanea hæc atque ordinata testium enumeratio commodum grande lecturis Relationem trium sacræ Rotæ Auditorum ad S. D. N. Paulum PP. V, de sanctitate & miraculis servi Dei Aloysii, quam Processui Castellionensi subjiciemus.

[219] In hac enim Relatione citantur creberrime ac nominatim testes; & horum nomina atque cognomina identidem repetuntur, [ex quibus nomina testium collecta,] & multorum simul, & sæpe eadem: tum additur etiam quotus quisque sit testis; & quo folio in processibus testimonia legi possint. Quæ diligentia Auditorum Rotæ laudabilis quidem magnopere est, & judicium de sanctitate Aloysii formaturis sententiamque dicturis maxime utilis: quia illi in manibus habebant processus ipsos, ad quos citationes Relationis prædictæ remittunt Lectorem; indicantque quis ibi, quotus testis, & quo loco, quod asseritur in Relatione deponat. At vero illi, qui processibus ipsis destituuntur, & Relationem Auditorum Rotæ hic lecturi sunt, ex tam crebris rerumque variarum citationibus aliud perciperent nihil, quam tædium lectionis suæ. Quamobrem nomina & cognomina eorum qui testantur; citationesque locorum, ubi testimonia descripta sunt in processibus, ut expeditior sit lectio, prætermittenda putavi, retentis tantummodo numeris, Romana forma expressis, qui, quotus in suo quisque processu sit testis, indicant,

[220] Ne quid autem ex ista prætermissione nostra detrimenti capiat auctoritas, qua pollere debet citata Relatio; cavemus per hanc ipsam, [simul præmittuntur isti Vitæ.] qua de agimus hic, testium enumerationem sive catalogum. Hic quippe proponimus primo loco ordinem, quo singuli singulis in processibus testati fuerunt, quoque etiam citantur in Relatione sacræ Rotæ. Tum producimus nomina & cognomina ipsorum testium, patriam quoque, dignitatem, ætatem & alia, quæ ad fidem faciendam conferre possunt. Adscribimus etiam annum, mensem ac diem, quibus examinati fuerunt. Viso igitur in Relatione Auditorum Rotæ quotus quis testis sit, & quo in processu, possum continuo, per recursum ad hosce testium catalogos, devenire in notitiam nominum cognominumque &c. uti patebit consideranti.

[221] Istos testium cujusque processus catalogos, sic collectos, [uti & vetus capitū divisio:] præmitto Vitæ Ceparianæ. Præmitto & veterem divisionem Capitum editionis Latinæ cum suis titulis, ne quid pereat; atque in margine editionis nostræ eadem Capita signabo per numeros Romanos: [subjiciuntur vero,] quia more nostro in ampliora Capita historiam dispertivimus; idque eo potiori jure, quod interpres Latinus sibi illa suo arbitrio diviserit aliter quam diviserat Ceparius; imo ne in hujus quidem editione prima Romana, [Supplemētum miraculorum,] & posteriori Placentina, eadem divisio Capitum est. Præter hæc, Vitæ præmissa, atque alia, quæ diximus, capitulatim ei inserta; plurima sub calcem addenda sunt, tamquam Supplementum miraculorum, quæ inveni in variis Mss. Romæ & alibi, post Vitam a Cepario editam facta extra Vulturenam vallem. Quæ enim ibi facta sunt, alio spectant.

[222] Supplementum illud miraculorum excipiet tractatus de origine cultus B. Aloysii in memorata valle Vulturena; [Acta in Valtellina,] de processibus, ibidem apostolico jussu fabricatis; ac de ingenti multitudine prodigiorum, quæ illic ad invocationem Beati miseris innumerabilibus salutaria fuerunt. De hisce autem (quod mirum videri possit) vix aliquid huc usque typis editum a quoquam fuit. Ego quæ dabo, erui ex litteris variorum & ipsis authenticis processibus, qui in archivo nostro Romano conservantur.

[223] In jam prȩmisso de cultu B. Aloysii commentario, § XIV, [& Relatio Auditorum Rotæ:] diximus, processus ultimos in specie fabricatos Romæ, Florentiæ, Castellione, & in Vulturena valle, jussu Pontificis traditos fuisse anno MDCXIII examini trium Romanæ rotæ Auditorum, Sacrati, Coccini & Pamphilii: qui diu multaque mora eos expenderunt, ac tandem post quinquennium concinnatam inde Relationem accuratissimam Pontifici eidem reddiderunt anno MDCXVIII. Titulus opusculo præfixus sic legitur: [De sanctitate & miraculis Angelici Aloysii Gonzagæ Virginis, ex Principibus Imperii, Marchionibus Castellionis, Clerici Societatis Jesu, Relatio ad Sanctissimum Dominum nostrum Paulum V, Francisci Sacrati, Archiepiscopi Damasceni; Joannis Baptistæ Coccini, Rotæ Decani; Joannis Baptistæ Pamphilii; Rotæ Auditorum.] Sequenti pagina leguntur [Nomina eorum, qui pro canonizatione B. Aloysii supplicarunt Sanctitati vestræ, posita secundum ordinem temporis, quo litteras conscripserunt.] Patet hæc ab ipsis Auditoribus dirigi ad summum Pontificem; quod tamen ajunt, nomina ordine temporis, quo litteræ conscriptæ sunt, illic referri, non usquequaque verum est, uti constare poterit illa conferenti cum dictis nostris § X; ubi nomina multorum Principum recensuimus, qui anno MDCV scripserunt, ex schedis Ceparii, diem datarum cujusque litterarum accurate exprimentibus: inter quos etiam numeratur Serenissima Margarita Gonzaga, Dux Ferrariæ, hic prætermissa. Turbaverit igitur ordinem librarius quispiam, qui non-intellecto titulo, indignum ratus sit, Imperatorem Romanum & Regem Galliæ inter alios Principes, saltem illos, qui eodem atque ipsi anno, litteras suas, licet aliquot dies aut etiam menses prius dederant, non primo loco reponi. Sed turbatum quoque in aliis est: quibus ne offendatur Lector, secundam tituli partem de nominibus illis, prætermittendam putavi.

[224] Nititur Relatio Auditorum validitate processuum; quæ & agnita & enuntiata Pontifici fuit a Congregatione Cardinalium, [quiprobant validitatem processuum] Ritibus sacris præpositorum; & Auditores ipsi de ea sic pronuntiant initio capitis XVI divisionis nostræ. [Superest, ajunt, ut agamus de validitate processuum, Romani videlicet, Castellionis, Florentini & Vulturenæ vallis, quibus in hac Relatione usi sumus; in quibus examinati fuerunt testes CLVI: & quod dicti processus confecti fuerint a Judicibus, requisitam ad hunc effectum jurisdictionem habentibus, non est ambigendi locus. Etenim Sanctitas vestra ad id deputavit sacram Congregationem Rituum, ut patet ex Brevi sub data Romæ XXXI Augusti MDCVII: & hæc sub die XIX Januarii MDCVIII subdelegavit, pro processu quidem Romano, præclarum virum Hieronymum Pamphilium, S. R. E. Cardinalem & Sanctitatis vestræ Vicarium, cum facultate subdelegandi: [Romani,] qui & subdelegavit Reverendissimos Episcopos Patavinum & Saloniensem, cum facultate procedendi conjunctim vel divisim, & ita, ut quidquid unus eorum incepisset, alter prosequi ac terminare posset (ut in eodem processu fol. 4 & 7) qui receperunt testes XXVII, quos (excepto secundo, quo usi sumus pro adminiculo) rite receptos fuisse censuimus.

[225] Eadem S. Congregatio subdelegavit, pro Castellionensi processu, Faustum Pastorium, [Castellionens,] Archipresbyterum Castellionensem, Protonotarium Apostolicum; coram quo testes XXXIII, prævio juramento, recepti fuerunt, ad instantiam Joannis Baptistæ de Bonettis, Procuratoris substituti in eodem processu fol. 31. Item, pro processu Florentino, [Florentini,] subdelegavit Reverendiss. D. Archiepiscopum Florentinum, cui direxit litteras remissoriales, quarum vigore, ad instantiam P. Emmanuelis Ximenes Procuratoris substituti a R. P. Virgilio, fuerunt recepti testes X, prævio juramento, ut in eodem processu fol. 34. Ex eisdem rationibus censuimus, processum Vulturenæ vallis esse validum & in forma probante, & testes rite exceptos. Nam sacra Rituum Congregatio, XXIV Octobris anni MDCIX, [& Valtellinii,] subdelegavit Prosperum Perandam, Archipresbyterum Burmiensem: qui ad instantiam Martini, Curati Tirani, Procuratoris substituti, prævio juramento, recepit testes LXXXVI.] Ita Auditores: qui alia plura etiam addunt ad validitatem singulorum processuum comprobandam, suis locis videnda in Relatione ipsa.

[226] In hac Auditorum Relatione fit etiam mentio de Sermone, quo Eminentiss. Cardinalis Bellarminus laudes B. Aloysii celebravit anno MDCVIII, die anniversario illius, in Ecclesia Collegii Romani. Sermonem illum nactus sum Ms. & dignum judico, tum Beati qui laudatur, tum Bellarmini qui laudat causa, ut Relationi subjiciatur impressus. Denique concludam totum opus, ubi subnexuero nonnulla de Collegio Illustrium Virginum Jesu, in honorem B. Aloysii, a tribus ejus neptibus Castellione fundato; deque præclaris conatibus, quibus Virgines illæ studuerunt ac hodiedum student, exempla virtutum ejus & sanctitatem æmulari. Scripsit porro ipse Beatus noster Meditationem egregiam & longam de sanctis Angelis, atque imprimis de illis qui hominum custodiæ præsunt, [Scripta ipsius Aloysii.] (rogatu uti in decursu Vitæ Ceparianæ legetur) P. Vincentii Bruni: [qui cum nescius non esset, quanto ille cælestes mentes honore coleret, quamque præclare de iis sentiret, id ei negotii dederat. Nimirum, ut aliorum bono, tam insignium sublimiumque sententiarum monumenta superessent.] Ita Ceparius cui propterea etiam placuit, Meditationem illam, Vitæ Beati subjungere, publicæ utilitati servituram. Digna plane est quæ etiam hic legatur: sed ne molem hujus operis nimium augeamus, curiosum ejus lectorem, ad citatum Ceparium mittere malumus.

VOCATIO ALOYSII AD SOCIETATEM JESU
SCRIPTA ANNO PRIMO TIROCINII EIUS
PER HIERONYMUM PLATUM S. J.
TUNC CONFESSARIUM EJUSDEM, EX MS.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

A. HIER. PLATO. EX MS.

CAPUT I.
Natus Castellione, moratur Florentiæ, Mantuæ, Casali.

[1] Aloysius Gonzaga patrem habuit Ferdinandum Gonzagam, Marchionem Castilionis; matrem autem Martham, ex nobilissima ipsam quoque familia Roverorum. Pater, non solum cognomine, verum sanguine etiam, Mantuano Duci junctus erat: [Parentes ac nativitas Castellione,] quippe quorum utriusque avi, fratres germani fuerant; quam affinitatem ita ambo agnoscebant, ut se invicem mutuis officiis colerent; quin ipse Dux Aloysium de sacro fonte suscepit, semperque deinceps amore præcipuo, pene ut filium, complexus est. Ferdinandus, Philippo Hispaniarum Regi operam navans, variis ab eo Magistratibus, præsertim bellicis, ornatus, ac vectigalibus etiam annuis auctus est. Porro natus est Aloysius anno Domini MDLXVIII, die IX Martii, in oppido Castilione; statimque nutriri cœpit omni cura, ut heres futurus, non Marchionatus solum paterni, sed etiam duorum patruorum; quorum cum alter liberis careret, alteri una tantum esset femina, utriusque bona, feudalia saltem, ad ipsum ut primogenitum jure ventura erant. Cum esset annorum quinque, erudiri cœpit patriis artibus, bellicis scilicet. Itaque cum pater ad expeditionem Tunetanam Hispani Regis nomine sese compararet, ductus est ab eo Casalem, quod est oppidum in ditione Mediolanensi. Hoc tempore, quod longius non fuit quam aliquot menses, inter milites educatus (ut fere illa ætas quæcumque audit ac videt, animo imbibere solet) militares spiritus haurire, & ad illam gloriam, ad quam patris exemplo & vocibus incitabatur, aspirare cœpit. Itaque & ordines puerili passu, Marchionis vice, ductare; & cum cetera arma, tum sclopos etiam subinde tractare ausus, certa sæpe adiit vitæ discrimina; ex quibus pene miraculo ereptus est a divina providentia, quæ illum videlicet meliori vitæ generi reservabat. Nam & aliquando facies a flamma ambusta est, & resiliens bombarda, rotis, ut fit, impetu recurrentibus, tantum non incautum obtrivit; quæ deinde ille pericula, cum magnis divinæ in se bonitatis laudibus, commemorabat. Idem pene vitæ genus postea & Castilione tenuit, quo redierat, postquam pater Tunetum discessisset. Ac (quod sane ille multo vehementius dolebat) dum inter varios ac seculares illos homines versaretur, & eorum interesset vocibus, modo scurrilibus, modo etiam sordidioribus; factum est, ut illi quoque ætatulæ eædem voces, quarum sensum ne intelligeret quidem, adhærescerent, atque interdum etiam ore exciderent: quod sine dubio a Domino permissum est, ut, quoniam brevi tanta eum gratia præventurus erat, haberet videlicet aliquid, ubi culpam agnosceret, etiam ubi culpa non erat.

[2] Biennio ferme elapso reversus Tuneto pater, ipsum cum fratre natu minore Florentiam misit, ad Cosmum Etruriæ Ducem, ad fovendam, [mora Florentiæ,] quæ cum eo vetus illi intercedebat, consuetudinem; non ita tamen ut in ejus aula viveret, verum in domo conducta; ubi etiam diligentem litteris operam navavit sub præceptore domestico. Hoc tempore, cum in Societatis nostræ collegio confessionem bis aut ter fecisset, vicit eum puerilis pudor, ut verba illa militaria, in quibus eum lapsum esse aliorum exemplo, diximus, reticeret; donec tandem Dei timore, qui ei fixus erat, & perpetuis stimulis illum die ac nocte exagitantibus, permotus est, ut quidquid illud esset in Confessione expromeret: simulque partim sua sponte, partim Confessarii reprehensione, tanto in se ipsum exarsit dolore ac pœnitentia, ut statim de vita serio corrigenda, & imprimis de cavendis, vel ipsa vita millies exposita, peccatis mortalibus deliberarit, quod sane & a Deo consecutus est; siquidem ipsemet mihi professus est, se deinceps nullius unquam mortalis culpæ in tota vita conscium sibi fuisse. Atque hoc ipsum quodcumque fuit, licet pro certo habendum sit, non pervenisse ad mortale peccatum, cujus adhuc ætas capax non erat, cum scilicet biennio demum post, sacram primum Eucharistiam sumpserit, atque ille mihi, curiosius hoc inquirenti, responderit; putasse quidem se, malum id esse, & sane tantum, ut a Communione arcere debuerit; de Confessione vero non adeo fuisse solicitum.

[3] [& generalis peccatorum exomologesis.] Cum igitur a peccato mortali abfuerit, ipse tamen non solum postea, verum illo ipso tempore magnum id nefas æstimans, cum multis lacrymis generalem totius vitæ Confessionem instituit: juvitque ea opinio puerum, ut deinceps cautius viveret, atque ut de Benedicto scribit Gregorius, pedem, quem in seculo posuerat, confestim festim retraheret. Certe enim Aloysio Confessio illa tamquam nova nativitas fuit, quæ eum repente quasi in alterum mutavit. Statim enim sese subducere cœpit ab amicorum congressibus, & quidem ipsorum etiam familiarium ac domesticorum, magisque secum habitare, & omnibus pene colloquiis abstinere; eo scilicet consilio atque instinctu, ne quidquam loqueretur, vel audiret, quod animam maculare posset; sic ut deinceps semper a suis pro severo & scrupuloso habitus sit; quod ille videlicet pro nihilo ducebat. Præterea ab eo tempore, pædagogis, & multo maxime parentibus, ac majoribus ita se morigerum atque obedientem præstitit, ut numquam ab eorum præscripto vel minima quavis in re sciens ac volens discesserit. Insuper Confessionis Sacramentum aliquanto frequentius obire constituit, quod & deinceps semper servavit. Denique in precatione etiam diligentior esse cœpit; & quoniam nullum adhuc mentalis usum habebat, quotidianum, quod dicitur, Exercitium, & septem Psalmos pœnitentiales singulis diebus, quanta poterat attentione & devotione, recitabat; idque mane, & iterum vespere, genibus semper flexis. Non tamen ullam adhuc de seculari vita deserenda cogitationem susceperat; verum in ipso seculo quam perfectissimam, & ab omni culpa remotissimam vitam agere constituerat.

[4] Exinde Patris jussu Mantuam profectus, jam inter decimum & undecimum ætatis annum, haud modicos brevi in pietate progressus effecit; [Annum XI agens, abit Mantuam;] quam ad rem non parvum momentum habuit casus quidam. Nam cum urinæ difficultate vexari cœpisset, atque insuper periculum esset, ne cum tempore incrementa sumeret; sua sponte consilium iniit acrioris cujusdam diætæ, ut ab ea noxii omnes humores absumerentur. Itaque tanto rigore inediam hanc servare aggressus est, ut mirum sit, quod non vitam plane perdiderit. Cujus hoc unum signum sit, quod ipse narrabat, si quando contigisset ut ovum totum comederet, quod quidem raro admodum contingebat, tum vero arbitratum se laute convivari: atque in hoc tam severo tamque diuturno jejunio integrum annum duravit. Displicebat id sane omnibus, ac præsertim matri; sæpe etiam a medicis increpabatur: sed is tamen præ fervore, nullius monitis acquiescens, sanitatis primum, deinde etiam consuetudinis, quam adamaverat, causa, in suscepta perstitit abstinentia: quæ quidem quantum ad depellendum morbum profuit (numquam enim postea in vita sua eum sensit) tantum scilicet nocuit corpori; cujus vires ita imminutæ attritæque sunt, ut & stomachus justo cibo accipiendo invalidus factus sit, & ipse postea etiam graciliori ac tenuiori oris corporisque habitu remanserit; cum antea robustior ac potius obesior esset.

[5] [statuit Deo servire in statu clericali:] Præterea illo ipso tempore in imbecillitatem incidit gravem ac diuturnam, quæ hoc ei contulit, ut hominum consortia fastidiens, daret se solitudini, & legendis Sanctorum Vitis, maxime a Surio scriptis; eaque lectione, præter exercitia devotionis, quæ Florentiæ cœpta numquam intermiserat, sed potius adauxerat; ita profecit, ut etiam laicam vitam & Marchionatum ipsum omnino relinquere decreverit, & clericalem Ordinem amplecti; non ut dignitates aut opes Ecclesiasticas consequeretur (hæc enim omnia, quamquam a dæmone subinde oblata, constanter respuit semper) verum ob eum unum finem, ut a secularibus curis segregatus, uni Domino ejusque Altari, in sanctitate & justitia deserviret. Quare patrem suum Marchionem assidue extimulare institit, ut sibi facultatem concederet, relicta aulica occupatione, dedendi se studiis litterarum; quod cum nullis precibus obtinere potuisset, [Castellionem redit,] paulo post Castilionem reversus, atque ibi quoque eumdem vitæ tenorem retinens, longe largiorem in se divinam bonitatem experiri cœpit. Nam cum adhuc nullam mentalis orationis consuetudinem habuisset, tum primum visus est Dominus aditum illi ad suam jucundissimam familiaritatem & amplexus aperire; tantamque meditandi ac contemplandi lucem infundere, ut præ nimia spiritus dulcedine semper fere lacrymis difflueret; idque nullo hominum magistro, nullo alio duce, quam Spiritu sancto. [orationi mentali sedat,] Tantum inciderat in libellum quemdam Patris Canisii, in quo erant quædam ad meditandum capita ordine descripta. Is libellus primum ejus animum Societati nostræ magnopere conciliavit, propterea quod ejusmodi methodus, atque omnino spiritus ille, quo ea scripta erant, accidere ei ac convenire videbatur. Itaque ejus opusculi lectione non solum incitatus est, ut diximus, ad orationem mentalem; sed etiam aliquo modo instructus de ratione ac via tenenda, quam ille ad unguem servabat; etsi nulla certa, vel hora, vel spatio orandi, sed cum voluntas sive commoditas fuisset, modo per unam, modo per dimidiam horam, plus aut minus, ut sors ferebat; semper tamen cum magna tum mentis illustratione, tum voluntatis motu ac suavitate.

[6] Insignis etiam fuit hoc tempore devotio atque amor, quem in beatissimam Virginem Deo inspirante concepit, [B. Virgini addictus,] in cujus mysteriis cogitandis totus exardescebat: quæ vicissim pro benignitate sua eum sibi peculiariter in famulum ac filium seligere visa est; primumque omnium id ei beneficium contulit, ut ad imitandam, quatetus licebat, ipsius puritatem, die quadam in oratione perpetuam Deo virginitatem voto voveret; quam quidem deinceps semper ita coluit, ut apparuerit non humanum fuisse studium, sed beatæ Virginis donum. Nam ut ipsemet mihi non semel confirmavit, tota vita sua nullum umquam, non modo in corpore sensum, sed ne in animo quidem suggestionem aut repræsentationem, ab hac virtute alienam, sensit; quod plane apparet omnem humanam facultatem excedere; eo magis quod non stupori cuipiam aut hebetudini tribui potest, sed primum ei, quam diximus, cælesti gratiæ, deinde etiam ipsius diligentiæ, [perpetuam Deo virginitatem vovet.] atque intensissimæ sui ipsius custodiæ. Narrabat enim se ab eo semper tempore, quamquam nullis urgeretur stimulis, tamen solo pudicitiæ amore, solitum fuisse acerrime sese ac sensus suos custodire, præsertimque oculos assidua cautione cohibere; ne evagando uspiam inciderent; maxime autem a muliebribus colloquiis & aspectu semper abhorruisse; ita ut ipsius matris suæ solitarium congressum refugeret; &, si quando, ut fit, accederet; teneri non posset, quin præ verecundia os rubore suffunderetur: quod quia omnibus jam notum erat, a suis per jocum, feminarum hostis, vocabatur. Quare cum jam in Societate esset, interrogatus a quodam, an aliqua ei esset cognatio cum Anna Borromæa; esse quidem respondit, sed eam se numquam vidisse, quoniam ita cum Marchione pactus esset, ut ad alia omnia negotia adhiberetur, hoc uno excepto, si cum quapiam femina loquendum esset; idque Marchionem, ut ei obsequeretur, ita facere solitum.

[7] Post octo aut novem menses, quos Castilione egit, ductus est a patre Casalem, quæ civitas est Montis Ferrati, cujus ipse gubernationem pro Duce Mantuano retinebat. [Casalem ducitur a patre] Hic aliquanto etiam majorem ei commoditatem suppeditavit Dominus proficiendi in spiritu, ex Patrum S. Pauli decollati consuetudine, apud quos solito jam frequentius Sacramenta capiebat. Quare clementissimus Deus, qui ascensiones in ipsius corde disponens, paulatim ejus animam ad eum perfectionis gradum provehebat, tantum illi lumen tempore illo impertivit, ut etiam decerneret omnino seculum relinquere, & in Ordine aliquo religioso (nullum tamen adhuc nominatim definiens) euangelicam paupertatem, & obedientiam amplecti. Atque huic proposito ipsum etiam vitæ genus congruebat. Jam enim, etsi antea semper, tamen solito magis, solitudine & spiritualibus rebus delectabatur, nullos hominum conventus visebat, comœdiis, & conviviis celebrioribus, quorum quotidie fere occasio occurrebat, constantissime abstinebat; quin imo, fratre minore & domesticis omnibus, ad eas celebritates avide adeuntibus; ipse, aut domi se cum uno vel altero maturo & docto homine continebat, nullis aliis, quam de litteris & de pietate sermonibus; aut ad Capucinos, vel Paulinos illos Patres conferebat. Denique non solum de hoc tempore, sed de omni reliquo illud vere dici potest, eum in pueritia numquam fuisse puerum: numquam enim lusit, numquam saltavit, numquam cursu aut alio motu se vehementius agitavit. Libros etiam numquam legit, non solum turpes, sed nec vanos; nam hos etiam mirabiliter oderat, uti etiam sermones de ejusmodi rebus. Granatam tantum assidue tenebat, & Vitas Sanctorum ex Lipomano. Ex profanis eos tantum attingebat, qui de virtute scripsissent, ut Senecam & Valerium Maximum, quorum alter præceptis eum augebat, alter exemplis. Quæ omnia etsi advertebantur a familiaribus, nemo tamen prohibere audebat; seu Deo ita providente, seu quod virtutem suspicerent ac venerarentur, quam tamen imitari minus poterant.

[8] [& in Hispaniam:] Sub hoc tempus contigit Marchioni, ut quorumdam suorum negotiorum causa in Hispaniam ad Regem proficiscendum esset, quo etiam uxorem cum duobus filiis natu maximis perduxit, qui etiam libentissimo animo a Rege inter honorarios Principis pueros uterque recepti sunt. Hic dum in Aula versatur, [ubi in aula Regis ephebum agens,] accepit Confessarium ex Societate nostra; satisque diligenter tum pietatem, tum etiam Sacramenta colere institit, quamquam in magnis impedimentis & distractionibus, quas illa vita, illa occupatio, illi eorum quisbuscum vivitur, sermones atque actiones afferre possunt; ita ut vix jam tempus suppeteret, non modo ad orationem quotidie, ut antea solebat, faciendam, sed etiam ad Patrem spiritualem sæpius, quam semel in mense, conveniendum. Quare non mirum fuit, si pristinus ille mentis fervor non nihil refrigeratus est; non quidem ita ut umquam retro abierit, aut voluntatem seculi deserendi mutarit; verum quia non jam ideo fervens erat in ea deliberatione maturanda atque exsequenda. Sed non diu reliquit eum Dominus: siquidem acrioribus eum rursus stimulis adortus, sic impulit, ut etiam quidquid negligentiæ vel remissionis intercessisset, id nova diligentia ac studio abunde suppleret. Statim enim sibi ipsi iratus, suamque incusans tarditatem, eo diligentius incumbere cœpit in recuperandum illum pristini ardoris statum; præsertim vero meditatione atque oratione mentali; ad quam, cum nullus alius suppeteret locus, conjiciebat sese subinde in latebras quasdam obscuri ac remoti cubiculi, ubi, etsi satis incommode, libenter tamen, ac severe se occultabat; nec unquam inveniri potuit, etiam a Domesticis, sæpe eum curiose tota domo perquirentibus; maxime cum amici, quod sæpe contingebat, ad eum officii causa salutandum venissent; quam ob rem non raro eum parentes objurgabant.

[9] Jam sesquiannum in Hispania inter has cogitationes egerat, cum die quadam, sumpta de more sacra Eucharistia, dum gratias Domino devote agit, sensit se permoveri, [animum de ineunda Religione aperit patri,] ut consilium suum totum Confessario patefaceret, cui ad eam diem nullum omnino de hoc verbum fecerat. Confessarius eo audito, rem quidem probat, sed nihil fieri posse patre inscio. Eum igitur ipse adeat, &, si possit, ratione aut precibus consensum extorqueat. Non longa intercessit mora. Eodem ferme die per matrem prius, quam pro ejus mirabili religione semper Aloysius in his suis studiis docilem & facilem habuit; deinde etiam per se ipsum exponit ei desiderium suum; & quanta quidem maxima potuit submissione ac reverentia, sed nec minori efficacitate ac fiducia demonstrat, certum sibi ac fixum esse, in Dei obsequio reliquam vitam traducere. [multum inde commoto,] Ille graviter primo perculsus ac commotus, non eum solum durius ab se rejecit, sed Confessarium quoque absentem; ac post aliquot dies accersitum, coram vehementius accusare institit, quod filium suum primogenitum, quo maxime suæ spes niterentur, in ejusmodi cogitationes induxisset. Verum de hoc quidem capite facile satisfactum est a Confessario, simul ac eum docuit, non plus esse quam paucos dies, ex quo hæc ab Aloysio rescivisset. Quare non erat dubium, quin ea res multum ad eum pacandum valuisset, nisi casus quidam intervenisset, qui Aloysio occasionem dedisse talium consiliorum creditus est. Etenim per eos dies ejus pater, ut erat in aleæ lusu intemperantior, magnam auri summam perdiderat; atque ea ipsa nocte, quæ hunc Aloysii sermonem præcessit, sex ferme millium aureorum naufragium fecerat. Ex eo & ipse Marchio ita suspicatus est; & tota Regis Aula, per quam, ut fieri solet, statim Aloysi dicta percrebuerant, vulgatum est, illum de industria hunc patri scrupulum injicere voluisse, quo eum majoris mali metu, a damnoso lusu revocaret; passimq; etiam ab omnibus artificiū hoc laudabatur, & adolescentis filii studium in patre corrigendo.

[10] Verum cum Aloysius in sententia persisteret, affirmans, nullum sibi alium esse finem, quam divini obsequii, atque etiam instanter quotidie magis ac magis dimissionem urgens; & ipse Marchio altera ex parte rem secum melius perpendisset, [& per alios eum examinari curanti,] diligentiusque recordatus esset Aloysii vitam ac mores ab ineunte ætate; tum demum coactus est credere, illum ex animo agere, nec sine Dei instinctu ac vocatione. Quin etiam cum eodem tempore Minister Generalis Franciscanorum, quos vocant Observantes, in Hispania versaretur, non solum sanguine, sed magno etiam consuetudinis usu cum eo conjunctissimus; Aloysium ei in manus dedit, ut ipse, pro earum rerum notitia qua pollebat, juvenis voluntatem exploraret. Quod cum ille accurate fecisset, ejusmodi testimonium ei dedit, ut diceret dubitare non posse, quin vero Dei spiritu ageretur: ejusque auctoritas mirum in modum valuit, ad omnem dubitationem e Marchionis animo depellendam. Quare etsi jam hoc ei plane persuasum esset, tamen cum jam reditus sibi in Italiam instaret, eum secum reducere voluit, recipiens, in Italia se facile consensurum, ut cogitata perficeret: nec potuit aut etiam debuit Aloysius patri, tantopere cupienti & urgenti de tam brevi temporis mora non obsequi; quamquam ipse per se nihil cupiebat magis, quam vincula omnia secularia quamprimum abrumpere.

CAPUT II.
Vocatio ejus varie tentata: exercitationes piæ; conservatio in periculis.

[11] Reversus in Italiam, primum omnium, in hoc negotium, in quo ei omnia erant, conficiendum incumbens; perpulit patrem, ut propriis litteris, quibus etiam ipse suas adjunxit, Domino Scipioni Gonzagæ, [In Italiam reversus,] qui Romæ agebat, id mandaret, ut verbis suis Patri Generali Societatis nostræ filium suum primogenitum offerret, ejusque præterea sciscitaretur sententiam, quonam eum ad Novitiatum mitti vellet. Respondit P. Generalis, quibus debebat verbis, in tali re; quod vero ad locum attineret, sibi quidem Romam ob plures causas maxime probari. Hoc accepto responso Aloysius miro elatus est gaudio, nec tenere se potuit, quin epistola ipsi Generali scripta, & gratias de tanto beneficio ageret; quibus tamen ut vellet & sentiret agendis verba sibi deessent, & se insuper totum ei offerret ac dicaret; denique etiam rationem redderet cur non tam cito Romam, [obtento patris consensu,] ut certe cupiebat, advolaret; quod scilicet a patre cogeretur hereditarium jus Marchionatus a se in proximum fratrem transferre; cui translationi, etiamsi Imperatoris quoque consensus, utpote in feudo libero, necessarius esset, sperare tamen se, omnia citissime consecutum iri. Hæc agebat lætus in multa pace domestica, cum jam ipse pater manus dedisset, neque alius ei esset domi molestus. Verum ne illi majoris meriti ac prȩmii occasio deesset, varia statim eum certamina ac pugnæ cum amicis & propinquis; quorum aliqui ejus constantiam tentare, aliqui, qui id (quod scilicet paucorum est) non cupiebant, etiam labefactare nitebantur. Nam imprimis ipse Mantuȩ Dux, misso ad eum (erat enim Castilione) certo homine, Episcopo prudente & facundo, illud ei proponi jussit; [varie tentatur a propinquis,] ut si eum laicæ vitæ tædebat, Ecclesiasticam amplecteretur, in qua satis se Deo probare posset; nec enim deesse ad hoc exempla sanctorum hominum, tum veterum ac recentiorum; novissimum autem Borromæi & aliorum. Offerebat autem insuper ei studium & gratiam suam, ad eum per honorum gradus in Ecclesia provehendum. Cui prudenter respondit Aloysius; agnoscere se ejus humanitatem, eamque amare: verum, ut antea jam omnibus adjumentis domesticis ad hæc ipsa consequenda, renuntiandum sibi esse decreverat; ita his quoque, quæ tam liberaliter ab ipso offerrentur, remittere; quoniam statutum sibi esset, nihil in hac vita velle præter Deum.

[12] Secunda pugna fuit cum Alfonso patruo, in qua cum eadem pene argumenta afferrentur, eadem facilitate victor abscessit. [ut saltem aliam Religionem, optet,] Oppugnatus est etiam eodem tempore a quodam magni nominis homine, ipso quoque ex eadem Gonzaga familia; qui præter alia nonnulla, cum denique ne Societatis quidem nomini parceret, multaque in eam diceret; denique ita sermonem clausit, ut eum hortaretur, si omnino mundum exuere decrevisset, non Societatem, quæ in mundo assidue versatur, sed alium potius eligeret Ordinem, quam maxime ab occupationibus remotum, cujusmodi esset Capucinorum vel Cartusianorum. [quam Societatis.] Quod ille (quantum conjici potuit) eo animo afferebat, ut si sententiā mutasset, vel ex ipsa inconstantia ejus, Vocationem condemnaret, vel facilius deinde ab eo quoque proposito propter corpusculi tenuitatē deduceret; sive deniq; ut aliquo deinde tempore ex illis Ordinibus ad dignitatem aliquam ecclesiasticam educeretur. Verum Aloysius tale ei responsum dedit, ut nihil aptius aut prudentius dici posse videretur; non videre se, quomodo longius a seculo recedere posset, quam si Societatem ingrederetur. Nam si mundi nomine divitias intelligeret, hic perfecte paupertatem servari; sin honores, iis quoque aditum, etiam solenni voto, occludi. Quo dicto vir ille plane obmutuit. Hæc per ora hominum vulgata fidem satis superque fecerunt, altiore spiritu Aloysium moveri, quam cui caro & sanguis prævalere posset. [ante cessionem bonorū]

[13] Interea illud etiam, quod supra diximus, agebatur, ut Aloysius Marchionatus paterni hereditate cederet: quod ille non solum assensit, ut fieret; verum etiam ursit, ut quam celerrime fieret: insuper ipsi patri concessit, ut eam resignandi formulam, quibus verbis & quo maxime vellet modo, conciperet, quasi sua nihil interesset. Et quidem hic primum modus dictus est, ut jurisdictioni quidem omnino renuntiaret; sed ex totis bonis bis mille aureos numeratæ pecuniæ, deinde ducentos quotannis ad vitæ alimenta reservaret. Hac formula conscripta, multi tamen menses gemente Aloysio consumpti sunt; [paterna negotia Mediolani curat.] partim dum per Jurisperitorum manus, & ipsius amplissimi Senatus Mediolanensis, circumfertur, ne quid in ea dubii vel quæstionis lateret; partim etiam dum apud Cæsarem res conficitur. Quo tempore cum Marchio negotia quædam haud parvi momenti Mediolani haberet; eo Aloysium destinat, adeo illius prudentiæ ac judicio, pluribus jam similibus rebus ab se cognito, tribuebat. Moratus est illic annum pene integrum; quo causam illam paternam, etsi satis difficilem & implicatam, tanta tamen diligentia & cautione tractavit, ut ad exitum quem volebat perduxerit. Nec fuit ille annus ipsi etiam inutilis: siquidem præter consuetas devotionis exercitationes, studiis etiam operam navavit satis accuratam in Collegio nostro Brerano; ubi Physicam audivit ita diligenter, ut vel singulis Lectionibus ipse interesset; vel, si aliquam occupationes eripuissent, [atque operam dat Philosophiæ;] eam ab alio descriptam domi cognosceret; quin etiam disputationibus semper interesset, atque ipse etiam non nunquam theses, vel proprias defenderet, vel adversus alienas disputaret. Itaque non parum illud tempus contulit ad ejus litterarium profectum. Vincebat enim occupationes, quibus continenter, ut diximus, distinebatur, ingenium quo præditus erat excellens, & infatigabilis quædam diligentia. Nam, ut id quoque hoc loco addam, cum tam insignia fuerint in illo supernaturalia dona, non minus etiam admirandus erat naturalibus; siquidem præter ingenium, quod dixi, eminebat etiam in eo judicium ac prudentia pene senilis, [iterumque tentata ibi constantia sua,] quæ se ostendebat in omnibus ejus dictis, factis, responsis. Itaque ipse Marchio, ejus plurimum opera, etiam in negotiis gravibus, etiam cum principalibus viris, uti solebat.

[14] Redierat jam a Cæsare responsum, quo Aloysii resignatio confirmabatur, gaudebatque vehementer Aloysius, nullum amplius reputans desideriis suis obicem oppositum iri. Verum Marchio, sive paterno affectu mollitus; sive suspicatus aliquam in filio adolescente mutationem, operam denuo dedit, ut plures eum subinde aggrederentur, tum seculares, tum etiam Religiosi; qui longis orationibus, & in speciem ad eum perterrendum compositis, ejus constantiam explorarent. Quibus ad unum ita satisfecit, suæque firmitatis tale specimen dedit, ut omnes multa Marchioni in juvenis commendationem ultro scripserint. Verum ille, tum ex his, tum ex aliis signis, ex ipso patre acceptis, quasi imminentem sibi tempestatem prospiciens, cum tempus appeteret redeundi Castellionem, litteras scripsit ad P. Generalem, [opem Generalis implorat per litteras] plenas omnis pietatis ac fervoris, quibus & consilium, & opem implorabat, uti ab eo cui se vitamque suam penitus commiserat; idque imprimis etiam atque etiam urgebat, ut si novæ deinceps injicerentur a suis prorogationes ac moræ, liceret sibi, etiam invito ac renuente patre, recipere se in proximum aliquem Societatis portum; quando tum nulla esset futura dubitatio, quin & Marchionis mens esset, ut ejus Vocatio tempore evanesceret; &, quod ad ipsum P. Generalem attineret, non posset non esse pietatis genus, ut ait S. Hieronymus, in hac re esse crudelem. Hæc sunt ipsius expressa verba; quibus deinde addebat mirificam obsecrationem, per viscera Jesu Christi, ne permitteret affectu paterno aut ullo humano respectu Vocationem suam, quam sibi tam diu jam constaret a Deo profectam, impediri.

[15] Hac accepta epistola, etsi P. Generalis, & delectatus est adolescentis religione, [a quo responsum accipit,] & commotus periculo; tamen ne, si aliquam cupiditatis significationem daret, Societas cum ejusmodi Principe æternam offensionem susciperet; respondit, esse illi omnino curandum patris consensum, idque tum ipsimet, tum Societati nostræ expedire: speraret autem in Domino, quia qui dedisset velle, sine dubio daturus etiam esset perficere. His acceptis litteris Aloysius, non ita multo post, anno pene vertente, domum a patre revocatus; partim ut ad longius certamen, [& Exercitia S. Ignatii obit.] quod providebat, sese muniret; partim etiam ob suam consolationem, decrevit Exercitiis spiritualibus sese aliquantisper recipere; idque Mantuæ, quoniam Castilione nullus ex Societate erat. Nec eum terruerunt æstivi calores (erat enim Julius mensis extremus) quin cubiculo inclusus, totos dies decem ac duodecim poneret in cælestium rerum contemplatione, tanto studio ac contentione, ut plane ne puncto quidem temporis cessaret a precibus, vel mentalibus vel vocalibus. Sed locus hic videtur, ut, quoniam exteriores ejus actiones ad Vocationem quidem pertinentes exposuimus, nunc etiam de interioribus aliquid dicamus, ex quibus etiam major ædificatio peti potest. Quæ autem dicemus, ea potissimum post Exercitia spiritualia subsecuta sunt, [Exinde, quale studium ejus orationis;] etsi antea quoque multa ex his [usurpare] consueverat, sed nimirum post illos dies uberiori ac largiori spiritu.

[16] Imprimis igitur meditationi unam horam matutinam, alteram vespertinam tribuebat; etsi ille has horas suo potius fervore & gustu, quam horologio metiebatur, ideoque plerumque diuturniore spatio preces continuabat: præterquam quod etiam, præter hæc stata tempora, quandocumque eum devotio incitabat, quod erat sæpissime, dabat se orationi. Porro quotidie recitabat Horas Canonicas, tum communes, tum B. Virginis, idque magna attentione ac devotione. Denique, ut summatim dicamus, nihil aliud agebat: siquidem relictis omnino amicorum colloquiis, semper sese cubiculo continebat; illic, audito summo mane Sacro, reliquum diem partim contemplatione, ut diximus, partim piorum librorum lectione consumebat. Quod si aliquando, propter aliquod negotium, vel necessariam causam, prodire cogebatur, non tamen animum ab oratione relaxabat. Consecutus enim erat præsentiam Dei continuam, non illam quidem, qua cogitatur Deus omnibus præsens, omnia videns; verum quascumque species sibi in oratione matutina efformasset, sive Christi flagellati, sive crucifixi, vel de simili re, eas deinde adeo menti infixas atque impressas gestabat, ut quidquid ageret, aut quidquid loqueretur, nulla unquam prorsus interruptione, multo tenacius iis inhæreret: ita enim ipse mihi narravit.

[17] A curiositate videndi res novas, mirum est quantopere semper abhorruerit. [custodio sensuum;] Nam præter cetera exempla, quæ longum esset commemorare, invitatus aliquando a patre ad spectandum equitum lustrum, cui ipse pro officio præfuturus erat; ad quam scilicet celebritatem tota civitas Mediolanensis confluxerat; ille primum ægre assensit; deinde cum plane cogeretur, tamen ubi affuit, neque inter primos assedit, & postea oculos quoties potuit, semper avertit. Porro ut reliquos sensus, sic linguam vel imprimis diligentissime custodiebat, ita ut non ostium circumstantiæ, sed murum prorsus labiis suis objecisse videretur. Nam cum postea in ipsa Societate taciturnitatem vehementer retinuerit, ut inferius dicemus; tamen non dubitabat affirmare, plus se nunc loqui uno die, quam in seculo multis mensibus. Hoc autem ille sibi tam severum silentium indixerat, non ex naturæ instinctu, quæ in eo sane minime melancholica, sed potius sanguinea fuit; verum timore Domini, quod animadverterat in hominum collocutionibus nonnulla excidere, quæ alienum nomen attingerent; levia illa quidem, &, ut ipsemet fatebatur, vix venialia; sed ipse tamen, suimet pertæsus, quod eadem sibi toties in Confessione iteranda essent, ejusmodi silentium ultro sibi indixit, ne omnino unquam loqueretur, nisi de rebus necessariis aut utilibus, id est, vel de negotiis a patre injunctis, vel de studiis litterariis, rebusve spiritualibus.

[18] Quod attinet ad carnis macerationem, præter quotidianam temperantiam & abstinentiam, [maceratio corporis,] majorem certe quam facile credi possit; singulis sextis feriis, pane ac aqua; Sabbatis, ecclesiastico more jejunabat. Ter in hebdomade sese diu & acriter verberabat: & quoniam flagellum ex funiculis non suppetebat, usus est semper vinculo quodam ferrato canis venatici, quod forte in cubiculo offenderat. Aliquando etiam pro cilicio, cujus copiam non habebat, cingulo suo acuminatum calcar subdidit, ad punctiones assidue sentiendas. Hieme media (& sunt in Longobardia hiemes perfrigidæ) surgebat de nocte ad orandum cum sola linea veste. Quare, cum frigore totus tremeret, eoque orationem interturbari vidisset; aggressus est rem miram, quam etiam Dei gratia consecutus est. Quasi enim turpe reputaret, corpori & carni ulla in re cedere; institit potius attentioni spiritus augendæ; ita ut avocata a sensibus anima, frigoribus non læderetur. Itaque gelante jam corpusculo, ac præsertim pedibus; ipse tamen in oratione sine ullo algoris sensu perdurabat, idque singulis noctibus facere perrexit. Atque huic simile est aliud factum, etsi absque dubio minus ei comparandum. Erat corporis constitutione tam tenui & gracili, ut quodvis exiguum frigus molestum ei esset, ac propterea necessario ad focum identidem accederet. Hoc ille animadvertens, hujusque consuetudinis, tanquam servitutis cujusdam pertæsus, statim a suo cubiculo ignem removit; & postea id semper tenuit, ut ne alibi quidem propius adiret; quod si quando amicorum causa non accedere non liceret, tamen nec propinquabat, nec manus, quæ præcipue frigore tumescentes conspiciebantur, admovebat.

[19] Ex hoc tanto victus rigore quantam virium debilitatem contraxerit, [non semper secundum scientiam,] alioquin etiam per se valde debilis, facile est cuivis æstimare. Ipse quidem narravit, ita se tum omni robore exhaustum fuisse, ut in oratione genibus niti non posset: quare, quia ne sedere quidem statuerat, prostrabat se in humo, ut vere dicere posset cum Propheta; Adhæsit pavimento anima mea. [Ps. 118. 15.] Quin etiam illud addebat, sȩpe sibi sic prostrato accidisse, ut ne salivas quidem ore expuere posset, sed eas mandere & deglutire præ debilitate cogeretur. Addam etiam illud, quod fervoris est eximii, etsi non secundum scientiam, ut ipsemet, hæc narrans, fatebatur, cum id vel maxime ad indiscretionum suarum numerum referret. Nam cum tanta & tam assidua meditationis intentione sæpe in acerrimum capitis dolorem incideret; non modo non dabat operam, ut remissione aliqua relevaretur; sed de industria eum fovebat, atque etiam augebat; eo scilicet consilio, ut Christi Domini spineam coronam, quæ ejus capiti cruciatum attulerat, aliquo modo imitaretur. Denique nihil dubii fuit, quin, nisi in Societatem venisset, ubi diligenti Superiorum prudentia multa ei in rebus omnibus moderatio adhibita est, brevi vitam omnino perditurus fuerit; quod ille quoque agnoscens, dicere solebat, Societatem non solum animo, sed corpori etiam suo salubrem fuisse.

[20] Verum quanto ille in seipsum severior erat (quod etiam erat eo laudabilius, quod nullo exemplo, nullo monitore, [a Deo tamen variis modis remunerata;] in tali ætate, adde etiam inter paternæ aulæ delicias & illecebras, talem rigorem tam constanter tenebat) tanto sine dubio largius Dei bonitas sua illi charismata tribuebat, ejusque animam interiori dulcedine abundantius reficiebat. Ille tamen omnium, quæ hoc tempore percepit, donorum maximum æstimare solebat, altitudinem quamdam animi, despicientem omnia, quæ in hoc mundo sunt, quasi vanitatem vanitatum. Quare narrabat, se, quoties in aulam vel patris sui, vel Ducis Mantuæ, eundum esset; cum palatia, servorum multitudinem, atque obsequia, ceterumque ejusmodi fastum ac pompam videret; laborem sibi fuisse in risu cohibendo, adeo omnia vilia & ridenda, &, ut ait Apostolus, stercora videbantur. [Phil. 3. 8.] Sæpe etiam matri suæ, cum qua crebros de pietate ac virtute sermones habebat, quod esset devotionis valde studiosa, dicere solebat; mirari se, nec posse causam invenire, cur non omnes mortales Religionis statum capesserent; cum tam clarum atque apertum esset, quanta ex eo, non solum in futura, sed etiam in præsenti vita commoda redundarent. Hoc etiam toto tempore illud observavit, ne quempiam famulorum adhiberet, vel ad induendas, vel ad detrahendas sibi vestes: quod ipse postea ab se fieri solitum affirmavit, tum amore quodam pudoris atque decentiæ, atque etiam ex spiritu humilitatis; tum vero, ut eo liberius mane ac vespere dare se posset meditationi.

[21] Illud vero minime silendum, quod no solum laudem, sed etiam admirationem apud omnes mereatur, quod & hoc tempore, [paupertatis studium & humilitatis;] & aliquanto etiam antea in Hispania, paupertatis studio, vestimenta quam maxime attrita & lacera adamabat, eaque ferme gestabat; ac, si quæ nova ei fierent, eorum usum, quam maxime posset, differebat; deinde si urgentibus suis, semel tandem iis usus esset, statim ea quoquo modo abjiciebat, redibatque ad vetera. Quare illud ferme perpetuum ei erat, ut caligæ ad genu semper reconcinnatæ essent; quod vel mediocris aut etiam tenuis fortunæ homines vel maxime refugiant, probroque ducant. Itaque hac de causa perpetua semper ei lis fuit cum suis, qui eum ad elegantiorem cultum, propter familiæ splendorem, assidue impellebant; atque imprimis pater ipse, fremens atque indignans, prȩsertim initio; nam postea ipsa perseverantia, ac reliquarum etiam virtutum fulgore quodam obtinuerat, ut nemo amplius ei molestus esset, & potius taciti ejus facta mirarentur, etiam ii qui non probarent. Verum hic illud etiam notandum, quod cum ad personam suam, despicatiorem ejusmodi cultum adhiberet; famulos tamen, qui ei adjungebantur, patiebatur pro status sui conditione ornatos; nimirum paupertatem in se ipso exercens, reliqua sanguini & parentis voluntati prudenter concedens.

[22] Nec parva fuit in eo virtus, quæ etsi multo antea ei a Domino tributa, nunc tamen maxime aucta & duplicata est, [fiducia in rebus arduis.] ut in rebus & in casibus omnibus ad Dei opem, tamquam ad unicum perfugium, idque cum magna quadam ac certa fiducia, se reciperet; quem quidem affectum ac consuetudinem jam tum animo suo fixam esse narrabat, cum primum de Deo aliquid sapere cœpit, id est, ab anno pene decimo ætatis. Itaque vel in suis vel in paternis negotiis, quæ plerumque gravia, & valde implicita tractabat, ante omnia id faciebat, ut elevata in Deum mente, ea penitus Dei manibus committeret; ut ipse qui omnia nosset (hȩc enim erat ejus in precando formula) illa dirigeret prout optimum esset. Quin etiam hoc addebat, ita se facilem & propitium Deum in ejusmodi rebus sensisse, ut vix unquam quidpiam, sive magnum, sive leue, ei commendarit, quin exitum optabilem habuerit; & quidem cum aliquando res jam essent pene desperatæ, aut certe magnis difficultatibus impeditæ. [Conservatur ab incendio,]

[23] Neque abs re fuerit commemorare hoc loco, insignem quamdam Dei, in illo protegendo, atque ex periculis quibusdam eripiendo, providentiam. Primum enim, Mantuæ * dum esset, cum aliquando sub vesperam acerrimo, ut sæpe ei accidebat, dolore capitis torqueretur, ire voluit ad lectum; sed tamen, quia Psalmos pœnitentiales, quos ad reliquas suas devotiones adjecerat, nondum eo die recitaverat, nec nisi iis recitatis oculos sibi claudendos statuebat, candelam prope lectum ardentem collocavit; quæ deinde, cum Psalmis finitis somnus ei obrepsisset, paleas primum, mox conopeum lenta flamma corripuit; jamque prope erat, ut fumo ipso suffocaretur; cum opportune excitatus, necdum tamen sentiens periculum, somnum denuo capere tentavit; sed, divino certe impulsu, expulsus e lecto, vix cubiculum egressus famulos evocarat, cum ignis & fumus ita jam omnia complerant, ut pro certo habitum sit, si se paulo tardius e lecto proripuisset, futurum fuisse, ut evadere nulla ratione posset.

[24] Simile huic fuit, quod ei ante annos aliquot adhuc puero contigerat, tum scilicet, cum patris jussu Castilione Florentiam * peteret. In eo itinere, cum Ticini fluvii, qui per eos dies continuis imbribus inundaverat, ramum quemdam rheda transmitteret; ecce in mediis aquis, earum vi atque impetu, [a submersione,] rheda in duas partes discinditur: atque anterior quidem pars, qua forte Rodulphus, frater natu minor sedebat, non sine labore quidem, sed tamen ab equis ad ripam utcumque delata est: posteriorem, in quo Aloysius cum alio quodam nobili erat, flumen abripuit; nec erat ulla sistendi ratio, cum aquis supernatans magno impetu devolveretur, nisi certa utique Dei providentia, post aliquantum spatii, denique in arborem grandem impegisset; quæ ejusdem fluminis vi raptata medio in alveo constiterat. Hic cum Aloysius aliquamdiu in summo vitæ discrimine hæsisset; comites qui evaserant, indigenam vadorum peritum, ad eum miserunt cum equo, cujus in tergo exceptus, & in tutum deportatus est: deinde omnes, reliquum iter pedibus facientes, beatissimæ Virginis templum, quod forte obvium erat, ingressi, de tanto beneficio gratias egere, quas potuerunt. Fuit autem tam prȩsens mortis metus, vt qui in altera ripa steterant, eos omnes ut mortuos deplorarint; isque nuntius ad Marchionem etiam perveniens, biduo eum acerbe excruciarit.

[25] His duobus periculis (ut in unum locum omnia conjiciamus) addi potest tertium: quod adiit in Hispania; [a fera bellua.] quod tamen, Deo ita disponente, plus timoris ac trepidationis, quam periculi habuit. Etenim cum Aloysius, a suis coactus; venationem e fenestra prospectaret, cujusmodi in Hispania fieri solent; tigris, ex hominum manibus & catenis elapsa, in eam ipsam domum, in qua ipse erat, irrupit. Et quidem, si belluam impetus cepisset ascendendi per scalas, alioquin patentes, procul dubio multorum stragem edidisset: verum Domini providentia ita tulit, ut in cellam vinariam sese, locorum ignara conjiceret; cujus mox occlusa janua, omnes qui in domo erant respirarunt. Hæc omnia certa extiterunt divinæ custodiæ ac protectionis in Aloysium argumenta; quibus si etiam addamus quæ puero inter arma & militares strepitus accidisse commemoravimus, plane apparebit, quam semper Deo dilectus fuerit, & quam singulariter de eo Dominus mandasset Angelis suis, ut illum in omnibus ejus viis custodirent.

[Annotata]

* imo Castellione

* imo casalem.

CAPUT III.
Constantia in Vocatione; ingressus in tirocinium; custodia sensuum.

[26] Verum, ut eo, unde digressi sumus, revertamur; cum se Aloysius Mantuæ in Collegio nostro spiritualibus Exercitiis communisset; [Iterum impugnatur constantia Aloysii,] ut primum Castilionem rediit, Marchionem magnopere urgere cœpit de dimissione; quando præsertim tantum jam temporis fluxisset, jam etiam ab Imperatore consensus super cessione feudi venisset. Marchio e contra tergiversari primum, deinde etiam aperte contestari, se neque antea consensisse, neque unquam consensurum, donec & Vocatio, & vires ipsæ corporis maturæ essent ad talem Vocationem; proinde iret, si vellet; verum intelligeret, se neque probaturum, neque eum pro filio habiturum. Aloysius, re tam inopinata percussus, ac quasi e portu, quem jam se propemodum tenere sperabat, in altum reflantibus ventis rejectus; cum omnibus querelis atque obtestationibus nihil proficeret, spatium sibi ad deliberandum sumpsit: quod spatium eo tendebat, ut partim per preces & Sacramenta, Domini voluntatem exploraret, partim etiam ipsum P. Generalem per litteras consuleret; quamquam hoc posterius Marchionis festinatio prævenit, responsum quam celerrime poterat urgentis. Responsum autem ejusmodi fuit: Etsi nihil in hac vita acerbius, aut quod magis ejus animæ quietem impediret, contingere ei poterat, [semper immota,] quam hujus sui desiderii prorogatio; tamen, ut patri obsequeretur, quod ille post Dei obsequium omnium maxime cupiebat; & quia Patris etiam Generalis mandatum acceperat, ut ei modis omnibus satisfacere conaretur, contentum se esse duos adhuc tresve annos differre; his tamen conditionibus, primum ut interim Romæ maneret, ubi & Vocationem conservare, & studia sua commodius continuare posset; deinde, ut Marchio jam nunc consensum suum in tempus illud polliceretur, idque litteris ad P. Generalem scriptis, ne quid deinde amplius in mora esset, profiteretur; quod si alterum ex his recusaret, non licere sibi ita ei placere, ut Deo displiceret: ac potius illo invito, domo ac patria deserta, peregre abiturū, etiamsi aditus sibi in Societatē negaretur.

[27] His Marchio auditis, biduo quidem restitit, nolens ullo certo tempore astringi; verum denique, tum filii constantia, tum vero rei æquitate victus, utrumque promisit; [vincitque etiam] & Aloysius ipse statim Epistolam scripsit ad P. Generalem, quæ negotii totius exitum, quod antea permissum non fuerat, exposuit; cujus Epistolæ ea erat clausula, digna quæ hoc loco inseratur: Hæc omnia volui Paternitati vestræ nota esse, simulque me intra paucos dies, ut eo magis seculum hoc deseram, clericalem habitum sumpturum, & omni paternæ hereditati renuntiaturum, exceptis iis, quæ reservare libuit in pios usus. Interea Paternitatem vestram oro, ut sicut hæc mihi ratio in hoc negotio tenenda visa est, propter unam parentis mei satisfactionem, quam mihi Patet nitas vestra mandarat, ut curarem; & quia commodius me Romæ quam Castilione futurum putavi; sic certo sibi persuadeat, nihil mihi in vita gravius accidere potuisse, quam ut Vocationis meæ executionem differre cogerer, quandoquidem hoc maximum ac summum agnosco beneficium, quod a divina Majestate in me conferri potuit; ac proinde certa sit, me citius millies moriturum, quam hanc voluntatem serviendi Deo depositurum.

[28] His actis, cum Aloysius summo in mœrore versaretur, atque ut Jacob ille simul gemeret, videns Rachelis nuptiis se frustratum, suamque mercedem immutatam; & simul ipsi quoque, [alia ex] aliis tentamenta patris,] quanticumque additi essent dies, pauci viderentur præ amoris magnitudine; ecce Dominus adfuit in tempore opportuno, ac pro sua providentia viam invenit ipsius opinione celeriorem. Nam cum Marchio vellet Aloysium, si Romæ futurus esset, degere in domo Cardinalis Gonzagæ; ut præter propinquitatis respectum, Ducis quoque Mantuani auctoritatem, ad hoc obtinendum, adhiberet; egit cum illo hac de re diligenter, & ille pro suo in Aloysium amore non modo non negavit operam suam, sed etiam libenter obtulit. Unum illud in quæstione mansit, quod recusavit Dux prior ad Cardinalem scribere, sed faceret id Marchio, cui potius conveniebat; tum suas quoque litteras ac commendationem accessuras. Econtra Marchio, cum id ob certas causas honori suo conducere non arbitraretur, re infecta abscessit; nec dubium, ut Aloysius prædicare solebat, quin quidquid hoc fuit, non fortuitum, sed divinum fuerit; quia si in re ejusmodi, haud ita in speciem magna, animum Dux induisset, ut Marchioni gratificaretur, multorum annorum compedes Aloysio parati erant.

[28] Hac cogitatione discussa, aliud Marchioni in mentem venit, ut filium in Seminario Romano collocaret, cum aliquot famulis, prout suus splendor postulabat; ubi sub Societatis disciplina toto tempore condicto litteris operam daret. Quamobrem ut hoc a P. Generali impetraretur (erat enim privilegium, [qui tandem cedit,] repugnans loci illius institutioni) misit Marchio litteras & nuntium ad D. Scipionem Gonzagam, de quo scilicet, pro magna & veteri quæ illi cum Societate erat consuetudine, non dubitabat, quin facile omnia impetraturus esset. Et ille sane egit rem diligenter cum P. Generali; sed cum responsum accepisset, nullo modo posse id fieri; & ipse, ob rationes quæ afferebantur, acquievit; & Marchio Aloysium impellere cœpit, ut ipsemet Serenissimam Leonoram Mantuæ Ducissam precaretur, ut sua gratia & auctoritate, utpote de Societate optime merita, hoc negotium apud P. Generalem conficeret. Verum Aloysius qua erat prudentia, respondit patri, nulli minus, quam sibi convenire, ut hoc ageret; quippe quod & utilitati suæ spirituali & existimationi etiam, si ejus quoque ratio habenda esset, præsertim in tali re, maxime esset incommodum; ne suspicionem daret immutatæ vel saltem refrigeratæ voluntatis. Inter hæc non cessabat Aloysius, quam poterat diligentissime & ferventissime, causam suam Domino assiduis precibus commendare; a quo dum aliquando hoc ipsum contenderet, sensit sibi interius suggeri, ut se ad patrem conferat, tribusque verbis gravissime propositis quasi extremam tentet oppugnationem. Ea autem fuerunt hujusmodi. Ego, Pater, in manu tua sum: age quod lubet: verumtamen contestor hodie, me Dei spiritu ac voluntate ad Societatem Jesu vocari; teque qui resistis, voluntati Dei resistere. Quibus serio prolatis, cum statim abscessisset, infixus est Marchioni non exiguus scrupulus, qui eum denique ita permovit, ut quod tot preces, tot rationes, tot longissimæ disputationes efficere non potuerunt, vocato ad se Aloysio, facultatem faceret abeundi ad Dei famulatum, & quidem cum eo animi sensu, quem lacrymæ ubertim fluentes indicabant.

[29] Nec parvam etiam vim ad eum permovendum putanda est habuisse ipsa Aloysii mater, æmula magni Abraham in primogenito, [matre gaudente;] quem diligebat, immolando. Hæc cum adhuc liberis careret, diu Dominum precata erat, ut filium sibi concederet Religiosum: deinde in Hispania, cum primum Aloysii deliberationem ex ipso cognovit, primum exultavit in gaudio; deinde etiam ejus apud Marchionem interpres fuit, primaque viri motus, quos ejusmodi plaga, ut ille accipiebat, efficere potuit, compressit; ac deinde sæpissime, modo ratione, modo precibus, sic causam Aloysii egit, ut diligentius non posset; ut dubium esse nequeat, quin Marchio ejus opera mollitus, etsi illa tum absente, eo facilius filii voluntati cesserit. Aberat autem illa hoc tempore in Sabaudia, quo se contulerat ad visendam Ducis uxorem, Regis Philippi filiam, quæ tum primum ex Hispania advenerat; eaque etiam fuit Aloysio moræ causa per duos fere menses, dum matris reditum exspectat. Fuit & alia causa. Nam cum, ut supra diximus, formula illa, qua Aloysius sese bonis paternis spoliabat, ita esset concepta, ut ei tamen duceni aurei ad vitam manerent; ad extremum id Marchioni displicere cœpit, cum diceret; se scilicet, cum hoc apponi antea voluerat, putasse ita fore, ut ea pecunia in filii potestate esset; verum postquam intellexerit, Societatis Institutum nihil cuiquam privatum ac proprium concedere, omnino velle eam conditionem sublatam.

[30] Et quidem in Aloysio nulla erat mora, qui naviculæ, plus jam nimium quam vellet in salo hærenti, funem potius scindere, [atque, annua pensione subtracta, pauperem filium,] quam solvere paratus erat. Verum juris quidam periti scrupulum Marchioni injiciebant, asserentes, cum donatio, ab Imperatore confirmata, eam conditionem haberet adjunctam; conditione sublata, periculum esse, ne ipsa etiam donatio in dubium revocaretur. Itaque dum ea quæstio consultatur, dum decernitur, quid faciendum aut statuendum sit, aliquantum insuper effluxit temporis, cum magno Aloysii mœrore; cujus etiam importunæ efflagitationes perfecere denique, ut quoquo modo impedimentum illud tolleretur, facta jam perfecta rerum omnium abrenuntiatione, cum omnibus iis cautionibus, quas hominum diligentia exquirere potuerat. Tum vero, [sed ideo magis lætum,] quasi alter Joseph pallio, quo tenebatur, in manibus persequentium relicto, recepit sese statim in cubiculum suum; ac magna quadam atque extraordinaria, & inusitata mentis dulcedine perfusus, horam integram & amplius, in oratione perstitit; gaudens & triumphans, Dominoque gratias agens, quod tandem optato paupertatis thesauro potitus esset; ut jam jure dicere posset, Dominum solum suam esse portionem; quæ cordis exultatio tanta fuit, ut ipsemet hæc mihi narrans, eam inter præcipuas visitationes numeraret, quas in vita sua habuisset. Et revera dubitari non potuit, [abire permittit.] quin hoc totum peculiari Dei beneficio atque amori in Aloysium tribuendum esset. Nam quod vulgares homines solent, & vulgares etiam patres, ut filiis in hac bonorum cessione aliquid tamen, ob varias causas, ipsimet ultro reservatum esse cupiant; quod Marchio noluerit, & adeo noluerit, homo non solum eo splendore, sed etiam liberalitate, ac potius profusione, & deinde huic filio ita deditus; id certe non nisi Dei providentiæ tribui debet, qui Aloysii, tantopere paupertatem adamantis, gaudium implere voluit.

[31] Facultate abeundi impetrata nihil Aloysio longius videbatur, [Iter ejus, & morula Laureti;] quam ut corpore etiam ac pedibus exiret de domo & de cognatione sua, unde multo antea spiritu & voluntate exierat. Itaque cum aliquot comitibus famulisque, quos ei pater adjunxerat, ingressus est iter tam nullo sensu suorum, quos in perpetuum relinquebat; ut fratrem natu minorem, in quem Marchionatus successionem rejecerat, officii causa ad Padum usque, ubi navim conscensurus erat, prosequentem, vix duobus verbis tota illa via appellatum, remiserit. Illinc se primum Lauretum contulit, ubi dici non potest, quam eum suaviter beatissima Virgo tractavit. Nam cum eo die, quo ibi fuit, quinque vel sex Missas continuas in venerabili illo sacello audisset; ipsemet postea indicavit, mira se perfusum fuisse voluptate, cogitantem quale & quantum in loco illo beneficium, tum ipse pro se, tum totum genus humanum a Deo accepisset; & quanta Sanctitas ac Majestas inter humiles illos parietes delituisset. Porro iter ipsum, non tam iter, quam perpetua meditatio fuit: nec minus ille in equo, quam alii soleant in cubiculo, exercitia spiritualia peragebat, semper intentus cælestibus, numquam animum ad communia inflectens; in quo ne ab ullo quidem ex suis ferme interpellabatur, quod omnes nossent quantopere illo silentio ac solitudine delectaretur. Præsertim autem, ut eum fervor impellebat, totus erat in meditandis ciliciis, verberibus, jejuniis, omnique corporis asperitate, cui jam adeo assueverat, ac multo se magis deinceps indulgere posse nullo impedimento in Societate sperabat; multum etiam de India cogitabat, cujus desiderium jam pridem in eo Indicæ litteræ succenderant.

[32] Et quoniam vulgatum jam erat, & quis esset, & cujus rei causa Romam veniret; erat sane, [adventus Romam;] quoquo appulisset, spectaculum non minoris jucunditatis quam admirationis, stupentibus omnibus, quod ea ætate adolescens, illis opibus, illo sanguinis splendore, tanta contentione pro paupere & humili statu adipiscendo decertasset, quanta vix alii pro honoribus ac divitiis acquirendis. Romam pervenit Novembri mense, rectaque ad domum Scipionis Gonzagæ, qui paulo ante ipse quoque Romam redierat, divertit; pauloque post ad Patrem Generalem, cui se humi fusus, cum tanta devotionis atque humilitatis significatione, ut filium ac subditum obtulit, ut vix ab eo, voce & manu allevari potuerit, Adiit etiam ad Pontificem, ad quem a patre litteras afferebat. Qui cum illum interrogasset, num bene secum Religionis onera perpendisset; respondente illo, ea omnia sibi jam dudum bene æstimata & perpensa esse; ingenuo juvenis aspectu & fervore delectatus, & collaudata ejus voluntate, benedictionem etiam Pontificalem impertitus, eum ab se benevole dimisit; atque illic etiam, partim ante Pontificis colloquium, dum aditum expectat, partim postea, factus est ad eum concursus hominum ac circulus, aspectantium eum quasi miraculum; & pro cujusque captu & ingenio, de ejus consilio & facto inter se disserentium.

[33] Denique vero die XXV Novembris, qui S. Catharinæ sacer est, anno Domini MDLXXXV, ætatis suæ decimo fere & septimo, in Domum probationis se contulit, [ingressus in domum Probationis;] cum ea exultatione animi, quam quisque facile credere possit. Nec defuit ejus diei celebritati, tum P. Generalis, tum etiam ipse D. Scipio Gonzaga; qui Sacro celebrato, sacram Eucharistiam ei impertiit, atque ibi cum eo pransus est. Aloysius, ut se in cubiculum recepit, tum vero visus sibi quasi in centro suo quiescere, totum se in Deum transtulit; eosque dies, qui in prima Probatione ponuntur, cum magno fervore peregit; partim meditans, partim legens; quæ tamen lectio potius ad meditationem accederet, ita erat semper animo suspenso in Deum. Verum dum hæc agit, & ad majora se comparat; nescio quid morbi superveniens Superiores impulit, ut eum ante consuetum spatium cubiculo educerent, & ad communem Convictum admitterent. Et quoniam ab eo tempore ita se virtutum studio impendit, ut difficile sit omnino omnia particularia exequi; tum quia multa sunt, tum quia pleraque soli Deo cognita, dicemus tamen pauca quædam, ex quibus reliqua conjici possint, atque hæc quantum variis interrogationibus, pene eum fallentes, ab ipsomet expiscari potuimus.

[34] Imprimis igitur, quod ad sensus attinet, ita se perpetuo ab iis abstraxit, ut aures habens, [custodia ibi oculorum mira,] non audiret; & oculos habens, non videret; ac denique quasi in corpore non esset, assidue a corpore peregrinaretur, ejusque functionibus fere non impediretur. Atque hoc etsi in eo ita erat insigne, ut exemplis vix declarari possit; subjiciemus tamen quædam exempla. Cum aliquoties jussu obedientiæ ivisset ad vineam, recreationis gratia, ac deinde contigisset ad alteram ire; etsi jam aliquot horas ibi fuerat, etsi etiam ipse ingressus & parietes, & omnia denique dissimillima erant, numquam tamen advertit; donec a Patre quodam interrogatus, quid ei de nova hac vinea videretur; tum demum circumspiciens, se quidem nescire, an alia esset, affirmavit; dubitare tamen ob id tantum, quod sacellum eo die, quod numquam antea viderat, reperisset. Alias etiam cum in hebdomada sancta adhibitus esset in sepulcro Domini, ad custodiendas concinnandasque candelas; concurrentibus omnibus ad spectandum, ipse tamen oculos numquam sustulit ad videndum ejus loci ornatum, ne tum quidem cum candelas aptabat. Quare domum rediens, cum a socio rogaretur, quam ei sepulcrum nostrum placuisset; se vero non aspexisse respondit, nec putasse licere sibi aspicere, cum a sacrista ad aliud munus destinatus esset. Denique ita se instituerat, ut sive in via, sive in templis ipsis, nihil omnino videret, partim oculos ad terram submittendo, partim etiam animum a sensibilibus rebus ita abstrahendo, ut quantumvis lumina paterent, nihil tamen adverteret. Quod cum etiam in mensa assiduo servaret; fassus est mihi, se per totos tres menses & eo amplius, non advertisse refectorii mensas. Postea monitus, atque etiam jussus a Superiore, ne ita rigide oculos coërceret, quod sanitati obesse posset, remisit aliquid; præsertim domi, vel in locis solitariis; nam in locis frequentibus eumdem ferme servavit tenorem.

[35] [longo usu firmata,] Quin etiam detulit ad me aliquando scrupulum quemdam suum, in hoc genere non parum, ut ajebat, molestum. Is autem fuit; quod cum una cum Fratribus in vinea luderet, bis aut ter ad eumdem Fratrem oculi sua sponte redissent; nec enim ipse sciens & volens eos in illum conjecerat. Verebatur autem aliquam in ea re curiositatem: nec tamen erat causa dubitandi, quia nihil ille Frater eo tempore agebat, quod curiositatem allicere posset. Et, quod ego magis admiratus sum, subiecit, hunc primum ac solum fuisse scrupulum, qui sibi, ex quo in Societate erat, incidisset, in hac materia videndi. Verum hæc oculorum custodia, familiaris ei ac propria fuit, etiam in seculo, ac ferme ex quo de rebus spiritualibus aliquid sapere cœpit. Nam etiam interrogatus aliquando, an templum percelebre Matriti nosset, negavit; & mirante qui hoc quæsierat, addidit; non solum templum illud, sed ne ullam quidem viam Matriti se nosse, quamquam ibi aliquot annis vixerat; imo ne Castilione quidem, ubi natus & educatus erat; quia cum aliquo eundum esset, habebat semper aliquem viæ ducem, ne, ut dicebat, mentem in hisce rebus occuparet.

[36] Ac quod de visu diximus, idem æquali diligentia servavit in custodiendis auribus, ad quas nihil omnino admittebat nisi utile. Itaque in Fratrum colloquiis jam nullus nesciebat, nullam ipso audiente induci posse materiam, nisi plane spiritualem. [& linguæ.] Nam non modo alienas res, verum etiam indifferentes, ita fastidiebat, aut potius respuebat, ut eas statim mutaret in meliores; idque ex abrupto, nulla dissimulatione, nullo quæsito prætextu; vel, si aliud non posset, referebat se ad suum silentium; ita ut ex ipso vultu, quantum ab iis abhorreret, facile ab omnibus intelligeretur. Itaque constabat jam inter omnes, nullum ab eo prodire, aut ab eo audiri posse verbum, non modo inutile, sed plane non sanctum. Quin etiam cum aliquando Generalem Gonzagam in Ara-Cæli invisisset; & ille, utpote recenti adhuc obitu Marchionis, patris Aloysii, nescio quæ de domesticis rebus loqueretur, nullum unquam ab eo verbum elicere potuit. Quod sentiens Generalis, mutato sermonis argumento, agere cœpit de rebus spiritualibus; quas ille & libentius se audire ostendit, & sua etiam responsa loco & tempore injecit. Verum hoc quidem diligentiæ ac studii cujusdam est, illud felicitatis potius vel divini beneficii, quod sæpe aut potius plerumque, quæ eum minus ædificare poterant, nescio quo modo non audiret, nec animadverteret. Contigit enim aliquando, ut cujusdam verba, minus commoda & fraterna, & quidem liberiori voce prolata, quæ alios aliquando offenderant, & ad Superiorem delata, justa etiam pœna multata fuerant, ipse non magis notarit, quam si absens fuisset; quod item alias in similibus rebus contigit.

CAPUT IV.
Virtutes tironis eximiæ.

[37] Silentii porro tenacissimus fuit, tum consilio, ne quod verbum a se prodiret, quod Deo displiceret; [Amor silentii;] tum etiam, quia ipsi gustus interiores, quibus assidue fruebatur, omnem illi loquendi gustum eripiebant; nec ferme nisi coactus ab aliis, vel ipse se ipsum cogens loquebatur. Erat autem verborum suorum diligentissimus æstimator; & certe vix ulla alia in re scrupulosus erat, in hac vero sæpe eum morderi atque torqueri contigit, donec quidquid illud esset Superiori patefecisset; cujus unicum verbum semper sufficiebat ad omnem ei molestiam eripiendam. Atque hanc taciturnitatem, ut supra diximus, in ipso etiam seculo amare cœperat ante aliquot annos, cum esset in aula primum Hispana, deinde etiam domi suæ; ut minime mirum sit, in Societate deinde eo facilius linguam ita coërcuisse, ut interdum etiam capitis nutu, si posset, rem expediret. Itaque in omni hoc genere ita diligens semper fuit, ut mihi dixerit, vix se toto hoc tempore unum vel duo verba protulisse, de quibus ambigere posset an essent otiosa. Itaque in hoc quidem nullam sibi, aiebat, esse dubitationem; verum in eo tantum, si, cum sententiam suam tribus verbis explicare potuisset, quartum addidisset; & addebat ipse exemplum, si dixisset, Venio ex Domo Professa, cum satis intelligi potuisset, Venio ex Domo; hoc genere dubitationis se aliquando fatigari. Quæ etsi fortasse quibusdam nimia videbantur, & ad morositatem quamdam pertinentia; tamen qui eum optime norant, non poterant non magnopere in eo admirari; quia constabat non hoc a natura scrupulosa proficisci, a qua is aberat; sed ex puro desiderio satisfaciendi per omnia, etiam minima, Deo Domino, & ex perfectissima quadam abnegatione voluntatis suæ; maxime quod, cum hæc deinde Superioribus aperiebat, omnem statim ad unum nutum dubitationem deponebat; quibus etiam auctoribus hunc rigorem paulatim temperavit, seque communi vitæ haud paulo magis accommodavit.

[38] Gustatum etiam penitus perdidisse videbatur. Nam ipsemet confessus est, nullum sibi jam in cibo sumendo sensum esse; [abstinentia a cibis corporeis,] nec sibi omnino quidquam referre, utrum hunc an illum, meliorem deterioremve sumat; nec ullam prorsus in hoc sentire mortificationem, ne in ipsa quidem cibi dilatione diuturna; nisi quod, etiamsi famem & appetentiam non sentiret, sentiret tamen debilitatem virium. Quin etiam ab initio, cum Societatem ingressus est, etsi, ut diximus, nullam ex ullo cibo vel molestiam vel delectationem caperet; tamen tum ad hanc ipsam virtutem conservandam, tum etiam more quodam suo mortificandi se ipsum, illud semper in omnibus tenebat, ut in singulis semper deteriora eligeret, & vinum ita corrumperet aqua, ut nec aquæ nec vini saporem retineret; denique nihil acciperet, quod palato arrideret. Verum cum hoc Superior rescivisset, prohibuit, ne faceret: cui ille eo facilius obsecutus est, quia nec opus erat, cum omnia ei æque saperent, vel potius æque non saperent. Quod quidem quanti sit, & quantam arguat perfectionem, tum quisque ex sua ipsius experientia, tum etiam ex Augustino discere potest, cujus ea sunt verba de hac re ipsa: Et quis est, qui non rapiatur aliquantum extra metas necessitatis? Quisquis est, magnus est, magnificet nomen tuum; ego autem non sum, qui peccator homo sum.

[39] Porro Aloysius solebat etiam corporalem escam interiori esca suaviore condire: [deliciis cælestibus compensata;] semper enim in mensa aliquid meditationis volvebat in animo; & quidem in prandio, fel Christi in cruce; in cœna, ejusdem cœnam tot mysteriis ac beneficiis nobilitatam. Ad hæc etiam lectionem, non solum attentissimis auribus, totoque spiritu excipiebat; sed etiam, ut in aliis spiritualibus lectionibus, crebra reflexione ascendebat in Dominum; idque ita facile atque efficaciter, ut nihil omnino sentiret ciborum saporem, spirituales vero gustus crebros & magnos haberet, perinde ac in ipsa oratione matutina, imo ea esset perpetua oratio, ut ipsemet mihi narravit. Sed prohibitus a Superiore, reflexiones quidem illas intermisit, affectibus etiam abstinuit, attentionem tamen ad lectionem semper conservavit. Denique ipsemet mihi narravit, se ad quamdam venisse, ut appellabat, insensibilitatem omnium rerum humanarum; ita ut in cibo sumendo, in colloquendo cum hominibus, in mutua conversatione, nullum omnino sentiret affectum delectationis. Item si cum suis, aut de suis, loqueretur, nihil sentiret magis, quam si sui non essent; idque in ceteris ejusmodi humanis affectibus. Neque vero hoc ex stupore aliquo aut naturæ tarditate proveniebat, quæ erat in eo solers & prompta, si in ullo alio, & certe supra captum illius ætatis; sed, ut certo constabat omnibus, qui illum perspectum habebant, quin imo ut ipsemet fatebatur, ex diuturno orationis usu; quo effecerat, ut alteram quasi naturam indueret; ita ut tota ejus delectatio, quemadmodum ipsemet dicebat, consisteret in interiori collectione, & actuali unione cum Deo, de quo ipso aliqua etiam inferius attingemus.

[40] Vigebat etiam in illo perpetuum desiderium, idque ferventissimum, mortificandi & castigandi corporis sui; [usus mortificationis assiduus;] quod sine dubio, nisi obedientiæ frenum accessisset, miris modis vexasset & afflixisset. Itaque initio quotidie pene petebat a Superiore suo cilicium, verberationes, jejunia panis & aquæ, & alia ejusmodi; verum ab illo semel de hoc acriter admonitus, quod spiritum adhuc proprium aleret, nec obedientiæ in his rebus, ut par erat, acquiesceret; destitit ab eo tempore a tam importunis postulationibus; semper tamen retinuit propensionem quamdam ad hæc omnia vehementissimam: quin mihi aliquando aperuit, se nihil aliud dolere, quam quod non sibi tantum in istis rebus liceret, quantum cuperet: quamquam ut aqua, vi cohibita, fundit se tamen per quasvis rimulas; sic ejus fervor vix cohiberi poterat, quin, intra obedientiæ quidem limites, semper aliquam mortificationis & pœnitentiæ materiam inveniret: cujus rei rationem reddebat, quod valde vereretur, ne natura sensim sine sensu ad se ipsam paulatim relaberetur; & per desuetudinem patiendi, perderet facile habitum per tot annos ab se acquisitum. Atque hoc studium licet esset in illo continuum, tamen quibusdam temporibus magis inardescebat; ac sæpe quædam ignita desideria patiendi aspera quæque, sive supplicia, sive probra, immittebat ei Dominus in oratione; cujusmodi fuit, raptari equo per urbem, vel incedere sine veste ad ludibrium, & alia similia; quæ jam non amplius petendi gratia Superioribus exponebat, sciens se frustra in iis petendis laborare. Similem porro fervorem præstitit etiam non semel in hospitalibus; ubi cum initio majorem quemdam in modum nausearet in purulentis linteaminibus; ulcerosorum lectos avide invadebat, ut se ipsum vinceret, eosque majori cum festinatione Fratribus præripiebat; ac de cetero ægrotis tanta alacritate serviebat, ut jucundum etiam esset, eam videre, ex ejus oculis & vultu insigniter emicantem.

[41] Jam quod ad passiones attinet, vix certe credidissem, nisi egomet ab ipso de se ipso audivissem, eas se tam parum molestas sentire, [dominium in affectiones animi;] ut nullos earum vel primos motus pateretur; non modo in rebus gravioribus, sed ne in levissimis quidem ac quotidianis; cujusmodi est iracundia, vel impatientia aliqua; quas in se numquam cadere, imo ut dixi, ne earum quidem initia, quidquid audiret, vel quidquid ei contingeret, affirmabat. Quod certe non potest non esse mirandum, in tali scilicet ætate, cum maxime sanguis fervere solet; addo etiam in tali natura, quæ sanguine abundet, ita edomitos, aut potius evulsos habere omnes animi motus; idque non aliam certe ob causam, quam ex conjunctione cum Deo; ut jam ipse non viveret, sed Christus in eo. Quamquam hæc virtus (quod etiam eam majorem ac laudabiliorem facit) non erat in eo recens, sed longo jam usu atque habitu comparata ac roborata. Narrabat enim ipsemet, quod nunc ejusmodi motuum expers esset, id potius eorum virtuti, quibuscum vivebat, quam suæ tribuendum esse, qui nullam ei materiam perturbationis accidere sinebant. Verum cum adhuc olim puer, utpote complexionis sanguineæ, quibusdam iracundiæ stimulis subinde pungeretur; non quidem ejusmodi ut foras erumperet, sed tamen ut molesta esset; reputasse secum, quam turpe atque indignum homine esset irasci; quod tunc maxime adverteretur, cum ad se quisque redisset; cum scilicet videat, se toto eo tempore sui dominum non fuisse (addo hanc ipsam ratiocinationem, ut appareat, quantum jam in teneris annis inesset judicii ac consilii) se igitur hac de causa statuisse tam horrendo vitio resistere; idque Dei ope satis cito perfecisse, ac deinde reliquum omne tempus, etiam in seculo, sine ulla perturbatione transegisse.

[42] Nec obscurum fuit hujus postea in Societate indicium, quod in patris sui obitu dedit; quem nuntium accepit etiam arridenti vultu, [æquanimitas in casibus subitaneis;] & omnino quasi nihil ad se is casus attineret: ac cum litteras eodem die ad matrem, Superiorum jussu, consolatorias scriberet, ipso statim initio professus est, se gratias Deo agere, propterea quod liberius jam dicere sibi liceret; Pater noster, qui es in cælis. Quod cum per se admirationi fuit omnibus, tum maxime mihi, cui ille indicavit amorem & observantiam quamdam præcipuam, qua semper parentem suum coluerat; ut cum a Deo & Superioribus discessisset, nihil carius haberet; nec dubitaret dicere, si per se ejus obitus æstimandus sibi fuerit, multis partibus amplius doliturum fuisse, quam cum seculi commoda & delicias reliquit. Verum quam ille omnem carnem ac sanguinem & memoria & amore exuisset, hoc etiam ostendit; quod interrogatus aliquando, quot haberet in seculo fratres; respondere non potuit nisi post aliquantam moram, singulis tacite recensitis, numeroque supputato. Quod quidem cum ab adstantibus cum ædificatione notatum esset, memini, eum ob hanc ipsam causam aliquo scrupulo lacessitum fuisse, propterea quod videretur sibi ejus suæ laudis causam ipse dedisse. Atque hujusmodi quidem exempla in omni virtutum genere quotidiana erant; sed neque nos omnia novimus, nec quæ novimus, omnia libet referre.

[43] Porro paupertatis ita studiosus fuit, ut ea per se delectari videretur, non solum tamquam instrumento ad alias virtutes acquirendas; [studium paupertatis;] etsi hoc non mirum fuit, cum in ipso seculo atque inter ipsas opes ac divitias, eam tantopere exercuerit, ut supra expositum est, ut sine dubio & facilius, & perfectius id in Societate consequi potuerit, quam ille proprium paupertatis locum appellabat. Itaque fatebatur, animum suum sua sponte abhorrere a quavis re habenda, quæ speciem aliquam proprietatis ostenderet. Nam Breviarium, quod secum ex seculo attulerat, statim Superiori detulit; aliudque habere voluit ex domesticis & communibus; atque in eo ipso nullas unquam imagines ex charta, quod tamen adeo ordinarium est, ejusdem paupertatis amore. Lætabatur mirum in modum rebus, quæ ad usum pertinent, vilioribus, & deterioribus; mihique aliquoties cum gaudio narravit, quasi præcipuum Dei privilegium, quoties pluribus aliqua dispertienda essent, observasse se, semper sibi pejora contingere; quo ille, ut dixi, tamquam peculiari Dei beneficio magnopere gaudebat; ridebatque Religiosi amentiam, qui cum seculi opes ac simul etiam spes reliquerit, tamen hæreret deinde in rebus minutis, easque tanti æstimet, ut sæpe earum causa in animi perturbationem incidat.

[44] De castitate, illud uno verbo dici verissime potest, si quo umquam in alio, fuisse in eo qualem Constitutiones nostræ requirunt, pene Angelicam. Nam & corpus ipsum omnis penitus motus expers semper fuit; & anima ita pura, ut ne ullam quidem vel primam impressionem aut imaginis alicujus indecentioris tenuem objectum pateretur. [castitas, Angelicæ par;] Quod ille cum alias mihi aperuit, tum aliquando cum sermo nobis esset de magno quodam Dei servo adhuc vivente, qui hujusmodi tentationum genere crebro fatigatus, perpetuam tamen virginitatem servaverat; tum enim ille confessus est, alio se longe modo a Domino tractari; siquidem penitus ignoraret, quid essent, & cujusmodi essent, omnes ejus generis tentationes. Atque hoc, etsi omnes vident, quam sit rarum & admirandum in hac carnis corruptione; qui tamen illum norit, minime in illo mirabitur; quippe qui jam inde ab ipsa infantia nullam umquam ad animam admiserit cogitationem, nullum ad aures sermonem, nullum ad oculos aspectum, qui ejus puritatem lacessere possit. Cui etiam accedit altera causa, tanta cum Deo unio, ut nihil sapiat, nihil sentiat, quod non sit Dei, atque ideo non solum hi, sed ne alii quidem frequentiores & communiores naturæ motus in eo locum habeant: de quo ipso uberius postea loquemur.

[45] Verum inter dona, a Deo illi tributa, vel præcipua videtur fuisse vera quædam atque intima humilitas. Primum enim hoc omnes in eo cum magna ædificatione notarunt, [humilitas, ubique relucens,] quod cum ita natus esset, ita etiam educatus, nullum tamen umquam ab eo vel factum vel dictum extitit, quo a quopiam vulgari & maxime ignobili homine differret. Itaque ita se in professione quadam vilitatis & abjectionis ab ipso initio posuerat, ut vix hoc jam ullus in eo magis quam in ullo alio adverteret. Imo vero tædebat etiam ipsum sanguinis sui; atque ob eam causam non dici potest, quantum abhorreret ab omnibus singularibus rebus, quas scilicet ob eam causam sibi suspicabatur impendi, cujusmodi erant vestes interdum commodiores: & inter cetera fuit etiam pileus clericalis, quem cum in Societatem intulisset, non ante destitit Superiori instare, quoad potestas facta est ejus deponendi, & alterius, qualis a Novitiis gestari solet, assumendi. Interrogatus etiam a me, an vitæ mutationem tantam tamque repentinam sensisset, ut in mensa, lecto, cubiculo; respondit, Nullam; non magis, quam si semper ita vixisset. In sermone vero fugiebat omnem commemorationem earum rerum, quæ ad familiæ suæ splendorem pertinebant. Unde a Patre quodam interrogatus, ex quibusnam pueris regiis in Hispania esset, cum sint duo eorum genera; respondit, quod res erat, Ex honorariis: ex quo statim incredibili scrupulo angi cœpit, ita ut omnes, qui aderant, ex vultus rubore, & aliis indiciis facile persenserint. Porro in vilibus ministeriis, ut verrendi, abstergendi lucernas, & reliquis, nulla umquam, vel in ipso initio, ei fuit repugnantia; acsi ejusmodi actionibus atque operibus, jam diu antea assuevisset: imo vero dicebat, se maximam quamdam ex iis percipere suavitatem; eamque nullo studio vel reflexione adhibita, sed sua sponte & tamquam naturalem. Itaque in ejusmodi rebus princeps semper erat; nec ulla alia in re Superioribus suis molestus erat, quam in iis ardenter & crebro petendis: nec erat ulla res, in qua libentius ejus desiderio obsequerentur Superiores, ut eum ab assidua mentis occupatione distraherent; quo fiebat, ut fere semper in iis versaretur.

[46] Mandatum est ei aliquando munus instruendi mensas, additusque socius de industria, atque ei injunctum, ut Aloysium crebris reprehensionibus atque objurgationibus probaret; utque in summa ei sese in omnibus difficilem & austerum præberet. [studiose probata,] Quod cum ille diligenter atque exacte faceret, nullam tamen ab Aloysio vocem ad se excusandum, vel ad rationem alicujus facti reddendam, elicere umquam potuit; ut ipsemet tantam humilitatem ac patientiam, quam oculis videbat, satis credere & mirari non posset. Quin etiam cum eodem tempore legisset in mensa, atque ex proximo strepitu non satis auditus esset, ille hanc reprehensionis occasionem nactus, Aloysium increpavit, quod ejus culpa Fratres eo die lectionem perdidissent. Quod cum inculcare & severius exaggerare pergeret, tum Aloysius, dolens quidem, ut decebat, errorem suum, sed ex altera parte lætus, quod objurgaretur, atque in risum pene solutus (quod quidem ei antea numquam ob rem ullam acciderat) promisit in posterum emendationem; statimque ad Fratris illius damnum spirituale resarciendum, referre ei prolixe cœpit quæcumque in mensa legerat.

[47] Quod vero attinet ad honoris mortificationem, in hoc se statu esse affirmabat, ut non modo domestica sed etiam externa quævis, quemadmodum mendicare per urbem, [cum sui contemptu,] aut vestes laceras gestare, aliaque ejusmodi prorsus pro nihilo duceret; iisque omnino non moveretur. Nam propter Christi Domini imitationem, & meritum, ac præmium æternum, ita etiam disserebat; Si non cognosceretur quis esset, parum sibi referre hominum judicium; si cognosceretur, nihil se perdere in eorum opinione, quin potius aliquid acquirere. Unicum tamen certamen, præsertim adhuc in Societate recens, perpessus est, nempe interioris complacentiæ de rebus bonis: sed hæc erat, ut ipsemet narrabat, valde levis & rara; in qua tantam præstitit diligentiam ac vigilantiam, ut diceret, non esse sibi conscium, se vel semel assensum esse. Ac cum eam ad Superiorem detulisset, monitus ab eo, ne solicitus esset, nec plane curaret; ita fecit, pauloque post omnes illæ cogitationes evanuerunt. Et tamen ipse, quo securior esset ab ea parte, per menses aliquot suas omnes de Christi vita ac passione meditationes ad id unum referre aggressus est, ut quam solidissimum humilitatis propriique contemptus spiritum ab illius exemplo hauriret; quod & perfecit, magnamque in toto hoc genere pacem ac quietem Dei beneficio consecutus est. Ac cum hoc ita esset, ipse nihilominus sibi cavebat tamquam in bello; & assiduo examine omnes suas cogitationes huc spectantes quam diligentissime expendebat; timens ne quam in sua natura (in qua nescio quam ad hoc propensionem ille quidem agnovisse se putabat) per suam aliquam incuriam, huic vitio aditum relinqueret.

[48] Addebat etiam illud, si quid omnino esset, quod mortificationis sensum aliquem sibi afferret, esse reprehensiones publicas; [etiam in publicis reprehensionibus,] non quidem propter aliorum de se opinionem, quam mirifice contemnere ac ridere solebat, quasi umbram ac rem nihili; sed ob eam ipsam, quam diximus, causam, quod ipsiusmet oculis propria errata per se displicerent. Ac cum hunc in reprehensionibus sensum haberet, eas tamen, plus quam alia omnia mortificationum genera, ardenter expetebat; quod diceret, se earum utilitatem ac fructum experiri. Quo autem modo eas acciperet ipse indicavit, narrans mihi, in sua, si vellet, esse manu, cum maxime objurgaretur, cogitationem ab ea re avertere, & in aliam quampiam rem ita defigere, ut ne audiret quidem, quod sibi diceretur: se enim ita obsequentem habere phantasiæ vim, ut nullo negotio, quo ipse vellet, sequatur; & ubi velit, eam applicet; verum se ab hoc abstinere, ne fraudaret, ut ipse aiebat, obedientiam; neque solum ut intelligeret, quidquid in se vitii inesset, sed etiam ut illius mortificationis sensum non effugeret, tum propter meriti augmentum, tum etiam quia sic Superiorem velle intelligebat. Inter ipsam vero reprehensionem excitabat se ipsum ad gaudium, eo quod aliquid pateretur, quo aliquam Christi Domini similitudinem assequeretur; quod ipsum etiam dicebat præbuisse sibi sæpe thema longioris meditationis, in qua mirabili dulcedine frueretur, dum cogitaret hanc cum Christo conformitatem per ignominiam aliquam. Ac Deus ipse, qui in ejus anima erat, partim interdum materiam lucri dabat; partim etiam speciali quodam modo eum disponebat ad lucrum quam maximum faciendum.

[49] Nam quodam die, cum ego ipse mandassem, ut quidam ejus defectus, non qui ad culpam, sed qui ad urbanitatem quamdam in mensa servandam, pertinerent, in recreatione dicerentur, illo ipso tempore dum pranderet; [& voluptate animi.] elevavit Dominus ejus mentem ad considerationem opprobriorum Christi, & vehemens desiderium ejus aliquo modo imitandi; ita ut cum paulo post de iis admoneretur, etsi ex suo genere ejusmodi erant, quæ majorem quam multa alia mortificationem inferre possent; tamen ipse postea mihi fassus sit, se omnium minimam sensisse; quia jam scilicet recenti illa cogitatione præmunitus fuerat. Atque huc etiam pertinere videtur alacritas, qua pœnitentias injunctas exequebatur; idque nulla propria non modo culpa, sed neque negligentia, quæ ipsa certe in eum vel numquam vel rarissime cadebat. In quo etiam contigit, ut vel alieni defectus, per errorem in ipsum translati, pœnam silentio sustineret; quod postea rescitum est, auctore se ipsum, propter humilitatis æmulationem, ultro prodente; vel aliqua re unius Superioris jussu facta, ab altero Superiore id ignorante reprehensus, atque etiam multatus sit, ipso scilicet tacente, & nullum verbum in suam excusationem proferente.

CAPUT V.
Virtutes aliæ, & indicia sanctitatis.

[50] Nec minus præcipua fuit in illo obedientiæ virtus: quippe cum mihi ipse dixerit, nulla se umquam plane in re, quod quidem sciret, [Obedientia perfecta,] Superiorum voluntatem transgressum esse. Quærenti autem, quam potissimum rationem in obediendo sequeretur; respondit eam, ut non Superioris hominis, sed Christi jubentis vocem esse putaret: addebat autem hoc se facere, non tantum ob majus meritum, quod in tali obediendi modo inesse sciebat; sed etiam quia nescio quam dulcedinem sentiebat ex hoc ipso, quod cogitaret sibi Christum loqui, seque habere in quo Christo serviat. Hanc vero obedientiam, non solum Rectori, aut ejusmodi Superioribus majoribus; sed immediatis quoque præstabat, & plane omnibus, quibus ulla in se quocumque modo cura aut potestas mandata esset. Imo ajebat, se majori cum delectatione obedire subordinatis, atque adeo infimis Superioribus, quam supremis; idque non tam humilitatis, quam superbiæ cujusdam causa (sic enim ipse ajebat) siquidem, si humana ratione æstimanda res esset, fore ut cum aliqua difficultate homo se homini subdat, præsertim si contingat inferiorem esse, vel sanguine, vel externis donis; verum Deo subdi, aut quod perinde est, Dei amore hominibus subdi, non modo nullam esse notam, sed summam gloriam: hoc autem multo clarius elucere quo minus humani intermisceatur. Quare, ut alia multa sileam, cum esset aliquando in Domo Professa, Fratri ipsi Novitio, cui nescio quid curæ ad domestica officia dirigenda committitur, tantam non solum observantiam, sed etiam reverentiam præstabat, ut vix majorem posset ipsi P. Generali, si affuisset. Assurgebat advenienti, caput aperiebat, omnem vel in loquendo vel in eundo deferebat honorem; donec Superior, re ab illomet Fratre, qui hæc moleste ferebat, cognita, eum monuit, ut sibi in hac parte temperaret.

[51] Fuit autem in hac obedientiæ virtute adeo absolutus, [etiam voluntatis,] & proprias omnes voluntates ita perfecte abnegatas habuit, ut ipsemet mihi dixerit, non solum non esse sibi conscium, ut supra diximus, quod umquam contra ullam regulam, vel ullam Superiorum ordinationem fecisset; sed etiam quod umquam habuisset voluntatem aut inclinationem contrariam; imo nec motum primum, nisi fortasse cum a suis devotionibus, ad quas ita propensus erat, avocabatur; in quo tamen ipso vel nullum motum sentiebat, vel si aliquando, quod erat rarissime, sentiebat, incredibili celeritate & diligentia eum comprimebat. Et omnino quo se modo in hoc ipso genere gereret, declaravit illud, quod aliquando, cum una cum aliis Novitiis longiusculum tempus in pannis lineis plicandis posuisset, liceretque ei, quod alii plerique faciebant, licentia petita discedere; incessit eum cupiditas abeundi ad legendum S. Bernardum, quod eo die, ut semper consueverat, nondum fecerat. Quod ille ut sensit, statim sibi ipsi respondit; si eum legeres, quid aliud te doceret, quam ut obedires? Cogita igitur te jam legisse, & fac, quod ille docet: sicque desiderium illud facile abiit. Quo autem animo Superiorum monita acciperet, illud indicavit, quod ego ipse vidi. Nam cum aliquando illum de quadam incogitantia, in quam ille nonnumquam ob sensuum abstractionem incidebat, diligentius arguerem; ita commotus est, ut addita præsertim nescio qua capitis imbecillitate, qua pridie laboraverat, in deliquium animi statim inciderit: vixque ad se reversus, & in sede proxima collocatus erat; cum prostravit se in genua, & obortis lacrymis veniam illorum, de quibus reprehensus fuerat, petere institit tanta contentione, ut non facile terra sublevare potuerim.

[52] Porro illud quoque commemorare solebat, se in obedientiæ mandatis mirabiles quasdam Dei providentias experiri solere, [divinis muneribus cumulata:] dum ipse se totum in Deum projiceret, Deus autem peculiarem ei curam etiam in rebus minimis præstaret. Cujus rei, quia minutis & quotidianis rebus constat, unum tantum exemplum referam. Quadam die mane meditatus erat Dominicæ Passionis stationes, ex quo illum vehemens invaserat devotio visendi Stationes Romanas, nempe septem Ecclesias. Verum cum ei deliberatum ac fixum esset nihil ejusmodi rerum a Superioribus petere, quod semper servavit; ecce præter consuetudinem, præter omnem opinionem, ea ipsa hora Superior vocari eum jubet, jubet ire ad septem Ecclesias; quod illi duplo gratius fuit, tam aperta significatione divinæ erga se providentiæ, etiam in re tantula. Atque alia ejusmodi multa ei contigerunt. Ad hanc vero obedientiam pertinet etiam Regularum observantia, in qua ferme nimius semper fuit, si in hac virtute nimium esse potest. Certe ita exacte, integre, ac rigide omnia observabat, ac si magnum alioqui piaculum se commissurum videret; quod cum alias semper ita præstitit, ut jam apud omnes vulgatum id esset, cum magna omnium ædificatione; tum aliquando prodiens ad ambulandum cum Sacerdote. Cum enim audisset, etiam data prodeundi licentia, non continuo sequi licentiam colloquendi; ille statim ac pedem e janua extulit, libello quem secum de industria afferebat prolato, in ejus lectione, nullo socii respectu, usque ad reditum in domum sese continuit. Porro similia plurima quotidie in eo observabantur.

[53] Ex his omnibus facile constare posset, qua puritate prædita esset anima illa, [Tranquillitas,] quæ ejusmodi virtutibus ornaretur, & ejusmodi studiis teneretur. Ipse quidem mihi exposuit, bis se tantum toto hoc tempore, quamdam inimici impugnationem esse expertum. Semel cum peracta prima probatione cum aliis convivere cœpisset: aiebat enim, se per quatuor aut quinque dies, nescio qua animi desolatione laborasse; non quidem ita ut inquietus esset, aut in malum quodpiam incitaretur, sed quia gaudio illo spirituali consueto orbus erat. Quod cum ita esset, tamen cum ad orationem confugiebat, totus relevabatur; postea vero, molestia etiam illa penitus effugata, divinas illustrationes & consolationes recepit. Alterum tempus fuit per dimidiam ferme horam, cum ei cogitatio quædam futuri suggereretur, quid porro de eo factura esset Societas: quam ille cum subito cognovisset fraudem esse dæmonis, obfirmato semper animo repulit, ac ne ad primum quidem aditum admittere voluit; quare paulo etiam post penitus abscessit. Hinc existebat perpetua quædam pax & serenitatis tranquillitas in ejus corde; quippe quam nullæ passionum nebulæ obumbrarent, nulli alienarum voluntatum motus perturbarent: quæ quidem etsi pene jam ei facta erat naturalis, dicebat tamen ipse, multam ab se diligentiam ac studium adhiberi, ut eam integram & intactam conservaret, expellendis statim omnibus desideriis, non solum indifferentibus, sed etiam bonis, quæ deinde aliquo modo cor inquietum reddere possent. Ut cum aliquando spes ei facta esset ab ipso immediato Superiore, impetrandi a P. Generali integram orationis horam; ut animadvertit se in eam spem nimis incumbere, ita ut periculum esset alicujus fortasse perturbationis, si deinde negaretur; eam statim animo ejecit, seque ad suam æqualitatem & indifferentiam retulit.

[54] Quis autem esset ejus candor & integritas, declarat ejus ipsius scrupulus, [& candor animi:] quem aliquando ad me cum quadam cura detulit. Is autem erat, quod in examinanda conscientia sua, quantumvis studii ac conatus adhiberet, tamen vix umquam aliquid inveniebat, quod vel veniale peccatum esset. Erat autem anxius ob eam causam, quia multa audierat, & ipse legerat de tenebris spiritualibus, & de periculo animæ seipsam ignorantis, in quo statu formidabat, ne fortasse ipse nesciens versaretur. Denique illud etiam mihi fidem fecit, quod post sex menses cum sese compararet ad Confessionem generalem, idque totis viribus suis, perinde atque ad rem præcipuam & maximam; tamen omnibus supputatis tria mihi recensuit, quæ habebat in ea Confessione dicenda, in quibus sibi peccasse videbatur: quæ quidem omnia ejusmodi erant, ut nullam prorsus peccati labem, quin imo certum etiam meritum continerent. Atque illa erat totius semestris Confessionis materia. Porro vix credibilis erat diligentia, qua omnes animi sui motus perpendebat; & quidem, cum apud se statuerat aliquid quod commisisset peccatum esse, non erat plus nimio solicitus: statim enim humiliabat se coram Deo, petebatque ab ejus bonitate veniam; proponebat etiam, se de eo confessurum, nec de cetero se vehementius torquebat. In confessionibus etiam ipsis clarus erat, apertus & brevis; [sine anxietate] ut qui in magno lumine versaretur, nec ibi trepidaret, ubi non erat timor.

[55] Et certe apud eos, qui ejus conscientiam tractabant, [aut scrupulis:] constabat eum minime natura vel etiam more scrupulosum; verum ejus cura ac solicitudo, quod ad partem hanc attinet, versabatur in examinandis cogitationum suarum sensibus ac initiis, quæ magis latent, & in quibus aliquid vitiosi ac distorti occultari potest. Hoc igitur eum aliquando mordebat, & occupatum tenebat, donec elucesceret ei veritas. Cujus rei inter multa exempla unum referemus. Cum aliquando data ei esset vestis nova, ita moleste eam accepit, eoque vultus rubore, ut omnes, qui aderant facile adverterent. Hoc cum ipse postea Superiori narraret, monitus ab illo, posse id quoque ex amore proprio proficisci; nimirum laborante pro retinendo bono nomine mortificationis & virtutis. Id verbum magnam illi meditandi & inquirendi materiam dedit, dum omnes animi sui sensus singillatim recognoscit, ut quasi fundo cordis sui perspecto videret, num qua re Deum Dominum offendisset. Atque ut in hac re, ita in aliis similibus contigit, eum integro die aut biduo versari ita defixum, ut in ipsa recreatione multo magis iis attentus esset, quam ipsi recreationi; ac prout in corde cogitationes alternarent, sic etiam in vultu ipso lætitiæ, vel tristitiæ signa ab adstantibus notarentur. Quæ quidem, quia ab illo per quemdam excessum sine dubio agebantur, ejus Superiores diligenter eum monitionibus ac præceptis instruebant, quatenus non progredi, & in quo temperari oporteret: & ille ita eorum dictis audiens erat, ut ad unum vel eorum nutum, omnem illico scrupulum ac dubitationem poneret.

[56] Porro de dono orationis difficile sane est dicere, vel etiam credere, & quantum a Deo ei tributum esset, & quam ipse in eo exercendo diligens esset & fervens. [oratio mentalis,] Inprimis enim egomet ex ejus ore accepi, nullas eum plane umquam habere solitum mentis evagationes: quin etiam hoc diserte addidit, si omnes totius semestris distractiones in unum ponantur, vix confecturas spatium salutationis Angelicæ. Quos autem in ea sensus animique commotiones haberet, illud declarat; quod dicebat sibi persæpe contigisse, ut cum absoluta oratione surgere e genibus vellet, vix se, iterum ac tertio nitendo, erigere posset; idque ob eam causam, quia ex illa animi intensione inferiores partes spiritibus, qui ad superiora concurrentes exhausti erant, desertæ, debilitarentur. Item illud, quod sæpissime post orationem, per aliquantum tempus, plane nesciret ubi esset, nec locum agnosceret ubi manebat. Hoc autem dicebat contingere sibi maxime, cum Dei attributa cogitaret, ut bonitatem, providentiam, amorem in genus humanum, ac præsertim eorum infinitatem; in quam cum mentem defigeret, multo se magis dicebat abstrahi a sensibus.

[57] In vocali autem oratione narrabat se paulo majorem interdum sentire difficultatem, non quidem ita ut in hac etiam aberraret animo ab iis, [& vocalis] quæ ore proferebat; sed quia non ita facile ac commode in ea penetrare posset [verborum sensum]: quare accidere sibi in ea re, ut illi, qui ad ostium clausum aut pene clausum permaneat, cui nec ingredi licet, nec tamen alio discedit. Quod, ut diximus, interdum erat; nam alioquin ut plurimum, in hoc quoque orationis genere, & præsertim in Psalmis recitandis (his enim præcipue delectabatur) magnam se percipere affirmabat spiritus dulcedinem; animamque suam in varios illos affectus, quibus subinde ii aspersi sunt, transformari: quos etiam affectus tam vehementes sæpe fuisse narrabat, ut verba ipsa ægre, & vix conatu adhibito proferre posset; ex quo fiebat, ut sæpissime ad Matutinum recitandum vix integra hora sufficeret. Inter ea porro, ad quæ maxime afficiebatur, & quibus maxime ejus cor commovebatur, primum erat memoria Passionis Domini; [cum memoria Christi patientis,] quam præter alia tempora potissimum renovabat in meridie, recitando brevem quamdam Antiphonam, & proponendo sibi ante oculos Dominum in cruce fixum; idque semper tanto cum sensu (quod sine dubio peculiare fuit donum) ut, sicut ipse mihi narravit, modico illo spatio ita se ejus animus colligeret, ut fieri solet in feria sexta hebdomadæ sanctæ: unde dicebat, sacrum illud tempus quotidie hora illa in animo suo repræsentari.

[58] Alterum erat devotio erga venerabile Sacramentum, in quo mirabiles gustus percipiebat; [& in Eucharistia latitantis] nec mirum, pro ejus puritate, & insuper accuratissima præparatione, qua se disponebat: siquidem præter alias devotiones, totam hebdomadam distribuebat commemorandis per singulos dies singulis sanctissimæ Trinitatis Personis, ita ut primis diebus gratias iis ageret pro recepta, reliquis gratiam peteret pro bene recipienda Eucharistia. Pridie etiam quam communicaret, ejus sermones in recreatione toti erant de hoc mysterio; idque tanto fervore, ut quidam Sacerdos, cum quo illi sæpius contigerat tali tempore sermonem habere, testatus sit, numquam se devotius celebrare solitum quam die Dominico. Denique tota ejus vita vere, ac sine ulla dubitatione, dici poterat perpetua oratio. Nam ex longo usu orandi, & abstrahendi se a rebus sensibilibus, ejusmodi habitum contraxerat, ut quidquid ageret, aut ubicumque esset, magis attentus esset ad interiora quam ad exteriora; imo ipsis sensibus vix uteretur, ut oculis ad videndum, auribus ad audiendum. Atque hunc animæ statum jam sibi connaturalem fecerat, ita ut in eo uno conquiesceret & delectaretur: [ac Dei præsentis:] si vero aliquam ob causam, etiam utilem, ab hoc impediretur; exequebatur ille quidem, verum cum interiori molestia, perinde ac membrum luxatum, suoque emotum loco. Itaque nihil illi facilius fuisset, quam totos dies orare, & cum Deo esse; idque in ipsis etiam actionibus; in quibus ita facile, ut diximus, attentionem suam retinebat, ut potius difficile ei esset eam remittere. Ita enim ipse non semel mihi confessus est; quantum ii, qui distractionibus fatigentur, laborant, ut inveniant & colligant cor suum; tantum se laborare in eo distrahendo; ac proinde dicebat, omni illo tempore, quo se a Deo abstrahere conaretur, esse statum sibi violentum: quippe cum semper secum ipse luctari cogeretur; atque omnino majorem ex eo redundare molestiam in ipsum corpus, quam ex ipsa spiritus elevatione in cælestia.

[59] Porro, quod facile quisque existimare potest, hinc eveniebat, ut etiam per diem, [cui perpetuo unitus,] atque in operationibus ipsis; magnos quosdam gustus sentiret ac dulcedines; easque non brevi & raptim, sed permanentes interdum per horam integram, & subinde recurrentes ex variis occasionibus. Unde contigit aliquando in mensa, ut ex magnitudine divini amoris, tum facies ipsa rubore suffunderetur, tum etiam reliquum corpus sensibili calore majorem in modum calesceret; ex quo cibi, & omnia alia terrena nauseam ei fastidiumque commovebant; quo ille tempore, ut erat a Superiore suo edoctus & jussus, dicebat Domino; Recede a me, Domine; seque ad serviendum corpori, quoquo modo poterat, convertebat. Alias etiam incendebatur ei pectus, ita ut assidua & importuna palpitatione ipsa præcordia erumpere velle viderentur. Atque hæc omnia, quod mirabilius est, fiebant in eo, ipso neque id agente aut curante, immo nec volente, ac potius contra nitente: nam si ille tantulum allaborasset, sine dubitatione semper in illa flamma vixisset, atque etiam eam magis ac magis auxisset. Sed quia, ut mox dicemus, Superiorum voluntas obstabat, ille quidem ejusmodi visitationes a se repellebat, & tamen immittebat se illi Deus etiam resistenti, aut aliud agenti: & sæpe, imo vero ordinarie, inter verrendum aut aliud operandum, quantumcumque ille mentem a divinis abstrahere, & humanis immergere, ut jussus erat, conaretur; tamen paulatim non advertens, rursum in Deum rapiebatur.

[60] Quare inter omnes, qui ejus interiora norant, hoc liquido constabat; [deliciis affluebat.] statum ejus animæ ejusmodi esse, ut tamquam ferrum candens igne, sic & ejus anima, & potentiæ totæ, essent plenæ Deo. Nam & voluntas ita inseparabiliter ei adhærebat, ut nihil appeteret, & nulla re delectaretur nisi in Deo; & hoc quidem facilitate quasi naturali, & ea inclinatione, qua quis in suam ipsam voluntatem fertur; ex quo proveniebat illa adeo exacta Regularum & Superiorum observantia, sive in magnis sive in minimis. Intellectus vero & memoria etiam ipsa, tota Deo & Divinis rebus immersa erat, & alia omnia præter Deum fastidiebat; in iis autem quæ ad Deum pertinebant cogitandis, infatigabilis permanebat, Atque hic status non erat in illo, ut in quibusdam Novitiis ad horam concessus, per modum transeuntis; sed permanens & fixus, nempe ut habitus, diuturno tempore & actionibus intensis confirmatus.

[61] Porro Superiores cum hæc adverterent, & aperte viderent, [Minus in divina intendere jussus,] non modo ejus complexionem adeo imbecillam, sed alterius cujusvis, quatumvis firmam ac valentem, ferre non posse tantam contentionem; maxime cum in ipso etiam caput jam fatiscere ac debilitari inciperet; sedulo remedium adhibendum putarunt. Itaque primum, & somnum producere una hora jusserunt, & dimidium horæ spatium in oratione ademerunt; præterea per diem raras orationes jaculatorias, quibus antea frequentissimis ac pene continuatis utebatur, concesserunt: deinde, cum ne hoc quidem satis esset, orationem matutinam ad quadrantem redegerunt, ac paulo post totam etiam sustulerunt, Præterea quotquot potuere occupationibus eum onerarunt. Nam præter ordinaria aliorum ministeria, ut serviendi, verrendi, [ob imbecillitatem corporis,] & reliqua; jussus est tondendi artem discere, eamque quotidie exercebat, jussus etiam refectorii mensas curare. Quin etiam ei, qui immediate Novitiis præest, mandatum est, ut numquam eum diutius in loco suo consistere permitteret, sed modo huc, modo illuc captata occasione de industria dimitteret: super omnia autem apud eum ipsum, & jubendo, & docendo, & omni denique ope ac studio egerunt, ut ipsemet in animum induceret temperare sibi pro majori Dei gloria, suamque fortitudinem Domino custodire.

[62] Nec erat difficile persuadere illi, quippe qui & ratione facile se duci sinebat, & obedientiam cum in omnibus aliis rebus, [etiam nesciens ac nolens intendit;] tum in his quoque interioribus quam studiosissime colebat. Verum, etiamsi maxime vellet & conaretur, tamen ita occupabatur & possidebatur a divinis affectibus, ut nesciens ac nolens, statim relaberetur ad illam intimam cum Deo conjunctionem. Dicebat autem ipse, quod attineret ad actus interiores exercendos, quando id magis in sua facultate esset, cautionem se quam juberetur adhibit urum; ut vero sensus externos ad sua opera applicaret, oculosque ad videndum, aures ad audiendum, ceteros ad suas quemque functiones adhiberet, hoc sibi multo difficilius fore. Dabat tamen operam, quantum poterat, seque ipse tum ex iis quæ a Patribus audierat, tum quæ in variis auctoribus legerat, studiose ad hanc moderationem incitabat.

[63] Quamquam autem hæc omnia, quæ postremo commemoravimus, [ab omnibus notis pro sancto habitus.] ille quam maxime occulta servaret; tamen quia & hæc ipsa assidue multis indiciis erumpebant, & virtutes quas antea exposuimus, oculis omnium patebant; ideo tanta erat apud omnes domesticos ejus opinio, ut pro sancto & perfecto ab omnibus haberetur. Nam ut omittam, quod ejus mater, plurimarum ejus actionum testis & conscia, cum eum nominabat, semper suum Angelum appellabat; quod adhuc observat; ex nostris nemo erat, qui non eum magnopere suspiceret ac veneraretur. Quidam fuere qui lances, quas ille contigerat, devote oscularentur; alii ejus calceos ipso absente, alii ejus pileum cum gestandum accepissent, pro reliquia quadam se eum gestare dicebant. Sacerdos etiam quidam non dubitavit affirmare, se una hora recreationis cum Aloysio posita, plus proficere in spiritu, quam quaternis & senis horis in oratione; & quoties ab eo discederet, sentire inflammatum quoddam desiderium perfectionis, ita ut ipsemet miraretur; idemque sibi contingere solitum in recitando Officio cum illo, in quo multo majores & crebriores solito illustrationes se recipere asserebat. Denique aliqui in eum defixos sæpe tenebant oculos, ejusque tum acta, tum dicta, tum gestus, atque ipsam corporis compositionem cum admiratione notabant; eaque erat omnium de illo opinio.

Scribenti hæc Plato præcipue propositum fuit, gesta Aloysii, tum interna, tum externa colligere in exemplum religiosæ juventutis; minus solicito de circumstantiis tempornm & locorum; in quas accurate postea majori otio indagavit Ceparius. Quamobrem, ea majori otio indagavit Ceparius. Quamobrem, uti monuimut § 19 Commentarii nostri, si quid ejusmodi in Vocatione præmissa offenderit Lector (uti num. 23 & 24 ponitur Mantuæ & Florentiæ factum, quod Castellioni & Casali adscribendum erat; & num. 6 fit mentio voti Castitatis, ab Aloysio emissi, quod ad tempora anteriora & ad habitationem ejus Florentinam referri debebat) illa, & fortasse alia, accuratius reducta leget ad sua quæque tempora & loca in sequenti Vita Ceparii. Quod vero de gradu consanguinitatis inter Ducem Mantuæ, qui tunc erat Guilielmus, & Ferdinandum patrem Beati nostri, dicitur num. 1; discussimus § 2 Commentarii citati, monstrantes, utriusque avos non fuisse fratres; sed Guilielmum prædictum & ipsum Aloysium habuisse eumdem abavum, ipsosque inter se quarto gradu consanguinitatis contigisse.

TESTES EXAMINATI IN PROCESSU ROMANO.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

AUCTORE C. J.

Dictum est num. 218 Commentarii prævii (ubi notari velim, versu 6 perperam impressum esse, concinnata pro continuata) nos unum in locum conjecturos esse continuata serie testes omnes, qui deposuerunt in tribus processibus, Romano, Florentino, & Castellionensi. Id hic præstamus. Sit igitur ex Romano testis primus

Adm. R. P. Joannes Bapt. Camerota, Presbyter Societatis Jesu, Professus, Magister in Theologia, [Examinatian. 1608, a die 13 Aprilis,] & Lector ejusdem Facultatis Neapoli, oriundus Gravina, natus Foggiæ, annorum quinquaginta; testis inductus & juratus; & super Interrogatoriis, pro parte adm. illustris & excellentis D. Joannis Spadæ Promotoris Fidei; & super Articulis pro parte inducentis, examinatus. Postquam autem respondit super Articulis ei propositis, subdit ex se: Ego de cetero vos remitto ad aliud quoddam examen, quod subii anno MDCV mense Decembri Neapoli, sub adm. R. Domino Curtio Palumbo, Vicario ibidem Generali, cujus examinis partem aliquam retulit P. Ceparius in Vita Beati jam impressa, lib. 1 cap. 4. Laus Deo. Ego Joannes Camerota Societatis Jesu deposui, ut supra, pro veritate. Examinatus fuit die XIII Aprilis MDCVIII, uti refertur in processu, folio 57.

II Adm. R. P. Bernardinus Rossignolus, Presbyter Societatis Jesu; & nunc Præpositus Provincialis in Provincia Mediolanensi ejusdem Soc. Jesu; ætatis suæ annorum LXI & ultra: testis inductus &c. fere ut supra in primo examine. [& anno 1609 a die 18 Aug.] Examinatus autem fuit die XXVII ejusdem mensis & anni, ut processu fol. 64.

III Illustrissimus & Reverendissimus D. Robertus, titulo S. Mariæ in Via, Cardinalis Bellarminus, nuncupatus Archiepiscopus Capuanus, testis inductus & juratus, tacto pectore more Cardinalium. Omissis Interrogatoriis Promotoris Fidei, stante qualitate & dignitate personæ, deventum fuit ad Articulos: de quibus postquam multa deposuit, tandem subjungit: Et verum esse declaro, quod P. Cepario testificatus sum in aliqua epistola mea; quæ inserta legitur processui in genere, nec non Vitæ, ab ipso impressæ. Ita deposuit anno MDCIX, die XVIII Augusti, ut in processu fol. 72.

IV R. P. Aloysius Valmarana, Presbyter Societatis Jesu & concionator, patria Vicentinus, annorum XL; examinatus eodem anno (uti & sequentes omnes) die vero XIX Augusti, fol. 77. Fuit Aloysius iste ejusdem fere ætatis, ac noster; & initio suæ depositionis dicit, quod transeunte Vienna in Hispaniam Imperatrice Maria Austriaca, matre, filia, & uxore Imperatorum; cum Vicentiæ ipsa diversabatur domi nostræ cum filio suo Maximiliano, eo venit etiam B. Aloysius: & pater meus hodiedum gloriatur, se illa occasione aliquoties cum ipso cubuisse eodem lecto, veluti cum Sancto. Præterea cognovi eum etiam in Societate, quando venit ad Marchionatum suum, eique solus soli ministravi ad mensam in triclinio nostro Brixiæ; & notavi in omnibus actionibus ejus modestiam singularem: & audivi a Patribus nostris tunc dici, quod ad illud usque tempus audiebat inter nostros Sanctus.

V Matthæus Calamita, ejusdem Societatis Laicus, Barensis, annorum XLVIII. Examen subiis eodem die, fol. 85.

VI R. P. Petrus Antonius Rodianus, Presbyter Soc. Jesu, a Burgo S. Domnini, annorum XLVI. Examinatus eodem die fol. 87.

VII R. P. Stephanus Philippus, Presbyter Soc. Jesu, Romanus, annorum XXXVI. Examinatus die XX Aug. fol. 92.

VIII R. P. Ferdinandus Palia, Presbyter & Professus Soc. Jesu, Sabinus, annorum XL. Die XX Augusti fol. 96.

IX Joannes Justinianus, Clericus Soc. Jesu annorum XXVIII. Die XXI Aug. fol. 102.

X Antonius Maria Nazarius, Societatis Jesu, unus e Sacristis ecclesiæ S. Mariæ Annuntiatæ in Collegio Romano, Cremonensis, ann. XLIII. Die eodem, fol. 107.

XI R. P. Mutius Vitellescus, Presbyter, Professus, & Assistens Italiæ Soc. Jesu, Magister in sacra Theologia, nobilis Romanus, annorum XLV completorum. Patrem suum vocat Alexandrum Vitellescum, matrem vero Gismundam de Rusticis. Die XXIV Aug. fol 113. Orditur deinde depositionem suam hoc modo. Cognovi multo tempore B. Aloysium in Collegio Romano, quando studiis operam dabat, tum Philosophicis, tum Theologicis; eoque usus fui perfamiliariter: adfui etiam quando nuncupavit Deo consueta Societatis nostræ vota castitatis, paupertatis & obedientiæ &c.

XII R. P. Nicolaus Baldellus, Philosophiæ Professor, Presbyter & Prosessus Soc. Jesu, Cortonensis, ann. XXXVI. Die XXVI Aug. fol. 124.

XIII R. P. Basilius de Romanis, Presbyter Soc. Jesu, Romanus, annorum L. Die eodem fol. 129. ubi ait, se cognovisse B. Aloysium in Collegio Romano, dum studiis Theologicis ibi operam navabat; cum eoque illa occasione crebro egisse, ab anno MDLXXXVII, usque ad MDXCI.

XIV R. P. Guidus de Romanis, Presbyter, Professus & Concionator Soc. Jesu, Aretinus, ann. XLII. Die XXVII Aug. fol. 133.

XV Perillustris Dominus Horatius Petronius, nobilis Romanus, annor. LI. Die eodem fol. 136.

XVI Illustris Dominus Gaspar Pallonus, Romanus, ann. XL. Die XXXI Aug. fol. 138

XVII Ansanus Naccarinus Societatis Jesu, Senensis, ann. LI; Sacrista Collegii Romani, quando obiit Aloysius. Die eodem fol. 140

XVIII Domina Arsilia de Altissimis, filia quondam Laurentii de Altissimis & Nellæ conjugum, de Tibure, ann. XXXVI. Examinata autem fuit Romæ in ecclesia S. Benedicti in clausura, loco idoneo & condecenti pro feminis examinandis, die 1 Septembris, fol. 146.

XIX D. Camilla, filia quondam Christophori, vulgo dicti del Prete, Sutrinæ & Nepesinæ diœcesis, ann. LVI. Die eodem. fol. 151.

XX D. Lucia, filia quondam Dominici Rentii & Antoniæ conjugum, ann. XXXV. Die eodem, fol. 153.

XXI D. Julia Cocannaria, filia quondam Silvestri Cocannarii, Tiburtina, ann. XXXI. Die eodem, fol. 154.

XXII Excellentiss. D. Fabritius Cocannarius, Medicus Physicus, Tiburtinus, Romæ degens, annorum XXX. Die 11 Septembris fol. 156.

XXIII R. P. Vincentius Filliucius, Presbyter, Lector casuum, & Professus Soc. Jesu, Senensis, ann. XLIII. Die IX Sept. fol. 158.

XXIV R. P. Philippus Rinaldus, Presbyter, Rector Collegii Germanici & Professus Soc. Jesu, Florentinus, ann. XLV. Eodem die, fol. 166.

XXV D. Joannes Bapt. Philippinus, filius quondam Frederici & Constantiæ del Conte, conjugum, Romanus, ann. XXXII. Die XX Octobris, fol. 174.

XXVI Excellentiss. D. Dominicus Capitus, Medicus Physicus, de Bassano Sutrinæ diœcesis, filius qu. Lucæ Capiti & Dianæ Minottæ, annorum LIX, Die XX. Octobris, fol. 178.

XXVII D. Veronica de Curtis, uxor D. Joannis Baptistæ Philippini aurificis, filia Joannis de Curtis, Romana, annorum XXVIII. Die eodem, fol. 180.

Hæc cum ego e Processu Romano extraxissem; de ejus testibus, & horum examine, a Patre Cepario Procuratore causæ, sic notatum alicubi inveni: Omnes supradicti testes fuerunt examinati coram Judice & in locis, diebus ac horis a Judice deputatis: & prius fuerunt interrogati super singulis Interrgatoriis, a Promotore Fidei datis, quam super Articulis; & in fine examinis omnes se subscripserunt, ut pater revolventi chartas. Solum secundus testis, qui est P. Bernardinus Rosignolus, non fuit examinatus coram Judice, nec in loco consueto; sed coram Notario actuario tantum, & in Domo professa Societatis Jesu. Et in hoc Procurator causæ dat manus. Sed cum hic testis sit mortuus, & ideo non possit ejus examen reiterari, videant Domini mei, an ejus depositio possit admitti; vel saltem alia depositio ejus, facta apud Ordinarium Venetiis in processu informativo, ad perpetuam rei memoriam fabricato. Videtur tamen recipienda, quia jam antea juraverat coram Judice; & tum commissum fuit Notario nudum ministerium, excipiendi ejus depositionem. Similia de aliis quoque processibus annotata fuisse a Cepario putandum est.

TESTES EXAMINATI IN PROCESSU CASTELLIONENSI.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

[Examinati anno 1608 a die 14 Julii,] In hoc processu fol. 53 ita legitur: Die Lunæ, XIV mensis Julii MDCVIII, hora XIX (hæc extra Italiam censetur esse quinta ante solis occasum) coram Perillustri & Reverendissimo D. Fausto Pastorio, Archipresbytero ecclesiæ principalis infrascriptæ civitatis, Protonotario Apostolico, Judice delegato &c. & testibus infrascriptis, in domo solitæ habitationis & solitæ audientiæ prædicti Reverendissimi Judicis, sita in civitate Castellionensi a Stiveriis, Marchionatus & dominii Illustrissimi & Excellentissimi, Dei gratia sacri Romani Imperii Principis D. Francisci Gonzagæ Marchionis &c. præsentibus Laurentio de Lizariis & Joanne de Pilottis testibus rogatis &c. præsens & personaliter constitutus Perillustris & Excellentissimus Doctor, D. Joannes Baptista de Bonis, de Castellione a Stiveriis &c. testis productus per admodum R. P. Virgilium Ceparium, Procuratorem præsentis causæ, personaliter citatus per Franciscum Beninum &c. juratus &c. annorum LIX. Hæc, speciminis loco producta, sequentibus etiam testibus applicari possunt, mutatis mutandis. Est igitur Testis

I Perillustris & Excellentissimus Doctor, D. Ioannes Bapt. de Bonis, de Castellione, annorum LIX. Examinatus fuit anno MDCVIII, die XIV Julii, uti legitur in prædicto processu Castellion. fol. 53.

II Perillustris Dominus Clemens Ghizonus Castellionensis, Consiliarius Status & Præfectus domus Excellentiss. Dom. nostri Francisci Gonzagȩ, anno ætatis suæ LII. Examinatus fuit eodem anno MDCVIII, XV Julii; fol. 59; atque ita orditur depositionem suam: Anni XXXV jam sunt, ex quo continenter versor in hac excellentissima Domo, variis functus ministeriis. Cœpi autem famulatum meum impendere B. Aloysio a septimo ætatis ejus anno; & famulatus porro semper fui, quo ad mundo valedicens, in Religionem ingressus est, in omnibus locis, ubi ipse toto illo tempore vitam egit.

III Perillustris & Excellentiss Doctor, D. Rudolfus de Petrochinis, de Castellione, annorum LXXVII. Eodem anno, die XVI Julii, fol. 68.

IV D. Jacobus de Besachis, de Castellione, Abbas, annorum LXIV. Eodem anno, uti & sequentes; die XVIII Julii, fol. 74.

V D. Jacobus de Bellarinis, annorum LX. Die XXI Julii, fol. 76.

VI Franciscus Rosatinus Societatis Jesu, annorum LIII. Die VII Augusti, fol. 81.

VII Domina Camilla, uxor Domini Joannis Jacobi de Ferrariis, ann. XLV. Die XIX Aug. fol. 93.

VIII D. Joannes Jacobus de Ferrariis, ann. LXVI. Die XXII Augusti, fol. 97.

IX Domina Laura, filia D. Joannis Jacobi de Ferrariis, ann. XX. Eodem die, fol. 99.

X D. Cornelia, uxor quondam Angeli Profettini, ann. LXVIII. Eodem die, fol. 101.

XI Illustrissimus & Excellentissimus Dominus, S. R. Imperii Princeps, Franciscus Gonzaga, Marchio Mantuæ, Castellionis ac Medularum; Dominus arcis Sulpharini, in regno Bohemiæ liber Baro, sacræ Cæsareæ Majestati a consiliis, Camerarius, & apud Serenissimum Catholicum Regem Orator ordinarius, annorum XXXI. Examinatus fuit anno jam dicto MDCVIII, die 1 Septembris, fol. 103.

XII R. P. Darius Tamburellus, Soc. Jesu, Sacerdos, Professus, & Philosophiæ Lector in Universitate Parmensi, ann. XXXVIII. Eodem die, f. 109.

XIII R. P. Gaspar Alperius, Sacerdos & Professus, & Philosophiæ Lector … Die XIII Septembris, fol. 120.

XIV R. P. Antonius Francisc. Guelfucius, Soc. Jesu Sacerdos & Concionator, annorum XLII. Habitavit cum Aloysio in Collegio Romano, eique comes fuit in nosocomio, ubi ille morbum ultimum contraxit. Examini se stitit die XIX Sept. fol. 133.

XV Illustrissima & Reverendissima Domina, Cynthia Gonzaga, Prælata Societatis Virginum Jesu, filia Illustrissimi & Excellentissimi Domini, D. Rudolfi Gonzagæ, S. R. Imperii Principis, Marchionis Castellionis &c. Die XXII Octobris, fol 143.

XVI Illustrissima Domina Gridonia Gonzaga, ejusdem Societatis Virginum Jesu, & Soror Cynthiæ prædictæ natu minima, annorum XVI. Eodem die, fol. 146.

XVII Illustris Domina Seraphina Mancina, Societatis Virginum Jesu, ex urbe Tibure, annorum XXX & amplius. Eodem die, fol. 148.

XVIII Excellentissimus Dominus Joachimus de Petrochinis, Medicus … Die VII Novembris, fol. 140.

XIX Adm. R. P. Decius Striverius, Cattacensis, Præpositus Provincialis Soc. Jesu in provincia Veneta, Concionator & Theologus. [an. 1609 a die 3 Augusti,] Fuit cum Aloysio Novitius Romæ, ejusque frequenter socius in nosocomiis publicis & alibi. Examinatus anno MDCIX, die III Augusti, fol. 152.

XX Domina Claudia Gaudina, annorum LXVI. Eodem anno, die XVII Septembris, fol. 162.

XXI Domina Lucretia de Ardesiis, ann. LXV. Eodem die, fol. 163.

XXII Joannes Baptista de Faïnis, de Castellione. Anno MDCX die XVII Martii, fol. 165. [1610 a die 17 Martii]

XXIII Balsarinus de Balsarinis, annorum LII. XX Martii, fol. 166.

XXIV Domina Angela Buonhomi, ann. XXV. Die XVII Aprilis, fol. 168.

XXV D. Antonius de Cattaneis, ann. XXXVI. Anno MDCXII die XXIII Januarii. fol. 170. [& anno 1612 a die 23 Januar.]

XXVI Domina Eleonora de Gardonibus, ann. XXXIII. Die XXIV Januarii, fol. 171.

XXVII Domina Anna de Bossiis, ann. XXX. Die XXVII Februarii, fol. 173.

XXVIII Domina Lucia de Franchis, e Societate Virginum Jesu, annorum XXIV. Die XIII Martii, fol. 174.

XXIX Domina Aloysia Fracassina, annorum XX. Eodem die, fol. 175.

XXX Illustrissima D. Cynthia Gonzaga, testis iterum inducta. Eodem die, fol. 176.

XXXI Domina Elisabeth Besacia, ann. XXV. Die XIV Martii, fol. 177.

XXXII D. Faustinus de Pezzottis ann. XXXVII. Die XX Martii, fol. 178.

XXXIII Domina Maria, uxor Faustini de Mottis, ann. XLII. Eodem die, fol. 179.

TESTES EXAMINATI IN PROCESSU FLORENTINO.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

I Illustris & nobilis mulier, Domina Julia, vidua, uxor quondam adm. Illustris & Clarissimi Domini Pauli Vinta, [Examinati omnes an. 1609 a die 18 Januarii.] Senatoris & Patricii Florentini, ac Serenissimi Magni Ducis Etruriæ Auditoris; & filia adm. Illustris & Clarissimi Domini Julii de Nobilibus, Senatoris & Patricii Florentini; annorum XLII. Examinata fuit anno MDCIX, die XVIII Januarii; uti notatur in hoc Processu, fol. 49.

II Illustris & nobilis mulier, Domina Violante, vidua, filia qu. illustris D. Alexandri Medices; & uxor qu. illustris D. Nicolai de Bertis, Nobilium Florentinorum, annorum XL. Eodem die, fol. 57.

III Magnificus & excellens Dominus, Benedictus de Mattonaris, civis & Physicus Volaterranus, Florentiæ commorans, annorum XXXV. Die X IX Januarii, fol. 63.

IV Euphrosynus, filius qu. Angeli de Corsis de S. Petro, ad Pergolatam Vallispesæ, Florentinæ diœcesis, olim Tabulavinus adm. illustris & clarissimi Domini Pauli Vinta Senatoris & Patricii Florentini, ann. XL. Eodem die, fol. 68.

V Domina Maria, puella innupta, filia Dominici de Giordanis a Scarperia, Comitatus Florentiæ, ad præsens famula illustris & nobilis mulieris, D. Catharinæ de Minerbettis, ann. XLVI. Die XXI Januarii, fol. 73.

VI Domina Maria, puella innupta, filia qu. Antonii de Golponis, in agro Mucellano, Comitatus Florentiæ, & ad præsens famula illustris & nobilis Dominæ Juliæ de Nobilibus, annorum XXV. Eodem die. fol. 78.

VII Domina Catharina, vidua, filia qu. Francisci de Ciappellis de Cignano, in agro Mucellano, & uxor qu. Thomasii Simonis de Columbo; & ad præsens famula prædictæ Juliæ de Nobilibus ann. XLII: & famulata ei fuit annos XVII; examinata autem eodem die. fol. 82.

VIII Admodum Reverenda Mater, Soror Maria Pacifica, filia illustris Domini Lapi de Tovaglia, annorum XLII. Die V Februarii. fol. 90.

IX Reverenda Mater, Soror Euangelista, filia qu. Bartholomæi del Giocondo, annorum LXXV. Eodem die fol. 95.

X Reverenda Mater, Soror Angela Catharina, filia D. Matthæi de Carlinis, professa in dicto monasterio S. Mariæ Angelorum, ann. XXXIV. Eodem die. fol. 99. Atque hæc sunt trium processuum testes. Sequitur nunc cum suis Præfationibus nostrisque Adjunctis

VITA
Auctore Virgilio Cepario, in multis teste oculato.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

A. VIRG. CEPARIO

EPISTOLA PRÆVIA
Francisci Gonzagæ S. R. I. Principis, Marchionis Castellionis, ad Sanctiss. D. N. Paulum V Pont. Max.

Beatissime pater. Cum beatus Aloysius (cujus ego, licet indignus, frater sum, natu minor) & per vitam in terris innocenter actam, & per opera, post mortem supra vim naturæ facta, tantam consecutus sit gloriam, ut ejus honori ac venerationi intra & extra Italiam passim positæ spectentur tabulæ pictæ, & statuæ æneæ; cumque familiarum honoratarum mos sit, majorum suorum, qui rebus gestis fuere incliti, memoriam in eorum simulacris conservare; constitueram ego hanc historiam, sanctæ fratris mei honoratæque memoriæ monumentum, ad meam & posterorum meorum utilitatem, domi reponere, tamquam effigiem ejus, non tam corporis, quam animi; quæ pars nostri eo admirabilior est, quod ipsa sit causa, unde reliqua, admiratione digna, procedunt; eo dignior, quod omnis dignitatis meritique est auctor. Verum posteaquam sanctæ memoriæ Clemens Papa VIII, probe gnarus quam sancte vixerat Aloysius, mortuusque fuerat, & quam late percrebuerat fama miraculorum ejus, me hortatus fuit, ut bono publico ipsam vulgarem; mutavi consilium & typis mandare decrevi. Non licuit tamen, ipso vivente, rem perficere. Per illud quippe tempus oportuit me, ab Imperatore Domino meo accersitum, Roma in Germaniam proficisci; atque interea Pontifex decessit e vita. Jam vero, postquam Tu illi, Sanctissime Pater, ingenti omnium ordinum gratulatione es suffectus; & non hanc modo illius voluntatem approbavisti, sed etiam (ubi de præclaris Aloysii exemplis morumque sanctitate, ab Illustrissimis Cardinalibus, quibus id negotii dederas, in sacro illorum Senatu fuisti certior factus) dato ad me superioribus diebus rescripto, eum Beati titulo cohonestare dignatus fuisti; ejus nunc Vitam, non iis modo miraculis, quæ ad illam diem erant edita, sed etiam quæ deinde sunt consecuta, auctam, Tuo beatissimo nomini, quam possum demississime consecratum venio. Quod cum aliis de causis faciundum putavi; tum vero præcipue, ut (quoniam gloriosi incolæ cæli æternos hic in terris honores acquirant a supremo tuo, Sanctissime Pater, tribunali, in eoque nunc etiam tractatur de talibus Aloysio honoribus decernendis) cognoscas propius, quanto ejus merito & quam justis de causis, eorum illi copiam facere possis. Interea æqui bonique consule hæc mea vota, quemadmodum benignitas tua Te facturum promittit; & exaudi quam primum preces, non nostras modo omnium Gonzagiæ gentis Principum, sed tot etiam aliorum; qui ut Aloysium nostrum in Sanctorum numerum adscribas, enixe orant, tum suæ ipsorum consolationis causa, tum subditorum suorum; dum ego pedes Tuos osculo veneror, & mihi ut bene preceris, etiam atque etiam rogo.

DEDICATORIA AUCTORIS.
2 Illustrissimo & Excellentissimo Domino Francisco Gonzagæ, S. R. Imperii Principi, Marchioni Castellionis, Medolæ &c. Rudolphi II Cæsaris Cubiculario Consiliario, atque apud S.D.N. Paulum V Pont. Max. Oratori, Virgilius Ceparius e Societate Jesu S. P. D.

Illustrissime, atque Excellentissime Princeps. Frater tuus major natu, B. Aloysius Gonzaga, jam inde a prima pueritia tanto se ardore Christianæ religioni & pietati dedidit, ut annum agens octavum decimum, studio Societatis Iesu ineundæ, Rudolpho Marchioni, fratri item suo, ditione avita fortunisque cesserit. Ubi in brevi tam præclaram excellentis virtutis gloriam est adeptus, tantumque sanctimoniæ nomen, quantum deinde post eius mortem Deus, miraculis ipso deprecante præstitis, declaravit. Igitur omnium consensu inter eos est numerandus, quorum Vitæ, velut commune Christianis hominibus ac salutare documentum, produntur litteris: atque eo consilio huius mihi libri, de ejus moribus componendi, a majoribus meis provincia commendata est. Eum, quando nunc, Deo bene volente, absolvi; mitto ad te, Princeps Excellentissime, quæsoque uti certiorem me facias, velisne in lucem exire. Tametsi enim non dubito, quin id ad augenda adversus Deum hominum studia non parum sit habiturum momenti, tamen absque tua voluntate mihi tantum licere non putavi. Quare tibi eum offero donoque, cui merito debeo, non ob communionem solum sanguinis, qua proxime eum contingis; & amorem, quo ille te semper eximio complexus est; verum etiam (quod equidem pluris æstimo) quod in hoc, quem tenes, vitæ gradu, ipsius animi innocentiam virtutemque æmularis. Quocirca non dubitavit aliquando Brixiensis Antistes negare, esse quod de ea diœcesis parte sit solicitus, quæ in tua, Excellentissime Princeps, ditione est posita: te siquidem, tuamque conjugem Bibianam Pernestainiam, Principem feminam longe lectissimam, cum præstantibus laudabilis vitæ exemplis, tum vero pleno religionis imperio, tanta erga Deum observantia ac pietate, parentis vobis populi animos imbuisse, uti vel se amplius promovere posse desperet. Accipe igitur, Excellentissime Princeps, leve quidem hoc donum, sed quod pro singulari mea in te pietate, propenso animo a me datur; eaque re refice te & recrea, quod incliti tui generis homines, non militaribus modo virtutibus, & amplitudine subjectarum suæ potestati ditionique regionum in terra; sed etiam germanæ virtutis, & sanctimoniæ gloria, in cælo florere cognoscas.

PIO LECTORI.

[3] [Ut pateat, etiam nunc fieri posse Sanctos,] Nemo historias vitasque hominum, qui aliis atque aliis temporibus in Ecclesia Catholica sanctitate floruerunt, attigit, quin legendo compererit, divinam providentiam, quoties sanctum quempiam rectique exempli hominem orbi concessit, plerumque fere unum aliquem ex ejus notis ac familiaribus providisse, qui, cælesti instinctu, vitam illius moresque describeret: videlicet ne, quorum vitæ norma sunt bene vivendi, rectamque ad cælestem beatitatem viam longe certius, quam libri sermonesque commonstrant, eorum fama morte terminetur; sed, velut commune quoddam bonum ac documentum posterorum, consequentibus etiam ætatibus vigeat. Iam vero rerum a veteribus illis, inclitis vitæ sanctimonia viris (quippe a nostro usu sensuque remotioribus) gestarum monumenta, omnibus licet virtutum exemplis referta, non quantum par esset, in multorum animis ponderis habent, & admirationem fere potius, quam æmulandi studium movent. Igitur non verentur interdum nonnulli negare, [eos mundo ostendit Deus.] posse jam ad eum absolutæ virtutis gradum, quem antiqui feliciter contigerint, quemquam aspirare, quasi vero vicissitudine temporum, animorum quoque & cælestium præsidiorum vires hebetentur. Hac adeo de causa, non sine Dei numine, in Ecclesia, quæ pulcherrimi horti instar ornata est, novi indies homines, qui ad cælum accurato quodam genere vivendi nitantur, velut stirpes floresque recentes exoriuntur: nimirum ut intelligamus liquido, non esse abbreviatam manum Domini, & perinde nunc ac olim, in Deo perfectæ sanctitatis officiis colendo, versari licere.

[4] In his fuit nostra memoria Aloysius Gonzaga, beatus, neque paribus umquam suæ præstantiæ laudibus celebratus adolescens; [Talis nuper Aloysius fuit,] qui trium & viginti annorum triumque mensium spatio, quibus vixit, tantum innocentia vitæ fragravit, & usque eo virtutum meditatione provectus est; ut quotquot eum norunt, admirationem; compluribus etiam, qui eo sunt usi familiarius, suis vestigiis insistendi cupiditatem moverit. Hujus insignium facinorum fructu ne ii carerent, qui viventem ignorarunt; Deus, pro eo ac solet, ad annotanda scriptisque mandanda, quæ de ejus vita habuere comperta, plurium animos impulit. Nam ut omittam, [in Annuis 1587 editis,] quod in Annuis litteris Societatis Jesu, anno MDLXXXVII impressis, cum de tironibus, biennio ante, Romanam probationis domum ingressis, agitur; ejus ad Religionem accessus compendio traditur; quodque in Vita Eleonoræ, Austriæ Archiducis, Mantuæ Ducis, eminentissimæ feminæ, [& in Vita Eleonoræ Austriæ laudatus.] quæ item typis vulgata est, duobus locis ex opportunitate attingitur, multa cum laude, idem ejus in religiosam familiam ingressus; nec non egressus e vita: primus qui Aloysii virtutes dedita opera prodidit litteris, Hieronymus Platus fuit, auctor operis de Dignitate Cardinalis ad Fratrem; item alterius de Bono status religiosi; vir raris naturæ Deique muneribus, sed imprimis excellenti judicio ac prudentia, & eximia pietate religioneque præditus. Is cum Romæ, in Domo professorum Societatis Jesu, tirones, qui eo Sacris ministratum mittuntur, [Vitam, Hieronymus Platus,] illo tempore gubernaret, quo Aloysius, & ipse tiro, eodem venit; ab ipso exegit, uti sibi vitam suam omnem, propositum amplectendæ Religionis, beneficia denique, dum adhuc in seculi licentia degebat, accepta divinitus, ex ordine edissereret. Quæ quidem cum ei inusitata, planeque egregia, & non nisi a peculiari quadam Dei gratia & favore profecta viderentur; adolescente digresso, brevi Scripto a cuncta complexus est.

[5] Proximus ab hoc ego Vitam ejus, dum adhuc viveret, Romæ contexere sum aggressus. Nam cum in collegio Romano, [tum, ipse Ceparius,] ipso familiari atque intimo, prope assiduo uterer; sentiremque ejus verbis ac moribus, audientium spectantiumque animos, perinde ac Sanctorum factis, rite præparata mente, proficiendique studio legendis, ad pietatem incitari; existimavi apud homines etiam externos, ejus sanctitatis exempla, si quam illorum cognitionem cepissent, eamdem vim b habitura. Ergo, Dei (nisi fallor) impulsu, studio quam plurimorum commodis serviendi, vitam ejus commendare litteris decrevi; idque consilium P. Hieronymus Platus, quicum illud communicaram, non modo approbavit; sed etiam, ut stimulum adderet, scriptum illud suum, quod adhuc reconditum habuerat, mihi tradidit. Hoc igitur subsidio usus, additisque quæ vel observaram ipse, vel ab aliis acceperam, duobus fere annis, priusquam migraret e corpore, res ejus ita sum executus, ut tamen ne qua ad ejus aures perveniret, perpaucos earum participes facerem. Aloysio nobis erepto, Robertus Bellarminus, qui nunc Cardinalis est, [deinde P. Valtrinus scribendam sumpsere:] & priorem illam Vitam magna cum animi sui voluptate evolverat, magnopere mihi auctor fuit, uti res postremis duobus annis gestas, quæ adhuc deerant, adjungerem. Verum cum per id tempus aliis negotiis distinerer, cum multiplicem rerum copiam collegissem, eam omnem P. Joanni Valtrino dedi; qui circa eos dies ad scribendos Societatis Annales e Sicilia advenerat; ut ipse, vel incepta mea absolveret, vel iis, quo commodum esset, uteretur. Is etsi Aloysium numquam cognorat, ubi tamen in collegio Romano tam insigni sanctitatis fama clarere sensit, minime cunctandum ratus, dum res ejus in Annalibus collocaret; singulari volumine Vitam ejus conscripsit: atque hæc altera Aloysii Vita in hominum manibus versata est.

[6] Verum quoniam ea fere, quibus in scribendo nixi eramus, magnam partem erant sancto quodam astu ex adolescentis ore elicita; [hoc mortuo res iterum committitur Cepario:] qui pro suo humilitatis studio res suas ita narrabat, ut multa detruncaret, multa elevaret, plurima reticeret; desiderium nos incessit singula, adjunctis etiam temporum, locorum, personarum notis, exploratius cognoscendi. Itaque cum de pluribus Mantua, Castellione, aliunde certiores fieri petissemus, tanta rerum varietas & cumulus accessit, ut universam narrationem retexendam, atatque a capite arcessendam esse duceremus. Interea Valtrinus re infecta abit e vita. At Rev. admodum P. Claudius Aquaviva, Societatis Jesu Præpositus Generalis, quod optaret imprimis adolescentis tam sancti Vitam, omnis præclari exempli documentis ornatam, lucem aspicere; me novum jubet historiæ pertexendæ & absolvendæ impetum capere. Equidem eam provinciam, velut de cælo mandatam accepi; & quo de omnibus plenius erudirer, primum Florentiam iter institui; ubi per plures dies ex Petro Francisco Turcio (qui hodie Joannis Medicæi viri illustrissimi familiæ præest) totam adolescentis ætatem singillatim exquisivi: is enim cum Aloysius nasceretur, [qui notos interrogando,] versabatur in aula Ferdinandi Marchionis, a quo deinde ei pueritiæ custos, ac morum præfectus additus; & octodecim ipsos annos, donec Societatis tirocinium ingrederetur, famulatus (quodque omnium ejus itinerum comes fuerit, neque usquam ab ejus latere discesserit) vitam omnem adolescentis liquido perspectam habet. Florentia me in Galliam Cisalpinam transtuli; ac postquam Castellionem, cujus ditio Aloysii fuit, perveni, ex adolescentis matre illustrissima femina, item notis omnibus, & quotquot pristina adhuc fortuna utenti ministrarant, accurate singula sum percunctatus; & quo plus momenti haberent, permissu Episcopi, in ejus vitam ac mores legitime inquiri, deque iis duo bene spissa instrumenta confici mandavi.

[7] Ad hoc monumenta de eo scripta e Gallia ulteriore & Hispania, testimonia item & auctoritates, [testimonia authentica colligendo,] solenni more tum in Polonia, tum in Italia coram plurimis ecclesiasticis tribunalibus consignatas, accepi; nempe coram Patriarcha Veneto; coram Archiepiscopis Neapolitano, Mediolanensi, Florentino, Bononiensi, Senensi, Taurinensi; coram Episcopis Mantuano, Patavino, Vicentino, Brixiano, Foroliviensi, Mutinensi, Regiensi, Parmensi, Placentino, Montis-regalis, Anconitano, Recinetensi, Tiburtino. Quin & ipse urbes omnes, & oppida, ubi certiorem de his rebus me fieri posse sperabam, non semel peragravi; ac denique ad scribendum Brixiæ consedi, unde promptum erat Castellione, quia prope abest, de iis, quæ dubitationem faciebant, quam primum doceri. Ex his testium scriptorumque obsignatis tabulis, omnia quæ narro deprompsi; ac profiteor, nihil me de hujus beati Dei famuli virtutibus afferre, quod non gravibus testibus juratis planum fieri possit; de quo viri illi reverendi & religiosi, infra citati, qui hanc Vitam cum instrumentis contulerunt, testimonium dicunt. Interiores animi virtutes ab Illustrissimo Cardinali Bellarmino, e scripto illo Hieronymi Plati, e complurium Superiorum interrogationibus, e confessionum ejus præsidibus, ex aliis denique, qui intimos animi mores vel ex familiaritate introspexerunt vel direxerunt, accepi. Ea quæ magis patent, quæque ante susceptam Religionem evenerunt, didici e Francisci Gonzagæ, Episcopi Mantuani, viri reverendissimi & illustrissimi, cum sermone, tum chirographo; quod etiam jurejurando stabilivit ex illustrissimo item viro, Prospero Gonzaga, qui in solennitate Baptismi sponsor pro eo fuit, ac deinde multum illo usus; plurima novit de eo singularia; e matre, moderatore curiæ, cubiculariis, famulis, qui a prima pueritia in ejus famulatu, sociique itinerum, quæ in multas oras habuit, fuerunt: quorum omnium testimonia legitimis tabulis sunt consignata. Horum te, Lector, nescium esse nolui, non diligentiæ meæ venditandæ causa, sed ut noris, hæc, quæ abs te fidem impetrare velim, a me, quæ sunt historici propriæ partes, ex fide scripta esse.

[8] Stylo usus sum simplici & familiari, nullo artificio aut amplificatione rhetorica. Narratio non est certis capitibus devincta; [opus compusuit tripartitum;] sed ut in promptu sit cognoscere, ubi, & qua ætate quidque egerit, adolescentis annos & loca, in quibus commoratus est, ordine persequitur: qua in re etsi nonnulla, quorum consuetudinem retinuit, interdum iterare sit opus; non paucos tamen ea res, ut opinor, delectabit. Historia tres in libros divisa est. Primus, vitam complectitur, quam in seculo vixit usque ad Religionis instituta suscepta. Alter, vitam Religiosam usque ad mortem. Tertius, quæ de ipso ab ejus felici excessu gesta sunt. Videri possit cuipiam alienum esse a decoro historiæ, ad minuta quædam, quod in altero libro de industria facio, explicanda descendere. Verum, quoniam hominum religionem & pietatem adjuvare his meis institui; neque magnanimi alicujus Imperatoris, aut præstantis in gerenda republica viri, sed hominis religiosi vitam & mores, dignos imitatione, [quædam etiam levia & minuta studiose sectatus:] exponendos suscepi; quorum laus, minima alicujus adjuncti mutatione vel infuscatur, vel augetur; plurium exemplo, qui idem in narrandis Sanctorum actis sunt secuti, & vero gravium atque eruditorum hominum arbitratu, nonnulla quæ levicula quidem videbuntur, sed in quibus excellentiam quamdam perfectionemque sanctitatis ejus relucere sensero, ex destinato consectabor. Id monere libuit, ne quis temere factum putaret. Si quid in narrando erratum erit, mihi attribui velim: si quid recte, Deo acceptum ferri; quem veneror, ut nobis ad æmulanda hujus beati Adolescentis præclara facinora, & felicitatem, qua eum nunc in cælo frui credimus, consequendam, opem ferat. At tu sanctissime & beatissime Aloysi, qui in fortunatis illis cæli sedibus tuorum laborum merita capis; [& ipsum Beatum invocat.] atque in illo divinitatis speculo, quatenus illi visum est, intueris imperfectum meum; da veniam, quod pene divinas virtutes tuas humili stylo deteram: ac memor propensæ illius caritatis, qua me vivens complectebare; exora mihi a communi Domino, ut hic religiosum in modum vitam colam, & sancte operer; tuoque præsidio ac tutela subnixus, aliquando, cum Deo placitum erit, tecum æterna beatitudine perfruar. Amen.

ANNOT. ET ADJUNCTA ex mss.

a Hoc Scriptum, e suo originali supra dedimus, sub titulo Vocationis Aloysii; compositum anno MDLXXXVI, qui primus ei fuit ab ingressu in tirocinium.

b Et sane habuerunt. Quod testatur in processu in genere, facto Parmæ, scriptura manus suæ P. Valerius Gipsius, vulgo Gessi, loquens in hunc modum: Totis XXIII annis, quibus in Religione vivo, numquam lectus fuit liber in triclinio nostro super mensam, qui magis avide ab omnibus passim auditus fuit, & magis uberes tulit fructus, præsertim in animis juventutis nostræ, qui hic magno numero dant operam studiis; quam Vita B. Aloysii, quæ priusquam imprimeretur, hic Parmæ lecta fuit anno MDCV inuente. Unde & incensi fuere multi pio desiderio studioque imitandi audita, & nonnulli me, qui aliquam juvenum nostrorum in rebus spiritualibus curam gero, obnixe rogarunt, consentientibus aliis, sibi ut liceret crebro de gestis ejus instituere colloquia inter se. Quod & fecerunt utiliter animabus suis, notando atque imitando virtutes, quibus ille excelluit: quæ res mihi quoque multum attulit emolumenti spiritualis. Eadem Vita prius etiam lecta fuit Brixiæ, simili successu ac motu, non tantum in juvenibus, verum etiam grandioribus ætate Sacerdotibus.

JUDICIA CENSORUM DE VITA

[9] Ego Fr. Silvester Ugolottus, Lector Theologiȩ, Ordinis Prȩdicatorum, [In quisitoris Dominicani,] & Vicarius Generalis sancti Officii Inquisitionis, in civitate ac diœcesi Brixiensi, testor & jurejurando affirmo, legisse me Vitam beati Principis Aloysii Gonzagæ, Marchionis Castellionensis & Religiosi sanctæ Societatis Jesu, scriptam ab admodum Reverendo Patre Virgilio Cepario, Theologo & Concionatore ejusdem Societatis; quam cum instrumentis publicis contuli, e quibus deprompta est; & comperi, quidquid de virtute & sanctitate hujus beati Adolescentis narratur, id omne ex testimoniis jurejurando confirmatis, & instrumentis auctoritate Patriarchali, Archiepiscopali, Episcopali plurium urbium confectis, desumptum esse. Præterea credo equidem verissima esse, non modo quæ hac historia referuntur, sed etiam longe plura. Nam cum hunc beatum Principem tenera etiam tum ætate cognorim, cumque eo sim versatus; exploratum mihi est, eum a prima pueritia in Sancti loco habitum, & velut qui vita & moribus Angelus esset, ab omnibus commendatum fuisse; cujus rei & ipse multa exempla in medium possem adducere. Iam vero in historia non modo nihil est quod fidei aut bonis moribus adversetur, sed etiam prudenter & spiritu religioso scripta est, & sanctitatis exemplis abundat. Equidem confido, eam non modo Religiosis hominibus, sed etiam secularibus, & principibus, & dynastis (quibus omnibus hic beatus Pater dux & exemplar fuit) multum utilitatis spiritualis allaturam. In quorum fidem has litteras mea manu scripsi, & subscripsi. Brixiæ in nostro Cœnobio S. Dominici. Ego Fr. Silvester prædictus, quidquid supra testatus sum, jurejurando affirmo.

[10] Ego D. Paulus Cattaneus, Monachus Ordinis S. Benedicti Congregationis Cassinensis, [Lectoris Cassinensis,] sive S. Justinæ Patavinæ, Lector Philisophiæ & casuum conscientiæ, in monasterio SS. Faustini & Jovitæ Brixiæ, juratus testor, me perlegisse Vitam beati Principis Aloysii Gonzagæ Marchionis Castellionensis, ac deinde Religiosi Societatis Jesu, scriptam ab adm. Rev. Patre Virgilio Cepario Theologo & Concionatore ejusdem Religionis; eamque contulisse cum omnibus instrumentis & tabulis authenticis, e quibus hausta est; atque invenisse, quæcumque in ea dicuntur, testibus juratis & fide dignis comprobari. Ac non modo non est in ea, quod cum sancta fide bonisque moribus pugnet; sed etiam sanctis exemplis refertissima, & dignissima est, quæ ad communem Fidelium utilitatem edatur. Nam ex mei ipsius animi commotione, & fructu quem ex ea cepi, facile mihi persuadeo, apud quemvis, qui eam legerit, non minus valituram. Quin etiam ipsemet, qui multis annis Aloysium priusquam Religioni se daret, in seculo norim, testificari possum; eum communi omnium consensu adolescentem sanctum existimatum & laudatum esse; atque ejus facta admirabilia complura, velut hominis sanctitate eximii, in hominum ore fuisse. Cum vero Religionis ineundæ causa discederet, omnis populus, ejus ditioni subjectus, tanti Principis jactura perculsus, lamentis se dedidit. In quorum fidem has litteras mea manu scripsi & subscripsi. In monasterio S. Faustini. Ego D. Paulus supradictus, jurejurando hæc omnia confirmo.

[11] Sanctissima, & omnibus virtutibus ac meritis ornata Vita beati Principis Aloysii Gonzagæ, Marchionis Castellionensis, [Provincialis Cappucinorum] & Religiosi e sancta Sodalitate Jesu, quæ infra ab admodum Reverendo Patre Virgilio Cepario, Doctore Theologo & Concionatore ejusdem Societatis, descripta est, & magna diligentia collecta e juratorum testimoniis & auctoritatibus (ut ipse singillatim has cum illa componendo comperi, & jurejurando assevero) digna omnino est, quæ ad gloriam Dei, qui adeo mirabilem se præstat in Sanctis suis, ad exemplum Christianorum Principum, ædificationemque Religiosorum, & totius fidelis populi, edatur in lucem. Natus est hic, dignus omni gloria Princeps, ut ita dicam, sancte; vixit, mortuusque est, sanctissime; talibusque ac tantis a Deo donis & beneficiis vivus cumulatus est, ut equidem tria quædam de illo eximia prædicari posse existimem. Primum, quod (ut de S. Bonaventura aliquando dixit ejus magister Alexander) Adamus nihil in eo peccasse videatur, adeo remotus ab omni suspicione peccati, innocentiæ suæ statum tenuit. Alterum, quod moribus Angelo videatur propior fuisse, quam homini; tanto intervallo spiritus in eo carnem, mens sensum vincebat. Tertium, quod singulari quodam modo in eum quadret illud Sapientis, Consummatus in brevi explevit tempora multa. Etenim brevi spatio, quo hanc mortalem vitam egit, consecutus est ipse solus, quæ multi Sancti simul, multis annis ægre consequi potuerunt; ad eumque conscendit perfectionis gradum, quo paucis attingere licuit. Quod si vere vulgo dicitur Communis vox populi, vox Dei est; quandoquidem hic beatus Princeps omnium opinione censetur, & omnium voce celebratur ut Sanctus; a Principibus, ab Antistitibus Ecclesiæ, a suis Confessoribus, Magistris, Rectoribus, Parentibus, suæ ditionis populis; sanctissimum eum fuisse necesse est; suoque merito, ut in cælo, ita etiam in terra, in Sanctorum numerum adscribi potest. Sic ipse apud divinam Majestatem intercessor & advocatus meus esse dignetur. Brixiæ, ex nostro domicilio ad SS. Petri & Marcellini. Ego Fr. Joannes Franciscus Brixiensis, Provincialis Fratrum Cappucinorum in provincia Brixiensi, Concionator & Theologiæ Lector, hæc omnia scripsi & subscripsi mea manu, eaque jurejurando rata facio.

[12] Ego Joannes Baptista Peruschus, Romanus, Rector Collegii Societatis Jesu Brixiæ, postquam admodum Reverendus Pater Virgilius Ceparius e Societate nostra advenit, [Rectoris Collegii Societ. Jesu,] uti in hoc Brixiensi Collegio Vitam beati Fratris Aloysii Gonzagæ, ex eadem Societate, litteris mandaret; eamdem Vitam ab ipso scriptam, cum tabulis & monumentis consignatis, e quibus magno labore & industria eruta est, comparavi; & juratus confiteor, quidquid in ea dicitur, reperiri in auctoritatibus & testimoniis jurejurando firmatis. Testis enim sum, eumdem Patrem, ut illa instrumenta nancisceretur, & historiam authenticam conficeret, hæc omnia Galliæ Cisalpinæ oppida perlustrasse. Eoque his me libentius adscribo, quod cum beato Aloysio, tum necdum seculi opibus expedito, tum Religione nobis junto, Mediolani & Romæ familiaritas mihi & consuetudo fuit; multaque signa sanctitatis ejus, quæ idem Pater in hoc libro commemorat, ipse cognovi: ac liquet mihi, omnium, qui illum norant cum eoque agebant, sententia, Sanctum existimatum esse. Post mortem vero fama sanctitatis ejus indies magis increbuit, atque in multis Galliæ Cisalpinæ oppidis, in qua complures jam annos dego, usque eo crevit, ut nihil supra fieri posse videatur. In horum fidem hoc meum chirographum dedi & subsignavi. Ego Joannes Baptista Peruschus, qui supra, omnia memorata jurejurando firmo.

[13] His accedens Claudius Aquaviva, Præpositus Generalis Societatis Jesu, Concedimus, inquit, [& Præpositi Generalis,] facultatem, ut liber de Vita B. Aloysii Gonzagæ, e Societate nostra, a P. Virgilio Cepario, Theologo ejusdem Societatis compositus, & a nobis ipsis, multisque aliis Theologis nostris lectus & approbatus, typis mandetur, si ita videatur Reverendissimo Patri Magistro Sacri Palatii. Speramus enim non mediocrem fructum spiritualem hominibus, cum religiosis tum secularibus, qui eum legerint allaturum. Idcirco vero libentius id concedimus, quod certa notitia & propria scientia nobis liquet, hunc sanctum & benedictum adolescentem, omni virtutum genere absolutissimum, utilissimique exempli fuisse. Neque enim solum in seculo ita semper est versatus, ut omnibus virtutum documento esset; sed etiam postquam a nobis in Societatem adlectus est, semper fuit vera perfectæ sanctitatis idea, talisque communiter ab omnibus existimatus est; qui paucis illis annis, quibus inter nos vixit, eum norunt, eoque sunt usi. Quo tempore comperimus, plurimum Deum illa anima delectari, eamque multis donis naturæ in excellentioribus locupletavisse; e quibus foras sanctissima opera, & angelici mores dimanabant. Ita vixit, ita continentur perseveravit, donec vita defunctus demigravit in cælum; quo illam animam sanctam, ad æternam gloriam fruendam, Deique pacem nobis exorandam, confestim evolasse, firmis nixi fundamentis credimus. Quorum omnium fidem libenter facimus, quo veritati testimonium demus ad gloriam Domini nostri, a quo omnis sanctitas tribuitur, cui laus & honor sit sempiternus. Romæ pridie Idus Julias, MDCV. Claudius Aquaviva. a

ANNOT. ET ADJUNCTA ex mss.

C. J.

Tot eruditorum religiosorumque virorum testimonia, quibus omni ex parte Vita hæc Aloysiana probatur atque laudatur, data fuerunt omniæ, antequam Vita imprimeretur. Ubi vero impressa fuit, alios atque alios approbatores mox habuit, & utilitates ubique attulit incredibiles. [P. Bern. Realin 1 Testimonium de hac Vita,] Exemplar ejus unum miserat Ceparius Aletium, vulgo Lecce, urbem Calabriæ primariam: quod primus ibi legit P. Bernardinus Realinus, notæ sanctitatis Thaumaturgus; & mox Auctori ejus P. Cepario de opusculo illo gratulaturus, scripsit in hunc modum anno MDCVI, XVI Decembris; intermiscens Italicæ ceteroquin Epistolæ nonnulla latine, quæ diversus character hic distinguit. Gratiæ Deo. Superiori mense comparuit hic, impressa Romæ Vita, admodum præclara, beati Fratris nostri Aloysii Gonzagæ per te, Reverende Pater, composita accuratione multa. O quanto desiderio illa fuit expectata! Debeo ego Reverendo Patri Rectori nostro, quod mihi præ ceteris ejus legendi in cubiculo meo copiam fecerit. Legi igitur commodo meo hebdomadæ unius spatio: & nunc, dum legitur in triclinio (pro ut obtinet laudabilis in Societate consuetudo) ut ejus particeps fiat Collegium universum; illa lectio, iterata mihi & gratissima repetitio est. Quid porro? ut, quod res est eloquar, non implet desiderium meum, ejus repetita lectio: videorque mihi in præsentiarum recte usurpare, salva reverentia, sacrum hoc eloquium posse; Qui edunt me, adhuc esurient; & qui bibunt me, adhuc sitient: quia omnis saporis suavitatem habet palato meo Historia illa, etiam in rebus istis, quæ videntur minutiæ esse, collatæ cum aliis ejus heroicis factis. Aurum, non desinit esse aurum, etiamsi scobs sit. Colligite fragmenta ne pereant, de illis dictum fuit a Domino, qui æque soliciti sunt de re minima quam de maxima. Et novimus servum, qui fuit in modico fidelis, large remuneratum esse. Quamobrem perquam prudenter fecisse existimo carum mihi Patrem Virgilium, dum rerum illarum se æstimatorem ostendit, quas dulcissimus Jesus magni facit.

Spero ego futurum, ut singulare subsidium & incrementum fervoris inde consequatur tam Religio nostra, quam aliæ; quantum attinet ad studium omnigenæ perfectionis, [quam & Religiosis,] quod oportet perpetuum esse, internum & externum, prout fert proprium cujusque Institutum, non solum coram Deo, sed etiam coram hominibus. Adjungo insuper, quod, si Nobilitas hanc legerit Vitam (& multorum pietas mihi promittit se lecturos; quandoquidem in ea tractetur de Nobili, a nativitate sua Sancto, eoque illustrissimo & excellentissimo) continuo animadvertet, quod virtus, cum nobilitate conjuncta, luceat, veluti pretiosissima gemma, auro, [& Nobilitati putat profuturam.] a quo majus accipit decus, inserta. Minime quidem (uti S. Bernardus scribit in quadam suavium ac venerabilium suarum Epistolarum) Deus est acceptor personarum: nescio tamen quo pacto virtus in Nobili plus placeat: an quia plus claret? Non mihi contigit umquam (quia, me judice non eram dignus) versari cum Fratre Aloysio, imo neque videre eum: verumtamen ex eo, quod retulerunt alii, ipso familiariter usi, satis constat; spiravisse illum, suavissimum solidæ perfectæque virtutis odorem, veluti spirituale quoddam, bene compositum, thymiama, collocatum super altare Altissimi: eumque pingebant velut Angelum cælo delapsum, Superioribus juxta ac inferioribus carissimum, in omni re, etiam minutissima, bono exemplo prælucentem, & proprie loquendo talem, qualem eum Reverentia vestra, veluti in tabula suis lineamentis pictum, nobis describit. Et quoniam de tabula picta memini, nolo prætermittere, quin candide manifestem quod cogito, ea tamen cautione, ut cum manifestavero, rei arbitrium penes te sit. Cogito igitur, futurum omnibus perjucundum, si in capite libri, quando nova ejus editione opus erit, præmitteretur una aliqua istarum sane pulcrarum piarumque imaginum, quæ circumferuntur; & qualibus nuper etiam dignatus fuisti senectutem meam: quæ quidem id non meretur, nisi quatenus ob suum torporem semper indigentissima est talium incitamentorum. Quamobrem & fateri debeo, quod confundar in Domino, dum considero, quanto intervallo in palæstra virtutum ab adolescentia B. Aloysii distet senectus mea; qui modo annos LXXVII ætatis, XLIII Religionis numero. Utinam non confundar in æternum! Obsecro te, Reverende Pater, ut me adjuves patrocinio sanctorum tuorum sacrificiorum atque orationum apud B. Aloysium, ut tandem dignus efficiar promissionibus Domini Jesu per suam solius misericordiam. Hactenus epistola Realini.

Et hæc quidam e parte magis meridionali Italiæ rescripta de Vita Aloysii Cepariana, [Utilitas ejusdem in Valle Tellina,] sane præclara sunt: præclariora tamen, quæ lectio ejus peperit in parte maxime septemtrionali ejusdem Italiæ: propemodum superant fidem. Venerat anno MDCVII mense Septembri R. P. Scipio Carrara, tunc Rector Collegii Novocomensis, Societatis Jesu, Morbonium in Vulturena Valle, atque inde cum admodum Rev. D. Prospero Peranda, de quo postea sæpe recurret sermo, iter fecit Tiranum, ejusdem Vallis: eoque ubi ventum fuit, seu meritis viri obstrictus, sive alia de causa, donavit ei exemplar Vitæ Aloysianæ recenter editæ. Acceptum ille donum habuit; perlegit cum animi sui motu singulari; lectam a se, aliis quoque legendam dedit, similiter inde motis: sed nullus librum legit majoricum utilitate sua & aliorum, quam Dominus Vicecurio Saxi, Nicolaus Longus; utpote qui inde tantam concepit fiduciam in B. Aloysium, & aliis instillavit; ut exiguo spatio temporis innumerabilia fere miracula ad ejus invocationem patrata ibi sint: ex quo & Saxum, nomine ac re, obscurus, si quis alibi, eatenus vicus, frequentari & illustrari mirum in modum cœpit.

VETUS DIVISIO CAPITUM EDITIONIS LATINÆ.

Lib. I. Cap. 1 De ejus prosapia. Num.	14
II De ejus nativitate.	16
III De ejus educatione usque ad annum septimum.	19
IV Qui se ab anno septimo ad octavum gesserit.	22
V Florentiam a patre ducitur studiorum gratia.	25
VI Virginitatem in prima ætate Deo vovet, & consortium feminarum fugit.	28
VII Florentiæ magnos in vita sanctiore progressus facit.	31
VIII. Mantuam revocatus, consilium capit Marchionatus renuntiandi, & ecclesiastico more vivendi.	34
IX Castellionem reversus, eximiam mente precandi facultatem divinitus consequitur.	36
X Origo amoris in Societatem Jesu, & zeli animarum.	39
XI Sancta mysteria frequentandi initium facit, hortatu Cardinalis Borromæi.	40
XII Profectus in Montem-Ferratum gravi vitæ periculo defungitur: cum Religiosis inibi versatur.	44
XIII Animum ad Religionem appellit.	46
XIV Castellionem cum patre reversus, per summam austeritatem vitam agit, orationi valde addictus.	50
XV Divina ope incendium evadit. Fiducia ejus in Deum: mundique contemptus.	54
XVI R. P. Claudii Fini, e S. Dominici familia Doctoris Theologi, super Aloysii sanctitate testimonium.	58
XVII Proficiscitur cum Marchione in Hispaniam: Jacobo Principi puer honorarius datur: vita in Regia acta.	60
XVIII Societatem Jesu inire statuit.	66
XIX Quatuor de causis Societatem elegit.	69
XX Vocationem suam Confessario, matri, patri aperit.	70
XXI Revertitur in Italiam: omnes Principes Italiæ officii causa convenit.	76
XXII Consilium ejus varie oppugnatur.	79
XXIII Marchio fortiter filii vocationi obsistit: tandem cedit.	82
XXIV Marchionatus abdicationem urget Aloysius.	85
XXV Mediolanum negotiorum causa mittitur: & quæ ibi sint gesta.	86
XXVI Novis Marchionis machinis oppugnatur.	90
XXVII B. Aloysius primum Mantuam profectus, spiritualibus exercitationibus vacat.	95
XXVIII Castellionem reversus B. Aloysius, licentiam Religionis suscipiendæ urget: vita inibi acta.	98
XXIX Alia Marchionis oppugnatio & remora.	102
XXX Patris animum vehementi protestatione mollit & evincit.	106
XXXI Castellionensium civium de Aloysii discessu dolor.	107
XXXII Marchionatu fortunisque omnibus se abdicat.	109
XXXIII Impetrata missione, Romam Laureto contendit: pia ejus in itinere exercitia.	112
XXXIV Romæ lustratis celebrioribus templis, salutato Pontifice & Cardinalibus, Societati Jesu adjungitur.	116
Lib. II Cap. I Quam præclare tirocinium religiosæ vitæ posuerit.	119
II Exercetur a Deo tristitia quadam inusitata: item a dæmone.	122
III Animi constantia in morte Marchionis patris sui.	123
IV De mortificatione ejus tempore tirocinii: sensuum custodia.	127
V Honoris cupiditatem refrenat; pauperibus salutaria præcepta explicat, publice reprehendi anhelat.	131
VI Magister tironum experimentum ejus capit. Sanctus ob raras virtutes a sociis audit.	132
VII De rebus Romæ in Professorum Domo, cum inibi moraretur, ab eo gestis: de præparatione ad Eucharistiam, & in eam pietatis sensu.	134
VIII Litteræ Hieronymi Plati, quibus describitur Aloysii ad Religionem vocatio, ejusque virtutes.	137
IX Reliquæ ejus in Domo Professorum res gestæ: oculorum custodia: obedientia.	141
X Quemadmodum reliquum tirocinii tempus traduxerit: mentis ejus puritas, affectuum refrenatio.	145
XI De singulari ejus precandi facultate & familiaritate cum Deo.	148
XII De insigni sanctitate magistri, sub quo tirocinium posuit, quam ipse æmulabatur.	159
XIII Cum eodem Patre Neapolim proficiscitur Aloysius: & præclara virtutis documenta, dum inibi versatur, edit.	163
XIV De vita quam instituit, cum in Collegio Romano in studia litterarum incumberet. De universa Philosophia theses publice propugnat: Theologiæ dat operam.	169
XV Vota Religionis emittit. Ordinibus minoribus initiatur.	176
XVI De humilitate ejus, & ad eam comparandam exercitiis t	177
XVII De obedientia ejus & Regularum observatione.	186
XVIII De paupertate ejus, castitate, sermone, congressibus.	191
XIX De mortificatione ejus, corporisque afflictationibus.	194
XX Quid de exercitiis spiritualibus B. P. Ignatii senserit: qui in eis se exercuerit.	199
XXI Amor ejus in Deum, zelus in proximum, colloquiorum spiritualium desiderium.	200
XXII Mittitur in patriam ad sedandas discordias, quæ inter Ducem Mantuanum & Marchionem ipsius fratrem graves exstiterant: qui in itinere se gesserit.	207
XXIII Quæ Mantuæ, quæ Castellione actitarit: uti in negotio feliciter se gesserit.	213
XXIV Marchioni fratri persuadet occultum matrimonium manifestare, mali exempli vitandi causa: Castellione populum pro concione ad pietatem excitat.	223
XXV De præclaris virtutum exemplis, quæ eo brevi tempore, quo Mediolani versatus est, de se dedit.	228
XXVI Litteræ P. Bernardi Medicæi, super Aloysii virtutibus Mediolani animadversis: P. Galiardi testimonium, de modo ejus precandi absque mentis distractione.	234
XXVII De morte sua divinitus edocetur Aloysius, Mediolano Romam a P. Generali revocatur. In itinere Senis sermonem habet ad Sodales Parthenios.	237
XXVIII De consummata eius perfectione.	240
XXIX Magna caritate in valetudinario ægrotis deservit: morbum inde letalem contrahit.	245
XXX Morbus Aloysii in febrem hecticam demigrat, qua sensim absumitur: præclara ejus eo tempore dicta factaque.	249
XXXI Binas ad matrem invaletudinis tempore litteras dat: quibus eam solatur, precesque ejus efflagitat.	255
XXXII De præparatione ad mortem a B. Aloysio adhibita. In raptu gaudia cælestia percipit, itemque mortis diem.	258
XXXIII Sacro Viatico munitus, nec non Indulgentia a Pontifice plenaria, placidissime in Domino obdormivit.	265
XXXIV De exequiis, sepultura, & iis quæ corpori B. Aloysii acciderunt.	271
Lib. III Cap. I De litteris, post ipsius mortem a compluribus scriptis.	312
II Luculentum testimonium, quod B. Aloysio Robertus Cardinalis Bellarminus amplissimum dedit.	317
III Complura B. Aloysii miracula, matrem a mortis linea revocat; feminæ nobili de partu periclitanti felicem enixionem impetrat: castitatis periculum a quodam depellit.	321
IV Nobilis Romanus voto Aloysio concepto, renum dolore levatur. Item Lucensis a maligna febre, Reliquiis ejus ad collum alligatis.	327
V Virgo Religiosa Florentiæ B. Aloysii Reliquiis a cancro molesto curatur.	329
VI Duos Socios liberat, alterum a febre maligna, a calculo alterum. Posterius beneficium etiam Taurinensi cuidam obtingit.	332
VII Infanti, bis a medicis deposito, bis quoque sanitatem confert: furiosum ex febre maligna sibi reddit,	335
VIII Mulier Brixiensis a febri & sanguinis profluvio liberatur; alius item a febri solutaque alvo: unus in præcipiti lapsu servatur.	338
IX A Comite Montemelino febris, a Mantuæ Duce gravis morbus, Reliquiarum attactu, depellitur. Similis gratia Marscalco Poloniæ, ad Beati imaginem oranti, præstita.	341
X Baccius, Romanus Doctor, a variis affectionibus confirmatur.	344
XI Malus genius a corpore Nobilis Florentini, Reliquiarum contactu, pellitur: Puellæ, ad Beati imaginem precanti, gressus redditi.	346
XII Varia miracula in Marchionatu Castellionensi, Aloysii meritis data; unde sacra ad imaginem ejus appensa anathemata.	349
XIII Variis locis varia, B. Aloysii intercessu, in humanum genus collata merita.	355
XIV Aliquot Aloysii beneficia, in animorum salute posita, tentationibus depulsis.	356

LIBER I.
De Vita B. Aloysii in seculo.

CAPUT PRIMUM.
Genus, nativitas, primaque per sexennium educatio.

Cap. I

[14] Beatus Aloysius Gonzaga, cujus res gestas moresque mandare litteris instituimus, [Parentibus utrimque illustribus,] Ferdinandi, Principis Imperii, atque Castellionis Stiverorum in Gallia Cisalpina Marchionis; & Marthæ Tanæ Santeniæ, a Cherio in Taurinis, illustrissimorum excellentissimorumque hominum, filius natu maximus fuit. Ferdinandus Marchio, Aloysii pater, eadem stirpe atque Guilielmus Mantuanorum Dux editus, illum tertio a contingebat gradu; atque in ea quam dixi ora, hereditate a majoribus sibi tradita, quæ inter Veronam, Mantuam, atque Brixiam haud procul a Benaco b lacu sita est, rerum potiebatur. Ejus vero conjux Martha, præcipuis apud Taurinos familiis orta, patrem habuit Balthasarem Tanum e Dynastis Santeniis, matrem vero Annam, e veteri Dynastarum Roboreorum sanguine, Hieronymi Roborei Cardinalis, & Augustæ Taurinorum Archiepiscopi propinquam. Inter hos B. Aloysii parentes nuptiæ ad hunc fere modum in Hispania conjunctæ sunt. [& in aula Philippi 2 gratiosis,] Versabatur in Philippi II. Regis Catholici aula Ferdinandus Marchio; atque ibidem Martha, plurimum inter principes feminas, apud Isabellam Valesiam Reginam, Henrici II Francorum Regis filiam, Philippi conjugem, gratia atque auctoritate poterat. Ea occasione, compertis hujus egregiis animi ornamentis singularibusque dotibus, Marchionem cupido cepit ejus uxoris domum ducendæ. Quod cum diu deliberatum & constitutum haberet; operam dedit, uti Reges etiam hujus consilii certiores fierent. Iis ergo auspicibus, dicta justa dote, additisque gemmis, atque aliis donis dotalibus, quæ suæ in Martham voluntatis testificandæ Regina contulerat, Marchio sibi illam despondit.

[15] Ceterum dum hæc sponsalia fiunt, universumque hoc nuptiarum negotium contrahitur; nonnulla evenere, tanta cum sanctitate conjuncta, ut satis liqueret, [egregieque piis,] qualem olim fructum essent allaturæ. Nam Martha, simul e Regina cognovit de hac necessitudine consilia agitari, quo Deus illam bene & feliciter evenire vellet, magnum sacrificiorum numerum Sanctissimæ Trinitati, Spiritui sancto, Christo, interposita recitatione historiæ cædis ejus, item Virginis Matris, Angelorum, aliorumque Cælitum commendationibus exposcendis, factitari jussit. Deinde, cum ad utriusque propinquos in Italiam scriptum esset, ut ejus conjugii auctores esse vellent; eo potissimum tempore ad litteras responsum perlatum est, quo omnes procurandis Iubilæi, quod nuper Roma vulgatum erat, ceremoniis erant intenti. Itaque Natali S. Joannis Baptistæ, matrimonium inter utrumque, sanctæ Eucharistiæ mysteriis, Iubilæique religionibus expiatum, convenit: quo die Martha (quod ipsa mihi postea memoravit) omni studio in pietatis officia in posterum decrevit incumbere c. Præterea Regina, cum per eos dies recenti partu esset gravida d; atque tali tempore Marthæ, quam ab usque Gallia solatii causa secum adduxerat, consuetudine nolebat carere, [& Jubilæi tempore conjunctis,] ejus in se amore confisa; prius in manum viri publice convenire vetuit, quam ipsa peperisset. Factum est, ut imperarat. Dicto dein ab Regina die, in quem commodum alterius cujusdam Jubilæi seu Plenariȩ indulgentiæ celebritas inciderat, iteratis Pœnitentiæ & Eucharistiæ sacris, sancte, ut Christianos decet, eo tempore sacris rite peractis, connubio juncti sunt, cum Deo maxime pacato secundoque uterentur. Iam vero neque illlud minus memoria dignum est, quod in nuptiarum ritibus, festoque apparatu, decreta Concilii Tridentini, quæ forte per illos dies per Hispaniam promulgata fuerant, hoc primum matrimonio, in mores induci cœpta sunt e.

Cap. II

[16] Secundum nuptias, potestate ab Regibus facta, [itaque in Italiam cum honore dimissis,] in Italiam atque in suæ ditionis oras una cum conjuge redeundi, priusquam regia excederet, Marchio, honorarius Regis Cubicularius renuntiatus, simulque luculentis e Campania atque Insubribus, dum ipse unusque filiorum viveret, vectigalibus est auctus. Neque ita multo post, idem Rex militaribus eum in Italia copiis præfecit, quem honoris gradum clarissimus quisque Italiæ Principum ac Ducum dignationi sibi ducit. Posteaquam Castellionem attigerunt, Marchionis uxor, ut se aulicis negotiis atque oneribus exsolutam, [procreatur Aloysius;] otium & facultatem pietatis impensius colendæ nactam esse videt; pro veteri suo in eam studio, proque eo ac nuper in Hispania statuerat, quantum numquam antea, curam ejus intendit. Imprimis vero cupiditas eam incessit nanciscendi filii, qui in aliquo religiosorum hominum cœtu quandoque sese Deo addiceret: quod studium non modo postea non remisit umquam, sed etiam, ut ejus compos fieret, nullum adorandi Dei finem fecit. Certe vota minime irrita cecidisse, res ipsa docere visa est; quando hoc filio primum parens est facta, qui deinde ad Societatem Jesu aggregatus, vitam in ea per singularem sanctitatem degit, ac finivit f. Neque vero mirum cuiquam videri debet, tanta sanctitate filium, tamque sancto consilio expetitum, maternis a Deo precibus datum esse. [desiderio piæ matris religiosus futurus;] Crebro siquidem in Sanctorum rebus gestis, Deum hujusmodi desideriis obsecutum fuisse, legimus: ut cum Annæ, Samuelis Prophetæ matri, stirpis omnis ante experti, filium, quem ipsius numini manciparet, poscenti, annuit. Idem de S. Nicolao Tolentinate, qui & ipse sterili matri supplicanti condonatus est; de S. Francisco Paulano, qui utrumque parentem, antea infœcundum, voti reum fecit; deque aliis accepimus.

[17] Equidem sic sentio, eum qui hujus beneficii postulandi illustrissimæ illi feminæ mentem injecit, eumdem pro sua benignitate exorari, [singulari Dei Deiparæque favore,] primamque ejus prolem sibi vindicare voluisse. Ad hoc, cordi fuisse Deo videtur, Aloysium ante suum facere, quam esset ex utero matris effusus. Neque enim sine divino nutu & consilio factum est, ut, cum necdum totus in hanc lucem exisset, Baptismo lustraretur; atque etiam cælorum Regina Virgo beatissima, cujus deinde a prima ætate nomini tantopere devotus fuit, præcipua quadam in eum gratia nascenti adesset. Solet enim ipsa Marchionis conjux ita commemorare; appropinquante partu, tantis se repente doloribus oppressam fuisse, ut nulla spe fœtus enitendi, in extremum adducta videretur vitæ discrimen; & Marchionem, accitis compluribus medicis negotium dedisse, ut si prolem vitalem esse posse diffiderent; at certe collato Baptismo æternam ei salutem dare, matrisque vitam tueri studerent: illos vero, artibus omnibus remediisque frustra tentatis, [post editum peregrinationis Lauretanæ votum;] quæ solvendi partus esse visa sunt, & matris & filii salutem in desperatis ac depositis habuisse. Id cum esset matri compertum, in tanta desperatione opis humanæ, ad Deum atque ad Virginem ejus parentem confugere, concipit. Ergo accersito in cubiculum marito, potestatem sibi, in extremo sitæ, fieri postulat nuncupandi votum Virgini Matri. Cum ille annuisset, vovet ipsa, si hoc discrimine defuncta fuerit, sacram se Lauretanam ædem una cum prole, modo & illi vita contingat, adituram. Voto suscepto, periculum omne depellitur, atque brevi hunc filium partu dat. Sed cum inter medicos constaret, eum mortem vitare non posse, instaretque Marchio, ut animi saltem incolumitati consulerent; obstetrix, simul eo loci partum esse videt, ut Baptismi patiens esset, prius eum tingere occupat, quam totus ederetur. [baptizatur prius] Ita utriusque vita servata est, atque in filio Dei gratia, meliorque ille & divinus ortus, hujus mortalis absolutionem prævertit; non sine singulari Dei favore, qui eum ab ipsis matris visceribus, quasi mancipio & nexu, sibi proprium esse voluit. Qua in re geminus Mechtildi sanctæ Virgini fuit; cui (ut in ejus Vita scriptum est) indicavit Deus, sibi placuisse, ut quo ejus animum, veluti templum, quamprimum sibi sacraret, atque a primo ortu sua gratia antecaperet, in similis metu periculi, Baptismus ejus acceleraretur.

[18] Natus est Aloysius in arce Castellionensi, quæ caput est regionis in paterna ditione positæ, in diœcesi Brixiensi, Pio V Pont. Maximo, anno a Christo nato MDLXVIII, VII Idus Martias, feria tertia, [quam plene natus 1568, 9 Martii, Castellione:] tribus horæ partibus, a tertia ac vigesima elapsis. Sublatum e vestigio mater Crucis signo munit, faustisque precationibus prosequitur: dehinc horam ipsam tacitus, immotusque jacuit, nemo ut discerneret vivusne esset, an mortuus: postea vero cum unicum vagitum edidisset, deinceps conquievit; & lamentis, quibus plerique omnes recens nati infantes se dedunt, omnino temperavit. Id scilicet animi mansuetudinem, suavitatemque morum, quam ostendit in omni vita, portendisse crediderim. Eodem anno XII Kalend. Majas, [& 20 Aprilis solenniter lustratur.] feria item tertia, in æde sanctorum Nazarii & Celsi, a Joanne Baptista Pastorio g Archipresbytero Castellionensi, quanta maxima potuit pompa, sacris ritibus, qui ad Baptismum adhiberi solent, initiatus, atque ob avi paterni memoriam, Aloysius h appellatus est. Spopondit pro eo Guilielmus Mantuæ Dux, misso Prospero Gonzaga viro illustrissimo, suo Marchionisque cognato, qui suam vicem salutari fonti infantem admoveret i. Est id relatum in tabulas Curionis ejus templi, in quibus animadverti, cum ceterorum ejus ætatis Baptismi, eadem formula Italicis litteris percenseantur, ad hujus unius nomen (sive id ejus dignitati natalium tributum est, seu divino quodam instinctu evenit) nonnullas Latinas voces adjunctas esse; cujusmodi nihil, ne fratribus quidem ejus, adscribitur; atque in ipsum quidem belle quadrare eventus ostendit. Est autem ita scriptum: Sit felix, carusque Deo ter optimo, terque maximo, & hominibus in æternum vivat.

Cap. III

[19] Jam vero quanta cura & studio a primis annis sit educatus; facile ex eo fuerit assequi, quod ipse stirpis maximus, non spem modo paternæ hereditatis, sed duorum etiam patruorum; [Etiam patruorum duorum futurus heres] Alfonsi, qui Castello Godefredi; & Horatii, qui Sulpharino imperitabat, nutriebatur. Nam cum opes illi clientelari ab Cæsare jure obtinerent, & eorum alter omni, alter virili stirpe careret, necesse erat eas ad Aloysium, communem nepotem, devolvi. Studio fuit matri, uti erat eximie pia, ut filius a pauxillo puero Deum Sanctosque venerari assuesceret. Igitur vixdum fari poterat, cum & ipsamet illum manus in speciem Crucis ducere, sanctissimum Jesu & Mariæ nomen pronuntiare, orationem Dominicam, salutationem Angelicam, aliasque preces de memoria dicere condocefaceret; & nutricem ceterosque, qui juxta ipsum servitii aut consuetudinis causa erant, idem facere juberet. Quibus rebus tantam adversus Deum reverentiam metumque induebat, ut ex hac quasi luce surgentis auroræ, [pientissime educatur a matre,] quantus esset futurus meridie splendor, augurari liceret. Id adeo testatæ sunt mulieres ancillæ, quibus, cum per id tempus matri ministrarent, hunc etiam filium vestire & exuere negotium erat, singularem se in eo etiam tum infante religionem, Deique timorem comperisse. Duo imprimis in moribus illi tum fuisse, ad memoriam præclara, referunt. Alterum, quod pauperum egestate moveri se misericordia, & sicubi eos vidisset, benigne iis faciendi cupiditatem ostendebat: alterum, quod ubi primum solus domum perreptare potuit, non raro abdebat se in latebras, [non sine præsagiis secuturæ virtutis.] ac diu quæsitus, tandem in solo aliquo loco, precibus intentus, reperiebatur: quibus ex rebus futuram ejus vitæ sanctimoniam jam tum percipiebant animis: neque desunt qui jurati affirment, solo se ejus amplexu, proinde intimo pietatis sensu affectos esse, quasi cælestem aliquem Angelum brachiis sustinerent.

[20] Delectabat matrem vehementer hic pueri gliscens indies in Deum resque cælestes amor ac studium: at pater, vir armis deditus, [Quadrimus a patre destinatus armis,] qui sub Rege Catholico multa belli negotia sustinuerat, suis potius illum artibus imbui cupiebat. Quocirca quartum necdum annum egresso, sclopulos, bombardulas, aliaque minuta arma, ad illius ætatis usum apposita, consulto comparat. Ad hæc, cum ejusdem Regis auspiciis, tria peditum Italorum millia sub signis ad Tunetum ducturus, in agro Cremonensi apud Casale majus, quod oppidum Mediolanensis est ditionis, delectum haberet; puerum, quintum duntaxat annum agentem, e mulierum manibus & potestate matris ereptum, secum eo perducit. Ibi, quibus diebus copiæ censebantur, levi tectum loricula, ac pusillam hastulam præferentem humeris, militari more anteire ordines jubet: ac recreabatur mirifice, cum hoc exercitii genus puero volenti esse perspiceret. Aliquot menses Casali moratus, ut est illa ætas omnium, quæ geri videt æmula, dum ludos sermonesque cum militibus miscet assiduo, sensim militares sumpsit animos; neque levibus signis ostendere visus est, ad eam se gloriam a studio ferri, [non pauca vitæ pericula adit:] ad quam patris vocibus exemploque vocaretur. Itaque non semel usuvenit, ut, tum alia tela, tum fistulas æneas præcipue versans, in magnum veniret discrimen salutis; nisi Deus, qui ad sanctius eum vitæ genus reservabat, illud, prope supra naturæ modum, ab ejus capite depulisset. Certe fuit, cum, minutiore fistula explodenda, vultum sibi totum pulueris ardore fœdaret. Iterum, cum per æstatem secundum meridiem quieti indulgeret Marchio, atque ipse (quod in tantilla ætate obstupescas) nullius ope adjutus, collectum e meridiantium militum thecis pulverem, in tormentum curule minus, quod erat pro arcis mœnibus, indidisset ignemque admovisset; prope abfuit, quin aversis retrocedentis carri impetu rotis obtereretur. Excitus sonitu Marchio, veritus ne qua esset inter milites coorta seditio, misit qui exploraret, quæ tandem esset hæc insolentia. Re comperta, ad pœnam scilicet filium vocavisset; nisi milites, quibus non mediocrem voluptatem afferebant tam ingentes pueri spiritus, eam essent deprecati. Hæc atque alia de hoc genere, cum jam inter Religiosos agitaret, egregiæ erga se Dei voluntatis, cujus ope tanta pericula vitasset, prædicandæ, commemorare postea erat solitus. Necdum tamen erat illi penitus exempta Religio, de modico illo pulvere militibus sublecto; nisi quod eam illa cogitatione minuebat, haud gravate daturos fuisse, si poposcisset. k

[21] Profecturus cum copiis ad Tunetum Marchio, Aloysium Castellionem remittit; ubi eumdem, quem Casale erat ingressus, [voces etiam aliquas licentiores discit efferre,] vivendi morem tenuit. Atque ut est plerumque militum vulgus ad verborum licentiam turpitudinemque projectum, ipse quoque ex eorum consortio nonnullas ejusmodi voces hauserat; quas (ut ipse postea P. Hieronymo Plato, dum percunctanti, universam quam in seculo egisset vitam, jam Religioni consecratus retexeret, narravit) ignarus quænam esset earum notio, interdum jactare cœpit. Id cum aliquando Petrus Franciscus Turcius audisset, quem ejus pueritiæ moderatorem fuisse diximus, tanta vi in eum invectus est; ut ipse mihi moderator confirmarit, nullum umquam ei deinde, nisi honestum decensque verbum effluxisse. Quinimo si quem postea licentius loquentem audiret, evestigio oculis pudore suffusis, humique defixis aut aliorsum conversis, monstrabat, se animum iis non advertere; & nonnumquam significabat etiam, talia sibi auditu molesta esse. Ex quo datur intelligi, numquam eum hoc genere sermonis usurum fuisse, si, quid sibi vellet, ante didicisset. Ceterum in omni Aloysii ætate nihil ab eo peccatum esse comperio, in quo plus sit culpæ quam in his verbis, [quarum, licet non intellectarum, semper eum pœnituit.] ab admodum puero reique significatæ ignaro profusis: quæ simul ac flagitiosa, atque a suo dignitatis gradu genereque aliena esse didicit; tantus eum pudor intravit, ut postea sit fassus, ne Sacerdoti quidem suæ conscientiæ quæsitori, ut ea aperiret, animum inducere potuisse: ea erat puerilis animi verecundia. Neque vero umquam, dum vixit, hujus eum gravissimi (ut ipse sentiebat) criminis pœnitentia deseruit. Atque ut nihil deterius contraxerat, cujus eum conscius angeret animus; ita, postquam ad Religionem accessit, quo sui vincendi ac vilipendendi caussa a teneris sontem se fuisse doceret, sæpe hæc familiaribus quibusdam suis memorabat. Verisimile est, consulto Deum, hunc ei nævum adhærescere, passum esse; ut dum in se culpam esse credit, quam propter ætatis inscitiam reique ignorationem, propius fidem est nullam fuisse, in tanta munerum cælestium virtutumque copia, quibus postea mens ejus est locupletata divinitus, aliquam demittendi se causam haberet: atque ut, (quod de S. Benedicto scripsit S. Gregorius) quem in ingressu mundi posuerat, retraheret pedem l.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Imo, si recte supputaveris, quarto; ut videre est in tabula genealogica, quam explicuimus in Commentario prævio § 2.

b Italice, Lago di Garda, ab oppido ejusdem nominis quod prope est, in ripa orientali & agro Veronensi. Sic & Latinis Benacus videtur appellatus fuisse, a celebri olim urbe Benacum, in ripa occidentali & agro Brixiensi, ubi nunc vicus, vulgo dictus Tusculano, putatur esse.

c Nec tamen sola Martha incubuit in opera pietatis: incubuit quoque Ferdinandus: de quo hæc domesticustestis Jacobus de Bellarinis, in processu Castellionensi, die XXI Julii MDCVIII: Marchio Ferdinandus, [Pietas Ferdinandi patris.] pater B. Aloysii, communicabat fere quot mensibus in habitu Ordinis S. Jacobi. Et hoc scio, quia vidi, & in aula ejus ministravi annos circiter XXXV.

d Fuit is primus Reginæ partus, quo enixa est, anno MDLXVI die XI Augusti, Isabellam Claram Eugeniam, Archiducis Alberti Austriaci deinde vxorem, & Belgii nostri Gubernatricem, religiosissimam feminam.

e Neque hoc præteriri silentio debet, quod eidem matrimonio præsentes adstiterint, non solum Rex & Regina Hispaniarum cum universa Aula sua; verum etiam Archiduces duo, Maximiliani II Imperatoris filii; Rudolfus, qui patri in Imperio dein successit; atque Ernestus, qui postea Belgio præfuit Gubernator. Audiamus de his, & aliis huc spectantibus, [Nuptiis adsunt Rex & Regina] tertium in processu Castellionensi testem, D. Rudolfum de Petrochinis. Ita loquitur: Scio, quod D. Ferdinandus Gonzaga, Marchio Castellionis, matrimonium contraxit in Hispania cum D. Martha Tana: atque id scio, non tantum per litteras, quæ illa de re nuntium attulerunt Castellionem, annis fere XL jam elapsis (deponebat hæc ille testis Castellione anno MDCVIII, mense Julio) sed etiam, quia hic illos vidi, ut legitimos conjuges decet, inter se agere per annos circiter viginti, quibus in eorum ministeriis atque ædibus versatus fui. Profectus quoque fui cum ipsis in Hispaniam, ibique relatum mihi est, quanta solennitate ibidem celebraverant olim Principes mei suas nuptias, interventu etiam Imperatoris Rudolfi, qui hodiedum vivit, atque Ernesti fratris ejus, honoratas. Ad hæc probe memini, [item Rudolfus futurus Imperator,] ex legitimo isthoc matrimonio primogenitum prodiisse B. Aloysium, natum in arce Castellionis anno MDLXVIII; ibidemque sacro tinctum fuisse Baptismo, cujus cærimoniæ solennes postea suppletæ fuerunt in ecclesia S. Nazarii, suscipiente infantem de fonte, illustrissimo D. Prospero Gonzaga, nomine Serenissimi Guilielmi Mantuæ Ducis; & quidam juvenis, litterarum studiosus e familia Rossi Paduana, pulcherrimam post baptismum recitavit orationem vernacula lingua. Porro educatus fuit Catholice Aloysius, & suo tempore sacro Chrismate confirmatus. Congruunt cum hisce depositiones quarti & quinti testium, Jacobi de Dyrrachiis, & Jacobi de Bellarinis; qui ambo fuerunt, æque ac modo dictus Rudolfus de Petrochinis inter domesticos Principis ministros, qui adfuerunt etiam ipsi baptismo prædicto. [Veniunt conjuges Castellionem 1567, 19 Martii.] Addit tamen insuper, quod notabile est, primus illorum, rediisse Marchionem Ferdinandum ex Hispania Castellionem, cum sponsa seu uxore sua, die festo S. Josephi, anno utique MDLXVII, quippe priori anno MDLXVI, quo peperit Regina mense Augusto, constat ipsos adhuc in Hispania, eatenus saltem, mansisse: sequenti vero anno MDLXVIII, ante festum prædictum Castellione Aloysium natum fuisse.

f Quando ipsa matter adhuc in vivis agebat; quæ exinde desperatam fere sanitatem, intercessore filio apud Deum, sibi mirabiliter restitutam vidit; duplici titulo læta, tum quod sanata esset, tum quod sanata a filio: qui & facto illo satis superque testatus est matri, non omnino mortuum esse se, sed vitam vivere feliciorem in cælis. Signum quoque futuræ sanctitatis videri potest fuisse, quod D. Camilla, testis Cast. VII, affirmat, sibi narrasse Marchionem Martham, matrem B. Aloysii, quod quam diu utero illum tulit, ita ferebatur ad legendos spirituales libros, ut nulla lectione satiaretur: quod sibi fatebatur, & mirabile tunc visum fuisse, & numquam deinceps, etiam dum uterum portaret, accidisse.

g Fuerit ille Joannes Bapt. Pastorius, patruus aut aliter propinquus Fausti Pastorii, qui postea ibidem etiam ipse Archipresbyter fuit, & electione Pontificia constitutus Judex, in causa processus, a se faciendi pro canonizatione Aloysii an. MDCVIII.

h Scripserat hic interpres noster; Aloysius, seu quod idem est, Ludovicus appellatus est. Malim ego, prætermisso illo additamento, textum Auctoris Italicum sequi, in quo simpliciter appellatur Aloysius: idque nominis puero in baptismate solenni impositum fuisse, testatur etiam Jacobus de Bellarinis in processu Castell. testis V: & initio Commentarii nostri ostendimus, ita appellandum esse.

i Adfuit quoque, uti testatur Jacobus de Dyrrachiis in processu Castell. testis IV, Excellentissima Domina uxor D. Alfonsi Gonzagæ (is patruus erat Aloysii & Dominus Castelli Gofredi, sive Gaufredi, si ita malis) atque suscepit cum Marchione Prospero puerum de fonte baptismali, matrina. Quid hic præstiterit Marchio Prosper, testatur ipse juratus anno MDCVII, XVII Octobris, in processu Mantuano in genere, aliaque nonnulla eodem spectantia addit, ita inquiens: Scio quod B. Aloysius Gonzaga fuit legitimus & primogenitus filius illustrissimi Domini Ferdinandi, Marchionis Castellionis de Stiveriis, [Baptismo præsens Prosper Gonzaga.] atque illustrissimæ Dominæ Marthæ Santeniæ, legitimæ uxoris ejus: & ex iis, in legitimo matrimonio conviventibus, procreatus & natus fuit. Et ego, pro serenissimo Duce Guilielmo felicis recordationis, ipsum suscepi e fonte baptismali … Prædicti Illustrissimi parentes beati Juvenis, duxerunt perpetuo vitam quam maxime probam, christianam atque catholicam; & pater convenientem professioni suæ, Ordinis Alcantaræ, in quem Eques adlectus fuerat. Ambo autem gravi doloris sensu affecti sunt, quando filius animum ad Religionem appulit.

k Non dissimilis fuerit testificatio, ex qua hæc Ceparius scripsit, illi, quam deinde dedit testis Cast. XIII, R. P. Gasper Alperius, hunc in modum: Ut magnam in me habebat fiduciam, nonnumquam aperuit mihi arcana sua familiariter, dicens, quod rerum omnium, [Præcipua Aloysii pueri delicta.] quæ sibi aliquando animum anxissent in vita sua, fuerunt duæ sequentes. Primum, quod surripuit a militibus suis pulverem tormentarium, quo tempore morabatur cum patre suo Casali majore, quadrimus puer. Consolabatur tamen sese hac cogitatione, quod milites isti dedissent sibi non inviti id quod abstulerat, si petiisset; quodque æstimari universim res surrepta posset uno fortasse Julio, non pluris. Alterum dolebat, quod sub idem tempus ab iisdem militibus didicisset verbulum quoddam minus honestum, eoque fuisset aliquoties usus, nescius tum quid notionis subesset. Attamen, quod ætate grandior, novem puta annorum, id resciens, pœnituerit; seque illius, qualiscumque delicti, accusaverit apud Sacerdotem. Quia vero insinuaverat, hæcce duo præcipuam omnium, quæ in vita gesserat, dolendi causam sibi esse; dixi, O beatum te! quod ei ruborem incussit, fecitque, ut deinceps minus mihi fideret res suas.

Ad hanc quoque ætatem, septennio minorem, referendum est, quod scribit de Aloysio in Vita S. Stanislai Kostkæ Daniel Bartoli lib. 1, cap 2, probans utriusque exemplo, quod, [Pietas in pueris] cum ætas puerorum tenera & pene infantilis, pro capacitate sua, inclinat animum ad pietatem; id propemodum infallibile signum sit, infusam illis a Deo esse admirabilem quemdam tenerrimumque amorem pudoris virginalis, non solum discrimina ejus, sed & umbras, [signum est futuri pudoris] & tutissima quævis timen tem; quamquam vixdum ipsi intelligant, quid rei virginitas sit; neque precentur Deum (quod grandiores natu omnino oportet facere) ut illam in se illibatam ab impuritatis noxia conservet. Tali autem gratia dignari solet Deus illos præcipue, quibus constituit summum illud rarumque virginitatis donum ad usque mortem conservare; infundendo illorum animis, dum adhuc tenera minusque considerata & lubrica est pueritia, horrorem grandem, sanctumque odium adversus omne genus turpitudinis libidinosæ, imo adversus illa quoque, quæ aliis nullam turpitudinis speciem habere videntur.

Exemplum seu factum Aloysii in hunc fere modum italice describit Bartolus, exceptum a se ex ore Dominæ Camillæ Ferrari, quæ cum Aloysio educata, cum eoque adhuc puero interdum lu sit & pars lusus fuit de quo hic agimus; mortua Castellione, trium & octoginta annorum ætate expleta. Tantillæ, inquit, ætatis adhuc erat Aloysius, ut ei Domina mater sua, [sic Aloysius puer] sub cujus oculis educabatur, permitteret ludere cum aliis pueris utriusque sexus, quibus aula patebat: quando instituerunt quodam vespere lusum nescio qualem, nisi quod hac lege colluderent, ut quisquis impositum sibi munus suo tempore & modo, ubi signum dabatur, non obisset, pignus quodpiam e suis crepundiis deponeret; quod, absoluto lusu, antequam sibi denuo vendicare posset, oportebat eum pœnæ nomine præstare, quod victori collibitum erat ei præscribere. Jam vero Aloysius, cui, ut aliis, acciderat a statutis lusus aberrare; ut, quod posuerat pignus, redimeret, jussus fuit osculari umbram, [ne quidem sustinet osculari] quam forte interposita inter parietem & lucernam puella formabat objectu corporis sui in dicto pariete: & velim credere, deformem, si non & monstro similem fuisse, quales esse solent umbræ; atque inde victorem capere occasionem voluisse ridendi & risu finiendi lusum. At vero seu formata recte, seu deformis fuerit umbra, Aloysius, ut audiit, osculum, non dico puellæ, sed puellari tantummodo umbræ dandum, continuo verecundia suffundi, indignatione succendi, toto vultu inflammari, & pignore sociisque relictis inde se subducere, non sine turbamento lusus & lætitiæ puerilis: nec quisquam deinceps potuit eum ad istiusmodi lusus cœtusve allicere ullo modo. Quæ res ut puerilis videri possit, [umbram puellæ in pariete:] nolle osculari umbram humani corporis; ausim tamen ego asseverare, tam heroicum honestatis virginalis facinus illud esse in puerulo, quam foret in grandiore natu, non osculari corpus verum, ubi in honesto multorum, contubernio similis jussio urgeret.

Alterum exemplum verecundiæ virginalis, quod puer edidit Stanislaus, [& B. Stanislaus Kostka] alio titulo huc non adduco, quam ut amplius confirmetur sententia Bartoli, asserentis, Deum teneris adhuc puerorum, ad pietatem proclivium, mentibus immittere horrorem quemdam singularem a quavis specie turpitudinis, præsertim illorum, quos sibi castos vivere usque ad extremum spiritum cupit. Ad historiam quippe Aloysianam factum hoc Stanislai vix & ne vix quidem spectat: nisi forte, ut inde appareat quam similibus utrumque prævenerit Deus gratiis in ætate tenellæ, quos scimus deinde etiam similes fuisse moribus & sanctimonia vitæ; & eamdem ingressos esse, post ardua certamina cum suis, Societatem Jesu; ibique comsummatos in brevi explesse tempora multa, & castissimas animas suas inde immisisse cælo. Est autem hujusmodi. Pater Stanislai, ut erat princeps multorum subditorum & magnanimus, vivebat splendidissime, & quotidie variis de causis commeantes ad se, subditos, amicos, exteros, excipiebat multos hospitali mensa. Inter accumbendum siquis forte convivarum (uti, pro dolor! nimis quam frequenter fit) in colloquium inferret quidpiam, quod pudicis auribus officere poterat; continuo Stanislaus turbabatur animo, mox erubescebat, tum oculis vultuque demissis videbatur sese intra se abscondere velle. [ad verba minus modesta] Cum vero dissolutiores isti locutores non animadverterent, se talibus dictis offendere virginalem innocentis pueri modestiam, cujus sola verecundia, illorum licentiam castigare debuerat; ipsos Stanislaus, quod ei per ætatem & præsentiam patris non licebat verbis, reprehendebat factis. Nam sublatis vultu & oculis in cælum, ibique tantisper fixis (seu vere deliquium pateretnr animi; sive, quod patri ejus videbatur, spiritu raperetur in ecstasim, nullo remanente motu in corpusculo) declinabat præceps in alterum latus, &, nisi tempore sustentabatur, impingebat capite in terram.

De hac tam admirabili affectione, qua non tantum animus Stanislai, sed corpus quoque ita commutabatur, ut haud aliter quam si lascivi sermones isti plagam ei intulissent mortalem, linqueretur spiritu & caderet non sine periculo in terram, testantur etiam Processus Cracoviæ fabricati fol. 180 & 192; [alienaat mente cadit in rertam.] præterquam quod frater Stanislai Paulus, e persecutore ejus admirator & imitator virtutum ejus factus, & jam senex in Societatem Jesu & ipse adlectus, in eodem Processu fol. 89, hisce verbis latinis juratus loquatur: Cum mensæ paternæ coram assideremus, & aliquid, pro more seculari, liberius ab aliquo hospitum proponeretur; fraterculus meus carissimus Stanislaus, obversis in cælum ocellis, extra se factus quasi exanimis, sub mensam delabebatur, non sine periculo læsionis, nisi ab assidentibus raptus subito, a casu probibitus fuisset. Notum id erat omnibus domesticis, & omnibus erat admirationi. Neque id semel tantum (ita fere prosequitur Bartolus) accidit, ut casus reputari possit: verum, induci ab hospitibus super mensam turpiloquium, eoque percepto Stanislaum elevare oculos in cælum, & animo destitui in terra; tam certo & semper aliud ex alio sequebatur, ut amantissimus filii sui pater, experientia multiplici doctus causam tam insoliti deliquii; simul atque convivarum quispiam ordiebatur sermonem minus castum, ipse aut aliud collocutionis argumentum interponeret; aut, si ne sic quidem divertere ab se inhonesta loquentem posset, rogaret palam, ut linguæ temperaret in gratiam Stanislai: alioquin (& hoc subridendo dicebat) videbitis ita eum animo ascendere in cælum, ut capite præcipitet in terram.

Infra septennium ætatis Aloysii possunt etiam ex parte contigisse quæ deponit Rudolfus de Petrochinis, testis Castell. III, in hunc modum: Scio, B. Aloysium ab infantulo vixisse in fide catholica & obedientia sanctæ Matris Ecclesiæ. [Aloysii fere Septennis acta quædam alia.] Simul ac mane surrexerat, jubebatur a Magistro suo positis humi genibus recitare Exercitium quotidianum aliasque orationes. Magistrum autem habuit Dominum Joannem Albertinellum, Castellionensem; eoque deinde mortuo, Dominum Julium Brixianum, Cremonensem. Missam audiebat quotidie: & frequenter pro devotione sua opellam aliquam conferebat in ministrando facienti ad aram Sacerdoti. Imo in tenera illa ætate jam monstrabat sanctitatis, animæque puritatis indicia; quæ & incrementa ceperunt cum annis, tanto majora, quanto magis se prodebat usus rationis: atque admodum puer adhuc erat, quando reprehendebat mira libertate illos, qui paulo immodestius verbum forte proferebant. Et hæc scio, quia præsens vidi & audivi.

CAPUT II.
Qualem vitam Castellione septennis, octennis Florentiæ, Aloysius duxerit.

[22] Ubi septimum annum attigit Aloysius (quam ætatem inter Aristotelem sanctosque Doctores ad ratiocinandum, [Septennis ad Deum convertitur:] atque adeo ad virtutem & vitium maturam esse, convenit) tanto se ardore ad Deum colendum convertit, seque ita penitus illi consecravit, ut illud postea suæ conversionis tempus appellare sit solitus. Quin & suis deinde melioris vitæ Magistris, quibus arcana conscientiæ credebat, inter prȩcipua Dei in se beneficia hoc se ponere narrabat, quod septennis a seculi amore ad Deum traductus esset a. Porro quanto cælestium donorum præsidio, jam inde, postquam illi ratio competere cœpit, Deus ejus conatus vel antevenerit vel secundarit, ex eo manifestum est; quod quatuor Sacerdotes, b qui diversis locis atque temporibus Confessionum ipsius, etiam earum quæ universam ætatem complectebantur, ante & post initam Societatem, fuerunt arbitri; atque inter hos Robertus Bellarminus, Cardinalis illustrissimus, qui sub ejus obitum, totum vitæ tempus recensenti operam dedit; omnes, quamvis alii aliorum testificationis ignari essent, [servatque innocentiam baptismalem,] consensu scriptum fecerunt, numquam eum vel letiferam noxam concepisse, vel haustam in Baptismo Dei gratiam effudisse. Quæ res tanto plus admirabilitatis habet, quod maxime lubricam vitæ partem, non in monasteriis sacrisque Religiosorum septis transmisit, in quibus, sive deficientibus peccandi illecebris, seu suppetente tum ad sanctam consuetudinem, tum ad animorum subsidia, tanta Deo mancipatorum hominum copia, haud paulo facilius est, quam in vulgari licentia, Dei gratiam tueri: at iste jam inde ab incunabulis in Principum aulis versari cœpit. Nam supra, quam quod in paterna natus eductusque erat, [licet in Principum aulis viveret;] complures dein annos apud Magnum Hetruriæ Ducem, Mantuæ item Ducem, Hispaniarum Regem consumpsit; necessaria Principum ac Dynastarum consuetudine, & promiscuo hominum cujuscumque ordinis, uti res ferebat, usu semper implicitus: & tamen inter paternæ domus delicias, vitæque aulicæ irritamenta, mentis integritatem, quam in Baptismo, velut candidam vestem induerat, ab omni labe puram intactamque servavit.

[23] Quapropter merito c Bellarminus Cardinalis, cum in sermone mecum aliisque compluribus de egregiis Aloysii etiam tum viventis virtutibus, firmis argumentis aliquando docuisset, [quod insigni Card. Bellarmini testimonio,] numquam deesse in hac Ecclesia, quamvis ancipiti conflictu districta, quosdam homines eximia sanctitate vitæ, qui etiam dum vivunt in stabili apud Deum gratiæ gradu sint positi, disertim hæc subjunxit: “In horum numero, qui tam arcta atque indissolubili necessitudine Deo sunt adjuncti, equidem Aloysium nostrum ego, quem minime fugit quid in ejus mente agatur, collocandum censeo.” Aliud præterea quiddam idem Cardinalis, in prȩclaro illo testimonio d legitime consignato firmatoque, adiecit; quod rationum sanctioris interiorisque vitæ non penitus rudibus, testisque auctoritatem reputantibus, longe etiam majorem admirationem movebit. Confirmat enim, jam inde a septimo ætatis anno, B. Aloysium vitam perfectam, omnibus sanctitatis numeris absolutam egisse: cujus prȩrogativæ dignitatem prudentibus æstimandam relinquo. Ac videtur Dei voluntas ita tulisse, ut ipsi sinistri genii, ejus adhuc pueri morum sanctitatem, destinatamque jam in cælo gloriam prȩdicarent. Cum enim quidam e Franciscanorum Ordine, quos Observantes appellant, clara, quacumque iter haberet, sanctimoniæ fama Castellionem profectus, in cœnobio suæ familiæ, cui a S Maria nomen, uno ab urbe miliario conquiesceret; magni sunt ad eum videndum, poscendasque ejus preces facti concursus. Et, quoniam increbuerat, quædam illum supra vim mortalem facere, multi a dæmonibus insessi vexatique, [ipsorumque dæmonum confirmatur.] ut ejus execrationibus levarentur, adducti. Ibi, cum Sacerdos ille, frequenti populo, hominibusque etiam illustribus, & in his Aloysio puero, alteroque ejus germano minore spectantibus, diras in dæmonem de more maxime jaceret; atri illi genii elata voce, intentaque in Aloysium manu, Videtisne illum? exclamant; hic demum est, quem cælum, & multa inibi manet gloria. Mandata ea vox memoriæ, totaque Castellione vulgata: neque desunt hodie, qui se coram eam audisse testificantur. Tametsi vero dæmonum, qui mendaciorum sunt parentes, verba nullam fidem merentur; crediderim tamen, quo magis eos suæ vesaniæ puderet, ut sæpe alias, verum edicere vi divina fuisse compulsos.

[24] Etenim tam excellens jam tum erat de hoc sancto adolescente hominum opinio, ut in ejus vita ac moribus speciem sibi delapsi de cælis Angeli videre viderentur. [Statas quotidie preces] Domi quotidie nixus genibus, preces, quæ Exercitium quotidianum inscribuntur, Psalmos septem de pœnitentia, Officium B. Virginis, vel seorsim, vel una cum aliquo comite recitabat, aliaque præstabat officia pietatis. Adeo libebat humi inter precandum procumbere, ut non pulvinum, aut quid simile genibus subjici sustinuerit; idque deinde (ut postea narrabo) in omni vita solenne tenuit. Per idem tempus, [nec in febri quidem intermittit.] febri quartana octodecim ipsos menses vehementer est exercitus; etsi, cum principio esset ardentior, postmodum minus eum in lecto attinuit. Interea sedate ferebat ejus dolorem, neque intermittebat umquam, quin Officium beatæ Virginis; Psalmos qui Graduales, quique Pœnitentiales dicuntur, & alias statas preces pronuntiaret quotidie. Ubi tamen interdum solito erat imbecillior, accersebat e feminis matris administris quæ sublevaret legentem: ut autem omnino cessaret, adduci numquam potuit. Hæc sunt quæ, non amplius septem annos natus B. Aloysius, fundamenta jecit virtutis Christianæ; ut minime mirum videri debeat, si ad tam excelsum, quam posthac explicabimus, fastigium illum adduxerit.

[25] Ferdinandus Marchio, ab expeditione Tunetana, plus duos annos in Hispanica regia moratus, [Octennis prædicit matri] cum in suæ ditionis terras revertisset, ut Aloysium, suæ stirpis maximum, pristino illo militari ardore deposito, pietatis & modestiæ plenum reperit; cum præclaram illam indolem, & majorem quam pro ætate prudentiam mirabatur, tum gaudebat plurimum, idoneum se parentibus sibi populis regendis heredem esse nactum. At ille, octo jam natus annos, alia longe consilia cum animo suo agitabat, cogitationesque jam de sublimiori quodam virtutis gradu susceperat; neque eas aliquando matri dubitavit exponere, [se futurum Religiosum:] quam cum sæpius dicentem audisset, quando pluribus jam liberis esset aucta, jucundum sibi fore, ex iis unum aliquem Religioni addictum videre, ipse ei secreto; Affirmasti, inquit, mater, gratum tibi futurum, si quem filium habeas, qui in religiosa familia versetur; equidem hanc tibi gratiam Deum gratificaturum esse confido. Alio vero die, cum eadem iterasset; adjunxit, sperare etiam, se illum fore. Mater, quamvis, quod primogenitus esset, abhorrenti similis sermonem abrupit, filiumque inde se cum his dictis auferre jussit; tamen illa mandavit animo; &, quod eum in colenda pietate multum videret esse, credere cœpit, ita, uti dixerat, fore: tametsi, ut postmodum suscepta Religione fassus est, nihildum id temporis in ullam partem certi constitutum habebat, sed suam dumtaxat pie vivendi consuetudinem sequebatur.

[26] [tum a patre, Balneis Lucensibus uso,] Dum hæc geruntur, crebris rumoribus affertur, pestilentiam tota Italia serpere. Ejus metu Marchioni visum est faciendum, ut se cum universa familia in Montem-Ferratum transferret. Ibi dum versatur, gravibus articularis morbi doloribus conflictari cœpit: quapropter medicorum voluntate ad balneas Lucenses proficisci statuit, unaque secum Rudolfum alterum natu filium, cujusdam, qua tenebatur valetudinis curandæ, atque etiam Aloysium perducere. Scilicet, ut in reditu Florentiam diverteret, atque ibi in aula Francisci Medicæi, Magni ducis Hetruriæ, sive necessitudinis, quam in regia Catholici Regis cum eo constitutam habebat, retinendæ causa; [Florentiæ cum fratre Rudolfo relinquitur,] sive quo facilius Hetrusce loqui condiscerent, utrumque relinqueret. Ergo æstate anni MDLXXVII e ineunte, cum a conjuge, vehementer querente, id ætatis liberos tanto intervallo ab se divelli, discessisset, recta ad balneas contendit. Inde, postquam iis aquis satis erat usus, Florentiam flexit; a qua cum prope abesset, nuntiareturque portas omnes metu pestilentiæ diligentissimis custodiis septas teneri, in Fesulanum Jacobi Turcii familiaris sui se recepit: interea Magno Duci nuntiari jubet, ejus se salutandi caussa advenisse. Accepto responso, urbem ingreditur, atque a Duce accipitur, cum eximii significatione amoris.

[27] Hic Dux, cum ei Marchio filios suos obtulisset, tantopere eo munere delectatus est, [studiorum causa.] ut non alibi eos, quam in suo palatio diversari vellet. Verum quia suos ille liberos, non aulicis modo moribus, sed liberalibus etiam studiis imbui cupiebat, non longe post, bona Ducis venia, inde abductis, domum, in vico cui ab Angelis nomen est, attribuit. Deinde ante digressum, filiis moderatorem universæque familiæ œconomum addidit Petrum Franciscum Turcium, qui nunc Joannis Medicæi viri Principis domum administrat; cujus fidem & prudentiam in proprio famulatu suo diu multumque probaverat. [addito œconomo.] A cubiculis esse voluit Clementem Ghisonium, nunc Marchionis, qui hodie Castellioni imperat, [cubiculario,] Prætorio præfectum. Accessit, præter ceteram familiam, ipsorum splendore dignam, Julius Brixianus, Cremonensis Sacerdos, singulari probitate, qui eos cum Latinis litteris, tum honestis moribus informaret. Annum jam Aloysius omnino nonum expleverat, quando a parente Florentiæ relictus est; ubi dum Latino Hetruscoque sermone eruditur, duo & amplius anni fluxerunt. [atque magistro;] Festis diebus aulam celebrabat: atque initio, ut moderatori puritiæ suæ morem gereret, ludo quoque persona sua digno nonnumquam vacabat: ceteroquin adeo lusionibus non ducebatur, ut serenissima Eleonora Medicȩa Mantuæ dux referat, Aloysium, ab se sororeque sua Maria, quæ hodie Gallorum Regina est, tum prope etiam infantibus, ad hortos, laxandi inter se animi causa invitatum, negare solitum se ludis oblectari; malle arulis erigendis, consimilique aliqua pietatis exercitatione occupari f.

[28] Non diu Florentiæ erat versatus, cum præclaros effecit in rerum cælestium usu processus, sic ut deinde Florentiam suæ pietatis parentem vocare sit solitus. [ubi Deiparæ volens gratificari] Atque imprimis tanta animum ejus erga beatissimam Virginem Matrem, Dominam nostram, observantia cepit; ut quoties de ea in sermonem incideret, vitæque ejus sanctissima mysteria volveret animo, colliquescere cælesti gaudio videretur. Fecit eo plurimum, tum communis Florentini populi erga ejusdem Virginis effigiem, quæ in ea urbe Annuntiatæ titulo colitur, eximia veneratio; tum lectio libelli, quem de mysteriis Rosarii Gaspar Loartes, Sacerdos e Societate Jesu, conscripsit. Inter eum legendum, cum se desiderio sentiret accendi gratum aliquid acceptumque cælorum Reginæ faciendi; venit in mentem, nihil ei jucundius accommodatiusque præstari posse, quam si, ejus castimoniæ, quantum mortali fas est, [virginitatem perpetuam vovit,] imitandæ studio, suam illi virginitatem voto obligaret sacraretque. Igitur cum ante eam quam dixi imaginem aliquando precaretur; quod ad ejusdem Virginis honorem verteret, Deo vovit, integram se inviolatamque virginitatem suam perpetuo servaturum g: quod votum adeo semper sancte exacteque persolvit, ut vel ex eo liqueat, quam Deus illud ratum habuerit, quamque præcipuo amore Mater Virgo in suam ipsum fidem clientelamque receperit. Siquidem, qui ei a Pœnitentiæ sacris fuerunt, ac nominatim Bellarminus Cardinalis, in eo testimonio quod jurejurando firmavit, & plenius Hieronymus Platus in schedis illis Latine scriptis, [vicissim singularis puritatis donum,] asseverant, B. Aloysii & corpus omni sensu motuque libidinis, & mentem omni cogitationum imaginumque obscœnitate, quæ vel tantillum cum hoc ejus voto propositoque pugnaret, dum vixit, caruisse.

[29] Quam rem, humana omni vi industriaque majorem, satis apparet, tamquam proprium quoddam donum, a Deo carissimæ Matri suæ postulanti datam esse. Quod, quam sit eximium, intelligit, qui reputabit, S. Paulum (sive illi de se, seu de alio sermo est) ter Dominum rogasse, ut stimulum ab se carnis averteret; [etiam in Sanctis rarum, consecutus;] S. Hieronymum, in illa solitudine, eidem retundendo, crebris saxorum ictibus nudum pectus converberasse; S. Benedictum, rejectis vestibus, totum se in vepres induisse; S. Franciscum, item nudum, in hibernis se nivibus volutasse; S. Bernardum, collo tenus glaciali immersum stagno, importunum ardorem restinxisse; paucos quosdam e Sanctis, quos Deo singulari munere cohonestare visum est, vacuitatem ab hac tyrannide esse consecutos. Et tamen, si qui exstiterint, diuturnis eo precibus, ac lacrymis aspirarunt. [Lib. 1, c. 4.] Talem S. Gregorius Magnus in Dialogis perhibet fuisse Equitium, sanctum Abbatem: qui, cum adolescens, ejusmodi sibi faces admoveri sentiret; non prius Deum longis, crebrisque precibus obsecrare destitit, quam ille eum misso Angelo, perinde ut recens natum infantem, omni hujus generis illecebra atque inflammatione liberasset. Abbatem quoque Serenum prodidit Cassianus, cum frequentibus jejuniis, precibus, fletibus a Deo munditiam mentis impetrasset; alterum tantum sumpsisse negotii, ut suam corpori quoque conciliaret; ac tandem opera item Angeli factum esse, ut post id locorum, ne quidem secundum quietem, nedum vigilans, vel levissimo impetu concitaretur. [Collat. 7 c. 1. 2.] Denique nostræ memoriæ propior S. Thomas, qui Angelici Doctoris nomen invenit, cum ab se ardenti titione lascivam puellam abegisset, eumque deinde Angelus quasi quodam cingulo vinxisset, & ipse hujus vere Angelici beneficii compos est factus. Neque vero Aloysio (quem, qui eo familiari sunt usi, multi sanguinis ac spiritus, atque ad res gerendas acrem & intentum fuisse consentiunt) nativum aliquod frigus stupore sensuum, tam sedata atque obedientia membra, tamque pura pectoris arcana præstabat. Fateamur ergo divinum atque inusitatum munus fuisse, ab eximio in ipsum Dei parentis Virginis favore profectum, quam proinde matris loco, tenero quodam amore & pietate in omni vita complexus est, magnamque in ea suarum rerum omnium spem collacavit.

[30] Non tamen ipse, ad hoc tam præstans beneficium tuendum, singulari sua in sensibus severe moderandis vigilantia, parum momenti attulit. Nam etsi nihil illum hujus generis valde solicitum habebat, [sedulus nihilominus ad custodiam sensuum,] amore tamen virginalis pudicitiæ, ac sanctitatis, jam inde ab ea die, in speculis esse, semetipse suosque sensus circumspicere, & exquisita quadam cura observare perpetuo cœpit. Imprimis vero oculos ita semper ab omnibus flagitii illecebris refrenare, eademque potissimum de caussa, iis humi defixis, ingredi per publicum. Mulierum autem familiaritatem atque congressum, supra quam credibile est, [& muliebris consortii fugam.] ubi ubi versatus est, in vitæ perpetuitate tantopere refugit, ut nativam ei quamdam cum illis discordiam esse diceres, adeo ne conspectum quidem illarum ferre posse videbatur. Castellione a nobilibus feminis, quas e suo comitatu ad ejus cubiculum mater interdum quidpiam nuntiatum allegabat, non nisi per conniventem januam, dejectis, ne eas videret, in terram oculis, mandata accipiebat, & reddebat, quam paucissimis. Quid? quod ne matri quidem ipsi sine arbitris loqui sustinebat. Ergo, si quando, dum cum ea in cubiculo vel cœnatione agit, interea ceteri dilaberentur; confestim & ipse discedendi caussam quærere; & si minus eam reperiret, ingenuo quodam rubore suffundi: tam singularis nimirum erat ejus solicitudo & cautio. Rogatus quondam ab erudito quodam viro, qui id animadverterat, ecquid ita mulierum, atque adeo matris etiam aspectum aversaretur; ne virtutem proderet, ingenitæ potius id verecundiæ assignavit. Præter alia, quæ ipsi cum patre convenerant, & illud fuit; ut ad omnia, præterquam ad feminarum congressiones, sese adhiberet: ceteris in rebus, pro eo ac deberet, in ejus se potestate futurum. Itaque Marchio, postquam hujus propositi adeo tanacem esse sensit, ne qua molestus esset, morem semper ejus voluntati gessit. Ipsemet etiam nonnullas illustres feminas, quas sanguine maxime attingebat, umquam se negavit aspexisse. Erat vero hic ejus mos adeo pervulgatus, ut a familiaribus per jocum identidem feminarum hostis audiret. h

VII

[31] Ad hæc, Florentiæ cum esset, cœpit conscientiam per Confessionem, crebrius quam adhuc Castellione fecerat, [Confessionem generalem instituit,] expiare, apud Sacerdotem e Societate Jesu a moderatore designatum [P. Franciscum a Turre,] qui tunc ibi Collegio præerat. Ad hunc cum primum confitendi causa, ante domi multum diuque meditatus, probeque instructus, adiisset; tantam adversus illum reverentiam, verecundiam, suique despicientiam adhibuit, quasi mortales omnes scelerum multitudine superaret. Vix ad ejus pedes acciderat, cum deficienti animo labitur, atque a moderatore necessario sublevatus domum reducitur. Eodem postea reversus, totius ætatis suæ noxas aperuit Confessario; idque, ut, posteaquam religioso cœtui aggregatus est, sæpe prædicantem audivimus, summa animi sui consolatione. Nimirum hoc illi noscendi sui, & rationum arctioris cujusdam vitæ suscipiendarum initium fuit: cœpit enim tum quamlibet actionem suam studiose excutere, &, si quid in ea vitii comperisset, ejus fibris penitus perscrutandis atque evellendis insistere. [iracundiæ reprimendæ] Primum ergo animadvertit, se, quod fervidiore esset natura, nonnullo quandoque stomacho facile efferri, & exardescere; qui etsi non erumperet, ægritudine tamen animum ac dolore vexaret. Dedit igitur se ad cogitandam iracundiæ turpitudinem; quam manifesto apparere & eminere dicebat, cum animo ad pristinam tranquillitatem revocato, sentiret hominem, dum ira teneatur, exisse quodammodo de potestate. Id cum reputaret, decrevit in futurum, ad eam animi pestem compescendam, atque adeo depellendam incumbere: tandem, Dei ope, & summa animi sui contentione, sic eam funditus vicit, ut omni postmodum iræ motu carere sit visus.

[32] Adhæc in hominum congressibus, sæpe sibi verbum aliquod effluere animadvertebat, quod alienæ famæ deterendæ videretur: ac tametsi, ut ipsemet postea fassus est, [& detractioni cavendæ,] quidquid id erat peccati, vix umquam erat tantum, ut in iis numerari posset quæ ob levitatem venialia dici consueverunt; tamen hujus gratia sibimetipsi displicere, ac ne similis se præterea criminis apud Sacerdotem reum agere cogeretur, non aliorum modo amicorum, sed etiam familiarium consuetudinem & colloquia fugitare; atque in recessu ac solitudine, ubi nihil, quod ullam labeculam conscientiæ posset aspergere, vel diceret vel audiret, plurimum versari cœpit. Nimiæ quidem id religioni & severitati tribuebatur; [silentioque] at ille scilicet, quid alii sentirent, susque deque habebat. Ab eo item tempore omni ludi genere reliqua ætate perpetuo abstinuit. Præterea tantum majoribus obediendi amorem imbibit, [& obedientiæ intendit.] ut neget moderator vel levissimum umquam imperium ab eo suum fuisse præteritum. Quin immo fratrem suum natu minorem Rudolfum, si quando videret, vel morum, vel litterarum Magistri objurgationes ferre molestius, coarguebat; atque, ut imperii audiens esset, hortabatur.

[33] Famulorum eam habebat rationem, atque ad eum modum illis imperabat, ut ipsosmet verecundiores faceret. Itaque negant umquam eum pro imperio, sed his fere verborum formulis præcepisse: Nisi tibi molestum est, licet hoc facias: Si tibi commodum est, hoc abs te velim: Amabo te, hoc mihi effectum da: quæ cum diceret, tanta erat in eo suavitas, ut famulorum se misericordia valde permoveri ostenderet. Ea re sibi eorum animos arctissime devinciebat. Verecundia tam erat singulari, ut conspectum cubicularii, mane eum vestientis, erubesceret; vixque induendis caligis summos extra lodicem pedes porrigeret: adeo verebatur, ne quid in se nudi aspiciendum præberet. Ad Sacrificium quotidie, festis vero diebus, ad Vespertinas etiam preces itabat. Nihil id temporis de contemplatione, meditationeque rerum cælestium adhuc cognorat, recitationi duntaxat precum intentus. Igitur quotidie prima luce eas, quæ Exercitio Quotidiano continentur, aliasque, quas supra memoravi, supplex summa reverentia atque attentione recitabat, ac vespere easdem iterabat. Sub idem tempus necdum quidem cum animo suo fortunæ se bonis abdicare decreverat; deliberatum tamen habebat, si ea retineret, quam posset innocentissimum accuratissimumque vivendi modum tenere. Atque hac gravitate morum id ætatis B. Aloysius erat præditus, eosque divinæ philosophiæ fines attigerat, a quibus longe sæpenumero absunt, qui complures annos in severioris vitæ disciplina posuerunt.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

[Septennis se ad Deum convertit,] De illa ætate & conversione Aloysii ad Deum, ita depromit testis Rom. XI, Mutius Vitellescus: Audivi ex ore ejus, pro illa qua inter nos agebamus fiducia, quod non angebatur, ne forte, compos rationis factus, non converterit se illico ad Deum, seque ei non statim obtulerit: quia probe noverat, se illud fecisse per gratiam Dei.

Et testis Castell. II, cujus curæ & custodiæ septennem puerum parentes commisere; Scio, inquit, quod B. Aloysius, quando attigit usum rationis, vivere vitam cœpit sanctam & angelicam, conjunctam cum innocentia morum & bonitate vitæ tam singulari, ut Angelus vere dici potuerit. Crescebat autem cum ætate etiam pietas ejus & exercitatio virtutum. Quotidie assistebat incruento Missæ sacrificio, recitabat Exercitium Quotidianum, [& variæ pietatis opera obit.] Psalmos septem pœnitentiales, Officium B. Mariæ Virginis, idque cum singulari attentione: imo adhuc infans cum esset, secedebat non raro, & abdebat se in angulum aliquem orationis causa. Hæc autem scio, quia vidi; & sciet quoque D. Petrus Franciscus Turcius Florentinus, qui ei præerat moderator morum.

b Primus illorum, qui Confessionem Aloysii generalem exceperunt, fuit P. Ferdinandus Paterno, Siculus; [Quater generaliter confessi] cui Aloysius, æque ac ipse in Hispania tunc agens, annos XIV natus, eatenus vitæ suæ acta in tribunali Pœnitentiæ aperuit. Alter post reditum Aloysii ex Hispania, eum audivit Mantuæ; & is fuit P. Antonius Valentinus. Tertius, P. Hieronymus Platus, jam Novitium Romæ agenti, aures pro Confessione generali dedit. Quartus fuit P. Robertus Bellarminus; apud quem totius vitæ delicta in extremo morbo expiavit. Et hi quatuor sunt, [nullum apparet peccatum graviusculum.] qui hoc loco indicantur a Cepario, omnes Societatis Jesu viri eximii: quorum verba, testificantia, angelicum Juvenem peccato gravi numquam offendisse Deum, legi poterunt in Relatione Auditorum Rotæ ad Paulum V Papam a num. 12. Addi vero illis aut præmitti posset etiam quintus Anonymus, qui generalem ejus Confessionem (si tamen Generalis appellari debeat tali ætate facta) excepit dum erat Florentiæ, puer nondum decennis; ut scribit Platus in Vita præmissa num. 2, ac 3, & ex illo Ceparius infra num. 31.

c Locum tempusque hujus sermonis & alia adjuncta sic notat testis Castell. XIII: Adfui in vinea nostra, [Censet Bellarminus,] Tusculo (vulgo Frascati) uno forte milliari Romam versus dissita, quando P. Robertus Bellarminus significavit Aloysio, ei redeundum esse Romam, transituro inde in Galliam Cisalpinam, & Castellionem, quorumdam domesticorum negotiorum causa, quæ præsentiam ejus requirerent: addebatque id suo judicio e gloria Dei fore, & præscribi a voluntate Superiorum. Ad hæc Aloysius, quantumvis ægre & invitus in patriam rediret, [viventem in gratia confirmatum fuisse.] accinxit se statim itineri; & non reversus Tusculum, ubi per Ferias autumnales rusticabamur, recta contendit e vinea Romam eodem die; atque inde porro in Galliam prædictam. Illo digresso, dixit idem Bellarminus, Confessarius ejus & spiritus moderator, nobis, qui frequentes adstabamus, interque alios, P. Mutius Vitellescus & P. Virgilius Ceparius; quod crederet, Aloysium tunc, dum adhuc vivebat, fuisse a Deo confirmatum in gratia, & nullum umquam commisisse peccatum mortale; addebatque multa alia: qualia hic etiam scribit Ceparius; imo & hoc ipsum elogium Bellarmini de Aloysio, suis verbis describit lib. 2, cap. 8, num. 209.

d Vide ipsum infra lib. 3, cap. 1, num. 318.

e Hoc ipsum tempus profectionis Aloysii cum patre fratreque suo Florentiam, quamvis ejus ibidem moram aliquanto longiorem justo faciens, designat testis Cast. II, & alia Florentiæ gesta compendio tradit; Scio, inquiens, quod conductus fuit a Marchione patre suo Florentiam, [Aloysti gesta quædam Florentiæ.] anno MDLXXVII; ibique commoratus est mensibus XXXIII vel IV (imo fere XXIX) sub tutela Ducis Francisci, ut linguam addisceret Tuscam: quo tempore ego ei fui a cubiculis; Julius Brixiensis ejus magister; & Petrus Franciscus Turcius moderator morum. Ipse autem ibi quoque duxit vitam sanctam, puram, & innocentem, abstinens a choreis ac ludis, tametsi eum pater suus talia ceteræ juventutis oblectamenta, frequentare percuperet, ac tantum non cogeret. Intendebat porro totus in res divinas, gaudebat seorsim vacare Deo in oratione, crebro expiabat animæ noxas per Exomologesin in ecclesia beatæ Virginis Annuntiatæ; dicto audiebat Præfectis suis, fratremque minorem reprehendebat, si quando minus prompte iis morem gereret; mandata cubiculariis aliisque cum dabat, dabat magna cum modestia ac animi demissione, utens precaria potius formula quam imperativa, dicendo, Quæso te, fac illud. Ibidem Florentiæ incrementum habuit grande affectio illa, qua ferebatur jam inde a teneris unguiculis in beatissimam Virginem Mariam. Et hæc omnia ego vidi, quia neque noctu neque diu a latere Domini mei Aloysii recessi. Usuvenerit ibidem, quod testis Castell. III laudat in Aloysio, etsi cum aliquo suo dedecore, sic testatus: Memini, quod etiam tum puer Aloysius, si quid forte discordiarum oriretur in familia, aderat mox ipse, ac dissidentes inter se conciliabat. Accidit quoque, me, ut frequens solebam, rixari cum Domino Antonio Turcio, Florentino; quando Aloysius, ut ut puer, prodit e suo conclavi, me prehendit per brachium, atque unde venerat introducit, ac fraterna monitione castigat.

f Paulo altius hæc repetens testis Cast. V. Adfiuego, inquit, Aloysio Florentiæ, quando ibi habitavit, & quando ibi mortua est Magna Dux, Austriaca, uxor Magni Ducis Francisci, nempe Joanna, postrema, [Pietas erga B. V. Annunt.] ni fallor, filiarum Ferdinandi Primi Imperatoris, nata MDXLVII, nupta LXV, mortua LXXVIII. Memini autem, quod ibi Aloysius magna veneratione prosequebatur, & quotidie visitabat sanctissimam Annuntiatam; ita vulgo appellant Florentini ecclesiam, quam in civitate eorum habet sacer Ordo Servorum B. Mariæ, propter inibi depictum angelica (ut tradunt) manu mysterium Incarnationis Verbi divini, Angelo ejus rei nuntium afferente Virgini: quam ecclesiam ipsi quoque Magni Duces frequenter olim, & pientissimus qui modo Principatum tenet Cosmus III, quotidie propemodum invisere consueverunt. Postea vero, uti prosequitur idem testis V, peracta visitatione sanctissimæ Annuntiatæ, precibusque nostris ei persolutis, tendebamus non raro ad Aulam, invisum Dominas illas, quæ nunc sunt, altera quidem Regina Franciæ, Henrico Quarto nupta anno MDC, defuncta MDCXLII; altera vero Dux Mantuæ, uxor Vincentii Secundi Ducis, anno MDLXXXV ei in manus data, & MDCXI e vivis exempta; utraque Magni Ducis Fracisci & Joannæ Austriacæ filia; utraque fere par Aloysio ætate. In hoc adolescentularum congressu, illæ nonnumquam jubebant advocari chorodidascalos; [qualis in aula Magni Ducis fuerit:] sed iste eos cum choreis suis valere jubebat; nec tenebatur lusu, aut pallæ, aut alio quovis: uti pariter testificari possunt Petrus Franciscus Turcius, tunc ejus moderator, & Clemens Ghizonus. Sed quid ipsa Serenissima Eleonora, de suo olim dum viveret Florentiæ sodali Aloysio? In processu Mantuano in genere lego, anno MDCVII, die XII Novembris, ipsam Serenissimam Dominam Eleonoram Medicæam Gonzagam, Mantuæ Ducem sic deposuisse: Vidi ego Aloysium, loquentem audivi, cum eoque mihi domesticus fere usus & consuetudo fuit olim Florentiæ. Animadverti autem, parcum esse verborum, fugere contubernia, solitudinem amare; dum alii operam dabant lusui, seorsum agere, bonis cogitationibus aut precibus intentum; frequenter loqui de Deo, vitam ex omni parte bene christianam vivere & sanctam: unde & moderatrices nostræ & reliquum aulæ gynæceum, nobis puellis eum digito monstrabant; dictitabantque identidem, nostros nobis mores ad ipsius exemplum formandos esse.

g Paucioribus verbis prædicta sic complectitur testis Rom. XI: Devotissimus fuit beatæ Virgini Mariæ, [vovet novennis perpetuam castitatem;] devotionisque suæ specimen hoc mihi familiariter patefecit; quod nempe cum novem annorum esset, ac decimum ageret, inciderit forte in librum spiritualem P. Gasparis Loartes; e cujus lectione concepit desiderium offerendi sanctissimæ Virgini rem quam posset gratissimam; & quia credebat gratissimam ei fore virginitatem suam, obtulit ei illam in perpetuum, nuncupato voto.

Quæ hic dicuntur, plurimum illustrationis accipient, ex dicendis postea de custodia oculorum ejus, in aula Regis Hispaniæ; ubi quotidie Imperatricem salutatum ivit, & numquam faciem ejus aspexit. Facit huc etiam depositio testis Castell. I moderatoris ejus, ita inquientis: [fugit præ sentiam feminarum.] Fuit Aloysius omni ex parte castissimus. Præsentiam feminarum omni loco ac tempore vitabat; nec adstare, nec assidere eis sustinens. Ego ei persuadere conatus fui aliquando, ut, ubi invitaretur a principibus feminis, ad eamdem cum ipsis mensam accumberet: sed frustra fuerunt conatus mei. Respondebat: Non possum ferre earum graveolentiam, ne ipsius quidem Dominæ matris meæ. Et hæc mihi dixit Mantuæ: ubi & alibi semper se exhibuit cultorem & amatorem castitatis eximium, verbis & factis, ut est notorium.

Nihilo inferiora deponit testis Castell. II: Castitati Aloysianæ nulla poterit umquam par oratio inveniri. [Verecundia pueri mira.] Ex quo vix septenni servire cœpi, nihil quidquam in eo deprehendi, quod minus pudicum censeri posset. Non permittebat ab alio se vestiri aut contingi, quam a me. Quando caligis eum mane induebam, vix digitos pedis porrigebat extra togam. Verecundia ejus erat plane virginalis, non ferens, partem corporis sui aliquam, a se aut alio videri nudam. Fugiebat conversationem feminarum, atque adeo ipsius matris suæ: cujus rei testis est Casalis urbs, quo convenerant feminæ principes formosæ, quæ & videre cupiebant Aloysium & videri; sed neutrum voluit ipse. Idem contigit Mantuæ, idem in Hispania, idem alibi sæpe. Denique semper fuit purissimus castissimusque ut Angelus: idque scio, quia lateri ejus perpetuo adhæsi.

CAPUT III.
De statu Religioso cogitat: Castellione primam Communionem sumit.

VIII

[34] Alterum jam annum Florentiæ moratus erat B. Aloysius; [Undennis transgressus Mantuam,] cum a parente, cui tum Guilielmus Mantuanorum Dux Montem Ferratum gubernandum tradiderat, una cum Rudolfo fratre, Mantuæ vivere a jubetur. Eo igitur, bona Magni Ducis venia se contulit, Novembri mense anni MDLXXIX, cum annos XI, menses VIII natus esset. Ibi dum urget cœptam Florentiæ pie exercendi vivendique consuetudinem, non minus quam quod ante ceperat gravi consilio, Marchionis Castellionensis titulis atque commodis, quibus jam Cæsarea auctoritate erat ornatus, se abdicare; & Rudolfo, sibi natu proximo fratri cedere, constituit. Ad hanc ejus cogitationem roborandam, tametsi jam nuper nuptiis temperare certum habebat, non parum momenti contulit afflicta per id tempus vrinæ angustiis valetudo. Nam cum vereretur ne id malum glisceret; visum ei auctoribus medicis faciundum, ut noxios humores, [nimiæ abstinentiæ se addicit,] morbi materiam, abstinentia consumeret: cui abstinentiæ tanta pertinacia se dedit, ut mirum sit mortem ab eo vitari potuisse. Etenim, si quando una cœna ovum totum (quod perraro eveniebat) edisset, tum vero sibi perlaute epulatus videbatur. Hanc inediæ severitatem, cum ipsam hiemem, qua Mantuæ versatus est, tum proxime consequentem æstatem Castellione, medicis jam aliisque omnibus dissuadentibus, non amplius valetudinis, ut vulgo putabant, sed (ut ipse jam religiosæ familiæ adjunctus, Hieronymo Plato fassus est) pietatis causa retinuit. Quamvis enim sanitatis eum amor principio ad tam rigidam victus rationem compulerat; [prætextu sanitatis servandæ,] sensim tamen illa in consuetudinem vertit, &, Dei studio, voluptati esse cœpit. At, ut illa ad instantem morbum depellendum valuit, quippe cujus reliqua ætate semper fuit expers, ita ceteram ejus valetudinem labefactavit plurimum: tenuitate enim illa victus usque eo stomachum debilitavit, ut neque, cum vellet maxime, cibum postea capere; neque si reluctanti ingessisset, ullo modo continere posset. Idcirco qui hactenus corpulentior fuerat, malicento postmodum semper corpore fuit: ad hoc, pristinis viribus fractis, e nativo illo robore ingens imbecillitas consecuta, omnem funditus corporis habitum corrupit; quæ tamen hunc ejus animo fructum attulit, quod ea de causa compluribus ludis caruit, quos integra valetudine defugere nequivisset.

[35] [& rebus spiritualibus totus vacat,] Ergo raro prodibat in publicum, nisi aut ædem aliquam sacram aut religiosorum domicilium adiret, cum quibus de cælestibus rebus sermones identidem conferebat. Erat etiam cum Prosperum Gonzagam, cognatum suum, virum principem viseret; in cujus aditu domus primo privatum sacellum ingressus, aliquamdiu orando Deo vacabat; deinde vero cum ipso ejusque familiaribus tanto ardore & subtilitate de divinis rebus disserebat, ut jam tum eum omnes in hominis sancti numero ducerent. Reliquum fere tempus solus, atque ab hominum consuetudine semotus domi, modo legendis quas Surius collegit Sanctorum historiis, quibus mirifice capiebatur; modo statis precibus recitandis, aliisque frequentandis pietatis officiis transmittebat. Quæ officia sic accumulabat quotidie, ut, cum quietæ illius vitæ studio omnis eum humani congressus paulatim tæderet; tandem statueret, Marchionis insignibus opibusque Rudolfo concessis, sese Ecclesiæ mancipare; [cum præposito seculi abdicandi.] non spe ulla honorum in ea consequendorum, quos a compluribus non uno loco ad se delatos constantissime semper repudiavit; sed quod in eo vitæ genere solutius atque traquillius se in Deo colendo totum collocare posset. Cum id sederet animo, instare Marchioni patri suo cœpit, ut copiam sibi faceret, aulicis occupationibus exsoluto, incumbendi in studia litterarum: consilium tamen interea suum, Ecclesiasticorum instituta sequendi, illum celabat.

[36] Quod fere faciunt quotannis Gonzagæ Principes, ut exacta hieme tantisper Mantua sese in diversa loca, recreandis animis accommodata, recipiant, [Hieme Castellionem regressus,] dum æstivi se calores fregerint; idem Aloysio Marchio mandavit per litteras, uti cum germano suo altero natu, Castellionem rediret; ratus nimirum patrium cælum, quod per se admodum salubre est, ejus valetudini Mantuano secundius fore. Neque eum spes fefellit: plurimum enim illi amœnitas loci, in aprico atque ad aspectum jucundissimo colle siti, profuit: neque dubito, quin ea præcipue curatione, quam erat mater adhibitura, convaliturus fuerit ex toto, si modo inducere potuisset animum, aliquid de sua illa vitæ asperitate, cui se Mantuæ dare cœperat, remittere. Sed ille, nimirum de animi potius, quam corporis salute solicitus, non modo nihil ex iis pietatis studiis, quibus assueverat, laxavit, sed ea potius intendit. Accedebat enim ad illas victus angustias, quas sibi summas indixerat, [cœptæ austeriori vitæ insistens,] perpetua solitudo, in quam se, divinarum rerum studio omnem hominum consuetudinem aspernatus, abdiderat. Cum ergo se quotidie ab hominum, hæc mortalia dumtaxat sequentium, vulgo abrumperet, longiusque sevocaret; Deus, pro sua egregia eos, qui fideliter suo Numini serviunt, remunerandi voluntate, non abstinuit declarare, quam sibi, cupidus ille sui honoris piusque animus, quo se duodecim annorum adolescens tanta morum innocentia illi consecrabat, gratus acceptusque esset.

[37] Igitur quod ad eum diem a nemine, de ratione res divinas commentandi, institutus erat, neque ullum ejus usum habebat; placuit Deo, ut absque cujusquam alterius opera, suo ipsemet illum afflatu erudiret. [cælitus docetur divina meditari,] Nactus enim ejus mentem, propter insignem puritatem, appositissimam ad cælestes divitias accipiendas; ad maxime reconditas eum munerum suorum gazas perduxit, suasque opes plena (quod ajunt) in eum manu congessit. Siquidem cum ejus animum cælesti quadam & clariore, quam pro naturæ humanæ captu, luce perfudisset; longe accuratius atque sublimius quam mortalium præceptis fieri potuisset, eum omnem Dei vim atque magnitudinem meditandi reputandique, viam perdocuit. Hunc cum sibi, quasi ad uberrimum campum & lætissima animi sui pabula, tam benigne, tam facilem aditum patefactum esse sentiret; [non sine copiosis lacrymis,] nimirum suo in illum amori serviens, solidos dies, modo in rerum admirabilium, quæ in recuperanda salute nostra evenerunt, modo in elogiorum titulorumque Dei cogitatione defixus hærebat; cum interea tantis incederet lætitiis, ut nullum lacrymis modum ponere ullo modo posset. Itaque illis non modo vestes quibus erat indutus, sed cubiculi etiam pavimentum crebro madebat. Idcirco plerumque diem clausus delitescebat, ne si quoquam prodiret, aut sensum illum pietatis amitteret, aut a quoquam, flevisse compertus, impediretur.

[38] Id cum animadvertissent qui in ejus erant famulatu, sæpenumero per januarum rimas quid ageret arbitrabantur: sæpe enim illum videbant, cum ante Christi cruci affixi simulacrum, intentis in illud oculis, plures continue horas procumbens, brachiis interdum expansis, interdum in crucis speciem ante pectus compositis, tantam vim lacrymarum profunderet, ut foris etiam singultus ac gemitus audirentur: [alienatus a sensibus;] subinde vero quasi acquiescentem, & abducto a sensibus animo, ad exemplum statuæ, ne dejectis quidem umquam oculis, immotum perstare cernebant. Quo tempore moderator, ceterique cubicularii, illum inibi tam alienum ab omni sensu fuisse confirmant, ut neque cubiculum transeuntes, neque perstrepentes, ejus animum possent avertere. Harum rerum cum fama serpsisset in vulgus, non jam familiares modo, sed ii etiam qui de aulicorum numero non erant, ad easdem rimas admissi, eademque usurpantes oculis, satis admirari non poterant. Non raro etiam domestici, inter conscendendum scalas, in singulis gradibus Angelicam salutationem iterantem audierunt. Jam vero, tum domi tum in publico, sive rheda veheretur, seu pedibus ingrederetur, nusquam animum a meditatione mysteriorum cælestium avocabat. Qua in exercitatione pietatis (ut ante dixi) præter Spiritum sanctum, qui ejus animum hoc divino munere velut unguento quodam imbuit, nullo magistro est usus. Verum etiamsi jam meditandi modum teneret; necdum tamen id via & ordine facere didicerat, neque quos potissimum ad id locos deligeret satis sciebat. Commodum igitur eo tempore in libellum incidit Petri Canisii, de Societate Jesu Theologi, in quo certa quædam ad commentandum capita, [modum deinde ex Canisio discit.] ordine quodam erant descripta. Ex eo non modo ad divinæ consuetudinis amorem vehementius exarsit; verum etiam, quæ tenenda meditandi ratio, quæ tempora essent observanda, cognovit. Quamquam tunc quidem, nullis temporum certis cancellis commentationes suas definiebat; sed eas pro rei copia, proque incitato divinitus animi impetu, vel producebat, vel contrahebat; sic tamen, ut numquam nisi ab iis, & mente novis de cælo luminibus illustrata, & voluntate novo ardore inflammata, & toto pectore nova suavitate delibuto, discederet.

[39] Narrare postea fuit solitus, hunc eumdem, de quo memini, libellum, [Incipit affici Societati Jesu,] atque etiam Epistolas Indicas, plurimum animum suum Societati Jesu conciliavisse. Libellum quidem, quod se rerum in eo ordinem, ac multo magis spiritum, cujus impulsu scriptus esset, vehementer probasse suique stomachi fuisse, diceret: litteras autem, quod ex iis intelligeret, quid Deus, in adducendis ad Christum Gentilibus, in iis oris, opera Patrum Societatis Jesu rerum gereret. [pueros erudire,] Igitur animum ipse suum, ad hæc præclara facinora, pro salute animarum quæ tanti Deo steterint, vel cum suæ vitæ jactura æmulanda, exsuscitabat: neque committebat, quin etiam in illa tenera ætate, eis pro sua virili opem afferre studeret. Ea gratia festo quoque die, ad Christianarum institutionum scholas ibat, ingentique ardore & ipse pueros de rudimentis nostræ Religionis erudire, ac fidei innocentiumque morum præcepta iis tradere laborabat. Id quod ille tam singulari modestia, humilitatisque studio faciebat, tamque gratiose impendebat se suis illis subditis, promiscue quidem omnibus, imprimis tamen misellis, ut omnium id spectantium animos, ad Deum colendum amandumque enixius, excitaret. Adhoc, si quam inter aulæ ministros discordiam esse intelligeret, [peccantes corrigere,] redintegrare inter eos amicitiam studebat. Deo item Sanctisve maledicentes, aut turpia jactantes cum auditet, objurgabat. Quos in oppido depravatis moribus esse cognorat, magna comitate hortabatur, seduloque allaborabat, ut ad frugem sese corrigerent: omnino, ut divinum numen violaretur, ferre non poterat. In sermone solenne suum obtinebat, ut non nisi de rebus divinis dissereret; [sermones pios serere.] idque tanta verborum sententiarumque gravitate, ut cum sub id tempus una cum matre Dertonam sese, ad salutandam Ducem Lotharingiæ b illustrissimam feminam, quæ cum filia sua Duce Brunsvicensi illac iter habebat, contulisset; ejus Principis asseclas omnes loquendo stupefaceret. Itaque consensu affirmabant, qui ejus tam præclare & sapienter de Deo verba facientis vocem audisset, non etiam vultum esset intuitus, ei grandem natu & prudentia virum, non puerum visum iri.

[40] Dum hæc geruntur, agebatur annus nostræ salutis MDLXXX, quo Carolus Borromæus Cardinalis & Archiepiscopus Mediolanensis, illustri sanctitate vir, a Gregorio XIII Pont. Max. [An. 1580 veniens Castellionem S. Carolus Borromæus,] Visitator Apostolicus earum omnium diœcesium, quæ in ejus erant provincia, creatus; dum Brixiensem ditionem lustrat, cum septem dumtaxat hominibus (quos ex omni comitatu, ne Ecclesiasticis viris, quos inspectum venerat, molestus esset, delegerat) Castellionem devenit. Ibi, cum alia multa apostolico plane spiritu præclare gessit, tum anno dicto, XI kalendas Sextiles, qui S. Mariæ Magdalenæ sacer est, Pontificio vestitu ornatus in æde sanctorum Nazarii & Celsi, quæ princeps est ejus oppidi, fructuosam imprimis ad populum concionem habuit; ac tametsi Principes, compluribus ad eum allegatis magnopere rogassent, ut secum in arce esse vellet; numquam tamen adduci potuit, ut alibi, quam apud Archipresbyterum, cujus erat proxima sacræ ædi domus, diverteretur. [tanto pueri in spiritu profectu cognito,] Huc ad eum cum B. Aloysius, quartum jam mensem supra annum duodecimum c agens, officii causa venisset; incredibile quantum ex aspectu hujus pueri, apud Deum instar alicujus e cælestibus mentibus gratiosi, gaudium cepit; atque in suo conclavi, remotis arbitris, usque adeo longis cum eo, de divinis rebus, sermonibus tempus extraxit, ut magnam omnibus, qui præ foribus opperiebantur, admirationem moveret. Nimirum juvabat optimum Cardinalem, hanc teneram stirpem intueri, inter medios non unius secularis Aulæ sentes, citra ullius mortalis coloni industriam, sola aspiratione cælestis auræ nutritam, tanto jam robore ac venustate florentem, inque tantam altitudinem Christianæ virtutis eductam. Ipse vicissim puer sanctus plurimum lætabatur, nactum se esse hominem, cui se confidenter indicare, & a quo eorum quæ in studio veræ virtutis obscura viderentur, explicationem petere posset. Nam cum de Cardinalis sanctitate, quæ erat in omnium ore, multa audisset; omnia ejus verba ac præcepta, quæ de instituto vivendi more tenendo ac persequendo tradebat, avide velut e Dei oraculo edita combibebat.

[41] Sciscitatus est ex eo sanctus Cardinalis, numquando ad sacram Synaxin adiret? [auctor ei fit Eucharistiæ sumendæ,] Cum ille negavisset; Cardinalis, qui jam integritatem animi ejus, maturitatemque prudentiæ, & haustam divinitus rerum cælestium intelligentiam perspexerat; non modo hortatus adolescentem est; ut sacrosanctam Eucharistiam sumeret; [verum etiam præbere ei illam ipse d voluit;] ac deinde incitavit eum, ut in opere tam divino frequens esset; brevique sermone rationem facilem condocuit, ad hunc omnis divinæ beneficentiæ fontem, tum se rite comparandi, tum pie accedendi. Ad hæc illi etiam atque etiam auctor fuit, [legendique Catechismi Romani] ut Catechismum Romanum, jussu Pii V Pont. Max. ex decreto Concilii Tridentini editum, crebro ac diligenter evolveret. Quem librum, propter nitorem latini sermonis, tanti sanctus ille Cardinalis æstimabat, ut eum, Cicerone ceterisque profanis latinitatis auctoribus repudiatis, juventuti in ludis bonarum litterarum explicandum esse censeret; scilicet ut simul ex eo pietatem atque latinæ linguæ copiam hauriret: neque dubitavit reipsa hoc in mores seminarii Mediolanensis inducere: verum cum usu ipso comperisset, ex animi sui sententia non procedere; mutato consilio, pristinos auctores quasi postliminio reduci jussit. Denique Aloysio cum bene precatus esset, aliaque ostendisset propensi sui in eum animi argumenta, copiam abscedendi fecit.

[42] Non commisit beatus puer, quin tam sancti Cardinalis monita commendaret memoriæ; [quod ille cum fructu faciens,] & ex illo tempore jucunde imprimis Catechismum indicatum volutare cœpit; tum quod præclaræ ad omnem sanctimoniam doctrinæ Christianarumque institutionum esset plenus; tum quod tam præstantis viri, quem (magno quidem ejus merito) omni pietate colebat, conciliis ad eum legendum esset impulsus: quin etiam institit, tanti suasoris auctoritate, alios ad ejusdem libri lectionem allicere. Initium item fecit divinæ Eucharistiæ fruendæ; ad quam priusquam aggrederetur, incredibile est, [etiam ad Communionem studiose se præparat,] quam diligentem præparationem adhibuerit. Primum enim, ne quid in animo suo invenustum residere pateretur, quod in Dei hospitis, quem præstolabatur, oculos incurreret; sane quam accurate, & subtiliter omnem anteactam ætatem suam recensuit. Ad Sacerdotem deinde semet accusatum venit, quem tam præclaris pœnitentis abjectique animi, cujus indices erant lacrymæ, exemplis instruxit, ut ad eum non reus, sed magister accessisse videretur: & vero si quam ipse culpam sustineret, ea nullius erat facti, sed præteriti dumtaxat, ut ipse sentiebat, officii. Nam cum immortalem illam lucem, quam ejus menti ad altiores quotidie virtutis gradus Deus præferret, numquam se progressibus faciendis assequi putaret, nimirum ignavus sibi semper & cessator videbatur. Per omnes præterea dies, qui condictum cælesti Epulo tempus anteibant, ejus unius memoriam animo & sermone usurpabat. De eo, quæ ab aliis præclare sunt litteris mandata, volvebat; de eo secum ipse meditabatur; ejus ut compos esset, tam assiduo voto faciebat, ut familiares dictitarent, videri illum cum parietibus sermocinari velle; adeo crebro, modo in hoc, modo in illo domus angulo, genua ad precandum submittebat.

[43] Ceterum quis ejus intimi animi fuerit, cum primum divino Convivio acceptus est, [eamque deinde raro pietatis sensu usurpat.] pietatis ardor, quam inflammatæ amore voluntates; Deo uni, qui ejus arcana lustrabat, compertum est. Equidem mortalium neminem reperi, qui de iis quidquam commemorare posset. Id unum me, relatum in acta publica, legere memini; eum, in participanda Eucharistia, omnes animi vires collectas admodumque attentas habuisse, uberibus deliciis perfundi solitum, palamque omnibus illustre pietatis specimen fuisse. Sumpto divino cibo, nixus genibus, universo populo spectante, in æde sacra morabatur. Post id loci sacram Synaxin celebrare non destitit. Est & illud præterea non indignum memoria, quod tum a matre ejus, tum ab aliis qui rem non semel observarunt, accepi. Etenim ab hoc tempore tam impense sacram Eucharistiam est veneratus, ut quotidie, cum rei divinæ interesset, postquam Sacerdos conceptis verbis Christi corpus confecerat, ingenti pietatis vi, in effusos fletus solutus, terram ipsam humectaret. Ad eumdem modum reliqua deinde vita affectus fuit; nisi quod festis diebus, quibus ipsemet sacro Epulo reficiebatur, lacrymas fundebat uberius.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

Vitam, quam Mantuæ instituit Aloysius, duodecimum agens annum, compendio describit testis Cast. [Duodennis Mantuam Florentia venit;] II: Memini, quod jussu Domini nostri Marchionis Ferdinandi, Aloysius filius cum fratre suo discessit Florentia Mantuam; inhabitavitque ibi, volente Guilielmo Duce, palatium quod vulgo appellatur Abbatis Gonzagæ, spatio fere semestri, me semper ei adhærente, cum reliquo famulatu jam supra nominato, atque aliis. Ipse autem etiam ibi, converso omni cogitatu suo in Deum, fugiebat ludos, comœdias, aliaque ejusmodi Principum oblectamenta: quantum vero per honestatem licebat, habitabat secum domi & cum Deo in oratione; aut si prodire lubido erat, conferebat sese ad aliquam Religiosorum virorum domum, cum iisque colloquebatur, semper de rebus pietatem sanctitatemque spectantibus. Ibidem multis quidem aliis, sed præcipue ministris suis domesticis instillabat documenta vitæ, Christiano modo transigendæ. Si quis verbum minus honestum protulisset, aderat ipse castigator, modestus tamen ac moderatus: cumque nos nonnumquam diceremus, ipsum esse Principem ac Dominum nostrum; respondebat nobis; Potius est famulari Deo, quam dominari toti mundo. Atque hoc pluries audivi ex ore ejus; & jam inde ipsum, etiam tum puerum, connumerare cœpi inter Sanctos.

Quia vero mox etiam tractat Ceparius de reditu Aloysii Castellionem; quid ibi gesserit, prælibemus ex eodem teste hoc loco. Memini item, inquit, Aloysium Mantua postliminio rediisse Castellionem, [Mantua Castellionem] ubi eum B. Carolus Borromæus Cardinalis, dum illam provinciæ suæ partem lustrabat Visitator Apostolicus, docuit modum utiliter sumendi sacrosanctam Eucharistiam; & primum ei illam communicavit manu sua; exhortatusque est, ut præcipuo studio legeret Catechismum Romanum. Id vero non solum præstitit sedulo & crebro Aloysius, verum alios quoque excitabat, ut idem præstarent; progressum interim quotidie faciens in orando, jejunando, & frequentando sacram Communionem, cum summa spectantium approbatione ac pietatis sensu. Neque solum crebro ibi communicabat, teste ejus fratre Francisco, sed tanta quoque animi amorisque teneritudine sacram prosequebatur Eucharistiam, ut sumere illam vix umquam posset absque profluvio lacrymarum. Quando autem Florentia Mantuaque rediit Castellionem, tam erat, ait testis Cast. III, jejuniis & inedia deformatus macilentusque, ut horrescerent ad triste spectaculum parentes, atque indignarentur moderatori juventutis ejus: qui causabatur non fuisse puerum hac parte in potestate sua; noluisse manducare. Justior deinde agnita fuit excusatio; quando etiam hic Castellione antiquum tenuit Aloysius sub oculis parentum, omni propemodum cibo abstinens. Et hæc scio, quia vidi & audivi.

b Erat hæc Christina, Christierni Regis Daniæ filia, primum Francisco Sfortiæ Mediolanensium Duci; eoque vita functo, Duci Lotharingiæ, item Francisco nomine, [& inde cum matre Dertonam tendit:] denuo nupta anno MDXLI: cui peperit quadriennio post, Dorotheam, Erico Duci Brunsvicensi anno MDLXXV matrimonio junctam. Dertonam venerit Christina; quia civitas illa, quod a priori marito sustentationi ejus assignata fuerat, veluti sua ipsius erat: ibique cum prædictis filia generoque, anno MDLXXXIV Ticini tandem vita functo, commorata est aliquanto tempore, Visitata autem Dertonæ fuit a Principe Martha anno Christi (ut colligitur ex Cepario) MDLXXX, Aloysii nati XIII: qua ætate prudentiam senilem in loquendo præ se tulisse, testatum reilquit testis Cast. III, unus e domesticis Aloysii ministris; Scio, inquiens, quod cum Dertonam concessit Aloysius cum matre, [ejus ibi prudentia.] ad Ducem Lotharingiæ ibi visendam; accumbens mensæ cum reliquis Principibus, tam examussim de rebus divinis disseruit, ut femina quædam princeps ex accumbentibus, discurrentem auscultans vidensque; exclamaret; Quisquis hunc puerum audierit sermocinantem, nec tamen viderit; jurabit, se audire senem mire prudentem.

c Venit enim B. Carolus Brixiam & Castellionem Visitator Apostolicus, prout scribit in ejus Vita Doctor Joannes Petrus Guissanus, mense Julio anni MDLXXX: quem annum & mensem paulo ante etiam indicavit Ceparius: eratque decimus tertius Aloysii, a die IX Martii inchoatus.

Quod hic refertur de sacra Eucharistia, beato puero primum porrecta a S. Carolo Borromæo; abest ab editione Ceparii Italica anni MDCVI, nec non a Latina inde versa: [Primum communicat e manu S. Caroli Borromæi.] verum in Placentina editione, ab eodem Cepario secundis curis recognita, in paucis leviter mutata, atque anno MDCXXX cum aliqua accessione recusa, legitur, quod S. Carolus, non solamente l'essorto a communicarsi; ma di piu volle egli stesso per la prima volta communicarlo, e poi l'animo a farlo spesso: id est, ut verba sonant, non solum hortatus est Aloysium, ut communicaret (intellexerat enim, eatenus illum id non fecisse) sed insuper voluit ipsemet primam ei Communionem porrigere; ac deinde animavit eum, ut crebro communicaret. Cur in secunda editione id adderet Ceparius, causam habuit certissimam, assertionem Clementis Ghizoni, viri gravis, jurati & oculati testis, in processu Castellionensi anno MDCVIII, XV Julii examinati secundo loco; qui Aloysium a septimo ætatis anno, quousque seculo valedixit, semper & ubique comitatus, & actionum omnium ejus censor fuit. Ipsam Ghizoni hac super re depositionem paulo ante produximus, videlicet Annot. a; in qua conceptis verbis legitur, S. Carolum sua manu, [cujus rei historia,] Aloysio pro prima Communione sacram Eucharistiam porrexisse.

Rem gestam confirmant Mediolanenses, qui in ecclesia Collegii nostri aræ B. Aloysii imposuerunt tabulam, historiam primæ communionis ejus repræsentantem, in qua sanctus Archiepiscopus & Beatus noster primarias partes habent, adstantibus Archiepiscopo, sacram Eucharistiam porrigenti, ministris suis, eamque accipienti Beato utrumque latus claudentibus daduchis duobus cum facibus accensis; pone vero flectentibus genua Marchionibus, patre & matre Aloysii. Opus est Equitis de Cairo, celeberrimi quondam istic loci pictoris. Illud in parvam formam ex magna tabula contraxit pulcherrima delineatione, atque in æs pridem incidit Frater noster Cæsar Augustinus Bonacina, variis operibus suis non tantum Mediolani, sed in Hispania quoque notus, ac Romæ nuper constructione novi altaris sancti Patris nostri Ignatii magnam laudem consecutus. Expetentibus nobis anno MDCXC ejus laminæ ectypon, ita rescripsit, [æri incisa,] simul indicans, Bonacinam tum in Hispania degere, P. Gaspar Maria Turrianus: Mittam brevi delineationem admodum exactam tabulæ B. Aloysii primum communicantis, quæ fuit olim æri incisa, & quidem accuratissime, a quodam Fratre nostro Cæsare Bonacina. Idem proximis litteris suis misit ectypon laminæ, confirmavitque, incisam fuisse ab accurato, non tamen peritissimo, sculptore: delineationem vero ejus fuisse omnibus valde probatam. Secundum hanc nos aliam Antverpiæ curavimus incidendam laminam, cujus ectypon misimus anno MDCXCV, cum prototypa tabula conferendum, ex eaque, sicubi aberratum esset, emendandum. Respondit autem P. Alexander Mottus in hæc verba: Occurrit mihi commodum ipsemet Fr. Cæsar Augustinus Bonacina, qui hic Mediolani degit, (reversus nempe ex Hispania) & primus prædictæ imaginis sculptor fuit: cumque illam diligenter inspexisset, atque cum ipso prototypo, probe in mente habito, contulisset; ait, eam sibi videri prototypo simillimam, nec quidquam addendum demendumve: quod & mihi verum esse videtur, prototypon ipsum sæpe præ oculis habenti, utpote in loco ubi prostat habitanti. [hic exhibetur.]

Hanc editionis nostræ imaginem hoc loco inserendam duximus, aliquem pietatis sensum spectatoribus inspiraturam. Sciendum autem, Patres nostros Mediolani provectiores ætate asseverare, se ex ore P. Rabbiȩ, qui per equitem De Cairo, celeberrimum pictorem, tabulam altaris faciendam curavit, audivisse, Marchionem patrem, uxorem ejus & filiolum Aloysium ibi, ex prototypis tabellis Castellione missis, expictos esse. Ita ad me anno MCCI Mediolano P. Joannes Baptista Diano; qui & opinatur, prototypa Marchionum prædicta, Mediolanum afferri curata fuisse ab Excellentissima B. Aloysii ex fratre Francisco nepte, Domina Joanna Gonzaga, Zapata ex nomine secundi mariti cognominata, cui prima lamina dedicata fuit, tunc ibidem cum marito suo supremo Cancellario habitanti.

CAPUT IV.
Profectus in Montem-Ferratum, decernit Religionem aliquam ingredi; intendit studium pietatis, ac revertitur Castellionem.

XII

[44] Nuntiatum erat Ferdinando Marchioni, qui etiamnum Casali S. Evasii, ubi est Gubernatorum Montis Ferrati prætiorum, habitabat, Aloysium quidem videri e nupera sua invaletudine recreatum; verum crebris, vixque mortali corpori ferendis jejuniis, quæ sponte susciperet, ita fractum esse, ut dissoluto stomacho ægre cibos admittere & custodire, nedum concoquere posset; neque, quod ipse sibi deesset, melius ei fieri. Marchio, cui hujus præcipue filii vita ac salus cordi erat, [Ad arcem Casalensem tendens cum matre ac fratre,] spe ductus, si penes se eum haberet, aliquod ab se ejus morbo remedium reperiri; aut certe, ne longius serperet, provideri posse; Aloysium una cum matre & Rudolfo ad se accersit. Hi ergo, cum æstas ejusdem anni MDLXXX esset in exitu, Castellione Montem Ferratum versum se dant in viam, in qua Aloysius manifestum vitæ discrimen adiit. Cum enim Ticini amnis, frequentibus per eos dies imbribus vehementer aucti, ramus aliquis necessario transeundus esset vado; inter ipsas undas rheda, qua Aloysius cum Rudolfo & moderatore vehebatur, media disrupta est. Pars anterior, in qua erat Rudolfus, quadrigis juncta, etsi non absque labore & periculo, in ulteriorem ripam, quo jam ceteri currus transmiserant, ab ipsis pertracta est: posterior, quæ Aloysium cum moderatore ferebat, profluentis impetu procul abrepta, utriusque vitam in dubium adduxerat: nam sive illam gurgites evertissent, [liberatur præsenti submersionis periculo:] sive hausissent, Aloysio certe pereundum in aquis erat. Sed nimirum Deo, pro sua singulari quam de hoc puero gerebat solicitudine, curæ fuit providere, ut illud rhedæ frustum, ab ingenti arboris trunco, quem vis undarum in medium flumen detulerat, tantisper sustineretur; dum qui alteram jam ripam tenebant, hominem regionis & fluvii gnarum accerserunt. Is equo amnem invectus est, in quem Aloysium, a tergo suo; sublatum, incolumem eduxit; atque eodem deinde moderatorem repetiturus, & trajecturus rediit. Hoc discrimine perfuncti, facto agmine ad propinquam ædem sacram supplicatum; Deoque, cujus beneficio hunc tam gravem casum effugissent, gratulatum iere. Interea loci submersos esse fama tulit. Mater prima rheda jam prægressa, hoc accepto nuntio, tristitiæ ac timoris plena, bonam viæ partem remensa est. Quin etiam usque Casale, ad ipsius Marchionis aures, idem rumor affluxit. Is, rei cognoscendæ, certum hominem maturare jussum, dimittit; neque deinde, nisi re explorata, partem ullam quietis cepit: sed brevi eum conjugis & liberorum adventus cura omni & mœrore levavit.

[45] Versatus est B. Aloysius Casali Montis-Ferrati amplius dimidiatum annum: quo tempore, tum latinis litteris, in quibus progressus habebat minime pœnitendos, navabat operam; tum vero piorum Patrum, [ibidem multum cum Barnabitis] quibus a S. Paulo Decollato, ac vulgarius a S. Barnaba, cujus in ecclesia Mediolani sunt exorti, nomen est inditum, consuetudine, plena innocentiæ ac sanctitatis, longius etiam ad perfectam virtutem processit. His cum uteretur sæpe familiariter, & Pœnitentiæ atque Eucharistiæ mysteria in eorum templo obire pergeret; clarius sibi indies, ad firmiores in cælesti disciplina profectus, lumen accendit; atque ut suis præclare factis alia atque alia quotidie a Deo ornamenta merebatur, ita ille & nova æternæ doctrinæ lumina menti ejus præpandebat, & novo semper instinctu, velut stimulis quibusdam, ab his fluxis rebus abactum, ad cupiditatem majoris & majoris sanctitatis excitabat. Ergo, quamvis operam daret parens, ut, quo aliquid ex illa pietatis contentione relaxaret, crebram illi & variam remittendi oblectandique animi occasionem offerret; numquam tamen vel latum unguem, a susceptis adversus Deum officiis, abduci se passus est. Ludus illi erat, precandi causa visitare ædem Virginis Matris, cognomento a Crea, quæ in propinquo, magno populi concursu colitur; [& Capucinis versatur.] & modo in Patrum Capucinorum, modo in Barnabitarum cœnobium se recipere, deque pietatis institutis cum utrisque colloqui: a quibus, cum miram in iis sententiarum consensionem animadverteret, vix avelli posse videbatur. Admirabatur imprimis illam, quam in plerisque omnibus cernebat, vultus hilaritatem; illum rerum mortalium contemptum; illa stata precandi & canendi tempora; illam totis ædibus quietem omni strepitu vacuam; illam animi, sive vivendum seu moriendum sit, æquitatem.

XIII

[46] Hæc reputans, animum ad simile vitæ genus sensim adjungebat: tunc præsertim, cum Barnabitarum domicilium die quodam ingressus, secum ipse per otium felicitatem religiosorum hominum in animo volutavit, [Æstimata status religiosi felicitate,] in parte felicitatis eorum ponens, quod omnibus fortunæ bonis, quo promptius Deo servirent, abjectis, Deum ipsum haberent rerum suarum curatorem: sicque, uti ipse mihi postea Romæ aliisque retulit, cum animo suo ratiocinatus fuit: Viden', Aloysi; quam beata sit religiose acta vita? Hi Patres, omnibus seculi laqueis expediti, omnes peccandi opportunitates procul habent. Tempus omne, quod ceterorum hominum vulgus caducis divitiis fallacibusque gaudiis persequendis tribuunt, id illi in contrahendis immortalibus opibus collocant; atque his lucris, quæ simul ingentia sunt in Deum merita, sibi illum æternum obstringunt; neque metuunt, ne frustra pro pietate labores illos sustineant. Sunt religiosi homines illi demum, si qui alii, qui in degenda vita rationem ducem sequuntur, neque sensus cupiditatumque dominationi sunt obnoxii. Non illi honores ambiunt, non terrestria & labentia bona loco ullo ducunt, non agitantur æmulationis stimulis, non inhiant aliorum fortunis; uno Dei servitio, cui servire regnare est, beati. Quid vero admirabilitatis habet, si tranquilli semper & læti, neque mortem, neque Dei tribunal, neque inferorum supplicia reformidant? Animos scilicet habent nullius criminis conscios. Quid? quod dies & noctes cælestes divitias accumulant; quandoquidem numquam non rebus piis operati, aut cum Deo semper aliquid agunt, aut Dei causa. Testimonium igitur innocentiæ, quod eis conscientia ipsa tribuit, intimam animis pacem tranquillitatemque conciliat: e qua tum serenitas, quæ in vultu notatur, tum spes minime vana cælestium opum promanat. Et quibus non gaudiis efferuntur, cum reputant, cui serviant, & in cujus cohorte ævum degant? Tu vero quid agis? quid cogitas? quid est quamobrem hoc vitæ genus deligere nequeas? Prospice jam nunc animo, quæ illis a Deo præmia sint proposita. Cogita quantum otium & facultatem sis habiturus pietati tuæ libere serviendi.

[47] Si Marchionis dignitate Rudolfo, uti decrevisti, transmissa, nolis ab ea discedere; multa fortasse tibi videnda erunt, [propositique in seculo tenendi difficultate;] quæ probare non poteris. Dissimulabis? Atqui conscientia te neglecti officii stimulare non desinet. Reprehendes? At molestus eris, aut certe surdo canes. Quid? ubi Sacerdotio initiatus, inter Ecclesiasticos agitabis, an tum demum votorum te tuorum compotem fore confidis? Atqui exquisitius quoddam, quam homines seculo obnixii, virtutis genus professus, iisdem, quibus illi periculis jactaberis. Iisdem autem? immo vero vehementiores etiam tibi, quam illis ipsis, qui matrimonio vincti sunt, peccandi illecebræ blandientur. Omnino defugere non poteris, quin profanorum hominum sententiam observes, ad eam mores tuos fingas, eorum voluntatibus obsecundes. Si enim in seculo te teneri patiaris, necessario tibi alius post alium Princeps, officii causa, conveniendus ac devinciendus est. Jam, ubi illustrium feminarum, quæ necessitudine aliqua tibi sunt connexæ, familiaritatem devitaris, in hominum sermonem venies: si in eam te dabis, primum illud consilium tuum profecto fregeris. Sacerdotia & honores Ecclesiasticos admitte: in longe majores, quam quibus modo distringeris, occupationes, a pietate alienas, temet immerges. Recusa: ab ipsis illis necessariis & propinquis tuis socors & generis tui probrum audies; neque ullum tibi stimulorum genus subjicere desinent, donec ad honores suscipiendos perpulerint. At vero, si Religiosorum disciplinam amplectare, hæc omnia quæ te retinent vincula, quasi uno ictu abscideris: aditum deinde periculis omnibus intercluseris; tum deposueris omnem inanibus hominum studiis velificandi curam; denique in eo te statu collocaris, ubi nulla res pacem animi tui delibare, aut Deo, omni studio virtutis, servire cupientem retardare possit.

[48] Hæc atque alia, ut ipsemet prodidit, secum id temporis Aloysius cogitabat; quæ ejus animum ita defixerant, [tredecennis decernit illi se dare:] atque a sensibus alienarant, ut facile intelligerent familiares, eum qui sic cogitationem intendisset, magnum aliquid secum moliri: nemo tamen eum, quid agitaret, percunctari audebat. Denique postquam sæpe Deo supplicarat, sæpe se Eucharistia refecerat, uti tam gravia consilia versanti lucem afferret; ratus hanc mentem injectam esse sibi divinitus, seculo suas sibi res habere jusso, in aliquam religiosam familiam migrare statuit; ubi præter virginitatem, quam pridem Deo obligarat, obedientiam etiam, & paupertatem euangelicam ex voto coleret. Verum quod necdum exacto tertio decimo ætatis anno, factis cogitata persequi non licebat; neque ullam familiam designavit, neque quid haberet in animo, cuiquam exposuit: Patres tamen illi quiddam odorati, in spem venerant ad eorum aliquando cœtum aggregatum iri. Interea ille, ne ab animi sui proposito mores discreparent, arctius & attentius vitæ suæ rationem instituere, [sed celato dum adolesceret consilio,] atque inter seculi & aulæ delicias, hominum religiosorum consuetudinem omnibus virtutibus exprimere; diutius secum in cubiculo habitare; nolle per hiemem in eo focum, quo adhuc propter manuum teneritudinem, quæ frigore intumescere & rumpi solent, usus erat, accendi vel importari; foris item numquam igni appropinquare, aut, si aliorum societas aliter ferret, locum capessere, in quo minime calefieret; remedia sedando manuum tumori a domesticis ad se delata, cum grati animi significatione accipere, sed seposita usurpare nolle: omnia facere amore patiendi pro Deo aliquid adversi. [solum vitæ rigorem auget,] Omnem item populi celebritatem fugiebat: multo vero magis a comœdiis, cœnis, tempestivis lautisque epulis abhorrebat; ad quas tametsi non raro a patre, nonnumquam etiam tam inusitatum ejus solitudinis studium stomachante, invitaretur; numquam permoveri potuit. Ergo ceteris eo confluentibus, solus remanebat domi; atque ibi interdum sacra meditando, interdum cum uno vel altero homine gravi & erudito de litteris vel pietate colloquendo, tempus fallebat: interdum vero Patres Capucinos & Barnabitas adibat; & quando nullis amplius seculi pompis & gaudiis duci poterat, sanctis eorum sermonibus fruebatur.

[49] Pater aliquando eum comitem sibi asciverat Mediolanum, ut transvectionem omnium ejus provinciæ equitum, cui illum, [osor omnis pompæ] propter munus quod gerebat, cum aliis multis viris principibus oportebat interesse, spectaret. Cum ergo, quod res & rara sit & in primis visenda, magni ad eam fierent hominum concursus; Aloysius, qui, ne patrem pro imperio præcise hoc jubentem irritaret, facere non potuerat, quin accederet; nova arte usus, numquam ab se impetrari est passus, ut in primis subselliis, unde commodissime pompa omnis videri poterat, sederet; & quod amplius est, quantum licuit, dedit operam, ut oculis semper esset vel clausis, vel alio conversis. Denique vere mihi affirmare posse videor, eum pueritiam transegisse, [& levitatis,] neque umquam puerum fuisse: neque enim umquam illa ætate quidquam leviter fecisse compertus est. Libros turpes, aut inutiles numquam in manibus habuit: a Surio & Lipomano descriptas legebat cum voluptate res gestas: e profanis eos fere legebat, qui de moribus scripserunt, ut Senecam, Plutarchum, Valerium Maximum. Exempla quæ ex iis excerpebat, in loco, cum alios ad vitam e Christi vel Philosophiæ præceptis instituendam hortabatur, usurpabat. Habebat enim aliquando sermones, sive palam cum pluribus, sive seorsim cum uno aliquo, ita sapientissimis sententiis refertos, ita disertos, ita ardentes; [ac totus serius.] ut stupefacti omnes, doctrinam ejus longe captum ejus ætatis superare, ac proinde divinitus haustam esse dicerent. Id etiam erat, cur ejus necessarii (cum ejus mores non ignorarent, neque tantam victus cultusque duritiem, rerumque omnium quȩ in seculo laudantur despicientiam ȩquis oculis aspicerent) tamen, prudentiam ejus singularem virtutemque reveriti, neque quid ita faceret interrogare ausi, missum eum facerent.

XIV

[50] Postquam perfunctus Montis Ferrati administratione Marchio, cum familia Castellionem b remigravit; Aloysius non modo illam tam acerbe afflictandi sui, precandique contentionem non laxavit, verum etiam sic intendit, ut mirum sit vel eum non gravi aliquo morbo, [Castellionem regressus,] qui perturbatam jam diu totam valedutinem funditus perderet, oppressum esse; vel parentes, in quorum hæc oculis faciebat, non pro potestate vetuisse. Etenim ad illam victus parsimoniam ac duritiam, quam Mantuæ (ut supra memoravi) erat complexus, neque umquam deinde abjecerat, complura in singulas hebdomadas plena jejunia adjunxit, sic ut quot hebdomadibus minimum tria servaret stata jejunia. Nempe sabbato, honori beatissimæ Virginis Matris; feria sexta, [jejunia auget,] neci Christi Salvatoris nostri recolendæ, quo die solo pane & aqua contentus, mane tribus panis segmentis in aquam intinctis, nulla re præterea, vesperi autem in esurialem cœnulam, uno item panis, modice tosti & aqua macerati, segmento victitabat; feria denique quarta interdum ceteris, præter panem & aquam, sibi interdicebat; interdum receptum in Ecclesia jejunii morem tenebat. Accedebant alia extraordinaria jejunia, quæ sponte sibi imperabat, quoties vel tempus admoneret, vel ad ea divini amoris & pietatis ardore raperetur. Præterea cibi erat adeo modici, [vix unciam in die sumens;] ut nonnulli e familia, mirati, quinam vitam tueri posset, decreverint, ipso insciente, quantam cibi una mensa caperet, appendere. Ii postquam panem una cum obsonio statera examinarunt, jurejurando confirmant, quod ille prandere soleret vel cœnare, unciam totam non pependisse: quod pondus adeo non sufficit consuetæ naturæ necessitati; ut fateri necesse sit, quod de aliis Sanctis accepimus, vitam illi divina quadam vi sustentatam esse, sine qua tantillo cibo videtur tolerari non posse. Illud præterea fuit morum ipsius, ad id ferculum, quod deterrimum in mensam allatum putaret, oculos adjicere; atque ejus pauxillo degustato, cetera intacta relinquere. Postremis vero annis, extra jejunii dies, non nisi ad libellam expenso usus est cibo, [& deterius ferculum solum delibans.] dictitans id ad vivendum satis esse; quod superaret, ut supervacaneum esse respuendum. Atque hæc, quæ de ejus ratione victus sunt narrata, tum alii, tum qui ei a poculis fuit & prægustator, aliique mensæ administri jurati dixerunt.

[51] Iungebat huic tam severæ abstinentiæ alias etiam inflictas corpori pœnarum acerbitates. Itaque singulis hebdomadis minimum ter se flagris excipiebat: [Addit & crebras disciplinas,] ultimis vero annis, quibus in seculo versatus est, quotidie; ac tandem intra noctis & diei spatium tertium, usque eo dum suo se sanguine perfunderet. Quia vero principio contexto in hunc usum flagello carebat, loris quibus canes alligari solent, quæ forte domi repererat, aut, ut nonnulli asseverant, catena ferrea vapulabat. Qui obsequii caussa præ foribus ejus excubabant, sæpe se illum nixum genibus, seque ipsum cædentem offendisse testantur. Item, dum lectum sternerent, reperiebant sub cervicali abstrusa flagella funiculis contexta, quibus in se animadvertebat. Matri etiam non semel ostensa sunt ejus indusia, sanguine, flagrorum ictibus expresso, penitus imbuta. Horum certior factus Marchio, tum alias frequenter in eum vehementer invectus est, tum aliquando ad conjugem conversus, hoc etiam mœstus adjecit: Hic puer manus sibi violentas videtur inferre velle. Faciebat & illud crebro, ut fragmen aliquod tabulæ aut alterius ligni linteis lecticariis tegeret, quo ipse sibi dormienti molestiam facesseret. Ne vero interdiu perpetuo dolore corpus vacaret, pro cilicio, quod illi deerat, calcaria (o rem novam & inauditam! [& cælcarium stimulos pro cilicio;]) ad fodienda equorum latera comparata, nudo corpori admota gestabat; & in mollem suam carnem ferreos illorum radiolos sic defigebat, ut acerbo eam cruciatu torquerent. Qua ex re satis liquet, quam se totum ad sanctioris vitæ studium contulerit, qui annorum tredecim & dimidiati, in tam florente & delicata fortuna natus, nullo præceptore, corpus tam miseris habuerit modis.

[52] Sociabat sanctus puer hæc jejunia, ceteraque incommoda, quibus corpus sponte vexabat, cum mentis exercitatione; [item assiduam fere orationem,] & præcipue cum tanta precandi assiduitate, ut quidam, ejus aulæ muneribus functi, apud Acta sancte jurati negaverint, umquam se in ejus conclavia venisse, quin orationi intentum occuparint; ac sæpe priusquam ejus finem faceret, diu sibi pro foribus manendum fuisse. Mane postquam e lecto surrexerat, in meditatione rerum cælestium horam ipsam consumebat; quam non clepsydræ fluxu, [præter matutinam] sed caritatis in Deum impetu, ac cælestis dulcedinis sensu metiebatur: sub hæc, familiares suas preces recitabat. Rei præterea diviniæ dabat operam quotidie, & sæpenumero Sacerdoti ministrabat, qua re mirifice ducebatur. Insuper religiosorum ejus oppidi hominum, interea dum publice Deum comprecarentur atque laudarent, singulari exemplo atque ipsorum fructu, cœtibus se miscebat: reliquum diem in libris sacris volutandis, aut in sacrorum arcanis considerandis, animoque penitus contuendis abditus latebat. Appetente nocte, priusquam ad quietem se conferret, unam & alteram horam orationi impendebat, tanto sensu, [ac vespertinam,] nullum ut ei modum statuere posse diceres. Cubicularios, qui foris opperiebantur, dum cubitum concedenti servirent, non modo non tædebat ejus moræ, sed plurimum etiam ejus exemplo proficiebant ad virtutem. Igitur modo per januæ rimas introspiciebant, quemadmodum se inter precandum gereret; modo Domini æmulatione & ipsi Deo supplices accidebant. Quid plura? tam erat multus in recessu & rebus sacris cogitandis, ut minime vanus sit, qui eum continue mentem in Deum intentam habuisse, confirmarit. Idcirco sæpe querebatur Marchio, ægre posse illum ab se e cubiculo protrahi; ac Patri Prospero Malavoltæ memoravit, locum in quo se prosternebat ad precandum, sæpius se lacrymis rigatum vidisse.

[53] Neque vero, quando alicujus eum negotii cura e latebris evocaret, idcirco mentem, ab eo quod esset meditatus, aberrare sinebat. Quippe sive ille prima luce de Christi cruciatibus, [imo & nocturnam,] sive de alio quopiam argumento commentaretur, tam alte illud imprimebat in animum, ut ejus memoriam nulla diurna occupatio delere posset. Quid? quod no satis habebat, interdiu & sero diei in orationem incumbere; sed ejus insuper gratia, de multa nocte, clam suis omnibus corripiebat e strato corpus; illisque dormientibus, solo indusio opertus, per tenebras & noctis silentium in medio cubiculi, procul semper ab omni fulcro, genua in nuda figebat humo; & cælestia mente pertractans, bonam noctis partem conficiebat. Neque is solum æstate, verum etiam brumalibus mensibus, quæ anni tempestas in Gallia Cisalpina frigoribus imprimis aspera est; quibus ita toto corpore cohorrescebat, [etiam brumali frigore,] ut paululum ab instituta cogitatione averteretur. Id ille vitio sibi vertens, tamdiu summa sibi vi, ut intento in Deum animo esset, imperare institit; donec mente jam quodammodo a sensibus distracta, nullo amplius frigoris dolore tangeretur. Verumtamen sic interea omnibus membris, calore vitali fugiente, obriguerat torpebatque, ut corpus, genibus ultro niti invalidum (cum neque sedere, neque usquam recumbere, obstinasset animo) ad nudum rigidumque solum defluere sineret, atque ita jacens cœptam meditationem prosequebatur. Quare mirum mihi videri solet, quomodo non in gravem aliquem morbum delapsus, aut vi frigoris ambustus extinctusque sit. Ipse certe familiaribus quibusdam suis, quibus hæc inconsulta ac præfervida (ita enim appellabat) facta sua, jam Religioni consecratus, confidenter explicuit, fassus est, se dum ita pronus humi jaceret, adeo viribus interdum destitutum fuisse, ut cum salivam ne ore quidem posset ejicere, resorbere cogeretur.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

Dicendorum hoc capite compendium videri possit depositio testis II, ac propterea consulto hic ei præmittatur: Memor sum, inquit, quod iter fecimus Castellione Casalem Montis Ferrati, ubi Marchio pater præerat Gubernator; [Vita in Monteferrato acta,] quodque per viam Aloysius prope abfuit a submersione in ramo Ticini fluminis. Pilento enim, quo vehebatur, bifariam diffracto in alveo, pars una cum ipso devoluta fuit secundo torrente, dum tandem in truncum arboris impacta hæsit, deditque otium eripiendi periculo semianimem: qui mox plurimas pro liberatione gratias B. Mariæ Virgini egit, atque nobiscum divertit Vigebanum, ut qua madefactus erat siccaret. Casali substitit aliquot mensibus, osor feminarum; quarum convivia, comœdias, choreas, colloquia, & commercium quodvis oderat pejus angue: in deliciis vero habebat, orare absque arbitris domi; frequentare Patres Capucinos, invisere ad beatam Virginem, de Crea dictam (quæ longiuscule distabat, ut testis V) præcipue vero agere multum ac diu cum Patribus Barnabitis: unde & suspicio nascebatur, velle ipsum se iis adjungere, si per patrem & matrem & ætatem licuisset. Confitebatur quoque iisdem Patribus, & in oerum ecclesia sacram Communionem sumebat. Hæc omnia autem ego scio, quia præsens vidi; & siquid boni in me habeo, id totum mihi a familiari ejus usu adhæsit; quo adeo delectabar, ut perpetuo ei servire optarem.

Hæc domesticus minister Aloysii, quibus accedant dicta testis Cast. VII, Dominæ Camillæ de Ferrariis, quæ tunc erat de gynæceo matris ejus. Morabamur, inquit illa, [Familiaritas cum Religiosis.] Casali in Monte Ferrato, cui præerat Marchio Ferdinandus Gubernator; quamobrem non potuit aliquando non convenire cum uxore sua ad convivia, spectacula, comœdias. Ipsis autem eo euntibus, comitari Aloysius matrem solebat officii causa usque ad præstitutum locum; tum vero, bona ejus venia, pedem referre; adibatque ut plurimum ad Patres S. Pauli, vulgo Barnabitas, quos gerebat in corde suo; nec non ad S. Hilarii, ubi degebat Theologus quidam, ei perquam carus: sicque transigebat diem, quousque adesset tempus reducendi matrem domum suam. Invisebat etiam crebro ecclesias Patrum Capucinorum, S. Mariæ de Crea, & alias. Denique universa Aloysii vita erat oratio, rerumque cælestium contemplatio: quod si vacare Deo in conclavi suo aut alibi quiete non posset, abdebat se in angustum cubicellum, ubi nos feminæ consuevimus purgare ac lavare capillum nostrum; obdebatque intus pessulum, quo securius lateret; sicque inclusus manebat plerumque longissimo tempore.

b De reditu e Monte Ferrato Castellionem, ibique continuatis ab Aloysio exercitiis piis, [Reditus Castellionem.] aliquid etiam dicet testis II, ad initium capitis sequentis, cum aliis Castellione tunc actis. Interim hic adjungo, ex teste Castell. III, sequentia, quæ ex parte etiam ipsa ad sequens Caput ac alio referri possunt. Quando rediit e Monte Ferrato Castellionem Aloysius, parem sanctitate & annis progressum fecit; ut dici de ipso possit, crescebat ætate & sapientia. Jejunabat frequenter, abstinebat fere omni cibo, orabat prolixe. Memini quoque, quod cubiturus aliquando, jusserit prope relinqui candelam, quo legere aliquid posset; quodque inde lectus in quo cubabat ignem conceperit, ambustusque magna parte fuerit; ipse tamen, quod pro miraculo habuimus nos omnes, salvus evaserit. Scio quoque, in ecstasin rapi solere, ut sæpe vidimus, etiam in diversoriis publicis; atque aliquando id ei accidit in diversorio Martinenghi, dum iter faceremus. Et hæc scio, quia vidi, æque ac familia tota, quæ erant plusquam triginta personæ.

CAPUT V.
Constantia in exercitiis devotionis, profectio in Hispaniam, vita in aula regia.

[54] Ex eo conatu quo B. Aloysius id egit, ut inter preces, omnes semper animi partes collectas haberet, capitis dolor extitit, [Dum gravi cephalalgia pressus,] qui reliquam deinde illum ætatem vehementer exercuit. Verum ille grauia, ac præcipue similem atque Christus ex consertæ spinis coronæ aculeis cepisset, dolorem perferendi studio, non modo nullum ei restinguendo remedium, sed varias potius ejus fovendi inflammandique vias quæsivit; ratus eum sibi salutarem esse, quando neque ab suis rebus gerendis quidquam fere eum impediebat, & supplicia Christi redigebat in memoriam, & nonnullius in cælo præmii merendi causam dabat. Attamen usu venit aliquando, ut illo dolore solito acerbius exagitatus, citius quam consuesset in lectum se reciperet: post, ubi rediit in memoriam, necdum se eo die (pro eo ac soleret) septem Psalmos pœnitentiales recitasse; decrevit, [persolutis precibus indormiscit,] non nisi eo penso persoluto, oculos ad videndum somnum claudere. Igitur puerum a cubiculis, candelam pone lectum destituere atque abire jussit. Septem illis Psalmis absolutis, cum dolore capitis, tum somno oppressus, candelam est oblitus extinguere. Ea ergo tota absumpta, ignis, cum unum lecti latus corripuisset, citra flammam eousque perrepsit seque diffudit, dum vela omnia quæ lecticæ prætensa erant, unam culcitram stramineam, ac tres laneas exureret. Dum hæc maxime ignis depascitur, experrectus Aloysius, ubi tantum sensit ardorem, cum præterea dolore illo capitis graviter conflictaretur, in animum principio induxit febri se laborare: [ardens ad caput candela stratum inflammat,] sed cum cetera omnia nihilo minus æstuare tactu explorasset, unde ea vis caloris inusitati esset orta, conjectura assequi nequibat: & nihilo secius denuo tentat obdormiscere: sed frustra. Quapropter, cum æstu ac fumo increbrescente pene suffocaretur, desilit e lecto, atque aperta janua puerum inclamat. Vix pedem in limine posuerat, cum erumpens flamma reliquum lecti hausit. Id, ne tota domus eodem igne conflagraret, exciti milites qui erant in arcis præsidio, in subjectas fossas de fenestra præcipitant.

[55] Neque dubium est, quin si vel tantillum lecto egredi moratus esset, in angusto præsertim, uti postea vidi, atque id temporis occluso cubiculo, vel igne consumptus, vel fumo præfocatus, interiisset, Sed nimirum Deus, quem jam Religioni designarat, neque ignorabat cujus gratia in hoc discrimine versaretur, præcipuo quodam nutu ab omni noxa vindicavit. [unde mirabiliter servatus,] Itaque cum consensu omnes ejus salutem Deo acceptam vulgo ferebant; tum ad ipsos etiam Duces Mantuam pertulit rumor, vetustissimo liberorum Marchionis miraculi quiddam evenisse: &, nescio quanto intervallo, ipsa Leonora Austria, de re tota, coram ab ipsomet erudiri postulavit. Ille, ut rem vulgatam intellexit, fortassis ne id etiam resciretur, quid ita candelam juxta lectum ardere sivisset, ad eam quæstionem non mediocriter erubuit. Solebat postea Aloysius, qui multis jam casibus æternæ providentiæ pro suo capite excubias curasque exploratas habebat, [se suaque Deo committit;] in omni fortuna, omnibusque cum suis, tum patris negotiis, ceteris consiliis preces prævertere, seque Dei potestati permittere: id unum obtestatus, ut quod optimum factu esset (his enim fere verbis sua Deo commendare est solitus) annueret. Neque vero hæc illum umquam spes, divinæque erga se voluntatis fiducia fefellit: quippe ipsemet aliquando non est veritus profiteri, nihil se umquam (quod sane portento simile est) sive magnum, sive exiguum, a Deo irritis precibus poposcisse; neque ullum negotium, quamvis implicatum, aliorumque opinione desperatum atque perditum, quod ejus providentiæ commiserit, non ex animi sui sententia confectum esse: adeo divina benignitas semper ejus orationi patuit.

[56] Ex hoc eodem quotidiano cum Deo usu, & illa manasse videtur animi excellentia ac magnitudo, quæcumque mundus possidet despicientis ac nihili pendentis: [mundana omnia despicit;] qua dote nihil ajebat esse præclarius. Ergo in Principum palatiis, dum supellectilem argenteam & auream, vestem stragulam, ministrorum obsequia, aliaque de eodem genere aspiceret (quod hæc omnia perquam vilia haberet, atque indigna quæ tanti hominum judicio æstimentur) risum vix tenebat. Quocirca crebris sermonibus, quos cum matre habuit confidentius, negavit se satis mirari posse aut augurari, quid causæ mortales possint dicere, quin Religiosi omnes fiant: siquidem luce meridiana illustriora esse emolumenta, quæ non illi tantum futuræ, sed huic etiam instanti vitæ mortalium afferat Religio; eorum quæ in hoc seculo prima ducuntur brevis sit fructus, & eorum studiosi, malis vivi mortuique mactentur. Mater, cum hæc disserentem audiret, etsi facile videbat quid consilii cum animo suo traheret; non tamen idcirco ea de re verbum cum ipso ullum tum quidem commutavit.

[57] Tametsi vero omni fere hominum congressu abstinebat; cum tamen in eum se dabat, ecclesiasticis fere & religiosis viris, qui Castellione degunt, utebatur familiariter. Sed quoniam non pauci honestissimi homines, [cum solis Religiosis versatur:] in eo oppido nati, in variis sanctioribus familiis versantur, per alias quidem regiones dispersi, sed qui nonnumquam patriam revisant; hos simul atque Aloysius advenisse cognorat, ad eos de divinis rebus cum iis colloquendi causa adibat, calculos piaculares, cereas Agni Dei imagines, alias res similes ad pietatem comparatas, ab iis cupide & magno pietatis sensu accipiebat. Præcipuam vero voluptatem hauriebat ex adventu quorumdam Reverendorum Monachorum, e Congregatione Cassinensi S. Benedicti; qui, cum in ejus vitam quæstio Mutinæ haberetur, præclarum ei sanctimoniæ & pietatis testimonium dederunt. Neque minus propenso erat animo in Reverendos nonnullos Patres e Familia S. Dominici, qui per æstatem animi caussa Castellionem veniebant, cum quibus item familiariter de rebus animo salutaribus sermocinabatur. In his erat R. P. F. Claudius Finus Mutinensis, [ex quibus Dominicanus unus,] Theologiæ Doctor & Lector, atque magni in Gallia Cisalpina nominis Concionator. Is cum alias, tum paulo ante quam mortem obiret, apud tribunal Episcopi Mutinensis, ea de re interrogatus, his verbis (quæ propter hominis auctoritatem referre visum est) juratus respondit.

XVI

[58] “Illustrissimum Dominum Aloysium Gonzagam, ad quem tituli ac fortunarum Marchionis Castellionensis hereditas pertinebat, [qui testatur, se miratū in eo] non de facie modo, sed ex iterato etiam cum ipso sermone tunc cognovi, cum una cum meis sodalibus Castellionem, inque alia, in ejus familiæ ditione posita loca, secessissem. Libenter enim mater ejus operam dabat, ut, tum cum aliis, tum præcipue mecum conferret. Equidem ab illo, propter singularis exempli sanctimoniam, quæ in ejus moribus, sermone, gestu, sententiis exsplendescebat, attonitus, atque non sine quadam jucunditate mentis, amore virtutis ardentior discedebam. Omnis fere familiaris ejus oratio ad eximium quoddam submisse se gerendi studium, laudemque eorum spectabat, qui se ab iis, [singularem animi demissionem,] quæ cæcis mortalibus ampla atque magnifica videntur, abjungunt. Quondam etiam mihi; Non est, inquit, quod natales nos insolenter efferant: quoniam nihil inter principum & mendicorum cineres interest, nisi quod illi gravius fœteant. Nihil illa ætate puerile designabat, insignite modestus, fugitans subinde congressus, atque interim tacitus, cogitabundus, gravis, pius. In ore crebro habebat has voces: Quam velim tanto Dei amore flagrare, [recollectionem internam,] quanto tanta Majestas digna est! Cor mihi mœrore conficitur, cum tam ingratos in eum Christianos esse video. Ad modestiam item honestique amorem pertinet ille ejus pudor, usque eo simplex & candidus, ut si cui vel inter facetias & jocos verbum aliquod excidisset vel tantillum a modestia abhorrens; decenti rubore & modestissima significatione doloris, miseritum sibi esse errantis ostenderet. Interea, dum de perfectioris vitæ præceptis loquentes, aut de quopiam narrantes audiebat qui in religiosum cœtum transisset; exultare gaudio, vultum ad majorem serenitatem componere, atque alium oris habitum induere videbatur. Interdum etiam cum gemitu exclamabat: Deus bone! quantum est in solidis cæli gaudiis voluptatis! quandoquidem institutus de illis inter nos hic in terra sermo tantopere nos oblectat.

[59] Nonnumquam, una cum illo, in ædem sacram sum ingressus. Ibi ille, tametsi puer, magnos natu & religionis professione spectatos viros, editis insignibus, Deum demississime colentis animi exemplis, [devotionem externam,] longe superabat; quandoque lamentanti similis, quandoque defixis in alicujus Sanctorum imaginem oculis, neque vocantes neque alloquentes audiebat, neque nisi aliqua mora interposita respondebat, ut mentem a sensibus peregrinatam esse constaret. Non semel mihi affirmavit, singulari se in beatissimam Virginem pietate ferri; & cor sibi, ejus dumtaxat audito nomine, incredibili voluptate diffluere. Equidem illum, post Religionis ingressum, non amplius novi; [mira de ipso post initam Societatem audita.] a gravissimis tamen hominibus, Mediolani, Brixiæ, Cremonæ, Ferrariæ, Genuæ, Mantuæ, alibique accepi, eum Societati Jesu adjunctum, in ea cum illustri apud omnes sanctitatis gloria vixisse: per eamdem item sanctitatem esse emortuum, multi viri religiosi magnæ auctoritatis asseverarunt; neque pauci censuerunt tutius fieri, cum nos ipsos ejus animæ, quam cum ejus animam Deo commendamus. Præterea fama miraculorum, prodigiorum, beneficiorum, quæ ejus gratia accidunt divinitus; itemque cælestis honoris, in quo ejus sanctæ Reliquiæ habentur, longe lateque est pervagata.” Hæc reverendus ille Pater Dominicanus.

XVII

[60] Agebatur b annus Christi MDLXXXI, cujus autumno Maria Austria, Imperatoris Caroli V filia, Ferdinandi I nurus, Maximiliani II conjux, Rudolfi II, [An. 1581 Matritum ductus,] qui etiamnum imperat, mater, ac Philippi II Regis Catholici soror, e Bohemia in Hispaniam commigravit. Eam honoris causa, ab eodem Rege aliquot Itali Principes, qui regno ejus devincti erant, atque inter hos Ferdinandus Marchio B. Aloysii pater, ex Italia in Hispaniam trajicientem prosequi sunt jussi. Ei cum conjux Martha, ipsius Augustæ rogatu comes accederet; tres etiam liberos itineris socios adsciscunt; filiam unam, cui Isabellæ nomen; quæ cum postea in Hispania remansisset, ibi, inter Principes gynæcei Isabellæ Claræ Eugeniæ Infantis Hispaniarum feminas, vivendi finem implevit; Aloysium, maximum suæ stirpis, dimidiati jam anni supra tertium decimum; & Rudolfum, ætate aliquanto minorem. Hoc itinere, quod ex Italia in Hispaniam confecit Aloysius, [gaudet oblata spe martyrii,] numquam, uti jam solenne illi erat, quotidie divina meditari, & ardorem illum in pietate adhibere intermisit: itaque animum numquam non his talibus curis districtum habebat. Percrebuerat in triremi, periculum esse ne in Turcarum potestatem venirent. Hic ille repentina cupiditate exardescens; Utinam, inquit, ita casus ferret, ut Martyres fieremus! Ad hæc ejus mater mihi commemoravit, eum inter marinos illos scopulos lapillum offendisse, notis quibusdam distinctum, quæ sacratissimas Christi Salvatoris nostri plagas referrent. Ille vero, cujus tota mens semper erat in pietate, ratus eum sibi divinitus objectum esse, quo intelligeret similes sibi ac Christo pœnas patiendas esse, ad matrem conversus; Aspice, Domina, inquit, quod mihi Deus obtulit: & tamen pater adhuc me vetabit Religiosum fieri? Eum deinde lapidem, quippe Christi patientiæ monumentum, diu in honore habuit.

[61] Postquam in Regiam devenerunt, Marchio vetus suum Cubicularii munus sustinuit: [præclare in studiis proficit,] Aloysius & Rudolfus adlecti in Meninos, hoc est ephebos honorarios, Iacobo Principi, Regis Catholici Philippi II filio, Philippi III qui hodie regnat fratri natu majori, ministrarunt. Amplius duos annos B. Aloysius in Hispania commoratus est; quo tempore gnaviter imprimis in studia litterarum incubuit. Logicam ei tradidit Sacerdos quidam, ante alios eruditus. Sphæræ autem descriptionem, Dimas regius Mathematicus. Ad hæc quotidie a prandio, magistro, Philosophiam & Theologiam naturalem tradenti, dabat operam; in qua tantum profecit, ut cum forte eo tempore Compluto iter haberet, quo studiosus quidam e Theologia theses proposuerat ad disputandum, præsidebatque P. Gabriel Vasquez (quem deinde Romæ Theologiam explicantem audivit) ipsorum invitatu, adolescens quatuordecim dumtaxat annos natus, conquisitis argumentis, singulari cum laude & applausu præsentium, probare conaretur, mysterium sanctissimæ Trinitatis naturali vi mentis posse cognosci. His aulæ litterarumque occupationibus adstricto, facile animadvertebat Aloysius, parum otii ad pietati serviendum posse superesse; præsertim quod subinde ne orationes quidem, quibus consuesset, neque Confessionis & Eucharistiæ mysteria crebrius obeundi facultas erat. [fervorem devotionis resumit,] Jamque desiderium illud incitatum fortunæ commoda quam primum abjiciendi, & illæ divinitus animo injectæ faces, quibus antea arserat, sensim languescere videbantur. Quocirca Dei impulsu, hominum rumoribus judiciisque contemptis, in ipsa Regia, per quantam maximam posset religionem & innocentiam, agitare decrevit. Ea gratia suis Confessionibus excipiendis sibi delegit P. Ferdinandum Paternum c Siculum, e Societate Jesu, qui ea tempestate Mantuæ Carpetanorum habitabat: neque post illa intermisit animum identidem Pœnitentia Eucharistiaque expiare.

[62] Quam porro in ea Regia, abundanti omnibus quæ hominum animos solent distendere, sit pure integreque versatus; testimonio sunt ejusdem, quem dixi, Patris litteræ anno MDXCIV datæ, in quarum exordio sic habet: “Expediam breviter, quod ex me quæris, Rev. Pater. In Aloysio Fratre nostro (quem ab ipsa pueritia in Hispania cognovi) tam insignem semper animi candorem & innocentiam comperi; ut eo toto tempore, quod aliquot annorum fuit, non modo nullius eum peccati mortiferi (quod & abhorrebat ut qui maxime, neque umquam in vita contraxerat) verum etiam sæpenumero ne tantillæ quidem noxiæ reum invenerim, [innocentissimam vitam agit,] cujus absolutione indigeret. Neque vero hæc tarditati naturæ aut hebeti ad intelligendum ingenio attribui possunt: quippe qui jam tum id ætatis, & gravitate morum, & perspicacitate mentis, atque prudentia longe erat seni quam adolescenti similior. Otii ac desidiæ maximum illum odium ceperat: itaque semper honestis exercitiis, sed plurimum legendis sacris Bibliis, in quibus ejus animus acquiescebat mirifice, distinebatur. In verbis item tantam ejus modestiam notavi, ut ne levissime quidem dicto quemquam aliquando perstringeret.” Ex hisce Patris verbis, qui ei a sacris Confessionibus fuit, & aliis quæ deinceps collocabo, [etiam a venialibus liber:] satis liquido cognosci potest; eum inter medias occupationes aulicas cælesti quodam & angelico more vixisse. Est enim eximia quædam laus, cum quis in aula diversatus, ne eorum quidem delictorum compertus fuisse prædicatur, quibus etsi venia prompta est, absolutionis tamen indigent.

[63] In publico tam erat compositus ac modestus, ut oculos numquam humo attolleret. Itaque cum ita sermo ferret, narravit jam Religiosus, se neque Mantuæ Carpetanorum, ubi aliquot annos degerat; neque Castellione, ubi natus & educatus erat, viam absque duce posse reperire; [cum rara oculorum continentia,] quo duce semper uti solitus est, tum ne qua avocandi a cogitatione animi occasio daretur, tum quo suis meditationibus (ut ipse dicebat) vacare posset. De hac eadem ejus modestia atque oculorum continentia, rem sane novam & inauditam narratum eo, quæ ex testimonio P. [Mutii Vitellesci d] Præpositi Provinciæ Neapolitanæ Societatis Jesu, quo perfamiliari usus est, monimentis publicis est consignata. Ea sic habet. Aloysius, ut dictum est, in comitatu Imperatricis iter in Hispaniam ex Italia fecit; deinde, dum versatur in Regia, prope quotidie cum Jacobo e Principe eamdem Imperatricem salutatum adiit; ac denique sexcentis opportunitatibus eam videndi, & accurate contemplandi usus est. Fuit nihilominus tam singularis ejus modestia, ut illi Patri, quem memoravi, sit confessus, se ne semel quidem ejus faciem vidisse, aut ad eam aspexisse. At quis nescit, quanto plerique omnes, ejusmodi in dignitate positos homines, cum tempus oblatum fuerit, videndi atque attentius considerandi studio teneantur, & quanti ad illos spectandos, in ea loca, quæ præterituri sunt, concursus multitudinis fiant.

[64] Cœpit jam tum vestes detritas & obsoletas, ac tibialia, appositis supra genua panniculis resarta, quorum vel postremos homines pudere solet, [vestitus humilitate,] in deliciis habere. Nimirum ille hujus corrupti mundi contemptor, quorsum homines, illi obnoxii, sua facta acciperent, nihil morabatur. Nam vestimenta quoque nova, patris jussu confecta, quamdiu licebat, induere cessabat; atque ubi semel, aut iterum illis ornatus incesserat, ad pannos suos commode redibat. Torques aureos aliaque ornamenta, quæ illius Regiæ mos amat, respuebat; cum diceret, hunc apparatum eorum esse, qui non Deum, ut sibi certum esset, sed corporis fortunæque gaudia sequerentur. Hujus gratia multum illi principio cum irato patre, filii modestiam suum suæque familiæ dedecus interpretante, conflictandum fuit: ad extremum constantiæ filii manus dedit, quodque antea certis de causis probare non poterat, admirari cœpit. Attamen etsi Aloysius sibi seorsim paupertatem tantopere caram haberet, facile tamen famulos ac stipatores suos, pro suo quemque muneris & dignitatis gradu, ornatos esse patiebatur. Tantæ erat ejus cum Proceribus aulæ convictus, [sermonis gravitate.] gravitatis religionisque plenus, ut eo superveniente aut eminus conspecto, hilariores sermones abrumperent, seque ad modestiam componerent: & quoniam liquebat, nullo eum umquam dicto vel facto non omnes honestatis numeros obivisse, neque ullum sive serio seu joco indecorum dictum ad aures posse admittere; in communi Primorum aulæ proverbio versabatur; Parvulum Marchionem Castellionensem, non videri carne constare. Nullam occasionem aliorum commodis serviendi elabi sinebat. Jacobum Principem etiamtum parvulum, e fenestra prospectantem, ventus vehementiori flatu incessebat: cui ille pueriliter indignabundus; Heus, vente, inquit, impero tibi, ut molestiam mihi exhibere desinas. Tum Aloysius, qui proximus astabat, opportunitate usus; Potes, inquit, Domine, homines tuis dictis obedientes nancisci, in elementa autem solius Dei imperium est, cui & te parere oportet. Rex, uti de omnibus filii rebus solebat, ita de hoc quoque mandato, quod vento dederat, atque de Aloysii apophthegmate certior factus, in loco & prudenter dictum esse judicavit.

[65] Dum in Hispania versatur, incidit forte in librum, quem de ratione pie meditandi, mentemque a ceteris curis revocatam, [conatur quotidie horam unam] in id unum configendi, Ludovicus Granatensis edidit. Ejus lectione impulsus concepit, quotidie minimum unam horam, intenta ac nusquam dispersa mente, res sacras meditari. Igitur cum in genua astitisset, nulli umquam adminiculo innixus, meditationem ordiebatur; ac semihora, aut tribus, verbi gratia, partibus elapsis, ubi vel tantillum in mentem venerat quod eam ab instituto averteret, superius omne tempus pro perdito ducens, alia denuo hora meditandi initium faciebat; idque deinceps tamdiu iterabat, donec unam aliquam horam omni mentis aberratione caruisset: itaque aliquamdiu solenne illi fuit, quinas, & interdum amplius horas rite meditando transigere. Verum ne his talibus occupato quisquam suorum vel alienorum interveniret & obturbaret, in obscuras se latebras, inter destinatas Vulcano lignorum strues, abdebat. Ibi dum Deo contemplando propitiandoque pietati suæ indulget, numquam a domesticis, tametsi multum seduloque vestigantibus, reperiri potuit. [sine distractione continenter orare.] De quo tum maxime a parentibus objurgatus est, cum eum amici aliqui homines illustres salutatum veniebant. Sed ille, nimirum qui illas mortalium congressiones beneficiis, quibus interea de cælo afficiebatur, longe postferebat, spretis hominum rationibus, nihil veritus parum officiosi vrbanique adversum homines notam, dummodo ne minus in Deum pii culpam sustineret, numquam, ut hominibus gratum faceret, illa religionis exercitia vel omisit vel interrupit. Id postquam ejus amicis gnarum fuit, abstinuerunt scilicet talibus officiis, vacuumque inanibus negotiis, ac securum ab omni interpellationis metu, reliquerunt.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

Præmitto & huic Capiti summarium Castellione gestorum ab Aloysio, postquam redierat e Monte Ferrato. [Acta reversi Castellionem.] Ita illud contexuit testis Cast. II: Scio, quod Casali revertimus Castellionem; ibique perrexit Aloysius vivere vitam suam, id est sanctam, macerando corpusculum inedia, jejuniis, orationibus. Contigit autem ut nocte quadam juberet sibi candelam relinqui, quo posset recitare septem Psalmos, per diem ob capitis cruciatum non persolutos: sed casu nescio quo flamma candelæ corripuit lectum, dum ipse, mente alienatus a corpore, fruebatur Deo, ignarus incendii & periculi propinqui. Arsit igitur anaclinterium stramine fartum, & pars papilionis, e panno bicolori hispanico confecti: ac tandem fumus tantopere condensatus fuit in cubiculo, ut miraculum censeri possit, non fuisse prius suffocatum Aloysium; quam nos, re comperta, accurrerimus ad ferendam opem atque efferendum inde periclitantem. Et hujus rei publica fama est Castellione tota.

Rem eamdem paulo aliter narrat testis Cast. IV: Dormivi ego multo tempore in procœtone Aloysii & solebam vespere ei ministrare lumen. [Incenso ibi lecto.] Voluit autem quodam vespere, sibi ut relinquerem candelam ardentem, persoluturo, quas illo die nondum fuderat, preces. Interea vero contigit, ipsum, aut spiritu peregrinatum esse a corpore inter orandum, aut obdormisse (neque enim id scire possum; quia ostium clauserat, uti solitus erat, cum intus vacare volebat orationi: & tunc nullum admittebat, qui decubiturum exueret vestibus) quando candela corripuit lectulum ejus atque ambussit, [quo dormiebat,] adeo ut nos pro miraculo habuerimus, ipsum evasisse vivum, & non periisse, aut igne combustum aut fumo suffocatum: quippe cum ostium tandem fuit apertum cubiculi, durare intus nos non potuimus a fumo, atque advocavimus aliquot milites excubitores, qui opem ferrent, & nobiscum jactarent lectum cum supellectili sua per fenestras in fossam. Dubitat pariter testis Cast. V. indormiveratne Aloysius quando lectus ardere cœpit, [non sine miraculo evadit mortem.] an vero ecstasim passus fuerit, uti, inquiens, solebat pati: quippe ego ipsum sæpenumero, dum orationi animum laxabat, inveni, omnium usu sensuum destitutum, atque instar statuæ se habentem: tum addit, omnium judicio non nisi divinitus morti ereptum fuisse, vocatque in testes hujus rei, D. Clementem Ghizonum, cujus testimonium jam attulimus, totam Aulam, totamque Castellionem. Hos inter merito vocari etiam nominatim potuit Princeps Franciscus, Beati frater, testis XI, qui licet tunc admodum puer esset, vidit triste spectaculum; ac tam alte impressit memoriæ, ut ea numquam deinde oblitterata sit. Scio, inquit, excitatum esse quadam nocte incendium, atque inde magnum toto palatio tumultum, quo expergefacti, proripuimus nos e cubili omnes: & ego, percepta voce, ardere cubiculum Aloysii, eo cucurri; vidi inde prodeuntem ipsum, & conclave densissimo plenum fumo; quia, quantum memini & auditu quoque ex aliorum relatione percepi, flamma non prius se extulit, quam ostium cubiculi apertum, & Aloysius e lecto extractus esset. Tum causam incendii, jactationem suppellectilis ambustæ per milites in fossam, aliaque describit, fere ut supra.

Pervenimus ad annum Christi MDLXXXI, Aloysii XIV, cujus autumno in Hispaniam iter ingreditur. De illo ac rebus ibi gestis præmitto depositionem testis Cast. II, [Profectio in Hispaniam cum Imperatrice:] qui quamquam fide dignissimus sit rerum ab Aloysio gestarum narrator, quia omnium fere spectator fuit; minus tamen sedulus temporum observator fuisse deprehenditur, dum ante annum MDLXXXI profectionem Imperatricis per Italiam in Hispaniam signat. Hujus quippe anni æstate illam adhuc convenit S. Carolus Borromæus, primum Brixiæ, atque iterum Laude Pompeji, ut in Vita Caroli legitur; & ex Cepario confirmari potest. Dabo nihilominus hic textum istius testis integrum & immutatum, e Cepario quantum ad aberrationes in constitutione temporum spectat, facile corrigendum. Sic ait: Commemini quod Aloysius, cum fere tredecennis esset (imo anno fere dimidio grandior natu) una cum patre ac matre profectus fuit in Hispaniam, in comitatu Imperatricis, Mariæ Austriæ, Maximiliani II viduæ, anno MDLXXIX & LXXX; impendimus enim illi itineri partem utriusque anni (igitur MDLXXXI exeuntis & LXXXII ineuntis) substitimusque in Hispania menses XXXIII (quia anticipavit adventum Aloysii in Hispaniam moram ejus ibi extraxit plus justo) ubi Aloysius more suo edidit exempla magnæ sanctitatis ac pietatis Christianæ. Quamobrem & amabatur tenere a Principe Didaco, Philippi Regis primogenito, cujus inter ephebos honorarios numerabatur. Contigit autem aliquando, [ubi fit ephebus Principis Regii:] ut, Principe Regio prope fenestram adstante, acriter flaret ventus; cui ille pueriliter: Præcipio tibi, vente, uti ne mihi molestus sies. Quo audito subintulit qui prope aberat Aloysius: Potest quidem, Celsitudo Vestra, mandare hominibus; & hi mandata facient: at vero præcipere ventis solius Dei est, cui etiam Celsitudo Vestra obedientiam & obsequium debet. Placuit pueri non puerile dictum; totaque Aula sparsum, ipsi quoque Regi jucundum auditu fuit. Hoc ipso tempore operam dabat privatis domi suæ Magistris, sub quorum disciplina studebat Logicȩ ac Methematicȩ, easque scientias propositis conclusionibus, prout illa ferebat ætas, sibi defendendas sumpsit. Abhorrebat omne genus vanitatis, non tangebat vestes pretiosas, nullum sumebat ornatum aulicum, nisi forte parentum jussu compulsus. Denique duxit etiam hic vitam sanctam, semper deditus orationi, quam præ cœtibus hominum frequentare amabat solus in cubiculo suo. Animi noxas aperiebat cuipiam e Societate Jesu, & sacram Synaxin in eorumdem ecclesia reverenter sumebat; in omnibus modestiæ singularis exemplum. Et hæc omnia vidi ego hisce meis oculis. Subnecto alia ex aliorum testimoniis, atque imprimis ex duplici Patris Mutii Vitellesci, quorum primum dedit, dum præerat Societati Jesu Romanæ Provincialis, anno MDCVII, XXV Octobris, in processu, qui tunc formabatur in genere, de sanctitate servi Dei Aloysii: alterum dedit bennio fere post, XXIV Augusti, jam creatus ejusdem Societatis pro Italia Assistens, in processu, quem vocant in specie; utrobique juratus. Hic vitæ ejus in Hispania rationem aliquam, ex familiariter colloquentis ore exceptam, sic describit: De virtutibus ejus, ac imprimis de abstinentia, quam servabat etiam in Hispania ephebus regii Principis, [abstinentia etiam ibi singularis;] possum affirmare, quod per annum continuum non manducabat aliud quot diebus, quam ovum unum & pauxillum panis; ita ut biduo triduove non comederet tantum panis, quantum in cœnula apponi nobis solet statis Abstinentiæ diebus (quod sane multum non est in provincia Romana). Et hoc ipsemet mihi familiariter fassus fuit: verumtamen adjungebat etiam, se ita temperasse victum suum propter calculi metum, cujus jam tum, ut ipse ajebat semina quædam, judicio medicorum in eo dignoscebantur: at revera id præstabat amore abstinentiæ, & non alia causa. Preterea sæviebat quotidie ter in corpusculum suum flagris, usque ad sanguinis effusionem: duasque ibidem horas de die dabat orationi; noctu autem, ut minimum, unam, etiam media hieme, solo indusio indutus, & genibus nixus.

Mirabile etiam est modestiæ ejus specimen, quod quamvis diebus fere singulis cum Principe, Regis filio, adiret salutatum Imperatricem Dominam Mariam Austriacam; affirmabat tamen, [custodia oculorum;] numquam se oculos in vultum ejus elevasse; ac nescire albane esset an nigra; ipsamque, si obviam haberet, non cogniturum. Et hæc omnia ipse suomet ore mihi patefecit, non jactationis causa, absit; sed quia illo die, ob nuncupata Religionis nostræ vota, solito lætior erat, ac spiritus æstu redundabat; quando & venit ad me, cui plurimum fidebat, in cubiculum, atque inter colloquendum de rebus ad spiritualem profectum spectantibus, etiam illa, quæ exposui, narravit. De hac ipsa ejus continentia oculorum mox etiam loquetur Ceparius num. 63.

Studium orationis nocturnæ, quod in Hispania Aloysio solenne fuisse asserit testis prædictus; nulli certo loco adscribit testis Cast. XIII, videturque innuere, etiam ante profectionem Hispanicam id ei fuisse usitatum, dum ait; Non semel mihi familiariter narravit Aloysius, inconsiderantis animi sui, ut vocabat, [studium orationis.] impetus; quod olim hiberno tempore ad huc puer, descendebat noctu de lecto, solo indusio amictus, seque humi sternebat nudis genibus, facie pronus in terra: & sic perdurabat, orationi intentus, usque dum alienato a sensibus animo nec frigus, nec aliud quidquam sentiret; ac totus veluti congelatus, cum se postea loco movere volebat, sæpenumero non posset.

Operæ pretium fuerit huncce virum, qui Aloysio post Deum potest videri auctor fuisse amplectendæ Societatis Jesu, proprius novisse. Legitur in Annalibus nostris annuis provinciæ Siculæ collegii Catanensis anni MDCIV, quod illo eodem anno vitam commutavit cum morte, febri sublatus, Ferdinandus Paterno, nobilis Catanensis, [Confessarius ejus qualis fuerit.] annos natus LXIV, quatuor votorum Professus: qui, præter alios dignitatis in Societate nostra gradus, bis ad Philippum II Hispaniarum Regem legatus est missus; apud quem cum diutius moraretur, atque in eadem Aula beatus noster Aloysius Gonzaga adolescens versaretur, ita illo familiariter est usus, ut ipsum sibi ducem, in rebus ad animi cultum spectantibus, constituerit; & Deo primum excitante, deinde Ferdinando nostro adjuvante, sequendæ Societatis nostræ consilium susceperit. Quod sequitur, minus quidem huc spectat; quia tamen de Angelico juvene, & castimoniæ mirifico cultore, nobis sermo est; qualia pro eadem virtute certaverit dux suus certamina, etiam audiamus: Illud vero invictæ fortitudinis Ferdinandi exemplum, quis non merito suspiciat? Vocatus ad exomologesim excipiendam mulieris, ut dicebatur, ægrotantis; ubi domum ingressus est, non unam, sed plures, immani libidinis febre laborantes invenit; a quibus non verborum modo illecebris, sed aperta vi ad nefarium scelus vel cogitur vel appetitur. Tum ille, divinam in tanto periculo opem implorans, vim vi, quo melius modo potuit, repellens, concitata fuga ad sceleratæ domus limen victor evasit: longe profecto in opprimendis internȩ libidinis motibus fortior, quam in tot præsentium pestium inhonestis conatibus frangendis.

d Inserui hoc loco, ex editione Ceparii Placentina, nomen proprium Provincialis, quod abest a prima, atque adeo etiam a versione ejus Latina. Monumenta publica, quibus hoc specimen singularis modestiæ Aloysianæ consignavit Mutius, sunt processus, auctoritate Ordinariorum confecti, antequam ederetur Vita, quando prædictus Mutius præfuit Provinciæ Neapolitanæ. Post editam vero Vitam, idem rem eamdem adhuc bis testatus est, in duobus aliis processibus, ex quibus paulo ante Annot. b, testimonium ejus deprompsimus.

e Ceparius regium Principem Italice vocat Diego, uti & Hispani lingua sua; formantque inde, dum latine scribunt, [Diego Infans Hispaniarum,] nomen Didacus: at aliæ nationes, uti & interpres noster, ut plurimum putant interpretandum esse Jacobus. Atque inde, opinor, eumdem Principem, nunc Didacum, nunc Jacobum a latine scribentibus appellari. Id quod induxerit in errorem Rittershusium, dum in tabula genealogica Regum Hispaniæ, Philippo II & quartæ uxori ejus Annæ Austriæ, ex uno filio, Diego, parit duos; alterum Jacobum, alterum Didacum: &, [aliis Didacus, aliis Jacobus latine dictus] quamvis illum, anno MDLXXIII; hunc anno LXXIV natum scribat; dum tamen utriusque mortem consignat eodem anno LXXXII, pronum est cogitare, & Jacobum & Didacum in uno Diego tunc mortuos fuisse. Certe Carrilius in Annalibus, ad annum MDLXXX enumerans nominatim liberos Philippi ex quarta conjuge, non plures quinque producit, producente Rittershusio sex. Audi Carrilium Regina, inquit, Anna obiit anno MDLXXX: ex qua Philippus genuit quinque filios, Ferdinandum & Carolum, [& in duos distractus.] mortuos ante matrem; Diego, qui non diu ei superstes fuit; Philippum, qui patri successit in monarchia; & Mariam, quæ obiit bima. Ex his quinque filiis regiis quatuor annumerat Rittershusius, iisdem nominibus: quintum vero Diego, distrabit in duos, Jacobum & Didacum, tamquam diversos, cum unus sint.

CAPUT VI.
Consilium ineundæ Societatis sumptum in Hispania; in Italia varie, sed frustra, impugnatum.

XVIII

[66] Sesqui jam annum B. Aloysius in Hispania egerat; cum divini Spiritus instinctu, quo magis magisque indies agebatur, illud jam esse tempus censuit, [De ineunda Religione deliberans,] cum, pro eo atque in Italia deliberatum habuerat, alicui se Religioni tradere fas esset. Ut autem cum animo suo posset statuere, quam tandem deligeret ex omnibus; majore quam umquam alias contentione se dedit ad precandum Deum; ut cælesti sua luce, quid in tanti momenti negotio facto opus esset, ostenderet. Multa per eos dies secum versavit animo, quorum partem a matre ejus accepi, cui ipse exposuerat; partem nobis ipsemet, jam inita Religione, explanavit: ceterum in omnibus majorem Dei gloriam secutus est, præterea nihil. A primo igitur, ut erat in severa illa vivendi ratione, [primum ad Discalceatos inclinat,] afflictationique corporis admodum deditus, inclinare animus visus est, ut se ad Patres Discalceatos S. Francisci, qui in Hispania asperitate victus, habitusque duritie, Capucinorum Italiæ nomini & auctoritati respondent, applicaret. Et profecto aspectus ipse vilis asperique cultus, sive secessu in sola nemorum & silvarum loca, sive in urbibus exemplis egregiis sanctæ vitæ ornatus, ut fere assolet, animis rei bene gerendæ cupidis, non leve præsidium invitamentumque affert. Verum ab hoc primo consilio postea discessit; sive quod, cum se infirma, pœnisque crebro jam sponte datis perturbata ac debilitata valetudine esse sentiret, vereretur, ne, si ferendo minus esset, sui e Religiosorum numero eximendi amicis causam daret; sive quod sibi jejuniis, verberationibus, aliisque corporis incommodis, in ipsis aulis assueto; proclive fore judicabat, in qualibet pia familia, sine damno his ipsis insistere, aut etiam nova adjungere; præcipue negante matre, quam de hac re consuluerat, fieri per infirmam ejus valetudinem posse, ut vel in seculo, inter easdem quibus adhuc se macerasset, pœnarum acerbitates, vel in austeriore aliqua Religione diu vitam tueretur.

[67] Deinde vero reputare cum animo suo cœpit, facturusne operæ pretium esset, [deinde ad relaxatam aliquam reformandam;] si familiam ingrederetur, in qua vetus disciplina jaceret; eamque, primum in eo monasterio quo esset receptus, ac pedetentim in universo Ordine instauraret: id nimirum e republica Ecclesiæ fore videbatur. At contra, non ausus tantum sua virtute confidere, vereri cœpit, ne si consilium minus procederet, sibi ipsi fraudi esset; ac, dum aliis opitulari conatur, necessariis se ipse præsidiis exueret. [sed statuit disciplina florentem,] Satius igitur illi visum est, etiamnum stantem, & veteribus institutis disciplinaque subnixam Religionem eligere. Ejusmodi cum multæ in Ecclesia floreant, earum rationem minime habuit, quæ citra ullum contemplandi studium, totæ sunt in agendo, aliorumque solis corporibus benigne faciendo, quas sui stomachi negabat esse. Secundum has, illæ succurrebant animo, quæ penitus ab hominum societate disjunctæ, in silvis vel oppidis, sui dumtaxat solicitæ (cujusmodi sunt pleræque Monachorum familiæ) sacris hymnis Deo concinendis, rebusque cælestibus intelligendis vel contemplandis, perfecto Dei amori silentio student. Atque ab horum vita non modo non erat alienus, sed in eam nonnulla quoque voluntatis inclinatione propendebat. Quid enim? Qui in aulis Principum, inter hominum strepitus, [eamque non mere contemplativam] animum suum ab iis sevocare, & in quiete collocare potuit, non eam facilius in religiosorum hominum domiciliis, procul a seculo hominumque commercio positis, reperiret? Ille vero qui non id modo spectabat, quod ad sui animi quietem Deique gloriam faceret; sed id perpetuo requirebat, num quid ad majorem Dei gloriam valeret; sentiebat in solitudine, creditum aliquod sibi a Deo talentum, quod animarum saluti posset impendere, quasi defossum nulli usui fore.

[68] Ad hæc (ut nonnulli asseverant, & nos deinde explicabimus) legerat in Summa Theologiæ S. Thomæ Aquinatis Angelici Doctoris, [2. 2. qu, 1. art. 6.] primum inter Religiones dignitatis gradum eas obtinere, quæ ad docendum, concionandum, saluti animorum consulendum, labores suos studiaque conferunt. Quippe quoniam illæ, non contentæ commentatione rerum salutarium, quæ commentando repererint, ad alios derivant. Deinde, quod maxime accedunt ad similitudinem ejus vitæ, quam filius Dei, norma ac regula omnis perfectæ virtutis, in terris coluit. Neque enim ille semper in desertis locis Deo adorando & contemplando vacabat, neque semper erudiebat suos, aut verba faciebat ad populum; sed invicem, modo montes & sola loca petebat orandi Dei causa, modo inde ad consuetudinem hominum descendens, rudes optimis ad æternam salutem præceptis imbuebat. Quapropter Aloysius se ab otio deliciisque cælestibus, quibus in illo silentio ac solitudine monasticæ religionis frui potuisset, velut a lacte sponte depulsum, in aliquam Sodalitatem conferre decrevit, quæ mixtis ac temperatis ex actione & contemplatione officiis intenta, ad studia litterarum incumbat, & laborem ceteros mortales ad salutem perfectionemque virtutis adducendi, cum sui ipsius cura consociet. Sed cum multi sint in Ecclesia cœtus hoc consilio coacti, qui in eo sancte, suo quilibet proprio more & instituto, versantur; cœpit singulorum rationes, præsidia, exercitationes, quibus ad eum exitum, qui ipsis præpositus est, pervenire conantur, inter se contendere. Postquam igitur de re tota diu multumque deliberarat, [ac nominatim Societatem Jesu:] frequentesque ad Deum preces tulerat, placuit illi denique hanc minimam Societatem, omnium nuperrime exortam deligere, quam & decretam sibi divinitus, & consiliis suis maxime opportunam esse censebat.

XIX

[69] Causas autem, quæ se in eam mentem impulissent, ut hanc Societatem ceteris familiis anteferret, quatuor adducebat, [ut quæ recens sit,] easque magna sibi solatia dare prædicabat. Prima erat, quod ejus instituta, quasi integra adhuc ætate, neque ullis umquam novis moribus in peius mutata, salva & intemerata hactenus vigeant. Altera, quod in ea speciatim votum voveatur, [honores excludat,] quo potestas omnis Ecclesiasticas dignitates ambiendi, aut oblatas, præterquam interposita Pontificis Maximi auctoritate, admittendi eripitur. Metuebat scilicet, ne si alicui piæ familiæ se adjungeret, quæ illas minus recusaret; inde aliquando amicorum voluntate extractus, ingratiis ad aliquem dignitatis in Ecclesia gradum eveheretur; quod, dum in Societate maneret, intelligebat non item illis sub manus posse succedere. Tertia, quia videbat multas suppetere Societati vias ac rationes, juventutem metu Dei & castimoniæ præceptis imbuendi, [juventutem instruat.] tum apertis bonarum litterarum gymnasiis, tum piis sodalitatibus constitutis. Qui enim in teneris illis plantulis colendis, omnique tum vitiorum gelu, tum pravarum cupiditatum æstu ab iis, piarum hortationum sanctorumque mysteriorum præsidiis, defendendo elaboraret, eum & præclare de Dei numine ac majestate mereri, & gratum ei jucundumque imprimis facere putabat. Quarta, propterea quod Societas peculiari studio hæreticos ad Ecclesiæ Catholicæ gremium revocare; [infideles convertat.] & Gentiles, Indos, Japonios, Americanos ad Christum traducere contendat. Quare spe ducebatur, sibi etiam aliquando eam fortunam obventuram, ut ad salutem hominum procurandam in eas oras mitteretur.

[70] Hac electione absoluta, dedit operam beatus adolescens, ut quam fieri posset certissimus de Dei voluntate. [Electionem vox divina confirmat:] Instituit ergo, hujus rei gratia, die quopiam beatissimæ Virgini sacro, ad divinam Eucharistiam accedere; ut ejus commendatione, quid Deus fieri vellet, edoceretur. Commodum appropinquabat dies, ob ejus in cælos assumptæ memoriam festus, anno MDLXXXIII, ætatis ipsius XV & dimidiato. Postquam is dies advenit, prima luce multum ante & diu precatus, atque inusitata diligentia præparatus, cælesti cibo refectus est. Secundum hæc, cum maxime gratiis Deo agendis, obsecrandoque per Matris Virginis merita insisteret, ut se, quid ipsi placitum esset, erudiret; ecce tibi vox clara & manifesta allabitur, quæ ipsum Religiosum in Societate Jesu fieri, & (quod ipse postea matri aliisque in Religione narravit) id quamprimum suarum Confessionum Præsidi aperire juberet. Certior de divina voluntate factus, domum redit, plenus lætitiæ ac desiderii, quamprimum illi morem gerendi: [mentem eam ipse aperit Confessario,] atque eodem illo die Patrem suum a confessionibus convenit; rem, ut gesta est, exponit; magnopere rogat, cum iis, qui Societati præsunt agat, ut sibi quantocius aditum ad Societatem patefacere velint. Pater, postquam hujus consilii initia progressusque diligenter excussit, ad extremum respondit; salutare quidem hoc consilium, & divinitus datum videri; sed, nisi Marchio pater annuisset, re præstari non posse: neque enim, illo repugnante, Patres Societatis filium recepturos. Ipsius has esse partes, quid in animo haberet patri exponere; & qua precibus, qua argumentis contendere, ut ejus exequendi potestatem faciat.

[71] At ipse, cum flagrans sui Deo consecrandi amor omnes moras abrumperet, [tum matri,] illo ipso die matri se indicat: cui hoc filii consilium tantæ voluptati fuit, ut de eo gratiam haberet Deo, eique læta libens ad exemplum Annæ illum donaret, dedicaretque. Ad hæc, prima Marchionem rei certiorem fecit, atque exardescentem, audito hoc inexpectato nuntio, ejus indignationem lenivit; neque postea umquam intermisit in hoc ei negotio favere, adiutrixque esse. Quapropter Marchioni, quem latebat quam accenso studio conjux filium aliquem Deo religiose servientem optaret, suspicio cœpit esse, illam privato in Rudolfum amore ferri; atque, ut hic in paterni principatus hereditatem veniret, illum Religione alligari velle. Neque ita multo post ipse Aloysius quam submisse ac reverenter patrem adit; [ac denique patri:] eique confidenti animo & apposita oratione denuntiat, consilium sibi esse reliquum vitæ in Religione consumere. Ad hæc Marchio ira inflammatus, multis duris asperisque dictis increpitum facessere jubet; insuper minatus se, denudatum accipi verberibus, mandaturum. Cui modeste Aloysius: Utinam, inquit, eo me Deus beneficio dignetur, ut istuc ejus amore perferam. Hoc dicto abscessit. Marchio gravi dolore saucius, conversa in Patrem, qui confitenti dabat operam, quamvis absentem, iracundia, ea dixit ac fecit, quæ perturbata mens, ac præceps animi affectio suadebant; neque aliquot deinceps dies ullam quietis partem cepit; [qui eo nuntio exacerbatus,] tam luculentam rebus suis plagam injici, tamque insigne damnum dari, hoc filii proposito sentiebat. Aliquot post diebus accersito domum Patre, quo ad expianda peccata filius utebatur, vehementer cum eo expostulavit; questusque est, quod filium, suæ stirpis primum, in quo spes omnes suæ domus inclinatæ recumberent, in hanc mentem impulisset. Pater respondit, paucis ante diebus Aloysium, se hujus sui consilii participavisse, ipsumque id testari posse: ceterum facile ex vita, quam instituisset, suspicatum se esse, fore ut tale aliquando consilium caperet.

[72] Tum mitior jam Marchio, ad Aloysium, qui astabat, conversus, ostendit minus erraturum fuisse, si aliam quampiam Religionem sibi delegisset. Cui ita sapienter Aloysius respondit, [Confessarium incusat,] nullum ut Marchioni contradicendi locum relinqueret. Id ex epistola Patris a Confessionibus, quam supra laudavi, cognosci licet, in qua sic de Aloysio verba facit: “Circa consilium ineundæ Religionis, datum illi divinitus, duo digna consideratione evenerunt. Numquam equidem illi de eo mentionem feci, semper tamen id, quod deinde consecutum est, ex ipsius moribus præsagiebam animo. Postea vero, die Matri Dei in cælos assumptæ sacro, cum, ut crebro solebat, Pœnitentiæ & Eucharistiæ mysteriis dedisset operam; a meridie mihi nuntiatum venit, se cum inter illas divinas epulas Deum, allegata ad eum Beatissima Virgine, esset obtestatus, ut quodnam sibi ab se genus degendæ ætatis constitui vellet, [minus ægre laturus, si alium Ordinē filius legisset:] ostenderet; claram ac manifestam vocem audisse, qua juberetur in Societate Jesu Religiosa instituta complecti. Deinde Marchio pater ejus, cum vehementer hac filii voluntate angeretur; & tamen in ea tam constantem cerneret, illum me præsente, sic allocutus est; Mallem equidem, fili mi, aliam tibi potius quam hanc Religionem delegisses. Non enim tibi defuisset alicujus dignitatis obtinendæ locus, qua nostræ familiæ splendorem adjuvisses; qua, in Societate, quæ honores omnes repudiat, perpetuo tibi carendum est. Atqui, respondit adolescens, una e causis, ob quas Societatem aliis religiosis Familiis antetuli, hæc ipsa fuit, quod optarem omnem ambitioni aditum intercludere. Quod si dignitate ulla delectarer, fruerer sane Marchionis titulo, quem mihi Deus, quippe primogenito, largitus est, neque incertum cum certo commutarem.” Hæc sunt epistolæ verba.

[73] Patre a Confessionibus digresso, Marchioni, de hoc filii facto assiduo cogitanti, in mentem venit suspicari, [dubitat dein an serio agat filius;] Aloysium dedita opera hanc excogitasse rationem ipsius a lusu deterrendi, cui, supra quam credibile est, erat deditus; nam & paucis ante diebus aliquot millium Scutatorum ludendo jacturam fecerat; & illo ipso vespere, quo suum illi animum Aloysius detexit, aliis sex Scutatorum millibus luserat: quæ sane ludendi libido tanto stomacho Aloysio erat, ut sæpe, patre maxime lusionibus astricto, in cubiculum, ipsius deplorandi causa sese reciperet: cubiculariis item suis aiebat, se non tam damno, quod pater faceret, quam injuria, qua Dei numen afficeretur, commoveri. Itaque non videbatur de nihilo patris suspicio. Neque vero illa solum Marchionem, sed omnes etiam fere, qui versabantur in Regia, moverat; qui comperto, quid Marchioni negotii esset cum filio, Aloysii prudentiam in cælum ferebant, qui majoris detrimenti metu patrem a ludo revocare tentasset. Sed cum ille firmatus animi, & propositi sui tenax, quotidie contendere insisteret, ut sibi copia fieret, [ac denique de mente ejus satis certus,] quod instinctu divino juberetur, exequendi; profitereturque id unum se spectare, ut Deo optimo maximo serviret; Marchioni, tum maxime in memoriam ejus vitæ, quam ab ineunte ætate angelicum in modum, in perpetuo rerum piarum studio egisset, redeunti, persuasum tandem est, serio filium loqui, divinoque afflatu hanc ei mentem injectam esse. Fidem auxit Illustrissimi ac Reverendissimi Patris, Fratris Francisci Gonzagæ, Ministri Generalis Patrum Franciscanorum Observantium, b qui Marchionem consanguinitate, & necessitudine maxime attingebat, auctoritas; qui cum per idem tempus inspiciendis sui Ordinis in Hispania provinciis distineretur, [eamque a Deo esse,] atque Marchionis jussu unam & alteram horam in Aloysium accurate inquisisset; usque eo in ejus responsis acquievit, ut patri renuntiaret, dubitari nefas esse, quin hæc ei mens data esset divinitus.

[74] Ac tametsi plane intelligeret Marchio, quonam filium Deus vocaret; [cunctatur nihilominus,] non tamen animum inducere poterat, ut ejus potestatem illi faceret; sed eum, dum licebat, verborum blanditiis detinebat. Hoc animadverso Aloysius, morarum impatiens, postquam Iacobo Principe febri sublato c, cui cum universa regia cohorte justa funebria in Escuriali persolverat, necessitate serviendi aulæ perfunctus erat; astu quodam explorare decrevit, an sua sibi consilia procederent. Ergo cum aliquando ad Patres Societatis Jesu venisset, fratrem suum minorem Rudolfum, ceterosque familiares qui una aderant, domum redire jubet; sibi enim ibi morari, [& manere apud Patres volentem revocat,] neque amplius pedem domum referre, constitutum esse. Illi cum eum obstinato animo, neque simulate agere viderent; domum discedunt, atque ad Marchionem, podagra tum forte conflictantem, de re tota referunt. Is Sallustium Petrocenum d Doctorem, domo Castellionensem, Auditorem suum, ad eum allegat, ac domum reverti jubet. Respondit Aloysius, quod cras futurum esset, id hodie confici posse: jucundum sibi esse in eo loco commorari; orare patrem, ne eam sibi voluptatem invideat. Hoc accepto responso censuit Marchio, non esse e sua dignitate rem sic transigi, daturum alioqui sermonem universæ regiæ familiæ: misso igitur eodem homine, instat ut redeat: paruit ille, ac rediit.

[75] Alio die in sermone cum Patre Generali Gonzaga, quem ante nominavi, per cognationem amicitiamque communem eum oravit Marchio; [moramque impetrat,] ut, quando satis intelligeret, quantum talis filii jactura, qui tanta sapientia ac religione suum populum moderari posset, suæ ditionis rationibus adversetur; eum a consilio amplectendæ Religionis dehortari, ac persuadere vellet, in seculo etiam suo gradu insistentem Dei honori servire posse. Cui ita respondit Generalis, ut ignosci sibi postularet, si minus ejus voluntati morem gereret: neque enim id vel cum institutis ejus vitæ quam profiteretur, neque officio hominis Christiani congruere. Urget Marchio: at saltem id cum eo agat, ne in Hispania Religionem indueret; sed secum, quod propediem futurum esset, renavigaret in Italiam: ibi polliceri, se eum voti compotem facturum. Pater Generalis, qui memoria tenebat, se, cum in ejusdem Regis Catholici regia animum ad S. Francisci Familiam appulisset, parentibus, multis in dissuadendo verbis frustra consumptis, ipsum eo consilio in Italiam reducere conantibus, quo deinde ejus proposito labefactando omnes machinas opportunius admoverent, parere noluisse; sed in Hispania habitum mutasse; negavit Marchioni vel hoc officium satis tuto præstari posse, seque id sibi religioni ducere; neque tamen se facturum negavit. Secundum hæc Aloysio, tum quid Marchio postulasset, tum quid ipse respondisset, enarravit; [quoad redierint in Italiam.] adjunxitque, religiosum sibi esse hæc ad eum patris mandata perferre, etiamsi ille in Italia plenam se facultatem concessurum esse promittat. Adolescens, qua erat facilitate, Generali respondit; se vero perquam libenter, hac quidem in re, parenti gratificaturum; neque id sibi molestum esse, qui omnia, quæ evenire possint, providerit; sibique ita in eo, quod concepisset animo, firmus ac stabilis videatur, uti, Deo auxiliante, ab eo nulla vi dimoveri possit. Itaque nihil sibi metuendum accidere posse. Pater Generalis Marchionem de omnibus erudiit, atque ita denique confecta res est, ut alter alterius voluntati concederet.

XXI

[76] Anno MDLXXXIV, cum Joannes Andreas Auria e, nuper a Rege Catholico mari cum summa potestate præfectus, [Francisci Gonzagæ, Gen. Minorum sanctitatem,] cum triremibus in Italiam cogitaret; visum est Ferdinando Marchioni, se, conjugem, filios, eodem iisdem navibus deportare. Cum inibi esset ut conscenderet, P. Gonzaga Generalis, jam suis lustrandæ familiæ, aliisque quæ in Hispania habebat, negotiis perfunctus, comitem se illius navigationis præbuit. Non satis possim explicare dicendo, quam lætam sibi propitiamque fortunam tulisse existimaret Aloysius, ut tanti Patris societate frueretur; in quem quoties conjiceret oculos, egregium sibi videbatur religiosæ vitæ severiorisque disciplinæ specimen intueri: ac mihi postea memoravit, se, quo ejus exemplis proficeret, mores ejus actionesque singulas perdiligenter attendisse; talemque comperisse, qui Generalis Observantium nomen ac munus, magno virtutum numero illustribusque ad exemplum vivendi institutis, præclare tueretur. Porro in quam veram certisque nixam rationibus opinionem de hoc viro Aloysius eo itinere venerit, [intimius cognoscit Aloysius;] clarius etiam enituit, postquam ille primum Cephalœdis in Sicilia, ac novissime Mantuæ Episcopus est renuntiatus. Tam enim religiose sancteque in eo dignitatis gradu semper est versatus, uti jam inter omnes notos ejusque consuetudine aliquando usos constet, eum priscorum Episcoporum sanctitatis gloria præstantium vestigia insistere, ac merito suo omnibus, qui e religiosis familiis ad Ecclesiæ magistratus evehuntur, proponi posse ad imitandum. Quod pluribus demonstrarem, nisi tanti Antistitis, qui dum hæc scribo etiamnum vivit, modestissimum ac perquam de seipso demisse sentientem animum offendere vererer.

[77] Talis viri consuetudo, probitate innocentiaque affluens, jucundam admodum ac brevem Aloysio eam navigationem reddidit; dum vel de variis librorum divinorum locis, vel de purioris vitæ institutis inter se disserunt; [appulsus in Italiam] Aloysio Patrem de iis, quæ in eo genere difficultatem habere videbantur, consulente. Italiam attigerunt mense Quinctili ejusdem anni, cum Aloysius quartum mensem supra annum sextum decimum vivendo vicisset. Sperabat Aloysius, se quam primum, Marchionis patris sui voluntate, animo suo obsecuturum, ac proinde id flagitare non destitit. At Marchio negavit se id prius posse permittere, quam una cum fratre suo Rudolfo omnes Italiæ Principes ac Duces suis verbis salutatum ivisset: [jubetur ejus Principes salutare.] proinde itineri sese accingeret. Id eo consilio faciebat, quod speraret illud Religionis sectandæ studium sensim posse hebescere. Dedit ergo se in viam Aloysius, cum fratre numerosoque comitatu, atque omnes ex ordine Italiæ Magnates officii causa f convenit. Incedebat Rudolfus, qui necdum omnino e pueris excesserat, splendido vestitu, atque ad ejus dignitatem (ut videbatur) accommodato: Aloysius vero pro sua modestia, simplici habitu ex atro panno, quem sajettam vulgus nominat, utebatur, omnem semper inanem elegantiam aspernatus g. Nam cum ei Marchio vestes phrygianas tam exquisito apparatu faciendas locavisset, ut undique auro coopertæ viderentur, quibus ornatus Infantem Hispaniarum, Ducis Allobrogum conjugem, [Id facit modestissime vestitus,] honoris causa adiret; numquam deinde, postquam pedem in Italiam intulit, adduci potuit, ut vel semel eas sibi indueret. Castellione item aliquando evenit, ut feminalibus uteretur oppido laceris; quæ ne a suis cernerentur ac melioribus mutarentur, pallio contegebat; sed fuit, cum scalas ascendens, dum elapsam sibi Coronam precatoriam humo tollit, notaretur a moderatore tam obsoletis feminalibus tectus, ut nonnullibi nudam cutem ostenderent. Tum ille; Domine Aloysi, inquit, quid tandem agis? tibi tuoque generi probro te esse non sentis? Nec mora, his demptis, alia induere jubet. Ipse, veritus, credo, ne rem ad Marchionem perferret, contra nihil hiscere est ausus.

[77] In itinere cum esset, vel precibus Deo recitandis, vel ejus rebus meditandis animum assiduo occupabat; neque stata sua jejunia, [& exercitiorum piorum per iter tenax:] neque vespertinas orationes umquam intermittebat. Simul hospitium attigerat, in quodpiam se solitarium conclave seducebat; atque aliquam, ante quam precaretur, Christi cruci affixi imaginem vestigabat; si nulla erat ad manum, carbone aut atramento Crucem sibi pingebat in charta; atque ante eam procumbens in genua, unam vel plures horas comprecando, suæque in Deum pietati indulgendo ducebat. Ubi ad oppidum aliquod devenerat, in quo domus esset aut collegium Societatis; defunctus Principum salutationibus, e vestigio Patres visebat; & collegium ingressus, ante omnia recta in ædem sacram se conferebat, sacrosanctæ Eucharistiæ salutandæ; ac deinde, dum tempus ferret, familiaribus Patrum collocutionibus fruebatur. Dum ad Ducem Allobrogum officii causa adit, duo memoratu digna acciderunt. [Taurini senem corripit impudica loquentem;] Alterum, cum Augustæ Taurinorum diversaretur, in ædibus viri Illustrissimi Hieronymi Roborei propinqui sui, qui deinde in Senatum purpuratorum Patrum allectus est; atque in conclavi quodam esset una cum multis nobilibus adolescentibus; senex septuagenarius, qui forte aderat, cœpit nonnullos parum pudicos sermones interjacere. Id nimirum Aloysio bilem movit. Ergo, insigni libertate, sic hominem aggreditur: Ecquid, Domine, pudere oportuit hominem tam grandi natu, hisque vel naturæ vel fortunæ dotibus, quibus tute præditus es, in cœtu horum nobilium adolescentum de hoc genere rerum loqui? Hoc vero est periculum peccati injicere, & malo exemplo esse, ita enim S. Paulus: Corrumpunt bonos mores colloquia prava. [1. Cor. 15.] Hoc dicto, atque libello pio in manus sumpto, quo se offensum ostenderet, ex illo grege in aliud conclave se proripit. Ita seni illi incussus pudor, reliquis pudicitiæ exemplum est præbitum.

[78] Alterum fuit, quod cum Hercules Tanus Aloysii avunculus, [Cherii se subducit Choreæ, sua causa institutæ.] de ejus Augustam Taurinorum adventu certior factus, eum salutatum venisset; magnopereque rogasset, ut suos propinquos videndi, eisque omnibus gratificandi causa, Cherium, quo numquam adhuc venerat, una cum fratre concedere dignaretur; ipse invitanti obsecutus, eo iter capessierit. Verum cum his Principibus suis nepotibus, cohonestandis, idem Hercules epulum apparasset, in quo, ut assolet, etiam saltandum erat; Aloysius principio omni conatu agere ne interesset; deinde multorum precibus fatigatus, qui causabantur, hanc omnem celebritatem ejus respectu, atque hilaritatis ob ejus adventum significandæ, institutam esse; passus est se in conclave deduci, in quod magnus virorum feminarumque nobilium numerus convenerat; cum ante denuntiavisset, affuturum se quidem, saltare autem, aut quid aliud facere nolle: idque convenit. Vix assederat, cum surgit una de nobilibus illis feminis, eumque ad saltationem invitat. Ea re commotus, ne verbo quidem dicto, quasi necessitate aliqua compulsus, ex eo loco se educit, neque amplius pedem retulit. Non ita multo post Hercules, eum quæsitum frustra egressus, ad postremum, cum aliud agens per famulorum domicilium transiret, videt Aloysium abditum in angulum inter lecticam ac parietem, submissis genibus precantem: quam rem admiratus, non sine profectu ad virtutem, nihil interpellare ausus, missum eum fecit.

[79] Perfunctus salutationem officiis, confisus Marchionem staturum promissis, ac sibi missionem daturum, [Castellionem regressus,] Castellionem revertit. Sed nimirum longe hæc eum spes fefellit: quippe ille, ne verbum quidem de ea re ad aures admittebat; quinimo, quando animum nullo modo inducebat, hanc bono consilio ac non juvenili quodam impetu, quem dies ipsa fractura esset, voluntatem esse susceptam; omni ope atque industria adolescentem a primo instituto dimovere nitebatur. Alii præterea viri luculenti, quibuscum ipsi magna necessitudo erat & gratia, improvisis ejus animum nec opinatis viribus sunt adorti. Atque imprimis Guilielmus Mantuanorum Dux, [oppugnatur per Episcopum] qui Aloysium præcipuo semper amore dilexerat, Episcopum quemdam, disertum hominem, Castellionem ubi habitabat ad eum allegavit, qui suis verbis ei denuntiaret; Quando solutiorem hanc profanamque vitam fastidire videretur, at in eorum saltem classe consisteret, qui fortunæ commoda minime aspernati, Ecclesiæ muneribus funguntur. Majorem in hoc, quam in eo quem Religiosi sequantur vivendi genere, ad res præclaras pro Dei gloria hominumque utilitate gerendas, facultatem suppeditari: non enim majorum memoria, neque nostra, defuisse viros sanctitate præstantes, in quorum numero censebat Carolum Borromæum Cardinalem illustrissimum, qui cum a sustinendis Ecclesiæ negotiis minime refugissent, plus illi quam multi mancipati cœnobiis homines profuerint. Ad extremum operam illi omnem suam & favorem, [a Duce Mantuano submissum;] ad aliquem hujus generis honorem consequendum, pollicebatur. Episcopus magna dicendi vi, accommodatis ad persuadendum rationibus, partes suas præclare egit. At Aloysius, postquam prudenter responderat ad singulas, obnixe illum oravit, uti Duci, pro perpetuo ejus in se amore, quo item impulsus sua nunc sibi studia tam prolixe profiteretur, magnas gratias ageret: se, quemadmodum ceteris se præsidiis ad honores, quæ ex sua gente potuerit petere, sponte nudasset; ita hoc etiam se adjumentum, quod tam copiose sibi a Duce offerretur, illi libenter remittere. Sane ad optandam Societatem vel ea potissimum ratione perductum esse, quod illa omne hoc honorum genus repudiet: sibi enim certum esse, nihil, dum viveret, in suo ære præter Deum habere velle.

[80] Alterum in Aloysium impetum fecit Alfonsus ejus patruus, [per patruum Alfonsum;] cui in ditionem Castelli Goffredi successurus erat; qui cum multa similia atque Dux proposuisset, similia item tulit responsa. Alius item ex eadem Gonzagarum familia, magnæ vir auctoritatis, multis ad ejus infringendum propositum allatis, eo tandem flexit, ut de Societate detraheret; auctorque illi esset, ut quando seculum fugeret, præterita Societate, quȩ in ejus medio vetsetur, ad Capucinos, Cartusianos, aut aliam familiam migraret, [per consanguineum alium, alio flectere volentem,] ab his occupationibus remotam. Crediderim equidem ea mente hæc ab illo dicta esse, ut si Aloysius de voluntate sequendi quod delegerat, animum demutasset, ejus inconstantiæ insimulandi, totiusque illius consilii pervertendi locum haberet: aut certe, quod magis deinde in facili fuisset, a ceteris eum Religiosis familiis, quippe quibus propter virium & valetudinis imbecillitatem par esse non posset, eum absterreret: aut denique, quod ex ceteris familiis facilius ad aliquem dignitatis in Ecclesia gradum educi posset. Ad hæc Aloysius breviter respondit; se quidem minime intelligere quanam alia via, quam Societatem ineundo, longius se a mundi rebus posset disiungere. Si enim mundi nomine divitias significare velit, in Societate, [quasi Societas mundana tota sit;] ubi nemini proprium quidquam habere fas sit, accuratum paupertatis studium vigere. Sin verbo mundi, titulos honoris ac dignitatis subjiceret; ad eos item Societati suscepto voto, quo se neque prensaturos, neque delatos ad se (quod a compluribus Regibus atque Principibus sæpe factum est) honores, nisi imperante pro potestate Pontifice, accepturos esse profitentur, iter obstructum esse. Ita & virum illum illustrem tacere compulit; & ceteris, ad quos rei fama manavit, satis ostendit, eam sibi haustam divinitus sententiam stare.

[81] Alios præterea, ad ejus animum tentandum, atque in primis Joannem Jacobum Archipresbyterum Castellionensem, [per Archipresbyterum Castellion.] cujus apud Aloysium gravis erat auctoritas, submisit Marchio, qui illi suaderet, ne Marchionis insignia patriæque gubernacula recusaret. At Aloysius tanto argumentorum pondere hominem oppressit, ut ille, deserta patris legatione, pro filio niteretur; atque ejus animum a Deo ad res mortales missas faciendas instinctum esse, probare Marchioni studeret. Ac fuit tam præclara ejus de Aloysio opinio, postquam ille suorum eum arcanorum participem fecit, numquam ut postea ullum prædicandæ ejus sanctitatis finem fecerit. Parum vero Marchioni fuit tanta industria oppugnasse filium: virum insuper religiosum, ante alios sibi amicum (qui tum insigni in concionibus eloquentiæ fama florebat, [& quemdam denique Religiosum.] ac postmodum Ecclesiæ cujusdam Antistes factus, in eomunere naturæ concessit) etiam atque etiam oravit, incepto deterrere vellet. Ille, non tam voluntate, quam quod Marchionis mandatum defugere non auderet, id muneris in se susceptum, quanta potuit contentione & eloquentia gessit: sed nimirum operam lusit. Ergo cum postea Cardinali cuidam præcipui nominis, adolescentis constantiam dilaudaret, his fere usus est verbis: Diaboli partes apud hunc adolescentem agendas mihi imposuerunt: eas, qui necesse erat, quanto potui studio & ingenio sustinui: verum nec hilum profeci: stat immotus & inconcussus: percelli nequit.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

Capiti huic moram Aloysii reliquam in Hispania, & reditum inde in Italiam, nec non multiplices ejus utrobique impugnationes, constanter retusas, complexo, præcedat testimonium, quod dedit ejus, tam ibi subsistentis, quam eo iter facientis, perpetuus comes, testis Castell. II, jam sæpe memoratus. Scio, inquit ille, quod multum sudavit alsitque puer, ut viam sibi tandem aperiret in Religionem ex consensu patris; qui illam ei perpetuo clausam volens, [Vocatio ad Soc. Jesu,] nullo supersedebat tentaminum genere, quod eo posse videbatur conducere. Cupiebat scilicet eum, quovis grandi pretio, educare mundo; quia animadvertebat, aptissimum fore, qui subditos suos post se prudenter ac paterne moderaretur. At fortitudo, tolerantia, constantiaque pueri, Deum vocantem præ ceteris omnibus æstimantis, in nullo cessit tentaminibus patris; quamvis cognosceret, hunc inde gravem animo concipere dolorem. Illud quoque ceteris tentamentis adjecit pater, postquam ex Hispania rediit in Italiam. Jussit filium continuo circumire præcipuas Principum aulas, puta, Ducum Ferrariæ, Mantuæ, Sabaudiæ, & Principis Parmæ (cujus pater Dux, per hæc tempora gloriosam militiam in Belgio militabat Regi Catholico, [in eaque animi fortitudo,] supremus ibidem Præfectus) obtendens quidem causam, illos officiōsæ urbanitatis ergo conveniendi, suoque nomine salutandi; re autem vera, ut inter salutationes Principum & delicias aularum abduceretur animus juvenis ab religiosæ vitæ desiderio; sed frustra. Imo tam in aulis, quam itineribus, adeo præclara dedit virtutum ac pietatis specimina, ut facile æstimari posset, aliud illum nihil quam Religionem cogitare. Atque hæc omnia scio, quia per hoc etiam tempus semper lateri ejus adhæsi.

Ad caput præcedens Annot. b, ex depositione testis II Castell. jam deduximus Aloysium cum suis & Imperatrice in Hispaniam; adscriptumque diximus fuisse inter ephebos Regii Principis; studia quoque variarum scientiarum prosecuti sumus: quæ omnia etiam attingit testis Cast. III. additque, Marchionem patrem præter aliarum artium magistros, [pro executione:] etiam induxisse in domum, qui athleticam & saltatoriam duos filios suos Aloysium ac Rudolfum docerent. Verum Aloysius, ut erat omnis vanitatis osor, attendere animum ad ejusmodi ludicra noluit. Scio quoque eum, ibidem in Hispania, firmiter constitutum habuisse, amplecti vitam religiosam in Societate Jesu; & passim credebatur fore, ut quod constituerat, ibi exequeretur: ac memini, dixisse Illustrissimum Episcopum Mantuanum, qui nunc est; tunc vero erat Generalis Franciscanorum de Observantia, agebatque & ipse in Hispania per illud tempus; memini, inquam, illum dixisse, quod Aloysius, quandoquidem animum appulisset ad Societatem Jesu, in ea insignem sanctimoniam consecuturus esset.

Testis VII Castell. Camilla de Ferrariis, etiam ipsa comitata fuit familiam Marchionis in Hispaniam, ut supra diximus, deposuitque, Aloysium ibi Principi Didaco, Regis Philippi filio primogenito, e quarta videlicet uxore, datum fuisse ephebum, & usque ad mortem ejus, honore illo fruitum esse. Quamobrem & jussus fuit a patre suo frequentare aulam, [quid propterea passus sit.] & stipare latus Principis: sine qua jussione fuisset, numquam eo intulisset pedem, proclivior ad obsequium Deo alibi exhibendum: & tum quoque quidquid otii subtrahere aulæ ac studiis posset, dabat orationi in templo aliquo aut domi. Quando autem arcana mentis suæ ibidem aperuit patri; scilicet se Casali quidem in Monte Ferrato cum esset, pridem constituisse, alicui Religiosorum familiæ mancipare sese; nunc vero elegisse ex omnibus, Deo auspice, Societatem Jesu, eamque sibi fixum esse ingredi: tum enimvero pater eum objurgare, impallescere, negare id umquam futurum; & multam illi propterea molestiam creavit secutis temporibus. Fuit autem; cum ego illum interrogarem, cur filio nollet copiam facere istius Religionis, quæ utique esset bene ordinata & præclara: ac responsum accepi, quod, si omnino Religiosus esse vellet Aloysius, quamlibet potius aliam intraret Religionem, e qua posset ad Cardinalatum aliave ecclesiastici Ordinis honorifica munia ascendere; quam Societatem, in qua ad honores obstructa est via. Aloysius vero ea ipsa de causa Societatem præferebat ceteris, ut procul ab honoribus lateret securius, & trahentem eo Deum sequeretur. Interim non desiit Adolescens multimodis oppugnari a patre; nec desiit constanter tolerare omnia, pervicitque, uti exitus tandem monstravit.

Citatus hic paulo ante testis III, iterum tangens Aloysii gesta in Hispania, magnopere eum laudat a prudentia, quam omnes, inquit, [Prudentia in congressibus,] in juvene mirabanrur & suspiciebant: cumque in Hispaniam profecti sumus cum Imperatrice, nonnumquam incidit in colloquia virorum præcipuæ nobilitatis, cum iisque, salutatione modesto vultu præmissa, una colloquebatur; & sermonem tanta moderabatur prudentia, ut senex rerum peritus loqui videretur; tamque nota erat omnibus verecundia adolescentuli, ut coram eo nullus auderet proferre verbum turpe aut immodestum: quod si quis in hoc forte peccaret, ipse continuo subducebat sese, tamquam impatiens talis consortii. Aliud eximiæ in talibus verecundiæ suæ specimen dedit, nescio priusne quam proficisceretur in Hispaniam, an post reditum; quod sic describitur ab Illustrissimo Comite Valeriano de Cataneis Mantuano, in processu in genere MDCVII, X Novembris: Accidit aliquando Aloysium hic in agro Mantuano spatiari cum cœtu Nobilium: qui dum fabulabantur de rebus vanis mundanisque & parum honestis, ipse non modo nullum protulit verbum; sed inter audiendum sermones illorum, nunc oculos tollebat ad cælum, suspiranti similis; nunc demittebat ad terram pudibundus, utrobique lacrymis obortis. Quamobrem D. Comes Christophorus, Castellionensis, & ego, talia animadvertentes, de juvenis indole inter nos collocuti fuimus vario sensu nostro.

b Pluscula de hoc viro, omni laude dignissimo, mox dabit Ceparius num. 76: sed veritus, tunc etiam viventis modestiam offendere, maluit, quantum ex ejus consuetudine profecerit ad virtutem Aloysius, indicare; [P. Gonzaga Generalis Min. Observ.] quam qualia ipse egerit celebrare. Vitam anno MDCXX demortui prolixe conscripsit, & quinquennio post impressam dedit typis Venetis Hippolytus Donesmundi, Ordinis Fratrum Minorum de Observantia: cujus compendium dedit Ferdinandus Ugellus in Episcopis Mantuanis, tomo 1 Italiæ sacræ. Nos quoque nonnulla viri gesta attingimus alibi.

c Anno MDLXXXII, die XXI Novembris.

d An idem, qui in processu Castell. testis III, vocatur Rudolfus? Ita opinor. Dicitur quippe ibidem & Doctor esse, & patria Castellionensis: testaturque ipsemet, se XX circiter annos in familia Marchionis versatum fuisse, cum eaque in Hispaniam venisse, ac inde rediisse Castellionem; & de gestis ibidem ab Aloysio nonnulla jam deprompsimus ex ejus testimonio. Fuerit igitur Petrocenus ille binominis; quamdiu non constiterit duos fratres, aut ejusdem saltem cognominis homines in familia prædicta, & cum ea Madriti fuisse.

e [in eadem cum Aloysio navi.] Vulgo d'Oria. Appulit is exeunte Julio indicati anni MDLXXXIV, cum illustribus suis vehentibus Genuam; uti scribit etiam Donesmundus in Vita F. Francisci Gonzagæ, Episcopi Mantuani: qui eadem classe vehens, multum consolationis habuit, ut idem scribit lib. 2 cap. 18, quod simul veheretur B. Aloysius Gonzaga; quodque per hoc commodam nactus esset occasionem colloquendi semper cum illo de rebus divinis; uti factum est, incendente utroque alterum mutuis colloquiis ad serviendum perfectius Deo.

In hac circuitione Aloysii ad Principum aulas, vidit ipsum P. Valerius Gipsius Societatis Jesu, sic deponens anno MDCVII, IX Octobris, in processu Parmensi in genere: Anno MDLXXXIV, dum ego essem novitius Societatis nostræ Novellariæ, [Novellariæ tirocinium Societatis invisit,] eo venerunt beatus juvenis Aloysius, & frater ejus Rudolfus, comitante numerosa aulicorum turba; exceptique fuerunt, cum suo comitatu, ad hospitium educti, & multimodis honorati a Principibus loci, tamquam filii Marchionis Castellionensis. Observavi tunc ego, Rudolfum, tametsi procerior statura, atque habitu splendidior ditiorque esset, concedere Aloysio ubique primas; videbaturque non audere pari cum illo gradu incedere. Bona fama, quæ jam tum percrebuerat de Aloysio, excitabat populum, & inflammabat desiderio ejus videndi ac honorandi. Et sane concurrit frequens ad spectandum, non tam, ut mihi quidem videbatur, quia filius esset primogenitus tanti Principis, quam quia noverant ex fama publica ejus sanctimoniam; & præcipue, quia sciebant, velle ipsum mundo ac ditionibus suis remittere nuntium, seque abdere in claustrum Religionis alicujus. Ad me quod attinet, possum isthoc asseverare. [estque Novitiis virtus ejus admirationi.] Stetimus ego & ceteri tirones in aula novitiatus, ordine dispositi, quando visuri domum nostram Principes illi cum numerosa aulicorum multitudine, ad nos ingressi sunt. Hic ego ad conspectum Aloysii, sensi, tum propter res, quas de illo audiveram, tum multo magis propter modestiam, ingenuitatem & sanctimoniam, quæ in ipso relucebant; sensi, inquam, commoveri mihi animum ad non vulgarem reverentiam, quæ non sinebat fixos in eum tenere oculos. Idem sibi evenisse affirmarunt deinde plerique Novitii, quos inter numerabantur aliqui, ætate & rerum experientia graves, judicioque maturi: omnes autem prorsus singularem inde percepimus animo consolationem; & cogitantes, tantum Principem ambire Religionem nostram, nec eo sibi posse aditum invenire; cœpimus pluris æstimare fortunam nostram, ac tenerius amare Religionem, benedicentes & gratias agentes Deo.

Eodem anno die XI Octobris, Serenissimus Dominus Ranutius Farnesius, filius recolendæ memoriæ Serenissimi Domini Ducis Alexandri; Parmæ & Placentiæ Dux, annorum XXXVIII, deponit, se cognovisse B. Aloysium Gonzagam, primum Mantuæ, [Excipitur Parmæ in palatio Ducis.] deinde Parmæ: ubi, inquit, & diversatus in domo mea, una cum fratre suo, & a me summo honore atque magnificentia honestatus fuit; tum ob natales ejus, tum etiam ob maturitatem, decentiam, modestiamque, quas aliis quoque, quibuscum agebat & loquebatur, aspirabat. Postea addit nonnulla de sanctitate ejus & moribus, quæ multorum relatione, etiam virorum insigniter religiosorum accepit: & se, ait, post obitum beati juvenis, ejus patrocinio adscribere, quod aliquando intolerabili dolore dentium liberatus fuerit.

Soror quoque prædicti Ducis, Serenissima Maura Lucenia Farnesia, nata Serenissimi colendæ memoriæ Domini Ducis Alexandri Farnesii, monialis professa ac Abbatissa in monasterio S. Alexandri civitatis Parmensis, annorum circiter XL, ita testatur, die II Novembris: Mantuæ vidi Aloysium, annos XIII aut paulo amplius natum, [& honoratur ab ejus sorore Sanctimoniali.] quando cum Marchione patre reversus fuerat a Præfectura Montis Ferrati; ibique mihi adfuit Domina Comes Laura Gonzaga Martinengi & dixit: Hic filiolus, quamvis admodum sit puer, vitam vivit sanctissimam. Vidi etiam ipsum & fratrem ejus, cui nomen erat Rudolfo, ad me invisentes: qualis autem fuerit D, Rudolfus, non recordor; recordor autem probe, qualis fuerit Aloysius, quia D. Laura mihi dixerat, quod vitam viveret sanctam: quamobrem & oculos in eum figebam attentius, & qualis erat mea mihi huc usque repræsentat memoria. Tum subjungit Beneficium sibi recens collatum ad invocationem ejus, jam Beati titulo honorati, nempe vacuitatem a dolore capitis, quo vexabatur.

g De his hoc modo loquitur Princeps Franciscus, in proc. Castell. testis XI: Recte memini, Dominum parentem meum faciendas curasse splendidissimas ac ditissimas vestes Aloysio & Rudolfo filiis suis, profecturis salutatum, ut puto, ad aliquot Principes Italiæ nostræ: sed Aloysius adduci non potuit, illas ut indueret, profectusque est solito suo in habitu; qui erat ex panno nigro, & non raro (ut mihi narravit moderator ejus) aliqua parte lacer. Hinc factum est, ut pretiosæ vestes illæ Aloysii, datæ sint Marchioni Rudolfo; & quando hic postea illas induebat, dicebant inter se domestici cum admiratione; Ecce vestitum, quem gestare noluit Aloysius.

CAPUT VII.
Novæ moræ probationesque injectæ a Patre, qui denique convictus cedit.

XXIII

[82] Marchio, ratus tot oppugnationibus minimum inclinatum esse Aloysii animum, cum podagra laborans lecto teneretur, explorandi causa eum accitum ad se percunctatur, [Constans in proposito] quid tandem ipsi nunc sit animi? Ille, reverenter quidem, sed tamen diserte, respondet; in animo sibi esse, ac semper fuisse, in ea quam dixisset Religione, Deo servire. Hoc responso vehementer incensus Marchio, minaci vultu, aculeatis verbis, eripere se e suo conspectu jubet. Aloysius, hoc dictum, imperium patris, interpretatus, secedit in cœnobium, S. Mariæ cognomento, Fratrum Franciscanorum; quibus a soleis ligneis vulgus nomen fecit Zoccolanti; primo a Castellione lapide. Jacet hoc cœnobium secundum elegantem jucundumque lacum, quem aquæ ex amœnis illis collibus labentes, [in monasterium suburbanum se recipit:] artificiosis objectaculis coërcitæ, efficiunt; exstructum eo loci, quem olim in pretio habitum fuisse, fidem etiam faciunt tum quædam cryptoporticus, antiquo opere tessellato ornatæ, tum scatebra salutarium aquarum, quæ per subterraneos canales vetusto item opere affluunt; ac sub domicilium, quod ad suum liberorumque suorum secessum Ferdinandus Marchio ædificavit, emicant atque prorumpunt in peruenustum fontem. In hoc domicilium migravit B. Aloysius: quo cum lectum, libros, ceterumque cubiculare instrumentum apportari mandasset, vitam instituit ab hominum oculis longe remotam. Crebrius in die flagris in se animadvertere, tempus omne precibus conterere; cum interea nemo hæc, ne graviore iracundia commoveretur, ad Marchionem deferre auderet.

[83] Cis aliquot dies Marchio, quem podagra adhuc lecto affixum tenebat, sciscitatus est, Quid Aloysio factum esset. [unde a patre revocatus,] Ubi cognovit illum in eo quod dixi monasterio versari, confestim revocari jubet; atque in cubiculum accersitum multis acerbe dictis onerat, ac reprehendit, quod suo injussu, quo (ut ajebat) majori se contemptu irritaret, domo egredi esset ausus. Aloysius sedate & reverenter; se vero, respondit, eo abiisse, quod se patris mandato, quo se e suo conspectu auferre jussus esset, obtemperare crederet. Perrexit Marchio plures in eum verborum terrores minasque jactare, ac denique in sua se conclavia recipere jubet. Tum Aloysius, [repulsamque passus,] Quia sic jubes, inquit, vado. Cubiculum ingressus, clausis foribus, ante Christi crucifixi imaginem, supplex Deo accidit; atque ibi, constantem fortemque in tam adversis rebus animum postulanti, ubertim ivere lacrymæ: lacrymas diuturna sui verberatio consecuta. Interea loci Marchio, in cujus pectore naturalis in filium amor cum conscientia pugnabat; quoniam & Dei numen violare metuebat, neque tamen sibi imperare poterat, ut tam caro scitoque filio se orbaret; veritus ne tam acerba objurgatione esset turbatior, facti prope pœnitens, Præsidem oppidi, qui in procœtone opperiebatur, accitum, [deprehenditur dire seipsum flagellans:] explorare jubet, quid rerum agat Aloysius. Is in cubiculi vestibulo cubicularium offendit, qui homini denuntiat, Aloysium obserata janua, se interpellari vetuisse. At Præses, cum sibi negotium datum esse diceret a Marchione, ut quid ille ageret, observaret; accedit ad januam; ac se exclusum sentiens, eam inter rimas pugione modice perforat. Hac aspicit Aloysium nudato tergo coram crucifixi effigie nudis genibus nixum, lacrymantem, atque in se verberibus sævientem. Commotus hoc spectaculo Præses, & quodam pietatis sensu mollitus, manantibus per ora lacrymis ad Marchionem redit; negatque eum amplius Aloysium a Religione, cui se addicere destinasset animo, revocare conaturum, si, quid ille rerum gerat, aspiceret. Interrogatus, quid tandem vidisset, & quid ita fleret: se vero ea vidisse respondet, quæ nemo intuens a lacrymis temperare possit: simul rem omnem Marchioni attonito, vixque homini quod diceret credenti, denarrat.

[84] Postridie eadem hora, ex composito, quid gereretur certior factus, in sella ad ejus cubiculum, quod in eadem cum suo contignatione positum erat, [quo viso pater] se deferri jubet; ac per foramen, quod jam patebat, filium denuo plorantem, & pœnas sponte exsolventem videt. Hujus rei aspectus sic permovit hominem, ut aliquamdiu inibi stupore defixus, & quasi alienata mente staret. Postmodum vero, re dissimulata, strepitum fieri & pulsari fores imperat. Dehinc ingressus cum conjuge, pavimentum compluribus, e verberatione, sanguinis guttis respersum; & locum, quem genibus presserat, lacrymis quasi affusa aqua permadentem offendit. Hoc spectaculum, & quotidianæ preces quibus ei instabat filius, tandem perpulerunt, ut ei licentiam dare quod optabat exequendi, animum induceret. Ergo scriptis Romam litteris, Scipionem Gonzagam, virum Illustrissimum (qui tum quidem erat Patriarcha Hierosolymorum, [offert Generali Societatis filium:] deinde vero Cardinalis creatus est) rogat, uti suo nomine filium suum natu maximum, hoc est, ut ipse ajebat, rem omnium sibi carissimam, & in qua maximas spes suas constituerit, Præposito Generali Societatis Jesu, qui jam id temporis erat P. Claudius Aquaviva, Ducis Adrianorum filius, offerre dignaretur; & simul exquirere, quonam eum ad ponendum Religionis tirocinium proficisci vellet. Respondit Præpositus Generalis, quod tale negotium poscere visum est; ac tirocinio multis de causis non aliam sedem, quam Romam designandum esse censuit. Hic tam optatus nuntius incredibili gaudio Aloysium extulit, neque se tenuit, quin per litteras de tanto beneficio Patri Generali immensas grarias ageret, & quasi paria magnitudini affectus verba nulla reperiret, se denique totum ei daret. Pater Generalis, incensis tanto pietatis sensu litteris mirifice lætus, rescripsit, se eum in filium accipere, & præstolari.

XXIV

[85] Secundum hæc, de abdicatione insignium Marchionis, quæ (ut alibi dictum est) nominatim ipsi a Cæsare pridem decreta erant, agi cœptum. Marchioni igitur, [qui Marchionatum cessurus fratri,] optanti ut iis Rudolfo alteri natu fratri cederet, libenter assensus, ut maturaretur urgebat; ipsisque, qua vellent verborum formula abdicationis tabulas perscriberent, permittebat. Quidquid in ea re Marchioni visum esset, sibi volenti fore, dum, re quamprimum confecta, ipse rebus omnibus mortalibus solutus, ad Religionem evolaret. Confectæ ergo sunt tabulæ ea formula, ut Aloysius omni paterna ditione, & clientelaribus opibus, quæ ad eum hereditate venirent, se abdicaret; atque ex omni copia, in præsenti quidem duo scutatorum millia, quibus pro libitu uteretur, in numerato; in posterum vero, dum viveret, in singulos annos quadringentos scutatos sibi haberet. Hæc formula, postquam, ne quid in ea ambiguum aut liti opportunum resideret, tum variis Jurisconsultis; [ad hoc potestatem impetrat a Cæsare,] tum Senatui Mediolanensi inspicienda data est; ad extremum in Regiam Cæsaris est transmissa; sine cujus auctoritate (quod omnis horum Principum ditio, libera jure optimo ac Cæsareo est) hæc transcriptio fieri nequibat. Ceterum; ut Cæsar ejus auctor fieret, plurimum contulit Leonora Austria, Mantuæ Dux; cujus opem, quam præstare poterat, & vero in hoc negotiorum genere velle solebat, Aloysius implorarat. Quod vero in hac etiam causa operam suam navarit, memoriæ proditum est in ejus Vita, quæ typis est mandata; in cujus libro tertio, capite quinto, hæc leguntur, “Acciderat, ut adolescens quidam illustrissimus, suæ stirpis maximus & Marchio, instinctu divino fortunæ bonis, nequidquam hominibus contra nitentibus, se exuere pararet. Huc, cum ante necessario a Cæsare obtinendum esset, ut sibi clientelari ditione fratri suo natu minori cedere liceret; [juvante Eleonora Austria.] Leonora, ad quam ille confugerat, causa omni diligenter expensa, atque ejus qui se fortunis expedire cupiebat indole comperta, non solum illi stimulos addidit, ut vocanti se Deo morem gereret; verum etiam litteris ad Rudolfum Imperatorem nepotem suum accurate scriptis, quod poposcerat, perfecit. Inde factum est, ut huic tam sancto desiderio adolescens obsecutus, paucis post annis vita functus, eo quem tenuerat sancte vivendi cursu, ad fruendam cælestium felicitatem delatus sit”.

XXV

[86] Marchioni, dum expectatur donec abdicationis Cæsar auctor fieret, interea gravia quædam negotia Mediolani inciderunt; [Mediolanum missus,] quibus cum ipsimet per podagram interesse non liceret, Aloysium, cujus prudentiæ atque judicio plurimum confidebat, mittere decrevit. Neque sane fallebatur. Etenim cum multa illi negotia cum pluribus Principibus a patre sint imposita, omnia egit & confecit ex ejus animi sententia. Profectus ergo Mediolanum, ad exequendum patris imperium, octo novemve mensibus, quibus ibi morari coactus est, res illas, quamvis difficiles atque perplexas, tanta prudentia ac dexteritate gessit, ut ad optatum patri exitum pervenerint. Neque vero non ipsemet etiam aliquem hujus temporis fructum cepit. [ibidem Philosophiam absolvit,] Absolutis siquidem (ut ante diximus) in Hispania Logicæ studiis, Mediolani in collegio Breyrano Societatis Jesu, rerum naturalium scientiam persecutus; ut erat perspicaci ingenio acrique judicio, non mediocres in ea progressus fecit. Antemeridianis quotidie pomeridianisque scholis intererat; a quibus si quando illum negotia impedirent, id quod interea traditum erat a magistro, quo domi deinde posset ediscere, exscribi jubebat. Disputationes non modo ut auditor, sed etiam ut pars, vel propugnandis suis, vel alienis oppugnandis, ad exemplum æqualium, celebrabat. Porro sive quid ille argumentis probare., sive refellere instituisset, sicut in eo mirum semper enitebat acumen ingenii, ita modestia tam singularis, ut (quod ejus magistri testimonio constat) neque in gestu, neque sermone, ullum juvenilis licentiæ vestigium appareret: cujus gratia omnes eum in sinu atque oculis ferebant.

[87] Ad hæc Mathematico, quotidie unam scholam in eodem collegio explicanti, ita dabat operam, ut quoniam eam ille non dictabat, [& Mathematicam audit,] ipse, ne paulatim oblivio surreperet, simul domum redierat, cubiculario cuidam suo tam prompte, dilucide, feliciter dictaret de memoria; ut cum cubicularius ille, qui tum librarii munere est functus, illa adversaria, quæ etiamnum instar sacrarum ejus reliquiarum conservat, Castellione mihi ostenderet, satis mirari nequiverim, numquam eum aberrasse a demonstratione quæ explicata fuerat, non commutasse numerum, non mensuram, non rationes, non punctum, non lineam; nullum denique eorum vocabulorum, quibus pene propriis huic disciplinæ, illa scripta abundant, præteriisse, Itabat ad gymnasium permodeste, vestitu e panno Florentino atro, nullo accinctus ense, tacitus, nullo etiam cum pedissequis aut stipatoribus sermone, ac fere pedibus, etsi domi equorum copia suppeteret. Ludus & avocamentum ejus, [ac Patribus familiarius utitur,] dum Mediolani versatus est, unum fuit, cum Patribus Societatis Jesu consuescere; magnamque ejus temporis partem, quod illi ab occupationibus supererat, in Collegio, modo cum hoc, modo cum illo Patre, de litteris aut pietate conferendo, consumere. Observavit ejus in Philosophia magister, tanta eum reverentia significationeque observantiæ, cum omnibus religiosis viris, & iis qui in civili aut ecclesiastica dignitate essent positi, loqui solitum, ut dejectos semper teneret oculos, neque nisi perraro ad eorum vultus aspiceret.

[88] Neque vero in Sacerdotum solum, aut eorum qui litterarum studia æmulantur, sed in eorum etiam, [etiam Janitore,] quibus domesticarum rerum administris utimur, ac præsertim Janitoris familiaritate libenter versabatur: ac si hic quandoque interea januæ illi claves permitteret, dum ipse quempiam Patrum accerseret, in eximii beneficii numero ponebat: nimirum sibi se tantisper de eadem Societate esse, sponte adscito errore, persuadebat. Quoniam vero non erat nescius, feria quinta quot hebdomadibus, in quas festus dies nullus incideret, Patres ejus Collegii, exercitandis corporibus animisque a studiorum contentione remittendis, [& studiosis ad villam ire solitis.] in villam quamdam, cui nomen Ghisolfæ sesquimilliari ab urbe, extra portam Comasinam egredi solere; ipse prima luce in eam regionem profectus, famulis aliquanto intervallo a tergo relictis, tantisper aut inambulans, librum aliquem asceticum, aut vernis mensibus insistens violas legebat, dum eadem via Patres aliquos adventantes videret: quibus prætereuntibus comiter impertita salute, quousque oculis, quos continuo in eos intentos habebat, anteeuntes recto itinere prosequi poterat, pedetentim assectabatur. Ceterum vel solus ipsorum aspectus non minorem ei voluptatem afferebat, quam si Angelos cælitus missos nactus esset; ac secum ipse beatos illos reputans, quod eos nihil, uti se, quo minus Deo libere servire possent, impediret scilicet; idem vivendi genus anhelabat. Ubi illi vero ad villæ fores pervenerant, ipse eamdem viam remensus, aliis ibat obviam; ac denique plurimum recreatus, se referebat domum. Hilarium diebus, quæ quadraginta dierum jejunio licentior mos præmittit, quo a ludicris abesset & theatris, ac pios interea sermones institueret, in Collegium se abdebat; [Hilarium antecineralium diebus.] Patres Societatis Jesu spectaculum suum esse dictitans, quod sibi majorem quam ulla res mortalis lætitiam faceret. De levium hominum oblectamentis tam contemptim loquebatur, ut appareret liquido, quam facile iis careret.

[89] Quodam eorumdem Hilarium die, cum Mediolani equestre certamen, [humili mulo vectus apparet:] ingenti totius civitatis ac præcipue equestris juventutis concursu, celebraretur; atque eorum singuli equis veherentur insignibus, ac pro cujusque copiis magnifice phaleratis; ipse, quo hujus mundi gloriam despicatiorem haberet, seque ipse vinceret, interesse proposuit. Sed quamvis, ut ante memini, equorum illi facultas suppeteret, quorum unus holoserico opertus stragulo ductus ad manum, plerumque ipsum sequebatur; tunc tamen præter morem per vicos, equitantibus illis confertos, duobus duntaxat pueris comitatus, humili invectus est mulo; haud minori ludibrio mundum habens, quam ipse haberetur. Hoc factum compluribus religiosis hominibus, qui illud spectarunt notaruntque, singulari gaudio & exemplo fuit. In pietate solenne suum tenuit, neque umquam receptum sancte meditandi morem prætermisit. [frequens in ecclesiis,] Loca cerimonia aliqua inclita, atque imprimis ædem B. Mariæ, cui a Celso nomen, fama miraculorum id temporis celebrem, frequentare amabat. Singulis Dominicis ac festis ad S. Fidelis, quæ est Societatis Jesu ædes, inter adeundum ad sanctam Eucharistiam, tot Deo submissi devotique animi documenta dabat, ut omnibus religionem & sanctimoniam afflare videretur. Certe [P. Carolus Regius,] qui eo tempore in illa æde verba de superiore loco faciebat ad populum, confirmat, [optimique exempli.] se, quoties animum suum inter dicendum uberiore pietate inflammare vellet, ad Aloysium, qui numquam non præsens contra suggestum aderat, oculos advertisse; soloque ejus, veluti sacræ cujusdam rei aspectu, permotum, & jucunditate quadam cælesti imbutum esse: tanta jam tum sanctimoniæ fama pollebat.

XXVI

[90] Jam Cæsaris litteræ, quibus ei suos titulos fratri concedendi potestas fiebat, erant allatæ; atque ipsi, decimum octavum jam annum agenti, [Adest interim pater,] atque ad Religionem libere evadere cupienti, nihil erat longius, quam vt eum pater Castellionem revocaret; cum exorta repentina tempestate, a portu quem prope jam tenebat, in altum pelagus relatus est. Etenim Marchio, sive studium illud, quo Aloysius a primo ferbuerat, diuturna mora refrixisse ratus; seu paterna caritate, quæ filium amittere vetabat, humanisque rationibus permotus; ejus animi per se aliosque solicitandi, ac tandem explorandi, an talis adolescens rem tantam divina voluntate imbibisset, Mediolanum ipse proficisci instituit. Simul eo improvisus advenit, quærit ex Aloysio, qua tandem nunc mente sit. Postquam vero eum certum constantemque, vt cum maxime, [& filium nititur a proposito dimovere,] comperit; ingenti mœrore cruciari: atque ubi indignatione doloreque ardens detonuerat, amice cum eo congredi, seque ostendere non usque eo male Christianum esse, qui in Deum offendere, aut ejus voluntati responsare velit. Verum, si rationem sequatur, sibi illum videri, non Dei nutu, sed proprio quodam suo studio ferri: ipsam enim adversum parentem pietatem, quæ in ipsius Dei legibus sita sit, aliasque rationes cum divini Numinis honore conjunctas, alia omnia atque ipse destinaret animo suadere. Denique quibus potuit argumentis, quæ amor dolorque subjiciebant, disputare aggressus est eum, si Religione se devinciret, labem suæ domui futurum; quod, ipso sublato, eam funditus ruere necesse esset. Adhæc ei, propensam in bonum naturam, [multis argumentis suadens] qua donatus esset a Deo; nec facile ab instituto suo in deterius flectendam, ob oculos ponebat: non esse proinde quod fortunæ commoditates retinere dubitaret, quandoquidem inter eas etiam facultas esset futura Religiosorum ritu vivendi; ac præterea populos, quos ejus ditioni Deus subjecisset, ad parendum Dei mandatis, Christianamque pietatem complectendam, suis exemplis permovendi: hanc nimirum etiam patere ad cælum viam. Veniret illi in mentem, quanto jam apud omnes suæ ditionis homines in honore, existimatione, amore esset; quam avide expectarent, atque etiam supplices ad Deum tendentes manus, se ipsi regendos gubernandosque quamprimum committere posse optarent.

[91] Redigebat præterea in memoriam, quantam jam Principum, cum quibus consuetudinem rationemque habuisset, quorum præclara esset de ipso opinio, gratiam collegisset. Jam vero fratris etiam, cui, si Religioni nomen daret, ditionem cessurus erat, [id e re publica esse:] ingenium proponebat fervidum; nullo per ætatem usu, neque adhuc imperio idoneum; & si in illo adolescentiæ lubrico, liberas habenas nactus esset, dedecori opportunum. Ad ultimum; Me me, inquit, aspice ægrum, & continuis podagræ doloribus obsitum, atque ita maceratum, ut jam ægre me commoveam, qui tandem reipublicæ gerendæ molestiis sublevari maxime indigeo, atque equidem jam nunc abs te possem. At vero, si me deserto in Religionem demigres, circumstabunt me negotia, quibus gerendis impar, simul & curarum & morbi ærumnis opprimar, tuque adeo mortis mihi causam dabis: [Respondet is, se certum esse de voluntate Dei,] & hoc dicto, ingentem vim lacrymarum profudit, interjectis vocibus plenis doloris & affectus. Aloysius, qui patienter dicentem attenderat, postquam demisse pro amore curaque de se paterna, quam declararet, gratias egit; se vero respondit, hæc omnia, aut certe maximam eorum partem, cum animo suo reputasse, neque quid suarum esset partium ignorare: Quod si alia quam Dei voce ad nostram vitæ rationem vocaretur, tum vero se minime pro bono facturum, si quæ ab ipso essent commemorata; atque inprimis patri, cui secundum Deum deberet plurimum, obediendi serviendique necessitatem insuper habuisset. Nunc, quando non proprio animi sui impetu, sed Dei afflatu, cui dicto audiens esse vellet, ad religiosorum hominum studia institutaque impelleretur; sperare, Deum quem nihil præterit provisurum, uti omnia, non ex ipsius modo optimi Numinis sententia, sed etiam e familiæ ditionisque suæ qua dignitate qua utilitate evenirent: nec aliud sibi a divina benignitate polliceri posse.

[92] Marchio cognito, filium pro explorato habere, mentem illam sibi a Deo datam esse, eamque unam tam ardui consilii causam esse; [contrarium suadentes revincit,] didicit, nisi hac persuasione ejus animo exempta, ab instituto divelli non posse. Magno igitur illi negotio fuit, ut complures religione tum adstricti tum soluti homines, ejus animum & instinctum quo ille moveretur, tentarent periclitarenturque; atque in eam opinionem adolescentem adducerent, ut e Dei honore futurum putaret, si ætatem in ditione sua administranda collocaret. Hi omnes, cum Marchioni obsequerentur, aliis & atque aliis diebus seorsim singuli hoc consilium probassent; ac, quanto maximo potuerunt dicendi artificio, expositis religiosæ vitæ molestiis, terrorem studuissent opponere; aliisque modis ejus constantiæ periculum fecissent; tandem, nullam apud se dubitationem relictam confessi, & firmum adolescentis animum admirati, Marchioni confirmarunt, a Deo instinctum videri, non sine cumulo aliarum ipsius laudum.

[93] Cum hæc ad Marchionem referrentur, omniumque inter se sententiæ maxime congruerent; [etiam unum de Societate,] ut modum aliquando statueret suo quærendi studio, essetne hæc Dei voluntas necne; cum aliter ingredi aut vehi articularis mobus non sineret, jussit se in sella ad S. Fidelis Domum Societatis Jesu deportari: atque ibi in quoddam conclave Patri cuidam, magni in ea urbe nominis ad se accersito; sibi, inquit, in causa tam gravi, in qua de filii primogeniti, & talis filii jactura ageretur, certum esse ejus stare judicio, deque ejus sententia consilium capere. Prius tamen cupere, uti coram adolescentem de animi sui proposito diligenter interroget, illudque perpendat. Rogare deinde, ut pro ingenii doctrinæque præstantia, rationes omnes ad dissuadendum efficaces afferret. Polliceri denique, quantum quidem sibi imperare posset, acquieturum. [ultimo conatui admotum.] Pater, quo Principis postulationi morem gereret, accepit conditionem; atque accersito in utriusque conspectum Aloysio, horam ipsam eum, partim percunctando, parrim quæcumque ad hominis spiritum, incitatique divinitus animi motus explorandos penitusque cognoscendos acute & subtiliter inveniri queunt, exponendo, perquam ferio pertentare cœpit. Quod autem Societatis instituta delegisset, coacervavit omnes difficultates, in quas umquam, qui hoc vivendi genus adamarit, delabi possit. Atque hunc omnem inquirendi laborem adeo dedita opera ab se susceptum præseferebat, ut ex animo loqui videretur; & Aloysio ipsi, ut postea in Religione mihi narravit; suspicio incidit, Patrem nequaquam videri simulate agere.

[94] [qui cum ejus probasset constantiam,] Quia ergo plurimum illi auctoritatis tribuebat & fidei; neque adhuc quisquam extiterat, qui, velut ante tentata vena, tam apposite ad movendum animum, tamque (ut ipse loquebatur) ex propriis de ea dissereret, suspenso aliquamdiu animo stetit. Interea tamen, insigni semper confidentia, ad interrogata respondit; & nodos, omnes qui incidebant, non modo rationibus sed etiam sacrarum litterarum doctorumque hominum auctoritatibus tam liquido dissolvit, ut Pater non modo gauderet adeo tenacem suscepti consilii, verum etiam in Dei divinorumque hominum libris tam præclare versatum esse miraretur. Ad hæc, quod responsiones omnes tam accommodatæ atque ex causæ quasi visceribus natæ erant, suspicari cœpit, lecta illi esse, quæ de Religiosis ordinibus a S. Thoma in Summa Theologiæ disputantur. Igitur ad extremum in hæc verba prorupit: Æquum postulas, Domine Aloysi, neque dubium esse potest, quin sit, ut dicis. Mihi quidem stimulos admovisti, neque ullum præterea quærendi locum reliquisti. Hæc verba nimirum adolescentem recrearunt; satisque ostenderunt, aliter illum sentire, atque, assumpta tantisper ipsius periclitandi persona, visus esset. Submoto dein Aloysio, Marchio persuasum sibi jam fassus est, Deo sic placere, orsusque omnem ejus vitæ cursum, sancte a primis incunabulis institutum recensere, [tandem acquiescit pater.] denique gratiam se illi Religionis colendæ facturum spopondit. In paucis dehinc diebus, ipse Castellionem remigrat, dato negotio uti Aloysius, una quæ superabat causa transacta, eodem ad abdicandum se Principatu sequeretur. Aloysius vero quamlibet horam, quam extra Religionem consumeret, pro mille annis ducens, ut maturaretur, urgebat.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

Ad Caput hoc VII spectant depositiones testium Castell. II & V, quibus moram vitamque Aloysii, Mediolani actam, præcipue describunt: & quintus quidem etiam præmittit fugam ejus Castellione ad Conventum Patrum Franciscanorum; sic loquens: Reversus Aloysius ex Hispania in Italiam, [Mora & studia,] apparuit grande incrementum fecisse sanctitate vitæ, & ubique præbebat illustrium exempla virtutum. Quadam die pater eum Castellione variis modis exercebat, quo animum ejus abduceret a Religione, & eatenus constantem frangeret. Ille vero tacite subduxit se e palatio, & confugit ad Conventum S. Mariæ Patrum Franciscanorum, qui vulgo Zoccolanti audiunt, prope ab urbe; ubi aliquot dies commoratus fuit, ut plurimum orans in choro, aut in cubiculo; & ego ei serviebam. Post hæc iter fecimus Mediolanum, & substitimus ibi multis mensibus. Interea Aloysius frequentabat gymnasium in Collegio Breyrano Societatis Jesu, eoque ipsum Clemens Ghizonus, Aurelius, Gervasius & ego deducebamus quotidie. Studiis incumbebat diligenter; itabat crebro ad sancti Fidelis, eorumdem Patrum Societatis Jesu, tum expiandi animæ noxas, [pietatisque exercitia Mediolani.] & sacram Eucharistiam sumendi; tum pro concione dicentes audiendi causa: alio vix, aut ne vix quidem ibat; non, ubi concursus hominum, ubi festa solennia, ubi curiosa visu: & nobis omnibus consuetudine & exemplis suis stimulos addebat ad christiane vivendum. Adjungam etiam, quod ego, contendens aliquando acriter cum alio famulorum, multis ei minitarer: propter quam causam merito timebam incurrere indignationem, ut nihil gravius dicam, Marchionis. At Aloysius prævertit isti malo, absque scitu patris reconciliando nos famulos inter nos, & meam seorsim iracundiam castigando. Similes Aloysium familiæ suæ turbas etiam Florentiæ sopivisse, & earum auctores fraterna monitione correxisse, diximus ad cap. 2, Annot. e.

Testis porro, quem dixi, II, deponit, quod Aloysius domum reversus a visitatione Principum, paulo post missus fuit a Marchione patre Mediolanum ob negotia: ibique, ait, substitimus menses aliquot; atque ipse interea etiam studuit Physicæ ac Mathematicæ. Assequebatur autem tam egregie scientias illas, ut e Lycæo domum rediens quæ audiverat, memoriter dictaret mihi, & a me excipi charta juberet. Ego vero scripta illa conservo hodiedum in memoriam ejus, summa cum animi mei voluptate. Confitebatur, dum ibi moratus fuit, perquam crebro in ecclesia Societatis Jesu, sancti Fidelis appellata. Alius ei sermo non erat, quam de litteris aut rebus divinis. Euntem ad scholas comitabatur summa humilitas ac modestia: crebro colloquebatur cum Patribus illic Societatis, vel disputans de rebus litterariis, vel sermocinans de cælestibus: & ubique pietatis ideam relinquebat animis eorum, quibuscum egerat. Venit inter hæc Mediolanum Marchio pater, comperitque eum animo obfirmatum in proprosito melioris vitæ. Frequens prodibat foras ad visitandum ecclesiam aliquam, tum pietatis, tum valetudinis causa; & per viam semper aut bonum aliquod documentum nobis dabat; aut seorsim ambulans intendebat orationi, seu mentali, seu vocali. Et hæc scio, quia semper ipsi aderam,

CAPUT VIII.
Venit Mantuam, inde Castellionem; res utrobique actæ: permittitur tandem a patre ingredi Religionem.

XXVII

[95] Appetente tempore quo B. Aloysio Castellionem redeundem erat, cum ex eo quod Mediolani contigerat, [Castellionem rediturus Aloysius,] novam aliquam procellam sibi impendere conjiceret; priusquam Mediolano discederet, litteras dedit ad Præpositum Generalem Societatis Jesu admodum ardentes, quibus, commemoratis periculis quibus erat perfunctus, consilium petebat, quid, si Marchio denuo aditum ipsi ad Religionem claudere, aut certe prolatare moliretur, sibi faciundum putaret? liceretne sibi, bona ejus venia, injussu patris, in aliquod Societatis domicilium confugere? jam enim nemini amplius obscurum esse, se in hoc Dei nutum sequi. Pater Generalis, etsi adolescentis miserebatur, angebaturque ejus discrimine, [accipit Mantuæ litteras Generalis;] minime tamen id illi invito patre audendum esse judicavit, daret ergo operam, ut ejus permissu posset: omnino id ex ampliori gloria Dei, atque e re tum ipsius tum universæ Societatis fore. Hoc consilium Aloysio sequi visum est. Profectus dehinc Mediolano, prius quam Castellionem veniret, Mantuam a concessit. Ibi, partim mensi suæ reficiendæ, partim proposito suo confirmando, animoque adversus ingruentes (uti metuebat) impetus corroborando, cupido eum cepit, exercitationibus sacris B. P. Ignatii in collegio Societatis vacandi.

[96] Agebatur tum mensis Quinctilis anni MDLXXXV, quo tempore Legati Japonii indies Mantuæ expectabantur. [& dum alii vacabant solenni Legatorum Japonum exceptioni,] Illi enim e longinquis patriæ suæ oris Romam profecti, ut sacrorum Principatum in S. Petri Sede residere profiterentur; suorumque Regum ac totius populi Christo in illis terris adjuncti nomine, Pontifici Maximo, Christi in terris Vicario, se submitterent, inque ejus auctoritate fore sponderent; jam legatione omni primum apud Gregorium Papam XIII, quo rerum potiente advenerant; deinde apud Sixtum V, Gregorii successorem, qui interea erat Pontifex renuntiatus dum ipsi in Urbe morarentur, expedita, patriam repetebant. Jamque facto per sanctam Lauretanam ædem itinere, bonaque Galliæ Cisalpinæ parte lustrata, mense Quinctili Mantuam devenerunt: ubi a Guilielmo Duce & Vincentio Principe ejus filio, apparatu regium in modum magnifico, maximisque honoribus sunt accepti. Cum ergo ex omnibus circum regionibus, gentium ac populorum ad pompas ludosque spectandos concursus fierent; atque imprimis ad Legatos ipsos videndos, [recipit se in Collegium ad Exercitia;] quorum aspectu ipso, stupore quodam aliquantisper homines defixi, mille eos faustis precationibus prosequebantur; interea Aloysius, ludis atque spectaculis aliis omnibus, recessui & solitudini posthabitis, in Collegium ardentissima æstate immigravit; atque intra angusti admodum cubiculi parietes, duas tresve hebdomadas delitescens, tam flagranti studio tempus omne sancte meditando consumpsit, ut ne punctum quidem ejus sineret effluere, quin aut preces pronuntiaret, aut silentio commentaretur, aut librum quempiam ad pietatem appositum evolveret. Eodem tempore tanta fuit cibi parsimonia, ut prope nihil edisse videri possit. [eaque fere impastus obit,] Quamobrem, qui prandium illi in cubiculum afferebant, satis mirari non poterant, ea victus ratione hominem vitam tolerare posse.

[97] Aggressus est piis Exercitiis illum excolere Pater quidam b, qui quod quinque & viginti annos tirones Societatis in provincia Veneta rexisset docuissetque, earum rerum atque adeo totius ascetices usu prudentiaque singulari pollebat. Apud eumdem anteactæ ætatis maculas omnes, [maximo cum fructu ipsius sui Directoris,] præcipuo quodam cum pietatis sensu intimoque gaudio, Confessione eluit; atque in ejus animo mirificam admirationem, ac studium eximiarum virtutum suarum reliquit: id quod ille tum mandatis posteritati litteris, tum Novellariæ, inquirente Episcopi Rhegiensis Lepidi Vicario, jurejurando testatus est. Ibi enim interrogatus, sciretne B. Aloysium perfectæ cujusdam vitæ, multis virtutibus, donisque spiritualibus ornatum adolescentem fuisse; his, quæ ipsa adscribam, verbis respondit: “Ego vero, Domine, non modo e nostrorum Patrum sermonibus, sed longe melius ex adolescente quodam multæ virtutis, quo secretiori cubiculario, scholarum suarum amanuensi, & quasi studiorum socio utebatur; a quo de pœnis voluntarie susceptis, de frequenti ad orationem secessu, de egregiis admodum virtutis & sanctitatis exemplis, ab Aloysio editis, quædam præclara cognovi. Fuit & alia mihi certior ejus discendi via, ex oblata per idem tempus occasione ejus consuetudine utendi, [de ejus sanctitate postea jurati testis.] operamque illi meam in exponendis sacris Societatis Exercitiis navandi; quibus ille, ut ipse mihi dicebat, ad Dei voluntatem in deligenda Religione liquidius explorandam (quod eam penitus perspectam vir excellentissimus pater ejus Marchio esse vellet) imbui cupiebat. Ibi casus tulit, ut pœnitentiæ causa, universæ vitæ noxas rite prodenti aures darem: in quibus, esti diu multumque meditatus, nullius reminisci potui, quam judicare possum letalem videri, sed in iis argumenta quædam mirificæ sanctitatis ætatisque præclare actæ extitisse. Illud sane affirmare possum, ex ejus me Confessione in magnam quamdam opinionem sanctitatis, innocentiæ, integritatis ipsius venisse, talemque apud omnes prædicasse”.

XXVIII

[98] Nescio quæ deinde res poposcerit, ut is Pater ex eo Collegio abscederet; quem alius in munere tradendorum Aloysio Exercitiorum secutus, [Ibidem dantur ei legendæ constitutiones Societatis.] neque raro ad ejus Confessionem adhibitus, etiam juratus asseverat; ejus bonitatem, puritatem, Dei colendi suique despiciendi atque edomandi studium, singulare & admirabile visum sibi esse. Ibidem præterea ostensæ sunt ei Constitutiones & Regulæ Societatis Jesu; quibus diligenter lectis, negavit in iis ullam esse, a qua sibi animus territus difficultate resugeret. Abiturus, exemplum sibi concedi petiit earum meditationum, quæ in historia necis Christi versantur: scilicet ut inde digresso easdem iterandi facultas esset. Revertit denique Castellionem c; quo simul accessit, optabat quidem suam causam urgere; ne tamen Marchionis exasperaret animum, aliquot dies expectavit, dum sua ipse sponte de ea sermonem inferret.

[99] Interea admirante aula universa populoque, mirum quantum attente sancteque se tractare instituit. Quoties enim ex arce prodibat, [Castellione mira præbet exempla pietatis,] demissis semper erat oculis; præter quam cum clientes suos salutabat, erga quos tanta erat ejus comitas, ut quasi continuo capite aperto esset. In ædes sacras ad rem divinam cum fratre venienti, scabellum peristromate pulvinisque holosericis sternebatur; iis Rudolfus pro dignitate anniti solebat; at Aloysius, in templo & domi, pulvinum omnem tapetemque aspernatus, utroque genu humi nixus, dejectis oculis primum re divina attendenda, deinde canonicis precibus recitandis, aut tacite rebus sacris volvendis animo, totas horas extrahebat. At festis & Dominicis diebus, quibus sacra Eucharistia impertiebatur, tantum temporis agendis gratiis absumebat; ut Rudolfus animi causa ad exercendum corpus egressus, ipsiusque domum deducendi causa reversus, orationi etiam intentum reperiret. Inter Vespertinas preces, a quibus numquam aberat, assidere parcens, genibusque assiduo hærens, non mediocres in eorum qui videbant animis pietatis motus excitabat. Domi institutum abstinendi & precandi morem tenebat; ac plerumque solus in cubiculo tam acre & intentum silentium agebat, ut non raro plures dies, [& taciturnitatis,] quibus vix verbum diceret, abire pateretur; si vero eum loqui usus postularet, aut neeessitati aut pietati parebat. Ipse certe nobis confirmare solebat, plus se verborum post initam Religionem uno die, quam ante multis mensibus fecisse: &, si quando sibi in patriam revertendum esset, omnino, ne apud eos offenderet, qui se ante in seculo novissent, arbitrarique possent Religionis se disciplina dissolutiorem esse factum, necessarium fore, morem vivendi in tempus mutare. Atqui nobis compertum est, eum in religiosa Societate silentii observantissimum fuisse: quippe quod, nisi animum a contentione commentandi colloquiis relaxare jussus a Præsidibus, numquam rumpebat.

[100] Jam vero ad cruciatus corporis voluntarios tantas accessiones fecerat, ut præ macritudine vix pedibus consisteret. [corpus severissime macerat,] In quo profecto negari non potest quin modum excesserit, æstuque illo pietatis ultra prudentiæ fines sit abreptus. Sed nimirum ratus se illis parem, solum ardorem animi, quod alio careret, ducem sequebatur. Idcirco mater ejus, aliis rationibus Marchioni conjugi suo auctor erat, ut licentiam ei Religionis suscipiendæ permitteret; tum hac maxime, quod se, ajebat, si domi diutius attineretur, eo brevi orbatum iri: neque enim fieri posse, ut ejusmodi cursum vivendi tenenti loginquior vita esset: at vero, si Religiosis transcriberetur, curæ Præsidibus futurum, ut hunc exuberantem fervorem ejus moderentur, atque ipsum in eorum potestate fore. Plane, ut ipsa prædixit, evenit: ipse siquidem palam fatebatur, Religionem non animo dumtaxat suo, sed etiam corpori salutarem fuisse; idque Præsidum, qui sibi, immodicis illis, uti ajebat, studiis concitatiore cursu ruenti, frenos adhibuissent, se caritati acceptum ferre. Eodem tempore impensius quam hactenus illi studio fuit, fratres suos, tenella etiam tum ætate, pietatis præceptis informare, [parvos fratres studiose insiruit,] precandique modum docere; quod ut libentiores factitarent, secundum preces cupediis e saccharo donabat, aliisque blanditiis mulcebat. Ceterum omnium fratrum carissimus illi semper esse visus est Franciscus, qui hodie Marchio Castellionensis est; in quo principatu Rudolfo successit III Nonas Januarii, anno MDXCIII; in quem Aloysii amor nascebatur, vel ex eo, quod jam ille per ætatem disciplinæ capax, quieti cujusdum judicii indicia prodebat; vel quod provideret animo (ut nonnulli autumant) in quantum familiæ ditionisque suæ præsidium & decus esset evasurus.

[101] Solet siquidem mater ejus commemorare, se Franciscum aliquando admodum puerum, cum pueris sibi a pedibus vociferantem & jocantem audisse; [Franciscum fore familiæ columen prædicit.] deinde metu perculsam, prospectasse per januam, simulque Aloysio dixisse, male se metuere, ne illi puero nocerent; tum Aloysium respondisse; Ne dubita, Domina mater, quin Francisco ad se tuendum satis sit futurum animi: quin imo demitte in animum quod dico; Franciscus demum erit, qui familiam nostram sustentabit. Marchionis conjux hæc verba mente reposuit, quibus quam admussim responderit eventus, neminem fugit, qui vel auditione acceperit, quemnam ille in superioribus tragœdiis, quibus ejus familia vexata est, se præstiterit; & jam florentem statum, in quem ab ipso restituta est, intuetur. Porro quod ad prædictiones rerum attinet, auctor est Franciscus Turcius, ejus morum præfectus, Aloysium, cum adhuc seculo teneretur, compluribus clientibus suis multa vaticinatum esse, quæ prorsus ita, ut ille dixerat, evenerint.

XXIX

[102] Jam aliquot dies elapsi erant, quibus Marchio nullam de Aloysii causa mentionem fecerat: ibi ille, rei conficiendæ percupidus, instare cogitat. [Rursum appellatus a filio pater,] Oblato igitur tempore, apposito sermone Marchionem commonefacit, maturitatem jam tandem videri, quæ animo conceperit ad opus conferendi. Hic Marchio necessitatem sibi impositam videns, aut concedendi quod poscebat, aut negandi; altum animo dolorem premens, negat se umquam hujusmodi licentiam dedisse, neque porro daturum esse, antequam consilium maturuerit; ipseque sat robusta ad illud exequendum ætate sit, qualis circa annum quintum & vigesimum soleat esse. Ceterum, si ita collibitum esset animo ejus, iret bonis avibus quo vellet; at una novisset, numquam sua patris voluntate iturum, nec ab eo deinceps habendum pro filio. [d] Exanimatus tam inopinato responso Aloysius, lamentis ac precibus per divinum amorem obtestari aggreditur Marchionem, ut ab se æquum bonumque impetrari sinat. At ubi ille semper obstinatior, præcise negat, ullum se ejus precibus relicturum locum; Aloysius rebus desperatis spatium consultandi capit; mœrensque flendi causa in cubiculum se conjicit. Arripuerat ille quidem hoc tempus, ut rem Deo commendaret, [jubet æt. annum 25 exspectare.] deque ea Generalem Præpositum per litteras consuleret: sed Marchio adeo illum stimulare atque opprimere prȩfestinavit, ut, cum Generalis sententiam opperiri non posset, quod e duobus minus malum est visum elegerit. Responsi summa hæc fuit.

[103] Etiamsi nihil hac mora & retardatione servitutis, quam apud Deum in Religione colere animus esset, in vita sibi posset accidere acerbius, [Acquiescit sub duplici conditione filius,] nihil quieti suæ mentis infestius; tamen, quo patri obsequeretur, cui & ipse sponte sua quibuscumque in rebus liceat morem gerere percuperet, & in hac caussa jussu Præpositi Generalis, quantum cum officio Deique pace conniti posset, deberet; duabus conditionibus se in alterum tertiumve annum rejici passurum: at earum alterutra si non staretur, numquam adductum iri, ut patris gratia iratum sibi Deum vellet; ac, si a Patribus Societatis abjiceretur, invito potius patre extorrem toto orbe errare malle, quam vel latum unguem a rectæ conscientiæ lege discedere. Conditiones hæ fuere. Altera, ut eo tempore omni, quo suus in Religionem ingressus differretur, Romæ habitaret, ubi & propositum suum opportunius tueri, & studium in literis collocare posset. Altera, ut Marchio nunc litteras ad Præpositum Generalem daret, quibus filium suum, eo tempore elapso, in Societatem adscisci permitteret; nimirum, ne qua postea difficultas existeret. His conditionibus auditis, quas suis consiliis adversari sentiebat, factus iratior Marchio; cum duos ipsos dies, [eam admittit pater;] ne se certo ullo tempore eum missurum, aut quid aliud facturum sponderet, obfirmate recusasset; tandem victus Aloysii constantia, quem & jus bonum petere videbat, &, ne quod aliud suis rationibus alienius consilium iniret, metuebat exacerbare vehementius; flecti animum suum passus, omnia ejus postulata se facturum recepit. Aloysius de tota re P. Generalem extemplo certiorem facit, commemoratis rationibus, quas in illa cum patre suo pactione secutus esset; iisque verbis claudit epistolam, quæ argumento essent, quantum ex hac optatissimæ sibi rei dilatione dolorem caperet.

[104] Iisdem diebus sanctus adolescens luctu consenescebat; multisque lacrymis suam, ut ajebat, sinistram fortunam deplorabat, quod tam illustri, [agitque de illo locando in Collegio Romano;] & quidem primo inter fratres suos loco, natus esset: contra vero iis, qui obscurioribus orti natalibus his impedimentis carerent, quæ a Religionis aditu arcerent invitos, sancte invidebat. Verum enimvero Deus, qui mœrentibus solatio esse, & calamitosos vota facientes solet aspicere; succisis præter ceterorum hominum opinionem simul omnibus, quæ Aloysium suas delicias, ne votorum suorum compos fieret, remorabantur, mœrorem ab ejus animo brevi detersit. Postquam enim de ratione Romæ commorandi agitari cœptum est, censebat Marchio diversandum illi esse in domo Vincentii Gonzagæ Cardinalis: jamque Guilielmum Ducem orarat, ut eam rem Cardinali per litteras commendaret: & ille, [quod cum non succederet,] pro suo eximio in Aloysium amore, haud gravate hanc operam pollicitus erat; quando exorta nescio qua Ducem inter & Marchionem controversia, utri prius scribendum esset, utroque certis de causis alteri priores deferente, res eodem loci mansit, neque aliud præterea actum. Id vero eximiæ cujusdam Dei providentiæ fuisse satis apparet, & Aloysius ultro prædicabat. Etenim si Dux Marchioni gratificatus, ad Cardinalem litteras dedisset; fatebatur ipse hujus se beneficii causa illi obnoxium futurum, atque adeo in servitutem quamdam offensurum fuisse, qua multis deinde annis ægre sese expedisset.

[105] Fracto hoc consilio, Marchioni venit in mentem, eum in Seminario Romano collocare, sic ut in ejus parte aliqua, sibi nonnullisque famulis destinata, ut personæ dignitas postularet, seorsim a ceterorum contubernio, Societatis disciplina, usque ad condictam diem optimis artibus erudiretur. Verum quoniam id cum ejus loci lege pugnabat, [una alteraque via;] qua ad eum diem nemo quisquam solutus fuerat, misso Romam certo homine cum litteris, Scipioni Gonzagæ viro illustrissimo negotium dedit, ut cum Patre Generali hoc ageret, oraretque ut ejus permissu sibi id liceret. Egit ille partes suas perquam ardenter; verum allatis rationibus cur id concedi minus conveniret, de sententia deductus, ut res se haberet, Marchionem per litteras edocuit. Ille necdum abjecta rei obtinendæ spe, eo flexit, ut Aloysium hortaretur Leonoram Austriam, Mantuæ Ducem, optime de Societate meritam, rogare, ut ipsa id sibi gratiæ a Patre Generali apponi postularet. Respondit sapienter Aloysius, alium potius quemvis, quam se, hanc curam decere: quod enim peteretur & sui animi rationibus & existimationi inimicum esse; quandoquidem suspicionem movere posset, animum sibi vel commutatum vel refrigeratum esse; præsertim quod non ita pridem, in obtinenda ab Imperatore abdicandi sui copia, ejusdem Principis feminæ opera esset usus. Itaque ne hoc quidem consilii processit.

XXX

[106] Dum de alia ratione deliberatur, Aloysius, cum se confirmasset, renovato ardore, pias corporis afflictiones, [ex podagra decumbentem patrem adorsus filius,] jejunia, orationes instaurat; nec umquam sacræ Eucharistiæ fit particeps, quin Deum obsecret, ut tamdem aliquando, quæ moram sibi injiciant, de medio tollere dignetur. Præcipue vero cum aliquando hujus gratia quaternas quinasve horas in oratione posuisset, instinctu quodam animum sibi sensit adigi atque incitari, ut Marchionem graviter e podagra jacentem adiret; iteratoque, ut missum se faceret, exorare conaretur. Ipse ratus, hanc sibi vim proprio quodam impetu sancti Spiritus afferri, a precibus recta ad Marchionis cubiculum contendit; eumque intento animo, his ipsis vehementibus sane verbis aggreditur; Equidem, Domine pater, in tua me potestate fore profiteor. De me statue, ut lubet: verumtamen tibi denuntio, me a Deo ad Societatem Jesu vocatum esse: itaque dum hac in re mihi obsistis, Dei voluntati obsistis: & hoc dicto, ne puncto quidem temporis responsum præstolatus, e conclavi se ejicit, patrem improviso dolore graviter ictum relinquens. Ibi illum cum animo suo in memoriam redeuntem, ac recognoscentem, quanta vi adhuc filio restitisset; hinc quidem religio ac metus, ne Deum irritasset; inde vero reputantem animo, se a tali filio desertum iri; tam acerbus mœror incessit, ut, converso ad parietem vultu, [consensum elicit.] magnam vim lacrymarum profunderet; diuturnisque lamentis, singultibus, complorationibus universam familiam suam adverteret, mirantem quid illi tandem objectum esset novi. Aliquanto post intervallo, Aloysium in conclave accitum, sic affatur: Vulnus, fili mi, cordi meo inflixisti; quia te amo, semperque amavi merito tuo, atque in te spes omnes meas familiæque nostræ defixeram. Jam vero, quoniam alio te, ut ais, Deus vocat; non equidem ultra te morabor. Vade, fili, quo tibi collibitum est: idque ut bene & feliciter cedat, precor. Quæ verba cum tanta doloris amorisque significatione sensuque protulit, ut denuo in uberes fletus erumperet, neque esset qui illum consolatione lenire posset. Aloysius, actis brevi gratiis, ne dolorem augeret, inde in suum se domicilium recipit. Ibi, remotis arbitris, humi prostratus, pansis brachiis, oculis sublatis in cælum, Deo pro injecta sibi mente, proque ejus secundo successu gratias agit; seque tanto animi gaudio Deo in holocaustum dedicat, ut Dei majestatem assidue laudando eique benedicendo satiari non posse videretur.

XXXI

[107] Vix Aloysius tot votis expetitam a patre missionem impetrarat, cum ejus rei fama Castilionem pervasit, tanto clientum omnium dolore, [Magno cum dolore Castellionensium,] ut eum multi abundantibus lacrymis testarentur. Paucis siquidem illis diebus, quibus, antequam inde se movere posset, Castellione moratus est, quoties incedebat per oppidum, certatim viri feminæque, ejus videndi & honorandi causa, fenestras omnes vestibulaque complebant; ac deinde tanta significatione amoris ploratum edebant, ut & ipse ægre lacrymas cohiberet: adhæc velut cælestem hominem in cælos tollebant, suamque infelicem sortem lamentabantur, qui mereri non potuissent, a tam sancto Principe gubernari. Nonnulli etiam, quibus faciliores erant ad aulam aditus, plusque apud ipsum poterant, flentes aliquando eum adeunt, hisque verbis compellant: Domine Aloysi, quid ita nos deseris? Nactus es provinciam tam amœnam, clientes tam humanos; qui te non illo solum amore diligunt, [tali Principe se privari querentium.] quem erga suum Principem cuique natura quædam insevit, sed in te eximia præterea pietate feruntur. Tu nobis in amoribus, in te spes nostræ sitæ erant; & jam, cum maxime expectamus, dum rei nostræ publicæ gubernaculis manum admoveas, a nobis avelleris. His subridens Aloysius; Ego vero, inquit, vobis profiteor, velle me mihi e cælo coronam petere. Nimis magni negotii est, hominem, ditione & principatu præditum, æternam salutem consequi. Nemo potest duobus dominis servire, mundo & Deo. Mihi certum est salutem meam in tuto locare: idem & vos studete.

[108] Agebatur desiderio quamprimum e patria in Dei domum commigrandi: sed aliquot se hebdomadas in ea tenere compulsus est, partim dum matrem suam, quæ Augustam Taurinorum Infantem e Hispaniarum Allobrogum Ducem salutatum abierat, præstolatur; [Mantuam abit Aloysius;] partim dum procurat urgetque abdicationem suam, cujus stipulationi, expresso Cæsaris mandato, qui e Gonzagarum familia proxime illum attingebant, ad quos ea ditio extincta Marchionis stirpe, hereditate ventura erat, interesse jubebantur. Quia vero ii viri principes sedes suas plerique omnes Mantuæ habent, eorum opportunitati ut serviret Marchio, eo se, licet ægrum, deportari jussit. In ejus cum Aloysio digressu Castellione f, non modo aulici viri ac feminæ, quibus inibi manendum erat, sed omnes prope oppidani, cum Aloysium rheda invehentem viderent, certum non reverti; quem se numquam præterea visuros putabant, omnia plangore & lamentatione complebant. At fere per proximos consequentes dies, nihil præter ejus sanctitatem & virtutem in ore hominum fuit, pro se unoquoque, quam in eo observasset, prædicante: itaque jam omnium consensu in Sanctorum numero ducebatur. Sed maximam omnibus admirationem movebat, quod tam libenti animo, Deo serviendi causa, Marchionis honorem abjiceret; quodque, ut id consequeretur, tot patris sui aliorumque procerum impetus, summa constantia ac fortitudine excepisset fregissetque.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a De itinere Mantuam, ibique tunc gestis audi fidelem ejus Achatem, & assiduum eatenus ministrum, Clementem Ghizonum. Profectus, inquit is, Mediolano Aloysius, ubi post obitas Principum aulas, jussu patris aliquot menses substiteramus; venit Mantuam, concessitque in collegium Societatis Jesu, ubi meditationibus atque exercitiis spiritualibus operam dedit. Venimus autem illuc, ait testis Cast. V, quo tempore Japones illi, qui Romam Legati venerant ad summum Pontificem, revertebantur, & propediem expectabantur Mantuæ; ubi & excepti fuerunt splendido apparatu & pompa; concurritque frequens ex vicinia populus spectatum, atque adeo ipse etiam Ferdinandus Marchio, Aloysii pater, cum altero filio Rudolfo. At Aloysius, qui aderat in loco, tantum aberat a cupidine spectandi, ut se abdiderit illo tempore in collegium Patrum Societatis Jesu, otium suum orationi & piis (de quibus testis præmissus) mentis exercitationibus malens impendere, quam spectaculis mundanis; quibus nusquam trahebatur.

b Fuit is Antonius Valentinus, uti nominatur in Relatione Auditorum Rotæ, nosque etiam diximus ad cap. 2, Annot. b.

c Pergit Ghizonus præmissus: Deinde Castellionem rediit, novasque sustinuit, ob Religionis amplectendæ desiderium, a patre aggressiones; constantissimeque repulit, ac tandem vicit, concedente ei patre, lacrymis large obortis, facultatem exequendi quod tam diu jam meditabatur. Interea, ut Princeps Franciscus, Aloysii frater, circiter annos IX minor natu, ita testatum reliquit, Juvenculus adhuc erat Aloysius, quando assiduitatem ejus in orando, [Parvo fratri instillat pietatem.] abstinendo ac jejunando mirabantur omnes, & Sanctulum passim vocitabant. Vidi ipsum ego multoties servientem Sacerdoti, sacris operanti in sacello palatii. Neque suæ solum salutis causa vacabat pietatis operibus, sed pariter curabat, ut nos quoque fraterculi sui essemus pii. Quamobrem recondita servabat in arcula, mensȩ secundȩ bellaria, meque ubi commodum poterat, in cubiculum suum seductum, jubebat recitare & crebro iterare Orationem dominicam & Salutationem angelicam, atque ita pertexere coronam B. Mariæ Virgini precatoriam; dabatque mihi, singulis Orationibus ac Salutationibus persolutis, singula coriandri, saccharo conditi, grana.

d Quæ hinc sequuntur usque ad, Exanimatus; deerant in versione latina: sunt autem in utraque editione Italica.

e Catharinam, quam ipse Dux Carolus Emmanuel, hoc anno MDLXXXV in Hispaniam profectus, illic sibi junxerat uxorem; & festa luce S. Laurentii X Augusti, solennissima pompa induxerat Taurinum.

f Ghizonus de his: Quando iter arripuit Aloysius Castellione Mantuam, jus suum primogeniti in fratrem translaturus, planxit amare omnis populus Castellionensis, subditi ejus: & quando Mantuæ re ipsa transtulit jus illud in palatio ad S. Sebastiani, planxit quoque pater ejus, coram multis, qui aderant ibidem principibus viris.

CAPUT IX.
Abdicatio Marchionatus ac fortunarum omnium: iter Laureto Romam; ingressio in Societatem.

XXXII

[109] Mansit Aloysius Mantuæ alterum fere mensem a, cujus temporis plerumque in collegio Societatis, colloquiis cum Patribus qui inibi degebant indulgendo, ac Pœnitentiam & Eucharistiam celebrando, traducebat. Qua in re vehementer totius urbis, per quam jam rumor distulerat (ut fere illustrium hominum res cito vulgantur) quorsum advenisset, animos ad æmulationem accenderat: itaque venerabundi illum spectabant, [Remissa, quam sibi Cæsar assignarat pensione,] atque ab ejus vultu sibi pietatem aspirari fatebantur. Moram vero tot dierum in illa urbe attulit, quod cum (ut supra narratum est) in abdicationis tabulis hæc conditio fuisset posita, ut, dum viveret, quadringentos sibi Scutatos in singulos annos reservaret, quorum in quidquid libuisset expendendorum ipsi potestas esset; Marchio, postmodum a Rectore collegii in ea urbe edoctus, minime fas esse cuiquam religiosorum hominum rem ullam propriam habere, aut pro libitu vel in suos usus dispensandam, sed hoc totum esse procurationis Præsidis; eamque legem, ad paupertatis studium sartum tectum tuendum, inviolatam servari; ideoque solis collegiis redditus in communi permitti, e quibus singulorum necessitatibus consulatur; hoc cognito, nolle cœpit quidquam Aloysio relinqui; quod diceret se, cum eam conditionem tulerit, id spectasse, ut ea pecunia in Aloysii esset manu; nunc, postquam intellexerit id per Societatis instituta non licere, cupere se eam expungi. Ac Aloysio quidem, qui nihil morabatur qua formula. abdicatio fieret, dummodo accleraretur, nullius negotii erat id permittere; sed nonnulli Jurisperiti Marchioni denuntiarant, quandoquidem Cæsarea conditione adjuncta abdicationis auctor esset factus; verendum esse, ne ea sublata tota in dubium vocaretur. Dum ergo ea res vertitur, variisque Jurisconsultis disceptanda traditur, opinione plures absumpti sunt dies. Ejus moræ cum Aloysium distæderet, summa tandem contentione pervicit, ut hoc etiam impedimentum alterum removeretur; abdicationisque instrumentum, iis omnibus quas vellent appositis cautionibus, conscriberetur.

[110] Eo confecto IV Nonas Novembris, anno MDLXXXV, Mantuæ in Palatio quod S. Sebastiani dicitur, in quo Marchio diversabatur; Prospero Gonzaga, viro Illustrissimo, [an. 1585 signat tabulas cessionis.] quo nemo erat propinquior; aliisque viris principibus, quorum intererat, congregatis; coram testibus necessariis, stipulato Aloysius Marchionis ornamentis opibusque se abdicat b. Narrant viri principes, quorum memini; dum a Notario prolixæ illæ tabulæ recitarentur, interea Marchionem, præ dolore quo urebatur, fletum moderari nequivisse; at contra Aloysium, qui se summa votorum attigisse cernebat, tantis incessisse lætitiis, ut Illustrissimus Prosper neget, umquam se illum quam illo die lætiorem vidisse c. Et tamen illo ipso die mane, paulo antequam abdicationi stipulatio subderetur, nonnulli primarii & illustres viri, qui cum Vincentio Principe (qui modo Mantuæ Dux est) in idem palatium advenerant, interea loci, dum Princeps cum Marchione ageret, Aloysio plurimum negotii attulerant; ludos eum faciendo, quod Religioni nomen dare vellet, summaque vi nitendo, ne abdicatio transigeretur. Consignatis tabulis Aloysius, curis omnibus fortunarum & ditionis exsolutus, [Deoque agit gratias:] solum se abdit in cubiculum; Deoque se ad pedes abjicit gratulabundus, quod se tandem optato sanctæ paupertatis thesauro dignatus esset: atque interea tantis illi animus deliciis solatiisque cælestibus circumfluxit, ut postea narrare sit solitus, se cum alias sæpe, tum illo die præcipue præsens sibi Dei numen gratiamque sensisse. Ac sane admirabile est, Ferdinandum Marchionem, Principem adeo splendidum & liberalem, ut etiam prope profusus audire posset; in filium suum primogenitum, & talem filium, tamque sibi Unice carum, tanta parsimonia usum esse: præsertim cum ipse unus auctor fuisset, ut quadringenti illi Scutati ipsi seponerentur. Crediderim equidem Deum, quo Aloysii (qui in celeberrimis Europæ aulis versatus, tantum perpetuo paupertatis studium præ se tulerat) hilaritatem cumularet, composito passum esse, ut Marchio in contrariam suo mori partem laberetur.

[111] Persolutis Deo gratiis, d Venerabilem Sacerdotem Ludovicum Cataneum in cubiculum accersit; quem cum jussisset vestitum e panno, quem ad Societatis modum clam omnibus sibi Mantuæ faciendum locaverat, [ac Societatis vestem indutus,] sua benedictione dedicare; se ipse vestibus omnibus profanis, atque adeo etiam ipso indusio & tibialibus sericis exuit, ornatusque habitu illo sacro, in conclave, in quo Principes prandium opperiebantur, de improviso sese infert. Illi, rei novitate attoniti, lacrymas non tenuere, atque imprimis pater ejus Marchio; qui etsi diu conatus, numquam toto mensæ tempore lacrymis imperare potuit. Ibi Aloysius, ducto e re nata sermone, festive, modeste, ac perquam apposite de opportunitatibus periculisque divinæ Majestatis lædendæ, [utilem ad præsentes sermonem facit.] quibus homines seculo immersi conflictantur; de inanitate caducorum hujus vitæ bonorum; de aditu æternæ salutis, viris principibus ac Magnatibus multis difficultatibus obsepto; de cura quam pro sui quemque animi immortali salute gerere par sit, disserere est exorsus, tanta auctoritate cælestisque spiritus impetu, ut viri illi principes, cum multa illum significatione reverentiæ ac pietatis; attenderent: quin etiam hodie hic ejus sermo multorum ore celebratur.

XXXIII

[110] Postridie ejus diei, qui fuit III Non. Novembris, Duci Mantuæ ejusque filio, ac principibus ibidem feminis valedixit; [Vale suis dicto.] vesperi vero domi, utrumque parentem (nam mater nuper e Taurinis erat reversa) quam submississime oravit supplex, ut sibi bene precarentur. Id dum faciunt, quot lacrymas profuderint, atque præ ceteris Marchio pater, facile est cuivis æstimare. Postera luce Romam e versus iter capessit, cum eo comitatu, quem illi Marchio attribuerat; in quo erat inprimis R. D. Ludovicus Cataneus, [iter ingreditur 4 Novembris Romam versus,] quo ipse Marchio iter faciens utebatur pro moderatore conscientiæ suæ; Petrus Franciscus Turcius, ejus moderator; Joannes Baptista Bonus, doctor; Cubicularius unus, aliique famuli. In hoc porro suo discessu, quamvis omnes collacrymantes aspiceret, incredibile est quam parum propensum in consanguineos suos animum declararit. Rudolfum fratrem minorem, cui Marchionis dignitate cesserat, qui eum usque ad Padum (ubi deinde navem Ferrariam versus conscendit) in rheda prosecutus est, in via ac digressu paucissimis affatus est. Cuidam viro primario in navi, dicenti se credere, Rudolfo magnam voluptatem attulisse, quod in ejus ditionem posset succedere; respondit, non tanto illum sibi gaudio successisse, quanto ipse illi decessisset. Ferrariæ, f salutato ejus loci Duce Alfonso Estensi, ipsiusque conjuge Margarita Gonzaga sua cognata, Bononiam iter intendit. [& Bononia Florentiam ire prohibitus,] Optabat omnino hoc itinere ad sanctam Lauretanam domum proficisci, cum propria quadam in eum locum pietate impulsus, tum desiderio solvendi voti, quod in suo partu mater olim pro ipso nuncuparat. Nam etsi, promulgato Jubilæo, justis de caussis potestas illis erat facta ejus peregrinationis aliis officiis commutandæ, eaque jam uterque rite præstiterat; tamen ipse, & primo illo matris proposito, & singulari suo studio obsequi decrevit. Consilium igitur illi fuit primo Florentiam ad Magnum Ducem Franciscum contendere, atque inde Lauretum flectere. Verum ubi Petram-malam attigit, qui locus in finibus Hetruriæ versus Bononiam Magno Duci paret; comperit metu pestilentiæ omnia arctissimis custodiis teneri. Ibi quamvis ejus comites nomen genusque hominis, & suscepti itineris caussas exponerent; numquam tamen eos, ut transitum darent, exorarunt.

[113] Ergo necessario Bononiam reversus, inde per litteras Magno Duci se excusavit, quod non, uti optasset, sibi officium illi, [ac Lauretum deflectens,] cultumque coram tribuere licuisset. Bononia per Flaminiam recto itinere, Lauretum petiit; quo postquam devenit, dici non potest quantis eum jucunditatibus Deus & Beatissima Mater Virgo perfuderint. Proxima luce, in sacro Sacello quinis senisve continenter Sacrificiis cum astitisset, incredibili cum religione Eucharistiam suscepit: defixus vero in cogitatione beneficii, quod in eo loco, ubi tanta majestas & sanctimonia latuit, genus humanum accepisset, totus lacrymis diffluebat, neque inde posse abduci videbatur. Quo vero major illi esset copia in sacro loco toto die orandi ac meditandi, remisso Patri Rectori Societatis, ipsum ad collegium suum invitanti, humanitatis officio, ad vulgare cum suis omnibus hospitium divertit. De prandio redit ad sanctam Domum; & quia jam increbuerat quis esset, & quo animo Romam pergeret, omnium digitis monstrabatur; sibi gaudentium, quod adolescentem ea claritudine generis opumque affluentia vidissent, qui majori studio molitus esset, ut ad humilem & inopem statum redigeretur, quam fere ceteri ad honores divitiasque grassentur. Proxime sequenti luce ante discessum, placuit illi iterum inter rem divinam sacra Eucharistia refici, & nonnihil temporis precibus dare: eo facto, Romam versus g equitavit.

[114] Ratio vivendi in itinere hæc fere erat. Mane simul cubitu surrexerat, quartam horæ partem silentio orabat; deinde preces canonicas, [iter sancte ac pie facit,] quas circiter Primam, Tertiam, Sextam, Nonam cani mos est, recitabat cum Ludovico Sacerdote; a quo in hoc orationis genere, cujus adhuc usum nullum habebat, erudiri petierat. Iis persolutis addebat preces viatoribus accomodatas, quas Itinerarium vocamus; ac tum denique inscendebat. equum. Multa passuum millia solus & remotus a suis omnibus conficiebat; modo preces exercitii quotidiani, modo alias pronuntians, modo meditationi & contemplationi de more vacans: itaque nihilo secius dum equo veheretur, quam alii in cubiculo retrusi, pietatis officia colebat. Idcirco ejus comites, quos minime fugiebat quantum solitudine recessuque oblectaretur, dedita opera aliquanto ab illo intervallo faciebant iter. Ubi libebat silentium interrumpere, accito ad se Ludovico illo Sacerdote, colloquebatur cum eo de divinis rebus. Dum equi pastu reficiuntur meridie, & ipse permodicum sumebat cibum: deinde dictis cum eodem Sacerdote vespertinis extremique diei precibus, ad equos atque in viam redibat. Ejus magna parte præcipiebat animo pœnas macerationesque corporis, quibus ut valde erat deditus, ita sperabat sibi Religioso amplissimam earum copiam factum iri: interdum vero secum ipse res Indicas conversionemque Ethnicorum volutabat; atque in spem, in eas oras aliquando cum aliis, qui magno numero prope quotannis ex Europa solvunt, missu Præsidum proficiscendi exardescebat; aut denique aliis his similibus cogitationibus levabat viam.

[115] Vesperi in diversorio, quamvis, quod asperrima hiems esset, frigore rigeret, numquam se tamen calefaciebat: sed confestim in cubiculum solum se abdebat; atque ibi, deprompta atque ob oculos posita Christi crucifixi imagine, quam secum deferebat, ad ejus pedes jacens, duas horas continuo cum Deo agebat; tot intermistis lacrymis, singultibus, gemitibus, tantoque animi ardore, ut ejus homines, qui foris voces audiebant, perculsi stupore suique pœnitentia, inter se aspicerent. Secundum hanc orationem, [licet acri hieme,] diu se quotidie verberibus castigabat; tum vero vocato in cubiculum Sacerdote Ludouico, Matutinas, preces & Laudes legebat. Inde accumbebat ad mensam, & valentioris materiæ cibis semper abstinens, perquam sobrie & frugaliter cœnitabat. Instituerat quarta sextaque feria ac sabbato jejunia, quibus assueverat, servare; sed Sacerdos, cum frangi eum vexarique itineris laboribus videret, iis temperare jussit: cui ille tum quidem dicto audiens fuit, sed vix Romam venerat cum ea resumpsit. Sibi dormitum concessuro neque lectum calefieri, neque vestes detrahi sustinebat. Itaque, cum tibialium e panno ad eum diem insolens fuisset, quo Societatis habitum Mantuæ sumpserat, iis educendis plurimum laborabat quotidie. Semel vero ejus misertus Sacerdos, cum succurrisset; comperit pedes ac tibias prope obriguisse; neque tamen vel tunc quidquam sibi ignis adhiberi, illo quamvis urgente, passus est.

XXXIV

[116] Romæ h cum in ædibus Scipionis Gonzagæ Patriarchæ illustrissimi descendisset ex equo, paululumque respirasset ex itinere; inde in domum Patrum Professorum Societatis Jesu se contulit i; [Romam appulsus, Præposito Societatis] ubi P. Claudio Aquavivæ Præposito Generali, qui in hortum obviam illi descenderat, ad genua se submittit; seque illi filium & subditum tam pie submisseque profitetur, ut e terra excitari non posset. [Inter hæc porrexit Patri Præposito epistolam a Marchione patre sibi commissam, quam huic loco lubet inserere. [se sistit,] Illustrissime & Reverendissime Domine, mihi plurimum observande. Quemadmodum transactis temporibus judicavi, mei muneris esse, negare huic filio meo Aloysio facultatem intrandi sanctam istam Religionem, metuens nequid inconsulte per teneram ætatem, & minus constanter quam par est, occiperet: ita nunc videor mihi posse confidere, a Deo ipsum eo vocari: ideoque mihi conscientiæ ducerem, desideratam ab eo tam ardentibus votis ac toties mihi expositis, [ac litteras a patre tradit;] facultatem ultra denegare; sed volens lubensque, animo pacato ac cælesti consolatione delibuto, ipsum mitto & committo Reverendissimæ Dominationi Vestræ, quæ illi utilior Pater, quam ego sim, futura est. Nihil est quod de persona filii hic addam: tantum significo, me Reverendissimæ Dominationi vestræ in manus tradere id quod mihi in hoc mundo carissimum est; ac præcipuam spem meam, quam in isto filio repositam habui, conservandæ ac illustrandæ Familiæ meæ: quæ post hac magnum collocabit præsidium in orationibus ipsius & Reverendissimæ Dominationis vestræ, cui me velim plurimum commendatum esse; eique precor a Domino omnem, quam desiderare possit felicitatem. Mantuæ III Nonas Novembres MDLXXXV. Dominationis vestræ Illustrissimæ & Reverendissimæ propensissimus famulus, Princeps Marchio Castellionis.]

[tum Cardinales aliquot salutat,] Digressus a Patre Præposito Aloysius, Cardinales quosdam, atque imprimis Farnesium, Alexandrinum, Estensem, Medicæum, qui hodie est Magnus Dux Hetruriæ, salutare aggreditur; a quibus omnibus singulari benevolentia & comitate acceptus est, ac præcipue a Farnesio & Medicæo, qui maximopere contenderunt, ut ad suas ædes divertere vellet. Salutatis omnibus Cardinalibus, quos officii causa præterire non poterat; ad septem celeberrima urbis templa, aliaque, fama ac sanctitate illustria loca, incredibili pietate, supplicatum iit. Per vias, quæ de uno templo in alterum ferunt, vel divina tacitus meditabatur, [templæ visitat,] vel sacros hymnos canebat; in ipsis vero templis mille modis Deum adorando, pium devotumque ejus Numini animum declarabat. Lustratis templis ad Sixtum V Pont. Max. adiit, ut ejus benedictionem peteret, & a Marchione patre suo litteras ei redderet. Vix in Pontificii conclavis procœtones erat ingressus, [Pontificem adit:] cum aulicorum (quos jam sparsus de ejus instituto rumor, proinde quasi ad prodigii cujuspiam spectaculum, contraxerat) corona cingitur. Admissus ad Pontificem, postquam de more pedibus osculum tulit, litteras a patre affert. Multa eum Pontifex super ipsius Religionis ineundæ consilio rogitat, atque imprimis, satisne provisos haberet animo ejus vitæ labores. Ubi ille ampridem meditata sibi omnia ac perspecta respondit, Pontifex, collaudato ejus instituto animique altitudine, benedictione impertitum ab se dimisit.

[117] [prandet in Domo Professa;] Eodem die qui erat sabbatum, sive quod pridie præter panem & aquam religionis ergo nihil gustasset; sive quod eodem die quo aditum haberet ad Pontificem, ad horam alteram & vigesimam jejunus mansisset; sive alia de causa, domum reversus deterius valere cœpit, atque ideo metuere, ne id novam sibi remoram faceret: verum malum non ultra processit. Postero die qui erat Dominicus, ineunte, in sacello sanctorum Martyrum Abundii & Abundantii, quod est sub ara maxima basilicæ Farnesianæ Societatis Jesu, Sacris adfuit; & divina Eucharistia fruitus, concionis audiendæ causa in odeum se recepit; ac deinde invitatu R. P. Præpositi Generalis, cum Scipione Gonzaga illustrissimo Patriarcha, in communi cum Patribus triclinio prandit; & silente, jussu ejusdem Patris, anagnoste, unus e Sociis verba de suggestu fecit. Tenebat Patriarcham ejus cum modestia & compositissimi mores, tum vero dicta ac responsa; ac mirum sibi videri dicebat, huic adolescenti verbum nullum incassum excidere; sed omnia diligenter, & quasi quadam trutina examinata. Aulicos etiam plurimum excitabat, qui illud imprimis annotarunt, de quo supra commemini; eum, cum in privato sacello ejusdem viri illustrissimi rei divinæ interesset, postquam eo ventum erat, ut Sacerdos sacram Hostiam de more spectandam attolleret, imbrem lacrymarum cœpisse fundere, frustraque celare studuisse. Ad extremum feria secunda, [ingreditur Novitiatum;] VII Kalend. Decembris, qui S. Catharinæ Virgini ac Martyri sacer est, ante meridiem, cum esset annorum septemdecim, mensium octo, dierum sedecim, lætus atque hilaris, suis omnibus atque etiam Illustrissimo Scipione Gonzaga comitatus, domum tironum Societatis Jesu ad sancti Andreæ in Quirinali ingressus est; cum eam regeret tironesque formaret, vir eximia ut alibi exequemur sanctitate, P. Joannes Baptista Piscator. Ibi Illustrissimus Patriarcha, postquam Sacris operatus, Aloysium cælesti Eucharistia participavit, una cum Præposito Generali, qui eadem de causa advenerat, prandium cepit.

[118] In ipso domus aditu Aloysius, conversus ad suos ab usque Mantua comites, hortatus est, darent operam, [& vale suis dicto,] ut æterna salute potirentur: Doctori Bono, quod se prosecutus esset, pro officio gratias egit: Præfecto prætorii negotium dedit, ut cum patris sui litteris Liburnum profectus, Magnum Ducem Hetruriæ suis verbis salutaret: Cubiculario, ut matri salutem diceret: Ludovico Sacerdoti, ut patri hæc verba suo nomine referret; Obliviscere populum tuum & domum patris tui. [Psalm. 44.] Significare nimirum voluit, se ex eo momento omnem domus patriæ, populi, ditionisque ab se jam spretæ, memoriam velle deponere. Quærenti, num quid aliud Rudolfo fratri suo vellet; respondit, ut illi diceret, Qui timet Deum, faciet bona. [Eccl. 15.] His dictis eos, orbari se tam bono Domino ac Principe vehementer deplorantes, reliquit k. Denique Illustrissimo Patriarchæ Gonzagæ, qui egregiam operam in aperiendo ad Societatem aditu illi navarat, toto pectore immensas gratias egit, suumque pro ejus incolumitate precandi studium professus est. Hic ille Antistes, qua erat facilitate, ejus verbis commotus, lacrymas inhibere non potuit; seque ipsi, qui optimam partem eligere novisset, sancte invidere testatus est. Omnibus jam religioni alienis hominibus ac rebus expeditum Aloysium, tironum Magister cum in cubiculum induceret, in quo primum, de more Societatis, sui periculum faceret; [deducitur ad primam probationem.] non aliter quam si cælestem quemdam paradisum intraret, toto animo exultans illud usurpavit; Hæc requies mea in seculum seculi; hic habitabo, quoniam elegi eam. Deinde vero solus ibidem relictus procumbit in genua, mentem intima quadam suavitate delibutus, oculis fletu quem divinus amor ciebat madentibus, Deo gratias agit, quod se ereptum ex Ægypto, in terram hanc divinitus promissam, lacte & melle cælestium gaudiorum manantem, perduxisset. Tum vero seipsum in sacrificium atque holocaustum divinæ ejus majestati offert & dedicat: denique præsidium sibi afferri petebat, quo, uti deceret, sibi in domo Dei habitare, perseverare, atque sanctam servitutem in ea servienti emori liceret. Non desiit deinde eum diem, quo Religionem esset ingressus, anniversario cultu, festum habere; sanctamque Catharinam, cui is erat sacer, sibi in Patronam cooptavit l.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Quo temporis intervallo, inter alia pia opera, etiam hic, ut paulo ante Castellione, imbuebat fraterculos suos doctrina & pietate Christiana. Memini enim, inquit frater ejus, illustrissimus Princeps Franciscus, qui supra, quod cum essem Mantuæ in palatio S. Sebastiani, pergebat more suo Aloysius excitare me ad recitandam Orationem dominicam & Salutationem angelicam, in ambulatione lignea prope a cubiculo suo; & recitatis singulis precibus, [Mantuæ observatur orans,] singula dabat mihi coriandri saccharo conditi grana. Ibidem multi de familia, quando credebant eum vacare orationi, accessimus sæpenumero ad cubiculum ejus; speculatique per rimas tabularum, observavimus, orantem, nunc plangere manantibus ubertim lacrymis, nunc se humi prosternere expansis brachiis in modum crucis: quæ res tum admirationem, tum pietatis sensum nobis movebat.

b Abdicationis modum pluribus describit Joannes Baptista de Bonis, Præses Concilii Castellionensis, testis I; non tamen recte memor, quo nominatim die abdicatio facta sit, & quo discesserit ipse Mantua cum Aloysio: corrigendus proinde juxta contextum Ceparii, qui talia per otium inquisivit, atque obdicationem quarto Nonas, discessionem vero pridie Nonas Novembres consignat; diemque intermedium, qui Dominicus illo anno fuit, salutem ac vale Principibus dicendo, magna parte impensum, ait, ab Aloysio. Sic igitur deposuit testis citatus: Scio ex propria experientia, quia coram adfui quando Aloysius, obtenta ab Imperatore ejus rei potestate, renuntiavit ac cessit Mantuæ in palatio, quod est e regione S. Sebastiani, Marchionatui Castellionensi, quem a Cæsare in se, [& sua abdicat,] tamquam primogenitum, beneficiario jure jam transcriptum habebat, ejusque liberum dominium expectabat a morte patris. Cessit quoque bonis omnibus reliquis, quæ allodialia vulgo dicuntur, & nullum superioris ordinis Dominum agnoscunt, nulla omnino servata sibi re; idque ex puro amore Dei, vitæque in Religione traducendæ, invitis patre ac matre, & refragantibus. Cessit autem prædicta omnia fratri suo, natu secundo Marchioni Rudolfo, præsentibus Illustrissimis Dominis Prospero Gonzaga, aliisque ejusdem familiæ, sanguinis vinculo ei proxime conjunctis; nec non aliquot Dominabus, & ipsis ei consanguineis, die (si recte memini) Sanctorum omnium, anno MDLXXXV: die autem postero, qui erat fidelium Defunctorum, cunctis Principibus illis officiose dicto vale, discessimus Mantua Romam, me jussu excellentissimi Domini Marchionis filium deducente; comitantibus, Reverendo D. Ludovico Cattaneo, D. Petro Francisco Turcio ejus moderatore morum, multisque aliis ministris. Adjungit præterea testis Cast. V, tabulas abdicationis translationisque bonorum, ab Annibale Persia, tamquam Notario, confectas fuisse.

Sed neque parentes ipsi filium, alias lætiorem viderunt; uti idem Prosper Gonzaga testatur, in processu Mantuano in genere, sic locutus: Ego, tamquam consanguineus maxime propinquus, interfui, [mirabili lætitia.] quando Aloysius Mantuæ transtulit solenni ritu jus suum primogeniti in fratrem. Id autem præstitit tam alacriter, ut Domini parentes identidem asseverarent, numquam se filium vidisse tanta exultantem lætitia. Idem asseverant alii plures: ac in primis D. Ulysses Carenus, civis Mantuanus, in processu suæ civitatis in genere testatus anno MDCVII die V Novembris, se præsentem fuisse, dum Aloysius Marchionatum fratri cessit; illumque huic exultanti gaudio dixisse; Utrius nostrum, credis frater, majori gaudio nunc abundet animus, tuusne an meus? Scito, quod meus. Quibus auditis, pleræque nobiles matronæ, quæ aderant, nequiverunt a lacrymis temperare. R. P. Gregorius Mastrilius, in processu Romano, item in genere, eodem anno (quo & Vice-præpositus in domo Professorum Romæ fuit) XXIII Octobris, ita loquitur: Interrogavi aliquando Aloysium, cum adhuc erat novitius, & ego solus cum solo agebam sine arbitris in aula novitiorum hic Romæ; numquid farter ejus lubenti ac læto animo acceptasset translatum in se ab ipso Marchionatum; respondit, postquam pusillum ipse secum cogitarat; Haud equidem credo, tanto eum animi gaudio & alacritate ipsum translationem acceptasse, quanto illam ego feci. Ipse supra memoratus Princeps Franciscus, octennis tantum tunc puer, quando Aloysius resignavit, internam ejus lætitiam per signa externa potuit notare, ac meminisse post annos XXIII deponens, quod ibidem in palatio Ducali ad S. Sebastianum Mantuæ, exuit se dominiis suis, eaque transmisit in Rudolfum; videorque ipsum mihi adhuc videre, inquit, ante oculos meos, qualis erat illo die, toto vultu inflammatum: unde & adstantes dictitabant inter se, probe cognosci, ipsum debere compotem factum esse rei diu desideratæ: quia numquam alias eum viderant tam pulchrum atque alacrem. Scio etiam, quod hic se induit clericalem vestem, in qua Romam pergeret, ibi habitum Societatis induturus.

Aliud quod eodem tempore accidit, & lætitiam Aloysii aliquali mœroris sensu temperare potuerit, refert Camilla de Ferrariis, VII testis; memor, quod versabatur Mantuæ cum aula Castellionensi, [& religiosa ubique utens prudentia.] quando Aloysius renuntiavit dominiis suis, assumpsitque habitum, qualis Patribus Societatis Jesu in usu est, ipso die, quo memoriam omnium Fidelium defunctorum recolit Ecclesia. Postea vero cum iter aggressurus erat Romam, rogavit eum Domina mater, prius ut inviseret gynæceum suum, quam discederet. Quo audito, tergiversatus aliquantulum, dixit tantummodo, precabor Deum pro illis; & discessit. Si ursisset eum mater, opinor futurum fuisse, ut simile responsum daret, ac dederat paulo ante in eadem Mantua Joanni Baptistæ de Bonis prædicto, dum persuadere ei conabatur, ut accubiturus mensæ, proximum Dominabus locum occuparet, quando ab illis, uti crebro fiebat, invitaretur. Respondit enim; Non possum illarum ferre odorem, ne quidem Dominæ matris meæ.

d Hæc ita Clemens Ghizonus: Aloysius translato tandem dominio suo, recepit se in vicinum conclave, habitumque clericalem, quem a Domino Ludovico Cattaneo benedicendum curaverat, indutus, prodit in aulam, & in omnium illic prȩsentium conspectum.

e Idem Ghizonus: petita & accepta benedictione a patre matreque, iter ingressus est Romam versus, [Comitatus discedentis Mantua Romam.] comitante, quod pater ei assignaverat, famulitio; nobis vero in mœrore ac dolore ob discessum ejus relictis. In famulitio ejus fuerunt, prædictus D. Ludovicus Cattaneus, D. Doctor Joannes Baptista de Bonis, D. Petrus Franciscus Turcius, Jacobus Zejus, & multi alii. Et hæc omnia, quæ hactenus dixi (quæque nos hic, & supra, suis locis ex eodem produximus) testor esse vera; & a me probe scita; quia ei ab infantia usque ingressum in Religionem famulatus, a latere ejus non discessi diu noctuve.

f Ferrariam attigisse & Florentia transire nequivisse, asserit quoque unus e comitibus, Jacobus de Bellarinis, testis V: [Venit Lauretum.] Profecti Mantua venimus Ferrariam, inde Bononiam: hinc tendere cœpimus in Tusciam; verum quia interclusus metu grassantis extra contagionis, & nos incolumitatem loci, unde fueramus profecti, fide publica probare non possemus, debuimus relegere viam nostram, & deflectere via Flaminia Lauretum. Hic jussit totam familiam suam sacrosancta Eucharistia refici; & ipse bis Confessione expurgatis noxis, bis Communionem suscepit; longissimoque tempore in sacrario, ubi Verbum caro factum esse creditur, continuavit orare.

g Ita describitur paucis a Joanne Baptista de Bonis, itineris Præfecto: [Pia in itinere exercitia.] Per viam eximia dedit specimina pietatis, & hæc singularia. Vespere ingressus diversorium, tametsi frigore rigeret; numquam passus est afferri ignem, cupidine tolerandi aliquid pro Deo; nec passus est amplius exui a famulo vestibus: abdebat se vero mox ut advenerat, in cubiculum, orationem facturus; quo tempore flumen fundebat lacrymarum, uti ego ipse vidi per ostii fissuras. Finita oratione illa, recitabat Officium divinum, una cum D. Ludovico Cattaneo. Modici erat cibi: sermo semper de rebus sacris ac Deo: oratio & meditatio ei frequens, etiam inter equitandum, ideoque non raro ut quietius oraret, tantisper secedebat a nobis solus. Addit testis V, quod in itinere circumferebat supra pectus, sub habitu, signum Christi e cruce pendentis, tum aliis fortasse de causis, tum ut ad manum haberet, credo, quod quoties orare vellet, oculos animumque inflammare magis objectu illo posset.

h Ut Romam ingressi fuimus, [Adventus Romam,] ajunt eumdem fere in modum testes Castell. I & IV, divertimus ad Illustrissimum D. Scipionem Gonzagam, tunc Patriarcham Hierosolymorum, postea S. R. Ecclesiæ Cardinalem. Meum illic fuit, ait IV, vesperi monere Aloysium temporis, postquam una in oratione hora ei fluxisset. Contigit autem, prima aut secunda vespera, me ex itinere fessum obdormivisse: unde & factum est, ut ille perstiterit orando usque ad mediam noctem: tum vero excitatus ego a Moderatore ejus, ipsum moniturus abiens, adhuc orantem inveni. Circuivimus (uterque prosequitur) septem quas appellant Ecclesias, in quo pietatis exercitio mirifice eluxit religio Aloysii. [pia opera,] Obivit aliquot præcipuos Cardinales officii causa salutatum ex mandato patris. Adivit quoque summum Pontificem Sixtum V, eumque osculo pedum veneratus, & vicissim ab eo benedictione donatus, contulit se tandem ad tirocinium, S. Andreæ dictum, Societatis Jesu in monte Quirinali, die XXV Novembris, S. Catharinæ Virgini ac Martyri sacro, comitantibus prædicto Patriarcha, qui ei tunc ibi celebravit Missam, & sacram Eucharistiam porrexit nobisque omnibus: [ingressus in tirocinium,] qui inde recessimus dolentes, & amplius eum non vidimus. Addit quoque I testis, rogatum fuisse Aloysium a Patriarcha, ut uno saltem die abitum suum ad tirocinium differret: illum vero id, quod unice habebat in votis, intrare quam mox, facile persuasisse Patriarchæ; & absque dilatione ingressum esse.

i Franciscus Rosatinus Societatis Jesu, in processu Castellionensi testis VI, se præsentem fuisse, ait, [Excipitur a P. Generali.] quando Aloysius, Societatem ingressurus, venit Romæ in domum Patrum Professorum, ut se præsentaret Reverendo admodum Patri nostro Generali; cui ad medium fere horti spatium sibi obviam venienti, accidit ad genua; & non potuit sublevare sese, nisi ab eodem Patre Generali adjutus; qui eum ibi & osculatus est frontem, & in filium suscepit. Adfuerunt quoque nonnulli e nobili comitatu ejus. Hæc autem scio, inquit, quia forte intellecto, adesse Marchionem Castellionensem, substiti, ubi copiam eum videndi haberem, & habui; & facta hæc sunt, si non erro, anno MDLXXXI.

k Hæc in ipso tirocinii aditu Aloysius ad suos: qui tamen non ita eum ibi dimiserunt, quin postea reviserint, uti notat ex testimonio, quod dedit in processu Castell. testis XIX, [Valedicit suis jam tiro.] R. P. Decius Striverius, olim cum Aloysio Romæ novitius, tunc Præpositus Provinciæ Venetæ Societatis nostræ. Memini (ita loquitur) me observare in Aloysio, jam tum a principio tirocinii, vacuitatem ab omni amore carnali erga parentes ac propinquos. Posteaquam enim ingressus illud fuerat, aulici, itineris socii ac ministri, ad Marchionem patrem reversuri, accesserunt ad idem tirocinium, ultimum ei vale dicturi, & siquid ultra mandare vellet, excepturi: atque ego, qui per illos primos dies curam recens ingressi gerebam, istius rei nuntium ei tuli: ipse vero respondit, nihil opus esse ulteriori eorum alloquio, posse redire unde venerant; nec aliter fecisset, suorum jam oblitus, nisi auctoritas Superioris intervenisset, qua jussus eos adivit, ac paucis allocutus, dimisit.

Claudant vitam Aloysii huc usque in seculo actam, testimonia duo, Clementis Ghizoni & Jacobi de Bellarinis, testium Castellionensium II & V, qui usque ad ingressum in Religionem ei a puero adfuerunt, actionum fere omnium spectatores: priorem, abiens Romam, reliquit Mantuæ; posteriorem etiam comitem habuit usque ad tirocinii ingressum. Hi præter multa alia, quæ jam retuli suis locis, ita deponunt de virtutibus Aloysii. Ghizonus quidem: Ego famulatus sum B. Aloysio, ex quo attigit usum rationis, usque dum intravit Religionem; [Compendium vitæ,] semper dormivi in cubiculo ejus, tamquam Cubicularius, ut eram; adhæsi ei nocte ac die, ubi ubi fuit; ac semper & ubique sanctissimum cognovi. Non modo numquam observavi in actionibus ejus & locutione quidpiam a recto alienum; verum nec credere possum peccasse ulla cogitatione: quia gesta ejus omnia loquebantur innocentiam mentis, eamdemque quam sacro fonte ablutus acquisiverat. Amore in Deum ardebat flagrantissime, de Deo loquebatur creberrime juxta ac ferventissime, ita ut incenderet quoque animos audientium. Idem amor suasit relinquere principatum, parentes, omnia; ut Deo in Religione serviret. Idem, etiam puerum includebat in cubiculo, quo ageret cum Amato quietius; indulsissetque ibi animo suo etiam immoderatius, si nos eum inde non abduxissemus. Et hæc quidem testis II. Testis V ita loquitur. Scio, Aloysium vixisse, ut Angelum, moribus, virtute, sanctimonia. Famulatus sum in domo patris ejus, antequam nasceretur ipse, usque dum se addiceret Religioni. Itinera cum ipso feci multa, & in uno etiam dormivi quot noctibus in cubiculo ejus. Præsto eidem fui semper Castellione, Florentiæ, Mantuæ, Casali, Mediolani & Romæ; nec tamen apparuit in toto illo vitæ ejus curriculo quidquam, quod dici possit noxa venialis; apparuerunt vero egregia multarum virtutum exempla: & recte memini, aliquando mihi dicere Mediolani D. Aurelium; Juvenis iste aliud nihil habet noxæ, quam quod dejectis humi oculis incedat perpetuo, atque obvios non salutet, nequidem Equites auratos & nobilitate conspicuos viros.

Redeo ad testem II. Prosequebatur, ait, multa veneratione Sacerdotes & res sacras: frequens invisebat ecclesias, [in seculo actæ,] ibidemque absconditum sub panis velamine Christum Dominum. Amorem, quo ferebatur corde in beatam Virginem Dei matrem, loquebatur ubique ore summa cum voluptate: afficiebatur quoque singulariter erga Angelum suum custodem aliosque Sanctos, quorum nomina mihi exciderunt, præter S. Joannis & S. Thomæ Aquinatis. Hæc eadem fere habet etiam testis V, sed aliis verbis; atque addit: Frequenter Sacramenta Pœnitentiæ & Eucharistiæ sumebat; sæpe, dum adhuc erat parvulus, facienti ad aram Sacerdoti in arce paterna ministrantem vidi. Magna quoque in veneratione ac æstimatione habebat signa cerea, a summo Pontifice sacrata, quæ ab impresso agno vulgariter Agnus Dei vocantur; item grana benedicta & numismata: factumque est, ut, dum degimus vitam Florentiæ, istiusmodi rerum copia ei donaretur; quas continuo ad plurium utilitatem distribuit inter suos.

Uterque testis, de oratione Aloysii atque orandi modo, hæc fere prosequitur. Testis II: Nihil antiquius habebat oratione & contemplatione, tam illo tempore quo mansimus in Hispania, quam omni alio in loco. Durabat horas plures continuas solus cum solo Deo in oratione: & pluries ego interea ingressus aditum ejus, comperi orantis more compositum, sed absque sensu præsenti, qui animadverteret quidquam rerum, quæ prope agebantur. Crebro eum comperi extensis brachiis in modum crucis, uberes profusum in lacrymas, quæ etiam madefaciebant pavimentum. Noctu quoque e lecto surgebat furtive ad orandum; & ego sæpenumero id audiens, nihilominus tacebam, nequid turbarem orandi cupidum. Alias, cum de die orabat, convenimus ego & alii sæpe ad rimas cubiculi ejus, prospecturi situm modumque orantis, & visus ingerebat omnibus compunctionem cordis & amorem orationis.

Hæc testis II; audi nunc quintum: Finem non haberet depositio mea, si quæ concernunt orationem, proferrem omnia. Ut plurimum, [ex depositionibus,] Deo vacans orando, latebat obducta sera in cubiculo, ne quid turbaretur. Quando licebat orantem accedere aut aliter videre, plerumque manabat lacrymis Dei dono; & ego id vidi multoties, & nonnumquam tria quatuorve strophiola ei mutavi, ad tergendos oculos & vultum. Orabat autem genibus semper nixus atque immobilis uno in loco, ad instar statuæ, alienus a sensibus; nec movebatur quocumque excitato strepitu. Nos vero aulicorum turba, sæpe speculati per januæ fissuras, delectabamur ejus ita orantis conspectu atque excitabamur ad compunctionem cordis. Quid dicam de oratione nocturna? Ad eam surgebat etiam hiemali tempore, ut testari possumus plures, & contestatur fama publica. De die etiam & in plena ecclesia dum orabat, ubertim erumpebant lacrymæ, nec inhibere eas, quantumis conaretur, poterat: eaque de causa dum surgebat ab oratione, dejectis in terram oculis procedebat. Et hæc omnia scio, quia vidi, & fama publica circumferebat.

Pergit testis II multa compendio referre: Pauperes amabat præ ceteris, eorumque causidicus apud patrem, multa eis impetrabat subsidia, curabatque dari eleemosynas. Amabat quoque cordatissime famulos suos, & eorum saluti mirifice studebat: rudes instruebat doctrina christiana; opem ferebat cupientibus servire Deo; fraterne corrigebat delinquentes; & omnimodis impedire conabatur, quo minus peccaretur. Hinc & ferebat molestius, quod pater suus plus æquo delectabatur lusu; dicebatque Principes habere cur vereantur ne excidant salute æterna. Humilitate fuit sublimis & mansuetudine amabilis omnibus. Despiciebat neminem præter se ipsum; honorabat omnes, & honorem ipse fugiebat: ideoque & Religionem Societatis Jesu elegit ex omnibus aliis, quia illa (non item aliæ) obfirmat portam honoribus & ambitioni: & hanc ob rem non cessit voluntati patris aut suasionibus Mantuani Ducis, volentitum ut Clero seculari nomen daret, quo posset ad honorifica Ecclesiæ munia, atque adeo ad Cardinalatum evehi.

Quid de firmitate animi ejus ac fortitudine dicam? Apparuit illa inter oppugnationes atque oppugnatores quos sustinuit, [testium oculatorum.] religiosæ vitæ causa in Societate Jesu traducendæ; ac superavit. Neque remissior fuit in domando semet ipsum, & quæ animum in diversa distrahunt, perturbationes. Quis enim umquam ira abstractum ab officio, aut levissime commotum vidit? Ego sane in omnibus, quæ incidebant præter spem, quæque alios perturbare vehementer potuissent; ipsum comperi ubique pacatum, ac sui similem: dixisses, iræ obnoxium non esse magis, quam esse deditum voluptatibus, quarum temperatissimus semper fuit, etiam ubi affluebant: mundi contemptor, si quis alius, & omnium quæ in mundo sunt: cujus rei specimen egregium dedit, quando Marchionatum suum, atque alia feuda, quæ ipsum certo manebant, contempsit, ac Religioni posthabuit, dicere solitus, satius esse servire Deo, quam dominari in universo mundo. Hinc neque res mundi hujus æstimabat, neque parentes ipsos amabat nisi propter Deum: & quando hisce vale faciebat, inter uberes eorum lacrymas, ipse nec lacrymulam sinebat sibi effluere, nisi forte præ gaudio, quod omnia terrena simul cum parentibus dimitteret. Addo etiam modestia fuisse incredibili, vultu ut plurimum blando; oculis semiclausis ac deorsum contuentibus: mane juxta ac vespere exigebat a semet ipso rationem anteacti temporis, ac lustrabat statum animæ suæ: denique, tam intus quam foris ita erat compositus, ut passim haberetur vocareturque Angelus; & quantum ætate tantum & sanctitate crescebat.

Addat etiam pauca Rudolfus de Petrochinis, testis III, de studio, quo incubuit Aloysius in macerationem corpusculi sui: Tam parcus, inquit, ciborum erat, ut mater, eum sibi mortem acceleraturum inedia timens, nobis aliisque aulicis mandaret, advigilaremus, invitaremus, imo compelleremus ad manducandum. Et sane vita ejus aliud non erat quam continuatum jejunium. Si quando in prandium aut cœnam ovum unum cum insticto ei pane manducabat, opipare sibi videbatur epulatus esse. Orationem sæpe faciebat ac diu, semper de genibus; sæviebat in se flagellis, aliisque & aliis corpusculum subigebat modis: quæ quidem observare omnia nobis non licuit, quia fiebant in penetrali cubiculo: verumtamen vox publica per aulam plura istiusmodi circumferebat; & ego sȩpenumero ipsum in cubiculo flexis genibus orantem deprehendi. Transeamus modo ad vitam, quam in tirocinio & Religione egit.

LIBER SECUNDUS.
Vita Aloysii in Societate Jesu.

CAPUT PRIMUM.
Constantia tironis in morte patris, & vigilans custodia sensuum ac linguæ.

Cap. I

[119] Quoniam, qualis inter suos, ante repudiatas fortunæ opportunitates, assumptumque religiosioris vitæ cultum, B. Aloysius fuerit, exposuimus; tempus nunc est, [Hoc altero libro,] ut quibus moribus atque sanctitate inter Socios, postquam in eorum numerum receptus est, egerit, referamus. Quo quidem tempore, etsi lucernæ instar arsit, quod tamen domestica disciplina, velut exiguis modii finibus, clausus tenebatur, hominumque lucem fugiebat, minus etiam eorum oculos ac mentes excellens ejus virtus advertit. Nam & admodum adolescens, cum Theologiæ studia necdum explesset, neque per ætatem Sacerdotio initiari posset, mortem obiit: & paucis illis quibus vixit annis, Præsidum voluntate effervescens ille ardor, quo antea actus finem & modum transierat, [propter mutatam vitæ rationem,] velut injectis frenis, ad definitum temperatumque vivendi morem reductus est. Quare externa quadam rerum specie ejus facta metientibus, videri possit, postquam in aliorum potestatem concessit, iis omissis quæ in paterna domo in usu habebat, præcipuam suarum laudum segetem perdidisse. At vero iis qui cælestis philosophiæ diuturniorem usum habent, religiosam ejus vitam purgatis collustratisque divina luce mentis oculis intuentibus, liquido apparebit, & quantam accessionem ad perfectam virtutem Superiorum ductu fecerit, [minutiora quædam narranda veniunt;] & quanto intervallo, quæ in Religione gessit, superioris ætatis actiones dignitate præcellant. Religiosus siquidem, quippe uberiore sacrarum rerum cognitione imbutus, affluentius quoddam lumen in agendo sequebatur; nullaque erat ejus actio, quamvis minima, quam non & plurimarum virtutum comitatu, & (quia voluntatem suam omnem, nisi congrueret penitus cum divina, abjiciebat) unico Dei gloriæ amplificandæ studio, atque pleno in eum caritatis ardore, decoraret.

[120] Sed in ejus præstantium virtutum copia, quas hac altera parte persequemur, [ut, quod statim ad omnem domus ordinem aptus apparuit.] duo quædam observare licet. Alterum, quod cum in principatu natus & enutritus, item tenera debilique valetudine esset; tamen vix pedem in Societatis domum intulit, cum ita ad communem vivendi morem domesticamque disciplinam assuevit, nihil ut a ceteris differre videretur; neque se umquam a quoquam Præsidum (quamvis recenti, præsertim a mutato statu, sæpius id offerretur) aut accipi curatius, aut ulla in re eximium se haberi passus est: & domi ad munia, quamvis abjecta & humilia, tam lætus alacerque descendebat; ut illum ad eum diem numquam alienis ministeriis usum, sed in aliorum servitio ætatem contrivisse diceres. Alterum, quod a principio persuasum habuit, [sibique persuasit in obedientia totum consistere.] eum demum omnes Religionis numeros obivisse, qui nihil eorum prætermiserit, quæ sanctis ejus instituti legibus sanciuntur; inque officiis omnibus, quantumvis levibus, quæ in dies singulos imperantur, quam diligentissime sit versatus. Quare in omnibus, quæ vel instituto vel more quotidie præcipiuntur, exhauriendis, nihil illo observantius, nihil intentius fieri poterat: qua via in tantum evasit perfectæ sanctimoniæ fastigium, ut cum Religiosis, quos aliquod sublimioris virtutis studium tenet; tum præcipue Societatis nostræ hominibus, tamquam omnibus numeris absolutæ sanctitatis exemplar suo merito proponi possit. Idcirco in hac altera parte consilium mihi est, minuta etiam quædam & interiora persequi, ut habeant nostri, in omni domestica functione, unde exemplum sumant.

[121] Igitur in ipso tirocinio altissima omnis virtutis fundamenta posuit. Postquam enim, ut dicere institueram, primam Probationem ingressus est; eos omnes dies, quibus secretum egit, in divinis rebus meditandis vel legendis (quamquam ut erat semper in Deum intentus, nihil prope inter ejus lectionem & meditationem intererat) magnopere ejus animus acquievit. Interea, sive mutatione cȩli atque victus, sive corporis afflictatione cui insistebat, seu nimia in commentando contentione mentis, [Ob invaletudinem citius a probatione eductus,] ejus valetudo tentari cœpta. Ea causa Præsides coëgit aliquanto citius solito illum emittere: quod eo fecere libentius, quod sacris exercitationibus Mantuæ nuper obitis, Societatisque Regulis ac Constitutionibus perlectis, haud sane nostrarum rerum rudis advenerat: neque vero inter tot adversa probatus, præterea probandus videbatur. Exacta Probatione, medico tantisper curandus traditur, donec ex invaletudine confirmetur. Lintea, quibus in itinere Romam usque erat usus, cum eluenda data essent, ex assiduis flagris, quibus quotidie se ipse conciderat, plurimo sanguine imbuta comperta sunt. Postquam in aliorum consuetudinem admissus est, animadvertit illum Magister tironum capite paulo inclinatiore ingredi. Ejus ergo vel ab ea consuetudine deducendi, vel ad sui victoriam exercendi, jussit collari e rudi charta tela tecta guttur prætendi, quo caput surrectum demittere non posset. Id cum aliquot dies gestare jussus esset, mirifica alacritate paruit, ejusque gratia placide subridebat in congressibus. Ceteros omnes tirones proinde observabat ac reverebatur, acsi ejus familiæ postremus fuisset. [in aliorum contubernio nihil patitur singulare.] Neque diu cunctatus est, quin jejuniorum, flagrorum, ciliciorum, aliorumque edomandi vel corporis vel animi officiorum potestatem sibi fieri postularet. Jam vero ubi animadvertit tirones non, ut ipse adhuc fecisset, pileo quadrato, qui Clericorum est insigne; neque cetero vestitu uti e tam eleganti panno, quam esset quem sibi inter suos faciendum curarat; etiam atque etiam Præsides oravit, ut vulgarem extemplo sibi tironum pileum vestesque ceteras concederent: id quod impetravit. Ad hoc, suum canonicarum precum Breviarium, quod fronte & involucro aurato erat, bona eorumdem venia, cum alio vulgari commutavit. Denique, quod ab omnibus quæ Ægyptum redolerent abhorreret, paulatim se omnibus quæ secum detulerat exuit.

[122] Constat, cum sanctorum Patrum consensu, tum divinarum Litterarum auctoritate, eos qui se Deo in servitutem dedicant, in eaque fideliter versantur, non a dæmone, ad luendam alicujus noxæ pœnam; [Desolatione aliqua a Deo,] sed proxime ab ipso Deo, tentandi periclitandique causa, exerceri. Itaque Deus, quos divinioris scientiæ luce imbuit, iis fere solet cælestem illam animi voluptatem, quam iis qui ejus imperia naviter faciunt, indulgere consuevit, aliquantisper adimere. [Serm. de Cant. Ezech.] S. Bernardus, allatis in quodam sermone rationibus, hoc amplius censet, id a Deo non consuetudine solum, sed etiam necessario fieri. Non passus est Deus diu servum suum Aloysium hujus generis gratiam ab se desiderare: jam enim a principio aliquamdiu animo ab illis solatiis vacuo fuit: quo tempore non ille quidem inquies, aut perturbatus, aut ad ullum vitii genus erat propensior; sed hilaritatis illius suavitatisque, qua mens ejus inter suos etiam fruita fuerat, jacturam se fecisse condolebat. Unum supererat dolori leniendo, quod quoties ad orandum se daret, illo plane se levatum sentiebat: neque multo post omni illa tristitiæ nube depulsa, Deus, qui se, ejus periclitandi atque ad sui majorem cupiditatem inflammandi causa, paulisper abdiderat, denuo menti ejus illuxit, pristinamque ei pacem tranquillitatemque consuetam retulit. Alias dæmon, quo illius animum contraheret atque abjiceret, hanc ei cogitationem subjecit. Quid de te tandem faciet Societas? Ille, [& pusillanimitate a dæmone probatur.] se a dæmone solicitari confestim odoratus, obviam illi obstitit, atque intra semihoram palmam tulit. Testatus est deinde, se his dumtaxat duabus vicibus, toto tirocinii tempore, tentatum esse: deinceps ergo mens illi sedata semper & quieta fuit. Quid mirum? omnibus mortalium casibus animo superior, omnia divino consilio assignabat: quo eo loci evasisse videbatur, ubi jam nulla perturbatione quati posset.

III

[123] Id adeo satis ostendit, allato de patris sui Ferdinandi Marchionis morte nuntio; qui, duobus mensibus & dimidiato quam ipse Societati se conjunxerat, diem obiit: quo audito, [Mortuo mox patre carissimo,] nihilo plus commotus est, quam si nihil ejus interesset. Itaque eodem die, aliorum suasu, matrem consolaturus per litteras, sic eas exorsus est, ut Deo gratias ageret, quod deinceps nihil causæ esset habiturus, quin diceret: Pater noster, qui es in cælis. Id vero cum alii omnes, tum illi imprimis valde mirati sunt, quibus cognitus erat intimus Aloysii sensus, atque in patrem amor & observantia; quæ erat tanta, ut cum a Deo cælestibusque rebus discessisset, [non solum æquanimiter,] negaret se quidquam in terris habere carius. Certe confessus ipsemet est, patris mortem, seorsim spectatam, non posse non summo sibi dolori esse: at ubi reputaret, Dei nutu evenisse, non posse sibi molestum esse, quod illi placuerit. Atque id est quod paullo ante diximus, eum fortuna omni altiorem fuisse, quod totus ex Dei nutu penderet. Idem ille præproperus patris exitus causam Aloysio dedit, eximii in se amoris singularisque curæ, quam Deus pro se gereret, cognoscendæ. Etenim si Marchio duobus tribusve mensibus prius decessisset, quam ipse suis se opibus abdicasset, aut ejus ad Religionem accessus in tertium mensem rejectus esset; [sed & gratanter Dei erga se curam agnoscit:] verendum erat, ne aut Præpositus Generalis, ratus eam familiam tam apposito ad rem gerendam capite privandam non esse, eum accipere detrectaret; aut provinciales, pro suo inflammato in eum amore, vi retinere niterentur; aut certe ipse ditionem fratri minori, etiam tum admodum adolescenti, veritus committere, satius duxisset saltem aliquamdiu in ejus administratione versari: quem vero ea res eventum fuisset habitura, id scilicet Deo exploratum est. Nunc Deo, qui eum diligebat, cordi fuit, posteaquam ereptum e fortunæ vinculis Religioni asseruisset, tum demum ad se Marchionem ejus patrem evocare.

[124] Neque vero obscurius in ipsum Marchionem eadem providentia enituit. Nam, [ille autem perquam pie acta extrema vita,] cum ille ab ineunte ætare multa militiæ domique decora peperisset, tempusque omne in honoribus omnique hujus mundi claritudine sibi suisque quærenda transmisisset; dedito jam Religioni Aloysio, ita mores ipse suos ad virtutem convertit, a tamque flagranti animo ad pietatis studia sese contulit, ut notis omnibus miraculo esset. Ludum, cui hactenus plusculum indulserat, penitus respuit: & quotidie vesperi, cum ad lectum, in quo articulari morbo laborabat, Christi cruci suffixi simulacrum, quod Aloysius reliquerat, afferri jussisset; coram eo, una cum Ghisono, quem nuper Aloysii cubicularium sibi retinuerat, septem Psalmos qui ad pœnitentiam pertinent, & Litanias recitabat; ad quas accersebat etiam conjugem & liberos atque ut responderent imperabat. Inter orandum tanta vi lacrymabatur, tanto cum singultu atque gemitu, ut ardor is pœnitendi, quo ejus animus succendebatur, abunde ostentui esset. Ad ultimum Crucifixi signum complexus, & pectus tundens identidem, [(quod adscripsit filii precibus)] cum lacrymis ita precabatur: Miserere Domine; Domine peccavi, miserere mei. Miratus vero ipsemet insolentem hanc suam flendi promptitudinem, tandem, Non ignoro, inquit, unde hæ lacrymæ fluant: sunt hi, Aloysii fructus: Aloysius a Deo Opt. Max. ut hoc salutari dolore cor mihi suffigeret, impetravit.

[125] Ad hæc Ludovico Cattaneo Sacerdoti, Roma quo Aloysium erat prosecutus nuper reduci, ad B. Virginis Matris Mantuanæ deducto, omnes superioris vitæ labes, ut ipse mihi Ludovicus retulit, accurate & dolenter Christiano ritu confessus est. Neque vero postea flagrans hic ejus animus umquam deferbuit. [riteque præparatus] Ubi ut vero ingravescere indies morbum videt, Mediolanum jubet se deportari, experturus ecquod ibi a medicis malo suo remedium afferri possit. Verum in paucis diebus, extremis appropinquavit. Ergo cum P. Franciscus Gonzaga, qui etiam tum Ordinis sui Generalem agebat, & forte Mediolani aderat, quodam præcipiti jam die ad eum salutatum, atque impendentem mortem nuntiatum venisset; ipse, quid tali tempore sibi ille vellet, facile suspicatus, ultro petiit, ut e suis, quem maxime idoneum putaret, confitenti daturum operam, ad se allegaret. b Allegavit ille: & confessus est æger eodem vespere; testamentum fecit, & ordinatis omnibus, [obiit an. 1586, 13 Februar.] quæ opus fuerunt; suos lamentantes eo solatus, quod diceret gratulandum sibi potius esse, quem eo tempore Deus migrare juberet e vita, cum tam præclare animatus esset, Idibus Februarii anno MDLXXXVI, mortalitatem exuit. Corpus, uti mandarat, Mantuam delatum, in æde S. Francisci sepultum est.

[126] Aloysius, quæ circa patris obitum acciderant, a Patre Generali, [Ejus monitu Aloysius ad summa enitens,] de quo modo memini, atque familiaribus suis certior factus; gaudio gestiens, Deo gratias egit. Solet commemorare ita se a patre suo edoctum esse, Nitendum esse ei, qui ad aliquod vivendi genus aut negotium adjungat animum, ut quam potest fieri diligentissime instituta perficiat: hic cum patri in subjectis fortunæ rebus sensus fuisset; æquum esse, ut ipse in Dei causa similiter sit affectus. Neque segniter factis ipsis ostendit, quam alte hoc dictum in animum demisisset; qui accenso semper studio pugnavit, ut seipsum in rationis ditionem redigeret, & omne virtutis christianæque philosophiæ nomen decusque gereret. Atque ut pauca delibemus, quæ jam tum de illo in admiratione & sermone erant; [omnem suorum cogitationem deponit;] principio curam de propinquis omnem adeo deposuit, ut memoriam etiam eorum omnem ex animo delevisse videretur. Itaque interrogatus, quot haberet fratres, non prius responsum dare potuit, quam secum ipse eorum numerum inisset. Alias percunctanti cuidam Patri molestiamne aliquam e necessariorum recordatione caperet; negavit eorum umquam in mentem venire, nisi cum generatim eos Deo commendare vellet; ac Dei beneficio, usque eo se cogitationes suas in potestate habere, ut non nisi quod vellet umquam animo succurreret.

[127] Sensus omnes suos tam diligenti custodia sepserat, ut oculis & auribus præditus, nec videre nec audire; & corpore in terra positus, mente in cælis versari videretur c. Numquam, dum Religioni vacavit, rem ullam odoriferam, nedum adscito odore imbutam, in manus sumpsisse visus est; & quoties in valetudinariis ægris ministrabat, cujus copiam sæpe sibi fieri postulabat; [totus in sensibus refrenandis] ad omnium teterrimos applicabat se; situmque illum ac pædorem tam facile ferebat, ut nullum fastidii signum daret. Domabat & tactum inflictis carni verberibus, admotis ciliciis, nudo pane & aqua in diurnum sæpe victum adhibito, aliisque corpori pœnis cruciatibusque impositis: quæ omnia valde frequentabat, nisi tamen propter infirmam valetudinem, rarius ac vellet, horum ei licentia permittebatur: neque aliud majorem ei dolorem afferebat, quam quod suo in hac re animo obsequi non liceret. [& macerando corpore.] Quondam etiam cuidam Patri confidenter negavit, quidquam esse ea supplicia, quæ corporis animique insolentiæ reprimendæ modo usurparet, ad ea quæ in pristina fortuna sua sponte tulisset: hoc uno se recreari, quod Religionem navi persimilem esse sciret, in qua non minores progressus faciant, qui gubernatoris jussu otiosi sedeant, quam qui in remigando desudent. Die, quo Ecclesiæ more jejunium servabatur, potestatem a tironum Magistro impetrarat, a ceteris omnibus præterquam pane & aqua abstinendi: ceterum Magister in illum intentus, cum observasset, prope nihil in mensa degustasse; ea sublata, quo aliam ipsi sibi imperandi materiam daret, accitum ad se jubet ad alteram mensam redire, & quidquid appositum fuerit exedere. Fecit ille, ut erat imperatum. Tum vero quidam, qui id animadverterat, inde digresso, per jocum: Bellam vero jejunii artem tenes, mi frater Aloysi, semel modice comedis, ut iterum comedas. [Psal. 72.] Cui ille; Quid vis faciam? inquit: Prophetæ dictum est, ut jumentum factus sum apud te, & ego semper tecum.

[128] Ad audiendi sensum quod attinet, numquam ille res novas aut inutiles narrantibus aures accommodavit: itaque, si res ferebat, [oculisque & auribus coërcendis,] sermonem alio traducebat: sin aliquo numero esset qui loqueretur, silentio ipso habituque oris satis ostendebat, quæ dicerentur invito sibi esse. Oculis, uti prodidimus, jam in solutiori etiam illo vivendi genere cum severissime moderatus sit, longe etiam illustriora inter Religiosos ejus vigilantiæ exempla edidit. Solent tirones in vineam quamdam aliquoties quotannis animi causa egredi: ad eam sæpius item Aloysius iverat, quando nescio quis casus tulit ut in aliam mitterentur. Postquam ex hac revenit domum, interrogatus, utra illi videretur amœnior; vehementer hanc quæstionem se mirari ostendit. Nimirum hactenus eamdem putarat esse, atque illam ad quam prius itare erat solitus: quæ tamen cum ab hac plurimum, via, conclavibus, ceterisque rebus discrepabat, reminiscendo tandem recognovit, in hac sacellum, non item in priori sibi visum esse. Cum tres jam menses in tironum triclinio cibum cepisset, ignorabat tamen quisnam esset mensarum ordo. Igitur jussus a ministro, librum quemdam ab se, in loco Rectoris inibi relictum, afferre: prius edocendus fuit, quis ille locus esset, ubi Sacerdotes considerent. Alias, tribus item mensibus in tironum domo exactis, ad Magistrum retulit, angi se religione, quod non voluntate, sed fortuito in assidentem conjectis oculis, quid rerum ageret vidisset: vereri se ne id curiositatis notam mereretur: quodque magis etiam mireris, adjunxit, sibi jam primum, dum in Societate esset, scrupulum, qui ad oculos pertineret, incidisse.

[129] Gustatum funditus perdidisse videbatur, adeo nullum cibi saporem percipiebat, neque curæ habebat, [gustatu item] delicatus an vilis, bene conditus an insulsus esset. Studio illi erat, ejus quod sibi propositum esset deterrimum sumere, & inter edendum numquam non mente in res divinas infixa esse: nam, præterquam quod lectioni attendebat, meridie fel, quod Christo in potione datum est; vesperi, cœnam illam sacratissimam plenamque mysteriis, qua posttemum discipulos suos Christus accepit, animo versabat. In linguæ custodiam tam erat vigilans, [& loquela:] ut quem fugisset, quam sæpe illa exitiosa atque lubrica sit, ipsum nimiopere anxium superstitiosumque judicasset. In precibus, quas mediis occupationibus interiaciebat, hic etiam illi e Psalmo versus in ore frequens erat: [Psal. 140.] Pone Domine custodiam ori meo, & ostium circumstantiæ labiis meis. Item illud in hominum congressibus crebro usurpabat: [Jac. 3.] Qui non offendit in verbo, hic perfectus est vir; &, Si quis putat se Religiosum esse non refrenans linguam suam, hujus vana est religio: ac longe erat illi tacere, quam loqui jucundius. [Jac. 1.] Itaque incredibile est, quam fuerit ejus legis observans, quæ religiosis hominibus certis temporibus silentium indicit. Foras aliquando cum Sacerdote deambulatum missus, quod audivisset, non semper quibus sit exeundi, iisdem esse & colloquendi facultatem; libellum pium, quem hujus gratia secum detuleret, per viam legere instituit; eumque partim lectitando, partim meditando sic peregit, ut suo comiti (qui delectatus hoc exemplo, & ipse, illo misso facto, ad commentandum se dederat) verbum nullum diceret. Amabat vero tantopere silentium, sive quod apud Deum offendere verebatur, seu quod cælestes illæ mentis deliciæ, quibus assiduo fruebatur, omnem lætitiæ cupiditatem, quæ ex mutuis collocutionibus hauriri potest, penitus extinguebant.

[130] Solent homines de Societate, domo exituri, quorsum eant Janitorem certiorem facere: cum ergo tirones Romæ sæpe vel sacrificantibus ministratum, [qua castigatissima utitur;] vel conciones lectionesve sacras festis diebus auditum, ad Patrum Professorum domum mitti soleant; sciscitatus est a Magistro suo Aloysius; Incassumne verbum proferret, si, quando ut intelligeretur satis esset indicare, Domum se ire, adjungeret etiam, se ire ad Domum Professorum. Ea hora, quæ proxime a prandio ac cœna remissioni animorum tributa est, &, quod recreare se tunc modico sermone liceat, Recreationis dicitur; numquam ille non de Deo agebat: ac sæpenumero institutum sermonem abrumpebat, ubi veniebat aliquid in mentem, quamobrem quod erat exorsus, reticendum videretur; & paulisper defixus in silentio, numquam persuaderi sibi sinebat, ut eum pertexeret. Qua de vestitu; quæ domi maxime detrita atque obsoleta vestimenta erant, ea sibi deposcebat. [uti & vestitu vilissimo.] Cum ergo Rectoris jussu, nova illi vestis indueretur, tantum animo cepit dolorem, ut sartorem aliosque qui aderant latere non posset. Hunc suum explicanti postea dolorem, responsum est, cum etiam e quodam sui ipsius amore, & nominis, atque aliorum de se opinionis tuendæ studio, posse proficisci. Quibus e verbis occasionem ille arripuit, aliquot dies in suas omnes cogitationes inquirendi; ac molestiæ illius, quam in veste induenda senserat, caput & originem quoad liceret pervestigandi. Cum se totum accuratissime circumspexisset, numquam tamen, quam hujus generis culpam sustineret, reperire potuit. Quin imo, etsi comperiebat, tirocinium primum ineunti cogitationes esse nonnullas injectas, quæ eo pertinere viderentur, ut se plusculum diligeret; ea tamen Deo opitulante fuerat vigilantia, uti ne semel quidem iis se obsecutum esse meminisset. Quo tamen adversus hanc pestem esset tutior atque securior, in omnibus quæ aliquot mensibus de Christi ærumnis meditatus est, in eam unam curam cogitationemque incubuit, ut præposteri in seipsum amoris evulsis radicibus, salutarem sui despicientiam atque odium menti insereret.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Princeps Franciscus, testis Castell. XI, locutus de abdicatione ac discessione fratris Romam, hæc subjungit de conversione patris in virum alium. Ubi relictis nobis discesserat Aloysius; pater, qui eatenus se ejus consiliis & vocationi tantum non violenter opposuerat; [Ferdinandi Principis] mirum in modum commotus & commutatus fuit, seque variis operibus pietatis exinde dedit. Inter alia sunto, quod effigiem argenteam Christi Domini non magnam, in cruce ex ebeno confixam, coram qua solenne erat Aloysio cor suum in oratione aperire Deo, jusserit pater e cubiculo ejus afferri ad se, sibique dari in manus, quia tenebatur morbo articulari; in eamque defixis oculis crebro recitabat septem Psalmos qui a pœnitentia nominantur, [a discessu filii ad Religionem] largo lacrymarum profluvio: uti referente matre, & illo a cubiculis famulo, qui subsequenti patri Psalmos præibat, didici; atque ipse etiam vidi, sed quid mysterii subesset, tunc nescivi. Ludovicus quoque Cattaneus mihi asseveravit, quod sibi, Roma, quo comitatus fuerat Aloysium, reduci, voluerit pater, ex tali actione filii commotus, exponere, atque exposuerit reipsa per Confessionem universa anteactæ vitæ delicta: & post hanc Confessionem, Psalmorum quam dixi recitationem orsus est. Nullus ego quidem dubito, quin hanc conversionem impetraverit patri Aloysius; [mutatio in melius.] ejusque precibus indulserit Deus, ut rite præparatus felici morte vitam clauserit; quemadmodum paulo post Mediolani clausisse, testatus mihi est illustrissimus Episcopus Mantuanus Franciscus Gonzaga, qui morienti adstitit, atque animam ejus Deo commendavit. Ex illo autem tempore non vidi amplius Aloysium nostrum. Quia nempe missus, ut postea dicit, in aulam Cæsaream, ibi fuit, quando Aloysius post quadriennium rediit Castellionem, & quando Romæ mortuus est.

b Editio I Ceparii, uti & latina versio, hic habet: Postridie reversus Pater Generalis, hortatur, ut testamentum faciat. Comperisse postea debet Auctor, non illius hortatu, sed sponte sua Ferdinandum condidisse testamentum; atque ideo illa prætermisisse in editione Placentina, unde & hic illud prætermisimus.

c Nullus magnopere mirabitur quæ hic de Aloysio, Religionem jam ingresso, narrantur; quamvis excellentia sint; si modo intellexerit, etiam in seculo viventem simili custodia sensuum sepisse cor suum. Testis Cast. II, individuus ejus socius usque dum seculo valedixit, ita loquitur: Numquam visus fuit agere quidquam, quod Modestiam ipsam dedeceret; [Modestia singularis.] numquam auditus dicere, quod posset offendere: numquam oculum intendebat in faciem feminæ: numquam legit profanum librum, nec admittebat alios quam qui de rebus sacris aut studiis tractant. Nihil sensibus indulgebat uspiam, contemptor odorum, florum, suffimentorum, ciborum item exquisitorum: si quid sibi porrigebatur, sumebat, sed parce: silentio ac solitudine delectabatur mirum in modum. In summa, vixit semper tanta cum circumspectione & custodia sensuum, ut affirmare queam, me numquam in eo observasse, quod noxæ levis speciem haberet.

CAPUT II.
Aliæ tironis virtutes: Hieronymi Plati de eo testimonium.

[131] Jam iis quæ ad comprimendam honoris cupiditatem adhiberi solent, eo vacabat impensius; quo ea sanæ mentis hominibus, [Gaudet contemni,] corporum vexatione conducibiliora, magisque necessaria esse censebat. Igitur usu ac tractatione palam abjiciendi, hominumque ludibriis exponendi sui, usque eo processerat, ut id neque domi, neque in publico facere dubitaret. Sæpe potestatem sibi fieri postulabat in obsoleta lacerna, humeris mantica oneratis, per urbem stipem mendicandi. Interrogatus, ecquid hoc illi pudori esset, aut molestiæ; negavit: proposito siquidem ante oculos Christi exemplo, & ejus gratia immortalique præmio quod meriturus sit, satis sibi stimuli esse ad hæc omnia libenti gaudentique animo subeunda. Neque vero, si vulgari etiam hominum judicio rem expenderet, intelligere posse, unde tandem sibi gravis esse possit? Aut enim, inquit, iis qui me vident notus sum, aut ignotus: si me ignorant non est mihi de eorum judicio laborandum, neque inter meæ conditionis ignaros de ulla existimationis jactura dolendum. Sin me cognoscunt, præterquam quod salubre sibi exemplum meum esse sentiunt, non modo suam de me opinionem minuunt, sed etiam tantopere augent, ut periculum sit, ne in eo animus insolenter potius sibi gloriandum quam tristandum putet. Qui enim in fortuna minime tenui innatus, ad inopiam Christi amore se dejecerit; ab iis etiam in honore habetur, qui sibi illa aspernanda non putarunt. Ad eumdem modum, cum festis diebus palam, [rudes palam instruere,] in urbis vicis & compitis, Præsidum missu, mendicis ac rusticanis hominibus Christianæ doctrinæ elementa tradebat; tanta erat ejus in hoc munere hilaritas, atque adversum omnes amor; ut cum omnes fructum ex ejus aspectu caperent, tum vero gravissimi Antistites, forte rheda prætervecti, interdum ipsius videndi atque audiendi studio subsisterent. Fuit, cum hominem, quem sex ipsos annos Confessione abstinere cognorat, non prius solicitare, atque (ut erat divini spiritus incitatione inflammatus) ardenti oratione cohortari destitit, quam eum ad pœnitentiam inflexum, secum in basilicam Nominis Jesu ad Sacerdotem perduceret, qui hominem confitentem audiret & expiaret. Idem officium non raro aliis præstitit.

[132] Unum erat in quo nonnihil sibi molestiæ dari fatebatur, [& de suis defectibus reprehendi] quando palam in triclinio vel in tironum corona, de suis delictis reprehendebatur; non quod notam alieni a virtute hominis, quam nihili faciebat, reformidaret; sed quod sua sibi vitia per se stomachum movere diceret. Itaque non aliud crebrius poscebat, quam ut publice coargueretur; id quod ex usu sibi imprimis esse fatebatur. Ac licet, ut omnes animi motus in potestate tenebat, in proclivi esset ipsi mentem a reprehensionibus sic alio traducere, ut eas ne audiret quidem; ne tamen, ut ajebat, obedientiam sua fraudaret efficientia, utque plus apud Deum gratiæ mereretur, id facere supersedit. Interea vero dum palam objurganti os tradit, reputans se quiddam adversi ad exemplum Christi perferre, excitabatur gaudio, quod uberem illi ad diu meditandum materiam præbebat. Magister tironum postquam illum adeo omnibus in rebus consideratum videt, statuit eum aliquando, periclitandi causa, [numquam se excusans;] de improviso adoriri. Mandat ergo, aliquot dies præfecto triclinii, verrendo, tergendo, sternendo, operam navet; ipsi autem præfecto negotium dat, ut eum, identidem carpendo & vellicando, assidue exerceat. Is, quamvis suis partibus perquam studiose actis, numquam tamen Aloysium adigere potuit, ut vel semel se excusaret, vel cur ita fecisset rationem redderet. Itaque tantæ facilitatis & patientiæ admiratione perculsus, suis ipse oculis ægre credebat. Venit aliquando ad tironum domum ejus salutandi causa Patriarcha Gonzaga; qui in digressu sevocatum Rectorem percunctatur, ut se gerat Aloysius: cui ille, id se affirmare posse, inquit, neminem domi esse quin eum documento habeat.

[133] Ad summam, a primoribus sui tirocinii mensibus tam erat compositis suavibusque moribus, cibi tam parcus, jejuniis tantopere deditus; [& a sociis pro sancto habetur.] corporis animique, præcipue cum de contemnendo honore agebatur, tam severus propensusque domitor; legum omnium, quamvis de minutis rebus, tam sedulo observans; tam sui despiciens, tam affabilis omnibus, Superiorum tam reverens dictoque audiens, tam pius adversus Deum, tanta caritate in eum æstuans; atque omnibus denique virtutis numeris perfectus, ut non modo omnium tironum ore, velut quidam e Sanctorum genere prædicaretur, ac pro tali in congressibus omni observantia coleretur, quæque ille contigerat aut usur parat pietatis ergo osculis honestarentur; verum etiam ii qui tirocinio pridem excesserant, quæ illi in manibus usuve fuissent, reliquiarum instar hominis eximie sancti, cupide expeterent. Itaque libellus, e quo in paterna domo, unde eum detulerat, Virgini Matri preces laudesque recitare erat solitus, eodem illo tempore pietatis causa ablatus, hodie in Sicilia custoditur. Breviarium item Canonicarum precum, indidem ab eo allatum, apud Concionatorem quemdam nostrum etiamnum reliquiarum venerationem habet: ac pro talibus honoratur quoque ab aliis, jam inde ab illo tempore huc usque: adeo mature ejus præclara sanctitas, virtutisque excellentia comperta est a.

VII

[134] Solent Romæ Societatis tirones, postquam, uno alterove mense in domo S. Andreæ consumpto, [Ad Domum Professam transmitti] rectum ingressos cursum neque in religiosis institutis omnino peregrinos esse apparet; aliquot hebdomadas aut menses, ad Professorum domum, cui Jesu cognomentum est, destinari. Ibi certa domus parte a ceteris disclusi, Sacra facientibus ministrant, legunt super mensam, alia munia obeunt, perinde atque in tirocinii domo solent. Præter eum qui ex ipsorum numero delectus, Præfectus dicitur; cui a Rectore provincia demandata est officia partiendi, ut, & a quibus oportet recte & ordine & certis horis, quas illum observare convenit, fiant; præest illis etiam Pater quispiam gravis, & rerum asceticarum peritus; qui eos pœnitentia lustrat, dirigit, vicem denique in eo loco Magristri tironum fungitur. Huc ergo a Rectore missus est Aloysius, cum tres circiter menses inter tirones egisset. Quod mandatum lætus imprimis accepit, duabus de causis, quarum utramque e pietate petebat. Altera erat, quod Patrum exemplis, [duabus ex causis gandet:] qui ætate prope omni in administratione rerum aliisque Religionis negotiis transmissa, inibi vel templi & domus munera sustinent, vel summum Societatis Magistratum, qui illic sedem habet, in re communi gubernanda, opera consilioque sublevant; suntque ejusmodi ut in eorum vitas, velut in speculum religiosæ virtutis, suspicere liceat, plurimum se ad eam profecturum sperabat. Altera, quod, qua erat erga sacratissimum Eucharistiæ mysterium pietate, quæ semper fecit ut in paterna etiam domo libenter Sacrorum administer esset; vehementer lætabatur, huic se functioni ex professo designatum esse.

[135] Ceterum fuisse illum animo in sanctum illud Sacramentum admodum propenso, [pro suo erga Eucharistiam affectu,] usque eo inter omnes quibuscum versatus est, constat; ut cum de exprimenda ejus effigie deliberaretur, multis placeret eo habitu pingi, ut sacratam Hostiam submissis genibus adorantem referret. Inflammabant ejus voluntatem oblectamenta & illecebræ mentis notabiles, quibus inter capessenda sacra illa mysteria perfundebatur. Neque id, ejus integritatem animi, & exquisitam quam adhibere solebat præparationem consideranti, mirum videri debet. Simul ille ad sacrum epulum accedebat, simul animum præparabat ad alterum: [ei sumendæ præparare se per triduum solitus,] ac præter cetera officia pietatis quibus vacabat, quamlibet hebdomadem ita partiebatur, ut tres primores ejus ferias, alteram, tertiam, & quartam agendis tribus sanctissimæ Trinitatis Personis sigillatim, pro tam eximio communicatæ secum Eucharistiæ beneficio, gratiis consecraret: tres item posteriores, quintam, sextam, & sabbatum iisdem Personis seorsim singulis orandis impendebat, ut facultatem sibi præstarent, ita ut oporteret proximo consequente die Dominico cælestis convivii ineundi. Non raro quot hebdomadibus, statis horis in sacram ædem aut ejus odeum se recipiebat, atque ibi augustissimam Eucharistiam adorabat, & precibus Deo ferendis nonnihil temporis traducebat. Pridie quam ejus particeps fieret, id unum mysterium in omnibus ipsius sermonibus & congressibus versabatur, in quibus liquida quædam voluptas & divinus ardor, quo ejus animus interea compleretur, eminebat. Id cum nonullis Sacerdotibus gnarum esset, dabant operam, ut sabbato, quibus horis colloquendi potestas est, eum, exquisitis reconditisque sententiis de hoc inexplicabili arcano sermones habentem, audirent; ac negabant, uberiore se umquam pietatis sensu, quam Dominico die sacris operari: nimirum Aloysii verba eorum mentes commorant atque incenderant. Erat vero hoc adeo pervulgatum, ut quoties vel extra Dominicum diem cupido quempiam incessisset, impensius ac jucundius Eucharistiæ vel sumendæ vel faciendæ, pridie se ad eum aggregaret; atque ex composito in sermonem hac de re delabi studeret.

[136] Sabbato vespere, his cogitationibus imbutus, quieti se tradebat; Dominico prima luce cum evigilasset, hoc idem agebat; tum horam ipsam de admirabili, [ac sumptæ amanter inhærere per triduum alterum.] quæ in Eucharistia fit, animi cum Deo conjunctione commentabatur: hac elapsa, ædem sacram, rei divinæ operam daturus, petebat, inter quam semper immobilis genibus nitebatur. Suscepta Eucharistia, sevocabat se in angulum; e quo videre illum erat, postquam aliquamdiu quasi alienata a sensibus mente orarat, ægre se in pedes erigentem, & prope languido gradu e templo efferentem: jucundo vero divini amoris motu, suavitatibusque cælestibus pleno interea pectore fruebatur. Reliquis antemeridianis horis sancto silentio intentus, aut preces recitabat Deo, aut eum tacitus speculabatur, aut pie aliud a S. Augustino vel Bernardo litteris mandatum legebat. Hac igitur gratia, lætus in Professorum domum migravit: in qua comperit, tironum disciplinam commissam esse Hieronymo Plato, viro virtute, rerum divinarum studio, [Ibi committitur P. Hieronymo Plato,] atque omnis Christianæ Philosophiæ scientia singulari. Testes sunt ejus libri, tum pridem editi, tum reliqui argumento illis similes; quibus cum per immaturam mortem extremam manum non licuisset imponere, magno religiosorum hominum detrimento numquam lucem aspexerunt. In iis admirabili via & ordine rationem tradebat, mentem ab his fortunæ ludibriis distrahendi; domandi ac moderandi corporis; motus omnes animi frenandi atque ordinandi; vitia pravosque habitus extirpandi; virtutes omnes, homini religioso, tum ad seipsum regendum, tum ad consuescendum cum aliis, necessarias parandi; cum Deo denique perfecta se caritate jungendi. Duobus jam ac dimidio libris absolutis, mors nobis ereptum compulit, opus relinquere imperfectum. Hic ergo Pater, ut erat pius ante alios & sapiens, [suam de illo opininem] postquam suæ curæ traditum Aloysium vidit; pro ea opinione, quam jam inde a primis diebus, quibus primum eum nosse cœperat, de eo habebat, valde gavisus est. Quod porro fuerit ab initio ipsius de Aloysio judicium, liquet ex litteris quas de iis, quæ in accessu Aloysii adad Societatem evenerunt, sua manu scripsit, b [ad P. Mutium Vitellescum, qui invaletudinis causa Neapolim missus, illo tempore debebat coronidem imponere sacræ Theologiæ studiis, quibus in collegio illic operam dabat. In hac epistola eum edocet multa de vocatione Aloysii ad Societatem]: quorum etsi jam ante mentio facta est, tamen ut tanti Patris testimonio confirmentur, non erit abs re eas litteras ad verbum hic collocare. Scribit igitur in hunc modum.

VIII

[137] “Carissime frater in Christo. Pax Christi. Litteris, quas a te nuper accepi, carissime Vitellesce, [pridem ante testato litteris, datis Neapolim.] non equidem scio quid melius tibique gratius respondere possim, quam si te de quodam magni nominis tirone Societatis nostræ, qui quinto abhinc die (erat is S. Catharinæ sacer) in domum S. Andreæ se contulit, certiorem faciam. Est adolescenti nomen Aloysio Gonzagæ. Natus est patre, præcipuo Marchione in vicinia Mantuanæ ditionis, cujus Ducem arctissima necessitudine attingit; atque ipsi Aloysio, quippe stirpis suæ maximo, spes successionis incumbebat. Verum ubi Deo placuit eum sibi vendicare, duobus circiter abhinc annis, cum in regia Philippi Hispaniarum Regis versaretur, ad Societatem adjunxit animum; eumque diserte Marchioni patri suo, qui & ipse in eadem regia erat, patefecit. Is, facto sæpius ejus periculo, ad extremum concessit: neque ita multo post reversus ex Hispania, scripsit ad Scipionem Gonzagam, Virum Illustrissimum propinquum suum, qui modo Hierosolymorum est Patriarcha, uti cum Præposito nostro Generali ageret, filiumque suo illi nomine offerret. Verum quoniam, [quibus narrat ejus in petenda Societate constantiam,] ut ante dixi, primogenitus erat, quem hereditas manebat; necesse habuit jure suo fratri cedere: quod cum sine Cæsaris auctoritate fieri non posset, aliquot interim menses abierunt. Nihilominus tamen, re denique omni transacta, cum se optimus adolescens jam jam in portum invehi posse speraret pater illi in mora fuit; qui sive vehementi in illum amore, sive spe quam in eo reposuerat, seu, ut ipse modo ad P. Generalem scribit, quod immaturam adhuc tantæ rei ejus ætatem putaret, ut tandem commeatum illi daret, exorari se non sinebat, & complures eum annos remorari destinarat. Ibi vero eximia adolescentis constantia fervorque mentis enituit. Tametsi enim majori quam explicari possit observantia parentem suum colebat, nullum tamen umquam ejus solicitandi viasque omnes, ad ipsius flectendum animum, persequendi finem fecit. Cum vero nihil æqui boni impetraret, litteras sane ardentes ad Præpositum Generalem dedit, quibus petebat, ut per eum sibi, insalutato patre, venire liceret. Cum Præpositus Generalis abnueret, res usque ad hoc tempus dilata est: jam vero, qua arte equidem nescio, certe impetrata tandem venia, habitu Ecclesiastico, decem circiter equitibus comitatus, Romam venit.

[138] Ejus adventus adeo percrebuerat quacumque iter haberet; atque etiam Romæ, paucis diebus quibus in ædibus Scipionis Gonzagæ diversatus est, jam emanarat in vulgus, ad Societatem eum ineundam venire; [accessum ad eamdem,] ut cum per idem tempus ad Pontificem Maximum adiret, uti ejus benedictione ad cœpta persequenda muniretur; vulgato in aula ejus consilio, eorum hominum corona ambiretur, quorum studia & curæ quoniam immmensum quantum ab ejus sententia dissidebant, intenta in illum ora velut in portentum tenebant. Proxima demum superiore feria secunda, quæ, ut dixi, S. Catharinæ dicata fuit, ad S. Andream se recepit; eodem illo Patriarcha prosequente, qui ibidem, ut cum Patre Generali pranderet, remansit. Jam vero dotes ejus, mihi crede, sunt ejusmodi, [externas] ut generis nobilitas, quam modo cognovisti quam sit illustris, decorum ejus postremum sit. Ingenio tantum pollet, ut quamvis octavum decimum annum necdum attigerit, sitque tamdiu in Principum aulis versatus, tamen Logicis Physicisque sit apprime eruditus. Prudens vero & consideratus in verbis, ut (serio loquor) nos omnes obstupefaeiat. Ejus illud unum tibi argumento esto, quod Marchio ejus pater jam tum familiæ suæ negotiis eum adhibebat, atque in epistola qua illum Patri Generali offert, affirmat se illi donare id, [internasque dotes,] quo nihil carius majorisque spei haberet usquam. Verum enimvero nihil sunt hæc omnia, ad ejus virtutem & sanctitatem. Fatetur siquidem ipse, jam inde ab octavo circiter anno Deum se timere cœpisse; satisque id ostendunt vehementes, quibus agitur pietatis motus: nam inter precandum continuis lacrymis abundat, & perpetuo prope animum collectum atque intentum habet, quod cum ex ipso vultu, tum e moribus apparet. Domestici narrant, in more illi positum fuisse, quatuor aut quinque tempora interdiu in meditando agere, noctu idem factitabat; sed de ejus temporis partitione nihil comperti habebant, quod jampridem in exuendo nullius uti opera sustinebat, sed retrusus in cubiculum, pro pietatis & ardoris modo, devoti Deo animi officiis se tradebat.

[139] Ne vero me putes res ejus in majus attollere, hoc tibi narrasse sufficiet, quod suo congressu P. Andream Spinolam tantopere sibi devinxerit, [nostrorum de illo opinionem,] atque in tantam suæ præclaræ indolis virtutisque admirationem traduxerit, ut ille de eo mecum postea agens, censeret me (qui quanti illum faciam vides) in eo laudando frigidiorem fuisse. Eadem interea est Patris Generalis, nostrorumque omnium, qui sunt hic Romæ, Mediolani, Mantuæ, ubi diu commoratus est, de eo opinio. Dicendumne sit quod superest, equidem dubito: metuo enim, ne ut nostram, ita & tuam lætitiam minuat: tamen quo te, ut pro eo vota facias, extimulem, non reticebo. Scito ergo, nihil illi naturalium vel cælestium bonorum deesse, præter valetudinem; cujus ea est imbecillitas, ut vel ipse aspectus ipsius nos extimefaciat. [& valetudinem afflictam,] Uno vel altero item die prius quam in Societatis domum introiret, laborare cœpit e pectore: cujus rei hanc affert causam, e qua pietatis quoque studium ejus cognoscas licet. Videlicet in eam se consuetudinem venisse, ut sexta quaque feria aqua & pane nudo victum toleret: cum vero eam proxima etiam superiore sexta feria tenuisset, atque insuper postridie profectus in palatium, quo aditum haberet ad Pontificem, cui pedes de more osculatum venerat, ad horam alteram & vigesimam jejunus duravisset, vehementer debilitatum esse. Ut ut est, si curatio ulla opem afferre poterit, mandato Patris Generalis quidquid diligentia & solicitudine provideri licebit, adhibebitur: [quam spes sit restaurandam.] jamque id fieri cœptum est; ac fortasse, imo procul dubio, valebit melius, Societatis cura ipsum temperante, quam effreni & præcipiti illo æstu absorbente. Itaque Deum pro illo precare: neque dubita, quin si vita illi & sanitas suppediret, egregiis illum olim, pro Dei gloria Societatisque nomine, facinoribus florentem sis visurus. Hæc omnia (tametsi non pauca ad exemplum salutaria præterii) ideo pluribus exposui, ut lætitiam, quæ per hos dies profecto tanta fuit omnium nostrum, ut nulla prope alia de re sermo esset, tecum communicarem: hac tamen conditione, ut hoc gaudium, quod tibi attuli, Deum orando compenses, ut me tot præclarorum hominum, quos quotidie ad hanc sanctam Societatem vocat, ut eam veluti gemmis quibusdam insigniat, sacra necessitudine atque imitatione dignum præstet. Deus tibi benedicat. Romȩ III Kalend Decembris MDLXXXV. Tuus in Christo frater & servus, Hieronymus Platus.”

[140] Has litteras cum scriberet Pater, necdum illum intus norat; quam tamen magnificis ab eo laudibus efferatur, quivis intelligit. [Hanc ille opinionem jam Confessarius Aloysii confirmat,] At simul confitenti operam dare, deque divinis rebus atque interioris animi rationibus cum eo sermones habere ingressus est; ea omnia sigillatim exquisivit ex ipso, quæ, ut in hujus operis Proœmio narratum est, scriptis prodidit: tantamque in hoc adolescente innocentiam, tantum rerum divinarum scientiæ lumen, tantam plenæ sanctitatis sublimitatem comperit; ut ex eo velut quemdam e Cælitum numero coluerit, & quoties in ejus mentionem venit apud omnes iisdem laudibus ornarit. Sed tum præcipue, cum aliquando cum Patre quodam de cælesti beatitudine disserens, affirmasset, Cælites qui ea perfruuntur, usque eo Dei quem cognoscunt & intuentur voluntati accomodare se, & quodammodo in eam migrare, ut nisi quod amet ac velit Deus, nihil ament aut velint; adjunxit, hujus sibi exemplum videri in Aloysio nostro elucere: In cujus mente, inquiebat, cum Cælestes illi Deum jucundissime acquiescere sentiant, obsequuntur & ipsi huic Numinis voluntati, totique sunt in eo immortalibus donis & muneribus exornando, meritis cumulando, precationibus suis tuendo: idque mihi videntur facere certatim, quis alteri præripiat primas: tantum ei favoris impensum video a Deo & a Sanctis, totque animam ejus ornatam virtutibus, ac donis cælestibus cumulatam. Idem Platus, cum iter aliquando Senis haberet, hujusque adolescentis præcellentes virtutes celebraret; Patri cuidam affirmavit, [admirans necdum miraculis clarescere.] mirum sibi videri, quod, pro tam illustri sanctitate, quam elucentem in eo videret, multa ac manifesta miracula non ederet. Et ego memoria teneo, audire me Bellarminum Cardinalem, idem sibi mirum accidere prædicantem, quod tam inusitata integritas vitæ divinis adhuc, quæ quidem scirentur, ostentis careret.

[141] Mansit in ea domo diutius Aloysius, quam ceteri tirones soleant. Prima luce quotidie, hora pie meditando exacta, [Aloysius optimo cum exemplo] ad sacrum vestiarium se conferebat; neque inde, nisi postquam quinis senisve Sacris, propensa admodum pietate cælestique gaudio ministrasset, pedem referebat. Tantam capiebat suorum sociorum, atque imprimis duorum qui infirmiori valetudine videbantur, misericordiam; ut Præsides admoneret, eos suæ sanitatis negligentiores esse, ac nimis multis Sacrificiis servire. Tempus, quod inter duo Sacra intercedebat, tacitus ac ne verbo quidem quemquam compellans, in angulo quopiam residens, [in sacrario mane toto agit,] modo rite commentando, aut preces Virgini Matri ferendo, nonnumquam libros sacros legendo, consumebat. Ædituum, si qua de re monendus aut consulendus esset, [ædituis obedientissimus,] aperto capite, junctis ante pectus manibus adibat; coramque astans tam reverenter ac submisse alloquebatur, ut verecundiorem illum faceret. Mandata tum ipsius, tum sociorum ejus, non minus prompte accurateque exhauriebat, quam si a Christo Domino nostro data essent. Feria quinta majoris hebdomadæ, negotium ei dederat ædituus, ut ad cenotaphium Christi ardentes lucernas curaret. Ibi cum diu astitisset, numquam tamen ad aspicienda ornamenta apparatumque loci, qui sua venustate magnam populi vim contraxerat, oculos sustulit: ergo sciscitanti postea socio, ecquid ei cenotaphium arrisisset; negavit se vidisse: neque enim sibi id visum esse licere, quando aliud ab ædituo in mandatis haberet.

[142] Adversus tironem deinde illum, cui modicum aliquod in ceteros imperium solet esse, tantam reverentiam observantiamque adhibebat ut ne Præpositum quidem ipsum Generalem majori colere posset. [Præfectique reverens,] Prætereunti siquidem assurgebat, caput aperiebat, omne honoris genus habebat; donec ille, qui pro suo pudore tantum dignationis ferre non poterat, Præsidi quereretur, isque Aloysio præciperet, ut modum suo officio statueret; quod & fecit. Neque mirum est tantum illis honoris detulisse dictoque audientem fuisse; quoniam non eum cui obediebat, sed cujus vicem gereret spectabat; & jubentis vocem, tamquam Dei non hominis vocem, interpretabatur. Quod non solum idcirco se facere ajebat, ut majorem a Deo gratiam iniret; sed etiam quod volupe sibi esset, cogitare Christum sibi loqui, nonnullamque ei serviendi occasionem dari. Adjiciebat, jucundius se iis qui inferiorem subditamque majoribus, quam qui supremam, atque a nullo pendentem potestatem gererent, parere; neque id tam humilitatis studio, quam quadam (ut ipse appellabat) superbia. Etenim si humano judicio res pendatur, ægre quidem hominem ut in hominis (præsertim si neque genere, neque naturæ fortunæque dotibus par sit) potestatem sponte veniat, adductum iri. At vero, Deo, aut quod idem est, homini vicem Dei fungenti semet subjicere, rem esse longe gloriosissimam: id vero tanto luculentius eminere, quo minus in eo humanus sensus dominetur, paucioraque sint in eo qui imperat ornamenta, quæ hominum animos ad se convertere & rapere possint.

[143] Elapsis antemeridianis horis, tirones, qui in illa domo degunt, invicem se conferunt; hi ad legendum, alius super priorem, alius super posteriorem mensam; illi ad obeunda culinæ munia. Cum Aloysio obtigisset, ut ipse quoque his ministeriis vacaret; [a meridie pie & humiliter occupatur.] pari in iis quamvis humilibus voluptate versabatur, atque si eo loco natus, eoque jure esset, cui insita quadam naturæ vi illorum studium congrueret. Anagnostes factus, consideratus in legendo ac minime præceps fuit. Succurrit autem quondam, ut interea nescio quis strepitus fieret in triclinio dum legeret, sic ut minus ab aliis exaudiri posset. Nactus hanc occasionem tiro ille qui ceteris erat impositus; id ad eum reprehendendum arripuit, quod ejus vitio Patres ac Fratres lectionis fructu ea mensa caruissent, atque damnum hoc spirituale (sic enim, ut eum experiretur, nominabat) multis verbis exaggeravit. Hic Aloysius, qua erat patientia, nihil excusare, veniam orare, emendaturum se polliceri; ac deinde, quo illius socii spirituale damnum resarciret, quod jam legerat, de industria iterare.

[144] P. Hieronymus Platus, qui tantopere eum orationi, mentisque actionibus deditum sentiebat; ejus nonnihil avocandi causa, imperarat, uti a prandio ac cœna, non unam modo horam, ut assolet, sed semis præterea, [citra culpam bis reprehensus,] cum iis qui posteriori mensæ interfuerant, animum sermone remitteret. Ipse, etsi prius cibum ceperat, mandato satisfecit. At Minister hujus ignarus, inter eos qui altero congressu se oblectabant repertum, palam in triclinio reum semet facere, ac pœnas dare jubet violatæ legis de silentio, extra horam quæ proxime mensam consequitur, cum aliis colloquendo. Fecit ille quod pœnæ nomine impositum est, nulla excusatione usus, [ut violati silentii reus,] neque ulla dati a Præside mandati mentione facta; & continuo alterius etiam remissionis, ut erat jussus, particeps esse perrexit. Eo comperto admiratio Ministrum tenuit; deinde iterum ad pœnam vocat; neque ille aut detrectat, aut causam ullam dicit. Secundum mensam accersitum ad se P. Platus admonet, in socios offendisse, quod etiamnum tiro, ob eamdem culpam geminata pœna mulctatus esset. Rogavit deinde, quid ita Ministro non indicasset, majorum concessu id se facere? Respondit ille, venisse sibi item in mentem, [dissimulat suam innocentiam,] silentium suum fortasse aliis pravo exemplo futurum; verum quod metueret, ne amor in seipsum, Superioris veniam ac mandatum, quo illa lege solutus erat causando, in aliquam fraudem impelleret; obstinasse, re dissimulatione transmissa, pœnam iterum etiam subire: &, si quid præterea Minister movisset, ne cui tacendo offendiculo esset, quid in mandatis haberet, aperire. Valebat plurimum, ad aliorum animos accendendos, cernere quam parato patientique animo animadversiones sustineret; quanta alacritate quidquid gravius de se, nullo licet suo vel culpæ vel negligentiæ (quæ duo aut numquam, aut certe perraro in eo reperiebantur) merito statutum esset, persolveret. Quin imo sæpenumero evenit, ut quod alii deliquerant, ipse per errorem insimulatus, libens nihilque pro se causatus, perinde ac si culpam sustineret, plecteretur. At non diu latebat; iis qui in culpa erant, cum illum puniri viderent, certatim sui abjiciendi studio, de contracta noxa profitentibus.

[145] Reliquo die solebat comitari quempiam Patrem ad carceres aut valetudinaria, [promptus ad quæcumque obsequia,] quo ejus domus Sacerdotibus pœnitentiæ administris mos est itare quot hebdomadis sæpius; atque interea dum Pater vinctis aut ægris confitentibus sui copiam facit, ipse ceteros de Christianæ fidei capitibus aut ratione obeundæ Pœnitentiæ erudiebat. Quando domi manebat, ea everrenda aliisque similibus humilibus ministeriis distinebatur. Cum aliquando una cum suis sociis in solario lintea, quæ e lavatrina eo delata aruerant, complicaret; rediit in memoriam, nihil se eo die, ut quotidie soleret, in S. Bernardo legisse. Subiit ergo, postquam aliquamdiu id egerat, cupiditas suæ pietati satisfaciendi. Ac licebat illi quidem, ut & ceteris tironibus, ubi aliquid temporis illi operi dederint, impune discedere: verum id minus expedire ratus, ita suis cogitationibus respondit; S. Bernardus, si eum legeres, quid aliud te doceret, quam obedientiam? Fac igitur jam te legisse, & obedientiam adhibe. Legibus omnibus, quantumvis minimæ notæ, [& Regulæ observantissimus.] tam studiose parebat, ut nullius hominis, quacumque dignitate præditi, gratia eas violaret. Fuit, cum Illustrissimo Cardinali Roboreo propinquo suo, in templi vestiarium ejus visendi causa venienti, se excusans, negaret, postulatam sibi esse cum eo loquendi facultatem: qua ille excusatione recreatus, non, prius cum eo sermonem contulit, quam a Patre Generali permissum esset. Denique tam erat in omni officii munere perfectus, tam recti & salubris omnibus exempli, ut in omnium, qui in ea domo erant, sinu habitaret, atque adolescens sanctus audiret. Duobus ibi mensibus exactis, in domum tironum S. Andreæ revocatur.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Dicta confirmat testis Cast. VI: Postquam intravit tirocinium Aloysius, habitus continuo ab omnibus fuit pro Sancto: & vero sanctam omnibusque perfectam numeris ducebat viram. Hinc multi, scio, rapuerunt Officium ejus parvum, item Breviarium resque alias, quibus erat usus, tamquam Reliquias Sanctorum. Tam exactus erat observator legum domesticarum, ut nonnullis videretur ea in observatione nimius, damnareturque exactitudinis superstitiosæ. Addit autem, quod mox huc quoque pertinebit. Quando post aliquod tempus venit tiro ad domum Professorum; ministraturus operantibus ad aram; ubi uni alicui operam navaverat, ilico reversus in sacrarium, genua ad orandum flectebat ante Reliquias Sanctorum, quæ ibidem in altari servantur; non, ut alii solent, in sella aut scamno considebat. Ædituus autem talia observans, nonnumquam eum jubebat inde surgere, & obsequentissimum habebat. Atque hæc scio, quia vidi.

b Quæ hinc sequuntur sumpta sunt ex editione Ceparii. Placentina. In priori dicebatur epistola missa fuisse tacito nomine proprio, ad adolescentem de Societate nostra, qui id temporis in Collegio Neapolitano litteris studebat.

CAPUT III.
Reliquum Aloysii tirocinium ad S. Andreæ; oratio jugis & expers distractionum.

[146] Reversus ad tirocinii sedem Aloysius, quæ est ad S. Andreæ, [Regressus ad S. Andreæ,] præstantibus Patrum, quos in Professorum Domo viderat, exemplis plurimum ad studia virtutis arrectus; primum de omnibus, quæ dum abesset, intus in animo suo gesta essent, tironum Magistrum certiorem fecit: deinde flagrantiore quam alias umquam animo & cura, exercendis tironum muneribus se dedidit. Erat autem omnis officii sui adeo benegerens & accuratus, ut non modo nihil alii in eo delicti notarent; sed ne ipse quidem, qui suas res omnes observare, ac non solum actiones, sed cogitationes ipsas suas excutere diligentissime solebat, [angitur, quia nihil vidit a se delinqui:] quidquam in se reprehensione dignum reperiret. Id adeo compertum est, cum aliquando tironum Magistro scrupulum, qui eum vehementer exerceret, eximendum proposuit; narrando illi, se, quamvis omnem diligentiam in explorando penitus animo suo consumeret, nihil tamen in eo animadvertere posse, quod vel inter venialia errata reponendum esset. Id vero esse, quod graviter maceretur; vereri enim, ne ex eo id existat, quod parum se norit; atque adeo ne interiores illæ tenebræ menti suæ sint offusæ, quas sæpe audisset, & vero etiam legisset, grande ei periculum creare. Atque ex hoc, quanta fuerit mentis ejus puritas, facile colligi licet. Ad hanc præsidio erant complures animi dotes, quarum nonnullas hoc loco exequar; ne cuiquam incredibile sit, tantam eum conscientiæ integritatem atque munditiem tueri potuisse.

[147] Principio diuturno studio, quod a prima pueritia in edomandis affectionibus animi posuerat, & comparato inde habitu, eo jam evaserat, [ut qui pridem domitas habebat passiones,] ut neque perturbari animus, neque ullo rerum mortalium sensu, vel primis cupiditatum motibus concitari videretur. Certe complures, quos dum Religionem coleret, in usu habuit, jurati testificantur; non modo numquam ab se illum in ullo errato, quod vel venialis instar haberet, compertum esse; sed ne indicium quidem ullum animi, vel repentino, atque inconsulta ratione; ira, aut impatientia, aut alia quavis ægritudine agitati, aliquando dedisse. Quæ vacuitas ab insolenti omni affectu, tanto plus habet admirabilitatis, quod (ut alias diximus) minime ex hebeti natura proficisceretur; quippe cum, præterquam quod adolescentia & multo sanguine caleret, etiam sagaci & supra ætatis captum perspicaci ingenio esset: sed nimirum accepta ferenda est præcipuæ Dei gratiæ, & habitibus excellentium virtutum ad quos illum perpetua meditatio, exercitatioque frenandi sui, & in rationis cælestisque doctrinæ gyrum ducendi, perduxerat. Accedebat, quod in agendo, non affectum, qui sæpe ultra rationis fines hominem agit præcipitem; sed lucem provisionemque mentis, ducem sequebatur: itaque, ajebat, qui a passionibus gubernetur, crebris erroribus obnoxium esse.

[148] Neque vero in Sociorum congressibus ac circulis umquam, cupiditate vincendi, ad inanes pugnas verborum descendebat; [alienus ab altercatione] sed animi sui sensu ingenue patefacto, si erat qui contradiceret, non repugnabat; nisi quid interdum, ut patrocinaretur veritati, blando sermone sedatoque animo simpliciter respondendum videretur: quod si alter pertenderet; quasi de re nihil ad se pertinente, conticescebat. Ad hæc desiderium omne non modo indifferens; sed, quod majus est, [& quocumque immoderato affectu:] bonum etiam ac sanctum, quod modo vel tantillum turbare, pacatum quietumque animi statum & supervacuas solicitudines accersere posset, omni studio ejiciebat: quamobrem mens illi perpetuo quodam otio & tranquillitate, quæ diuturno usu quodammodo jam in naturam verterat, fruebatur.

[149] Adjumento præterea illi erat, quantum ninil quidquam; quod Deum non modo sibi ante mentis oculos inter actiones omnes assiduo ponebat, cujus gratia nihil suscipiebat, quod non omni industria elaboraret; verum etiam quod ei perpetuo orationis usu consociatus erat: in qua oratione tantum studii collocabat, quasi in ea spes omnis sita esset perfectæ sanctitatis parandæ. [Orationi addictissimus] Negabat fieri posse, ut qui precandi suique colligendi minus studiosus sit, plena umquam & diuturna de seipso victoria utatur, aut ad excelsiorem absolutæ eximiæque virtutis & sapientiæ gradum aspiret: id quod experientia ipsa satis ostendit. Ergo illam quorumdam, qui religionem profitentur, animi impotentiam; illos turbidos concitatosque motus; illud fastidium, quod sentiunt; neglectæ meditationis sacræ orationisque consuetudini tribuebat. Hanc autem compendiariam & proximam ad perfectam virtutem viam esse dicebat, idque omnibus persuasissimum cupiebat esse: neque enim dubitabat, quin ejus suavitate degustata, nemo sit futurus qui ab ea se divelli patiatur. Quorumdam mirabatur miserabaturque socordiam, qui ubi necessariis occupationibus intenti, forte otium salutaria de more meditandi interdum minus habuerint, sensim consuetudine quadam, hoc divinum exercitium, etiam cum opportunitate temporeque maxime abundant, intermittunt. At ipse adeo toto animo se illi dediderat, ut omnes ipsius deliciæ eo tempore, quo comprecandum aut meditandum erat, contineri viderentur.

[150] Atque ex iis, quæ longo usu in seipso compererat, hausit præclarissima quædam rite meditandi præcepta. [orandique scientissimus erat,] Itaque P. Robertus Bellarminus, qui nunc est in numero Purpuratorum Patrum, cum in Collegio Romano capita meditationum, quæ in libello Exercitiorum spiritualium Societatis descripta sunt, compluribus qui ibidem in studiis elaborant explicaret; præclaro aliquo recte meditandi documento tradito, adjungere solebat, hoc se ab Aloysio nostro didicisse. Præparabat ad orationem animum perdiligenter, lectis ordinatisque vesperi ante quam decumberet, [solitus adeam præparari diligenter,] per octavam minimum horæ partem, certis, de quibus postridie commentaretur, locis. Ubi diluxerat, dabat operam, ut aliquanto ante ad meditationem accinctus esset, quam ejus ordiendæ signum daretur: quo tempore collectum animum ad tranquillitatem componere, & cura appetitioneque omni alia solvere nitebatur. Neque enim fieri posse, ajebat, quin mens alias res agat, Deique imaginem, cui se meditando contemplandoque quam simillimam esse studere debet, in se recuset exprimere; dum interea solicitudine, vel amore, vel cupiditate cujusquam alterius rei teneatur. Memini me illum audire, cum in eamdem sententiam hac similitudine uteretur: Quemadmodum agitata ventis aqua, astantis hominis effigiem, vel quod turbida sit, omnino non ostendit; vel, si limpida est, non membra omnia trunco hærentia, sed seorsim quasi concisa & dispersa repræsentat: ita etiam hominis animum, qui inter contemplandum contrariis perturbationum flatibus conflictetur, aut affectibus desideriisque commotus rapiatur, negabat, ad imaginem Dei referendam, aut ullam tantæ majestatis quam considerat, similitudinem arripiendam, ullo modo aptum aut rite præparatum esse.

[151] Dato orandi signo, quanta maxima poterat reverentia, ante suum paupertinum oratorium procidebat in genua; tantaque industria in mente, ne quam in aliam curam dilaberetur arcenda evigilabat, [cœpteque insistere,] ut hujus gratia ne spuendi quidem nenessitati parere sustineret. Totum se dabat cogitationi eorum quæ ad meditandum erant proposita; & confluente præ vehementi contentione mentis ad superiora vitali spiritu ac sanguine, ima membra tanta debilitas & frigus occupabat, ut finita oratione pedibus nequiret consistere. Accidebat etiam non raro, ut postquam ab ea surrexerat, alienata aliquamdiu a sensibus mente, ne locum quidem in quo constiterat agnosceret: quod tum præcipue usuveniebat, cum illa Deo attributa elogia, bonitatem, providentiam, amorem adversus homines, & horum omnium imprimis infinitatem, collustrabat animo: tunc enim longius abducebatur a sensibus. Inter precandum tantam habebat lacrymarum facultatem, ac tam large eas funditabat; [non sine lacrymis,] ut necesse fuerit Præsides, metu ne ex hac copia caput atque oculi detrimentum caperent, aliquam eas inhibendi viam inire: verum nullo umquam remedio profectum est.

[152] Admirabilius vero est, cujus tum alii ejus Confessionum arbitri, [& citra ullam distractionem:] tum Bellarminus Cardinalis est testis, quod ab instituta oratione numquam fere ejus animus aberrare sit solitus; quod quam sit eximium Dei munus, facile quilibet, ex eo quod ipse inter orandum experitur, assequetur. Hanc tam certam mentis in res sacras intendendæ potestatem, non sola Dei gratia consecutus erat; sed ex eo præterea, quod longinqua meditatione atque usu, vim animi, qua remota etiam in se comprehendit atque cogitatione depingit, usque adeo pronam obedientemque sibi fecerat, ut nullius, nisi quod commodum esset, veniret in mentem. In ea vero cogitatione quam suscepisset, tam valde, quoties lubebat, configebat animum, ut eorum quæ ab aliis dicerentur aut fierent, sensum nullum caperet, neque exinde ab ulla re ipsi, avertendæ mentis periculum erat. Etsi in domo tironum quotidie, atque ad idem prope exemplum in collegiis, conclavia omnia lustrentur, quo exploratum sit, omnesne statis horis precibus vacent; tamen, quamdiu in Religione vixit, numquam ad se quemquam inspiciendi gratia venisse sensit: quod sane, quam id temporis remotus a sensu & commentando astrictus fuerit, notabile signum est.

[153] Lege sancitum est, ut quivis de Societate, cum ineunte tirocinii tempore, tum reliqua ætate, sexto quoque mense, non delicta modo, [ut de se ipse fassus] sed dona etiam, gratiam, virtutes haustas divinitus, omnia denique conscientiæ arcana Præsidi suo patefaciat: nimirum ut ille, cujus est ceteros consiliis suis gubernare, de omnibus edoctus, finem & modum transeuntes, excessum paterne dedoceat; incautos fraudibus, quarum in arctiore vita frequens occasio est, liberet; omnibus denique suæ fidei creditis, ad progressiones in perfecta vivendi ratione faciendas, viam muniat. Hoc vero est, unde complures beati Aloysii virtutes patuerunt: studio siquidem parendi legi, atque ex majorum præscripto dirigendi sui, mirifico candore & sinceritate Superioribus suis & melioris vitæ parentibus, quid in suo pectore agitaretur a Deo, detegebat. Id adeo diligenter observandum est, ne cuiquam mirum videatur, [in reddenda conscientiæ ratione.] quod complures virtutes suas prodiderit: huc enim ipsum, ceteroqui minimum de se loqui solitum, majoribus legique obediendi studium adigebat. Cum ergo quondam Rectori interiorem animi sui notam patefaceret, percunctanti, ecquid inter orandum cogitatione interdum ad alias res abstraheretur; respondit ingenue: Si cogitationes omnes alienæ, quæ suam sex illis mensibus umquam precantis, meditantis, in conscientiam inquirentis, mentem remoratæ essent, in unum cogerentur; eam omnem moram, spatium quo Salutatio Angelica recitari posset, non æquaturum.

[154] In orationibus, quæ pronuntiationem desiderant, major ei difficultas erat: non quidem, quod inter eas quidquam aliud tractaret animo, sed quod minus expedite & apposite psalmorum, [nec tamen vocales negligebat preces;] aut aliorum quæ recitabat, sententiam assequeretur. Itaque sibi tum evenire ajebat, quod homini pro obseratis foribus stanti, qui neque ingredi possit, neque alio digredi velit. Ceteroquin, in hoc etiam precandi genere, vehementi rerum cælestium sensu ac voluptate affluebat: præcipue in legendis psalmis, e quibus pios animi affectus, quorum uberem illi segetem præstant, induebat: qui quidem interdum tam erant incitati, ut ægre & vi, nonnulla verba proferret. Itaque quando pro sua illi pietate, tirocinii tempore, preces Canonicas Sacerdotum more recitandi consuetudo erat, Matutinis minimum horam totam tribuebat. Quod ad meditationis materiam, [meditandæ Passioni Christi multum afficiebatur;] in consideratione suppliciorum ac cædis Christi Domini plurimum acquiescebat, divinasque ex ea jucunditates capiebat. Ejusdem memoriam quotidie refricabat quadam brevi Antiphona, sub meridiem pronuntianda, & de Christo crucifixo cogitando. Quod ille tam liquido pietatis sensu intentoque animo faciebat, ut se quotidie manifesto, temporis illius quod feria sexta sanctioris hebdomadæ colitur, sanctitatem præ oculis habere, diceret. Quantum ex sacræ Eucharistiæ meditatione animi solatiique cælesti hauriret, jam supra dictum est.

[155] Sanctos Angelos, ac præcipue Tutelarem suum, [& Angelicæ nuturæ considerandæ.] singulari quadam observantia colebat & jucunde speculabatur. Quo tempore, quam Deus illustres, de his liberis ab omni concretione mentibus, ejus animo sententias subjiceret, testis est prolixa illa juxta ac elegans meditatio de Angelis, quam P. Vincentius Brunus in alteram partem suarum meditationum retulit; & Andreas Victorellus Doctor, in eruditis suis libris, de custodia Angelorum, non sine laude citavit: quæ quidem tota, sive verba spectes, seu sententiam, est B. Aloysii partus. Narravit enim ipse P. Vincentius, se, qui non esset nescius illum sanctos Angelos præcipua pietate complecti, negotium de industria dedisse, ut quid de iis sentiret, scriptum faceret. Est penes me scheda B. Aloysii manu, nuper inter alias reperta, in qua seorsim de Angelis hæc annotat: “Officia pietatis erga Angelos generatim. Finges animo, te novem Angelorum choris Deum comprecantibus, & hymnum illum (Sanctus Deus, Sanctus fortis, Sanctus immortalis miserere nobis) canentibus mixtum esse; quem proinde hymnum tu quoque novies iterabis, & cum illorum precibus tuas conjunges. Angelo custodi tuo ter imprimis quotidie tui curam commendabis, mane & vesperi recitando precem (Angele Dei) atque interdiu, cum in ædem sacram circum aras supplicatum te confers. Persuasum habe, perinde te Angeli ductum sequi oportere, atque cæcum quempiam, qui viarum discrimina ignorans, ejus, qui baculo gressum ipsius regit, providentiæ in omnibus confidit” Hæc ipse.

[156] Denique verissime mihi videor confirmare posse, vitam ejus Religiosam, perpetuam quamdam orationem fuisse. [Vita ejus videbatur esse jugis oratio,] Siquidem tot jam annorum orandi mentemque a sensibilibus abducendi usu, ejusmodi erat habitum consecutus; ut ubi ubi esset, quidquid rerum gereret, animus illi potius in iis esset, quæ mente tantum, quam quæ etiam sensu usurpantur. Quid quod in eum jam statum devenerat, ut vix ipsis sensibus, puta, oculis ad videndum, auribus ad audiendum uteretur; adeo se totum ab illis ad interiora converterat; in his solis acquiescebat; hæc in oblectamentis habebat; ab his si quæ illum cujuslibet utilitatis ratio distraxisset, omnibus licet quæ res posceret tentatis, tamen parem animo molestiam capiebat, atque si aliquod ei membrum luxatum esset. Quamobrem nihil erat ei proclivius, quam totum diem, [cum facillime mentem elevaret in Deum,] inter medias mentis vel corporis occupationes Deo cogitatione devinctum esse, animumque collectum atque hoc agentem retinere; nihil difficilius, quam eumdem dissipare. Certe quondam fassus est ipse, quantam aliis videatur difficultatem, ut ipsi prædicant, habere, mentem in Deo defigere; haud minorem sibi esse in avocanda: quamdiu enim sibi ipsi imperare conabatur, ne de Deo cogitaret; vehementi vi conflictabatur, cum necessario secum ipse dimicaret: qua dimicationis vi atque impetu majorem valetudinis jacturam, quam ipsa continua Dei consideratione faciebat. Interdiu, ne districto quidem maxime occupationibus Deus illabi, & cor uberrimis delectationibus perfundere abstinebat; neque sane brevibus, sed quæ interdum amplius horam tenebant: [ultro dulciter affluentem.] quæ quidem ita complebant animum, ut in corpus redundantes, cælesti quodam illud ardore succenderent, quem satis ipso vultus rubore prodebat. Nonnumquam vero cor illi ea flamma correptum, tam crebro & concitato motu palpitabat, atque emicabat in pectus, ut exsilire velle diceres.

[157] Hæc tot interna gaudia, quibus ejus mens pascebatur, adeo omnem corporis curam exemerant, ut magis ac magis indies debilitaretur extenuareturque; & capitis dolor, quem lenitum oportebat, ingravesceret. Cum ergo Præsides, [Hanc assiduitatem jussus moderari,] qui eum regebant, animadverterent fieri non posse, ut in tanta contentione animi diu viveret, præsertim valetudine jam pridem voluntariis afflictationibus perturbata; omnis ei jejunii, abstinentiæ, flagelli, ceterarumque severiorum pœnarum usu interdixerunt: deinde somni tempus produxerunt, orationis contraxerunt, adempta primum dimidiata, ac postmodum tota etiam hora; vetita insuper frequenti brevium precum, quibus negotia dispungere mos est, consuetudine; ac denique denuntiato, quo minus temporis precando consumeret, hoc propius ad majorum voluntatem accessurum. Ad hæc, quo quam longissime abesset a meditationibus animi, variis eum manuum operibus distinere studuerunt; ac denique crebris monitis auctores esse, ut quo sanitatis tuendæ causa diligentius sibi temperaret, hoc magis se e Dei gloria facere crederet.

[158] Neque vero magni negotii fuit eum, qui multo obedientissimus atque ad omnia paratissimus erat, in hanc mentem impellere ac pro arbitrio fingere. Id ut liquido ostenderet, hic casus tulit. [imo prorsus ab oratione cessare,] Induxerat eum quidam Pater in spem a Patre Generali impetrandi, ut ei quotidie (quod, ut diximus, a Magistro tironum vetitum erat) horam meditando transmittere liceret. Ipse, cum hujus se licentiæ avidiorem sentiret, ac metueret, ne, ea non impetrata, commoveretur, ratus hunc animi impetum, & moderationi atque æquitati animi, quam subjecti majoribus præstare debeant, & mandato quod habebat, adversari; dedit operam sedulo, ut eum ex animo tolleret, seque ad pristinam tranquillitatem & quasi æquilibritatem revocaret. Id unum, illum pungebat, quod non satis videbat, quinam Superiorum imperium facere posset. Siquidem etsi laborabat, ut mentem suam de rerum divinarum cogitatione deflecteret; furtim tamen atque ex improviso in eam redibat ac resorbebatur. Nempe, quemadmodum lapis medium mundi locum petit: sic ejus animus, quasi insita quadam vi in Deo acquiesceret, [id sibi difficilius multo esse fatetur;] ab eo vi divulsus, eodem, velut ad centrum suum rapiebatur. Quondam ergo animi anxius, quod Superiorum voluntati obsequi non posset, Sacerdoti, quocum illi interior usus erat, confidenter: Equidem, inquit, quid agam nescio. Vetat me P. Rector orationi vacare, ne contentione mentis caput lædam; at ego gravius fatigor ac torqueor, dum a Dei cogitatione animum sevocare studeo, quam si assiduo in eam coner intendere: quod quidem usu in naturam quodammodo transiit, neque jam labor sed requies & solatium est. Enitar tamen, ut quod mihi imperatur, quam optime licebit, perficiam. Ubi sibi omne orationis genus interdictum vidit, ejus loco creberrime in templi odeum asscendere, sanctissimæ Eucharistiæ adorandæ. Ibi simul acciderat in genua, confestim surgere; ac ne qua cogitatione a sensibus abriperetur in Deum distinereturve, inde se curriculo proripere. Verum hac diligentia parum proficiebat: quo enim obediendi amore magis insistebat fugere, [cum ad id opus esset vehementi renisu.] hoc Deus illum acrius consequi, suique copiam illi facere, & pectus illustrationibus deliciisque cælestibus totum permulcere. Quas ille sentiens, ne Superiorum mandata frangeret, recusabat scilicet; submissoque animo Deum alloquens; Recede a me, Domine, ajebat, recede a me. Non mediocris item illi negotii erat, sensus corporis ad sua munera fungenda convertere: simul enim mens ejus in Deum rapiebatur, neque oculorum, neque aurium compos erat. Per hanc sanctimoniam excelsitatemque virtutis, usque ad exeuntem Octobrem anni MDLXXXVI in tironum domo, ad ædem S. Andreæ versatus est, summa cum admiratione Præsidum, qui ejus animum dirigebant, & singulari fructu progressioneque æqualium; qui, ut ejus verbis meliores quotidie fierent & exemplis, certatim ejus consuetudinem appetebant. a

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

Huc usque multa de primo tirocinii anno, rebusque ibi ab Aloysio gestis. Eodem refero, quæ qui tunc socii ejus fuerunt, dedere testimonia; quorum primus sit R. P. Decius Striverius, Præpositus provinciæ Venetæ Societatis Jesu, supra memoratus, testis Castell. XIX. Ego, inquit, multoties cum Aloysio, dum fuimus novitii, simul ivimus per vias & compita Romanæ urbis, instructuri rudes atque agrestes homines doctrina christiana, & sæpe concessimus ea de causa in forum, [Varia primo tirocinii anno] quod Montanarium appellatur; in quod festis diebus tum pauperes urbici, tum villici rudes, concurrunt innumerabiles. Inter illos vidi Aloysium, capita fidei nostræ explicantem multo fervore, eosque ad dignos pœnitentiæ fructus faciendos extimulantem: ac vidi, eum plurimos inde deducere ad domum Professorum Societatis nostræ, ad instituendam peccatorum suorum confessionem. Vidi quoque duas ejusdem conciones, quarum unam dixit super mensam in triclinio tirocinii, alteram in collegii Romani; in utraque singularem commonstrans animi sui, a sancto Spiritu inflammati ardorem, cum plurima utilitate mea & aliorum auditorum.

Memor quoque sum, quod una novitii adivimus nosocomium S. Mariæ de Consolatione, morbidis ibi operam nostram collaturi: & ipse suam conferebat semper magna caritate ac animarum zelo. Inter eundum autem ad prædictum locum, audivi aliquando ac didici ab ipso, quo oporteat animo adire & infirmis ibi servire: videlicet cogitandum esse, porrigi nobis a beatissima Virgine Maria Christum filium suum, Dominum nostrum, multis plagis concisum, ut eum curemus. Ita quidem ipse animo præmunitus erat ad opus: contigit tamen aliquando, nos in eodem valetudinario incidere in lectum infirmi, cujus lodices sanguine ac tabo sordebant fœdum in modum. Eo conspectu Aloysius primum impallescere, mox inflammari ac toto mutari vultu. Quamobrem sinistri quidpiam ominatus, monui & exhortatus eum fui, ut alio conversus, mihi soli lectum istum permitteret curandum. Verum se, & innatam sensibus rebellionem, ad conspectum lodicis istius suscitatam, vincere cupidus; facere porro mecum perrexit quod cœperat, ac perfecit. Rogatus a me postea, unde ei nata fuisset nec opinata illa vultus perturbatio; respondit, alias se viso sanguine pati deliquium animi solere. Tunc tamen revera passus non fuit, propter exercitam ibi (uti ego quidem pie existimo) caritatem, ac studium refrenandi impetum naturæ.

Neque minus præstitit officii & caritatis suis in Religioso tirocinio sociis. Hos quippe, ubi ferebat occasio, conabatur publice ac privatim, verbis atque exemplis, stimulare magno zelo ad id quod melius est, atque ad amorem perfectionis & omnimodæ sanctitatis. [præclare gesta.] Creberrime obibat per domum abjecta ministeria, eoque libentiori animo, quo erant abjectiora: qualia sunt, portare sportulas, pauperibus erogandas, in longa pertica & conspectu secularium hominum; lavare in culina scutellas, cacabos, & alia vasa; detergere scopis aranearum telas; mundare lucernas ad publicum usum dispositas; agere crebro ac libenter cum laicis Fratribus, atque inter illos rudioribus; optare & quærere res, quæ ad usum necessaria sunt, in cubiculo, lecto, vestitu, maxime viles.

Ad paupertatem Aloysii quod attinet, quando in tirocinium venit, aliud non portavit, quam Breviarium unum, atque unam e tela imaginem Christi in cruce confixi: quam tamen paulo post etiam tulit voluntate sua ad Superiorem, quo perfectius pauper foret. Illud quoque addam, quod in eodem tirocinio contigit. Obtinuerat a moderatore facultatem sic jejunandi, nescio nunc cujus festi pervigilio, ut præter panem & aquam nil gustaret. Interea dum cœnatur, animum advertit Moderator, perparce manducare Aloysium. Igitur triclinio post gratiarum actionem egressus, ipsum ad se vocatum jubet eodem redire, alteri mensæ etiam accumbere, ac totum quod sibi apponeretur manducare. Fecit continuo jussa Aloysius magna animi submissione, & manducavit quantum feriis esurialibus solet Nostris ministrari. Post hæc venit cum reliquis sociis ad communem novitiorum stationem, quæ animi laxandi causa post mensam habetur; & ego ei joco dixi; Carissimus Frater noster Aloysius bellum invenit modum manducandi parum in prima mensa, quo duplum manducet in secunda. Et ille, modesto ac subridente vultu; Quid agas Frater? Ut jumentum factus sum apud te: dicto illo insinuare volens, fecisse se ex imperio obedientiæ quod fecit.

Fuit quoque Tibure Aloysius, hoc ipso primo tirocinii anno, uti indicat testimonium Castellionense XVII, illustris Dominæ Seraphinæ Mancinæ, ita deponentis: Ego cognovi B. Aloysium ab annis circiter XX Tibure, admodum adolescentem, sed in Societatem Jesu jam tum adscriptum; vidique illum in ejusdem Societatis ecclesia, cum multa pietatis demonstratione, sacram Synaxin obire. Atque ex illo tempore audivi, passim dici, sanctum esse: & vero, tametsi id nemo unus mihi dixisset, nihilominus per me ipsam id didicissem: quia totus exterior homo spirabat sanctimoniam, significabatque pulcritudinem animæ ejus, ac intuentibus in ipsum excitabat nescio quem devotionis sensum.

CAPUT IV.
Cum Tirocinii sui Magistro Neapolim profectus, rara virtutis exempla ibi dat.

XII

[159] Quo tempore B. Aloysius Romæ, in Quirinali monte, [P. Piscator Tironum magister,] in Tironum domo, ad ædem S. Andreæ, religionis suæ tirocinium ponebat; administrabat eam domum & tirones probabat P. Joannes Baptista Piscator, Novariensis, admirabili sanctitate vir, & in excellenti Philosophiæ Christianæ gradu positus; cui raræ cujusdam virtutis ac bonitatis tot alumni, atque in diviniore vita filii, qui tanto magistro ac duce gloriantur, certum testimonium tribuunt. Erat hic divinitus fortunatus vir, in corpore suo, assidua abstinentia, crebris jejuniis, asperrimis ciliciis & flagris, diuturnisque vigiliis macerando perquam rigidus. Quæ etsi clam maxime omnibus facere studeret, fieri tamen non poterat, ut tot filios suos, [magnæ sanctimoniæ vir,] qui intentis observandi & æmulandi studio in illum oculis inhiabant, omnino falleret. Dum sederet, staret, ingrederetur, ad eum modum vestes, vultum, totum exteriorem habitum conformabat, ut illustre quoddam modestiæ specimen appareret. Vultus ei, jucunde semper serenus; os, ad modicum placidumque risum compositum, qui turbatum aspicientis animum pacare posset. Nullo umquam ille casu, sive læto, sive sinistro, colorem mutasse visus est; numquam vultus tranquillitatem posuisse; numquam tristitia contractus, numquam inani hilaritate elatus. Idem ubique tenor, index edomitorum affectuum, & pacis tranquillitatisque internæ, qua assiduo fruebatur; unde ne minimum quidem impatientis aut iracundi animi signum existeret. Seipsum, quantum neminem quemquam, despicatui ducere, humillime de seipso sentire, quidquid ageret pro vili se gerere. Incredibile memoratu, quanto precandi studio flagraret: quantum vero in eo, Dei beneficio, valeret, illud est argumento, quod aliquando nocte, cum ceteri quietem caperent, in tironum exedra repertus sit orationi intentus, cum e terra aliquot palmorum intervallo divina vi sublatus, penderet in aëre. Id quod mihi Pater, qui in illo munere ei successit, testificatus est; & in litteris Societatis anni MDXCI, typis mandatum est; in quibus, ubi de Collegio Neapolitano agitur, complures hujus viri virtutes celebrantur.

[160] Observabat perquam studiose præcepta religiose vivendi, [antiquis. Ascetis comparandus,] quæ a S. Basilio sunt tradita. Collationum Joannis Cassiani Abbatis tanto studio ducebatur, ut eas prope totas memoria teneret: incumbebat vero toto animo ad ea, quæ a veteribus illis Patribus, sanctitate conspicuis, præcepta esse legebat, factis singillatim persequenda. In verbis supra quam credibile est consideratus & parcus: itaque nullum umquam ejus verbum quemquam læsit, nullum non recti exempli fuit. In congressionibus nihil illo dulcius. Sermonem argute dictis & leporibus, intra religiosum modum condiebat, de quibus erat omnibus mirifice amabilis. In pauperes, qui mendicato victitant, atque imprimis quos pudor detinet, tanta misericordia, ut iis tegendis, suum sibi vestitum detraxisse legatur. Jam vero in gubernandis subditis, severitatem facilitas temperabat; & gravitati affabilitatem honorisque contemptum admirabili arte jungebat. Ita venerationi omnibus erat, nemini molestiæ. Ardebat caritate in omnes: tironum vero ea cura & solicitudo, ut singulorum pater, mater, nutrix audire posset. Illorum errata sedato & æquo animo tantisper tolerare, dum in eorum mentes paulatim meliorem, quemadmodum destinabat, induceret formam. Nullius vitii aut delicti causa cuiquam acerbus esse; non offensum incensumque animum, non pristinam de reo opinionem mutatam, non severius aliquod de eo factum reconditumque animo judicium significare: quin potius, non sine egregiis benevolentiæ notis, admonere suaviter; interdum modico risu, quo admoniti verecundiam sublevaret, ostenderetque errorem non tanti sibi videri. Ad hæc addere animos, solari; neminem, nisi aut alloquio levatum, aut hortatione excitatum, ab se dimittere. Facilitate quadam plena caritatis, tot diversis ingeniis servire, ut in eum caderet illud: Omnibus omnia factus sum, ut omnes Christo lucrifaciam. [1. Cor. 9.] Siquidem satis gnarus, ægre omnes eadem semita duci; cuilibet, prout ejus ferebat valetudo vel indoles, iter ad fastigium virtutis monstrabat.

[161] Nolebat suos in quadam supervacanea compositione externa corporis (quam plerique, vix egressi tirocinium, deponunt) studium suum omne conterere: sed auctor erat, [ac solidi spiritus.] eam ut modestiam induerent, quæ tota vita comitari Religiosum debet; deinde solidarum virtutum & despicientiæ sui ipsorum fundamenta jacerent. Optabat tirones, eos inter se, qui religiosiores jam essent, revereri, atque ut merebantur æstimare; dicere quoque solitus, tantum interesse inter tirones, & eos qui jam in collegiis bonis artibus operentur; quantum inter eos qui prima litterarum elementa condiscant, & qui Philosophorum doctrinas attigerint. Cum aliquot Sociorum centuriis, qui suum illi tirocinium approbarunt, consuetudo mihi fuit; quorum omnium magnam sanctimoniæ ejus opinionem esse comperi, plenumque laudis de gubernandi ratione judicium. Nimirum summam adversus unumquemlibet caritatem, mansuetudinem, [& affectu erga omnes æquabili,] facilitatem adhibebat; & (quod majoris etiam refert) usque eo eodem omnes ordine agebat, ut singuli unice ab eo se diligi crederent, neque suspicari possent, quemquam aut pluris fieri aut amari vehementius: quapropter impense redamabatur, magnaque fiducia, in quavis necessitate, perfugium omnibus erat. Tironibus religiosæ vitæ rationem, potius exemplo, quam verbis hortatuque tradebat: quippe nihil injungebat aliis, quod non ipse prior implesset; neque commisit aliquando, ut a quoquam ab ullo officiorum genere, quamvis minimo, declinasse notari posset. Et sermonibus, & litterarum monumentis, [atque etiam miraculis clarus,] multa de illo miraculis similia feruntur: ut quod incendium, in quo restinguendo multi mortales aquam operamque perdiderant, solo suo conspectu sopiverit; quod subjectorum suorum absentium facta intuendi, & secreta pectoris penitusque cogitationes perspiciendi vim divinitus habuerit: cujus rei non pauca exempla, quæ Romæ ac Neapoli evenerunt, a gravissimis Patribus hodieque commemorantur.

[162] Jam inde ab anno MDLXXXII fama est, dum valida quotidiani victus inopia tironum domum premente, ipse abditus in cubiculum, ejus levationem a Deo precibus exposceret; ad fores venisse Angelum juvenili specie; & cum ad se accersito certam pecuniam, qua instanti penuriæ subveniret, in manus dedisset, evestigio ex oculis evanuisse. Harum rerum gratia in maxima apud omnes erat sanctitatis gloria. Ergo ipse Neapoli, [ubi tum Rector erat]; cum mox profecturus e vita, sacrum Viaticum accepisset, ex astantium mentibus (qui in illo excessu, in ejus quem in Sanctorum numero ducebant, dicta factaque intenti erant) hanc opinionem evellere conatus est. [& denique cum opinione sanctitatis mortuus est.] Verum quanto ille excellentiam sanctitatis suæ dissimulare contendit; tanto ejus insignis modestia despicientiaque gloriæ, edito, in ipso e terris ad cælos migraturi procinctu, tam illustri ejus exemplo, magis eluxit. Hunc Patrem, tam carum Deo, præcipua reverentia atque amore observabat Aloysius, non solum quod Superior esset, cujus gratia velut Dei Vicarium habebat; verum etiam quod eum tot ornatum virtutibus, omnibusque religionis numeris perfectum ac perpolitum videret; atque in ejus vitam sicuti speculum intuens, exemplum ab eo sumebat. Itaque dicta factaque ejus omnia avide notabat, & corrigi ab eo atque erudiri studens, cum eo de interiore omni animi sui statu consilium habebat. Patri vero vicissim volupe erat, in Aloysii, cujus mentem insigniter puram, ad accipiendas rerum cælestium disciplinas appositissimam, & virtutibus dotibusque divinis refertam esse sentiebat, familiaritate versari: quas quidem virtutes ac dotes, si illi prius commendare posteritati licuisset, quam fato fungeretur, sane multo plura de B. Aloysio, quæ nunc latent, sciremus.

XIII

[163] Cum ergo, sub autumnum anni MDLXXXVI, hic Pater morbo tentatus, [Cum valetudinis causa Neapolim mitteretur,] sanguinem spuisset; ac Præpositus Generalis, spe valetudinis restituendæ, Neapolim eum mittere statuisset; sciscitatus est, ut fit, Aloysium; Velletne secum proficisci Neapolim? Cui Aloysius, aliud nihil præterea cogitans; se vero libenter, respondit. Ubi deinde tempus advenit, ut se Pater Roma moveret, placuit Patri Generali ut tres tirones, quorum esset infirma maxime valetudo, secum duceret; experiendi causa, an mutato cælo melius illis fieri posset. In his fuit Aloysius noster, cujus gravibus capitis doloribus remedium quærebatur a. Cognito proficiscendum sibi esse, angi animo cœpit, quod vereretur, ne simpliciter affirmando, se libenter Patri comitaturum, aliquid momenti ad id decernendum attulisset. Oportebat enim, inquit, respondere, in Præsidum potestate futurum, neque ullum eo inclinantis aut abhorrentis animi signum dare; tametsi Patrem Generalem non ejus dictum, sed valetudinis quam afflictam videbat ratio permoverat. Quocirca Aloysio visum est, non solum nulla in re deinceps in alteram se partem propensiorem agere, verum aliis etiam auctor esse, ne quidquam velle se aut nolle, [comitari jussus Aloysius,] dicerent; sed æquabili ad omnia animo, e Superiorum auctoritate penderent: exposita etiam compluribus religione, quæ sibi injecta esset, confirmavit permolestum menti suæ esse, quidquam ad arbitrium suum facere. At ubi iter decretum esse constitit, vehementer scilicet sibi de tali comitatu gavisus, cuidam e sodalibus dixit, sibi hoc iter gratum futurum, quod e Patris Piscatoris dictis ac factis rationem discere percuperet, qua hominibus Societatis iter instituendum esset.

[164] Discesserunt Roma VI Kalendas Novembres ejusdem anni. Postquam eo ventum est, ubi jam e conspectu recedebat Roma, ad eam conversus Aloysius, Antiphonam (Petrus Apostolus & Paulus Doctor gentium) atque orationem de iis Apostolis (Deus cujus dextera) insigni amoris & pietatis sensu recitavit. P. Piscator, [multum ex ejus consortio proficit] quod sanguinem vomuisset, de medicorum consilio lectica vehebatur. Ei cum e tribus tironibus unum socium accedere, reliquos duos equitare oporteret; Aloysius, quoad licuit, alteri comitum lectica cedere conatus est, fructum assiduæ multoque jucundissimæ cum suo religiose vivendi magistro consuetudinis, suo in illos officio posthabens. Verum ceteri, quod ei, quippe incommodiore utenti valetudine, hoc allevamento opus esse judicarent, alium neminem lecticam subire sunt passi. At ipse in illa commoditate rationem excogitavit, qua sibi molestiam faceret: nam cum togam suam in pilæ modum convolvisset, eique insedisset, haud paulo incommodius lectica quam equo vectus est. Iter omne, recitandis una cum Patre canonicis precibus, [per iter.] longisque de divinis rebus collocutionibus consumpsit. In iis multa ex eo sciscitabatur, ac præceptis pie vivendi præclarisque sententiis, quas ex eo eliciebat, quam plurimis pectus suum imbui studebat. Et Pater, non ignarus in fœcundo se solo sementem facere, haud gravate se illi indicabat; tradebatque cælestis Philosophiæ mysteria atque usum, quem tot annis, dum tirones erudivit, erat assecutus. In diversoriis omni industria id agebat, ut opportuniora omnia sociis concederet, incredibili in eos amore & obsequio, sibi vero deterrimum quodque sumeret. Itinere peracto, comitibus confirmavit, plus se paucis illis diebus, familiariter agendo, longosque sermones cum Patre serendo, ejusque facta omnia ac morem cum seculo deditis hominibus versandi, observando, quam multos menses in tironum domo desidendo, profecisse.

[165] Neapolim attigerunt Kalendis Novembribus, quo tempore, [Illuc appulsus,] cum a gymnasii magistris litterarum studia repeterentur, visum est Præsidibus, uti Aloysius, post aliquantum quietis, supremæ Philosophiæ parti, quæ Metaphysica dicitur, studeret; nam priores duas jam ante perdidicerat, uti dictum est supra, quam seculi res abjiceret: atque ille toto se animo ad imperata facienda contulit. Qui eo tempore collegium moderabatur vir, se ipse aspere duriterque tractare solitus, ubi hunc adolescentem eodem studio teneri comperit, lætatus sane est; eique exultanti, ac se fortunatum jam prædicanti, aliquanto crebriorem harum rerum, quam adhuc Romæ factum esset, potestatem facere cœpit. Neapoli eximia in eo modestia, prudentia, contemnendi sui, [magnæ est ædificationi,] majoribusque obsequendi, atque adeo omnis sanctimoniæ amor enituit: neque quisquam de eo mentionem faciebat, quin quanti virtutem ejus faceret, ostenderet. Ejus certe in Metaphysica Magister, [P. Joannes Camerota,] cum de ipsius actis nuper in Neapolitana diœcesi cognosceretur, his de eo verbis testimonium dixit: “B. Aloysius, bene mihi cognitus, atque homo de se perquam submisse sentiens, suique contemptor esse visus est. Decedere omnibus, nullum cujusquam despicationem tolerandi momentum præterire; supra quam credibile est, severe in seipsum animadvertere; in pietatis officiis, in precibus, in Dei consuetudine multus esse; religionis observantissimus nitoris conscientiæ amans, ut qui maxime. Accedebat ad vitæ laudem ingenium acre atque illustre, sed quod ab omni insolentia & appetitu laudis abesset. Quas quidem res eo compertas habeo, quod eum, dum Neapoli me audiret, egregium ac perpetuum harum artium specimen dedisse, non de aliis modo cognovi, sed ipse etiam oculis usurpavi meis. Itaque pro ejus præclare factis, magna sane erat cum mea, tum ceteri collegii Neapolitani, de ejus virtute & sanctitate opinio. Ante alios vero P. Joannes Baptista Piscator, spectata animi vi atque innocentia vitæ vir; qui dum vivebat, Aloysium primus in religiosa palæstra exercuit, atque ejus Pœnitentiæ sacra procuravit, excellenter de ejusdem sanctimonia sensit; atque in quibusdam sermonibus, quos mecum habuit, inusitatam se quamdam in eo sanctitatem animadvertere ostendit.” Hæc ejus Magister.

[166] Alii, qui eodem temporis spatio in eo collegio degebant, aliis tabulis testati sunt, eum Neapoli dedisse operam, [latendi studiosus:] ut ignotus esset; in administrorum rei domesticæ familiaritatem crebro se dedisse; suorumque natalium splendorem, quoad licuit, dissimulare & obtegere conatum esse. Igitur cum allatum esset, Gonzagam Patriarcham in Purpuratorum Patrum concilium adscriptum esse, nihilo magis commoveri visus est, quam si ejus nihil interesset: & tamen super consanguinitatem, sat constat eum virum, quod in muniendo ad Religionem aditu operam sibi navasset, præcipuo illi in amore fuisse. Collocarant Aloysium Præsides in ea parte ædium, quæ tironibus erat attributa, in cubiculo multo omnium laxissimo, una cum pluribus contubernalibus: scilicet ut præclaris ejus virtutum exemplis quamplurimi proficerent. Quia vero noctu fatigabatur insomnia, opus fuit nocturni somni jacturam matutino compensare: [præter mentem Superiorum] verum sodales ceteri, quibus ante lucem surgendum erat, impedimento erant, ne vel tum quidem condormisceret. Quo cum Præsides ejus valetudinem lædi sentirent, eum solum in quodam cubiculo esse voluerunt, quod opportunius capiendo somno credebant. Sed nimirum suberat illud amplo conclavi, qua cum ad complura cubicula, in quibus habitabatur, transitus esset, scilicet id in quo Aloysius quiescebat, prope continuo nunc horum, nunc illorum ultro citroque commeantium strepitu personabat; longeque minus erat ad id, quod quærebatur, quam prius illud appositum. Ea re comperta Deo gratias agebat, hancque quiddam adversi perferendi occasionem ita accipiebat, ut in beneficiis numeraret.

[167] Et vero sic habendum esse vel ex eo liquet; quod etsi omni vigilantia in ejus curam Præsides intenderent, [plura incommoda patitur,] non pauca tamen in eo collegio evenisse non sine admiratione non nulli observarunt, præter morem quidem, sed quæ merito divinæ providentiæ ejus studio obsequendi, ac subinde bene de se merendi, cælestisque coronæ potiundæ materiem suggerenti, accepta ferenda sint. Ut cum foras aliquando prodiit toga, inusitatum in modum brevi; ac non modo attrita & lacera, sed etiam ita obsoleta, ut jam prope nihil pristini coloris obtineret. Eam Præsides, decori servandi causa, quemvis alium ponere jussissent, & in hoc ne advertisse quidem videbantur: [quamvis tamen ipse possit eam suo genio petiisse a Superioribus; & hi, quo ei gratificarentur, concessisse.] Deinde sæpenumero eadem hieme evenit, ut una cum ceteris sodalibus ad Professorum ædem, Vespertinas preces cantatum, cælo pluvio turbidoque itaret: quando collegii Ministrum, qui in vestibulo unumquemque observans, alios, qui non item atque ipse infirma valetudine erant, in cubiculum se recipere jussos, pedem efferre vetabat; de hoc (ut apparet) cogitationem suscipere, & (quod si venisset in mentem, procul dubio fecisset) domi tenere fugiebat.

[168] Ad hoc, etsi in Neapolitano collegio adversus ægros cura & caritas, quanta in nullo usquam Societatis domicilio, adhiberi solet; fuit tamen, [Deo id ipsi indulgente.] cum Aloysius simul erysipelate & febri (quibus ipsum mensem conflictatus est) laborans, quamvis minime socordi valetudinario uteretur, totam noctem lecticario linteo careret: quod equidem nulli umquam in collegio Societatis ægro usuvenisse persuasum habeo; in hoc vero, quo illi gratum faceret, Deum tulisse. Eum morbum, tametsi cum gravissimis iisque continuis doloribus conjunctus esset, mirum quantum patienter & sereno semper vultu sustinuit, atque in sermonibus, cum iis qui ad eum visebant, facilem submissumque se in primis gerebat. Ubi ex eo confirmatus est, comperto illud cælum minus facere ad ejus valetudinem, ac præterea dolores capitis indies ingravescere; Præpositi Generalis voluntate, cum semiannum Neapoli versatus esset, inde Romam versus iter ingressus est, VIII Idus Maii, anno MDLXXXVII.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

De hoc itinere & commoratione Neapolitana, ita testis Castell. VI: Scio Aloysium, [Neapoli semestre commoratus] quod Romæ minus recte valeret, Neapolim fuisse missum cum P. Joanne Baptista Piscatore, experturum istud cælum, an magis sibi conduceret quam Romanum. Cum vero nihilo sibi salubrius comperisset, post semestre spatium rediit Romam anno MDLXXXVII mense Majo. Scio autem hæc, quia habitavi Romæ, quando abiit ac reversus est: atque ipse ei, quæ ad iter necessaria erant, paravi.

Gesta ejus Neapoli solus fere testatur in processibus in specie fabricatis P. Vincentius Filliuccius, vir celebri nomine, ac testis, inter Romanos, XXIII. Dicta ejus non omnia dabo, ne tædio sim; sed præcipua quædam, e quibus cognoscat lector, pari tenore ibi ac alibi vitam instituisse Aloysium. Ait igitur: Ego cognovi & vidi B. Aloysium Neapoli, ab exitu anni MDLXXXVI usque ad annum LXXXVII, quo tempore studuit Metaphysicæ, & eluxit præluxitque nobis omnibus, eximiis virtutum exemplis. Caritate comprimis ardebat divina, eamque prodebat frequentibus de Deo colloquiis, iisque tanto fervore ac pietate institutis, ut sæpenumero mente a sensibus abstracta deficere videretur. Religionem ejus admodum excellentem observare erat in actionibus omnibus, quæ cultum divinum spectant, dum versabatur in ecclesia, dum vacabat orationi, dum auscultabat operantem sacris, dum frequentabat dominicis festisque diebus Eucharistiæ ac Pœnitentiæ sacramenta, eoque se parabat. Orationis studio fuit eximius. Præter statuta Sociis omnibus orandi tempora, nullum sinebat elabi momentum, aliis occupationibus vacuum, quod non continuo impenderet orationi, aut in loco ubi erat, aut in ecclesia, aut in cubiculo; eique vacabat quamdiu per tempus & succedentia negotia licebat: cujus rei possunt esse testes quotquot tunc in collegio Neapolitano vixerunt.

Caritatem erga proximum ibidem monstravit, supplicando Superioribus suis, [eximia omnium virtutum] sibi ut facultas daretur invisere carceres, & opem qualemcumque ac solatium impendere illic inclusis, uti & decumbentibus in nosocomiis. Si forte domi verbulum inconsideratius alicui Sociorum excidisset, quod in partem deteriorem alius accipere potuisset, ipse continuo intercedebat & conciliabat animos. Apud exteros autem sermo ejus omnis tendebat ad excitandum animos audientium ad virtutem, atque inflammandum amore rerum cælestium. Quid de prudentia ejus dicam? Hæc & ætatem superare, & major humana videbatur esse, ac patefiebat, dum non loquebatur nisi magna cum circumspectione; & circumspiciebat actiones suas omnes antequam operaretur: adeo ut crederetur, nullum inchoare opus, quin præmeditatus illud esset, ac direxisset in certum finem: ex quo fluebat illa summa tranquillitas animi, qua perpetuo fruebatur. Facta aliena & dicta interpretabatur semper pio candore in partem meliorem: ex ore vero suo non emittebat verbum, quod non sonaret puram veritatem; quam nulla palliabat lacinia, non circumducebat, non exaggerabat, sed omnia uti erant referebat.

Motus animi omnes ita rationis freno moderabatur, ut nusquam prætergrederentur limites præscriptos; [perfectique viri] præcipue iram, quam præ ceteris ita frenaverat, ut numquam excedere visa sit. Cruciabatur dolore capitis miserum in modum, eoque continuo; interea tamen tolerabat eum, non animo tantum quieto, sed etiam exteriore corporis compositione tali, ut nullo dolore affici videretur. Infirmitatem, qua laboravit Neapoli, ita æquanimiter tulit, ut se semper & in omnibus subdens imperio curatoris sui, nusquam auditus sit verbo, aut visus sit alio quolibet signo indicare, sibi minus bene esse. Vexabatur noctu plerumque insomniis; quamobrem Superiorum jussu translatus fuit ad cubiculum, ubi solus habitaret, ac somnum mane produceret ultra statutum aliis tempus: qua in re casus tulit, ut assignatum ei fuerit cubiculum sub gradibus quibusdam (nemine animum eo advertente) per quos frequentissimus domesticorum erat transitus, præsertim mane; ut, si quam maxime voluisset, somnum capere tunc non posset: interea temporis ipse nulli indicium ejus rei fecit. Vestis quam gestabat, adeo curta laceraque erat; ut quivis alius, si talem forte habuisset, facta rei indicatione vestiario, continuo aliam obtinuisset; aut si Superiores animadvertissent, talem ab aliquo portari, continuo jussissent deponi ac aliam indui. Verum permisit Deus, vt Superiores, quamvis singularem Aloysii curam haberent, in ipso id non observaverint: neque vero ipse ea de re mutivit verbum; quin potius gaudebat in sinu, tali se vestiri veste.

Præ animi demissione non modo fugiebat laudem, quæ in ipsum redundabat, sive ex sanguinis nobilitate, sive ex dotibus eximiis, quibus a Deo ornatus erat; [exempla præbet.] verum etiam obibat ubique inter primos munia abjectiora & humillima; in iisque se prompta voluntate atque animi alacritate exercebat, omnes sibi Superiores existimans. Mundi, & eorum quæ in mundo sunt, egregius contemptor fuit. Novitatum minime avidus, secum cum habitabat ubique, videbaturque vivens mortuus esse. Repræsentabatur in ipso, tamquam in lucidissimo speculo, suis omnibus induta ornamentis Modestia, omnes ejus sensus, gestus ac mores recte componens: quæ res intuentibus eum creabat admirationem ac delectationem singularem. Sermo ejus de solo Deo rebusque divinis, aut de indifferentibus, ad bonum finem ordinatis. Res extra potestatem suam positas negligebat passim: nullam autem negligebat occasionem sese, ubi poterat discruciandi: in omnibus religiosi silentii servantissimus, adeo ut numquam dum Neapoli fuit, illud violasse credatur. Paupertatem amabat plurimum; monstrabatque nescio quid hilaritatis, quando ei obtingebant vestes aut res aliæ magis obsoletæ aut laceræ. In libris, quibus utebatur, aliisque rebus nihil apud ipsum invenire erat, nisi maxime necessarium. Obediebat in simplicitate cordis, promptus ad omnem Superioris nutum; nec minus in valetudine adversa, quam in secunda. Hæc de vita Aloysii, acta Neapoli, Filliuccius.

CAPUT V.
Studia Aloysii Theologica: vota Religionis nuncupata.

XIV

[169] Ingentem lætitiam, B. Aloysii Romam reditus, cum universæ juventuti collegii Romani, tum iis præcipue attulit, [Exhinc visa sibi narrat Auctor.] qui cum eum in tironum domo ad ædem S. Andreæ cognovissent, e præstantibus ejus virtutum exemplis religiosisque moribus haud mediocrem se fructum capere posse sperabant. Neque minus ipse lætabatur, quod Romæ, ubi sedes esset summi Societatis Magistratus, & in principe ejus collegio atque bonarum artium gymnasio, suorum studiorum cursum porro tenere sibi liceret. Quæ deinceps usque ad beatum ejus vitæ finem explanabo, eorum me maxima quidem parte spectatorem profiteor: quandoquidem eo tempore cum aliis, qui in eodem collegio agitabant, familiaritate illi conjunctus fui; & jam tum, ut in proœmio hujus historiæ retuli, hæc ipsa, ut monumentis consignarem, sedulo observare cœpi. Romæ ergo in Metaphysicis studiis progressus, brevi tempore, quam præclare Logicis Physicisque eruditus esset, ostendit; tantumque in illa humanæ sapientiæ cognitione profecit, ut [Pauli Valle a] Magistri sui & Moderatorum suffragiis, ad publice de more propositis thesibus disputandum, [Theses de tota Philosophia propugnat Aloysius,] multum aptissimus judicaretur. Ergo postquam de singulis in Philosophia locis, qui a Magistris in scholis tradi solent, sententiam suam typis edidisset; sexto fere mense quam collegium Romanum erat ingressus, eam adversus contra nitentium argumenta palam defendit. Quia vero Illustrissimis Cardinalibus, Roboreo, Montisregalensi, Gonzagæ, adesse, & disserentem audire placuit; non ut fere a ceteris Societatis hominibus solet, in Theologorum; sed in maxima totius gymnasii exedra disputatum est. Ab omnibus qui aderant, ei datus est plausus; sed imprimis Cardinalibus placuit; quibus admirationem movebat, quod tam brevi, tam infirma valetudine, tantos in scientia progressus fecisset.

[170] Jam quando de hac disputatione meminimus, licebit duo quædam de ea adjungere. Alterum, [anxius cura humiliandi sui,] quod antequam eam ingrederetur, aliquamdiu cunctatus, an sui deprimendi frangendique causa de industria imperite responderet; cum suopte arbitratu neutram in partem statuere auderet, P. Mutium de Angelis, qui id temporis in eo Gymnasio Philosophiam profitebatur, virum non modo eruditione, sed etiam rerum cælestium usu ac virtute præstantem, quicum crebra illi solebat esse sermonum de divinis rebus communicatio, consuluit. Is cum hanc rem allatis rationibus prudenter sane dissuasisset; tamen inter disputandum, eadem Aloysium suimet despiciendi cupido incessit. Hæsit paulisper pendens animi, donec Patris apud eum momenta valuerunt; illaque cogitatione deposita, quam posset doctissime, [& ad laudes ingestas subiratus.] contra dicentium argumenta dissolvere constituit: neque aliter ac constituerat fecit. Alterum, cum pro suo humilitatis amore, suas laudes ferre non posset; extitit tamen unus quidam, Doctoris titulo eximius, qui ejus theses oppugnaturus, nescio quid de ipsius laudibus, genere, ac natalibus præfaretur. Ad eam laudationem tantopere erubuit, ut quotquot aderant, non ignari quam ab illa abhorreret, ipsius misericordia caperentur, atque ante alios Cardinalis Montisregalensis, ingenuum illum pudorem modestamque verecundiam cum animadvertisset, vehementer illa affici visus est. Ceterum iis, quæ a Doctore illo disputata sunt, sic deinde semper occurrit, ut subiratum animum præseferret.

[171] Exactis Philosophiæ studiis, ad Theologiam proxime traductus est, in qua [quatuor illis annis, [Theologiæ applicitus, gnaviter ei incumbit;] quibus ei operam dedit, audivit varios (aliis post alios succedentibus) Professores; videlicet P. Augustinum Justinianum, & P. Benedictum Justinianum, Genuenses; nec non P. Gabrielem Vasquez & P. Joannem Azor, Hispanos, b] qui jam complures annos id muneris sustinuerant, [claros doctrina sapientiaque viros, quemadmodum loquuntur libri, ab eis conscripti ac typis vulgati]. Hos impense reverebatur colebatque; de his numquam non magnifice loquebatur; numquam cum illis opinione sententiaque dissensit; numquam docendi dictandique morem, numquam brevitatem vel prolixitatem de quæstionibus disserendi, aut quid aliud ejusdem generis notavit; numquam ullius adversus opiniones novas atque insolentes studii indicium dedit: in unius S. Thomæ Aquinatis monumentis (cujus non modo vitæ sanctitatem singulari pietate prosequebatur, sed etiam docendi ordinem atque perspicuitatem & doctrinam, ab errorum periculo semotam amabat) unice acquiescebat. Erat beato Aloysio præstans perspicaxque ingenium, cum eximia judicii gravitate conjunctum; id quod & nos perspeximus, & magistri ipsi prædicabant; e quibus unus non dubitavit negare, a quoquam sibi discipulorum, præterquam ab Aloysio Gonzaga, cum implicatam quamdam quæstionem attulisset, curam umquam injectam esse præmeditandi, quid percunctantibus aut contra disputantibus responderet.

[172] Cum ingenio, quantam per valetudinem imbecillitatemque virium & Præsidum voluntatem licebat, [nec minus religiose,] in studiis industriam sociabat. Non prius studere aggrediebatur, quam defixis humi genibus Deum adveneratus esset. Studium suum, non variorum libris, aut cujusquam nisi Magistri sui commentariis evolvendis, considerandisque ponebat: si quæ ex altera parte ratio in mentem veniret, quam suo marte refutare non posset, eam cum annotavisset, extrema deinde parte temporis, quod scholis recolendis tributum est, ceterorum omnium quæstionibus explicatis, magistrum consulebat. Nonnumquam vero cum plura collegisset, quæ dubitationem habere viderentur, certum tempus, quod magistris minus alienum fore confideret, sumebat; atque ad eorum musea, responsa petitum adibat. Inter consulendum non alio quam Latino sermone utebatur; neque prius pileum præseferre desinebat, quam caput operire pro imperio compulsus esset. Simul magister omnem scrupulum evellerat, e vestigio se ad studia recipiebat in cubiculum. Nullum librum, nisi permissu suasuque magistrorum sumebat in manus; qua in re quam illis dicto audiens esset, vel ex hoc intelligas. P. Augustinus Justinianus ejus præceptor, cum in suo museo difficilem quemdam de prædestinatione nodum roganti expedisset, explicato septimo B. Augustini tomo, intentoque in extremum fere de bono perseverantiæ librum digito, legere jussit, quid ibi vir ille Sanctus de eodem argumento scriptum fecisset. Perlegit totam eam paginam, quæ sibi designata erat, neque animum induxit, ut ad decem præterea versus, qui in ea aversa librum claudebant, legendos chartam evolveret; scilicet idcirco, quod minime imperatum esset, ut longius progrederetur: & tamen illos versus, quod aversi essent, Justinianus non animadverterat.

[173] Cum domi, tum in ludo (quoties a scholarum Accenso, quem Bidellum dicunt, [& cum optimo externorum] id ei negotii dabatur) vel contra alios argumentabatur, vel iis respondebat; atque ad hæc eadem, si cui ceterorum minus commodum esset, ad illius arbitrium operam suam profitebatur. Disputabat acriter, sed modeste. Neminem asperiore verbo figere; non stomachari, non clamorem tollere; non interpellare respondentem; sed spatium dare, quis esset animi sui sensus plane ostendendi. Dubitatione & obscuritate quæstionis sublata, ingenue sane assentiebatur, finemque certandi faciebat. Antequam gymnasii intrandi signum daretur, atque item indidem domum reversus, cum ante, tum post meridiem, ædem sacram adibat quotidie, sanctissimæ Eucharistiæ adorandæ causa. Inter eundum redeundumque finitis scholis, tam erat modestis compositisque moribus, ut externos etiam studiosos litterarum, in impluvio gymnasii ad sui aspectum restantes, studio pietatis inflammaret. Præcipue vero Abbas quidam exterus, in eadem academia theologici studii cursu jam perfunctus, ejus modestiæ amore illectus, non alia, quam ejus videndi gratia, ludum frequentabat, neque inter scholas usquam de illo oculos dejiciebat c. Minime vero id mirum videri debet: siquidem Præpositus Provincialis Societatis quæ est in Venetis, Bernardinus Rosignolus, [domesticorumque exemplo,] sic pro tribunali Patriarchæ ibidem testatus est; in B. Aloysium videri cadere, quod S. Ambrosius scripsit ad illum Psalmi locum; Qui timent te, videbunt me, & lætabuntur. [Psal. 118.] “Pretiosum est, inquit, videre virum justum: plerisque enim justi aspectus admonitio correctionis est; perfectioribus vero lætitia.” Nimirum hæc talia efficiebat in animis intuentium hujus fortunati Adolescentis aspectus. Itaque quadrabant in illum etiam quæ sequuntur: “Justi sanat aspectus, & ipsi oculorum radii virtutem quamdam videntur infundere iis, qui fideliter eum videre desiderant” Quæ omnia noster hic, specie ipsa & habitu corporis decentissimo, atque ad hominum mentes pietatis & salutaris sensu doloris permovendas appositissimo, consequebatur. Adde quod solus ejus conspectus, non alienos modo homines, & religiosos adolescentes sodales ejus, [cum vel solus aspectus ædificaret.] verum etiam gravissimos Sacerdotes admonebat officii: itaque coram illo gravitatem quamdam videbantur assumere, neque temere quisquam illo arbitro ullum verbum licentius proferre, nedum leviter quid facere audebat. Dum gymnasium petit, aut inde regreditur domum, dum scholis, dum disputationibus interest; numquam vel verbum cum quoquam, sive domestico seu alieno, fecisse compertus est: usque eo observans erat legis de silentio.

[174] Ubi viderunt Præsides perpetua eum invaletudine corporisque imbecillitate vexari; vetuerunt, ne in gymnasio dictata scriberet, [Excipiendis dictatis jussus uti scriba,] sed ad id librario uteretur; neque vero ipse, qui nullum adhuc ejus usum habuerat, dictantium Doctorum vocem scribendi celeritate assequi potuisset. Paruit ille quidem: sed ratus turpe esse, in eorum manu, qui ob infirmitatem valetudinis aliena opera ad scribendum uterentur, esse pecuniam, aut ullam eos de pretio operis persolvendo curam sustinere; quod periculum esse diceret, ne id variis delictis paupertatis integritatem violandi casum daret; ipse id negotii refugiens, scriptorem suum, depositarium Collegii, cui id muneris injunctum erat, de sua mercede appellatum mittebat. Scripta sua cuivis poscenti libens commodabat, neque prius reposcebat, quam illi sponte reddidissent. Fuit, cum P. Gabriel Vasques ejus magister, exclusus tempore, [paupertati solicite consulit,] omnes de Trinitate disputationes anno vertente persequi non posset. Itaque iis, quæ maxime necessaria videbantur traditis, quod reliquum erat discipulis exscribendum dedit. Præsides Aloysio mandant, id sibi a librario præstari curet. Is cum præceptoris commentarium perlegisset, omissis facilioribus, ea dumtaxat, quæ difficiliora, magisque ex usu esse visa sunt, excerpi jubet. Rogatus, cur ita faceret: Quia, inquit, pauper sum, paupertatis studio id facio; neque enim decet pauperem, nisi in res necessarias sumptum facere. Extremis tamen suorum studiorum annis, veritus ne quis hanc suam a scribendo in scholis vacationem, aut inanis cujusdam gloriolæ, aut supervacaneæ commoditatis studium interpretaretur; [ac denique eum abdicat:] egit cum Superioribus, uti sibi bona eorum venia, sua manu scribere liceret, neque rationes defuerunt, quibus quod petebat, haud magno sane negotio persuasit. Verum ubi præceptoris linguam velocitate manus æquare non potuit, per intervalla attendebat quæ dicerentur, ac mox eadem compendio notabat; a scholis vero, lectis condiscipulorum scriptis, inde, quidquid necessarium ab se prætermissum erat, adjungebat: qui labor, amore ceteros suo exemplo informandi atque exstimulandi, erat illi perjucundus.

[175] Nullum librum, nisi quem in frequenti usu haberet, in cubiculo suo esse sustinebat; quod negaret religiosi hominis, [eadem illi cura in usu librorum.] quem paupertati studere oporteat, esse, ullum librum, quem non nisi raro inspiciat, apud se detinere; cum exigua sane sua molestia ad bibliothecam communem eumdem lectum ire possit: ad extremum vero eo adductus erat, ut præter sacra Biblia & S. Thomæ Summam, nihil librorum haberet. Si quo in sanctis Patribus aliisque scriptoribus loco inspecto opus esset, ad bibliothecam communem se conferebat. Comperit deinde quemdam e sociis, qui nuper ad Collegium accesserat, Summa S. Thomæ carere. Nam cum in eo collegio, supra Patres ac Magistros, plus quadraginta numerarentur, qui Theologiæ darent operam; iis neque ex communi, tot S. Thomæ libri singulis attribui poterant, neque vero privatim cuiquam eos sibi comparandi aut habendi licentia permittitur. Ergo Aloysius Rectorem adit: obnixe rogat, sibi ut per illum liceat, Summam, quæ sibi utenda data sit, socio illi concedere; se, qui eadem qua contubernalis quidam suus uti possit, hac minus egere. Et fuit tam accommodata ad persuadendum ejus oratio, ut Rector annueret. Id ei multo lætissimum fuit, sive quod per se dulce erat hoc caritatis in sodalem officium, seu quod egentiorem se jam factum esse sentiebat; quando proprium nihil, de communibus vero libris unicum Bibliorum volumen, in usu haberet. Tantum mihi venit in mentem de B. Aloysii studiis commemorare: longe nunc plura de Christianis ejus virtutibus, quibus per hoc tempus florebat, supersunt dicenda. Quarum ille quidem virtutum perfectionem, tum qua exteriorem componit hominem, tum qua intus animum ornat, sic erat assecutus; ut plus ducenti Religiosi de Societate nostra, qui tum in eodem quo ille collegio degebamus, eoque utebamur assiduo, testificari possimus, ipsum præclarum, vivum, spiransque earum exemplum extitisse.

[176] Duos jam ipsos annos Aloysius in Societate exegerat, sic ut & ipse in ejus institutis, & illa in ipsius virtutibus acquiesceret. [Vota religiosa nuncupat,] Ergo aliquot diebus in sacris pietatis exercitationibus seorsim a ceterorum convictu absumptis, in ante diem VII Kalendas Decembris anno MDLXXXVII, qui dies S. Catharinæ virgini & martyri sacer est, quo item duobus abhinc annis tirocinii domum intrarat, in sacello, quod est in ea collegii Romani parte, quæ nuper exædificatis scholis incumbit, multis arbitris, Patre Vincentio Bruno (qui eodem tempore Rector erat) sacrificante, Paupertatem Castitatem, Obedientiam de more Deo vovit; quæ vota idem Pater excepit, simulque eum sacra Eucharistia impertivit. Hæc inter Aloysius gestire gaudio, cum se jam revera Religiosum, atque arctioribus Deo vinculis astrictum esse sentiret. Anno MDLXXXVIII, VI d Kalendas Martii, in basilica Lateranensi prima Tonsura initiatus est, [& Ordines Minores suscipit] una cum aliis multis de Societate; in quibus fuit Pater Abrahamus Georgius Maronita, qui deinde cum ex India Aethiopiam peteret, pro Christiana fide martyrio functus, occisus est e. Tertio Kalend. Martii eodem loco, iisdem cum sociis, Ostiarius; pridie Nonas ejusdem, Lector; III Idus, Exorcista; XIII Kalend. Aprilis, Acolythus inauguratus est. Id in codice collegii Romani, in quem hæc talia referri solent, annotatum est. Institit postea in omni vita iis omnibus virtutibus abundare, quæ a Clerico Religioso postulari & expectari possint. Quas virtutes hoc loco persequi libet, quo sermo mihi est de collegio Romano, in quo ille & stabilem fere sedem habuit, & virtutes ejus in clarissima hominum luce & admiratione versatæ sunt.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

Nomen istud ex editione Placentina huc accessit, exprimiturque etiam a teste VI Castellionensi, [In collegio Rom.] qui & alia nonnulla, capite hoc commemoranda, paucis ita perstringit: Scio, reversum Neapoli Romam Aloysium, ibi Metaphysicam absolvisse, Magistro P. Paulo Valle; atque impressis positionibus universam publice defendisse Philosophiam, præsentibus inter alios Cardinalibus (nomina, ut sunt, italice adscribo, jam latine reddita in textu Vitæ) della Rovere, Mondovi, & Scipione Gonzaga. Aloysium quidem ægre habebat apparatus iste ac nobilissimus consessus, [propugnat Philosophiam universam;] dolentem illa de re domi, & multa queritantem præ humilitate: sed Cardinalibus, propinquis ejus, ita volentibus, mos fuit gerendus. Paulo post adfui, quando idem Aloysius, completis ab ingressu in tirocinium duobus annis, se obstrinxit Deo per vota castitatis, paupertatis atque obedientiæ, excipiente illa P. Vincentio Bruno; & mox sacrosanctam Eucharistiam suscepit summo animi ardore. Scio item quod aliquanto post initiatus fuit Ordinibus quatuor minoribus, cum aliis ejusdem collegii Clericis.

Eodem fere redeunt dicta P. Mutii Vitellesci, testis Rom. XI. Cognovi, inquit, multo tempore Aloysium Romæ in collegio, [emittit vota religiosa;] dum Philosophiæ ac Theologiæ operam dabat; & cognovi eum intime ac familiariter. Adfui quoque quando tuitus fuit positiones desumptas ex universa Philosophia, & quando solita Societatis nostræ vota, castitatis, paupertatis atque obedientiæ emisit. Et hæc quidem emisit tanto spiritus ardore, ut calore in corpus redundante, toto illo die inflammatus facie fuerit. Ad disputationem vero, nitebatur impedire, quo minus invitarentur Cardinales illi qui interfuerunt. Disputavit autem ea modestia atque ingenii præstantia (nulli quippe secundus erat inter condiscipulos) ut nescias utra, alteri antecelluerit virtus. Commendat etiam hoc loco excellentiam doctrinæ ac modestiæ ejus testis Rom. XXIV; doluisse tamen, quod sibi potius quam cuivis alteri provincia data esset defendendi Philosophiam; ac magis doluisse, quod defendere deberet tanto apparatu.

Idem Mutius, tum loco citato, tum in altero processu in genere, ubi anno MDCVII die XXV Octobris deposuit, testatur, Aloysium familiariter integro quadriennio, & fere quotidie secum egisse in collegio Romano, & in cubiculo suo: atque omni illo tempore, quantumvis diu, & crebro, & familiariter egerimus, inquit, inter nos, numquam tamen deprehendere in eo potui labem ullam aut umbram peccati venialis, [comparatur S. Thomæ Aquinati;] aut etiam minimæ alicujus imperfectionis. Nec ullam observavi levitatem; ullumve animi, aut ira, aut vanitate, aut alio quovis motu turbati, indicium; aut quod offendere quemquam vel levissime posset: observavi autem exempla quasi continua & constantia omnium virtutum. Atque hæc scio ex diuturna conversatione nostra, in qua mihi fidebat summo candore ac simplicitate res suas. Quin etiam dico (qua par est reverentia erga Sanctos, cum Deo in cælis regnantes) quod aliquoties imaginatus mihi fui, non aliter vitam instituisse olim S. Thomam Aquinatem, quando inter Fratres suos religiosos studiis operam dabat juvenis; Deumque Aloysii intercessione, etiam dum vivebat, miracula operaturum fuisse, si quis eorum tunc fuisset ei usus.

b Hæc nomina Professorum propria, ex editione Placentina, huc allata sunt.

Huc facit quoque testimonium admodum illustris & reverendi D. Angeli Damasceni, nobilis Romani & Canonici S. Petri in Vaticano, in processu in genere, anno MDCVII, XXV Octobris testificati hoc modo: Probe novi B. Aloysium Gonzagam, dum frequentavi gymnasium collegii Romani, ubi Professores nostri mihi illum commonstrarunt; [condiscipulos pro concione hortatur,] ac deinceps quotidie eum vidi, quia eamdem frequentavimus palæstram theologicam annis MDXC & XCI. Unus Professorum meorum, si recte memini, P. Joannes Baptista Peruginus, narrabat nobis, quomodo beatus ille Juvenis, ut Deo in Religione serviret, abdicaverat se Marchionatu suo, eumque nobis proponebat exemplum quod sequeremur. Alii quoque Patrum, tam in scholis, quam in sodalitiis, frequenter narrabant factum aliquod præclarum atque imitatione dignum ejusdem Beati. Et ego, quotiescumque eum vidi (vidi autem creberrime) semper notavi in eo modestiam plane singularem, & oculos semper blande demissos. Ubi autem loqui ipsum res aut necessitas postulare videbatur, tanta industria profanis sacra miscebat, ac suaviter ad Deum reducebat omnia, ut nos studiosa juventus penderemus ab ore ejus, alia ex aliis audire cupidi. In Sodalitate nostra, cui prædictus P. Peruginus erat a confessionibus, Pater autem Virgilius Ceparius præerat Moderator, eumdem Aloysium aliquando dicentem ad nos e loco superiore audivimus; incerti, majorene Orator efficacitate dictionem sacram prosecutus sit, an amore virtutis inflammati nos fuerimus auditores ejus. His de causis nos omnes litterarum ac pietatis in gymnasio studiosi, in illum semper oculos ferebamus intentos, ipsumque venerabamur, admirantes inusitatam, quæ ubique se prodebat, compositionem morum ac modestiam.

P. Basilius de Romanis, testis XIII, ita loquitur: Notus mihi fuit B. Aloysius, in collegio Romano Theologiæ studiosus, ac fidenter inter nos utebamur alter altero, ab anno MDLXXXVII ad XCI. Interea temporis mihi semper visus fuit perquam modestus, animo demissus, domitor sui ac dominator. [quibus omnibus] Nihil potius habebat quam loqui de Deo rebusque divinis. Deprimendi sui causa frequenter offerebat, cum facultate Superiorum, in culina operam suam coquo: alias ibidem colligebat reliquias mensæ, ac pauperibus deinde erogabat ad januam domus. Studiosa juventus, quæ ex tota Roma frequentat gymnasium, moras nectebant antequam ingrederentur quisque scholas suas, in cavædio, non alia de causa quam ut Beatum spectarent, transeuntem illac ad scholam suam; atque idem factitabant, ut spectarent redeuntem. Scio autem hæc ita se habere; quia percunctatus aliquando, quamobrem tam numerosa juventus hæreret in cavædio; responsum fuit, perstituros dum transisset Aloysius, cujus conspectu delectabantur. Porro ambiebat ministeria ceteris viliora domus, ac mediastinis obeunda; verrere pavimentum, tollere telas aranearum, detergere pulverem a parietibus. Præcipuum tamen omnium ei opus fuit, [in ore & amore est,] statis temporibus per diem invisere ædem sacram orationis causa, & orare attentione summa. Denique toto quod dixi tempore, quo cum illo vixi, nihil umquam notavi, quod displicere homini cuivis sanctissimo possit. Erat (uti & hoc addam) Mansuetudo ipsa. Interrogatus in causa scientiæ, dixit; Quia vidi, interfui, & animadverti; atque earumdem rerum conscii sunt quotquot tunc nobiscum incoluere Collegium.

Confirmet hæc illustris Dominus Paulus de Angelis, Abbas S. Petri de Marino, civis Romanus, in processu in genere anno MDCVII die IV Decembris, ita testatus: Dum vixit in Societate Aloysius, inspectus fuit ab omnibus veluti speculum sanctitatis, tam a laicis, qui in seculo; quam a Patribus, qui in eadem Societate degebant: [& speculum virtutum,] qui & dixerunt mihi, se consulto venire qua ei eundum est, ut spectent incedentem; excitosque ad hoc fuisse ab insita sibi opinione de ejus sanctitate. Et ego ipse multoties, neglectis rebus meis, accurri ad eum videndum; & quoties vidi, adhæsit animo meo nescio quis pietatis sensus, qui etiam tenebat dies aliquot, repræsentante identidem se ante oculos meos imagine sanctitatis ejus, modestiæ, mansuetudinis & compositionis externæ.

d Ceparius diem acceptæ Tonsuræ signat vigesimum quintum Februarii, quem interpres appellavit quintum Kalendas Martias, immemor, annum MDLXXXVIII, fuisse bissextilem, quo Februarius numerat dies XXIX, & dies ejus vigesimus quintus, [Sphalmata quædam textus latini corriguntur.] quo tunc festum S. Mathiæ colitur, appellari debet sextus Kalendas Martias, non quintus. Exinde singulos Ordines minores accepit Aloysius, in singulis Dominicis sequentibus, factus Ostiarius (uti refert citatus Ceparius e codice Romani collegii, in quo talia notari solent) die XXVIII Februarii; Lector, VI Martii; Exorcista, XIII; Acolythus, XX ejusdem. Hos dies ad Kalendas atque Idus Romanorum relatos, & non recte expressos ab interprete latino, in hac nostra editione correxi in ipso etiam contextu.

e Anno MDXCV mense Majo, quadriennium non integrum post felicem obitum Aloysii. Laudant P. Georgium Menologia nostra domestica a vitæ innocentia, humilitate, obedientia; a religione, qua prosequebatur sanctissimum Eucharistiæ sacramentum; & a zelo promovendæ gloriæ divinæ, quo usque adeo ardebat, ut illum in aliis quoque succenderet. Locus martyrii notatur Dabei, [Martyriū P. Abrahami Georgii, Maronitæ, an. 1595.] urbs Arabiæ. Proditus fuit a juvene Abessino, quem secum ducebat; comprehensus vero a Centurione quodam Turcico; qui se natum dicebat Christianis parentibus; tentabatque eum blandis promissionibus per dies XXVI, quibus captivum tenuit, inducere, ut saltem dissimularet fidem suam, quo liberare eum, uti cupere videbatur, posset. Verum Georgius semper generose restitit, ac tandem conductus in publicum, arguere quoque Centurionem non timuit, quod fidem Christianam deseruisset; parentes respiceret, acta sua nefaria retractaret, legem Jesu Christi sanctissimam sectaretur potius quam sectam Mahometi impiam. Atque hæc illo dicente, eduxit gladium barbarus, ac innocentem Dei famulum peremit.

CAPUT VI.
De Aloysii Humilitate, ac studio eam comparandi.

XVI

[177] Ordiar ab humilitate, quæ fundamentum religiosæ perfectæque sanctitatis, & omnium custos virtutum est: qua usque eo Aloysius excelluit, ut eam, in tanta donorum ornamentorumque cælestium affluentia sartam tectam conservarit, [Humilitatis imprimis studiosus] neque umquam eorum gratia, superbia sit elatus: neque vero in alia virtute ulla plus ponebat studii. Reperimus, post ejus felicem mortem, nonnulla de rebus ad pietatem pertinentibus ejus manu scripta, in quibus unum erat, quod sibi velut quamdam omnium actionum suarum regulam composuerat, in quo extremo nonnullas affert rationes acquirendæ humilitatis. Id scriptum, quoniam perbreve est, & nemini non salubre esse potest, ad verbum, ut ab eo factum est, hic collocabo. Est ergo hujusmodi.

[178] “Rationes ACQUIRENDÆ HUMILITATIS. Primum omnium scire interest, tuum Dei causa procreati officium esse (quando ipse te creando, ab interitu vindicando, atque in sacram sibi Familiam adscribendo, ita de te meritus est) ad Deum tendere: unde conficies, non modo tibi ab omni pravo facinore, verum etiam indifferente aut inutili quovis opere abstinendum esse. Quin potius, quo propius semper ad Deum accedas, in id omni studio incumbes, ut nullum factum, nullum consilium tuum non a virtute dimanet. Deinde, quo rectam ad Deum viam insistas, hæc alia tria pronuntiata alte in pectus demittes. Primum esto; tum ceteris omnibus de Societate Jesu, [finem suæ creationis inspicit:] tum vero tibi cumprimis, Christi ipsius Sanctorumque, qui sub illo olim meruerunt, signa, ipsius vocatu, necessario sequenda esse. Quapropter sic statues, quatenus quodque munus, officium, negotium tuum cum Christi Sanctorumque exemplo consentiat, eatenus rationibus tuis accommodatum, tibique amplectendum aut fugiendum esse. Hujus gratia studio tibi erit, vitam præclareque facta, Christi quidem, per otium cum animo sæpe cogitare; Sanctorum vero, attenta mente perlegere, & subinde ad informationem tuam accommodare. [eoque sibi præscribit axiomata tria,] Alterum, quo affectus tuos dirigas, hoc esto; eo te religiosiorem magisque pium futurum, quo tuam vitam diligentius secundum rationes æternas, minus vero secundum temporales gubernaris; sic ut nihil ames, nihil desideres, nihil læteris, nihil oderis aut aversere, nisi pietatis causa; tibique persuadeas, hoc demum esse religionem pietatemque profiteri. Tertium pronuntiatum esto; ut quando dæmon crebrius te, objecta cupiditate vanæ gloriæ, & magnifica de teipso opinione, adoritur; quod hæc minime munita sit mentis tuæ pars; idcirco majus vel potius continuum eo studium conferas, ut humilitate tuique despicientia, non in speciem modo, sed interiore etiam animi sensu, cum illo dimices. Igitur quasdam tibi leges, velut privatim ad tuum munus accommodatas, præscribe; a Christo Domino traditas, usuque confirmatas, quibus servandis in studio hujus virtutis evigiles.

[179] Quæ PROSINT IN HUMILITATIS STUDIO. Primum consilium esto, uti cogitemus, [& media ad ipsam acquirendam,] hanc quidem virtutem hominibus, præcipue propter eorum humilitatem vilitatemque, convenire: nihilominus, quia non oritur in terra nostra, necessario poscendam esse ab eo, a quo est omne datum optimum, & omne donum perfectum; quamobrem, etsi superbus es, enitere tamen quam potes demississime, Deum Optimum Maximum, per infimam illam Jesu Christi humilitatem obsecrare (qui cum in forma Dei esset, exinanivit semet ipsum, formam servi accipiens) ut ne ejusdem te virtutis esse prorsus expertem velit. Alterum consilium, ut ad cælestium, qui umquam hac virtute claruerunt, opem confugias. Primo enim sic tecum cogita: Si cum humi versarentur tantum apud Deum gratia valuerunt, ut tam excelsum hujus virtutis gradum contingerent, nunc cum in cælo apud eum longe gratiores sint, plus etiam eorum preces momenti & dignitatis habituras: quandoquidem vero, postquam summum felicitatis fastigium sunt assecuti, nulla sane ipsi sui submissione indigent; ora ut tibi idem beneficium impetrent. Deinde vero illud etiam reputa; quemadmodum in terris ita sunt omnes a natura comparati, ut eos maxime cupiant promovere, qui in eadem, qua ipsi præ ceteris excellunt, arte vivendique genere elaborant; exempli gratia egregius quispiam Ductor exercitus, qui apud Principem plurimum possit, [imprimis intercessionem sanctorum,] illos potissimum in ejus gratia ponere & militari dignitate ornare nititur, qui se militiæ dediderint; vir eruditionis titulis insignis, eos qui animum ad litteras adjunxerint; architectus aut mathematicus, eos qui architecturæ aut mathematicarum disciplinarum scientia sese ceteris præstare student; haud aliter Cælites, qui unius alicujus virtutis gloria præcipue excelluerunt, ad eamdem acquirendam iis cumprimis operam suam navare, qui plura ejus amore moliuntur, eorumque commendatione adjuvari desiderant. [qui illa virtute excelluerunt.] Ne igitur te pœniteat, singulari contentione in beatissimæ Virginis Matris Dei (quæ quantum nulla mens creata, quæ quidem divinitatis sit expres, hujus virtutis decus obtinuit) fidem te conferre. Secundum hanc, ex Apostolis S. Petrum tibi conciliabis, qui de se dicebat: Exi a me, Domine, quia homo peccator sum: deinde S. Paulum, qui postquam in tertium cælum divinitus sublatus esset, tamen adeo de se modice sentiebat, ut diceret; Venit Jesus salvos facere peccatores, quorum ego primus sum. [Luc. 5., 1. Tim. 1.] Harum cogitationum altera, cognitionem tibi dabit, quantum illorum commendatio ad hanc virtutem comparandam apud Deum pondus habeat; altera, quam ad id præstandum prompti sint etiam ac parati.”

[180] Hæc sunt in eo scripto Aloysii verba, e quibus liquet, [Similia alio scripto notat:] quam ex animo sanctæ humilitatis studio teneretur. In alia scheda, quæ item est ejus manu, quamque ipse, Affectus pios inscripsit, hæc ait. Desideria quæ concipis, non ita tibi Deo commendanda sunt, quemadmodum in tuo, sed quemadmodum in Christi pectore sunt: quoniam enim bona sunt, in Jesu prius quam in te sint necesse est; longeque ab eo, quam abs te, propensiori affectu Patri æterno exponentur. Et quibusdam interjectis; “Cum alicujus virtutis desiderio duceris, eorum te Sanctorum opem implorare oportet, quibus ejus eximia laus tribuitur: verbi gratia, ad humilitatem quærendam, sanctorum Francisci, Alexii, & aliorum; ad caritatem, sanctorum Petri, Pauli, Mariæ Magdalenæ, & aliorum. Sicut enim qui munus alioquod militare a Principe terreno obtinere cogitat, citius ab eo abstulerit, si summo ejus copiarum Duce illiusque Tribunis, quam si aulæ Præfecto, aliisve magistratibus domesticis conciliatoribus sit usus: ita cum Fortitudinem a Deo poscimus, Martyribus; cum Pœnitentiam, Confessoribus commendati esse studeamus, & sic de singulis.” Quæ verba, eamdem, quam scriptum illud, quod prius attulimus, sententiam habent.

[181] Seipsum humillimo loco ducebat, eumque animi sui sensum & verbis declarabat & factis. Nihil umquam egit aut dixit, quod vel longo intervallo ad suam laudem pertineret: quin imo omnem illum seculi splendorem, [dona sibi a Deo data occultat,] genus, familiam, Marchionis titulos, aliaque ejusdem generis; item quæ seorsim ipsius erant, ut vim ingenii, scientiæque copiam, & cetera quæ laudi esse poterant, admirabili silentio contegebat. Itaque vel ad suspicionem suæ laudis in morem teneræ virginis erubescebat; & qui erubescentem videre optabat, non aliter id facilius, quam ejus laudatione consequebatur. Ejus rei duo dumtaxat exempla, multis aliis prætermissis, in medium afferam. Alterum dedit, cum medicus quidam, qui ad ægrotantem visebat, laudes ejus a nobilitate Gonzaghii sanguinis, item propinquitatem Mantuanorum Ducum, atque ab ipsa stirpe, cognationem celebrare esset ingressus. Siquidem cum suam fortunam obscuram omnibus esse cuperet, hoc præconio vehementer offensus, medico sui doloris signum dedit. Quoniam vero in crebras ejusmodi laudum occasiones incurrebat, immensum quantum eum claritudinis suorum natalium pœnitebat; [magnam ex sua laude dolorem capiens.] & quando erat, qui harum rerum memoria animum ejus refricaret, aut propter aliquod naturæ vel fortunæ bonum aliquo se illum numero ducere ostenderet; id scilicet tantopere ejus animum exulcerabat, ut nihil supra posset esse. Itaque præter unum dolorem, quem e laude aut honore, his talibus de causis sibi tributo capiebat, ceteras omnes affectiones ex animo stirpitus evulsisse videbatur. Alias cum in triclinio, prudenter sane & accommodate ad pietatem, de beatæ Mariæ Virginis Purificatione verba de superiore loco fecisset, eique merita laus tribueretur ab omnibus; simul atque P. Hieronymus Platus coram in os eum sermonem commendare cœpit, tanto rubore suffusus est, tantamque se ex iis laudibus molestiam capere, easque (quippe a se, ut ipse quidem pro insigni sua modestia sentiebat, alienas) refugere significavit, ut omnium animos magnopere delectaret: valde enim hac sua verecundia gratus omnibus & amabilis evadebat.

[182] Domi forisque decedere omnibus. Si quando foras, cum sociis qui res domesticas curant, [Obsonatoribus libenter comes jungitur,] mitteretur (in quibus unus non semel cocus collegii Romani fuit) iis priores partes deferre; abnuentibus, tot hujus suæ petitionis causas dare, ut illi, ne ejus animum contristarent, non possent non morem gerere. Verum in hoc quidem reprehensus est a Præsidibus, qui id illum præterea facere vetuerunt; ut alia deessent, certe vel ideo, ne Clerici nomen, dignitatemque tonsuræ, cui potius quam nimio sui dejiciendi studio serviendum sit, minus decore habuisse videretur. Domi adjutorum rei domesticæ congressibus se crebro miscebat, & perlibenter. Dato item conveniendi in triclinium signo, ad mensam fere quamdam se recipiebat, quæ in extremo ejus angulo, a cocis aliisque ministris, quippe eorum officinis proxima, [privata infirmorum mensa uti recusat,] plurimum frequentabatur. Mandatum habebat a Superioribus, qui eum valetudine afflicta & imbecilla esse cernebant, ut ad eorum mensam accumberet, qui a morbo jam primum convalescerent, utque e lecto non surgeret præscripta ceteris hora; item, ut ab aliis nonnullis laboribus abstineret. At veritus, ne id suæ fortunæ tributum esse videretur, Superiores sæpius adit; allatisque bonis rationibus docet, non esse sibi ulla opus immunitate; tandemque impetravit, ut sibi communem cum ceteris vivendi morem sequi liceret. Rogantibus vero nonnullis familiaribus suis, ut huic Majorum voluntati obsequeretur; verendum alioquin esse ne in morbum caderet; respondit, sibi qui religiosus sit, omni ope enitendum esse, ut eamdem quam ceteri, eadem secum Religione conjuncti, vitæ rationem teneret. De morbo, dum obedientiam non relinqueret, nullum se, qui quidem obeundis iis, quæ Religionis institutum præscribit, contraheretur, reformidare.

[183] Habitant in collegio Romano plerumque homines ducenti, aut etiam plures: [aut cubiculo, in quo solus degat:] quocirca fieri nequit, ut singulis sociis qui in eo erudiuntur, singula cubicula suppetant. Ergo Præsides, Sacerdotibus dumtaxat, Magistris gymnasii, aliisque nonnullis, qui vel imbecilliores sunt, vel munere aliquo funguntur, singulis habitaculis disclusis; ceteros in contubernia pro suo arbitratu distributos, in diversis sedibus, quæ pluribus ad studendum pluteis lectisque sunt instructæ, collocant. Cum igitur iis visum esset, Aloysium quoque, quod infirmior esset, separatim a ceterorum inquietatione cubare oportere; Rectorem aggreditur, eique suadet salubrioris exempli ceteris fore, si communi cum sociis cubiculo uteretur, ac persuadet. Quia vero cum quopiam e Theologiæ studiosis degere magnificum quiddam putabat; optabat præ illis, quempiam humiliori loco hominem secum esse: verumtamen in eo mox acquievit, contentus illo qui datus fuit. Postularat committi sibi præfecturam alicujus contubernii in Seminario, quod prȩter abjectionem, quam Dei amore libentibus animis sustinent; magnis in eo Præfecti afficiuntur incommodis, & gravem ac prope continuam servitutem serviunt. Verum, quod tanto oneri valetudinem ejus parem esse posse diffiderent Superiores, id permittere minime sunt ausi.

[194] Optabat insuper, absolutis Theologiæ studiis, infimæ classis pueris Grammaticæ rudimenta tradere; [optat docere Grammaticam,] tum quod locum sibi dari cupiebat teneram illam ætatulam, virtutis pietatisque Christianæ præceptis informandi, quod officium Magistris Grammaticæ sancte invidebat, & familiariter illos compellans, Beatos nominare consueverat; tum quod illum, ad vilia descendere, nihilque habere præ ceteris eximium, plurimum delectaret. Prensavit sæpius hanc provinciam, atque ut humilitatis virtutisque amore se eam petere dissimularet, confirmavit Patri Rectori, se Grammaticæ rudem esse, & Latino sermone uti non satis polito; omnino, nisi hæc accuratius didicisset, Societatis rationibus servire nullo modo posse. Eadem arte Præfectum etiam inferiorum scholarum adoriebatur, ad quem subinde lucubratiunculas quasdam, pro ejus classis captu latine ab se compositas afferebat: nimirum, ut ille de ejus studio atque profectu edoctus, ad id quo animum intenderat, operam ei suam commodaret. Pater Rector quo ei gratificaretur simulque exploraret, essetne (ut ajebat) Latinæ linguæ ignarus; contubernalem ei adjunxit, quicum de Latinis litteris conferret: compertumque est haud leviter iis tinctum esse. Rediit tamen ad Rectorem, ac se usu ipso cognovisse asseverat, hac quidem via quam adhuc institisset, numquam se Latini sermonis atque Grammaticæ peritiam assecuturum: reliquum esse, ut eam alios docendo disceret.

[195] Non raro in obsoleta lacerna, sportam aut manticam gerens, [viliora quæque ministeria ambit,] lætitiaque exultans, stipem per urbem mendicabat: domi vero nullum erat tam vile, & abjectum officium, cujus non ille majori, quam homines ambitiosi, dignitatis honorumque studio flagraret. Feria secunda ac tertia cujusque hebdomadis, solenne illi erat in culina ministrare: erat vero ei negotium lances e mensa sublatas tergere, ac ciborum reliquias pauperum necessitati colligere. Quando vero potestas fiebat (& quod ita a Superioribus flagitaret, sæpe fiebat) illum ipsum victum, pauperibus pia liberalitate destinatum, sportis impositum, ad collegii fores opperientibus perferebat. Profesto item quoque die, secundum scholas, aliud quid contempti operis factitabat: cubiculum aut alia sibi designata loca everrere, aranearum operas arundine aut alia pertica in aulis conclavibusque communibus tergere. Ad hoc fuit illi complures annos opera, lucernas in ambulacris & exedris publicis collegii mundare, [& lætanter exercet.] & infuso oleo inditoque ubi opus esset ellychnio, concinnare; quæ ministeria tantopere eum juvabant, ut cum lætitiam, quam animo celare non poterat, aperte ferret; qui iis distentum videbant, quasi triumphanti gaudio, & cælum digito tangenti gratularentur: quod gaudium ipse jam quamdam in se naturæ vim obtinuisse profitebatur, sibique ultro nullo studio aut meditatione accitum affluere. Quæ res, etsi hominum quidem Societatis, qui eas & frequentant ipsi, & frequentari a Sociis vident, animos nihil moveant; tamen tum per se ipsas, tum propter dignitatem hominum qui in iis versantur, multum ad inflammandas aliorum mentes valere constat. Ad summam, hæc vera laus ei datur, fuisse sui contemptorem ex animo, ac nusquam non sui deprimendi materiam quæsisse. a

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

Multorum testimoniis comprobari possunt, quæ hactenus de humilitate Aloysii dicta sunt: paucorum, qui cum ipso, postquam Neapoli reversus est, vixerunt Romæ, & facta ejus inspexerunt, interpretemur verba, quibus humilitatem ejus extollunt: ac primum P. Darii Tamburelli, testis Cast. XII, qui Aloysio contubernalis fuit in collegio Romano. Is ita testatur: Enituit inter alias beati Adolescentis virtutes humilitas, qua licet, [Humilitas Aloysii] nobilissimo sanguine, & primo inter fratres loco natus, id est legitimus heres esset hujus, in quo stamus Marchionatus; apud nos nihilom inus in Religione non aliter vivebat, quam si mediocris, ut plerique alii, fuisset fortunæ. Numquam ipsum vel mutire de familia sua parentumve fortuna ac ditionibus audivi. Versabantur Romæ, si recte memini, eodem tempore quo Aloysius, duo Cardinales e familia Gonzaghia; quos ipse nullo umquam indicio monstravit sibi aut propinquos aut etiam notos esse; data opera ubique fugiens cognosci pro tali qualis erat.

Ex quo Castellionem ego nuper veni, conspexique magnificentiam Principis ejus, Beati nostri fratris; nec non frequentiam urbis, & abundantiam divitiasque totius ditionis; multo magis admiror humilitatem Aloysii, qua motus, isthæc omnia dimisit sponte sua, seque abdidit in Religionem, quæ ex instituto suo profitetur nullam admittere umquam dignitatem aut honorem. In domo nostra Romæ vidi eum verrere scopis ambulationes, mundare lucernas publicas, inservire coco in quovis etiam abjectissimo culinæ servitio: & hæc opera fere quotidiana ei erant: quin imo ardentibus votis, ut sibi obire talia liceret, rogabat Superiores; & quanto magis humile opus sibi permittebatur, tanto se grandiorem invenisse thesaurum credebat. Colloqui inter Nostros cum iis gaudebat præcipue, qui sunt rudiores, atque in rebus domesticis adjutores. Honorabat omnes, quia omnes se majores reputabat, & omnibus libenter serviebat. In summa, fuit speculum humilitatis, tanto magis lucidum, quanto clarius noscebantur eminentia ejus, naturæ ac fortunæ dona, propter quæ merito æstimare se poterat ac aliis præferre. Uti de se ipse sentiebat demisse, ita res omnes hujus mundi caducas contemptim habebat: bonorum vero æternorum cognoscens æstimansque granditatem, eo mentem animumque perpertuo intendebat. Vidi ego ipsum, ut mundo vilesceret amplius, incedere per Romam indutum veste pannosa, lacera & maculosa; capite vero tectum pileo, qui veste deterior erat.

Eodem propemodum redeunt, quæ deponit P. Gaspar Alperius, testis Cast. XIII, in hunc modum: Ut Religionem ingressus fuit Aloysius, in nullo opere domestico versabatur gaudentius, [& exercitia humilitatis] quam in humilibus vilibusque: serviebat in culina, lavabat lances & ollas, mundabat lampades totius domus, ejusque partem aliquam verrebat quotidie; telas aranearum detergebat e fornice ac parietibus; purgabat etiam latrinas, eoque ad usum publicum eluendis matulis portabat aquam; verbo dicam, obibat ministeria quæque vilissima, quæ mediastinorum sunt propria; & obibat ea libenter ac lætanter. In vestitu, habitatione, victu, majorem ubique abnegationem sui quærebat, præsertim quando ei casu obtingebat res ulla, quæ nova aut ceteris melior videbatur: quin imo quidquid vestimenti novi jubebatur induere, videbatur ei, non convenire corpori suo: at siquid offerebatur veteramentorum aut vestium detritarum, videbantur ei aptissima esse omnia. Ubi statis horis relaxant animum Nostri colloquendo, ipse libentius agebat cum Laicis Fratribusque nostris adjutoribus, quam cum Scholasticis aut Professoribus; & ubique, tam intra quam extra domum, postremum occupabat locum, relicto aliis honoratiore.

Multa his similia habet P. Guelfutius, testis XIV; Ego, inquiens, cognovi B. Aloysium in collegio Romano, sub finem tirocinii & palæstræ Philosophicæ: captusque continuo fui conspecta singulari modestia & profundissima humilitate ejus, conjuncta cum tam excellenti ingenio ac nobili sanguine, aliisque dotibus, quæ solent fastum generare & elationem. Celabat solicite, quidquid sibi poterat laudi verti; & pudore perfundebatur, quando istiusmodi aliquid innotescebat aliis. Mihi sæpenumero retulit, eo motum se fuisse ad amplectendam præ aliis Religiosorum familiis Societatem Jesu, quod in hac caveatur per quartum votum, in solenni Professione faciendum, ut ne acceptetur ulla dignitas extra Religionem.

Et testis Castell. VI: Nihil acerbius ferebat Aloysius, quam quod quovis modo olebat honorem suum. Accidit autem, quod D. Joannes Zeccus, Bononiensis, Sixti Papæ V medicus, ad eum invisens, [varii generis.] multa publice memoraret de nobilitate ac familia ejus: qua de re, si umquam alibi, monstravit ille gravem sensum; totus erubuit, ac tandem dixit; Religiosi sumus & non sumus amplius tales quales fuimus. Pluries ipsum ego vidi portantem perticam sublimem, cui in apice infixæ erant scopȩ, quibus detergebat, per ambulationes & publica domus loca, aranearum telas. Vidi pariter portantem altera manu lecythum, altera panniculum, quibus sub vesperam quotidie, totam obiens domum, & mundabat lucernas, & oleo replebat. Sedulo colligebat pauperibus reliquias ciborum, e mensa relatas, easque distribuebat in quasdam sportulas, & portabat ipse opperientibus ad portam Collegii egenis. Vidi denique eumdem, ad majorem tam sui quam mundi despicientiam, obambulare Romam laceris vestibus, instar egentis mendici; nec non simili habitu stare ad portam gymnasii primariam, quando studiosa juventus illac transibat e scholis, extenta manu eleemosynam petentem. Similiter domi sic vestitus capiebat in triclinio cibum, humi sedens. Denique videbantur mundo ejusque opinionibus mortuus.

Tanta, inquit testis Rom. XXIV, humilitas Aloysii fuit, ut per illam obumbraret sanctitatem suam, occultraretque (sine affectatione tamen, ac modo perquam facili, & dextere) dona sibi divinitus collata. Eminebat in eo, quod ita se gereret ubique, ut re nulla eminere videretur; atque ut sanctimoniam suam celaret Socios, studiose curabat communem sequi vitæ rationem, & omnia facere quæ secundum leges religiosæ disciplinæ ab aliis fiebant. Hinc aberat longissime ab omni jactantia, atque erubescebat potius, ubi vel laudabatur, vel quovis modo honorabatur, vel a Magnatibus visitabatur. Mediolani mihi dictum fuit, Aloysium, ex imperio Superiorum telas aranearum per domum detergere solitum, illud suum exercitium crebro distulisse in tempus tale, quo frequentior eo venerat spectator, aut aderat vir aliquis primarius; ut ab iis videretur, & aliquam naturæ vim inferret.

CAPUT VII.
De Obedientia, Paupertate, Castitate.

XVII

[186] Accedebat ad hunc tam demissæ humilitatis amorem, perfectæ Obedientiæ studium: de quo illud commemorare sit satis, conscium sibi fuisse Aloysium, non modo se numquam a Majorum voluntate discrepasse, [Nullam umquam in obediendo animi reluctantiam sensit,] aut eorum imperium minuisse; sed ne cupiditate quidem ulla aut inclinatione, ne ea quidem quæ primoribus animi motibus fit, ad id vel leviter incubuisse; nisi forte cum eorum jussu a suis pietatis officiis distrahebatur: quamquam ne tunc quidem fere, nisi perraro commovebatur; & eum ipsum motum qui existebat, incredibili diligentia ac celeritate componebat. Ita fiebat, ut non voluntas ejus modo, sed mens etiam atque judicium cum Superioris sensu congrueret. Neque vero umquam sciscitabatur, cur hoc aut illud constitutum esset; sed cognito, Superioribus sic placitum esse, nullam præterea ejus approbandi causam requirebat. Hæc perfectio obedientiæ ex eo nascebatur, quod Superiorem quemque vice Dei fungi sibi certo persuaserat. Siquidem, inquiebat, cum Deo, qui aspectum nostrum fugit, obediendum sit; neque ab eo coram proxime mandata accipere, aut ejus sententiam exquirere possimus; [ut qui In-Superioribus Deum agnoscebat,] dat nobis ipse hujus sui muneris vicarios, atque interpretes voluntatis suæ, Superiores; per quos de omnibus, quæ nos vult, certiores facit; iisque, quippe mentis suæ nuntiis, ut obtemperemus jubet. Ita sensit beatus Paulus, cum ad Ephesios ita scriberet: Obedite Dominis carnalibus, sicut. [Ephes. 6, Coloss. 3. 23.] Christo, & ut servi Christi facientes voluntatem Dei ex animo. Et ad Colossenses in eamdem de obedientia sententiam: Quodcumque facitis, ex animo operamini, sicut Domino & non hominibus. Sic enim intelligendum est, mandatum, a Deo ipso, Superiore internuntio, ad nos afferri. Quare sicut, quod per Decurionem Cubiculariorum, aut aliud quodvis palatinum officium, a Rege aut Principe, cuipiam clientum mandatur, non administri illius, sed Regis aut Principis mandatum censetur, eique a cliente pro tali mos geritur; ita etiam Religioso Superiorum decreta, quasi Dei imperia, per hominem ipsi denuntiata, amplectenda, iisque prompte & reverenter satisfaciendum est.

[187] Ex hac persuasione oriebatur observantia illa, veneratio, pietas, quam adversus Superiores omnes adhibebat; [quicumque illi essent;] scilicet omnes in administrorum Dei, ejusque voluntatis interpretum loco ducebat; quamobrem mirifice eorum præceptis lætabatur. Neque minus apud illum momenti & auctoritatis obtinebat imus quam summus, rudis quam doctus, mediocriter quam eximie sanctitate ceterisque tali muneri dignis artibus ornatus: nam, qua Dei partes agebant, nihil inter eos interesse ratus, pari omnibus facilitate dicto audiens erat. Hoc amplius censebat, qui daret operam, ut in parendo hoc unum spectaret, duplicem ex eo fructum capere. Alterum, quod ei nihil arduum & laboriosum, sed omnia facilia & perjucunda obedienti accidunt: quippe qui se intelligat Dei, cui servire in beneficio & gratia deputat, voluntati obsequi: alterum, quod germanæ obedientiæ vim assequatur, ac proinde proposita ex animo legitime obedientibus in cælo præmia, certa spe præcipere possit. At vero, qui idcirco tantum mandatis obsecundat, quod aut mandata ad ejus stomachum studiumque faciant; aut qui ea dedit præstanti virtute naturæque dotibus aut propensa in ipsum voluntate sit; is primum, non perinde ut obediens, meritus videtur; neque ipsam formam, & quasi naturalem obedientis notam obtinet; quando non id in obediendo secutus est, quod unum hæc obediendi virtus intuetur: deinde, hunc talem, ubi Superiorem cum alio, minus aut a natura bonisque artibus instructo aut sui studioso, mutaverit, atque ab eo aliena suo genio mandata acceperit; vehementer cruciari, multisque periculis objectum esse, necesse est. Subjicere semet alteri, quidquam humanum, at non cælestia illa, quæ diximus, spectantem, fracti & vilis animi esse ducebat.

[198] Verebatur ne Superiores, qui, ut infirmitati penuriæque virtutis sibi subjectorum hominum se accommodent, in imperando præcipiendoque, causas quibus ad id quod intendunt eos hortantur, [nec probabat, illos rationes mandati reddere,] ex his dumtaxat mortalibus rebus accersunt; non plurimum ipsis, quibus imperant, nocerent. Quapropter optabat, Præsides Societatis confidenter de se aliisque statuere, atque in suorum vel habitationibus vel muneribus commutandis, aliisque in rebus de se decernendis, nullam suæ voluntatis causam afferre, nisi obsequium Dei & ampliorem ejus gloriam, eaque gratia omnia constituere. Exempli causa, sic jubeant: Visum nobis est ad obsequium Dei pertinere, atque ex ejus majori gloria fore, si in illum locum te conferas, aut hoc officium sustineas. Itaque vade, Deus id tibi fortunet. Sic cum faciunt, ajebat, Superiores, [cum subditorum præjudicio;] confidentiæ præclaræque existimationis de virtute & obedientia subjecti indicium præbere, eum consuefacere ad proprium obedientiæ Christianæ decus amplectendum; tantoque copiosioris ineundæ a Deo gratiæ opportunitatem præbere, quanto paucioribus utantur humanarum rationum momentis. Sin hæc & alia argumenta prætextusque quærantur, umbram tantum quamdam obedientiæ, non solidam expressamque ejus virtutis effigiem persequi consuescunt subditi; carent iis bonis, quæ diximus; occasio nonnumquam datur detrectandi imperii; præsertim si est unde facile resciscant aut suspicentur, aliud esse cur officio aut loco moveantur, quam quod verbo scriptove prætenditur.

[199] Solebat præterea confirmare, gratius sibi obediendi officium evasisse; cum experimento dicerit, mirificam quamdam Dei de se providentiam Majorum imperiis esse declaratam: [sed simpliciter se illis committebat.] sæpenumero enim ultro sibi non rogant a Superioribus ea concessa aut imposita, quorum desiderio vel privata pietate vel instinctu divino ante tenebatur. Ita quondam evenit, ut cum loca, ad quæ Christus Dominus noster sub extrema supplicia circumductus est, cum animo suo cogitasset; eoque ingens illum cupido percepisset, eo die ad septem sacras ædes Urbis de more supplicatum eundi; præter consuetudinem Superior, nihil hujus petentem aut sperantem, eadem hora accerseret, septemque sacras ædes obire juberet. Id ei geminatam lætitiam attulit, tum quod res ipsa per se inexpectata erat; tum quod comperiebat, quantam in modicis etiam rebus pro se Deus curam gereret. Quamplurima hujus generis exempla, nisi longum esset, memorare liceret. Reprehensus ab eo, in cujus erat potestate, os habitumque sic conformabat, ut aperto capite, [Reprehensionum patientissimus,] oculis humi fixis, nihil excusans, nihil responsans, quidquid ille diceret, demisse & patienter acciperet. Objurgatus aliquando a Superiore de nescio cujus rei incuria, in quam, quod animo fere a sensibus alienato ingrederetur, offendebat sæpius; tanta eum pœnitendi vis incessit, ut subita defectione laberetur: ex qua simul animum collegit, prosternit se ad pedes lacrymans; tantaque humilitate delicti, quo de arguebatur, gratiam precatur, ut excitari non posset.

[190] Affinis est huic obediendi virtuti observantia legum, quibus Religionis disciplina vincitur; [& Regularum observantissimus fuit,] in quibus servandis tam solicita erat Aloysii diligentia, ut cuipiam superflua videri posset. Neque enim ipse recordari poterat, umquam se contra earum legum ullam vel levissimam cogitato deliquisse. Iam vero usque eo accurate & rigide iis ad verba parebat, quasi earum neglectu in ingens aliquod discrimen adduci, & grave damnum fieri necesse esset: qua in re tanta erat libertate, nullam ut prosonam, sive religione devinctam seu solutam, vereretur. Iverat aliquando, missu Rectoris, salutatum Roboreum Cardinalem cognatum suum; cui roganti, ut in prandio secum esse vellet, negavit fieri posse, quod esset contra quamdam legem, qua astrictus esset. Delectatus eo responso Cardinalis, nihil præterea cum eo egit, nihil postulavit ab eo fieri, quin adderet, Si non est contra vestras leges. Idem Cardinalis significavit postea Patri Rectori collegiii Romani, uti se ea cautione, [etiam in rebus minutis.] eamque conditionem adjungere; ne quid in teneram Aloysii conscientiam offenderet; utque spiritui divino, qui ejus mentem insideret, velificaretur. Rogatus quondam a contubernali, quem litteras parantem scribere charta defecerat, ut dimidiatum sibi folium commodaret; metu ne legem, quæ vetat quidquam Superiorum injussu donare, aut utendum dare, violaret; intellexisse dissimulans, nihil tum quidem respondit; sed evestigio cubiculo egressus, Patrem Ministrum adit, oratum veniam socio chartam de sua dandi; & paulo post reversus, comiter socium appellans; Poposcisti, nisi fallor nuper a me chartam: eccam, inquit, simulque eam impertit. Ad postremum non satis reperio, quinam clarius studium ejus adversus Religionis leges patefaciam, quam si eum testificer iis annis, quibus Religioni operatus est, numquam eam legem neglexisse, quæ certis temporibus ac locis silentio uti imperat; neque item eam, quæ, dum studiis vacatur, aliter quam latine loqui vetat. At in hoc genere labi sane quam proclive est a.

XVIII

[191] Jam Paupertatis religiosæ, supra quam credibile est, studiosus fuit. In hac, [Paupertatis studio] magis quam opulenti homines in copiarum affluentia, delectabatur & acquiescebat. Si enim in pristinæ fortunæ licentia sic eam adamavit, ut (quod diximus) jam tum humilis illi vestitus cordi esset; facile quivis existimare potest, quid in Societate egerit, quam propriam sanctæ paupertatis domum nominare est solitus. Itaque id omne semper abhorruit, ex quo speciem ullam quidquam sibi privatim quasi proprium vindicantis, habere videri posset. Numquam nisi ex communi copia indutus amictusque est; numquam librum in usu habuit, quem secum deferre liceret; non horologium, non scalpellorum aut alius generis thecam. Eorum vero quæ ad pietatem sunt comparata, neque aliis largiendi causa quidquam servabat ipse, neque alios sibi largiri valde lætabatur. [nihil nisi summe necessarium apud se tenet,] Numquam ullam Reliquiarum thecam ullius generis penes se esse passus est, non coronam precatoriam e materia pretiosa aut eleganti, non privatam ullam picturam aut tabellam. Sed nimirum aut communibus imaginibus, quas reperiebat in cubiculo, utebatur; aut certe summum unam habebat privatim e charta, quæ erat S. Catharinæ virginis & martyris, cujus scilicet natali ad Religionem venerat; & alteram item e charta, S. Thomæ Aquinatis, cujus doctrinæ studia æmulabatur: atque has, approbantibus Superioribus, aliorum precibus fatigatus, ac prope compulsus, dono acceperat. Quid quod ne in Breviario quidem, quod in tirocinio; neque in libello Officii beatissimæ Virginis Matris, quod inin collegio in usu habuit, umquam sustinuit vel tantilla imagine, tamquam nota, ut multis est mos, preces distinguere.

[192] Quoniam vero non deerant, qui pro sua in eum pietate, varia ad Dei cultum facta munuscula, non modo offerrent; sed etiam, ultro petita a Superioribus licentia, ut acciperet, prope vim intentarent; siquidem liceret, ea recusabat; sin eorum pace facere non poterat quin admitteret, ad Superiorem ea continuo deferebat; [nihil recipit;] aut certe facta ab eo potestate, cum primum occasionem erat nactus, aliis donabat. Deliciæ ejus erant nihil penitus ex hoc mundo possidere, nihil desiderare, atque ab omni re mortali distractum esse. Quando appetente æstate aut hieme, pilei ac vestes tribuebantur; numquam ille quidquam longius aut brevius, astrictius aut laxius esse querebatur: sed rogatus a sartore, satisne apte convenirent; Mihi quidem, inquit, videtur. Immensum quantum illum viliora omnia delectabant; nullaque non in re, [vilissima amat sibi dari,] quæ ei obtigisset, ad deterrimum quodque oculum adjiciebat. Nostram vero illam legem, qua præcipitur ac jubetur, ut quilibet sibi persuadeat, quo seipsum magis vincere magisque in virtute proficere condiscat, eorum quæ domi sunt vilissimum quodque sibi tributum iri; sic interpretari solebat. Quemadmodum, inquit, mendicus, qui circum domos, aliorum benignitatem implorat, exploratum habet; non præstantissimas vestes, quæ in ædibus sint; sed maxime laceras atque obsoletas, itemque ceterarum rerum, quod postremi pretii sit, sibi datum iri: ad idem exemplum nobis, si vere paupertatem amamus, persuasum esse debet, quæ domi abjectissimæ notæ sunt, nobis tribui oportere: ac verbo, Persuadeat, eam vim subesse dicebat, ut velit certo nos cum animis statuere, ita fore, atque ita fieri par esse.

[193] Ad hoc non semel Sacerdoti, apud quem conscientiam expiare est solitus, narravit, in beneficii & meriti numero ponere, [idque pro beneficio habet:] quod ita voluntas Dei sæpe tulerit, ut in partitione rerum, quæ singulis utendæ tribuuntur, deterrimæ sibi obvenirent: id ille, pro flagranti suo paupertatis amore, præcipuo Dei in se favori acceptum ferebat. Nam in Religione tanta verecundia se tractabat, quasi e pannis & mendicitatis sordibus se sublatum, & Majorum misericordia domo acceptum ex animo sentiret. Itaque quidquid in eum conferebatur, ab egregia caritate profectum esse judicabat. Ad mensam, parcebat ille quidem edere eum cibum, quem suæ valetudini obfuturum prævidebat; ne tamen, quod minime cupiebat, pro eo quid melius afferretur, ministros de industria fallere nitebatur b. De ejus castitate non est quod aliud commemorem, nisi præstantem illum virginitatis, qua corporis qua mentis, thesaurum; [castitatem illibatam servat.] tam excellenti atque que eximio nitore, quem sexto Capite primi libri persecuti sumus, semper illibatum custodisse c. In sermone atque congressionibus nihil eo veri sincerique amantius, nihil simplicius, nihil magis ingenuum fieri poterat. Ergo nemo erat, qui de eo, quod ille aut affirmasset aut negasset, posset dubitare: aberat enim ab omni amphiboliæ aut simulationis fuco. Solebat etiam asserere, artificiis, dolis, simulationibus, fallaciis, ambiguitate sive dictorum seu factorum, eripi hujus seculi fortunæ deditis hominibus mutuam inter ipsos societatem; in Religione vero esse præsentia venena religiosæ simplicitatis, certasque juventutis pestes; quibus cum spiritu, quo Religiosum præditum esse oporteat, convenire vix umquam possit d.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

De Obedientia ejus alia etiam alibi jam annotavi, ut, quod die quodam jejunii bis pransus sit, ita jussus a Superiore suo. Porro de illa sic loquitur testis Castell. VI: Quam voverat Deo obedientiam semper exacte servavit, etiam in executione regularum; quarum aliquam, tametsi minimam, [Obedientiæ ejus,] nemo deprehendit umquam ab ipso violatam esse. Neque Superioribus modo præstabat se obsequentem, sed nobis quoque, valetudinarii aliarumque officinarum curatoribus, obediebat prompte, in omnibus, lætanter. Obedientiam, inquit testis Rom. XXIV, Aloysio a natura insitam fuisse dixero. Absque ulla namque repugnantia, animo pacato, voluntate propensa, excipiebat jussa Superiorum, tamquam a Deo profecta. Corpus suum, tametsi imperio rationis semper subditum fuisset, non secus tractabat atque capitalem inimicum: ideoque illud castigabat quibuscumque per se licite poteterat pœnarum modis; quas vero infligere ei, quia graviores atque extraordinariæ sunt, non licebat absque scitu & facultate Superioris; id sibi ut liceret, multis sæpe precibus eum rogabat; ita tamen reverenter ac citra importunitatem, ut se in potestate ejus esse, & dicto audientem fore, monstraret; conjungens hoc modo eximias virtutes duas, studium macerandi corpus suum, & promptam voluntatem obediendi Deo in Superioribus suis. Quod autem hic exempli gratia dixi, locum habebat ubique in quibusvis aliis virtutibus: omnes enim, quas ego umquam in eo notavi (& memini notasse plurimas) possidebat in perfectissimo gradu.

Testis Castell. XII, Cum Societas nostra, inquit, maximi faciat obedientiam suorum, in eaque collocet summam rei; eo Aloysius quoque connisus est summo studio; & scio ad culmen perfectionis ejus pervenisse: idque pro miraculo habeo, quod cum res nostræ propemodum omnes per multas minutatim regulas cuique præscribantur, ipse nullam earum, etiamsi minima foret, transgressus umquam sit. Æquali promptitudine se voluntati subordinatorum ac primarii Superioris accommodabat, ratus, per omnes & singulos loqui Deum, eumque in singulis reverens. Obediebat autem prompte hilariterque: ex quo colligo, non tantum obedivisse exequendo opus imperatum, sed voluntatem quoque suam ac judicium ad voluntatem & judicium Superioris conformasse. Volabat, quo sonante campana vocabatur, ad primum ejus signum, seposita re omni alia qua distinebatur.

De voto & virtute obedientiæ, quam in Societate professus fuit, [ubique eximiæ] ait testis Rom. XI, asseverare possum, quod credam, numquam eum voluntate violasse regulam ullam; numquam recessisse ab imperio aut minimo nutu Superiorum, in quibus venerabatur Christum Dominum benedictum; numquam non obedivisse promptissimo juxta ac lætissimo animo: & videbatur in his gaudio exultare. Non multo prius quam contraxit morbum, quo tandem obiit, reprehendi eum ego acriter, quod importune interpellaret Superiores urgeretque, ut sibi copiam facerent castigandi sese, adeundi xenodochia, serviendi infirmis in nosocomiis; quod illo fervore transferii se sineret ultra quam par est; quod Deo judici rationem ejus rei redditurus esset, quodque sub vitæ exitum propterea angeretur animo. Poterat ille quidem hoc incondito meo loquendi modo offendi; attamen tantum abest ut ullum commoti animi signum daret, ut solita serenitate vultus ac pace interna mihi diceret: Pater care, non est quod angar aut angi metuam propter objecta; quia nihil ago nisi sciente & consentiente Superiore meo, cui non possum non nota facere desideria, quæ mihi Deus optimus maximus immittit; nec non petere facultatem operandi, ad quæ me sentio impelli per misericordiam ejus. Ita dixit, nec aliter evenit. Quando enim vicinus morti fuit, interrogatus a Patre Rectore Collegii, num qua res animo suo molesta esset, velletque suo nomine quidpiam circum adstantibus edici; respondit, nihil esse quod se inquietaret, qui nihil citra obedientiam fecisset umquam.

Addit super his testis Rom. XXIV: Ardentissime cupiebat beatus juvenis frequentare nosocomia, ibique decumbentibus opem aliquam ferre: [specimina plurima.] & Superiores id ei permittebant, potius propter incensum quod in ipso deprehendebant desiderium, quam alia de causa, scientes constitutionem corporis ejus esse infirmam. Hæc autem quæ dico, præcipue spectant ad annum MDXCI, quo & in morbum incidit, & mortuus est. Ante autem quam moreretur, publice denuntiavit omnibus, neminem opinari debere, se Aloysium, supra vires exercuisse & afflixisse corpusculum suum per asperam tractationem ejus; quia quidquid in hoc genere fecerat, fecerat consentientibus Superioribus, & facultatem concedentibus. Ex quibus ejus dictis summam hausi consolationem; quia videbam inde confirmari, quod ego pridem animo conceperam meo; videlicet obedientiam ejus semper omni ex parte perfectam fuisse, submissam nutui Superioris, non importunam aut inflexibilem, qualis solet esse eorum qui naturæ impulsu aliquo aguntur; sed ita comparatam, ut quæ fervor spiritus suadebat agenda, ratio virtutis moderaretur secundum voluntatem Superioris. Unde & visum mihi fuit, non recte nonnullos decumbenti, contracto licet ex caritate morbo, objectasse, quod justo ferventius postularet, ut pœnas voluntarias liceret sibi infligere, ac infligeret justo graviores.

Hactenus de paupertate Aloysii, qua de ita testis Rom. XI: Universa quæ in mundo habuit, mundo reliquit, [Paupertatis ejus in Religione] nullo reditu aut re alia sibi retenta; & ne quid deinceps reciperet rerum dimissarum aut aliarum, interposuit votum paupertatis; quod, quantum quidem observare potui, exactissime implevit. Videbatur affici erga virtutem illam tenerrime; gaudebat deteriora sibi quam ceteris dari; atque ut darentur, orabat, & quodammodo cogebat dispensatores rerum, ad usum communem necessariarum, ut sibi deteriora permitterent, quia inde summam capiebat voluptatem. Relucebat paupertas ejus in vestibus, in libris, in omnibus: re nulla, tametsi levissima, utebatur absque necessitate & Superioris sui facultate: iis vero quibus sic utebatur, libenter privabat sese, ubi repetebantur, aut alteri esse usui poterant.

Dicam, ait testis Castell. XII, ist hoc singulare de paupertate B. Aloysii. Incidit ipse in ægritudinem, dum ego e morbo convalescebam, eratque valetudinarium infirmis plenum. Quamobrem immiserunt illum in cubiculum, ubi ego jacueram æger; & me ad cubiculum, ubi ille habitabat sanus. Eo perductus, comperi locum angustissimum, octo circiter palmis longum ac totidem latum; nec altiorem, quam ut posset tabulatum contingi manu ab homine justæ staturæ. Fenestram habebat unam tantum & perexiguam, ac positus erat in remoto aliquo domus angulo, ut potius latrina videretur esse quam cubiculum. Hujus habitationis gratiam sibi fieri rogaverat Aloysius Superiores amore paupertatis, ac obtinuerat. Intus nihil reperire erat præter humilem lectum, una sola instratum matta lanea; parvulam mensam, in eaque reposita sacra Biblia cum aliquo libro ascetico; & Summam S. Thomæ, in pluteo ligneo pendulam e muro. Ut vidi, obstupui; animo perpendens meo, illum, qui in seculo tam dives, omnia amore Christi reliquerat, in Religione ne illa quidem admittere, quæ necessarii usus sunt & singulis passim conceduntur. Inter hæc porro, quæ dixi in cubiculo Aloysii inventa esse, nullus erat liber, nedum res alia, quæ ipsi propria foret. Adeo ille pauper vixit, & pauper obiit. Sed de paupertate, quam in ipso pene mortis articulo exercuit, audiamus iterum testem Castellionensem XIX; ex quo supra jam retulimus, Aloysium, quando tirocinium adivit, aliud non tulisse secum, quam Breviarium unum & unam Christi in cruce confixi imaginem telæ impressam; eaque non multo post, sponte sua, quo perfectius paupertatem coleret, attulisse ad Superiorem. Laudat deinde idem testis in eo studium paupertatis, quod aliquot annis, quibus simul cum illo inhabitabat collegium Romanum, notavit exercitum ab eo fuisse, in victu, vestitu & cubiculo.

Denique, paulum ante mortem Aloysii, inquit, cum ego forte adessem in cubiculo ejus cum multis aliis, supervenit quoque P. Joannes Baptista Carminati, Præpositus Provincialis: ad quem conversus æger, multum rogavit, [præclara quædam exercitia.] ut juberet tolli de lecto suo certam quamdam stoream, quæ ei instrata erat; non quidem tunc primum, aut ab Aloysio ibi posita, sed a Patre quodam sene, qui in eodem cubiculo, parum a rebus necessariis instructo, ante decubuerat ægrotus. Respondit Provincialis, sineret curare curatorem suum, neque de storea illa angeretur; quandoquidem moreretur per gratiam Dei satis pauper. Exercitium quoque paupertatis fuit, quod ait testis XII, paulo ante citatus: Aloysium crebro inter nostros mendicato vixisse, quando per triclinium circumiens, amore Dei rogabat accumbentes eleemosynam; neque alium tunc cibum gustabat, quam qui pro eleemosyna ei datus esset. Ad hanc paupertatis perfectionem jam tum viam aperuisse videri potest, quando nuntium mundo & divitiis remisit Mantuæ, ne quidem reditu annuo, qui promissus fuerat, sibi reservato. Princeps Franciscus testis Cast. XI (quod rectius ad libri 1 cap. 9 num. 109 annotatum fuisset) Scio, inquit, Aloysium abdicasse bonis omnibus amore Dei & paupertatis; & perfectissimam se intendere paupertatem palam declaravit, quando abdicationem secundam primæ subjunxit, remittendo alacriter jus ad certam argenti summam, quam in prima abdicatione ei pater noster assignaverat quot annis numerandam. Et in secunda istac abdicatione dixisse fertur, Laus Deo, qui liberavit me etiam hoc parvo hujus mundi onere!

c Castitatis amorem & æstimationem abunde monstravit, quando novennis illam Deo per votum obtulit. Illam in eo reputat testis Rom. XI, [Castitas angelica.] extraordinariam & omnino Angelicam; aitque se a Cardinali Bellarmino accepisse, Aloysium, quod admodum puer voverat Deo votum, perfectissime per gratiam ejus semper observasse; stimulum carnis tota vita sua non sensisse; cogitationem, virtuti illi contrariam, mente numquam admisisse; licet alioquin temperatione corporis esset sanguinea, vivida & excitata. Ego mihi persuadeo, inquit testis Rom. XXIV, Beatum hunc castimoniæ splendorem Angeli instar habuisse ab utero matris suæ: neque ea virtus, quæ in vultu ejus relucebat cum summa modestia, aliter explicari recte potest. Et testis Cast. VI: Tanta circumspectione conservabat se & corpus suum amore castitatis, ut ne quidem decumbens ex morbo supremo, partem sui ullam nudaret, aut a nobis infirmorum curatoribus nudari permitteret: fuitque tam in morte quam in vita semper castissimus.

d Testis Rom. XXIV, Summa erat in B. Aloysio simplicitas & candor animi; nihil sinistri cogitantis umquam de aliis, [Simplicitas in agendo mira.] sed opera eorum ubique interpretantis in partem meliorem. Eumdem candorem notavit quoque testis Rom. XI; neque meminit, se umquam observasse quidpiam, quod ei contrarium foret, etiam rebus in minimis. Imo videbatur mihi, inquit, neque mentiri, neque fingere, neque facere aliud quodcumque contra hanc virtutem posse. Apparebat autem in actionibus ejus omnibus recta & simplex voluntas serviendi placendique Deo, quam potest fieri perfectissime. Elucebat in Aloysio, inquit testis Cast. VI, candor admirabilis. Numquam ex ore ejus prodibat verbum, quod rem exaggeraret ullo modo: loquebatur autem puram, ut erat, cum Christiana simplicitate veritatem. Mendacium, ei fuisset sacrilegium summum; quod ne levissimum quidem jocandi causa, aut officiosum, ut vocant, dixisset umquam.

CAPUT VIII.
Mortificationis, Dilectionis, Zeli, aliarumque virtutum studium.

XIX

[194] Quid de illa domitrice corporis cupiditatumque refrenatrice, quam Mortificationem appellamus? [Mortificationi impense deditus,] Erat tam cupidus male habendi corporis, tantoque longius quam vires ferrent ab eo se studio provehi patiebatur; ut, nisi Moderatores frenum ei injecissent, aliquot sibi de vita annos dempturus brevi fuisse videatur. Itaque nonnullis, mirari se dicentibus eum, non ducere sibi religioni, toties de afflictando seipso Superiores obtundere; respondebat, se, cum hinc imbecillitatem virium suarum attenderet, inde vero animum sibi ad hujusmodi pœnitentiæ exempla edenda concitari sentiret, optimum factu putare, rem totam ad Superiorem, quem nihil horum omnium præteriret, referre: fore enim ut is, quod Deo visum esset, præterea nihil, permitteret. Addebat, nonnumquam se quarumdam rerum potestatem flagitare, quas certum habeat minime sibi concessum iri: quando enim non sibi, ut pervellet, iis vacare liceat; [viribus suis majora cur petere solitus,] hoc suum desiderium Deo dedicare, eique qui in ejus vicem sibi moderaretur, aperire, multis sibi nominibus conducibile videri. In quibus illud numerabat, quod aliorum judicio, minus de se sublate sentire disceret; quippe quibus, hæc talia animo meditans, non satis seipsum in hac quidem causa nosse videretur. Et vero placebat interdum Deo, ut præter opinionem omnium, quarumdam rerum licentiam obtineret.

[195] Aggressus erat eum quidam admodum serio percunctari, cur, qui cetera tam prudens esset, [cur remissiora suadentibus non obedire;] Patrum pietatis auctoritatisque spectatæ, qui toties eum, ut tantam in seipsum severitatem, mentisque in rebus divinis meditandis contentionem missam aliquando faceret, erant hortati, consilia parvi duceret? Huic Aloysius his fere verbis respondit: A duplici hominum genere hæc mihi, quæ ais, consilia dari sentio. Alterum est eorum, qui vitam degunt omnibus sanctitatis copiis ita perfectam, nihil ut in ea non imitatu pulcherrimum intuenti occurrat; atque his quidem sæpe mihi animus fuit parere consulentibus: verum postquam animadverti, quæ mihi suadeant, ipsos pro se uti nolle; mihi eorum facta potius quam consilia, quæ a supervacua caritate meique misericordia proficiscuntur, sequenda putavi. Alii vero sunt, qui, quorum mihi auctores sunt, ea & ipsi in moribus suis servant, neque multum in pœnitentiæ studiis sunt dediti; at mihi illorum potius priorum moribus & exemplis, quam horum præceptis & consiliis vivendum videtur. Aliam præterea hujus rationem reddebat. Vereri enim se vehementer ajebat, ne intermisso harum animadversionum usu, natura diu in virtutis consuetudine retineri non posset; sed in pristinum statum relapsa, habitum patientiæ, tot annorum laboribus partum, repente perderet.

[196] Erat & hoc ejus dictum, esse se ferrum incurvum; atque ad Religionem venisse, [exempla sibi hic sequenda proponere ferventiorum.] ut voluntariis pœnis atque suppliciis, perinde ac malleis, corrigeretur. Dictitantibus vero, perfectionem sanctitatis in interiore animi virtute consistere, & voluntati potius vim adhibendam esse, quam corpori; respondebat: Hæc oportet facere, & illa non omittere. Hoc enim plerisque omnibus, quorum sanctitatem mirata sit antiquitas, deinde primis Religionis nostræ Patribus, sed ante alios B. P. Ignatio in more positum fuisse. Atque hunc quidem cum ipsum, ut in ejus Vita legimus, in pœnitentiæ officiis vexandoque corpore multum fuisse; tum in Constitutionibus præterea scriptum reliquisse, nullum ab se Professis aliisque in stabili aliquo Societatis gradu positis, vigiliarum, jejuniorum, verberationum, orationum, aliarumque pœnarum modum poni; quod eos in excellenti sanctimonia tantos progressus fecisse, atque harum salutarium afflictationum, tamdiu dum eas nihil piis mentis functionibus obesse cognoscerent, tanto studio teneri confideret, ut freno potius quam calcaribus indigerent. Illud insuper etiam adjiciebat Aloysius, tempus his ab se exposcendis pœnis opportunum esse, dum homo integris corporis viribus florensque juventa sit: senectutem enim morbis infestam, minus ad eas virium relinquere: atque idcirco homines sanctitate præcipuos, extrema vita atque ingravescente ætate, quantum in piis mentis agitationibus processissent, tantum fere de corporis suppliciis detraxisse: numquam tamen ea prorsus deseruisse.

[197] Si quam illi corporis castigationem Superior interdiceret, ejus fructus jacturam alio aliquo pietatis officio, [Pœnarum sibi negatarum] ut, legendo caput e libello de Imitatione Christi, adeundo templum ad divinam Eucharistiam venerandam, aliove simili compensabat. Sive staret, seu sederet, aut ingrederetur, nullum corporis aliqua molestia vexandi tempus prætermittebat. Quia vero Superiores, cum debiliorem viderent, omnem illi cilicii, flagelli, & extraordinariæ inediæ usum vetabant; excogitabat aliquas sui exercendi rationes, quæ neque cum Superiorum voluntate pugnarent, neque corporis valetudini adversarentur, easque illis explicabat. Ejusmodi fuit illa, cum, pro solenni exercitatione de suggesto dicendi, petiit, ut sibi in sociorum corona Hispano sermone dicere liceret; [defectum supplet,] ratus scilicet ea re omnibus se risum debiturum: & obtinuit, ut liceret. Denique ejus semet cruciandi ardorem vel ex hoc uno satis cognoscas, quod cum tot pœnas a se ipso, toties, nullo valetudinis respectu, exigeret, complures ei denuntiarunt, male se metuere, ne in ipso vitæ exitu hic eum scrupulus angeret, ac male atque imprudenter tractati corporis in purgatorio igne pœnas forte penderet. Cui dubitationi, cum in novissimo morbo esset, ita, ut post memorabo, respondit a.

[198] Ad perturbationes animi coërcendas haud sane magna diligentia opus erat; quippe quas jam pridem ita sibi subjunxerat, [& pacem animi ob errata sua non amittit,] ut iis carere videretur. Studium imprimis suum ponebat, in excutiendis omnibus animi motibus; ac si quid se deliquisse cognosceret, non nimia tristitia contrahebat animum; sed semet ad Dei pedes abjiciens, seque Confessione expiaturum decernens, pacem ejus poscebat: eo facto, securam mentem gerebat. Id vero ab illo, de quo diximus, tirocinii sui Magistro hauserat: solebat enim ille communiter omnibus præcipere, adversus errata, qualia in quotidiano vivendi more surrepunt, appositum, & quod simul Deo acceptum esset, simul dæmonem uteret, esse remedium, suammet humilitatem coram Deo, sublata in cælum paulisper mente, his aut similibus verbis profiteri. En, mi Domine, quam fragilis sum & miserabilis: quam proclivis ad lapsum. Ignosce mihi, Domine, & gratiam concede, ne idem peccatum iterum peccem: secundum hæc vero acquiescere. Hoc itaque tenebat Aloysius; ajebatque præterea, nimium de his talibus erratis affligi, indicium esse hominis semet ignorantis: qui enim se norit, non posse esse nescium, hortum suum tribulorum ac spinarum suapte sponte feracem esse. Ejus omnis solicitudo in suarum cogitationum ac desideriorum fonte & capite investigando tantisper versabatur; [satis habens ea distincte confiteri:] dum reperisset, culpamne aliquam sustineret, nec ne; nimirum ut eam Sacerdoti posset exponere; re vero comperta curam omnem deponebat. In Confessionibus perspicuus erat, brevis, minime anxius, atque (ut P. Robertus Bellarminus, qui confitenti operam dabat, testatus est b) propter lucem divinitus affusam mentisque acumen, intimos animi sui recessus sic perspiciebat, ut perinde posset explicare, quem ad finem cogitatio, aut desiderium, aut actio aliqua provecta esset; tamque enucleate, ac si oculis ipsis omnia contueretur. Amabat admodum in sociorum consessu palam objurgari, eaque gratia Præsidibus sua ipse delicta ultro notabat in scheda: verum postremis temporibus, cum pro vituperatione laudem sibi tribui intelligeret, ab iis qui nullam in iis culpam reperiebant, quæ sibi ipse vitio vertebat; animum induxit tandem hujus generis reprehensiones non amplius postulare; cum diceret, eas damno sibi potius esse quam lucro.

[199] Exercitia spiritualia B. P. Ignatii, non solum propterea maximi æstimabat, quod ad hominum mentes a peccati turpitudine ad honestæ vitæ amorem traducendas; verum etiam, [Exercitia B. Ignatii maximi facit,] quod ad suscitandos in Religiosorum animis pietatis divinique spiritus sopitos igniculos, aptissimum efficacissimumque instrumentum suppeditent. Igitur quotannis, quo tempore, de more, diutius a scholis feriato licebat esse, quo illis vacare posset, veniam orabat aliquot dierum spatio secendendi. Quoniam vero sunt illa quatuor in Hebdomadas tributa, in singulas ipse sibi sententias quasdam & præcepta, cum argumentis quæ in qualibet tractantur, & scopo qui petitur congruentia, latine elaborarat. Sed quia omnia ejus adversaria, quæ quidem ad pietatem pertinebant, ipso defuncto continuo sublata sunt; præter has ad primam hebdomadem notas, nihil admodum reperire potui.

Pro exercitiis primæ Hebdomadæ. Judicia Dei inscrutabilia: [aptasque iis sententias sibi colligit:] quis scit num adhuc mihi mea secularia scelera condonaverit? Columnæ cæli ceciderunt, & confractæ sunt: quis mihi pollicebitur perseverantiam? Mundus nunc in profundo malitiæ jacet, quis omnipotentem placabit iratum? Viri religiosi plerique & ecclesiastici vocationis suæ obliviscuntur, quomodo ulterius feret Dominus tantum regni sui detrimentum? Fideles magna tepiditate tota vita quasi adimunt Deo gloriam suam: & quis eam restaurabit? Vah! secularibus, qui pœnitentiam differunt ad mortis articulum: vah! etiam Religiosis, qui usque ad eumdem articulum dormierunt. His quasi excitamentis excutienda est somnolentia, & renovandum propositum pœnitentiæ, ac Deo recte & immobiliter serviendi.

Vera pœnitentia, ex Dei amantissimi, contemptu & ignominia a me affecti, ingenti dolore concipitur.

Eadem, peccata gravia ita deflere facit, ut etiam de venialibus omnibus maximam excitet compunctionem.

Eadem, eo usque pertingit, ut non solum Dei misericordiam, culpas remittentem, agnoscat & veneretur; sed ad honorem divinæ justitiæ vehementissime cupiat, justas omnes suorum peccatorum pœnas subire,

Hic infundit Deus bene dispositis odium grande sui ipsorum, quo excitatur & firmatur propositum acriter in se ipsum per pœnitentias, etiam externas, sæviendi. Laus Deo.

[200] Dei tanto amore ardebat, ut nullo non tempore ac loco, quoties ejus mentio fieret, non ita inflammaretur, ut in ipso etiam vultu, [Dei & proximorum caritate fervens,] signa quædam emicarent c. Præstitit & singulari in ceteros mortales caritate d. Ea permotus, crebro ad valetudinaria ægris servitum eundi facultatem quærebat. Eo vero cum venisset, ægrorum lectos componere, cibum iis ministrare, pedes lavare, pavimentum verrere, ad patientiam, criminumque sacram Confessionem singulos hortari. Intra domesticos vero religionis parietes, ad ægros quotidie visendi perpetuam licentiam impetrarat. Ergo in hoc officio assiduitate & diligentia omnibus anteire, nullo delectu omnes adire, solari; &, si quando ob capitis dolores Majorum jussu vacaret a studiis, valetudinariis navare operam; cultros ac cochlearia eluere, mensam sternere, alia denique ægris aut ex ægritudine convalescentibus ministeria præstare. Neque vero, quo erat zelo salutis omnium vehementer incensus, promptius corporum curam suscipiebat quam mentium: [etiam infideles cupit convertere:] itaque si per suos Præsides licuisset, pro eo ac tum in seculi libertate, tum in religione ardentibus votis semper expetiverat, ad conciliandos Christo Ethnicos in ultimas Indiæ oras navigasset. Porro necdum ipse quidem ad navandam externorum hominum saluti operam adhiberi poterat: quippe cum id sit eorum, qui absoluto studiorum decursu Sacerdotioque initiati, confessionibus audiendis, concionibus ac sermonibus habendis, aliisque similibus officiis destinantur.

[201] Interea ipse haud segniter, atque, ut erat admirabili prudentia divinitus imbutus, multiplici arte, [interim domesticorum profectum curat] eorum qui iisdem secum religiosæ vitæ rationibus ac necessitudine connexi essent, progressiones in sanctioris instituti studiis adjuvabat. Nam cum in ejus vita, quæ ab omni reprehensione aberat, pulcherrimum illis exemplum esset propositum; insuper ipse Rectorem consuluit, placeretne ab se effici, ut meridie ac vespere, iis horis quæ dantur remissioni animorum, non amplius sermones de litteris aliisque de rebus indifferentibus (nam de vanis & inutilibus numquam licet) sed de iis solis quæ ad pietatem facerent, [inducendo usum colloquiorum spiritualium] inter Socios miscerentur. Præerat per id tempus studiis pietatis in eo collegio Pater Hieronymus Ubaldinus, qui cum se Ecclesiastico magistratu quem in Urbe gesserat, abdicavisset, Societati se dediderat, atque in ea per insignem sanctimoniam omnem reliquam peregit ætatem. Huic etiam Aloysius, quod habebat in animo, postquam jam Rectori probabatur, patefacit; rogatque ut ipse item ad hæc incepta perficienda allaboret; simul Deum, ut ea bene evenire velit, multis precibus orat. Secundum hæc delectos ex omni collegio aliquot adolescentes, præclara omnes in res cælestes voluntate, quos suis consiliis opportuniores existimavit, convocat; & sibi in optatis esse docet, utilitatis animi sui causa, eo tempore quo aberrare nonnihil a gravibus curis, & familiares cœtus agere liceat, cum iis interdum de divinis rebus colloqui.

[202] Ad hoc ipse quotidie, ne quando ad loquendum idonea materia deesset, libellum aliquem de præceptis pietatis, aut alicujus e Cælitibus vitam, semihoræ spatio lectitare: denique cum his sociis rei initium facit. Ergo si in circulum se inferiorum venisset, ipse princeps salutaris sermonis ordiendi erat, [tempore recreationis;] quem ceteri, mirifice ejus verbis excitati, magno gaudio sequebantur. Sacerdotibus, seque majoribus quæstionem aliquam, discendi studio, de pietate ponebat, eorumque sententiam exquirebat; ita collocutionis de divinis rebus principium dabat. Quamquam ne id quidem erat necesse, quando illi, simul ad se accedentem cernebant, certi alienis sermonibus minime delectari, omnes, etiam Superiores, ut ejus animo obsequerentur, abrupto si quem alium instituissent, sermone, ad sacra flectebant. Cum versaretur inter æquales, siquidem erant ex iis quibuscum societatem nuper fecerat, de sanctis rebus disserere nullius erat negotii: sin erant alii, non dubitabat ultro exordiri aliquem de pietate locum tractare, in qua illi, quippe homines religiosi, cum progressus facere studerent, haud gravate se eodem deduci patiebantur. Quando aut e tironum domo aut aliunde studiorum causa recens quispiam advenerat; [& instruendo noviter venientes ad studia,] eum aut adoriebatur ipse per sese, aut ad eum aliquem quicum ille tirocinium posuisset, aut familiaritate aliqua conjunctus esset, allegabat; &, quoad poterat, ei ad conservandum quem in tirocinio hausisset religionis ardorem, opitulari nitebatur. Ergo simul ille pedem in collegium intulerat, insinuare ultro se in ejus consuetudinem; denuntiare confidenter, siquidem sibi constare, atque in pietatis studio procedere cogitaret, non defuturam sodalium copiam qui in partem juvarent: interea dum singulos usu cognosceret, quina aut sena eorum nomina edebat, qui ceteris studio atque usu cælestium rerum antestarent: hos deinde commonefaciebat, ut cum illo se consociarent; & procedebat ex animi sententia.

[203] Præterea si quem e collegio intelligeret, ad agendas pro dignitate religionis partes, opis indigere, [ac languidiores excitando ad fervorem,] ejus animum omni conatu sibi demereri laborabat; ac securus tum quidem, quid ea res aliis sermonis daret, compluribus non modo diebus, sed etiam hebdomadibus, in meridiana vespertinaque congressione, cum eo versabatur quotidie. Ubi jam tantum in studio absolutæ sanctitatis, quam in illo requirebat, profecerat, ut eum minime suæ operæ pœniteret; tum vero sensim illam familiaritatem dissuebat, cum diceret, rectioris se omnibus exempli fore, si promiscue ageret cum omnibus: deinde hortabatur, ut quam optimis sese copularet, commemorabatque ei nonnullos; tum iis negotium dabat, ut cum eo se congregarent; sibi liquere illum rerum optimarum cupidum esse: denique postquam ab uno se dimoverat, ad alium se conferebat. His tam præclaris studiis atque operis, in paucis hebdomadibus, compluribus adjumento fuit; & eorum etiam, qui plurimum refrixisse videbantur, ad Dei amorem animos inflammavit. Itaque vidisses universum collegium Romanum, flagrantibus divini spiritus ac pietatis studiis tantopere incensum, ut nemo non eximiam quamdam Dei voluntatem agnosceret.

[204] Memini me, cum plus ducenta capita in eo collegio censerentur, æstivis diebus, [singulari omnes fructu;] interea dum a studiorum laboribus animos recreari licet, per hortum ac porticus, binos, ternos, quaternos, ut assolet, una omnes spatiantes, sæpe collustrasse oculis; & quoniam omnium sensum satis tenebam, liquet mihi, nullum inter omnes ordinem fuisse, in quo non de Deo verba fierent. Diceres, non ad laxandos animos, sed ad serios de divinis rebus sermones, conventus haberi; e quibus multi haud minorem, nonnulli etiam majorem se fructum, quam ex oratione ipsa percipere fatebantur: id quod eo præcipue eveniebat, quod interim, dum cælestes sensus quos inter precandum hausisset, incredibili candore quisque in medium proferret, quasi alter de alterius lumine suum lumen accendebat. Atque hæc omnia adeo libentibus lætantibusque omnium animis gerebantur, ut nemo non tristis ac mœstus ad sua se studia relaturus esset, si quando forte evenisset, ut remissionis tempore nihil, quod ad pietatem conferret, egissent. Hi erant sermones foras animi causa deambulatum egredientium; hi, quo die scholæ intermittuntur, in urbana villa ludi & oblectamenta; quibus, cum bini, terni, quaterni plurifariam ad colloquia salubrium rerum secessissent, nihil videbatur posse fieri jucundius.

[205] Jam vero per longiores vacationum ferias, quæ Septembrem & Octobrem tenent, solent adolescentes, qui in collegio Romano litteris vacant, [etiam per vacationes auctumnales;] a scholis feriati, ad vires a contentione studiorum aliquot diebus confirmandas, mitti in Tusculanum. Huc igitur eo tempore, bona Præsidum venia, alius libellum de Imitatione Christi, alius S. Francisci, alius S. Catharinæ Senensis, alius B. P. Ignatii Vitam secum afferebat; nonnemo Annales familiæ S. Dominici, alius S. Francisci in manus sumebat; erat quem Confessiones ac Soliloquia S. Augustini, item quem Sermones S. Bernardi in Cantica delectarent: quidam, qui majores in cognitione divinarum rerum progressus habebant, res gestas B. Catharinæ Genuensis non mediocri cum voluptate volvebant: alii, quorum animus ad sui ipsorum despicientiam magis inclinabat, in præclaris beatorum virorum Jaco poni & Joannis Columbini facinoribus lectitandis multi erant. Horum aliorumque librorum lectione imbuti, prima luce primaque vespera, bini ternive in vicinos colles corpora exercitatum exibant; atque interea, quæ legissent, inter se narrabant. Interdum vero decem aut duodecim forte coëuntes, in silvis ac nemoribus ad pie colloquendum considebant, tanta jucunditate, fervore, sensuque pietatis, ut cælestes Angelos referre viderentur. Itaque Tusculanum otium haud minus ad sanitatem animorum valebat quam corporum, eratque alter alteri specimen quod intueretur, & calcar quo ad persequenda divina instituta concitaretur.

[206] Harum rerum testes sunt Socii plurimi, qui, cum earum spectatores atque pars essent, etiam fructu sunt gavisi, jamque alii in aliis terrarum oris in Domini vinea colenda elaborant: [unde omnibus in amore erat.] qui cum illas Aloysio velut principi auctori ferrent acceptas, eum ferebant in oculis, tollebant in cælum, pietate complectebantur, ejus lateri hærebant, ab ejus ore pendebant assiduo: quod si forte minus liceret, perinde mœrebant, acsi ad rem quampiam sacram, eorumque saluti & perfectioni virtutis imprimis utilem, aditus esset interclusus. Adjuvabat hunc omnium adversus eum amorem, quod arcum non semper habebat intentum; sed ad opportunitates locorum, temporum, personarum prudenter & considerate, admirabili spiritus suavitate, sese accommodabat: itaque licet in agendo serius esset & intentus, in communi tamen consuetudine nihil in eo tetricum, nihil molestum; sed mira comitas, lepos, affabilitas adversus omnes. Interdum dictum aliquod argute & ingeniose jacere; interdum fabellam seu narratiunculam ad hilaritatem compositam exponere; nusquam tamen a modestia, quæ religiosos decet, discedere. Atque hic B. Aloysii primis duobus annis, quibus in collegio Romano degit, vitæ cursus & fructus fuit e.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Notavimus etiam supra, illa de causa anxium non fuisse; [Abnegatio sui in omnibus;] quia nihil austeritatis aut pœnarum sibi intulerat citra obedientiam. Interea numquam cessavit affligere sensus, iis negando licitas alioquin delectationes suas. Quo in genere ita loquitur testis Cast. VI, qui Aloysium ab ingressu ejus in tirocinium novit, & ultimum ægrotantis curam gessit: Fugiebat studiose quidquid afferre corpori delectamentum quodvis posset. Rem nullam admittebat singularem, etiam dum valetudinis ratio posceret (uti sæpenumero poscebat) ne quidem talia, quæ similiter affectis concedi consueverunt; dictans sibi illis opus non esse, esse autem aliis. Quod si vero juberet Superior lautius ei quidpiam parari, magnum inde animo dolorem concipiebat, nihil cupiens indulgere sensibus suis. Numquam eum vidi vel leviter commotum ira, indignatione, aut alia perturbatione animi: omnes quippe affectiones ita morigeras sedatasque habebat, ut nulla commovere animum, qui alta semper gaudebat pace, vel minimum posset. Idem studium nihil indulgendi sensibus, eluxit mirabiliter in extremo ejus morbo. Numquam enim (quod in diuturnis infirmitatibus solet usu venire) doluit, eodem teste, res sibi necessarias non fuisse tempori, aut ut par erat, paratas; numquam querulus indicavit, sibi aliquid deesse: quin imo dictitabat identidem, nimium esse quidquid ei præstabatur officii, quantumvis exigui. Sed neque indicium nobis dedit ullum illarum plagarum, quas ex diutino cubitu, putrefacta pelle & carne, contraxerat; uti post mortem ejus deprehendimus. Idem paulo post: Tam erat pronus ad cruciandum sese, abstinendo etiam a necessariis, & infligendo corpori pœnas spontaneas, ut compositio corporis inde vitium faceret, ac valetudo debilitaretur. Quamobrem opus ei freno fuit, ut ne mortem imprudens sibi acceleraret. Et vero in ipso pene mortis articulo, cœptus olim fervor ille continuabat, uti ex depositione hujus ipsius testis declarabimus, ubi de ægritudine Aloysii ac morte.

b Hanc testificationem Bellarmini breviter sic deponit testis Rom. XXIV: Dum adhuc in vivis agebat Aloysius, collocutus aliquando mecum fuit Cardinalis, tunc Pater, Robertus Bellarminus, de modo quo expiabat ille apud Sacerdotem peccata sua; dicens inter alia, singulari plane gratia illustratum esse a Deo ad cognoscendum se ipsum, & subtilissimo acumine intendere in orationes atque actiones suas omnes.

De Caritate Aloysii in Deum brevissimus hic est Ceparius noster; opinor, quia existimarit, universam ejus vitam continuatum caritatis Dei exercitium fuisse. Paucula addam, ex multis quæ de illa virtute testes adferunt. Castellionensis XIV ita deponit: Caritatem hujus beati Juvenis existimo summam & perfectissimam fuisse, [Amor] tum propter promptitudinem qua se exuit ob amorem Dei ditionibus suis divitiisque omnibus; tum propter omnimodam oblivionem, paternæ domus, Principum consanguineorum suorum, notorumque in seculo omnium; tum propter observationem præceptorum omnium Dei, omniumque legum Religionis suæ, maxime trium votorum, paupertatis, castitatis & obedientiæ; tum propter rigorem, quo in se & carnem suam indesinenter animadvertebat; tum denique, & super omnia, propter ardentem zelum quo gloriam Dei longe lateque augere, & propter vehemens desiderium quo sanguinem pro Deo fundere cupiebat; quibus adde rectissimam intentionem, qua cunctas operationes suas alio non dirigebat quam in Deum.

Cognovi eminentem Aloysii caritatem erga Deum, inquit testis Castellion.. XII, in continuo usu & conjunctione ejus cum Deo; unde videbatur habitatio ejus potius in cælis esse quam in terris. [& conjunctio perpetua] Crebro eum ego obvium habui per domum & salutavi; ipse vero, propter conjunctionem animi cum Deo id nullus sentiens, transibat non reddita salute: ubi tamen, quando se salutari animadvertebat, continuo resalutabat; &, ut erat humillimus, magna promptitudine alios præveniebat potius in istiusmodi officiis fraternæ caritatis, quam ut pateretur se præveniri. Vidi ipsum sæpenumero inflammatum vultu, quod provenire credebam ab igne divini amoris, qui ardebat in corde. Tales quippe inflammationes tunc in ipso comprimis videre erat, quando loquebatur de Deo, aut recens ab oratione prodibat, aut alios legere aliquid aut loqui de Deo audiebat. Et hæc de eo vulgata opinio fuit inter omnes, atque adeo etiam inter Patres ejus spirituales, qui talibus ex causis tales faciei inflammationes procedere dictitabant. Hinc etiam cautum a Superioribus fuit, ut ne longas faceret orationes, ne istiusmodi amoris divini ardoribus omnino destrueret sanitatem & vires corporis.

Eamdem conjunctionem cum Deo colligit quoque testis Roman. XXIV, ex crebris ejus de Deo sermonibus, quibus sic afficiebatur, ut si alia dicerentur, vix ferret præsentiam hominum. Quando autem de Deo loquebatur, leniter rubebat vultu, velut inflammatus, idque sine affectatione; ut animadverti facile posset, cor ejus libenter elevari ad Deum, & in eo quiescere. Idem paulo post: Referebat Aloysius perpetuo actiones & cogitationes suas omnes in Deum; semper præsentem sibi meditabatur Deum, aut loquebatur de Deo; & ex oculis ejus ac vultu apparebat, Deum esse ei finem suum, suum ubique socium, suum objectum. Et iterum: Custodiam posuerat Beatus ille vigilantissimam sensibus suis; quæ plurimum juvabat conjunctionem animi ejus cum Deo. Isthæc autem consideranti mihi videbatur ille, ex compositione quidem sensuum, perpetuo versari in examinatione sui; ex intentione vero mentis, perpetuo contemplari magnitudinem Dei.

Testis Cast. VI, ad comprobandam Aloysii caritatem, tum alias rationes quas ex præmissis testibus jam retulimus, profert, [cum Deo.] tum insuper deponit, colloquia ejus omnia semper spectasse Deum: quod si de rebus a Deo alienis loquerentur aliqui, scite interpellabat, trahebatque sensim nec opinantes ad meliora de divinis rebus colloquia. At Superiores, veriti ne ex nimia istius rei intentione contraheret infirmitatem, aliis atque aliis occupationibus distrahere animum ejus ad alia conabantur: eaque de causa mihi sæpe mandatum dederunt, ut ego eum manuali quodam opere occuparem in valetudinario.

Caritatem Aloysii erga proximum prosequitur testis Cast. XIII, primum referens, quæ ad corporum, deinde quæ ad animarum præstabat salutem: Quotidie a mensa sedulo colligebat reliquias ciborum, easque partiebatur, [Caritatem erga proximos exercebat,] mundissime tractans omnia; & inclusas sportulis cuique pauperum deferebat portionem suam, summa animi sui voluptate, ad publicam collegii portam. In visitando infirmos domesticos (De externorum hominum & nosocomiorum visitatione dictum est supra, ac dicitur denuo infra) erat assiduus, ac ceteris omnibus diligentior: gaudebat, magis debilibus adjutricem admovere manum, & vilissima quæque opera in gratiam decumbentium obire: atque hoc ipsum æquali gaudio ac fervore præstabat etiam in publicis per Urbem nosocomiis, uti dicam, ubi sermo erit de lue, quæ anno MDXCI grassata fuit Romæ, quando & ipse serviendo ægrotantibus contagionem hausit. Interea (memini) dubitatum disputatumque fuit, morbus ille publicus, essetne pestis, an secus: quo audito, Aloysius lecto affixus, facultatem petiit a Superioribus nuncupandi votum, fore ut, si sanitatem recuperaret, peste infectis se suamque operam consecraret. Haud minorem animarum saluti impendebat caritatem, [componendo lites,] nunc pacificando discordes, nunc componendo inter se litigantes, nunc fraterne corrigendo delinquentes, nunc cavendo ne offenderetur Deus; exhortando quoque & incitando homines ad vitam meliorem & frequentanda Ecclesiæ Sacramenta. Æstuabat præter hæc desiderio immenso navigandi ad Indos, quo converteret gentiles illos ad veram fidem: monstrabat vero summum cordis sui dolorem, quotiescumque audiebat, Deum ab aliquo forte offensum esse. Ad hæc urgebat pro viribus & stimulabat opportune Socios, exemplis suis ac verbis, ad perfectionem religiosam, ad amorem Dei, ad zelum animarum: & hic fervor animum ejus constanter insedit, nec prius eum deseruit quam vita.

Testis Castell. XII, Anno, inquit, jam indicato MDXCI, qui caritate annonæ & contagione morborum valde calamitosus Romæ fuit, [visendo infirmos innosocomiis,] incedebat Aloysius per totam urbem, stipem flagitans misellis egentibus, ipse habitu indutus solito pauperiore, veste scilicet ac pileo plane attritis lacerisque, pendente ex humeris mantica. Eodem anno frequenter etiam invisebat hospitia, decumbentibusque ibi pauperibus ministrabat: & ego, qui sæpe ei socius fui in nosocomio Incurabilium, uti vocant; in Lateranensi, atque in alio, quod ob frequentiam ægrorum institutum erat cura Patris nostri Generalis; ego, inquam, ibi eum vidi inservire ægrotis, sternere lectos, exhortari singulos ad tolerantiam dolorum, instigare ad confitenda peccata, docere præcipua doctrinæ Christianæ capita; & in istiusmodi operibus humilitatis & caritatis (ut mea quidem fert sententia) contraxit morbum, ex quo deinde mortuus est. Mirum porro est, quam sedulo, & quam magno animo dicta opera exerceret. Quando autem Superior aliquis non ita prompte facultatem petenti dabat eundi ad nosocomia, duplicabat vota sua, atque adducebat rationes, cur facultatem obtineri par esse videretur; ita tamen, ut se monstraret in potestate Superioris esse, & æque paratum ad non faciendum, quam ad faciendum, quod petebat; uti bene religiosum decet. Et postea: Ægrotabam ego non sine periculo, uno circiter prius mense, quam decumbere Aloysius cœpit; quando consolationi mihi fuit singulari caritas, quam ipse mihi exhibuit: singulis quippe diebus, quamdiu infirmus fui, ad me invisebat; & aliquanto tempore manebat mecum, de rebus ad consolationem meam & spiritus profectum spectantibus disserens. Neque tantum præstitit mihi hoc caritatis officium, dum jacebam infirmus; verum etiam dum sanus fui: & quam ista in re, cognito desiderio meo, mihi obtulit operam suam, egregie præstitit, crebro mecum tractando de rebus divinis & religiosa perfectione, cum magno animæ meæ emolumento. Similiter agebat quoque cum aliis, tam secunda quam adversa valetudine affectis.

De caritate, quam proximos instruendo exercuit, isthæc habet testis Castell. VI: Ego pluries Aloysium vidi Romæ, in Campo Floræ ac alibi, circumdatum numerosa hominum corona, [instruendo rudes.] explicare auditoribus suis præcipua Religionis Catholicæ mysteria & fidei capita, tanta dexteritate & contentione, ut spectantium quoque, non solum audientium, incenderet animos. Accidit autem aliquando (quod ipsum ego etiam vidi) illo docente turbas, transire per Campum Floræ Cardinalem Cusanum; qui tantam populi multitudinem conspicatus, sisti jussit pilentum quo vehebatur, auditurus etiam ipse juvenem doctorem, qui illic in theatro, ubi suis temporibus circulatores & pharmacopolæ circumforanei partes suas solent agere, consistens, docebat circumstantes Christianam doctrinam, & hortabatur ad virtutem. Scio quoque, quod ex officio docuit quot hebdomadis eamdem doctrinam Christianam in collegio Romano famulos domesticos, qui illic multi sunt; ac docebat illam magna caritate ac zelo. Scio præterea, quod in triclinio ejusdem collegii Romani super mensam, & in congregatione seu sodalitio beatæ Mariæ ibidem, multas exhortationes, quas egomet audivi, pro concione dixit.

Concordant cum hisce dicta testis modo citati XIII, Scio, inquientis, B. Aloysium summa voluptate sua & ardore explicare solitum fuisse præcipua fidei nostræ capita, tum villanis in publicis Romæ compitis, & in ecclesia ibi nostra Domus Professorum; tum famulis nostris in Romano collegio. Obibat autem munus illud tanta dicendi facundia tamque decore, ut quosvis ad se audiendum alliceret; atque inter alios nostrorum, qui idem salutare opus per Urbem obeunt plures, nemo unus tam facile persuadebat auditoribus suis, sive illi villani, sive urbani essent, ad expianda per Confessionem delicta sua, quam Aloysius, nemo tam frequentes conducebat ad Confessarios, qui tunc in Domo Professorum, ut pœnitentibus istiusmodi aures præbeant, in promptu sunt; quam idem Aloysius. Idem frequenter & multum orabat Deum pro hominibus, peccato mortali obnoxiis: idem creberrime rogavit Superiores suos, sibi ut liceret infimam Grammatices classem docere, aut in Seminario Romano Præfectum agere in cubiculo parvulorum, quo teneræ illorum ætati aspergeret prima timoris & amoris Dei semina; quamvis ab illo labore natura sua abhorreret. Monstrabat non raro etiam desiderium suum trajiciendi Oceanum ad convertendum baptizandumque infideles Indorum barbarasque gentes: atque interea non sinebat in Romano collegio ullam sibi occasionem elabi, qua posset aliorum animabus prodesse; imo semper eo intendebat animum, & varias excogitabat industrias, quibus, tum per se, tum per socios aliquot suos, consuleret profectui spirituali aliorum Religiosorum nostrorum, ibidem commorantium, non sine felici successu. In summa, eximius in eo fuit ardensque zelus animas conducendi ad Deum; ac tenuit usque ad mortem.

Antequam Beatum sequamur in patriam, quo, dum Tusculi cu Sociis rusticabatur, [Religio erga Deum & Sanctos:] evocatus inde a Superioribus suis missus fuit, oportet varias Religionis exercitationes, quas biennii commoratione in collegio Romano obire notatus fuit a teste oculato, qui XII est in processu Castell. ex ejus depositione hic adscribere. Sic ait: Virtutem Religionis in B. Aloysio clarescere fecit eximia ejus reverentia erga Deum & res sacras. Vidi ego ipsum sæpenumero genibus procumbentem venerari sacras imagines, cum in ecclesiis, tum extra: & scio, quod multa de genibus orandi consuetudine callus in iis excreverit tam spissus, ut præcidi cultris forficibusve potuerit, præcisusque sit post ejus mortem: & ego inde habui partem, quam religiosa veneratione multis annis circumtuli mecum ubicumque locorum essem; ac tandem aliis donavi, qui me illam pro sua in Beatum pietate Reliquiarum loco postularunt. Observavi quoque, multoties illum quovis die pientissime invisere sanctissimum Sacramentum, in ecclesia nostra Annuntiatæ Romana; & vidi illum ibi genibus flexis adorare ad aram beatissimæ Virginis, prope quam nunc sacra ejus deposita quiescunt & honorantur ossa. Atque hæc consuetudo salutandi sanctissimum Sacramentum & beatissimam Virginem perpetua ei fuit, quotiescumque concedebat foras aut itabat ad scholas; & simul atque inde revertebatur aliisque temporibus. Vacavi cum ipso a studiis Tusculi tempore feriarum autumnalium; quando frequens ibat exercitando corpori ad ecclesiam beatæ Virginis, quæ dicitur Crypta Ferrata; ibidemque visitabat etiam Corpora illic deposita sanctorum Nili ac Bartholomæi, Monachorum Ordinis S. Basilii: & ego illum eo non semel comitatus fui; animadvertique, illud ejus exercitium, propter continua per viam de Deo colloquia dictorumque Sanctorum visitationem, magis spirituale quam corporale esse, eoque mentem potius refici quam corpus restaurari. Comitatus quoque fui Tusculo redeuntem Romam; quo item in itinere omnis ejus locutio aut sermo fuit de rebus ad animæ profectum pertinentibus, aut recitatio Officii divini aliarumve precum. Quotidie intererat sacrificio Missæ & operanti libenter ministrabat. Non solum quot Dominicis ac festis diebus, more nostris non Sacerdotibus consueto, frequentabat Sacramenta Synaxis & Exomologesis; sed eadem non raro per hebdomadam cum facultate Superiorum iterabat, ubi festum incideret alicujus Sanctorum, quos præcipuo cultu prosequebatur. Hos inter numerabat sanctos Angelos; de quibus etiam conscripsit pulcram Meditationem, quam vidi, scivique illo ipso tempore, quo eam componere jussus fuit, imprimendam esse in libro Meditationum P. Vincentii Bruni; qui quod tunc invaletudine teneretur, videbatur idoneus non fore, ut inchoatum illud opusculum suum ad calcem perficeret. In collegio Romano unum idemque cubiculum inhabitavimus, ego & ipse Beatus; quando vidi, prius eum quot vesperis quam decumberet, præparare sibi argumentum meditandi postero mane: & quo tempore meditabatur, flectebat genua, nulla parte nixus, quietus, immobilis: atque oratione finita, multo post tempore tam compositis animo sensibusque apparebat, acsi adhuc oraret. Ego vero sciens quam ille artem meditandi calleret probe, atque exerceret facile; cupiensque Deo inspirante, illius studio ferventius incumbere etiam ego; ipsum mihi magistrum elegi, atque utilissima ab eo accepi documenta.

Usitatissimum Aloysio erat, inquit testis Castell. XIV, invisere, idque summa cum reverentia & pietate, Urbis ecclesias & corpora Sanctorum: atque ego sæpissime illi datus fui a Superioribus comes, quando exeundum erat ad restaurandum corpus ambulando. Tunc vero ille cupiebat obvias quasque ingredi ecclesias; præcipue tamen adibat antiquiores, quæ nomine septem Ecclesiarum vulgo notæ sunt; in iisque, ubi ante altare aliquod aut Reliquias Sanctorum genua posuerat humi, non erat facile eum movere loco isto; ac nisi violentia suavi adhibita, non potuissem inde retrahere, oraturum ad horas aliquot. Confitebatur noxas suas Sacerdoti, & sacrosanctam Eucharistiam sumebat singulis diebus Dominicis & festis, ab Ecclesia coli præceptis, multisque aliis non præceptis, & Feriis sextis in mensem Martium incidentibus, & quotiescumque ei per Superiorem licebat: qua autem præparatione, reverentia, munditia animi, compositione corporis eo accederet, non est explicabile. Si forte facienti ad aram Sacerdoti ministraret, quod in parte felicitatis suæ ponebat, omnium in se convertebat oculos, & succendebat corda spectaculo sui. De eadem sanctissima Eucharistia, prȩterquam quod illam pluries quotidie iret salutatum, multoque de genibus adoraret tempore, loquebatur in statis nostrorum congressibus mira suavitate atque eximia mysterii intelligentia. Parem ejus religionis virtutem atque attentionem notare erat in recitatione Coronæ, Rosarii, Officiique B. Mariæ virginis: de qua & loquebatur tamquam de sua singulari Patrona & suavissima Matre.

CAPUT IX.
Orta inter Ducem Mantuanum & fratrem Marchionem dissidia componit.

XXII

[207] Horatio Gonzaga, Sulfarini Regulo, Mantuæ nuper extincto; ejus ditioni subjecta regio, [Ex lite de Sulfarini successione,] quæ est in Cæsaris clientela, hereditario jure Rudolfum Marchionem, defuncti ex fratre nepotem, successorem expectabat; nisi Dux Mantuanus, quem ille heredem testamento reliquerat, prior in eam invasisset. Ea res Martham, Marchionis Castellionensis matrem, relicto ad Castellionis gubernacula Rudolfo, proficisci compulit cum tribus minoribus liberis Pragam. Ibi cum Franciscus, qui hodie imperat, trium, quos dixi, liberorum natu maximus, non amplius novem annos natus, coram Cæsare orationem bene longam pronuntiasset; tantam ab eo gratiam iniit, ut eum haud invita matre, inter ephebos suos honorarios retineret. Missus deinde ab Cæsare legatus, quem Commissarium Imperialem nominant, qui in ejus vicem tantisper res Sulfarini administraret, [natis inter Ducem & Marchionem discordiis,] dum re explorata ipse alterutri illud adjudicaret. Cognita causa, secundum Rudolfum Marchionem, quippe defuncto consanguinitate propinquiorem, sententia dicitur. Non tamen defuerunt tartarei administri, qui falsis rumoribus inter hos cognatos Principes odia tantopere accenderent, ut offensionibus suspicionibusque indies gliscentibus, Sulfarinensis causa, quæ civili adhuc more erat disceptata, inter levissimas eorum dissensiones numeraretur: jamque tot erant in Rudolfum Marchionem criminationes oblatæ, ut ingens aliqua clades metueretur. Quid? quod tum alii viri illustres, tum Ferdinandus Archidux, Maximiliani Cæsaris frater, sæpe inter eos gratiam redintegrare frustra tentarant.

[228] Ibi, rebus in ultimum prope discrimen adductis, Eleonorȩ Austriæ, Vincentii Ducis; & Marthȩ, Rudolfi Marchionis matribus (ut erant pacis cupidissimæ, [Aloysius pacificator petitur,] segetemque pessimi publici sublatam volebant) venit in mentem, nullum aptiorem Aloysio pacificatorem tam dubiis rebus advocari posse: quippe qui & Duci semper carus fuerit, & apud Marchionem, quem principatu concesso sibi totum devinxerit, plurimum auctoritate valeat. Igitur, inscientibus filiis, communi consilio, Aloysii qui tum Romæ versabatur opem implorant. Ille, ne tranquillitatis animi jacturam aliquam faceret, neve a disciplina religiosa vel tantisper laxaretur, principio toto animo ab his concertationum molestiis refugere: deinde vero, re tota Deo, suis Sociorumque precibus enixe commendata, Patrem Robertum Bellarminum Confessionum suarum cognitorem consulit. Is, cum quid optimum factu esset cum Deo egisset, his ei verbis respondet: Eas, Aloysi, censeo: Deo, mihi crede, obsequeris. Hanc vocem tamquam oraculo missam cum accepisset, sic animum ad æquitatem composuit, [& impetratur:] ut in Præpositi Generalis potestate esse vellet. Interea Eleonora Archidux, comperto quid ab Aloysio excusationis a primo obtenderetur (cum ea una secundum Deum videretur esse ratio, incommoda, quæ supra caput imminebant, avertendi; neque vero ab ullo Religionis instituto alienum putaret, propinquos eo loco homines in gratiam redigere; quippe quod sit caritatis officium) cum ejus Moderatoribus egit, ut eum Mantuam mitterent. Itaque, ut petierat, factum est, quod in illius principis feminæ Vita item legimus.

[209] Duos jam annos, Aloysius in Theologiæ studiis exegerat; atque in Tusculano multis cum aliis, quod autumnales feriæ essent, agitabat; cum eo veniens P. Bellarminus mandatum affert a Præposito Generali, [qui Tusculo Romam regressus,] ut Romam redeat, atque Mantuam & Castellionem versus quamprimum iter conferat. Ille non amplius quartam circiter horæ partem moratus, nos omnes qui una eramus, quod ejus convictu sanctique exempli fructu tot menses carituri essemus, graviter mœrentes reliquit. Prosecuti eum sumus omnes extra villam quamdam quæ est collegii. In regressu, Robertus Bellarminus, hujus adolescentis virtutes sanctitatemque, non sine egregie propensi in illum affectus significatione, celebrare ingressus, multa percensuit, quæ animos nobis vehementer pietate permovebant. Ibi singulatim etiam se existimare professus est, [a Bellarmino laudatur,] Dei in illo gratiam confirmatam esse: ad hoc negavit se excogitare posse, quem alium S. Thomas Aquinas adolescens vivendi morem sequi potuerit, quam qui elucebat in vita Aloysii. Quæ verba complures cum audissent memoriæque commendassent, tabulis etiam publicis deinde testata esse voluerunt a. Postquam Romam attigit, jussus a P. Generali in viam se dare, prius valedicendi gratia ad Cardinales propinquos suos adiit. Hic astantem Roboreo Cardinali, cum repentina defectio ex debilitate emaciati corporis afflixisset, in lectum Cardinalis depositus est. Is deinde Aloysium nimiæ in extenuando vexandoque corpore asperitatis coarguit, atque hortatur, ut in posterum valetudinem suam curet diligentius: cui ille negavit, se quod sui officii esset adhuc exequi.

[210] Comes itineris datus est unus ex operum domesticorum adjutoribus, vir consideratus, [seque parat ad iter:] cui cura sanitatis Aloysii commissa; ipsique Aloysio imperatum, ut in omnibus quidem, quæ ad valetudinem spectarent, socii præceptis pareret. P. Ludovicus Corbinellus, vir gravis, ac de Romano collegio optime meritus, non ignarus quam gravibus Aloysius exerceretur capitis doloribus, quanta potuit contentione suasit, ut ad defendendum solem umbellam gestaret in via: at non persuasit. Mane ejus diei, quo illi equitandum erat, par ocrearum in ejus cubiculum allatum est, quibus vir quidam illustri dignitate usus erat; idque jam eas induere paranti commemoratum est a quodam. Hoc audito Aloysius, veritus ne eo nomine sibi datæ essent, minime iis se delectari ostendit: itaque inter induendum identidem eas aspicere, quasi aliquam causandi materiam quærens. Id animadvertens socius; Quid vitii, inquit, est his ocreis, satin' ad pedem tuum conveniunt? Cum ille taceret; Sine, subjicit, has tibi demam, atque aliud accommodatius par afferam. Ergo in vicinum conclave, in quo necessarium equitibus instrumentum servatur, delatas, non commutat, sed easdem in aliam dumtaxat formam complicatas refert; & probare jubet, num hæ fortassis sint aptiores. Aloysius, alias ratus, cum induisset; Hæ vero, inquit, mihi quidem congruere videntur: iisque deinde usus est b.

[211] Abiit Roma pridie Idus Septembris, anno MDLXXXIX, [discedit an. 1589, 12 sept.] una cum P. Bernardino Medicæo perfamiliari suo, qui ad interpretandas publice sacras Literas Mediolanum missu Superiorum proficiscebatur. Numquam eo toto itinere suum precandi, in seipsum inquirendi, litanias recitandi, aliaque pietatis officia obeundi morem intermisit: numquam sive in diversoriis, sive iter faciens, alium quam de pietate cælestibusque rebus sermonem instituit. Mirum quantum equisones loquentem pie & reverenter attenderint, se totos illi indicarint, nusquam ab ejus latere discesserint, ipsum velut cælestem hominem venerati sint: quæ in illo quidem hominum genere raro reperias. Senis quædam supervacaneæ humanitatis officia, quæ illi usitatos religionis fines transgredi, [ac Senis] & suæ naturæ fortunæve conditioni tributa, aut a Patris cujusdam immodico in se amore profecta videbantur, adeo respuit; ut neque ab illo Patre, neque a quoquam ceterorum pedes sibi, ut peregre adventantibus Societatis hominibus fieri mos est, elui sit passus: imo socio confirmavit, sibi privatum illius Patris adversum se studium, totque officiorum delicias displicere.

[212] [Florentia] Dulce illi fuit Florentiam, primȩ suȩ pietatis cȩlestisque fervoris matrem, intervallo revisere. Inde, relicto Patre Bernardino Medicæo, quem ejus cognati Medicȩi, viri illius urbis principes, aliquot dies remorati sunt, Bononiam perrexit. Eo simul venit, evestigio corona Patrum illius collegii, apud quos celebris jam erat ejus sanctitatis fama, cingitur; cumque illis extemplo in colloquium de rebus divinis venit. [Bononia transitis,] Unum ibi diem moratus est; quo die cum eum Rectoris jussu ædituus urbem lustratum deduceret, domo exiens rogavit, ne ullius viæ, præterquam ad templum ædemve aliquam sanctitate conspicuam, sibi dux esset: cetera enim sibi cordi non esse. Ille obsecutus, aditis duabus tribusue ædibus, quarum erat illustrior cerimonia, domum eum reduxit. Ubi ventum est ad diversorium, quod inter Bononiam & Mantuam est Ferrariensis ditionis; caupo ambobus cubiculum, in quo unus esset lectus, attribuit. Aloysii socius hominem seorsim admonet, religiosi moris non esse plures in eodem lecto cubare; alterum itaque lectum sibi commodet. Ille negare se id facere posse, alios lectos se nobilibus, si qui eodem vespere suo hospitio uti velint, reservare. Tum vero socium, instantius idem flagitantem & excandescentem, Aloysius quiescere jubet. [optimo ubique exemplo,] Cui ille: At enim hic caupo nobilibus suos lectos designat, quasi nos rustici simus: atqui tui certe rationem ducere debuit. Aloysius vero mirifice tranquillo animo vultuque placido: Ne succense, mi Frater, nec enim æquum bonum habes: nos siquidem paupertatem profitemur. Si ergo ille eo numero nos habet, quo nos esse profitemur, nihil est, quod de eo queri possimus. Ceterum sero ejusdem diei, postquam nemo homo præterea accessit, socio mos gestus est.

XXIII

[213] Mantuam invectus, continuo Eleonoram Austriam, feminam principem & annis gravem, & vitæ innocentia claram, [appellit Mantuam,] salutatum adiit: quæ vehementer læta, reducem se eum videre, magnoque amore complexa, aliquamdiu familiares cum eo sermones contulit. Indidem Mantua certiorem de suo adventu fecit Rudolfum germanum suum, atque is confestim misit, [inde Castellionem:] qui Castellionem illum perveherent. Eo profectus nullum præ se nuntium misit, sed ubi Castellionem c devenit, hominem forte obvium Marchioni renuntiare jubet se adesse. Ille hanc famam omnibus oppidi vicis divulgat. Igitur ingens hominum multitudo partim fenestras obsidere, partim ex ædibus erumpere, pietatis insolitæ & lætitiæ undique argumenta edere; festum in modum resonare æra campana, tonare majora tormenta, cives prætereuntem submissis genibus venerari. Nimirum tam illustris ibi erat sanctimoniæ ejus opinio. At ipse ad hos honores incredibile memoratu est quam erubuerit. [ubi festivissime exceptus,] Marchio ad imam arcem obviam fratri descendit. Vix e rheda se extulerat cum quidam ejus ditionis, Aloysii conspectu confisus, Marchioni ad pedes prostratus, criminis nescio cujus veniam orat. Cui Marchio, B. Aloysio se animadversionem, qua in illum usurus fuisset, condonare atque remittere testatus est. In arcem cum Marchione ingressum, complures aulici atque alii pristino more Illustrissimum vocabant, atque Excellentiæ titulum ei dabant: quæ appellationes dolorem ei incutiebant & pudorem.

[214] Matrem, quæ in oppido S. Martini duodecimo milliario aberat, Castellione non reperit; misso tamen nuntio, de ejus adventu edocta, postridie, cum duobus liberis admodum pauxillis Castellionem reversa, e palatio, in quo habitare solet, [cum regressa illut matre] quod aliquanto distabat ab eo quod erat Marchionis, Aloysium de suo accessu certiorem facit. Ille suo socio comitatus, cum ad eam esset profectus; potius alicujus rei sacratæ ritu, quam filii amore acceptus est. Nam cum & materna caritas impelleret, neque adesset quem vereri oporteret, non tamen amplexum aut osculum dedit; sed amore venerationi postposito, genibus nixa, submisso ad terram capite venientem salutavit. Neque id mirum: etenim jam inde a prima pueritia pro Sancto eum ducebat, ac suum Angelum appellabat. Totum eum diem cum matre consumpsit, socio, ipsius jussu, omnium sermonum, quos de rebus quæ gererentur serebant inter se, participe atque arbitro. Verum ubi ille animadvertit, suo conspectu minui matri libertatem, de quibus vellet negotiis confidenter conferendi cum filio; capta occasione educit se foras, ac precum coronam beatæ Virgini Matri pertexit: [pie ac reverenter agit die toto.] inde sat longo intervallo reversus, ambos reperit fixis humi genibus comprecantes. Vesperi, omnibus ad cubicula digressis, ex socio requisivit Aloysius, quare discessisset. Cui ille, sibi, inquit, indecens videri, quando mater, ut tantis locorum intervallis filii copia sibi fieret, a Præposito Generali impetravit, nunc impediri, ne præsente ad arbitrium frui, suumque illi sensum omnem possit exponere. Igitur aliis cum nobilibus feminis, præterquam cum matre, colloquenti, præsto, uti juberet, libenter affuturum: neque contra id responsum Aloysius quidquam tetendit.

[215] Tenuit se complures dies Castellione; per quos singillatim a Marchione aliisque, de negotiis ac dissidiis, quæ illi essent cum Duce Mantuanorum, [ac deinde cum omnibus modestissime] erudiebatur. Interea incredibile memoratu est, quam præclara semper omnibus ubique, e quavis opportunitate, virtutum documenta præbuerit. Nusquam per oppidum nisi pedibus ire, licet matris fratrisque voluntate numquam non rheda a tergo esset; tantique obviam fierent concursus salutantium, ut pileum perpetuo præ se ferre cogeretur. Agere promiscue cum quovis, ea humilitate, mansuetudine, submissione, quasi eorum postremus esset. A nemine externo sibi umquam serviri passus est: si qua re eguisset, socii potius operam requirebat: at ne ab hoc quidem ullum, nisi necessarium, ultro & prope reluctanti delatum officium admittebat. Siquidem in suis necessitatibus præstolari solebat, dum alii, ipso nihil petente, ad ferendam sibi opem divinitus moverentur: ac nisi aliter Superioribus, quos consuluerat, visum esset, non ad maternam aut fraternam, sed Archipresbyteri domum divertisset.

[216] Quamdiu Castellione versatus est, maximam omnibus in rebus continentiam adhibuit: itaque nihil umquam e paterna domo postulavit. [nihil ad suum, necessarium licet, usum recipiens,] Quid quod, cum eum hiems & frigidissimæ tempestates oppressissent, mutatisque vestibus opus esset; numquam tamen adduci potuit, ut a suis eas sibi parari pateretur; sed cum Rectorem Brixianum de sua sociique penuria edocuisset, ab eo togas aliaque necessaria vestimenta, quæ jam aliis in usu fuissent (nam nova nolebat) accepit. Matri, etiam atque etiam oranti, ne duas subuculas Mantuanas, quarum alteram ipsi, alteram socio offerebat, recusaret; negavit se quidquam eorum posse accipere, quæ tam libenti animo missa fecisset. Non destitit tamen illa cum socio agere, ut eas Aloysium accipere juberet. Ille mane ad eum venit, cum inibi esset, [nisi subuculam, eleemosynæ titulo datam] ut surgeret, atque unam porrigit, & recusanti; Mater, inquit, Dei amore hanc tibi donat eleemosynæ nomine: quando igitur nunc eges, nolo eam abiicias; simulque subuculam illi induere aggreditur. Aloysius, audito eleemosynæ nomine, & socii imperio coactus, nihil præterea repugnavit. Item linteis, quæ in collegio Romano abeunti data erant, jam prope detritis; impetrare non potuit mater, ut exiguum aliorum numerum, quæ pro sua in eum pietate ipsa consuerat, [cogente obedientia socii:] vellet accipere; sed obsoleta refici jussit. Ad extremum socius, cum necessitas premeret, commemorato item eleemosynæ nomine, ægre eum perpulit, ut modicam admodum eorum partem habere vellet. Nemini domesticorum aut alienorum mandatum ullum umquam dedit; atque in ea domo instar hominis peregrini ac mendici, qui Dei causa hospitio acceptus esset, verecunde & circumspecte versabatur. Quando negotii causa Marchionem conventum cupiebat, quod eum interpellari aut alieno tempore admoneri nollet, aditum in exterioribus cubiculis opperiebatur.

[217] Ad ejus mensam, nihil repugnabat, quin sibi ceterorum more ministraretur: in matris vero ædibus, [aulica obsequia recusat.] cui nihil erat optatius quam filio obsequi, plus sibi libertatis vindicans, ne super pateram Principum more cyathi sibi porrigerentur, potionem sibi in mensa Societatis more ut apponerent, orabat: minimi cibi ac potus pro sua consuetudine erat, neque cujusmodi essent morabatur; scilicet diuturno sensus suos frenandi usu, gustatum funditus sustulisse videbatur. Matri quidpiam, quod bonum aut aliquo melius esse diceret, præbenti, gratiis actis, eo deinde abstinebat. Socio dicere solebat: Deus bone! quam bene nobis est domi nostræ! Mihi certe quilibet noster quamvis tenuis victus, majoris, quam dapes omnes quibus hæ mensæ onerantur, cibi esse videtur. Nullo umquam, ne socio quidem, induendi aut exuendi administro uti sustinuit. [ipsiusque etiam socii:] Cauterium, quod habebat sinistro brachio inustum, adeo sine cujusquam ope curabat, ut socium intervenientem, ac, dum alium vinciendi modum præcipere studet, digitum modice admoventem, confestim se tangere vetuerit; ea erat modestia, tamque cavebat, ne cuiquam committeret, quod ipse præstare posset. In materna, & (si licebat) etiam fraterna domo lectum sibi ipse sternebat: ad socii quoque lectum sternendum operam suam prompte commodabat; eo tamen animadverso, ministris aulicis curæ fuit, illum diligentia sua antecapere. Valetudinis tuendæ curam omnem adeo negligebat, ut de ea numquam nisi socii admonitu vel cogitationem susciperet. Solitudine valde delectabatur: matris tamen congressum, quæ & pietatis esset amantior, & solatii indigeret, minus aversabatur.

[218] Mane, simul e lecto prodierat, justam horam orando ducebat; Sacro aderat, preces Canonicas majores recitabat quotidie, [exercitia spiritus accurate observat,] Coronas item sacrarum precum; hasque interdum cum socio, sic ut psallentium ritu invicem responderent. Si quid interdiu rapere poterat subsecivi temporis; Frater, inquiebat socio, eamus paulisper precatum. Vespere tres ipsas horas quotidie remotus ab omnibus agebat. Antequam quieti se daret, Litanias pronuntiabat, & conscientiam suam inspiciebat. Archipresbytero peccata confitebatur, & festo quoque die in præcipuam ædem, quæ est SS. Nazarii & Celsi, itabat, rei divinæ spectandæ & sanctissimæ Eucharistiæ sumendæ causa: quo tempore ingens ad eum videndum populus confluebat, non sine indiciis erga eum pietatis, & doloris de tam boni Principis jactura. Quo die festo primum eo venit, tanta hominum, qui spectatum concurrerant, multitudo templum impleuerat; ut veniret illi in mentem sermonem habere, hortarique omnes ad metuendum in omni vita Deum, & sancta Sacramenta frequentanda. Abstinuit tamen, quod compositis prius fratris negotiis, a sua domo virtutis exempla præbendi initium faciendum putaret. Socio nullum umquam verbum dixit asperius, nullo ejus facto se offensum præ se tulit; [cum magna socii ædificatione,] quin potius ipse ejus sententiæ cedere, & mira facilitate menti suæ imperare, ut cum illius judicio congrueret; ac in omnibus, quæ ad sanitatem spectarent, illi auscultare: socius vero, ejus sanctimoniam mirari; candoreque ejus & simplicitate, quam in omnibus rebus præstaret; item excellentia animi, qua mortalia omnia hominumque rationes pro nihilo duceret, plurimum capi.

[219] Multa per id tempus itinera una fecerant; Brixiam, Mantuam, atque alio, quo eos negotiorum ratio vocabat. Ibi per viam Aloysius ab iis, [per viam non nisi de Deo loquens.] quæ in oculos incidunt, animum traducebat ad Deum, & bene prolixos de divinis rebus sermones cum socio ingrediebatur; eoque tandem illorum prolixitate fatigato ac cessare cupiente, aut aliud quiddam injiciente, ipse finem nullum faciebat. Fuit cum ei Castellum Giuffredi proficiscendum esset, ut cum Alfonso patruo suo, ejus loci Regulo, ageret; cujus ipse, nisi Religionem maluisset, hereditatem erat aditurus. Discedenti Marchio famulos addidit; quos coram recusare minus ausus, ubi Castellionem egressus est, omnes ab se dimisit. Rhedarii deinde, qui aberrarat de via, vitio factum est, ut hora altera ab occasu solis, portis jam clausis, ad prædictum Castellum devenirent. [A patruo Alfonso exceptus,] Quoniam vero oppidum est imprimis munitum, quo tali tempore aditus nullus dari consueverat; fuerunt singillatim vigiles edocendi, quinam essent, & quorsum venirent; ac tantisper prȩstolandum, dum de omnibus ad Principem referretur. Sat longo intervallo, ecce tibi panduntur portæ, pons submittitur, exoritur magnus nobilium Principis asseclarum numerus, faces gestantium. In ipso oppidi ingressu densum armatorum agmen, a porta usque ad Principis palatium, ex utraque plateæ parte medium stipant: ipse Princeps obviam progressus, ingenti lætitia & honore venientem accipit; [dolet tantum sibi honorem haberi.] atque in conclave regio apparatu convestitum, lectisque magnificis instructum prosecutus, locum ei aliquantisper se confirmandi reliquit. Ibi Aloysius, ut erat ab his rebus alienus, ubi se tot honoribus cumulatum, atque in eam habitationem tam splendide ornatam, delatum videt, conversus ad socium: Heu! inquit, mi frater: Deus nobis hoc vespere sit propitius: & quo tandem ob peccata nostra delapsi sumus? Viden' hæc conclavia? hos lectos? Quanto tandem nobis melius esset, procul ab his obsequiis & opportunitatibus, in cubiculis illis nostris nudis, vilibusque lectis jacere. Itaque tot honorum impatienti nihil erat longius, quam dum expeditis negotiis abscederet!

[22] Igitur postridie Castellionem redit, unde, satis jam de omnibus eruditus, ut cum Duce conficiat, Mantuam se transfert. [Mantuam regressus,] Ibi aliquot hebdomadis in collegio Societatis per intervalla moratus, tam illustri omnibus sanctitatis documento fuit; ut Patres, qui tum in eo versabantur, hodieque de ejus modestia, humilitate, despectu sui, obsequio ac reverentia erga ceteros, incredibili morum gravitate, quæ cum egregia simplicitate candoreque animi in congressibus conjuncta erat, admirabilia quædam prædicent. Mente semper erat ab his mortalibus rebus alienata, atque in Deum subvecta; tamque arcte cum eo consociata, nihil ut faceret aut diceret cujus non illum testem ac spectatorem intueri videretur. Igitur Patres ad illum, velut præclarum omnium virtutum exemplar aspicere; [in collegio degit;] eoque conspecto, pietate magis ac magis imflammari. Etenim ex ejus vultu tantus sanctitatis splendor elucebat, ut in eo expressam B. Caroli Borromæi Cardinalis imaginem se cernere testarentur. Administrabat id temporis collegium Mantuanum P. Prosper Malavolta, olim a B. P. Ignatio, fundatore & parente Societatis nostræ, ad eam aggregatus. Is adolescentis sanctimonia gravitateque perspecta, non abs re futurum duxit, [ad nostros dicit pro concione;] si feria sexta sermonem ad collegium Patrum haberet; quod munus solis Sacerdotibus, iisque natu & auctoritate provectis, numquam autem Sacerdotii expertibus, demandari mos est. Ille verecundatus principio, paruit tamen, ac super illis verbis Christi Domini; Hoc est præceptum meum, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos; tanta divini Spiritus vi & fervore eos ad caritatem inter se hortatus est, ut mirifica omnes voluptate perfunderet.

[221] Exorditur deinde negotium, cujus gratia venerat, [de controversiis cum Duce transigit:] cum Duce transigere; tametsi non prius apud mortales illud aggressus est, quam cum Deo, in cujus manu hominum corda sunt, constituta haberet omnia, a quo modum tam formidolosis rebus jam exorarat. Id cum publice consignatis testimoniis, tum ex ipso rei eventu liquido constat. Siquidem primo cum Duce congressu, sesquihoræ spatio litibus omnibus compositis, omnibus quæ postularat impetratis, finem iis attulit. Ac, licet Dux acerbissima indignatione adversus Marchionem a calumniatoribus esset incensus; & Aloysius, qui propius Marchionem quam Ducem contingeret, humanum in modum rem consideranti, animi alteram in partem propensioris suspicionem movere posset; neque vero causæ Duci deessent, quarum obtentu Aloysii preces posset abjicere (quippe qui neque a principibus & illustribus viris, qui item concordiæ auctores fuerant, flecti se esset passus) tamen postquam tam sanctam in eo mentem rectissimumque animi sensum comperit, nihil abnuere ausus, manus dedit; seque ejus bonitati & æquitati confisum, ad ejus arbitrium omnia facturum recepit d.

[222] Non defuere qui pacificationem, tanti ad Dei honorem momenti, [qui uni ejus gratiæ condonat omnia,] impedire, aut certe prolatare niterentur. Inter alios vero fuit homo gravi auctoritate, qui Duci suaderet, ut quando ei sententia jam esset hoc cosilium sequi, non id solius Aloysii precibus daret; sed tantisper rem extraheret, dum Principum illorum, qui eum antevertissent, rationem haberi liceret. Huic respondit Dux, certum sibi esse negotium jam mox expedire: se, quod faceret, unius Aloysiii causa facere: alia enim gratia numquam facturum fuisse: id quod omnibus admirationem movit. Accepit Aloysius a Tullio Petrozzario V. C. capita omnium, quæ criminose Marchioni objiciebantur; egitque, ut ille de singulis Duci se purgaret; qua purgatione, cum eam Aloysius attulisset, cumulate Duci satisfecit. Secundum hȩc reversus Castellionem Aloysius, Marchionem perducit ad Ducem; [& accepta Marchionis expurgatione] a quo ille summa humanitate acceptus, rogatusque est, ut secum meridie in prandio, reliquo die in ludis & oblectamentis esse vellet. Institit Dux, ut Aloysius quoque secum pranderet: at is adduci non potuit ut condiceret; sed ad collegium Societatis revertit. Cumque idem Dux Marchioni diceret, certe curandum esse ut a prandio rediret ad comœdiam; subridens Aloysius, negavit id suo socio placere. Eodem tempore Dux Sulfarinum, [Sulfarinum restituit.] ejusque ditioni subjectam omnem oram restituit, cessitque; quam hactenus B. Aloysii heredes ac fratres hodieque perpetuo obtinent.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Inter illos id voluit testis Castell. XIII, cujus testimonium de confirmata Aloysio Dei gratia, dedi cap. 2. libri 1 Annot. C. Voluerit id etiam P. Mutuis Vitellescus, qui supra lib 2 cap. 5 Annot. a, in fine, Aloysium nostrum S. Thomæ, dum studiis adhuc operam dabat, similem fecit.

b Priusquam Roma discederet Aloysius, Mantuam negotiorum causa, [Discessus Roma Mantuam:] familiam ejus spectantium, profecturus ex obedientia, venit in cubiculum meum (ita deponit testis Rom. XXIV) deditque mihi parvulum Christum, quales Lucæ fabrefieri solent; dicens, se mihi relinquere id, in quod semper fixos mentis oculos, suaque desideria & amorem intenta habuerat; commonstrans hoc dicto suo, quantopere Christo Domino afficeretur. Porro de abitu ejus ita loquitur Franciscus Rosatinus, qui Romæ Aloysii curam in valetudinario egit, tum alias, tum in suprema etiam infirmitate: Scio ipsum a Patre nostro Generali ex Obedientia Castellionem & Mantuam profectum esse, ut ageret de reconciliatione gratiæ Marchionis Rudolfi fratris sui ac Ducis Mantuani: & mihi demandata fuit cura parandi ei necessaria itineri faciendo; egrediebatur enim e valetudinario convalescens, ubi ego curator eram per id temporis. Jussus autem fui inter alia ei comparare etiam umbellam, qua caveret capiti a sole: verum ipse eam ut caperet, nullis precibus, etiam multorum Patrum, permoveri potuit præ humilitate; ac rebatur, talia Religiosis supervacanea esse. Tum subdit nonnulla de actis ab eo Castellione; quæ mox ex testibus, qui coram affuerunt ibi, certius constabunt.

c De Aloysii Castellionem adventu, rebusque ibi & Mantuæ gestis referunt tres primi testes Castellionenses; ac tertius quidem ita meminit: Dum religiosam Romæ vitam agebat Aloysius, rediit inde Castellionem anno MDLXXXIX, conciliaturus inter se serenissimum Mantuæ Ducem Vincentium, [ibi & Castellione] & Marchionem Rudolfum fratrem suum; quorum uterque cum altero simultates habebant: & reipsa eos conciliavit, idque unico suo, uti testis II ait, congressu cum Duce. Quando autem (ita idem testis II) venit Castellionem, tota civitas effusa domibus suis, eum prosequebatur & honorabat veluti Sanctum, magna animi propensione; sonantibus etiam, ut majoribus festis consuevit, campanis. Ego ei manum reverenter osculatus fui, nec minori reverentia eum mater sua excepit; quæ & Angelum suum eum vocitabat. In aula versabatur summa cum modestia, non secus ac peregrinus, qui amore Dei receptus esset: nullam sibi rem poscebat, nulli quidquam imperabat. Vocatus ad mensam parcissime vescebatur, & solis fere oleribus. Sustulit etiam Castellione varia dissidia: [laudabiliter acta.] quasque ego inimicitias, cum heredibus Joannis Jordani, ob negotium maximi momenti & difficillimæ accommodationis, gerebam, non modo extinxit, verum etiam ad amicitiam & consuetudinem, quæ hodiedum tenet, utramque partem traduxit. Alia ibidem ab Aloysio gesta testis 1 (qui eum Mantuam ad pacificationem cum Duce faciendam comitatus fuit) ita recenset: Dum hic Castellione moratus est, perpetuo subducebat se paratis sibi honoribus; nullum admittebat pedissequum aut corporis custodem; orationi maximam temporis partem dabat, etiam noctis: quamobrem socius, religiosus Frater, quo somnum ei conciliaret, jubebat eum vesperi manducare lactucam coctam; Quia scio, inquiebat mihi, nisi somno obruatur, totam noctem orando transmittet.

Antonius Possevinus, in suo Gonzaga pag. 794, plusculis verbis causam hanc, cujus origo obscurior est apud Ceparium, & pacificationem Principum tractat; in eoque munificentiam Vincentii Ducis, tamquam in exemplo præcipuo, [Litem inter Ducem Mantuæ] extollit. Ego vero prudentiam Aloysii & dexteritatem ibi in principum disparibus animis componendis, quod viri graves dudum frustra conati fuerant, & Cæsarea aula nondum potuerat præstare, plurimum commendandam puto. Audiamus Possevinum: Sed quando munificentiam splendoremque Vincentii prosequi animus est, nec pluribus immorari professa brevitas patitur; unum inseremus, cujus magnitudine cetera ponderentur. Cum adhuc in vivis ageret Guilielmus, Vincentii pater, ob Solpharini oppidi jurisdictionem, graves inter Marchionem Castellionensem Rudolfum, patremque Guilielmum, contentiones usque ad litem processerant: & ut faciles in primos impetus mortalium animi sunt, sive ȩquo sive iniquo læsos se credant, multa Marchio assiduitate litis admiserat, quæ ad Guilielmum primo, mox ad Vincentium, otiosorum opera, & captandæ etiam per flagitia gratiæ cupiditate delata, acriter utriusque animum foderant. Vincentius, injuriæ insolens, individuis accusatoribus, & nemine absentem excusante, indignatione exarsit. Quippe non se vim, fraudem aut arma intulisse (quæ tamen parata habuisset) sed causa agere voluisse, nec ea via captam olim semitam omissurum: quod injuriæ reliquum ingenita nobilitate propulsaturum. Marchio, iracundiæ ignarus, non cavere; & quia mitiora referebantur, abstinere colloquio, excusatione, precibus, decreverat. Utrimque falsa, perditissimorum relatu in majus aucta, Ducis clementiam, Marchionis modestiam carpebant.

Erat juveni Marchioni frater Aloysius, e Societate Jesu, [& fratrem suum Marchionem] opinione sanctimoniæ notus; qui, raro principibus viris more, paternam hereditatem principatumque fratri concesserat, seque tumultibus & seculi curis superstite parente subtraxerat. Hic fratris ac Ducis caritate impulsus, ardentem Vincentium & minas spirantem aggressus est, & tempore orationi habito, multis coram adstantibus, inquit: Si, Vincenti Serenissime, certo ac probato jure meo, evacuatis suspicionum in fratrem causis, utrique in tuam gratiam reciperemur; nec nobis beneficium, nec tibi gloria accederet: quorum utrumque nemo nostrum abnuerit. Veniam itaque oraturus, & per Servatoris viscera obtestaturus, genibusque advolutus adsum. Ubi indulseris & supplices acceperis, tum demum discerni præterita, & in quæstionem vetera jura vocari cupio. Non te benignitatis ac clementiæ gloria destituet; nos ignominiæ ac perfidiæ opinionem vitabimus. Certe tenuibus rebus meis, ut Solpharini (quæcumque possessio est) dominium haberemus, quod jure deberi credebamus, in litem descendimus: sic Imperator, consanguinei, amici persuaserant. Nec potentiorem irritare, cui impares essemus, animus erat: jure deberi putabamus, quod jure reposcebas. Nunc sors in contrarium vertit: civiles actiones exosos nos consanguineo reddidere: & indoleo. Utinam Solpharinum, hac saltem causa, nostris juribus non accessisset! Ceterum, quamquam modicis agris nulla summæ fortunæ tuæ accessio addatur; nobis, in tenui re sitis, neglectus momentum afferat; potior tamen gratia, utili est; & paupertati nostræ odio carere cum Solpharino expedit, quam tibi invisos possidere. Jube per procuratores tuos administrari, tuo censui supputari: sanguini tuo illigatos & obsequio paratos, aut turpiter aversaberis, aut quæsita honesti ac liberalitatis gloria, e tuo sublevabis. Liceat fratri coram preces afferre, & quo tibi certior possessio reddatur, spectare sponte succumbentem.

His ab Aloysiio dictis, Vincentius, iræ facilis, quique erupturus in immanitatem credebatur, [quo pacto composuerit,] ilico conquievit; dolorique & amori medius Aloysium osculo exceptum, cum molli responso dimisit: Viveret frater, se ira vacuum & veniæ paratum. Adfuit post hæc intra triduum Marchio, incomptus, incomitatusque ac inermis, nullo fastu, nisi quantum familiæ ac decori expediret; nec tamen oblitus generis, aut præsumptæ contumaciæ retinens, ad sordidas preces (tamquam culpam admitteret) devolutus est; sed sereno obtutu, qui proprius innocentum, apposite Vincentium & ipse allocutus est, moxque quod dudum fuerat negatum, possessionem Solpharini pleno jure sibi relinqui, & diplomate Ducis confirmari vidit, rebus animisq; utrimque pacatis.

CAPUT X.
Scandala Castellione sublata: Mediolani data virtutum exempla.

XXIV

[223] aGratia inter Ducem & Marchionem ad hunc modum conciliata, aliam accepit Aloysius rem agere non minoris negotii, quæ etiam ipsa attinebat præcipue ad Excellentissimum Principem & Marchionem Rudolfum fratrem ejus. [Marchio uxorem ducit] Hic, ut erat juvenis & cœlebs, captus fuerat amore cujusdam adolescentulæ b, quæ honesto quidem loco nata & honoratæ conditionis, sed claritudine sanguinis impar erat; filia unica viri opulentissimi c, ut pote cujus fundi & bona alia, communi hominum æstimatione, centies mille & amplius scutis valebant; & omnia prædictæ filiæ hereditas futura erant. Hujus igitur amore æstuans Marchio, constituit ipsam sibi jungere matrimonio, [imparis conditionis] & re ipsa junxit coram Archipresbytero Castellionensi, proprio suo Parocho & necessariis testibus, clam ceteris mortalibus cunctis; obtenta tamen prius facultate ab Episcopo, qui immunitatem ei a proclamationibus ecclesiasticis impertitus fuit, VIII Kalendas Novembres anno MDLXXXVIII. Causa, cur hocce matrimonium Marchio peragi voluit tam secreto, ut ne Marchio quidem mater sua, nedum Princeps Alfonsus Gonzaga patruus suus, id rescirent, alia non fuit, quam quod timeret sibi indignationem patrui prædicti; cui, prolem masculam non habenti, succedere debebat in ditione Castelli Giuffredi. Et vero is indigne tulisset, si rescivisset uspiam, Rudolfum Marchionem aliam duxisse uxorem, ab unica sua filia, quam ætate jam tum nubilem, accedente Pontificis exemptione a consanguinitate, [clam propinquis:] destinaverat ei uxorem, quo filia sua, tali matrimonio adstricta, & ipsa posset frui paterno principatu. Annus jam circumvolutus erat, ex quo Helenam (ita vocatur adolescentula prædicta) duxerat Marchio, antequam Aloysius accederet Castellionem: verum quia matrimonium legitime contractum esse omnes eatenus latebat, [unde legitimam non esse,] credebatur passim Marchio illam domi alere præter jus & fas, & non habere uxorem. Atque hinc postea natus est error quorumdam scriptorum, qui certam rei notitiam non assecuti, typis vulgarunt contrarium vero; dicentes Aloysium revera induxisse animum fratris sui Marchionis, ad celebrandum matrimonium cum Helena: id quod falsissimum est, [male scripserunt nonnulli:] & manifestam injuriam ejus personæ ac probitati infert. Solido quippe anno prius, uti dictum est, legitime, sed clam ob causas commemoratas, Marchioni nupserat. Et ego, scripturus hanc historiam vitæ Aloysianæ, dedita opera contendi Castellionem, & in veritatem facti apud ipsum Archipresbyterum, & Marchionem matrem tum adhuc viventem, & multos alios sedulo inquisivi, comperique ita illam sese habere, uti hic explico.

[224] Quoniam vero hæc eadem veritas Aloysium matremque ejus tunc latebat, hujus ille rogatu omnem movebat lapidem, [& Aloysius agit] quo adduceret Marchionem fratrem, ut dimissa Domina Helena, nondum (uti putabat) nupta, conciliaret sibi Principem patruum, ejusque filiam domum duceret uxorem. At Marchio, satagens rerum suarum, pergebat occultare factum, & Aloysio nihil dabat præter verba. Neque tamen is destitit, sed alias ex aliis ei machinas admovit; ratus, si rem tunc non conficeret, deinceps nullo tempore conficiendam; strinxitque tandem eatenus fratrem, ut promitteret ac promissa jurejurando firmaret, [ut eam frater dimittat:] se ei obsecuturum; & quoniam mox Mediolanum Aloysius cogitaret, eo se quoque venturum, atque quod facto opus esset e consilio ejus facturum. Hac sponsione accepta, Aloysius iter Mediolanum alacer ingressus est VI Kalendas Decembres anni MDLXXXIX; ibique studiis suis consuetisque pietatis operibus perrexit incumbere, operiens interea adventum fratris; qui etiam non multo post tempore venit, atque in collegio adfuit festo quodam die bene mane, dum Aloysius a suscepta modo Eucharistia, gratias divino hospiti suo agebat in odeo. Accurrit ad illum propere janitor, monens adesse Excellentissimum Marchionem fratrem in ingressu collegii, atque eum velle. Aloysius, nullo verbo reddito, perstat immotus ipso in loco duas circiter horas orando, ac tum se demum confert ad Marchionem; qui peractis mutuæ salutationis officiis, aperit ei fidenter societatem matrimonii, quæ sibi cum prædicta Domina intercedebat; & esse jam quindecim menses, ex quo illam duxerat; sed celare factum, ut ne offendat patruum Principem. Gavisus maximopere fuit Aloysius, abesse fratrem suum ab ea culpa, in qua esse passim credebatur; & mox, assentiente Marchione, [comperto autem, legitimam esse,] consuluit Patres aliquot de casu proposito: qui censuerunt, Marchioni matrimonium, quo falsam vulgi opinionem, cum diminutione gloriæ divinæ & infamia prædictæ Dominæ conjunctam, tollat, in apertum proferendum esse; ni faciat, in culpa futurum. Promisit Marchio se præstiturum quod judicatum erat: & Aloysius in se negotium suscepit deliniendi propinquos.

[225] His pactis, rediit Castellionem Marchio, paulo post subsecutus etiam Aloysius, ubi eo pervenit; [publicat ipse matrimonium] Duo jam itinera, inquit, huc suscepi, primum nuper, seculi rerumque caducarum: alterum nunc, Dei ejusque gloriæ causa. Quodque dixit, mox fecit, conducendo Marchionem ad matrem, qui eam docuit de matrimonio suo pridem contracto, precatusque est, ut uxorem suam deinceps uti nurum ac filiam considerare & habere vellet. Secundum hæc Aloysius ipse, quod res erat, populo promulgavit; simul per litteras edocuit Serenissimum Mantuæ Ducem, ac ambos Gonzaghii nominis Cardinales Illustrissimos d, tunc viventes, nec non alios Principes consanguineos: atque ab omnibus quale optaret responsum tulit: sed imprimis effecit, ut Excellentissimus Alfonsus patruus suus factum probaret, ratumque haberet. Publicato ita matrimonio, [& propinquos fratri conciliat.] evanuerunt ilico suspiciones malignæ & opiniones falsæ de iniquo Marchionum commercio; atque innocenti Dominæ Helenæ suus honor ac fama, uti par erat, reparata fuit. Successit deinde Marchio Rudolfus jure hereditario in principatum Castelli Giuffredi, quem aliquo post tempore Excellentissimus Princeps & Marchio Franciscus pro Medolensi concessit Serenissimo Mantuæ Duci, approbante Augustissimo Imperatore Rudolfo; qui Medolam innexuit etiam principatui Castellionensi, hodiedum optimo jure & summa potestate possessam a Castellionis Principe.

[226] Finito bene vertentibus Superis ist hoc negotio, rogatus a matre Aloysius ut sermonem haberet in æde sacra, de eo socium suum consuluit: [Publice pro concione dicit] tum vero sabbato quodam eum habuit in æde Sodalitatis, cui a Disciplina nomen, vicina templo S. Nazarii; ac tametsi quanto maximo silentio fieri posset, dicere conaretur, ac proinde vetuisset ære campano signum dari, templum tamen confertum hominibus reperit. Dixit eleganter & pie, hortatusque est omnes, ut postridie, qui erat dies Dominicus Quinquagesimæ, postremus Hilariorum, ad sanctam Eucharistiam venirent: [& ad sacram synaxim hortatur auditores.] ac tanto ardore vocanti paruerunt, ut necesse fuerit Sacerdotes ac Monachos totam eam noctem audiendis Confessionibus distineri. Postridie mane Eucharistiam acceperunt mater Aloysii, frater Marchio, ejus conjux, aliique homines septingenti. Ipse Aloysius Sacerdoti sacrificanti, & vinum abluendo ori omnibus ad sacram mensam accumbentibus, ingenti sua cum voluptate & præclaro omnibus exemplo, ministravit e. A prandio ad explicationem doctrinæ Christianæ ab omnibus reditumest.

[227] Familiæ suæ fratrisque rebus ad hunc modum compositis [commendatoque fratri ut uxorem quo decet loco haberet; [Chirothecas recusat frigida hieme,]] Mediolanum versus iterintendit ad XI f Kalendas Apriles anno MDXC; cum eodem anno, VII Idus Martias, annum alterum & vigesimum suæ ætatis exegisset. Quia vero asperrimis frigoribus, quibus hiberno tempore in Gallia Cisalpina horrent omnia, manus ei intumescebant findebanturque, ut etiam sanguine manantes videre liceret; complures miseratione ejus permoti, contendebant, ut chirothecas aut aliud simile tegmen gestaret: at ille, dura patiendi suique aspernandi amore ardens, nullo umquam hujus generis præsidio ut se muniret, adduci potuit. Mediolanum profectus, ex itinere Placentiam divertit; ubi simul collegium attigit, quidam e Patribus ad cubiculum, eum salutatum atque (ut peregre abeuntibus aut advenientibus Societatis mores fieri amant) amplexum advolat. Ibi cum obsoleto panniculo calceorum sordes detergentem offendisset, [gaudet se collegio Mediolanensi redditum,] ea species vehementer hominis animum ad pietatem salubremque dolorem accendit: nam & in ipsius ore sanctimonia quædam enitebat, & hoc vili ministerio intentum cernebat, quem se olim seculi opibus florentem, frequentique famulorum cohorte stipatum Parmæ vidisse meminerat. Postquam denique Mediolanense collegium Societatis intravit: O! inquit, quantum mihi solatium præbet, quod me videam pedem denuo domi nostræ fixisse! Quali nimirum afficeretur qui brumali tempore, e medio gelu quo prope diriguisset, in mollem calentemque lectum transferretur. Etenim quale frigus a domiciliis nostris disjunctus, sentire videbar; tali nunc iisdem redditus, suavitate fruor.

XXV

[228] Quemadmodum neque ignis inflammandi, neque lux illuminandi, neque præstans unguentum fragrandi finem ullum facit; [ibique magna cum ædificatione] ita neque B. Aloysius, ardenti oratione aliorum animos accendere, neque insignium exemplorum lumen præbere, neque suavem virtutum quæ in ejus pectore erant reconditæ, odorem diffundere umquam cessans, in omni loco semper sibi constitit. Atque, ut aquæ, quarum naturalis cursus diutius inhibitus fuit, majori postmodum vi impetuque erumpunt; pari ratione Aloysius aliquot mensibus, dum Castellione res gerit, a solennibus sui castigationibus exercitationibusque detentus; simul in Mediolanense collegium se retulit, videbatur iis deposcendis atque obeundis exsaturari non posse. Itaque vix confirmatus e via, prodit in triclinium, attrita in penula, se ipsum apud Socios accusat negligentiæ; a seipso, magno cum omnium fructu, pœnas repetit. Atque ut plurimum eum juvabat collegium, religiosa disciplina præclare florens; ac juventutem, non minus incensis animis in pietatis religionisque perfectione, quam bonarum artium atque doctrinarum scientia studentem, intueri: item etiam, quotquot in eo collegio degebant, postquam inter eos hoc vivum omnis absolutæ virtutis exemplar diversari cœpit, gaudium atque lætitiam agitabant. Multa mihi, ab eo Mediolani laudabiliter gesta, necessario hoc capite sunt prætereunda silentio. Primum enim multorum hominum copiam, qui de iis singillatim me docere potuissent, mors ademit: e quibus est P. Bartholomæus Recalcatus: qui cum in intimis Aloysii fuisset, & Mediolanensi collegio cum illustri sanctitatis laude præesset, e vita concessit. Deinde quod Fredericus Borromæus, Illustrissimus Cardinalis & Archiepiscopus hujus urbis, necdum, uti se facturum recepit, gestorum ejus instrumentum confici mandavit. Pauca igitur quædam persequar, quæ partim ab iis, qui per id tempus Mediolani ætatem agebant, alibi postea publicis tabulis consignata sunt; partim ab ejus collegii Rectore g, magna sane diligentia meo rogatu collecta.

[229] Beatus ergo Aloysius, dum Mediolani degit, prosecutus Theologiæ studia, matutinis pomeridianisque scholis ceterisque litterariis exercitationibus sic interfuit, nulla ut re immunis aut eximius esse vellet. Utebaturque, perinde ac ceteri, [Theologiæ studia prosequens,] cubiculi socio: qui in ejus mores semper intentus, plurimum ab eo fructus animo ferebat. Data illi erat utenda Summa S. Thomæ eleganter compacta, involucro & fronte aurata; quam ille, cum nulla vi posset permoveri ut penes se esse vellet, lacrymans a Superiore petiit, ut cum obsoleta sibi commutare liceret: quam suam voluntatem tam incitato animi ardore declaravit, ut ejus dolori leniendo obsequi necesse fuerit: atque hoc, sola cupiditate nihil a pauperum moribus alienum habendi, faciebat. Quidquid usquam a studiis nancisci poterat otii, id totum, bona Superiorum venia, in culinæ aut triclinii ministeriis collocare, aquam coquo haurire; lances, trullas, [culinæ ac refectario ministrat,] aliaque utensilia sæpe eluere; triclinium cum sterneret (quo animum intentum haberet in Deum, plusque gratiæ mereretur) singulis mensis suum cognomen addere: in qua Rector sederet, eam dicere Christi Domini; huic proximam, Deiparæ; ceteras deinceps, Apostolorum, Martyrum, Confessorum, Virginum. Igitur quoties cum præfecto triclinio mensam sternebat, Explicemus, ajebat, mappam Salvatoris, aut Dominæ nostræ, atque eodem modo ceteras appellare: in quo ille munere, perinde inflammato affectu propensoque in Deum animo versabatur, quasi revera ad eas mensas Christus Dominus, beata Virgo, ceterique Sancti, quibus se ministrare fingebat, accubituri essent. Suave illi erat cum quotidianæ vitæ adjutoribus remissionis tempore consuescere, aut foras egredi; [infimum ubique locum ambit,] tum quod illam humilitatem amabat, tum quod sibi tunc liberius de divinis rebus loqui videbatur, gaudebatque omnibus ad cælestem vitam adjumento esse. In aliorum consuetudine, si quidem sedebatur, in extremum aut incommodissimum locum, ubi ne anniti quidem usquam posset, se conjiciebat; si stabatur in circulo, secundum aliorum humeros, sermones attendebat; sin deambulabatur, priores deferebat omnibus: quod quidem illum non aulici alicujus moris aut deliciarum gratia, neque ulla inani affectatione facere, liquido apparebat.

[23] Venit illuc ad eum quidam, qui in ejus ditione fuerat, nescio quid postulatum, [recusat seculi rebus misceri,] quod ad ejus Marchionis dignitatem attingeret: cui ille negavit ullam amplius sibi cum hoc mundo rationem esse, aut in quidquam auctoritatem ullam obtinere: quod quidem tam candide, tantaque cum significatione submissi animi respondit; ut ille non modo præclaro exemplo informatus, sed etiam attonito similis abscederet. Observata in illo est immensa quædam animi grati propensio, simplex tamen minimeque affectata, qua vel de minimo officio gratias, nullo prope adhibito modo, identidem agebat. Interrogatus a quodam e Sociis, essetne homini lauto & splendido difficile, has res fortunæ subjectas deserere; respondit, ne fieri quidem posse, nisi Christus Dominus huic tali, ut quondam illi qui cæcus erat natus, luto oculos imbueret; hoc est, harum rerum vilitatem, quæ longe major sit quam luti, ob oculos poneret. Confugerat ad eum quidam e collegio, opem ab eo spiritualem exposcens, [pufillanimitatem cujusdam erigit:] quod suam animi virtutem imperfectam & imbecillam admodum esse fateretur. Hunc ille solatus est, allatis e Psalmo verbis; Imperfectum meum viderunt oculi tui, & in libro tuo omnes scribentur; dicens, etsi videre quantum a perfectione absimus, causam nobis det animi contrahendi; refici tamen ac recreari plurimum necesse esse, cum reputamus nos etiam, licet imperfectos, in libro tamen Dei scriptos esse; qui, quod imperfectum in nobis est, vidit; non ad nos condemnandos, sed ad spiritus nostros comprimendos, majoraque bona ex ipsis delictis eruenda. [Psal. 138.] His verbis pie explicatis, ut cælestem spiritum facile agnosceres, mirifice illum mœrore levavit, animosque addidit.

[231] Ea item cupide domi forisque factitabat, quibus Dei causa aliis vilescebat. Hilariorum diebus, nonnulli e sociis studiosis litterarum, [comitatur in foro concionaturum,] in fora & compita Mediolanensia itabant, verbaque faciebant ad circumfusam plebeculam. Unius ex his comiti ut sibi esse liceret, precario a P. Rectore obtinuit. Tum ipse circumire vicos, cogere multitudinem, aberrantes orare ut socii sui concionem audire vellent: & erat tam singularis ejus in orando humilitas, caritas, modestia, ut haud gravate sequerentur. Dominicis festisque diebus item in publico capita religionis Christianæ sponte ac libenter exponebat; frigusque, quod per id tempus Mediolani sane erat acre, facile patiebatur. Cognorat quodam vesperi socium, qui religionis more vota suscepturus erat, mendicatum per urbem iturum postridie: hoc enim sui ipsius compescendi probandique causa tali tempore fieri in Societate consuevit. [aliumque publice mendicantem,] Aloysius ergo cum effecisset, ut sibi illum comitandi potestas esset; præ magnitudine lætitiæ non se continuit, quin eodem vespere, cum (ut assolet) excutiendæ conscientiæ omnes vacavissent, ad lectum illius socii hæc tamquam euangelia afferret. Postero die dum vicatim stipem cogit, multo maxima illum lætitia cælestis invasit: itaque identidem, quasi jubilans has per vicos iterabat voces: Etiam Dominus noster Jesus Christus ad hunc modum stipem conquisivit.

[232] Alias item in veste lacera mendicatum egressus, interrogatus est a nobili femina, specie quidem ipsa levi ut quæ maxime; [levem mulierem apte corrigit,] essetne unus e Patribus, qui ad ædem S. Mariæ Braydanam habitaret; ibi enim se nosse quemdam ajebat. Postquam Aloysius annuit: Heu! inquit illa, miserum illum Patrem, en quo ivit se perditum? Quibus e verbis opportunitatem nactus, doctrinæ illi melioris lucem impertiendi erroremque demendi, magna vi divini spiritus cœpit disserere; non esse illum Patrem , ut ipsa sentiret, miserum, sed beatum; neque ad perniciem, sed ad perfectam vitam devenisse: quin ipsam potius, quæ inter hujus seculi opes, atque (ut quidem appareret) multas delicias ætatem consumeret, in misero & infelici vitæ statu, sempiterni interitus periculis objectam esse. Quibus illa verbis commota, in præsens quidem suæ dementiæ graviter ingemuit, postmodum vero haud segniter ad virtutem mores suos correxit. Muneris ejus h fuit araneas circum collegium decutere, [aranearum telas decutiendi officium sibi vindicat,] quo fungebatur sane gnaviter. Ad hoc observabat, num quem Senatorem aut alium luculentum virum ambulantem respicere posset in peristylio; tum vero subito prodire, pertica cui summæ scopæ alligatæ erant, armatus; &, quo ab iis homo abjectus & nullius rei putaretur esse, ob eorum ora ad peristylia mundanda incumbere: quod usque eo illi solenne erat, ut quoties Aloysium cum sua pertica egredi conspicarentur, id Patribus argumento esset, externum quempiam aliqua auctoritate virum, in collegium venisse.

[133] Episcopi nonnulli aliique Antistites prandium in collegio condixerant. Rector, quo illis Aloysii cognoscendi locus esset, [blæsum se agnitum gaudet,] jussit eum super mensam concionem habere in triclinio. Hoc onus, ut erat in speciem illustrium munerum, fugitans & latendi cupidus, deprecari optabat; sed mandato Superioris minime refragari ausus, elegantem sane, gravem, & eruditam de Episcoporum officio orationem habuit. Gratulanti deinde cuidam de felici concionis eventu: Sibi, inquit, eo die nihil accidisse lætius, quam quod publice, blæsum se esse sit cognitum. Siquidem literam R, minus expedite proferebat. Crebro veniam poscebat delicta sibi objectantibus in triclinio os præbendi: [& de erratis moneri.] quod quidem in collegio Romano, indignatus laudari se, cum argui vellet, jampridem intermiserat. Quia vero, ut erat fere ejus animus in Deo, ab obviis se salutari minime sentiebat i; de eo palam admonitus, multis superbiam suam damnavit, ac deinde diligentissimus in hoc genere fuit; atque ita studuit mentem suam Deo conjungere, ne tamen suo humanitatis officio deesset. Singulare universo collegio submissionis, modestiæ, obedientiæ, studii, disciplinæ religiosæ specimen erat: & quando eo loco ducebatur ab omnibus, nemo non eximia ejus virtutis fiducia pietatisque sensu in ejus familiaritatem se immergebat; etsi ipse, ut erat quisque in Dei cultu ferventior, ita libentius se ad eum applicabat: nimirum ut de pietatis officiis conferens, vicissim illius cælestis gaudii particeps esset.

XXVI

[234] Eo vita functo, Bernardinus Medicæus, vir non minus dignis religioso homine virtutibus, [Confirmantur hæc litteris Medicæi,] quam natalium claritudine illustris, & Aloysio perfamiliaris, Mediolano ad me scripsit in hunc modum: “Aloysius, Frater noster longe optimus, confirmavit mihi, constantiam & perseverantiam in exiguis rebus, sibi imprimis cordi esse, & hanc esse proficere cupienti virtutem maxime necessariam. Igitur in actionibus omnibus suis ordineque quotidiano, uno tenore se gerebat. Rem periculi plenam esse ajebat, affectum ducem sequi. Tutam viam esse, quam cognitionis rationisque lumen ostendat: quare animo laborabat, ut mentis suæ lucem factis æquaret: negabat tamen se umquam eo usque posse progredi, quo illa monstraret: quanto enim plus operæ conferebat, tanto plus illi lucis oriebatur. Desiderabat ardentissime adversa perpeti; ac mihi aliquando negavit, se clarius cujuspiam sanctitatis documentum posse reperire, quam si eum bona conscientia in malo esse, hoc est, si innocenti gravia sustinendi materiam Deum objicere videret. De omnibus ex animo bene sentiebat; delicta tamen, quorum erat manifesta pravitas, minime approbabat; sed, quod licebat, [prudentes ejus sententias quasdam memorantis;] in meliorem partem interpretabatur. Ceteros de suis erratis singulari officio & prudentia admonebat, & vicissim orabat admoneri de suis. Quidquid ageret, pietatem, caritatem, prudentiam præstabat; levitatem numquam. Toto tempore, quo illo sum usus, nullius perturbationis motum in eo vel primum animadverti, nihil in ejus moribus quod notam mereretur; numquam illum vel in minima re vidi ex industria labi, nullam umquam Religionis legem negligere. Erat quidem ille in omni virtutum genere singularis, sed in eo præcipue, quod in tanta virtutum copia nulla in re singularis esse videretur: quam equidem virtutem longe omnium eminentissimam esse judico. Atque hæc mihi jam quidem de illo succurrerunt.”

[235] Eodem temporis spatio sermo per collegium fuit, [item testimonio P. Achillis Galiardi,] Aloysium excellentissimo precandi munere pollere, neque umquam inter orandum a Deo abduci: idcirco Achilles Galiardus, vir doctrina & auctoritate præcellens, non semel in sermonem cum eo ingressus de rebus cælestibus, ad rationem etiam mentem Deo perfecta caritate jungendi (quam vulgo, Viam unitivam; Theologi, Theologiam mysticam appellant) tandem devolutus est. Ibi liquido cognovit, super alia dona multo maxime eximia, quibus sanctus ejus animus cumulatus erat divinitus; etiam cum Deo incredibili quodam modo conglutinatum esse, & mysticæ Thelogiȩ fructum haurire quotidie; circa divinam illam caliginem, de qua magnus Dionysius Areopagita præcipit, versari; illam complexum esse, illa frui, in illa longissime provectum esse. Itaque comperto, tantas virtutes, [ejus cum Deo conjunctionem notam habentis,] tamque sublimis fastigii, quantum vix mortalis conditio recipit, tam altas in adolescentis animo, qui vix quartum annum in religione egerat, radices fixisse; jamque suo quidem judicio eum gradum tenere, quem rari admodum, iique perfectæ & consummatæ religionis viri, non nisi inusitato quodam Dei præsidio, attingere soleant; ingens ipsum simul admiratio gaudiumque complevit.

[236] Quia vero plerique omnes, qui tantos in hac se Deo devinciendi disciplina progressus habent, ad aliorum procurandam salutem dolenter descendunt; proculque ab hominum strepitu cum Deo fere, in ejus contemplatione alte defixi, versantur; tentandi causa subjecit; [qua tamen nihil impediretur] mirari se, hujusmodi functionem mentis non perinde ipsi, ac pugnantem cum Societatis instituto, suspectam esse: quippe cum hujus sit, promiscuo, cum omni hominum genere congressu convictuque, animorum saluti studere: at vero mystica illa cum Deo necessitudo, nullius utilitatis obtentu, hominem ad hominum cœtus dimittit; sed agendi cura aliis relicta optimam partem, quæ in contemplando sita est, eligit. Huic respondit Aloysius, se quidem si hæc, quæ diceret, in animo suo effici sentiret; ab ea, velut suis rationibus aliena, consectanda refugiturum. Quod responsum multo etiam magis illum obstupefecit: intellexit nimirum, admirabili quodam Dei beneficio, [vacare proximo suo.] utramque eum inter se rationem junxisse; sic ut neque illa, quæ Deo perfruitur, alteram impediret, agendi studiosam; neque hæc, illam distringeret; adeoque in altissimo positum esse consuetudinis cum Deo statu, qui amore & perpetua nostræ mentis ad ejus voluntatem conformatione fit: nempe cum animus, amoris vi elatus in Deum, cognito quanto zelo flagret salutis animorum, e fastigio illo, in quo per beatum otium Dei se cogitatione pascebat, ejusdem amoris stimulis ad negotium curamque opitulandi hominum animis redigitur. Igitur ex eo tempore numquam Achilles desiit hoc tam notabile donum, Aloysio tributum divinitus, prædicare; idque triplici scripto ac jurejurando confirmavit.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Quæ hinc sequuntur usque ad num. 226, latina feci ex editione Ceparii Placentina, multum hic diversa ab editionibus prioribus.

b Helenam Aliprandi vocant testes II ac III, & passim alii Scriptores. Ego brevitatis & claritatis causa idem nomen deinceps in contextu insero, ubi de ea mentio fit, quamvis absit ab editione Italica.

c Nomen ei Joannes Antonius apud testem III: qui simul totum negotium, de quo hic, paucis ita complectitur: Effecit quoque Aloysius, ut Marchio Rudolfus, [Publicat matrimonium fratris] qui falso credebatur a populo in concubinatu vivere, tolleret scandalum istud, manifestando matrimonium, quod legitime contraxerat cum Domina Helena Aliprandi, atque catenus justis de causis celaverat mundo. Hæc eadem ita exprimit testis II: Compulit Aloysius Marchionem Rudolfum, ut palam faceret matrimonium, quod inierat quidem cum Domina Helena Aliprandi, [eatenus clam habitum.] sed ea putabatur pro concubina uti, quia inierat illud secreto, legitime tamen, juxta mandatum Concilii Tridentini, cum facultate & permissu Ordinarii. Et prosequitur testis III, Memini quoque illo die, quo publicatum mane fuit prædictum matrimonium, simul pransos esse in palatio, quod foro adjacet, Marchionem Rudolfum, Marchionem matrem ejus, Dominam Helenam, Dominum Joannem Antonium patrem ejus, B. Aloysium & ejus Socium. Et Aloysius (addit testis II) Principes consanguineos, de matrimonio edoctos, permovit etiam ipsos ad probandum factum.

d Quorum alter Joannes Vincentius Gonzaga, a Gregorio XIII; alter Scipio Gonzaga, a Sixto V, creati. Prior obiit anno MDXCI, posterior biennio post: ille natus Panormi, dum pater Ferdinandus, Molfettæ Princeps, ibi pro Rege Catholico Siciliam administrabat, anno MDXL; hic anno MDXLII, Carolo Marchione, Gazzuli & S. Martini Domino, atque Æmilia ejusdem Gonzaghii nominis Marchione. Natale ei solum, nisi fallor, fuit ipsum Gazzulum, in ditione paterna & agro Mantuano: certe ibi in lucem prodiit frater ejus Annibal, notiori nomine, quod in Ordine Minorum assumpsit, Franciscus; de quo supra dictum est pluries.

e Præmissa paucioribus sic narrat testis III, modo citatus: Rogatus quoque Aloysius a Marchione matre, pulcherrime dixit pro concione in oratorio, [Dicit publice pro concione:] quod de Disciplina cognominatur, magno ardore discurrens, ac morose expendens, quantum Christus Dominus pro salute nostra egerit ac passus sit: tum exhortabatur concionem, cujus ego pars fui, & omnia coram audivi; ut die sequenti sacrosancto Eucharistiæ cibo reficerent animas suas; tulitque communem ab omni populo approbationem. Dies ille, ut testis II deponit, Dominicus erat antecineralis, quam Ecclesia Quinquagesimam nominat; atque exhortatione sua effecit concionator, ut forte nongenti homines ad mensam divinam accubuerint: voluitque ipsemet ministrare Sacerdoti ad aram facienti, & populo pie communicanti, cum magna consolatione, tum sua, tum populi ipsius.

f Id est, die XXII Martii, uti habet prima editio Itala: at Placentina ponit diem XII ejusdem Martii; an correctione Auctoris, an errore typothetæ, haud equidem scio.

Philippo Rinaldi, qui in processu Romano in specie deposuit testis XXIV, a nobis etiam non uno loco citatus. Is enim inter alia hæc testatur de se: Quo tempore ego rexi collegium nostrum Mediolani, [Mediolani acta.] vigebat ibi adhuc recens memoria Aloysii virtutumque ejus, de quibus passim cum admiratione audientium in congressibus nostrorum sermo incidebat. Curavi autem ego res ejus varias a variis conscribi, conscriptasque misi Romam ad P. Virgilium Ceparium, qui eas deinde inseruit historiæ, quam de gestis Aloysii vulgavit, illo capite ubi tractat de habitatione ejus in collegio Mediolanensi. Caput illud ego ipse postea perlegi, contuli cum adversariis meis, atque eadem utrobique comperi. Capitis initium in editione Itala prima, quam vidit Rinaldus, ducitur a numero hoc nostro 228.

De mora ejusdem religiosisque exemplis, quibus Mediolani præluxit, ita etiam testis Castell. XIV: Intellexi ex P. Hieronymo Belli, P. Petro Cottono Gallo, Regis Franciæ Henrici IV concionatore, ac P. Tobia Bastone, Societatis nostræ Sacerdotibus, Aloysium studuisse aliquot mensibus in collegio Mediolanensi, in quo illi tunc temporis commorabantur, & more Sanctorum vivendo omnes loci incolas in sui admirationem & stuporem traxisse: eumdemque vitæ tenorem deinde Romam reversus, me præsente, inquit idem testis, in reliquo Theologiæ curriculo, usque ad obitum suum, constanter servavit. Ita ille de commoratione Aloysii Mediolanensi ultima anni MDXC, quando pridem religiosus erat ac Theologiæ operam dabat. Verum an testes citati omnes de illa ultima commoratione intellexerint dicta sua, haud equidem affirmavero. Cottonus certe videtur potius anno MDLXXXV habitasse Mediolani, quando ibidem fuit Aloysius, Religionis candidatus atque auditor Philosophiæ; quam anno MDXC, quando pridem ille admissus fuerat in Religionem, & penultimum quadriennii annum ibi sacræ Theologiæ impendebat. Ut ut tamen id est, nihil sanctitati detrahet Aloysii, quin imo, si de diversorum temporum habitatione locuti censeantur fuisse testes prædicti, major inde reputabitur & stabilior virtus sanctitasque ejus, quia pluribus annis, eodem tenore vitæ, continuata fuerit.

h De hoc Aloysii munere pauca notavi etiam, inter alia ejus demissi animi exercitia, ad libri 2 caput 6, Annot. a, versus finem.

i Hac etiam de re meminimus supra.

CAPUT XI.
Aloysii reditus Mediolano Romam & consummata perfectio.

XXVII

[237] Erat jam beatus Adolescens, pro tot suis virtutibus, æternæ gloriæ maturus; quippe vita, [De morte sua edoctus divinitus,] quam in terris inter mortales angelicum in modum semper coluerat, dignum eum cælorum domicilio Angelorumque societate reddebat: quando Deus indicium fecit, velle se eum ad præmia, quæ tam brevi spatio quo vixerit, tanto studio & labore sit promeritus, capienda, ad se accersere. Etenim cum Mediolani etiam moraretur, paulo amplius anno priusquam abiret e vita, matutinæ orationis tempore, cum totam animi mentem intendisset in Deum; ille eam intus quadam luce perfudit, in qua manifesto cognovit, paucos quibus esset victurus, dies superesse; atque insuper præceptum accepit, ut instanti anno quam posset perfectissime, animo ab omni mortalium rerum studio divulso, Deo servire; & majori quam adhuc cura, omni seipsum virtute interius exteriusq; adornare studeret. Mente ad hunc modum illustrata, mirifice se mutatum, & longe quam antea longius affectum suum ab his fluxis rebus distractum esse sensit. Hoc Dei oraculum, præter Vincentium Brunum paucosque alios, quibus Romam reversus aperuit, ceteros omnes celavit. Interea, proinde ac erat solitus Theologiæ studiis invigilabat: tametsi, quod sibi intimas quasdam faces assiduo admoveri sentiret, ut cor totum in Deo figeret, minus jam animum ad ea applicare iisque oblectari poterat.

[238] Ceperat eum cupido Romam, ubi spiritus religiosi primitias degustarat, redeundi; totque notos & cælestium rerum societate secum conjunctos revisendi. [optat ea Romæ defungi] Sed quoniam cavere instituerat, ne alterutram in partem umquam magis propenderet animo, cupiebatque rem integram Superiorum arbitrii esse; hoc etiam suum desiderium occultum habebat. Placuit nihilominus Deo, ut tot adolescentibus quibuscum in collegio Romano sacra illi necessitudo intercesserat recreandis, eo remigraret. Igitur Præpositus Generalis, ubi videt negotia omnia, quorum gratia in Galliam Cisalpinam missus erat, confecta esse, & elapsa hieme opportunum itineri faciendo tempus advenisse; præsertim cum P. Bernardinus Rosignoli a collegii Romani Rector, studio spiritualis commodi tot adolescentum, qui ex ejus aspectu & consuetudine plurimum profecturi essent, idem enixe oraret; eum tandem Romam revocare statuit; mihique datur negotium, [eoque ultro revocatus,] ut primus eum per litteras faciam de hoc decreto certiorem. Quo nuntio accepto tantam lætitiam animo cepit, ut veritus ne mediocritatis cancellos excederet, a P. Bernardino Medicæo postularit, uti pro se sacrificaret; Deumque precaretur, si ad majorem ipsius numinis gloriam faceret, ne fieret hujus sui voti compos. Accepto non ita multo post ab ipso Præposito Generali mandato, ut rediret; litteras ad complures dedit, plenas egregiæ cujusdam voluntatis notis, quibus causas afferebat, [vehementer lætatur] quamobrem tanta Romæ ætatem agendi cupiditate teneretur. In iis, quas ad me dedit, sic ait: “Credo equidem non esse difficile tibi persuadere, quantum voluptatis afferat mihi, quod Romano collegio sim destinatus; liceatque meos, qui istic sunt Patres Fratresque spirituales aliquando revisere. Interim enim stabit mihi illa consuetudine frui, quam mihi tecum aliisque familiaribus, multo etiam quam antea fructuosius Deo opitulante instauratum in confido. Quæso, ut iis singulatim me commendes: nam toti collegio Romano communiter ex toto corde, & mente, & animo, totoque affectu me commendo.” Aliam causam perscripsit ad [Gasparem Alperium] sui quondam tirocinii socium; quicum agens de primo illo nuntio, quem de suo Romam reditu jam decreto acceperat, ita loquitur: “Cui quidem tanto libentiori animo, simul revocatus fuero, morem geram; quod, si nobis patria est super terram, nullam equidem aliam agnoscam præter Romam, ubi genitus sum Christo Jesu”. b Perlato ad eum mandato, ineunte mense Majo anni MDXC, [ac proficiscitur an. 1590] [comite P. Gregorio Mastrillio & aliis] itineri se dat; in eoque eamdem, quam in ceteris, vivendi rationem secutus est. Comitibus & cælestem voluptatem efficiebat, & anteibat exemplis. Ii cum cernerent, quantum quidem in ipso esset, silentio plerumque fere uti, & animo quasi a sensibus abstracto esse; dabant operam, ut eum a continua commentatione avocarent.

[239] Gravis per id tempus annonæ caritas Italiam incesserat. Igitur tum alibi per vias, tum præcipue in Apennino, qui hodie Hetruriam a Gallia Cisalpina disterminat, [inter piæ colloquia.] homines egenos passim famæ confectos offendebant. His conspectis, Pater quidam Aloysio; Magno, inquit, beneficio nos Deus affecit, cum nos in simili ac istos inopia nasci noluit. Cui ille evestigio respondit: Majus vero est, quod in Turcarum ditione nati non sumus. Videbatur sibi Aloysius ab his Patribus plus æquo observari, & pro eorum in se caritate accuratius haberi; idcirco alium quemdam Patrem convenit, ostenditque in desiderio sibi esse, aliis comitibus qui nullam sui rationem haberent, viam conficere. Delatum Senas cupido tenuit in sacello S. Catharinȩ Senensis Eucharistiam capiendi; quod, [Senis ad Sodales verba facit,] cum inibi Sacerdoti e Societate ministravisset, multo pietatis sensu facere datum est. Rogatus in collegio Senensi, ut apud adolescentes, qui sunt in Sodalitio Virginis Matris, verba faceret; postquam condixit operam, in odeum se recipit. Ibi ante sacram Eucharistiam, nullo inspecto libro, paulisper meditatus ac deinde regressus in cubiculum, quæ conceperat animo, compendio annotat. Habuit sermonem, ad pietatem tam appositum & efficacem, ut ex ea juventute, quæ ejus conditionis ac loci haud erat ignara, pluribus desiderium fortunæ spernendæ & complectendæ Religionis incusserit. Ejus sermonis exempla multis postea tribuenda fuerunt, instantius efflagitantibus: & Concionator quidam de Societate ipsum beati adolescentis autographum, suæ in illum pietatis monumentum, hodieque conservat c. Postquam ad extremum Romam devevit, communi Sociorum omnium Romani collegii gaudio & hilaritate acceptus est; [Romamq; appellit,] quos ejus videndi, alloquendi, sanctissimoque convictu fruendi satietas nulla capere posse videbatur.

XXVIII

[240] Sapientis sententia est in Proverbiis, vitam justorum hominum, quam ipse semitam nominat, esse instar resplendentis lucis; quæ a maligno lumine dilucescentis atque albentis auroræ exorta, [jam consummatus in virtute:] alia atque alia claritate semper augescit, donec in perfectum diem, quem in cæli summo vertice constitutus sol efficit, tandem evadat. [Prou. 4.] Talis fuit B. Aloysii sancta vita. Eluxit in ea, jam ab anno ætatis septimo, candor quidam innocentiæ; neque postea umquam desiit plus illi plusque fulgoris accedere, quando ex una virtute semper progressus ad aliam, novis quotidie bene promeritis novaque divinitus luce semper inclaruit; donec in tantum decus splendoremque emicuit, ut non modo perfectum diem assecutus, sed etiam, quod de Philippensibus dixit Apostolus, ipsemet luminare lucens in mundo factus esse videretur. [Philip. 2.] Quod si vero fuit ullum tempus antehac quo talem se præbuit, certe hoc postremo suæ ætatis anno, iis qui familiariter cum eo vitam degebant, conspicuum harum rerum specimen dedit. Siquidem relucebant in eo consummatæ virtutes, totoque animo & affectu in cælo potius quam in terra positus, vitam quasi ecstaticam atque ab omni rerum fortunæ subjectarum sensu abhorrentem vivebat. Ut venit Romam; Jam pridem, [ibi omnibus se exspoliat,] ajebat mihi, est postquam mortuos meos sepelivi; non est quod de illis præterea mihi curæ sit: tempus modo est, ut ego mihi de altera vita cogitem. Non multo postquam advenerat, defert ad P. Rectorem scripta omnia, cum theologica tum ascetica, atque inter illa quædam, quæ suopte marte in S. Thomam, sane quam erudite erat commentatus. Percunctanti Rectori, quid ita scriptis theologicis, quibus illi opus esset, ac præcipue his quæ ipsemet elaborasset, seipse privaret? Id propterea se facere respondit, quod in hæc seorsim, velut ingenii sui partum, nonnullo se amore ferri sentiret; ceterarum rerum mortalium nullo amplius teneri; voluisse his se etiam orbare, ut animum ab omnibus porro sejunctum haberet.

[241] Adhæc accuratam quamdam in explorandis perfectæ vitæ officiis subtilitatem erat adeptus; quam a Religiosis omnibus, [mores proprios accurate discutit,] non modo mandari memoriæ, sed etiam factis exprimi, par sit. Nam omnibus fere hominibus, quoties in præstantium virorum, atque eorum præcipue quorum in potestate sunt, se amore & gratia præcipua esse intelligunt, naturalis quædam gestientis sibique palpantis animi dulcedo surrepit; quod illi, hoc velut evidenti testimonio ac documento, se in ipsorum moribus acquiescere demonstrent: itaque sæpenumero de eo nonnulli non modo sibi gratulantur, sed in familiarium quoque congressionibus meminerunt. Longe alia Aloysio mens erat. Usque eo siquidem omnem sui ipsius amorem extinxerat, & ne cujusquam animus ad se potissimum adhæresceret deprecabatur; ut ne a Superioribus quidem se peculiari amore vel obsequiis affici sustineret. Si quis se eum præ ceteris diligere significaret, non respondebat amori, & dolorem animo capiebat. Idcirco qui ipsum regebant, quo ei gratificarentur, non pluris se eum quam ceterorum quemvis æstimare monstrabant. Cum in omni consuetudine affabilis ante alios fuisset, tum per hoc tempus nihil illo comius, [socios ad perfectionis studium excitat,] nihil erga omnes suavius fieri poterat: adeo immensa & communi quadam caritate omnes amplectebatur. Ergo certatim ad eum, de Deo, de felicitate cælesti, de perfectione virtutis, remissionum tempore disserentem audiendum, concursus fiebant. Equidem & expertus ipse, & aliorum sermone sum edoctus, ab ejus congressu inflammatiores multos, quam ab ipsa oratione discessisse. Si quos erat nactus, quibus confidenter se absque arbitris indicare fas esse sciret; eis tam divinos sui pectoris affectus expromebat, ut eis admiratione perculsis, simul ingemiscendi, simul tam inusitatam cum Deo conjunctionem venerandi causam daret.

[242] Quocumque se ferret, numquam præsentis & sua omnia arbitrantis Dei memoriam deponere: Dei amore sic flagrare, ut sive a legente super mensam, sive a sermocinantibus ejus mentio fieret; evestigio mens ei cælesti voluptate difflueret, [mentem continuo defixam in Deo tenet,] palamque ejus signum daret toto vultu inflammato, & loquendi facultate tantisper inhibita. Id cum alias evenit, tum aliquando inter mensam, cum nescio quid de divino amore legi audisset, subito sensit ex intimo pectore velut flammam erumpere, cujus vi ab edendo cessare coactus est. Ea res nos, qui eamdem mensam circumsedebamus, advertit. Ergo rei ignari, ac veriti ne graviter affectus esset, intenti in eum oculos defigimus; interrogamus, satin' recte haberet. Ipse, qui tum quidem nullum verbum facere posset, seque deprehensum esse sentiret; tanto magis verecundatus, oculos dejicere, lacrymæ prorumpere, facies ardere, pectus sic intumescere, ut essemus in metu, ne qua ejus vena rumperetur; omnes ipsius miseratione commoveri: extrema tandem mensa pedetentim ad se rediit. Erant, quibus cum hæc essent cognita, ut erubescentem viderent, de industria in sociorum circulis sermones de Dei in humanum genus caritate inferebant: alii contra, ne quam corpore aut molestiam aut noxam conciperet, hujus generis colloquia interrumpere studebant. In exedris & ambulacris spatians, tam longe animum abducebat a sensibus, ut eum dedita opera salutandi causa præteriens sæpe fefellerim. Ibidem Coronas Virgini Matri recitabat, pietatis officia frequentabat intervallis, modo submissis genibus, modo erectus: & tamen affectationis notam, quæ alteri hæc factitanti facile hæsisset, apud omnes evitabat.

[243] Hoc anno lectioni rerum sacrarum horam singulis diebus designatam habebat. Multum teneri videbatur legendis Soliloquiis S. Augustini, [multiplicat lectionem librorum piorum.] vita B. Catharinæ Genuensis, Sermonibus in Cantica S. Bernardi, præcipue vero epistola quæ inscribitur; Ad fratres de monte Dei, quæ inter opera S. Bernardi legitur. Eam tanto studio volutarat, ut prope edidicisse videretur. Inter legendum, excerpebat atque annotabat reconditas quasdam de pietate sententias, quas post ejus mortem ipsius manu descriptas reperimus. Mense Novembri, anno MDXC, quartum jam annum theologiam studere incipientem, Rector cubiculum seorsim a sociis habere compulit: ibi ille agere, uti sibi in modico quodam domus angulo, vetusto, atro, [humile supra scalas cubiculum optat;] humili, angusto, unica in tecto fenestra, habitare liceret; qui scalis imminens, præter vilem ejus lectulum, sellam ligneam & scabellum, in quo eodem & precanti & studia tractanti nitendum erat, nihil admodum capiebat. Itaque quod esset arctæ custodiæ quam cubiculo similius, nemini antea studioso attribui consueverat. In eo loco cum eum aliquando visitaret Pater Rector; exultantem, & perinde de exiguo illo tugurio atque de amplo palatio gaudentem offendit. Itaque per jocum dicere illi solemus, quemadmodum S. Alexius infra, sic ipsum supra scalas, pauperis in modum diversari voluisse. Ad summam, ita omnes sanctitatis partes explebat, ut complures ejus Superiores, contubernales, ac condiscipuli jurejurando asseverarint, [immunis a peccatis, etiam minimis;] a nemine quoquam vel venialis culpæ compertum esse. Qui confitenti dabat operam, negabat se umquam, nisi novo ex ejus confessione hausto lumine, ab se dimittere. Alius Pater, item juratus affirmat, se, qui duos plus minus annos eodem quo Aloysius cubiculo sit usus, cumque in mandatis uterque in collegio Romano a Rectore habuerit, uti alter alterum de vitiis, siqua in eo animadvertisset, pro caritate commonefaceret; toto tamen biennii spatio, quo Aloysium perpetuo in oculis, atque omni familiaritate & quasi necessitudine connexum habuerit, nihil umquam ab eo commissum observasse, in quo vel umbra alicujus delicti resideret.

[244] Erant hujus sancti adolescentis compositissimi affectus; in continendis in sua ditione sensibus, summa vigilantia; arctissima cum Deo societas, ceterorum hominum ad immortalem salutem, [& absolutæ innocentiæ exemplum;] suorum sodalium ad supremum omnis sanctimoniæ culmen provehendorum, ardentissima cupiditas: denique, ut breve faciam, absolutæ innocentiæ exemplum, & erat, & domi forisque audiebat. Sacerdos quidam concionator, tam exquisitam ejus sanctitatem tantopere venerabatur, ac prope horrescebat; ut, cum neque opportunitas, nec voluntas ei deesset; tamen quadam reverentia impeditus, ad eum se adjungere, atque in ejus congressum dare semper abstinuerit. Paucis ante mensibus quam in supremum morbum incideret, ingenti cælestis beatitudinis desiderio rapi se sensit: quo tempore crebro, ac libenter, de morte loquebatur. Solebat inter alia dicere, quo longius vitam extraheret, hoc se magis de salute sua trepidare. [mavult ante Sacerdotium susceptum mori.] Itaque si longinquior sibi vita contingeret, & venientibus annis, majoribus etiam occupationibus implicaretur, initiareturque Sacerdotio, longe etiam de ea incertiorem fore. Causam reddebat: fore enim ut Deus a Sacerdotibus, quorum est, statas ei preces ferre & sacra facere; ac multo magis ab iis qui præterea hominum animos curent, pœnitentia lustrent, conciones sacras habeant, ministrent Sacramenta, alios gubernent, accuratam rationem reposcat; in eo vero statu, in quo tunc versaretur, cum necdum ad ullos sacros Ordines evectus esset, neque graviora negotia sustinuisset, ac proinde plurium culparum causas procul adhuc haberet; melius se de suo exitu confidere; si igitur Deo videretur, minime se hac ætate mortem reformidare. Hujus illum voti compotem, tempore (ut dicam) oblato, Deus fecit d.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Nomen hoc, uti & paulo post sequentia, Gasparis Alperii, & Gregorii Mastrillii, absunt ab editione Romana, leguntur in Placentina.

Tertiæ item epistolæ, sub hæc ipsa tempora, aut forte paulo prius scriptæ, mentionem facit testis Castell. VI, & varia ejus caritatis officia, ægrotantibus in nosocomio domestico præstita perstringens, ita orditur depositionem suam: Scio, [Redit Mediolano Romam:] profectum Castellione Aloysium jussu Patris nostri Generalis, venisse Mediolanum; & commorantem ibi in collegio Braydensi, prosecutum esse studia theologica, nec non studia pietatis & caritatis sibi consueta, atque isto in collegio suavissimum sanctitatis suæ odorem reliquisse omnibus; quem ego postea Mediolani etiam tum fragrantissimum sensi. Dum autem istic habitabat ille, & ego Romæ, dignatus me fuit litteris certiorem facere de modo valetudinis suæ: & scio, inde revocatum a Patre Generali, mense Majo anni MDXC, iter fecisse cum P. Gregorio Mastrillio & altero Socio; ex quibus rescitum est, sanctissimo modo & exemplo totum illud iter confecisse, ac tandem Romæ exceptum fuisse a cunctis Patribus Fratribusque incredibili gaudio.

Audiamus Gregorium ipsum, qui Neapolitanus natione, Professus Societatis, Concionator excellens, & in domo professa Romana Vicepræpositus erat, cum in processu Romano in genere, anno MDCVII die III Octobris, sic deposuit: Quando ego & Aloysius una venimus Neapoli, atque iterum alias Mediolano Romam, in diversoriis passim, simul atque ingressi fueramus, conjiciebat se inter lectum aliquem & murum, atque ibi se dabat orationi. Comperi ubique apud omnes, qui juvenem noverant, vulgatam & firmam opinionem, qua sanctitatem, virtutes atque angelicos mores ejus prædicabant; & quilibet intento digito dicebat cum admiratione, Viden' juvenem istum sanctum: & ego (ut dicam quod res est) plus quam ullus alius fortassis, admiratus fui sanctitatem ejus, consistentem in perpetua abstractione animi ejus a rebus creatis, & conjunctione cum Deo.

His interjectis, pergat citatus testis VI deponere sua. Mediolano, inquiebat, [ibique servit domi nostris infirmis,] dedit Aloysius ad me litteras Romæ, quibus indicabat, cælum Mediolanense, contra Superiorum opinionem, nihil conducere valetudini suæ: quamobrem desiderabat Romam reverti, non quidem studiorum, aut alterius rei, aut etiam sanitatis causa; sed ut copiam ibi haberet ministrandi infirmis nostris in nosocomio domestico, imprimis autem Patri Corbinellio seni, ac P. Petro Parra Hispano, qui etiam ipse senio gravis & manibus mancus erat; cui præcidere Aloysius panem, ac cibum in os inserere solebat magna cum caritate; neque alius illo fuit magis solers & assiduus in hujusmodi officiis: versabatur enim, fere dixero perpetim, in valetudinario; & in partem gratiæ ponebat, si rogatus permittebam ei servire illis, qui maxime tetrici, impatientes & fastidiosi ministrantibus erant: id autem & rogabat & faciebat exercitio virtutis. Alias, & crebro, ad idem valetudinarium ventitabat, ad sternendam e morbo convalescentibus mensam, ad mundanda cochlearia & cultros, ad decorticandum aliquod malum tostum, ad portandum ministrandumque decumbentibus ægris edulium, & alia ejus generis. Quanta porro caritate inserviret pauperibus in hospitiis publicis, dicetur infra cap. XII, & in Annotatis ad calcem hujus libri 2.

Mors porro ejus habuit modum martyrii; utpote quæ consecuta est ex morbo, quem contraxit inter serviendum infirmis, [& exteris in hospitiis-publicis,] grassante contagiosa lue, in prædictis hospitiis: ubi tamen potius quærebat animarum salutem quam corporum; & dicere solitus erat, illos qui foris inter proximos istiusmodi officia caritatis exercere cupiunt fructuose, prius exercere illa frequenter debere domi erga suos. Eo autem se extendebat caritas ejus erga salutem animarum, ut cuperet etiam sanguinem vitamque profundere pro conversione proximorum ad catholicam fidem; nec sinebat sibi effluere occasionem eos convertendi, ubi ubi illa se dabat.

Ex his porro atque aliis tanta erat existimatio & reverentia Aloysii apud Socios, ut eodem teste, quandocumque ipse horum congressionibus forte superveniebat, omnes ilico componerent se, [omnibus gratiosus.] quemadmodum fieri assolet superveniente Superiore: neque erat qui minus moderatum verbum loqui, aut gestum facere eo præsente ausus fuisset. Inter hæc autem oculos mentis semper intendebat in Deum, & actiones omnes ad ejus gloriam dirigebat; hortabaturque etiam alios, idem ut facerent; & sic hortantem ego ipse in valetudinario sæpenumero audivi. Infirmi vero ipsi mire desiderabant crebro visitari ab eo, quia multum illis afferebat consolationis exhortationibus suis, quibus eos animabat ad toleranda æquo animo morborum incommoda, tamquam a paterna Dei manu submissa. Hæc ut testis ille, occasione epistolæ Mediolano acceptæ, simul deposuit, ita hic etiam simul referre placuit, eo magis, quod pleraque eorum ad sequentia quoque hujus capitis pertineant.

c Dictum est paulo ante, P. Gregorium Mastrillium, qui per ferias jejunii verni magno fructu concionatus fuerat Mediolani, Aloysio inde Romam itineris comitem fuisse. Is, inschedis Mss. a Cepario relictis, legitur retulisse rem miram, quam inde sic latine narrat in sua Aloysii vita Ms. P. Franciscus Sacchinus, rogatu ipsius Ceparii. Ad Alliam flumen, inquit Sacchinus. Ceparius nomen proprium fluminis in scriptis suis non exprimit: [Per flumen vadum ostendit] neque satis certum est, qua fluxerit antiqua Allia. Potior sententia eam locat in Sabinis: qua si transierit Aloysius, Senis Romam iter habens; næ ille relicta via regia & recta, transgressus Tiberim, per Umbriam & Sabinos longo circitu Romam venit. Si recta per Tusciam, via ordinaria Romam contendit, ut verosimile est; malim innominatum relinquere fluvium, quam certo nomine non certum alveum designare. Sed contextum Sacchini sequamur. Ad Alliam flumen (quod imbre vel modico ex circumjectis undique montibus, repentinis auctibus, ad hæc raptis ingentibus truncis saxisque, ac cæcis voraginibus, periculose admodum intumescit) cum pervenissent Aloysius & socii; idque esset torrentius, & vadum, quod peritus dux ostendebat, haud superabile esset; narravit Gregorius Mastrillius, conspectum ab Aloysio hominem (monet Ceparius, ab aliis quoque conspectum fuisse) haud procul in diversa parte, tamquam piscandi studio, [ignotus quidam & aisparet.] sæpius ultro citroque flumen pedibus trajicientem. Ad quem locum, monitu item Aloysii, qui alibi ab torrente intrando dehortabatur, profectos, vadum reperisse facillimum: sed hominem piscatorem quæsitum, nusquam apparuisse: nec se umquam dubitasse, quin divinitus accidisset indicium ob merita Aloysii; atque adeo ipsemet Angelus ejus custos, eo habitu vel demonstrasset vadum vel potius effecisset.

d Multa annotari ad hoc caput de perfectione Aloysii consummata possent ex variis testibus: nisi præcipua sparsim jam dedissemus aliis locis.

CAPUT XII.
Magna caritate ægris inserviens, morbum contrahit, quo tandem tribus mensibus contabescit.

XXX

[245] Annus MDXCI, sæva lue, quam ex annonæ gravitate ubique consecuta fames toti Italiæ afflaverat, longe infestissimus erat. Ea, [Grassante fame] Romæ præsertim, ingentem hominum vim, quæ spe benignitatis ex omnibus circum regionibus eo confluxerat, extinxit. Hanc communem calamitatem Patres Societatis Jesu, omni ope atque opera, qua impensa de suo, qua ex aliorum liberalitate corrogata stipe, sublevare laborarunt. Igitur non urbanis modo valetudinariis operam navarunt; sed insuper, rebus in ea necessitate sitis, voluntate Claudii Aquavivæ Præpositi Generalis, novum quoddam in tempus aperuerunt: atque ipse Generalis Præpositus, etiam ad hominum elephantiasi obsitorum ministerium se abjecit. Quo tempore B. Aloysius, victu per urbem ægris egentibusque summa hilaritate conquirendo, singulari sua caritate magnam omnibus intuentibus mirabilitatem fecit: sed tunc præcipue, [victum pauperibus emendicat,] quando (comperto nobilissimum quemdam Principem, quicum a puero amicitia illi & familiaritas erat, ac nonnullos pietatis igniculos alere senserat, Romam negotiorum causa ad Gregorium XIV Pont. Max. advenisse) a Præposito Provinciali copiam oravit, ejus in habitu pannoso & suspensa ex humeris mantica salutandi. Primum enim, ajebat, se sperare, eum in pauperes, qui in valetudinario jacerent, munificum fore: deinde, quandoquidem illo benevolenti comprimis semper esset usus, par esse, ut aliquo pio officio gratiam referret: existimare porro, ad ejus animum salutari rerum omnium mortalium despicientia imbuendum, non abs re futurum, ad illum in hoc vili schemate visere. Exorata licentia, utrumque (uti mihi post Principis Præfectus prætorio retulit) assecutus est: nam & eleemosynæ in egenos nomine non levem summam abstulit; & Princeps ipse ejus adspectu, laudabili dolore permotus, atque ad meliora accensus, hanc demissionem plenis pietatis sermonibus est prosecutus.

[246] Quin & ipsemet adire valetudinarium, & ægrotis deservire cum imbibisset; non nisi potestate a Superioribus, qui cunctantius eum audiebant, [valetudinario publico ministrat] impetrata, a sancta quadam contentione obducendisque sociorum quibus id concederetur exemplis, conquievit. Ivit ergo, & sæpius, una cum sociis, quos inter Tiberius Bondius. Hunc cum nescio quis admoneret, caveret diligenter, ne contagione malum contraheret; Se vero, respondit, qui ante oculos tanto caritatis impetu anteeuntem Aloysium cerneret, ne objecto quidem mortis periculo ab eo labore deterreri aut velle aut posse. Hic idem Bondius per eosdem dies, insolitum quemdam fervorem sensit a divino Spiritu sibi subijci; mirantibus simul gratulantibusque hanc redintegrationem & ardorem novum animi, qui hominem ante cognorant: atque is ipse primus ut mox referemus, eo morbo extinctus est. Ad ægros euntibus comitabatur semper Sacerdos quispiam, qui illorum Confessiones audiret; [cum sociis, suo exemplo animatis;] cum primis vero P. Nicolaus Fabrinus Florentinus, id temporis collegii Romani Minister, vir judicio pollens, religiosisque virtutibus & caritate abundans. Is cum ex interioribus Aloysii fuisset, postea cum Florentinum collegium gubernaret, quæ in valetudinario, quæque in morbo Aloysio evenerant, scriptis mandavit. Horrendum quidem erat moribundos homines, valetudinarium perreptantes, fœtidos fœdosque, & subinde in angulos aut de scalis exanimes prolapsos, animam exhalantes intueri. At vero in B. Aloysio ejusque Sociis species quædam enitebat ejus amoris, quo Cælites inter se junguntur. Ipsi ægros exuere, pedes abluere, lectulos reponere, in iis ipsos collocare, cibum ministrare, de pœnitentiæ sacris erudire, ad sedate ferendos dolores hortari: atque observavit Pater, quem paulo ante laudavi, Aloysium, ut esset quisque teterrimo aspectu, ita plurimum juxta eum esse solitum, sic ut ægre avelli videretur. His illi miserorum obsequiis, dum pro Christiana sua in eos caritate maxime tenentur; lues, ut erat contagiosa, aliquot e B. Aloysii sociis invadit; quorum princeps, ut ante memini, Tiberius Bondius, pie invidente Aloysio, in brevi discessit. Hunc jam animam agentem cum cerneret, Sacerdoti condiscipulo suo; Quam libenter, inquit, meam cum Tiberii conditione commutarem; &, si Deo placeret id mihi gratiȩ facere, pro eo morerer! Patri nescio quid contra tendenti; id se, ait, idcirco precari, quod nunc habeat, cur se Dei gratia imbutum esse confidat; quid deinde futurum sit, nescire: proinde mortem sibi nunc volenti fore.

[247] Neque diu Deus ejus preces audire cunctatus est. Nam cum eum Superiores ad illud valetudinarium, in quo jam multos gravi invaletudine tentatos videbant, redire vetuissent; neque tamen ille, pro suo sanctitatis amore, ut eodem remeatus daretur, instare cessaret; concessum tandem est, ut in valetudinarium, cui a Consolatione nomen est, In quo plerumque nulli sunt quorum morbi contactu vulgentur, se conferret. Nihilominus ipse etiam confestim in eumdem morbum cecidit, [& an. 1591 3 Martii ex morbo decumbit:] lectoque se dedit V Nonas Martii, anno MDXCI. Quo morbo ut se oppressum sensit, ratus, pro eo ac Mediolani a Deo cognorat, hunc postremum fore; incredibili lætitia circumfluere, eamque cum vultu tum moribus omnibus præ se ferre; illi vero, quibus Mediolanense illud oraculum crediderat, ex hac effusa hilaritate, brevi solutum iri corpore, augurari. Neque id eos falsos habuit. Ubi se tanto moriendi desiderio accendi sentit, subvereri cœpit, ne modum non teneret. Ergo ut id exploratum habeat, Bellarminum moderatorem suæ conscientiæ consulit. Postquam vero ab eo est edoctus amorem mortis, e cupiditate conjunctionis cum Deo profectum, dummodo in Dei potestate velimus esse, nihil habere noxæ; atque a pluribus, quique majorum, quique nostra memoria sanctitate floruerint, usurpatum esse; tum vero ille toto se animo cogitationi æternæ vitæ dedidit. Eo erupit vis morbi, qui pestilens febris esse credebatur, ut in septem diebus eum ad extremos vitæ fines adduceret. Ergo cum solicite pieque, [die 9 extremis munitur;] ut cum maxime, animum Confessione detersisset; sacro Viatico & extrema Unctione a Patre Rectore [Bernardino Rosignoli] munitus est; ipso cum maximo pietatis sensu solitas preces prosequente, ceteris omnibus qui aderant, de tam cari sanctique Fratris jactura collacrymantibus.

[148] Ceterum, quia commoda adhuc valetudine utentem complures e familiaribus, pro suo in eum amore sæpe coarguerant, quod nimia pœnarum acerbitate, quibus corpus animumque assiduo exercitum haberet, interitum sibi maturare videretur; ac fore prædixerant, ut, quod S. Bernardo evenisse legimus, vel in ipso vitæ exitu, [sub quibus profitetur nullo se scrupulo angi,] hujus eum immoderati ardoris pœnitentia caperet: hunc ut omnibus metum eximeret, cælesti jam Viatico instuctus, referto Sociis cubiculo, P. Rectorem rogat, omnibus suo nomine diserte affirmet, in hac quidem re nullo se scrupulo pungi; verum id potius dolere, quod plurima omisisset, quorum potestatem Superiores facile concessuri fuissent: horum si voluntati obtemperarit, [ob exerci tas pœnitentias;] omnem animi sui angorem depulsum esse: ad hoc, nihil se umquam arbitratu suo, sed omnia eorum permissu fecisse. Adjecit & illud, nulla se ullius Religionis suæ legis umquam violatæ conscientia cruciari: quod idcirco ab eo dictum est, ne in cujusquam animo, qui ipsum plus aliquid & præter ceterorum consuetudinem facere vidisset, ullam offensionem, aut perperam sumendi exempli materiam relinqueret: quæ omnia majores etiam motus fecerunt animorum. Ingressum ad se P. Provincialem orabat, [& vel tum flagellari se petit.] sibi ut ejus venia flagello in se uti liceret: illo negante, tam infirmo vires ad cædendum suffecturas: At saltem, inquit, permitte, alius quispiam a vertice ad calces totum me converberet. Ne id quidem fas esse, respondet Pater: verberantem enim discrimen contrahendæ notæ ecclesiasticæ, quam Irregularitatem dicimus, aditurum. Cum hoc etiam præcidi videret, denuo instantius id unum flagitare, ut humi prostrato emori daretur. Tantus extremum etiam spiritum trahentem, crucis, pœnitentiæ, afflictationis amor obtinebat: sed ne id quidem datum est.

XXX

[249] Jam prope constabat eo die, qui erat morbi septimus, vivendi finem facturum, [Fracta vi morbi,] quo ipso explebat annum ætatis tertium & vicesimum: verum Deo visum est, fracta ac mitigata ejus vi, ægritudinem extendere: scilicet, ut pluribus virtutum exemplis, quibus dum lecto se tenuit, nobis præluxit, informaremur. Interea jam Castellionem usque Aloysium vixisse fama nuntiarat: jamque ei mater, & frater exequias fecerant; cum nuntius affertur etiam vivere. Ibi Rudolfus Marchio ejus frater, gaudio exultans, torquem aureum, quem forte e cervice gerebat, discerptum frustatim in circumstantes, cum nuntium acciperet, partitus est. Simul primus ille mali ardor deferbuit, hæsit Aloysio febricula lenta hectica, quæ trium mensium spatio pedetentim illum absumpsit: quo tempore multa quidem ab eo præclare ad exemplum facta dictaque sunt; sed quoniam fieri non potuit, [eoque in hecticam declinante,] ut ex tanta tamquam varia hominum multitudine, quæ ad illum visendum venit, omnia colligerentur; quæ mihi quidem cognoscere licuit, pauca hic collocabo.

[250] Cum primum in morbum incidit, compositus erat in lecto, cui velum erat obtentum e crassa undique tela, una cum storea, quæ seni cuidam destinata fuerant. Aloysius a Superiore petiit, ut, [post varia virtutis specimina] submoto hoc velo, ceterorum more sibi jacere liceret. At ubi responsum est, neque ejus gratia positum esse, & inopi aptum ac rude esse, a quo religiosæ paupertatis infirmandæ periculum nullum esset, subito acquievit. Initio valetudinis mandarat medicus, ut ipse atque item alter, qui simili malo tenebatur, perquam amaram potionem haurirent; [morbi initio edita,] alter ille operam dedit, ut fugiendæ nauseæ causa, suam quam citissime sorberet, aliis etiam ut assolet ad id præsidiis adhibitis: at Aloysius, quo salutarem sibi molestiam faceret, perinde ac dulcissimum liquorem sensim totam obducere, neque ullum deinde perceptæ amaritudinis signum dare. Valetudinarius in ejus cubiculo modicum candidi sacchari, atque item succi glycyrrhizæ, ejus ori subinde adversum destillationes reficiendo, supra mensam posuerat: poscentem pauxillum succi illius glycyrrhizæ socius percunctatur, quin potius saccharum peteret? Quia, inquit, alterum, pauperem magis decet.

[251] Cum accepisset eo anno periculum esse, ne qua pestis existeret; [sæpe visitatur a Cardinalibus duobus,] non modo Superiori se paratum ostendit, si convalesceret, ea affectis ministrare; verum etiam a Præposito Generali, qui ejus visendi causa venerat, facultatem postulavit id etiam Deo vovendi. Qua impetrata, insigni cum animi sui voluptate & eorum profectu, qui rei conscii & eximiæ caritatis quam eo facto ostendit testes fuerunt, votum suscepit. Crebro invisere ægrotantem Roboreus & Scipio Gonzaga Cardinales, quos fructuosis de pietatis doctrina, deque beata vita sermonibus tenebat. Patri Rectori significanti, non esse quod tanto suo incommodo toties accederent, se eos de Aloysii valetudine facturum certiores; negarunt posse se committere, quin venirent, quando uberem inde caperent animorum suorum fructum. Scipio Cardinalis, podagra laborans, deferri ad eum se jubebat, neque ab ejus lecto disjungi posse videbatur. Cum hoc quondam Aloysius de appropinquante sua morte, deque Dei in se beneficio disserere ingressus est, qui se in illo ætatis flore ad se raperet. Ad hoc Cardinali, pro suo in eum amore, magno sensu attendenti, confirmat, se officii sui ducere illum loco patris, omnium qui in terris vivant optime de se meriti, habere, quando ejus opera factum esset, ut post tot conflictus & impedimenta aliquando ad Religionem evaserit. His ad lacrymas commotus Cardinalis, se vero, respondet, potius illi debere; neque ætatis discrimen obstare, quin eum ipse suum rerum sacrarum parentem & magistrum agnosceret. Sub hæc memorabat, quanta animo suo emolumenta solatiaque cælestia ejus semper verba & exempla dedissent. In digressu professus se prosequentibus, ingentem sibi dolorem hujus adolescentis jacturam allaturam; negavit, se umquam ab ejus colloquio, nisi animo ad inusitatam quamdam quietem composito, discessisse; sibique videri, in sua Gonzagarum gente neminem quemquam fortunatiorem extitisse.

[252] Eodem tempore æger jacebat P. Ludovicus Corbinellus Florentinus, vir magno natu, cui cum B. Aloysio mutuus amor intercedebat, [ad moribundum P. Carbinellum delatus] atque in morbo crebrius inter se salutem mittebant: Is ingravata jam valetudine, octo diebus priusquam e vita discederet, valetudinarium obsecrat, ut Aloysium, qui jam præ virium imbecillitate pedibus nequibat insistere, ad se perferat in cubiculum. Id vero ille agebat, quod Aloysium jam colebat pro Sancto. Gratificatur homini valetudinarius, Aloysium vestit, atque in Patris cubiculum deportat. Incredibile est memoratu, quantum optimum senem hic illius ad se invisendum adventus recrearit, & quam liquidam ex ejus aspectu voluptatem pietatisque motum hauserit. Postquam inter se collocuti, invicem ad moderate patienda adversa, Deique voluntati obsequendum, hortati sunt; senex, Age, inquit, mi Frater Aloysi, prope jam est ut moriar, neque amplius inter nos revisuri sumus. Est quod te rogem; quæso ne deneges: ne prius hinc discedas, quam mihi bene precatus sis. Hac petitione Aloysius partim attonitus, partim rubore suffusus, negavit id convenire; siquidem benedicere majoris esse, at ipsum grandævum, [ipsique benedicere coactus,] se adolescentem; ipsum Sacerdotem, non item se esse. At senex, qua erat in hunc sanctum adolescentem pietate, insistit denuo precario exigere & obtestari, ne sibi in extremo jam vitæ posito hoc solatii subtrahat: valetudinarium item orare, ne prius illum abducat, quam sibi obsecundarit. Reluctari tamen sapiens adolescens, neque prius flecti, quam a valetudinario impulsus est: tunc enim viam reperit, qua simul & senis mœrorem vitaret, & suam humilitatem tueretur. Sublata siquidem manu seipsum in Crucis formam designans: Deus, inquit, Dominus noster nobis ambobus benedicat: [humiliter obedit,] deinde Patrem aqua lustrali aspergit, & interea; Deus, inquit, Dominus noster te, mi Reverende Pater, sua sancta gratia accumulet, votaque omnia tua ad sui nominis gloriam fortunet: eum tu vicissim pro me precare. Ita ab illo jam acquiescente & mirifice læto, ad suum se lectum revehi jubet.

[253] Fuit & illud ejusdem Sacerdotis adversus Aloysium pietatis ostentui. Tametsi Sacerdotes alio ac ceteri sepulchro mandari soleant, tamen fugiente jam vita valetudinario denuntiavit, in quem locum hic beatus adolescens mortuus inferendus esset, ibidem se omnino sepeliri velle: ergo Superiorum jussu factum deinde est, ut optarat. [sibique præmoriturum edicit:] Sunt qui memorent vaticinatum esse Aloysium, prius illum Patrem quam se e vita cessurum: id quod evenit: obiit enim Kalendis Juniis, pridie Pentecostes, media intempestæ noctis hora, vigesimo die ante felicem B. Aloysii exitum. Fugiebat omnino Aloysium, non modo cubiculo, sed etiam toto ambulacro longe semotum, hunc Patrem illa nocte de vita periclitari; & tamen ter eum illa nocte videre visus est: id quod ipse valetudinario, proxima luce, fenestram apertum atque ut valeret visum de more venienti, in hunc fere modum narravit. Sciscitanti enim quinam præteritam noctem transmisisset? Male certe, inquit: nam inusitatum in modum molestis mirisque somniis, aut potius visis conflictatus sum. Tertium enim bonum Patrem Corbinellum sum mihi visus videre, [quem etiam tertio conspectum sibi nocte ultima narrat,] vehementi dolore æstuantem; ac primum quidem sic me alloquentem audire; Tempus est, mi Frater, jam me Deo enixe commendare, eumque adorare, ut hanc acerbitatem gravis & periculosi doloris quo discrucior, patienti fortique animo ferre possim; quando nisi singulari Dei ope confirmer, eum prout par est, me tolerare posse diffidam. Experrectus, & somnium fuisse ratus; Præstaret, inquam meipsum increpans, te dormire: quin has nugas missas facis. Paulo post vix repetito somno, idem iterum se mihi ostendit; vehementius etiam quam prius obtestans, ut ardentibus precibus, in tanta mali gravitate quæ sibi prope intolerabilis videretur, subsidio venirem. Rursum excutior somno: rursum levitatem meam objurgo, mecumque statuo, postridie copiam petere expiandi pœna aliqua negligentiam meam in obsequendo medici ac Superiorum voluntati, qui mandarant quietem ut capere studerem. Ecce autem postquam denuo condormivi, tertium mihi eadem species obversatur, meque ita compellat: Jam jam, mi Frater, hujus miseræ vitæ calcem prope contingo, ora Deum, ut hanc migrationem feliciter evenire, proque sua benignitate, alterius me immortali gloria beare velit: ibi me pro te vicissim precari non fugiet. Ea res usque eo mihi somnum omnem abrupit, ut harum imaginum terroribus perculsus, dum eas identidem omni cogitatione pertracto, reliqua nocte nullam quietis partem ullo modo capere potuerim.

[254] Valetudinarius his auditis, rem omnem dissimulare, nullum admirationis signum dare, somnia & animi ludibria appellare; P. Corbinellum affirmare recte habere, obitum ejus celare; hortari curam omnem poneret, [& purgatorium absque mora transisse asserit.] seque redderet quieti: neque ille tunc quidem verbum ullum præterea fecit. Alias vero occasione data, significavit, sibi non modo exploratum fuisse illum esse defunctum, verum etiam in cælum devenisse: siquidem sciscitanti P. Roberto Bellarmino, quid de illius anima sentiret, tenerine igne purgatorio? Confidenter sane respondit, absque mora Purgatorium transisse. Quo ex responso ille conjecit, divinitus id edoctum esse: nam cum suapte natura in omni sermone immensum quantum consideratus, & in pronuntiando de dubiis rebus parcus esset; numquam, nisi a Deo factus certior, Patri suo a Confessionibus tam liquido confirmasset, Purgatorium jam transmisisse. Auctores illi omnes eramus hoc tempore, conquisitis ad id omnis generis rationibus, ut propagari sibi vitam a Deo exoraret; sic enim & meritis jam in cælo præmiis ingentem cumulum accessurum, & plus hominibus atque imprimis Societati profuturum. At ille omnibus id unum respondebat: Melius est dissolvi. Quod ille tanto animi sensu & affectu, tanta oris serenitate dicebat; ut satis appareret, illum studio non alio, quam ad indissolubilem cum Deo conjunctionem quam primum fruendam ferri.

XXXI

[255] Binas omnimo, interea dum hac invaletudine tenetur, ad matrem litteras dedit. Priores ejus initio, [Scribit matri medio Martio,] simul atque prima illa procella, qua opprimendus putabatur, defunctus erat: in quibus eam principio consolatus, atque ad res adversas quiete patiendas hortatus, hæc subjungit: “Mensis est, cum eo fui loco ut a Deo beneficio longe omnium maximo augerer, hoc est, ut in ejus gratia (uti confidebam) positus, de vita exirem: jamque sacro Viatico, & extrema Unctione firmatus eram; quando Deo placitum fuit tempus mihi proferre, atque interea lenta me febre quæ nunc reliqua est, ad mortem præparare. Medici, ignari quem res exitum sit habitura, corporis sanitati conquisitis remediis student: me vero iuvat animum inducere, Deum longe mihi integriorem, quam medici dare possint, incolumitatem parare. Itaque interea loci illa spes me oblectat, [proximum se morti fuisse,] fore ut me Deus in paucis mensibus, e mortuorum ad viventium terram, ex hominum humi degentium ad Angelorum Cælitumque societatem, denique ab aspectu rerum terrestrium & caducarum ad Dei Optimi Maximi, in quo bonum omne continetur, intuitum contemplationemque pervehat. Eadem cogitatio tibi, Illustrissima Domina, pro tuo in me amore, [eaque dilata pro se orari petit:] proque eo ac meæ felicitati consultum cupis, ingenti solatio esse poterit. Quæso te, ut pro me vota ipsa facias, atque a Sodalibus Doctrinæ Christianæ fieri mandes; ut brevi hoc tempore, quo mihi adhuc hujus seculi pelagus navigandum est, Deus, intercedentibus unigeniti filii sui meritis, item sanctissimæ matris ejus, & SS. Nazarii & Celsi precibus, delicta omnia mea, sanguine suo sacratissimo, quem inter supplicia pro nobis profudit, velut mari rubro submergere dignetur; quo inimicorum metu liberatus, ad vivendum fruendumque Deum, in terram illam divinitus promissam evadam. Idem ipse Deus te, Illustrissima Domina, consoletur. Amen.”

[256] Alteras aliquanto prolixiores, paulo ante obitum scripsit; cum jam, uti postea exponam, diem ipsum quo moriturus cælumque aditurus esset, divinitus compertum haberet. Ejus, [iterum scribens 10 Junii] matri valedicentis, hæc sunt verba. “Illustrissima Domina, mater in Christo observantissima. Pax Christi. Spiritus sancti gratiam & consolationem tibi, Illustrissima Domina, perpetuam precor. Versabar equidem, cum tuæ litteræ afferrentur, adhuc in hac mortuorum regione. Verum age nunc, ad cælum aliquando aspirandum est, ut in terra viventium Deum æternum laudemus. Quod quidem iter nuper sperabam ante hoc tempus a me confectum iri: sed nimirum febris, ut aliis litteris ad te scripsi, cum fervere maxime atque æstuare videretur, repente mitigata, ad diem usque, Christo in cælos ascendenti sacrum, sensim me perduxit. Ex eo, pectore magna vi destillationum oppresso, ita redintegrata est, ut jam pedetentim ad dulces carosque amplexus Patris cælestis accedam; in cujus gremio (uti spero) secura quiete fruar & sempiterna. Atque ita diversi rumores, qui de me istuc perlati sunt, uti etiam ad Marchionem scripsi, sane congruunt. Quod si caritatis est, ut ait S. Paulus, flere cum flentibus, gaudere cum gaudentibus; ingens omnino te gaudium, mater Illustrissima, ex eo haurire necesse est, quod beneficii gratiæque in te causa, [eidem valedicit,] veram mihi Deus lætitiam, atque a metu ejus umquam amittendi securitatem designat. [Rom. 12] Equidem (fatebor enim tibi, Illustrissima Domina) cum in considerationem divinæ bonitatis, quæ instar est maris, cui nec fundum sit nec littus, mentem ingurgito; ea mihi, illius amplitudine abrepta, aberrare, neque satis competere videtur: quippe cum ille me, pro tam brevi, & exiguo labore, ad æternam requiem accersat; & me de cælo ad summam felicitatem, quam adeo negligenter quæsivi, vocet; fructumque lacrymarum polliceatur, quas tam parce profudi.

[257] Vide etiam, atque etiam, Illustrissima Domina, & cave, ne hanc infinitam Dei benignitatem violes: quod profecto faceres, [seque lugeri vetat,] si eum velut mortuum lamentarere, qui in Dei conspectu vivat; longeque plus rebus tuis, quam in hac vita, sua commendatione adjumenti afferat. Non erit hæc diuturna sejunctio: in cælo revisemus inter nos; simulque cum salutis nostræ vindice copulati, tota animi contentione eum laudantes, ejusque misericordias in æternum cantantes, immortalibus lætitiis perfruemur. Neque vero ambigo, quin si iis exclusis quæ consanguinitatis ratio subjicit, animo fidei & puræ illi simplicique obedientiæ, quam Deo debemus, locum dederimus; ultro ac prolixe illi, quod suum est, oblaturi simus; idque tanto libentius, quo id quod eripitur, nobis est carius: sic enim certo existimabimus, nihil a Deo nisi sapienter & e re nostra fieri. Adimit nobis, quod ante commodaverat; non alio consilio, nisi ut immuniore & tutiore loco reponat, iisque nos bonis ornet, quæ nobis optaremus ipsi. Hæc omnia eo dumtaxat a me dicta sunt, ut morigerarer desiderio quo teneor, uti tu, Illustrissima Domina, [& benedictionem ejus petit.] ceteraque omnis familia, hunc meum discessum in jucundi beneficii loco habeatis; tuque hoc fretum trajicientem, dum littus in quo spes omnes meæ sitæ sunt, contigero, materna tua benedictione prosequare. Quod idcirco feci libentius, quod nihil mihi superfuit, quo evidentius amorem ac reverentiam, quam ut filius matri debeo, tibi significarem. Denique ita concludo, ut iterum abs te humiliter benedictionem efflagitem. Romæ, IV Idus Junii, anno Domini MDXCI, Tuæ Dominationi Illustrissimæ filius in Christo obedientissimus. Aloysius Gonzaga”.

CAPUT XIII.
Mortis dies præscitus ac pie obitus: sepultura, & acta circa corpus.

XXXII

[258] Tempus jam est exequi, quam Christianum sanctumque in modum se B. Aloysius, ad postremum illum e terris ad cælos transitum, [Extremum æger,] accinxerit. Dum in hoc morbo, sane diuturno atque (ut tales solent) difficili, gravibusque periculis infesto, fuit; nullum umquam abjecti animi vel minimum gestu aut verbo signum dedit: numquam ostendit, obsequium se aut quidquam aliud, quod erga se valetudinarii facerent, fastidire: sed, quamquam invaletudo promptius quam aliud ullum tempus latentes animi motus in apertum proferat, suæ tamen ipse semper patientiæ constitit. Superioribus, medicis, valetudinariis ad verba semper obedivit; [sed minime morosus,] & quibus moribus hominem religiosum, in valetudine quantumvis molesta esse oporteat, clarum imprimis exemplum dedit. Postquam lecto teneri cœpit, nullis umquam, nisi de divinis rebus & vita beata, sermonibus aures accommodavit. Itaque nemo eum invisebat, quin, ut ei gratum faceret, aliis omnibus omissis, de pietate loqueretur: quod si quis oblitus hujus instituti, quiddam aliud jaceret; Aloysius mente collecta secum ipse res alias tantisper agebat, donec ad res sacras rediretur: tunc enim seipsum immutans, atque ad colloquium reversus, non recreari se tantum, verum etiam gestire ostendebat. Hujus ipse sui consilii rationem sic reddebat. Etsi nihil ambigeret, [sermones non nisi sacros admittit:] quin de rebus indifferentibus pietatis gratia prudenter in commune loqui, nihil esset ab hominis religiosi rationibus alienum; nihilominus eo loci, quo ipse tum quidem versabatur, par esse, Deumque suo jure ab se postulare judicabat, uti sermonum suorum omnium, non modo formale (sic enim loquebatur) propterea quod mens, uti semper debet, in iis Dei honorem spectet; verum etiam materiale ipsum sit sacrum: & omne temporis momentum, quod sibi Deus extrema sua vita concederet, tanti æstimabat, ut non nisi in rerum pretiosarum tractationem expendi vellet.

[259] Poscebat nonnumquam vestem, lectoque egressus pedetentim ad mensam, in qua erat Christi crucifixi imago, adrepebat, eamque complexus osculabatur; [adrepit e lecto ad imagines pias,] quod item imagini B. Catharinæ Senensis, & aliorum Sanctorum, quibus cubiculum cinctum erat, factitabat. Cuidam vero e valetudinariis dicenti, non esse quod e lecto surgeret, se Crucifixi ceteraque simulacra ad lectum allaturum; Atqui, inquit Aloysius, hæ sunt meæ stationes. Eum igitur morem tantisper tenuit, dum se lecto potuit movere. Adhoc interdiu, quando clausa cubiculi janua sine arbitris erat, [atque furtim de genibus orat:] nullius ope adjutus, educebat se furtim e strato; interque illud ac parietem in angulo abjiciebat in genua, ac tantisper dedebat se precibus, dum quid foribus increpuisset: tum enim se, quasi cubitum rediturus, erigebat. Valetudinarius, aliquamdiu ratus ad requisita naturæ surrexisse, ad extremum cum sæpius lecto digressum offenderet, suspicatus id quod erat; postquam aliquando ex insidiis nitentem genibus oppressit, id præterea audere vetuit. Ille, ubi se teneri manifesto vidit, erubuit scilicet, vetitoque deinde abstinuit.

[260] Adhibebat hoc temporc sibi crebrius ad consilium de animi sui rationibus P. Robertum Bellarminum, pœnitentiæ suæ præsidem. Quodam vero vespere ex eo requisivit, [spe facta sibi evadendi Purgatorii] arbitrareturne quemquam ab igne purgatorio intactum, cælum contingere? Ille cum annuisset, non ignarus quantum sibi haberet de Aloysii virtute polliceri: Quin adeo, inquit, ex iis unum te fore confido, qui immunes a purgatorio cælum recta petant: quando enim Deus pro sua in te voluntate, tot animum tuum muneribus ornamentisque cælestibus, quorum me conscium esse voluisti, exornavit (quorum illud non infimum est, quod te ab omni mortifera culpa semper abesse voluit) certo equidem spero, hoc etiam pro cumulo adjecturum, ut nusquam cunctatus ad Superos evoles. Hoc responso tantis incessit lætitiis, ut abducta a sensibus mente, [in ecstasim rapitur;] ad cælestis illius civitatis beatitatem, objectam divinitus, intuendam sit evectus. Quo in excessu mentis cum totam prope noctem, oblectamentis quibusdam atque solatiis quæ mortalem modum longe excedant, traduxisset; eam postea eidem Patri asseveravit, visam esse sibi vix momenti instar habuisse. In eadem ecstasi positus, etiam diem suæ morti destinatum accepisse creditur: siquidem quam pluribus deinde liquido prædixit, [sub quo creditur diem mortis didicisse:] se octavo a sacri Corporis Domini die excessurum e vita; idque evenit. Cuidam vero, a quo singulari officio frequentabatur, aliquot ante eas ferias diebus, idem denuntiavit.

[261] Interea morbus usque eo ingravescere, ut P. Vincentius Brunus, qui infirmis præerat, vir medicinæ peritus, Aloysio negaret, eum diu superesse posse. Eo comperto, Socium quemdam compellans: Nescisne, inquit, quam felix nuntius venerit, intra octavum diem mihi moriendum esse? Amabo te, mecum una, pro tam eximia in me beneficentia, hymno Te Deum laudamus recitando, [eadem sibi denuntiata gratias agit Deo:] Deo gratias age. Eo hymno simul ab utroque pie admodum dicto, non ita multo post, alteri suo condiscipulo cubiculum ingredienti, exiliens gaudio: Pater mi, inquit, lætantes imus: lætantes imus. Quibus verbis tam effusa hilaritate pronuntiatis, ceteris gemitus exprimebantur & lacrymæ. Secundum hæc visum est tribus Patribus, quibuscum præcipua ei gratia intercedebat, [valedicit per litteras carioribus sibi tribus;] per litteras validicere. Ii erant P. Joannes Baptista Piscator, ejus olim tirocinii Magister, tum vero Rector Neapolitanus; P. Mutius de Angelis, ibidem tum Theologiæ Professor; & P. Bartholomæus Recalcatus, Rector Mediolanensis. His aliena manu indicavit, se, uti speraret, in cælum proficisci; multam illis salutem dicere, atque orare, ut se Deo commendarent. At cum præ imbecillitate virium subscribere non posset, jussit sibi manum duci; & pro suo nomine, calamo crucem depinxit.

[262] Curæ illi fuit, octo postremos vitæ suæ dies, singularibus quibusdam pietatis ac religionis officiis exigere. [facit sibi quotidie 7 Psalmos recitari,] Ac principio cum Sacerdoti familiari suo patefecisset, sui obitus diem se explorato tenere; eum rogavit, uti quotidie, tertia ante occasum solis hora, ad se septem pœnitentiales Psalmos recitatum veniret. Igitur per id tempus remotis ceteris, Christi cruci affixi imagine, ejus rogatu in lecto collocata, Sacerdos juxta provolutus in genua, quos dixi Psalmos pronuntiabat; nonnumquam, ubi ad egregium quempiam locum ventum erat, insistens; cum interea beatus Adolescens, oculis animoque in Christi effigie defixis, tota mente quæ legebantur volutans, illustribus accensi in Deum studii cælestiumque permotionum indiciis, [& pia quædam prælegi;] ingentes lacrymarum imbres Patri cieret, quæ item ipsi, sed leni & quieto lapsu erumpebant. Ceteris horis diurnis, aliquod sibi caput e Psychagogia; aut e Soliloquiis S. Augustini; aut Sermonem S. Bernardi in Cantica; aut Jubilum, Ad perennis vitæ fontem, aut Psalmum quempiam ab se delectum, ut, Lætatus sum in his quæ dicta sunt mihi, in domum Domini ibimus; Quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus; aut alium ejusdem generis, legi postulabat. [Psalm. 121., Psalm. 14.]

[263] Ubi primum rumor esse cœpit, eum affirmasse intra octo dies diem se obiturum; certatim omnes momentum aliquod captare sine arbitris confidenter cum eo communicandi, [omnium in cælum mandata excipit,] ejusque commendationem exposcendi. At ille omnium mandata in cælum perferenda admirabili animi promptitudine accipere, pro omnibus se cum Deo acturum prolixa caritate securoque animo polliceri, ut illic brevi se futurum, certum habere diceres; de sua morte, perinde ac de migratione ex uno conclavi in aliud solet, disserere. Plures ad eum visum atque etiam ministratum Patres ventitabant; in quibus magis assidui P. Marius Fucciolus Procurator Generalis, & P. Hieronymus Platus, qui altero ab ejus excessu mense & ipse naturæ concessit. Is aliquando, in digressu ex ejus cubiculo, ad comitem suum conversus: Sanctus, mihi crede, sanctus est Aloysius, usque eo, ut vivens etiam in Sanctorum numero collocari possit. Allusit nimirum ad dictum Nicolai Quinti Pont. Max. qui, cum B. Bernardino Senensi cælestes honores decerneret, de S. Antonio Archiepiscopo Florentino, vivo & præsente, existimare se ajebat, non minus eos mereri Antonium vivum, quam Bernardinum mortuum. Postremis illorum octo dierum plerumque totum animum divinarum rerum contemplationi intendebat, [eoque adspirat,] nisi quod interdum aliquot de rebus sacris verba interloquebatur, aut breviores preces intervallis funditabat. Extremo triduo æneum Christi crucifixi simulacrum, Indulgentia Pontificia Philippinarum titulo sacrum, quod a Patre quodam acceperat, ad extremum usque spiritum. perpetuo pectori appressum tenuit. Crebrius eo ritu, qui in Ritualibus libris præcipitur, fidem suam professus est, vehementem interea amorem semper præseferens Deo se consociandi: itaque illud identidem iterabat, Cupio dissolvi, & esse cum Christo. [Philip. 1.]

[264] Octavo Corporis Domini festo die illucescente, valetudinarii adjutor in cubiculum ingressus, neque solito deterius habentem reperiens; [& asseverat se moriturum ipso die:] Atqui, inquit, Aloysi, vivus es, non mortuus, uti futurum tua quidem sententia prædicabas. Cum ille perseveraret affirmare, eo se die obiturum; egressus e cubiculo renuntiat valetudinario, Aloysium, cui jam melius quam ceteris diebus factum esse videatur, in ea opinione constare, suæ vitæ postremum hunc diem futurum. Sacerdoti item cuidam se visitanti, ac dicenti, jam octavum diem agi, quo ipse in vivis se desiturum esse jactasset; jamque ad spem longioris vitæ excitari posse; Necdum, inquit, hodiernus dies totus præteriit. Magis etiam diserte idem alii confirmavit; qui ad illum adiens, cum ex plaga, quam tum e misera macie, tum quod jam diu in id latus continuo cubuisset, in dextro femore acceperat, graviter laborantem offendisset; misericordia permotus, molestum sibi quidem accidere dixerat, quod eo nobis carendum esset; optare tamen, ut his eum Deus doloribus aliquando liberaret. Cui ille perquam serio; Hac nocte, inquit, moriar. Illo occurrente, non videri eo loci esse, ut tam prope absit a morte; Aloysius bis eadem iterat: Hac nocte moriar: Hac nocte moriar.

XXXIII

[265] Totum antemeridianum tempus multiplici profitendæ fidei, precandi, Deique multa cum pietate adorandi officio traduxit. [sub meridiem Viaticum petit,] Circa meridiem sacrum Viaticum, quod a prima luce ejus diei sæpe poposcerat, efflagitare enixius. At valetudinarii, minime moriturum suspicati, aures non dare. Sed cum nullum solicitandi rogandique finem faceret, causari, postquam semel in hoc morbo eo sit impertitus, non videri sibi fas esse repeti. Tum Aloysius: De Oleo quidem sancto, inquit, est ut dicitis, non item de Viatico. Nihilominus valetudinarii tum quidem rem negligere. Dum eo loci valetudo ejus sita est, Gregorius XIV Pont. Max. de longinquo ejus morbo, [accipit a Pontifice Indulgentiam plenariam:] a Cardinalibus (ut opinor) ipsius cognatis edoctus, cum percunctatus ut valeret, accepisset, jam in cælum cogitare; suapte sponte suam ei benedictionem, una cum Indulgentia, ut vocant, plenaria transmisit. Id cum ei Pater collegii Minister nuntiasset, ut erat humilitatis amantissimus, quantum ex illis sacris muneribus gaudii, tantum ex eo quod sui Pontificem meminisse audiebat, verecundiæ percepit, continuoque vultum manibus contexit. Minister ut hanc verecundiam adimeret, negat mirum id videri oportere, siquidem Pontificem forte quiddam de afflicta ejus valetudine inaudisse. Altera ante solis occasum hora, Sacerdotem, sui olim tirocinii socium [P. Joannem Baptistam Lambertini] qui ad ipsum visendum e domo quæ est ad S. Andreæ advenerat, orat, ut Patrem Rectorem collegii ad præbendum sibi salutare Viaticum flectat. [sub noctem iterum Viaticum petit;] Paruit ille, & una Litaniam de sanctissima Eucharistia pronuntiarunt, Aloysio clara voce Sacerdotem sequente; cui ad extremum, vultu præter consuetudinem hilari, & ore ad risum composito, gratias egit.

[266] Venit deinde Pater Rector, sacrum Viaticum afferens; quo ille & mirifice lætatus est, & in eo percipiendo animi, ad pietatem Deique amorem inflammati, atque in spem arrecti ejus quem nunc tectum acciperet, coram in cælo fruendi, præclara argumenta dedit. Hæc cum maxime agentem spectarent, & illas voces audirent: Accipe, [quo sumpto] frater, viaticum, & quæ sequuntur; omnibus qui in cubiculo erant, ubertim cecidere lacrymæ. Sumpto Viatico, placuit beato Adolescenti, quemadmodum in Societate advenientibus aut proficiscentibus in longinquas oras fieri solet, omnes qui aderant insigni amore & alacritate complecti. Ibi cum eum pro se quisque postremum salutaret, [amplectitur extremum singulos,] nemo erat, qui lacrymas teneret, nemo qui ab ejus amplexu divelli posset; omnes in eum inhiantes identidem oculos magno amore & dolore referre, ejusque preces ambire. In his erat, cui cum Aloysio necessitudo semper fuerat, mutuis caritatis & amoris officiis constituta. Is seorsim eum adiens; se, ait, confidere brevi eum beato Dei conspectu fruiturum; orare proinde, uti compertum haberet, suam illi salutem dum viveret curæ semper fuisse, ita neque sui illic memoriam deponeret: sibi item, si quid in eum officiorum negligentia offendisset, veniam daret. Respondit flagranti sane affectu Aloysius, [unique eorum singularem memoriam promittit.] se infinitæ Dei benignitatis & clementiæ, pretiosi item sanguinis Jesu Christi, & commendationis beatissimæ Virginis Matris fiducia sperare, ita paulo post fore. Ne dubitaret: spondere, sibi pro eo agere, cordi futurum: etenim si in terris eum amavisset, longe etiam vehementius in cælo, ubi plenior sit caritas, amaturum. Atque hæc omnia tam integris sensibus, & sermone tam expedito, tamque ad rem accommodato dicebat; nemini ut verisimile videretur, tam cito abscessurum e vita.

[267] Eadem hora Præpositus Provincialis ingressus cubiculum, Aloysium compellat. Cui ille: Imus Pater, [& Provinciali dicit in cælum se ire.] inquit. Et quo? sciscitatur Pater. Ad cælum, respondet. Tum Pater: Itane ad cælum? Nisi quid obstent peccata mea, subjicit Aloysius, spem mihi eo perveniendi Dei benignitas ostendit. Conversus Præpositus ad nonnullos adstantium, submissa voce: Audite, sultis, inquit, hic de profectione in cælum loquitur, quemadmodum nos solemus de itinere Tusculano. Ecquid autem faciamus ejus corpusculo? num communi sepulturæ commendandum sit? Responsum est; ejus sanctitatem videri postulare, ut eximius ei honos haberetur. Sub extremam ante solis occasum horam obsequii causa ei aderam; [Considerans Crucifixum,] subjectaque capiti manu pauxillum Christi crucifixi sigillum, ante quod sub ultimum spiritum precanti Indulgentia plenaria concedebatur, intentis oculis contemplantem sublevabam; cum ille elata manu linteum capiti tegmen deripit. Ego, ratus eum motum moribundi hominis esse, [capiti suo pileum detrahit:] tacitus repono. Paulo post cum ille denuo detraxisset, egoque restituerem: Sine, inquam, Aloysi mi Frater, ne hæc vespertina aura capiti tuo noceat. Tum ille, oculis Christi crucifixi imaginem mihi denotans; Christus, inquit, moriens capite operto non fuit, quibus verbis animum mihi pietate & salutari dolore confixit.

[268] Vesperi, quo tempore salutandæ Deiparȩ signum datur, cum coram ipso sermo esset exortus, cuinam noctu cum eo vigilandum esset; tametsi commentando astrictam mentem haberet, iterum tamen Patrem quemdam, qui juxta ipsum erat, [sub noctem moriturum negans Rector,] ut sibi adesset rogavit. Alteri item, quem ejus excessum spectare cupientem, se in tempore admoniturum receperat, quasi ut promissis maneret; Vide, inquit, maneas. Prima noctis hora, conferto hominibus cubiculo, Rector, nusquam lingua hæsitare cernens, etsi ipse se moriturum ea nocte prædixisset, fidem non adhibebat; quin etiam, ut hoc genere febris labo rantibus evenire solet, aliquot dies superfuturum ratus; jussit, se digresso, omnes excedere, & somnum petere: neque a quoquam exorari se passus est, ut remanendi potestatem permitteret, quod negaret moriturum: sin, seipsum nusquam ab eo discessurum fuisse. Soli itaque Patri Ministro, [qui tunc erat P. Nicolaus Fabrini, & P. Antonio Francisco Guelfucci] negotium datum est, ut ejus curæ assisterent. Nemo non intelligit, quanto sensu amoris & dolore, [cubitum omnes dimittit;] a sodali nobis tam caro, quem certa res erat numquam præterea vivum a nobis visum iri, abjuncti simus: at ipse, quem noster mœror minime præteriret, solandi nos causa polliceri, nostri in cælis memorem futurum: orare ut in postremo hoc discrimine sibi precibus essemus auxilio: compluribus, quæ post suam mortem ab iis fieri vellet, injungere. Ita Rectoris auctoritate compulsi, lacrymantes omnes, alius post alium ab eo discessimus. [Mansit tamen ibi cum duobus prædictis P. Robertus Bellarminus; injunxitque Aloysio, ut quando ei videretur tempus poscere, moneret sese, quo animam ejus consuetis Ecclesiæ precibus commendaret Deo: & ille dixit se moniturum: ac monuit re ipsa non multo post, inquiens; Pater, jam tempus poscit. Et Pater submissis prope genibus, [manente & mox etiam recedente Bellarmino.] cum prædictis duobus quos dixi, preces recitavit. Quo peracto spem fecit æger protrahendæ usque in sequentem diem vitæ. Quamobrem rogavit Bellarminum Pater Minister, ad se ut concederet ac somnum secure caperet. Cumque ejusdem sententiæ esset valetudinarius, atque asseveraret non moriturum nocte illa, &, si periculum ingravesceret, se illum tempore advocaturum; ad cubiculum suum Pater abiit.]

[269] Postquam solus cum duobus illis Patribus relictus est æger, mente semper in Deum erecta, [Inde in agoniam adductus æger,] per intervalla petitas e sacris litteris voces ejaculabatur, ut illam; In manus tuas Domine commendo spiritum meum, & similes. Constitit aliquamdiu idem in vultu color: quo tempore, qui aderant, modo preces pro ejus salute concipere, modo sacrata aqua eum lustrare, modo Christi cruci affixi imaginem osculandam præbere, non sine appositis ad pietatem monitis. [Ps. 30.] Ubi ad postremum mortis conflictum ventum est, e livore faciei & sudore guttatim erumpente cognorunt, gravi dolore confici. At ipse intermortuis vocibus flagitare, ut se aliter collocarent: jam enim ipsum triduum eodem membrorum situ jacuerat. At illi, [non audentibus eum movere acquiescit:] veriti ne mortem ei accelerarent, simulque rati hoc ab eo naturæ potius impetu, quam cogitato peti; quod tangere eum recusarent, cohortati sunt, veniret in mentem illius duri & angusti strati, in quo inter tot molestias & supplicia Christus Dominus noster vitam posuisset. Quo præcepto admonitus, conjectis in Crucifixi signum oculis, cum verbis non posset, gestu significare, Dei amore plura etiam perferre paratum esse; visusque est sibi ipsi imperare, ut eum dolorem quiete ferret: neque vero quidquam deinde movit.

[270] Patres, cum jam eum neque loqui, neque se commovere posse cernerent, sacratum cereum ardentem, [ac placidissime exspirat,] postquam illo ei salutaris Crucis notam expresserant, in manus dant; quem suo perseverandi in sancta fide studio testificando, apprehensum strinxit; eumque tenens, paulo post quasi collectis viribus, sanctissimum Jesu nomen effari conatus est; atque ad extremum labia modice movens, inter alteram & tertiam noctis horam, admirabili tranquillitate animum suo procreatori reddidit: estque id adeptus, quod in gratiæ loco tantopere optarat, ut vel intra octo sanctissimæ Eucharistiæ, cujus honori semper præcipue devotus fuerat, dicatos dies; vel memoris piique adversus Christi Domini pœnas animi declarandi causa, feria sexta moreretur. Itaque cum octavus eorum; qui sacræ Eucharistiæ solennibus sunt celebres, dies esset in exitu, jamque feria sexta ineunte, [noctu inter 20 & 21 Junii,] nocte quæ inter XII & XI Kalendas Quinctiles intercedit anno MDXCI, cum vixisset annos tres & viginti, menses tres, dies undecim, cum felici illa vita hanc mortalem commutavit: quot annos, atque etiam menses olim, cum moreretur, egerat S. Ludovicus, Caroli II Siciliæ Regis filius, e S. Francisci familia, ac deinde Tholosatium Antistes; cui hic noster B. Aloysius haud modicis virtutibus affinis fuit.

XXXIV

[271] Magnum enimvero sibi beneficium duo illi Sacerdotes, qui morienti præsto fuerant, a Deo accepisse visi sunt; [pio cum præsentium sensu,] quod e tanto numero idem ardentibus votis expetentium, ipsi potissimum delecti essent, qui tanta sanctitate adolescentem spectarent in cælos feliciter demigrantem; quod erat eo jucundius, quod antequam excederet, se eos dum viverent Deo commendaturum promiserat. Patri Ministro quies quædam animi & cælestis jucunditas hæsit. Socium ejus [P. Antonium Franciscum Guelfuccium] insolitus pietatis ardor & salubris mœror, Deique secundum B. Aloysii consilia colendi studium invasit: quem animum multis lacrymis abundantem, si non perinde atque dum recens esset vigentem, at prout res tulit vehementer aut mediocriter incensum, plures non modo menses, verum etiam annos servavit. Sed quoniam, cum eum pietas ad decerpendum aliquid de sacris hujus beati adolescentis reliquiis stimularet, reverentia vetabat, ne quid de ipso corpore stringeret; calceamentorum corrigias, calamos quibus scribere erat solitus, aliaque ejusdem generis sibi poposcit, atque dum hæc litteris mandamus, etiam conservat. Valetudinarii, cum ad lavandum curandumque corpus accessissent, [& curantium corpus.] elatis coram iisdem Sacerdotibus linteis lecticariis, æneum illud Christi simulacrum reperiunt, quod (ut supra dictum est) tres continenter dies pectori admotum tenuerat. Inter nudandum corpus comperiunt ingentem callum, quem consuetudo genibus inter preces nitendi, a parvo puero perpetuo culta, iis obduxerat; e quibus nonnulli quiddam, pii monumenti causa abscissum, hodieque penes se habent. Unus e valetudinariis, impulsu quorumdam ejus honori studentium, frustum carnis resecare aggressus, mox cœpti pœnitens, modicum pellis abstulit, qua suo hortatu admota ægrum convaluisse memorat.

[272] Vix animam efflarat, cum alter Patrum qui adfuerant, nonnullos qui viventi interiores fuerant, certos facit, [Accurrunt domestici] nostrum Angelum in cælos evolasse. At illi, studio pietatis incensi, corripere se e cubili, & partim quod fortunatis cælitum oris jam receptum crederent, ipsum vocare in vota; partim pro eo preces persolvere, quas pro amicitia ante obitum exegerat. Postera luce XI Kalend. Quinctiles, vix dato surgendi signo, cubiculum, in quo situm erat sacrum corpus, [ad illud venerandum in cubiculo,] completur; & submissis omnes genibus, vel pro ejus animi incolumitate Deum; vel, quorum longe maxima pars erat, ipsum pro sua venerantur. Ad hoc certatim amore pietatis, ejus calceamenta, indusium, subucula, aliæque vestes direptæ: ungues, capilli, ac nonnihil etiam de ipsa carne præcisum. Dehinc corpus in sacellum commune collegii delatum, horis omnibus antemeridianis a quam pluribus frequentatum est; præcipue ab adolescentibus notis, qui antea non modo contactum, sed etiam aspectum cadaverum exhorrescere soliti, adibant ad feretrum, & sacras reliquas, Sanctum, [in sacello,] Sanctum, ipsum ingeminantes, amplexari & dissuaviari certabant. Eodem matutino tempore Sacrificia omnia, cum in collegio tum in ceteris Societatis in Urbe domiciliis, pro ejus animi felicitate facta sunt; etsi id a plerisque moris potius Societatis retinendi causa fiebat, quam quod opus esse judicarent. Difficile est iis, qui rem oculis non usurparunt, subjicere animis, quantum ejus excessus omnium qui in eo collegio degebant, animos permoverit: siquidem præter ejus virtutem & sanctitatem nemini quidquam loqui libebat, cum alius aliud quod observarat, præclarum specimen exponeret. Sed longe etiam frequentior in desiderio erat quam in sermone; unoquoque cum animo suo reputante, quam illustri gemma orbati essent, quam sanctæ societatis jacturam eo die fecissent.

[273] Sub horam penultimam ante solis occubitum, qua preces ei funebres erant indictæ, sacrum corpus e sacello in amplam exedram, quo Patres omnes Sociique ceteri convenerant, delatum. Ibi omnes ad unum etiam Sacerdotes ex ordine, [in aula;] priusquam efferretur, manum ei osculantur. Quod venerationis genus solis Sacerdotibus impertiri solitum, hujus, qui minoribus dumtaxat Ordinibus initiatus erat, vitæ sanctimoniæ tributum est. Præstito hoc officio, funus longo ordine, [in templo autem externa juventus,] in sacram ædem collegii, cui Annuntiatæ cognomentum est, procedit; atque ibi exequiales preces de more celebrantur. Secundum quas tantus fuit juventutis, quæ litteris inibi dat operam, ceterique populi ad obsidendum feretrum, sacras reliquias venerandi decerpendique causa, concursus, ut cum eis jam Patres obsistere nequirent, opus fuerit templi fores obserare. Interea loci, capilli, ungues, intima extimaque tunica accisa; extremi digiti, & duo articuli auricularis digiti dextræ manus præsecti sunt. Affuere homines Illustrissimi, Franciscus Dietrichstenius, [& viri primarii.] qui hodie S. R. E. Cardinalis est; Benedictus & Philippus Cajetani; Julius Ursinus; Maximilianus Pernestainius, Dynasta Bohemus; qui postea cum esset ex interioribus Clementis VIII Pontificis Maximi Cubiculariis, vita defunctus est; & plures alii.

[274] Cum inibi esset, ut sepulcro mandaretur, tum aliis magnæ auctoritatis Patribus, tum præcipue Roberto Bellarmino visum est, non ex consuetudine, [Persuasi de sanctitate ejus divinitus illustranda Patres,] sed in loculo aliquo proprio componendum esse. Quippe cum vitam hanc eximia sanctitate transegisset, nihil ambigi, quin Deus tanto ejus gloriam per orbem olim clariorem effecturus esset, quanto ipse impensius dum vixit homines latere studuerit Sed quoniam eo loci hominum de Societate corpora, non loculis includere, sed absque apparatu in sepulcro condere mos est; Rector Ministrum ad Professorum domum allegat, qui P. Laurentium Magium, id temporis in Italiæ procuratione Generali Præposito Assistentem, consulat. Is, re cum ipso Generali Præposito communicata, loculo tegi jubet: [corpus loculo præter morem condunt;] Generalem siquidem idcirco libenter hunc adolescentem legibus solvere, quod nemini non cognitissima sit ejus sanctitas: ut vel hinc liqueat, eum qui velut unus cælestium inusitato sepulturæ honore sit affectus, jam tum præstanti quadam cælestis virtutis laude floruisse. Igitur parato loculo impositus, in sacello ejus templi, Christo cruci affixo sacro, quod maxima janua ingredienti ad lævam est, in alterum conditorium illatus est, quod viam publicam spectat, eamque partem qua Euangelium legi solet. Per multos deinceps dies in communibus circulis sola hujus sancti Socii virtus in omnium ore versata est: [quod identidem visitatur a sociis.] & orbati jam vivo, qui in eo collegio vivebant, cœpere mortuum venerari. Itaque dies nulla abibat, quin aliqui monumentum ejus adirent, eumque longioribus etiam precibus salutarent: in quo more non pauci complures menses, atque adeo etiam annos, dum Romæ ætatem egere, perseverarunt. In his fuit P. Joannes Antonius Valtrinus; qui etsi vivum numquam nosset, cum paulo post ejus mortem advectus e Sicilia, quæ de ejus vita conscripseram perlegisset, tanto in eum studio exarsit, ut parum esset tumulum ejus celebrare quotidie, nisi & varii generis flosculis, quos ipse in horto legerat, aspergeret; dicens, hunc demum flores mereri, qui tam exquisitarum virtutum ornatu floruisset.

[275] [Inde in alium loculū transferuntur ossa anno 1598.] Mansit in eo loculo B. Aloysii corpus septem omnino annos, scilicet ad annum Domini MDXCVIII; quando, ne procedente tempore aliorum corporibus misceretur, P. Claudii Aquavivæ Præpositi Generalis jussu, ejus ossa ad X Kalend. Quinctiles, e pristino in alium minorem loculum translata, atque in ejusdem conditorii muro qui plateæ objicitur, sublime defixa sunt. Ibi permissu [P. Bernardini Rosignoli, tunc] Præpositi Provincialis, qui ipse rei gerendæ affuit, Reliquiarum partes depromptæ, in multas Italiæ urbes dispersæ, atque in Poloniam & Indias delatæ sunt. Quin & ipse Provincialis ex iis sibi nonnihil sumpsit, & aliis tribuit. Neque præteribo, confirmasse eumdem Provincialem, ejus ossa inter se conjuncta, atque modesto illo habitu, submisso capite reperta, quo fere dum viveret esse consueverat; quæ res notabili pietatis motu aspicientes affecit. At vero annis posterioribus, [& rursum an. 1602,] ubi Deus, intercedentibus ejus precibus, miraculis editis, ipsius sanctitatem in hominum luce collocare cœpit; idem Pater Generalis decrevit, ut sancta ejus ossa, e priori sepulturæ loco, in alium decentiorem, separatim a ceteris, reponerentur. Igitur VI Idus Junii anno MDCII in sacrum vestiarium clandestino delata, & Kalendis proximis Quinctilibus septa loculo plumbeo, qui alteri ligneo erat inditus, sub gradu aræ S. Sebastiani, quæ est in eadem æde, collocata sunt. Tametsi vero curæ fuerit, ut hæc, præter eos qui operam suam navabant, clanculum omnes, agerentur; non tamen idcirco populi pietati solertia investigandi defuit, qua tandem, ubi sacer ille thesaurus nuper locatus esset, reperiret.

[276] Ad extremum increbrescente jam omnibus terrarum regionibus ejus sanctimoniæ fama, frequentatisque ipso Deum exorante miraculis, [atque an. 1605;] Francisci Gonzagæ Marchionis Castellionensis, Oratoris Cæsarei, Principis excellentissimi, cui locus ille angustior videbatur, rogatu, Præpositus Generalis loculum iterum eximi mandat; eoque Superiorum voluntate aperto, Marchio sibi & Duci Mantuæ paulum quiddam de Reliquiis legit. Caput, jussu Præpositi Generalis, in basilicam nominis Jesu, tunc portatum, [postea rogatu ejusdem Principis Francisci donatum fuit ecclesiæ collegii Societatis nostræ Castellione; [capite ad ecclesiam Domus Prof. ac inde Castellionem, delato,] ubi nunc magna in veneratione habetur]. Reliquum vero corpus III Idus Maii anno MDCV, crebris luminibus, symphoniacisque prosequentibus, ad ejusdem in qua ante situm fuerat ædis sacellum, Virgini Matri sacrum, Sacerdotum manibus deportatum, parieti, quem mos est legenti Euangelium spectare, insertum est. Alloboratum quidem est, ut quam secreto ea translatio fieret: at simul Orator cum conjuge, item Dux Polius, aliique viri principes ædem sunt ingressi; tanti facti sunt concursus multitudinis, ut se jam confercire inciperet. Fuitque bene diu pluribus Patribus negotium, sacras Reliquias, priusquam in destinato loco conderentur, [ossibus reliquis in collegii templo locatis,] osculandas, venerandas, precatoriis coronis contingendas, flagitantibus præbere. Ibi tandem reposita sancta illa ossa, ipsius beati Adolescentis effigie desuper, circum vero quam plurimis votivis tabellis pendentibus, lucente continuo lampade, & frequentis populi honoribus decorata, manserunt [usque dum anno MDCXX die XV Junii, translata denuo fuerunt in sacellum, ipsius honori decore ædificatum, quemadmodum narrabitur alibi]. Interea precamur fortunatum ejus animum, ut in cælo nobis, qui sacri corporis ipsius exuvias in terris honore prosequimur, [sed anno 1620 inde alio iterum portatis.] Deum propitiet, gratiamque ejus abunde conciliet; ut extet olim meritorum nostrorum copia, pro quibus, propositis a Deo Verbo, postquam humanam naturam induit, præmiis digni simus: cui, simulque Patri & Spiritui sancto, honor & gloria seculis innumerabilibus tribuatur. Amen.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss. Ad Capita præmissa XII & XIII.

C. J.

PARS PRIMA.

Postrema duo capita hujus libri secundi, quadrimestre ultimum vitæ Aloysii, atque ultimum ejus morbum, ac morbi tempore gesta prosequuntur. De eodem morbo & in illo gestis deponunt testes plurimi, sed ita ut eorum dicta, aliter atque aliter disposita quam in illis capitibus, nec sine incommodo & obscuritate separanda, ad utrumque simul caput plerumque pertineant. Quamobrem & nostra hæc Annotata atque Adjuncta ad utrumque simul referre visum est, quo verba testium uno tenore perlegi majori facilitate & faciliori intellectu queant. Compendium itaque istorum capitum quoddam primo loco dabit P. Antonius Franciscus Guelfucci, testis Cæstell. XIV, [Ex teste Cast. XIV.] Societatis Jesu Sacerdos & Concionator: qui postquam præfatus est (quod supra etiam adduximus) se in collegio Romano cognovisse Aloysium, ex quo ibi finem tirocinio simul & studiis philosophicis imposuit; primoque Adolescentis conspectu captum fuisse singulari ejus modestia ac profundissima demissione animi, cum summa ingenii præstantia, nobilitate sanguinis, aliisque dotibus, quæ natura sua generant fastum, conjunctis: ita, inquam, præfatus, subjunctisque nonnullis de reditu ejus Mediolano Romam, pergit hoc modo: Annus fluebat MDXCI, [In nosocomiis serviens an. 1591] Aloysio curriculi theologici ultimus, cum laboratum Romæ fuit summa penuria annonæ; ortique inde morbi contagiosi ac pestilentia grassabantur passim in miserum vulgus. Tum Aloysius, pro ardentissima sua in proximos caritate, multis precibus exoravit Superiores, sibi ut liceret inservire morbidis, decumbentibus publicis in hospitiis. Eo ipsum ego comitatus fui aliquoties; & quod auditu antea perceperam ex variis Societatis nostræ hominibus, qui eodem ipsum comitati fuerant, oculis hisce meis vidi; nec eloqui sufficio, quanta propensione animi atque ardore infirmis serviret, eligens sibi maxime miserabiles & opis indigentiores, exuendo eos vestibus, componendo in lecto, conferendo cibum, eumque eis inferendo in os; exhortando ad tolerantiam dolorum, docendo modum rite expiandi peccata. Observavi quoque, ad illos eum advolare avidius, a quibus ceteri, quod solus eorum conspectus nauseam moveret, fugiebant longius: quos & amplexabatur & contrectabat, prout postularet necessitas, magna alacritate ac lætitia; reficiebat quoque horum lectos, circum scopis mundabat solum, aliaque præstabat mediastinorum servitia.

Habeo autem pro certissimo, ipsum, dum misellum aliquem, pestilentiam exhalantem, effert e lecto iterumque infert; [morbo corripitur,] ultimo quo ego socius fui die in nosocomio (quod pro illo tantum anno, cogente publica necessitate, instructum fuit, prope ecclesiam nostram nominis Jesu, post domum Petroniam) contagionem hausisse, quod sibi non caverit a prædicto pestifero infirmo. Ubi igitur domum reversus decumbere atque ægrotare cœpit, omnes quidem collegii totius Socii inde vehementer doluerunt; ipse vero, cupidus transeundi ex hac vita ad conspectum Dei, multa indidem affluebat lætitia, totumque se dabat exercitationibus pietatis. Invalescente autem morbo, mature sacramenta, sacrum, inquam, Viaticum & Unctionem; contulitque ei illa P. Bernardinus Rosignoli, collegii Moderator; flentibus, præ teneritudine animi, stupentibusque qui circum adstabant; quod conspicerent juvenem, tali tempore & loco, tam intrepidum tamque paratum & cupidum abire hinc ad æternitatem.

Remisit tamen paulo post ardor contagii, & successit lenta febris, qua tandem extinctus est. [& trimestre decumbit:] Interea trimestri circiter spatio detentus lecto, edidit exempla quotidiana & crebriora singularis tolerantiæ, religionis, ac pietatis. Scripsit aliena manu ad Dominam Marchionem matrem suam litteras aliquot, plenas fidei, spei, & amoris in Deum, nec non reverentiæ & observantiæ suæ in ipsam matrem. Fuit visitatus a Cardinali Roboreo, aliisque principibus viris; quorum nullus ab eo recedebat; qui non afflueret insolito pietatis sensu, tum ab exemplo infirmi, tum a verbis ejus ingenerato. Scivit per revelationem (ita mihi asseveravit ipse P. Bellarminus, nunc Cardinalis) obitum P. Ludovici Corbinelli, qui per illos contigerat dies; asseruitque, animam ejus Purgatorii pœnas vix, aut ne vix quidem, sensisse. Dixit autem mihi, moriturum prius sese, quam transisset Octava Corporis Domini: vocavitque me hisce ultimis octo diebus quotidie ad se præstituta hora: clausaque cubiculi janua, apposito Christi crucifixi signo in mensula, in qua cibus manducaturo solebat apponi; præibam ei lente ac pedetentim septem Psalmos, a Pœnitentia denominatos: interea ipse, junctis manibus, oculis in signum Crucifixi intentis, excedebat animo in altam contemplationem, ac diffluebat suavibus lacrymis; & ego subsistebam inter legendum, nunc hic, nunc illic, pro ut observabam, sententias Psalmorum plus minusve afficere mentem ejus. Hanc eamdem animi ejus affectionem deprehendi inardescere, ubi prælegebam ei aliquid de Soliloquiis locisque selectis sanctorum Augustini & Bernardi: quos alias quoque, & dum secunda, & dum adversa utebatur valetudine, lectitare solebat. Intellexi quoque, accepisse benedictionem & indulgentiam plenariam, quas ei Gregorius Papa XIV impertierat sponte sua & motu proprio: [accipit a Papa Indulgentias plenarias,] alioquin enim ipse, qui se reputabat minimum Religiosorum omnium collegii sui, numquam ausus fuisset postulare beneficium tale. Interim tamen quod sic datum fuit se inscio, summa reverentia atque pietatis sensu acceptavit.

Adfuit tandem dies octavus solennitatis Corporis Domini, visusque est æger eatenus valere melius, ut ego, reminiscens eorum quæ prædixerat, videlicet, decessurum se priusquam præterisset dictus dies octavus; blande insinuarem ei, prædictionem eventu suo carituram, quandoquidem multo melius jam sese haberet. Tunc ipse clarissimis verbis subjecit; Vide sis; nondum præteriit dies octavus: invigilate mihi modo, & assistite: moriar enim. Eodem die ultimo innovabat fervorem pietatis suæ & aspirationum spiritualium. Innovavit quoque professionem fidei, quam & innovaverat antea sæpe, ex præscripta per Rituale Romanum formula. Postulavit deinde sacram Synaxin pro Viatico, [& sacrum Viaticum a suo Superiore.] dicens, se quidem sacrum Viaticum accepisse sub initium infirmitatis suæ, ac deinceps singulis Dominicis, prout obtinet usus nostrorum nosocomiorum, communicasse; attamen desiderare plurimum ad supremam luctam sacro Eucharistiæ Viatico præmuniri denuo: ipsumque obtinuit & communicavit summa cum pietate, lætitia & lacrymis non modo suis ipsius, verum etiam meis & aliorum præsentium. Quia vero Pater Rector, qui manu sua ei sacram Eucharistiam porrexerat, judicabat, non tam brevi moriturum esse, ac propterea parabat abire; rogavit ipsum beatus Juvenis, sibi ut liceret Patres Fratresque nostros qui circumstabant, amplecti, uti solent in Societate qui proficiscuntur in regiones longinquas; atque ultimum vale eis dicere, ac memoriam sui eorum orationibus commendare.

Tum jussu Superioris, qui non putabat, ut dixi, mortem tam prope abesse, [Assistit testis, qui hæc deponit,] omnes inde in cubicula se sua receperunt; præter valetudinarium, & me qui hæc depono, & P. Nicolaum Fabrinum, tunc Ministrum collegii: qui postea missus fuit a summo Pontifice ad bella, per Hungariam flagrantia, ibique mortuus est. Ego igitur remanens in loco, ratusque infirmum, sumpto post sacrum Viaticum etiam cibo, quieti se daturum; abscondi lumen, ac certis intervallis temporis propinquabam lecto, observaturus quem exitum haberet nox illa, quam ipse dixerat supremam sibi fore. Semper autem comperi vigilantem, &, quantum notare potui, tota mente conjunctum Deo in perpetua contemplatione. Interrogavi bis terve, qui se haberet; num qua re opus esset: ac reponebat supra memorata verba; Invigilate mihi, & assistite; moriar enim. Ex qua ego responsione, quamvis alioquin nullum aliud signum vicinæ mortis aut majoris periculi deprehenderem, pendebam animi, incertus, an deberem nec ne monere prædictum Patrem Ministrum, ut accedens commendaret animam ejus Deo. Tandem appropinquavi denuo, rem certius exploraturus; atque interrogavi more solito, num quid opis præstari sibi a me vellet: tum ille; Ut e dextro latere in sinistrum me convertas. Quod ego apprehendens, desiderium esse hominis moribundi, advocavi prædictum Patrem, qui in vicino e regione cubiculo recitabat Officium divinum. Advolat is continuo cum Fratre valetudinario; admotisque pluribus lucernis, notavimus in vultu ejus colorem quemdam ex pallore splendoreque mixtum, propinquæ mortis indicem. Tum ego ad eum conversus; Cupis tu quidem, dixi, ex uno in alterum latus converti; [suaviter morienti,] at doleo quod nequeam desiderio tuo isthac in re morem gerere: periculum enim esset, ne motu illo acceleraretur mors. Age; hæc ultima est calicis Domini portio, quam haurire debebis. Ille his acquiescens dictis, placide submisit se voluntati nostræ: totusque attentus ad litanias & commendationem animæ, tenens manu cereum benedictum, eumque cum fiducia stringens in signum fidei Catholicæ; oculis intentus in iconem Christi cruce confixi grandiorem, e regione positam; sinistra vero manu apprimens cordi aliam ejusdem Crucifixi iconem minorem, quam ultimo triduo semper appensam collo gestaverat (quia nempe icon erat privilegiata, ut vulgus loquitur, affixas habens Indulgentias Patris Sances, quas vocant Philippinas; eademque ab illo Patre postea in Hispaniam deportata fuit) suaviter abdormivit in Domino, inter secundam ac tertiam noctis (sive post occasum solis) horam, cui successit dies XXI Junii, anno MDXCI.

Ut mortuus fuit beatus Juvenis; ego, qui morienti adfueram, sensi intima mihi quodammodo liquescere viscera præ teneritudine animi, [& mox fruitur in solita animi voluptate] lacrymasque insolitas magna copia profluere oculis; ac totum me incendi desiderio promovendi gloriam Dei, eique perfectissimo modo serviendi. Idem porro sensus & affectio tenuit me deinceps diebus multis; & credidero communem fuisse omnibus collegii incolis, præsertim junioribus, quos videre erat cursitare circum corpus defuncti, ac certatim quærere aut rapere partem aliquam Reliquiarum ejus, [resque ejus aliquas aufert pro Reliquiis.] puta capillos, ungues, vestimenta; eaque sibi pro thesauro in memoriam & pignus hominis sancti auferre: & ego abstuli mihi ejus calceos, pennas, earumque thecam, duas imagunculas, aliaque ejusmodi; quæ exinde conservavi & conservo hodiedum, reposita inter res mihi maxime caras & præcipuæ venerationis. Vidi quoque, dum justa persolvebantur, Patres Fratresque nostros religiosos deosculari manus defuncti; quod præstari non solet nisi Sacerdotibus. Vidi pariter concurrere magno numero scholasticos seculares, ac turmatim venerationis causa circumdare feretrum, demortui manum osculari, & quidpiam Reliquiarum ejus sibi conquirere, atque etiam a corpore divellere. Quamobrem necessum habuimus occludere templi aditus, ne totum dilaceraretur corpus.

Hactenus testis ille. Alia deponit testis Castell. VI Franciscus Rosatinus, sæpe jam adductus supra: Memini, quod cum anno MDXCI annonæ caritatem consecuta esset misera lues ac strages mortalium tota Roma; [Ex teste Cast. VI.] B. Aloysius, caritate æstuans, copiam sibi fieri Superiores postularit invisendi ad hospitia morbidorum publica; [Anno 1591 ægris stipem mendicat:] quodque crebro obiverit Urbem, pendente ex humeris mantica, miserorum egestati eleemosynas colligens; collectasque eis distribuebat. Inter hæc contigit eum incidere in misellum, sub dio in via publica jacentem ac gementem; quem in humeros sublatum portavit ad hospitium, S. Mariæ de consolatione dictum; ibi onus deposuit, necessaria ministravit, lectum composuit, cibum attulit, & varia tolerantiæ documenta dedit: notatusque fuit, plerumque illorum infirmorum cubilia avidius circumire, a quibus natura, propter morbi aut ulcerum fœditatem, solet magis abhorrere: quod ipsum etiam inter nostros domesticos factitabat, uti ego sæpissime observavi. Dum vero hæc opera caritatis exercebat in hospitiis, [& morbum contrahens,] & ipse contagionem ibi hausit: ex eoque quod aliis argumentum mœroris fuisset, summopere lætatus fuit; atque exultavit, quod crederet fore ut infirmitas illa sibi viam brevi panderet ad vitam meliorem. Et dico tibi, Domine mi (alloquitur testis Examinatorem) qui non viderit oculis suis, quæ vidimus nos præclara ejus exempla virtutum, [gaudet spe vicinæ mortis;] fieri vix poterit, ut credat talia esse, qualia vere sunt; quin & considerans ego excellentiam illorum, vereor ne, dum verbis meis illam explicare velim, obscurem potius. Desiderium porro ejus moriendi, quod dixi, ac Deum possidendi in cælo, tam ardens erat, ut postea sibi duxerit religioni, dubitans num forte vehementius quam par esset, illi indulgeret. Quocirca & consuluit P. Robertum Bellarminum, qui ei a secretis conscientiæ erat, nunc sanctæ Romanæ Ecclesiȩ Cardinalis est, numquid excedere desiderium illud modum & æquum posset: [& extrema suscipit Sacramenta:] acceptoque responso, etiam Sanctos vehementer cælum desiderasse; amplius intendebat animum suum contemplatione rerum cælestium ac desiderio vitæ æternæ. Interea invalescebat morbi maligni vis, atque ad extrema ducebat infirmum; cum sancta Ecclesiæ Sacramenta sibi petiit conferri, noxas animi per Confessionem expiavit, sacrum Viaticum religiose sumpsit, & extrema Unctione munitus fuit a P. Rognolo collegii Rectore, summa pietate atque optimo omnium adstantium exemplo. Ne cui vero remaneret scandalum, quod forte sumpsisset ex nimio, ut videbatur, rigore ac perpetuitate, quibus sævierat in corpusculum suum; curavit edici omnibus qui aderant, per Patrem Rectorem, sibi id religioni non esse, quia quidquid istius generis fecerat, fecerat consciis ac permittentibus Moderatoribus.

Post hæc desæviit aliquantum ardor morbi, post se relinquens febriculam lentam, [Morbo in lentam febrim mutato,] ex qua demum obiit anno MDXCI, die XXI Junii. Præbuit interim prȩclara exempla omnis generis virtutum. Rogabat Superiores, ut qui ad se inviserent, alia de re sermonem non inferrent, quam de rebus ad vitam æternam spectantibus: atque ita etiam factum fuit. Memini autem, inter hæc ad eum invisere Cardinales, Roboreum & Scipionem Gonzagam; qui & invitarunt eum, ut ad se venire vellet, majori commodo ibi decubiturus; utque valetudinem curaret diligenter, quo diutius viveret, hortati sunt. Quibus ille respondit, ad primum quod attinet, Religionem sibi tam belle prospicere, ut re nulla indigeret: ad secundum vero dicebat, [visitur a Cardinalibus.] legisse se in gestis Sanctorum, illos passim moriendi cupidiores fuisse quam vivendi; quia nemini quamdiu hic vivit, plena securitas est. Frequens colloquebatur cum suæ conscientiæ moderatore P. Bellarmino, conferens de statu animæ, de purgatorio, ac rebus ejusmodi aliis. Quotidie e lecto surgere & vestiri volebat, [Stationes obit in cubiculo suo:] quo circuiret cubiculum, ac certas quasdam Sanctorum imagines circum pendentes veneraretur, cum adoratione ipsorum Sanctorum, qui per illas repræsentabantur: cumque id ego ei dissuaderem, ac dicerem me ad lectum ejus allaturum & effigiem Christi in cruce confixi, & imagines circum pendentes Sanctorum; reponebat; Sine, quæso, sine me surgere; hæ quippe stationes meæ sunt; ac simul e lecto surgebat. Alias, cum ego clausissem cubiculum ejus, ut quietius somnum caperet, similiter e lecto surrexit orandi causa; cumque me animadverteret redire, intermittebat orationem, & quasi naturæ urgenti satisfecisset, concedebat denuo in lectum; cumque eum iterum iterumque sic deprehenderem, suspicari cœpi id quod res erat: utque certior fierem eumque deprehenderem in facto, accessi aliquando pedetentim suspenso gradu, ut venientem audire non posset; ac improviso aperiens portam, inveni de genibus orantem, & quasi attonitus consistens reprehendi factum: ipse vero, nullo dicto verbo, lectum continuo repetebat; tum rogabat, sibi id ut condonarem.

Libenter quoque visitabat infirmos alios, meque aliquando exoravit, ut non valentem consistere pedibus inter ulnas portarem ad cubiculum P. Ludovici Corbinelli, senecionis venerandi ac infirmi. [portatur ad infirmum P. Corbinellum,] Illic depositus in sella, simul fuerunt longo temporis spatio, suaviter colloquentes de Deo rebusque divinis: ac tandem cum reportandus ad se esset Aloysius, optimus senex pro veneratione, in qua juvenem habebat, postulabat sibi gratiam benedictionis ab illo impertiri; Fortassis enim, inquiebat, hoc ultimum alter alterum videmus (Et vero uterque gravitate morbi ad finem properabant vitæ) At Aloysius multa cum animi demissione respondebat, id æquum non esse; Quia cum tu, Pater reverende, ajebat, & senex & Sacerdos sis, ego vero & juvenis & clericus tantum, par est te mihi bene precari. Inter hæc animadvertens ego, P. Ludovicum contrahere vultum ac mœstum esse, ad iteratas ejus preces mandavi Aloysio, ut senem bona precatione sua recrearet: moxque ille dicto audiens, accepta aqua benedicta aspersit Patrem ac se ipsum, dicens: Pater mi, Deus benedictus benedicat nobis utrique, & compleat sancta desideria tua; ora pro me, & ego vicissim orabo pro te: sicque eum retuli ad lectum suum, qui sat longo aberat intervallo.

Non admodum multo post obiit P. Corbinellus, noctu in cubiculo, quod in alia erat ambulatione, quam ubi cubabat Aloysius: [qui qua nocte obiit,] quem nos studio celavimus obitum illum, quia multum inter se amabant; nec innotescere ei aliunde potuit. Rescivit tamen, quia tertium ei apparuerat illa nocte prædictus Pater, quemadmodum ipse mihi mane, cum in cubiculum intrarem, aperturus fenestram & de valetudine ejus percunctaturus, narravit; queritans se inquietam egisse noctem illam, propterea quod tertium sibi apparuisset P. Corbinellus. Primum, inquiens, mihi dixit, Carissime Frater, nunc animam ago; ora Deum pro me, ut ne deficiat mihi tolerantia in hisce angustiis; & ego receptus cælo, tui memor ero. His ego expergefactus, reprehendi meipsum, dicens; Videsis dormias, somnia sunt hæc: ac denuo indormivi. Ecce autem rursum adest mihi Pater, ac dicit; Dolores mei invaluerunt eatenus, [ter ei apparet,] ut mihi videar non esse tolerando: adjuva me tu precando, ut tolerem. Iterum hic excusso somno, miror meipsum, ac stupeo. Tertium nihilominus me compono ad somnum, atque tertium dormitanti apparet idem Pater; &, Nunc scito, inquit, Frater Aloysi; jam corpore solutus sum & vado ad vitam meliorem. Ora Deum pro me, & ego eum pro te orabo, ut transitum hinc tuum tibi fortunet: brevi iterum simul erimus. [opem implorans,] Ego inter hæc me corripui denuo, ac statui postulare, mihi pœnam injungi, quod medico, qui me jusserat captare somnum, minus obedivissem. Et hæc verba sunt quæ ipsemet mihi dixit Aloysius, cui ne tunc quidem significavi, mortuum esse Patrem, quin etiam insinuavi, recte se habere; atque hortatus sum ut somno se redderet. Scio etiam, ipsum deinde affirmasse Cardinali Bellarmino, [ac transito purgatorio ad cælos abiens.] Confessario tunc suo, quod anima P. Corbinelli solo transitu piaculares flammas sensisset, idque sibi divinitus innotuisse. Ad hæc probe memini, eumdem P. Corbinellum, priusquam excederet e vita, hanc a me gratiam petere, suum ut cadaver reponendum curarem in eadem cella mortuaria, in qua Aloysius post mortem condendus esset. Id autem non aliam petebat ob causam, quam ob venerationem, qua beatum juvenem prosequebatur. Audivi quoque, & tunc temporis & postea sæpius, quod aliquando collocutus cum Cardinali Bellarmino de vita beata, noctem insequentem transegit fere totam in continua istius beatitudinis visione.

Habuit etiam revelationem Aloysius, qua demum die, certo moriturus ipse esset: ex eoque tempore venit ad eum quotidie hora XX, [Præscius suæ mortis,] quæ est quarta ante occasum solis, P. Antonius Franciscus Guelfuccius, qui clausa cubiculi porta sub oculis ejus in lecto ponebat effigiem Christi in cruce suffixi, & prope flexis humi genibus, præibat decumbenti lento tractu septem Psalmos vulgo notos, subsequente Aloysio, fixis in effigiem Christi oculis, animo reconditam sententiarum dulcedinem degustante. Alios præterea libros pios sibi prælegi curabat quotidie, [petit denuo sacrum Viaticum,] illos præcipue qui disserunt de vita in cælis æterna; ac tota propemodum die istiusmodi rerum contemplatione veluti abstractus a sensibus, jacebat. Quod autem ex revelatione didicerat, multos ante dies quam moreretur prædixit, mihi imprimis ipsi, & Patribus Antonio Francisco Guelfuccio prædicto & Francisco Belmisere, aliisque qui mihi id postea retulerunt; se in Octava Corporis Christi mortem obiturum. Ubi autem illuxit dicta dies octava, adjutor meus Bernardinus Mizzetti, cubiculum ejus ingressus, apertaque fenestra, dixit ei: Ecce, Frater Aloysi, adest Octava Corporis Domini, qua te moriturum dictitabas; mihi autem videris nunc rectius habere. Et ille: Scito, nondum transiisse hunc diem; hoc equidem moriar. Digressus inde Bernardinus, recta venit ad me, & subridens; Scin' tu? inquit; Aloysius etiam nunc firmum certumque habet, [ipso quo mortuus est die,] se moriturum hodie: mihi autem videtur melius nunc valere quam prius. Accessimus paulo post ad eum simul, ac tentato arteriæ pulsu, dixi; Frater Aloysi, qui modo vales? Respondit; Uti Deo collibitum est. Intuli ego; Crede mihi, vales meliuscule. Et ille; Ut tua fert opinio, valeo meliuscule; verumtamen, uti fert voluntas Dei, moriar hoc vespere: simul rogavit me multis, ut satagerem, sibi eodem illo tempore antemeridiano adhuc provideri de sacro Viatico. Dixi ego, jam suscepisse Viaticum, non iterandum in eadem infirmitate. Id autem dicebam, quia videbatur mihi valetudo ejus tali loco esse, ut Viatico nondum opus foret. Et ille ad me; Recte tu quidem, sacro Oleo inungi non possum denuo, tenente eadem infirmitate: at sacrum Viaticum licet accipere denuo. Exinde totum diem illum transegit orando & contemplando, & ad se venientibus vale dicendo; præterquam quod inter illa crebro me moneret de sacro Viatico sibi conferendo; quod ego dissimulabam me audire, ut lucrarer tempus. Tandem visitatus a P. Joanne Baptista Lambertini, cum eoque recitans Litanias, [& accipit:] ingredi ad se videt sub vesperam R.P. Rectorem; a quo & petiit, sibi ut impertiretur sacrum Viaticum: ille vero promisit, fore ut finito Officio mox ei illud porrigeret. Signo itaque dato ære compano, universi Socii, qui fere CL numerabantur, concurrerunt ad ægrotantis cubiculum, adfuturi morienti, quia asseveraverat, se die illo moriturum.

At unius rei oblitus sum, videlicet, quod eodem venerit R. P. Joannes Baptista Carminata Provincialis, visurus Aloysium: [Cupit flagris vapulare] a quo hic continuo isthanc petiit gratiam, tolli ut juberet certam stoream, quæ supra lectum tendebatur. Respondit Provincialis, stoream illam ipsius causa ibi positam non esse; nec dubitare se, quin ea manente, integra constaret illi paupertas sua. Deinde petiit facultatem sæviendi in corpusculum suum flagris: negavit Provincialis, vires ei ad hoc sufficere. Tum ille: Saltem alius in me sæviat percutiatque a vertice capitis usque ad plantam pedis. Imo, [ac nuda humo mori:] inquit Pater, irregularis foret, qui tali percussione tibi mortem acceleraret. Tandem petiit, sibi ut liceret nuda humo jacentem mori: sed neque id obtinuit. Post sacro Viatico communitus, amplecti omnes voluit; & magna caritate singulis valedicens, [singulis valedicit,] eorum orationibus sese commendavit, & suas eis vicissim addixit ubi cælestis gloriȩ compos foret. Tum ego, quia propter multitudinem Sociorum transitus per cubiculum non pateret, rogavi R. P. Rectorem juberet omnes redire ad se, dicendo, ne octonis quidem abinde diebus moriturum. Fecit quod rogabatur P. Rector, jubens omnes ad sua reverti cubicula. [ac digressis fere omnibus] Accessit autem ad me P. Bellarminus, ac interrogavit; Putasne vero, moriturum esse brevi? Quippe si id scirem, omnino vellem adesse morienti. Atque ego reposui: I, Pater, dormitum: tam prope nunc ipse abest a morte, quam inde absum ego. Misellus imaginatur sibi quidem mortem vicinam; verum contendam, non affore cis dies octo. Ecce autem vix recesserant ad se, dormitum Patres omnes, cum Aloysius incipit emori; [pie moritur.] integris tamen adhuc sensibus & prompta loquela; at mox nec opinato deficiens, manuque altera Christum in cruce suffixum, altera cereum benedictum ardentem in signum conservatæ perpetim fidei, quem ei porrexerat P. Guelfuccius prædictus, stringens, in voce amabili Jesu quam ultimam pronuntiavit, animam reddidit factori suo, accepta prius a Gregorio Papa XIV benedictione cum Indulgentia plenaria. Adeo autem subitanea fuit beati Juvenis mors, ut tempus non pateretur, me uti promiseram monere P. Bellarminum, ex quo optimus vir tristitiam sensit non modicam, ac monstravit: quippe qui magnopere desiderabat assistere morienti.

Demortui corpus lavare ac pollincire aggressi, comperimus, macritudine & longo cubatu tabuisse latera ejus, contractis duabus plagis, quibus consumpta pelle, [Post mortem apparuerunt plagæ in lateribus,] lodices carnibus adhærescebant. Nihilominus tam patientis semper fuit tolerantiæ, ut nuspiam ejus rei indicium dederit: quando autem contrectare nos eum necessitate debuimus, tam studiose contegebat partes illas, ut a nobis videri plagæ non potuerint. Comperimus quoque in utroque genu, quibus perpetuo longisque in orationibus suis nitebatur, callos crassissimos atque instar ossis duros. Exieram forte ego e cubiculo, [& calli crassi in genibus;] cum adjutor meus, de quo supra, tum sua ipsius pia cupiditate, tum aliorum, uti credidero, rogatu, constituit tollere aliquid de corpore recens mortui, Reliquiarum loco. Jamque immissa ori ejus forcipe parabat ei dentem evellere; cum ego rediens superveni, ac rei indignitate motus, increpui ut crudelem, non sine comminatione aliqua. Tum ille in genua procidens; Da, inquit, [vestes aliaque pro Reliquiis rapta:] veniam mihi, care Frater: cras quippe diripietur corpus istud, & partem sibi quisque auferent pro Reliquiis, mihique tunc nihil superabit. Atque ita enimvero accidisse videri potest. Nam illucescente die primum ablata fuerunt omnia, quibus usus fuerat; tum incisæ vestes, tam linea quam lanea; denique refecti capilli, ungues, caro etiam: neque solum a nostris domesticis, verum ab extraneis quoque: qui illato deinde in templum corpore, celebratisque exequiis, tam frequentes ad illud concurrerunt, venerandi & aliquid rapiendi Reliquiarum causa, ut sepeliri nequiverit ante noctem. Posui illud ego in capulo quo tumularetur: & conspiciens tam indigne tractatum a rapacis pietate, populi, equidem vehementer stomachatus fui. Tenuit deinde per multos dies concursus plurimorum ad portam collegii, flagitantium me particulam qualemcumque Reliquiarum beati Juvenis, memoriæ ejus ac venerationis ergo. Notari quoque meretur, corpus capulo inclusum fuisse; quod præter usum est, [corpus præter morem loculo inclusum] ac novum in Societate nostra; nec concessus ei fuit, nisi propter eximiæ sanctitatis opinionem, quæ in omnium animis vigebat. Ea opinione ducti, cœperunt continuo juventus religiosa collegii passim visitare corpus condiscipuli sui, tamquam hominis beati; & nonnulli, quos inter P. Joannes Antonius Valtrinus, [& floribus inspersum,] inspergebant ei flores, dicendo, illud mereri floridas ejus virtutes: multoque deinceps tempore alius vix audiebatur domi nostræ sermo, quam de sanctitate Aloysii; & in domesticis exhortationibus Patres ut plurimum afferebant exemplum aliquod virtutum ejus.

PARS SECUNDA.

Prædictis similia, sed paucioribus verbis, deponunt alii testes magno numero; quorumdam dicta, [Ex teste Cast. XIII.] quæ in præmissis relata non sunt, aut non tali modo, hic describo. Testis Cast XIII, postquam commendavit operam Aloysii, infirmis diversimode præstitam, subjungit; tanto illum isthæc opera caritatis gaudio spiritus sui impendisse misellis ægrotantibus, [Ægrotis libenter ministrat,] ut adspectantes omnes inde exemplum sibi sumerent, atque animarentur ad eum imitandum: nec defuere qui fortius exemplo & exhortatione ejus commoti, re ipsa crebrius solito visitaverint hospitia morbidorum, atque opera caritatis quæ poterant eis exhibuerint. Interim tum ego, tum alii, diximus ei pluries, fore ut nimio suo zelo sibi ipse luem contraheret: item, nimis operose a Superioribus postulare licentiam conferendi se ad hospitia ministratum ægrotantibus, cum probe nosset imbecillitatem corporis sui. Ad quæ dicta nostra reponebat, imprimis mihi, se, quandoquidem talis ardor exederet animum suum, confidere, eum a Deo sibi inditum esse; atque adeo debere, quantum in se est, id exequi quovis modo, accedente Superioris consensu; certum enim esse, se facere voluntatem Dei, si consensum Superior præstaret: [sed non nisi ex voluntate Superioris,] sin autem, se quod petierat, prætermissurum absque ullo animi sui angore. Postquam deinde luem ipse hausit, plurimum lætatus fuit, quod speraret brevi se eximendum hac vita mortali, atque conjungendum arctius cum Deo in vita æterna. Hujus autem rei tanto tenebatur desiderio, [Sperat se brevi moriturum:] ut siquis decumbentem animaret forte, uti fit, spe restituendæ brevi valetudinis; contraheret potius frontem, quam lætitiæ indicium daret. Contra vero notatum fuit, eumdem, siquis de morte intulisset sermonem, eique vicinam esse fortasse diceret, lætitiam monstrare.

Plane similia sunt spei ejus argumenta, quæ adjungit in hunc sensum citatus paulo ante, testis Cast. VI: Spem habebat in Deo firmissimam, & per ejus gratiam sperabat pari firmitudine, potiturum se aliquando beatitudine æterna. De illa numquam non loquebatur, præsertim in extrema infirmitate sua: ac spe tali munitus, in votis habebat, mori potius quam vivere. Quando autem præbebam ei potionis quidpiam medicæ aut cibi, dicere solitus erat: Quid agis, Frater? putasne hoc alimento prolongare mihi vitam, ac differre conjunctionem meam cum Deo, ultimo meo fine? monstrabatque, certo modo sibi displicere, proferri talibus sibi vitæ tempus. Interea antiquum obtinebat, semper aut de Deo cogitans, aut colloqui cupiens, quod sic declarat testis Rom. XXIV: Dum postremus lentusque morbus paulatim eum deducebat ad vitæ terminum, multo etiam magis, quam cum recte valeret, delectabatur colloquiis piis, piosque sibi libros prælegi peroptabat: & ego inter alios votis ejus hac in re obsecutus, quoties ad eum invisebam, aliquid prælegebam. Imo quando etiam tempore, relaxandis animis præstituto, mox a prandio, ad eum ibamus; si quis forte sermonem de rebus, neque bonis neque malis per se, ægrum recreandi causa, intulisset; animadvertebam, id eum ægre habere (quamvis tamen pro sua modestia sensum illum apertius non monstraret) quia optasset aliud collocutionis nihil misceri se præsente, quam de Deo. In eodem etiam morbo, inquit idem testis, mirabiliter eluxit ejus fortitudo, constantia, tolerantia & perseverantia, omnes actiones suas tali mansuetudine moderantis, ut videretur æger non esse, quamvis acerbos plerumque sentiret dolores.

Testis Cast. XII decumbentem ex ultimo morbo sæpe invisit, & præter jam dicta, narrat, ipsum paucis ante mortem horis advocandos curasse ad se Professores Theologiæ ac Philosophiæ, [preces condiscipulorum postulat,] eosque rogasse, ut suo nomine nos discipulos suos postularent coronas, disciplinas, & alia pia opera pro salute animæ ejus; promittens vicissim se nostri memorem fore in conspectu Dei. Mirum, quantam hæc legatio Professorum nostris intulerit animis commotionem. Nos vero non tantum promisimus Professoribus prædictis, satisfacturos nos desiderio ægroti; sed adivimus quoque major pars ad cubiculum ejus, commendaturi nos ei, & nostras ei orationes, tametsi imbecilles, oblaturi. Cognovimus ibi, beatam ejus animam jam tum unitam esse amoris vinculo cum Deo suo: atque ultimæ illæ, [& hi offerunt.] quæ horæ ægro supererant vitæ hujus, videbantur continua ecstasis esse. Opinio interim nostra ferebat, non tam propinquum esse termino vitæ, sed pervicturum ad dies aliquot: at illa fefellit nos. Nam utcumque desideraremus assistere morienti, tamen cum signum concedendi cubitum campana dedit, ab eo discedendum nobis fuit, hac nos spe consolantibus, fore ut postridie adhuc viventem reviseremus.

Descripto deinde quid a morte Aloysii pro Reliquiis direptum sit; Ego, inquit, nactus fui segmentum carnis ejus, [Mortui etiam caro pro Reliquiis abscissa;] ex altero genuum excisæ, quod pro meo in illum religiosæ pietatis ardore multis portavi annis, e collo suspensum. Habui quoque libellum, Confessiones S. Augustini inscriptum, nec non Officium parvum beatæ Mariæ Virginis, quibus, dum vita supererat, utebatur. Horum tamen partem aliis, ea me pietati suæ postulantibus, conspicatus eorum in hunc Beatum venerationis studium, pridem volens concessi. Interfui quoque exequiis ejus, ac vidi innumerabilem eo concurrere populi multitudinem, & quantam ecclesia capere vix posset; qui corpus illud contemplabantur, tamquam viri sancti, & tamquam eximiam Reliquiam osculo venerabantur. Idem corpus depositum quidem fuit in conditorio communi, attamen (quod insolitum apud nos est) sandapilæ inclusum; quasi jam tum speraretur, aliquando extrahendum, atque ut sanctam Reliquiam religiosius conservandum esse. Dum in hoc communi conditorio latuit, [sepulcrum mox frequentatum;] frequens eo concessi, ut patrocinium ejus mihi apud Deum exorarem; & scio, alios idem præstitisse. Tum quoque prodierunt capitula aliquot Vitæ ejus, manu scripta, quorum ego exemplum habui; & in familiaribus Nostrorum congressibus, in ore omnium passim versabantur inclitæ virtutes gloriosi hujus servi Dei.

Testis Cast. XIX, ad promiscui concursum populi, corpus venerantis, & Reliquiarum quiddam inde sibi rapientis, addit etiam speciatim concursum scholasticorum gymnasii nostri. Persolutis, inquit, exsequiis, concessi ego cum aliis quibusdam Nostrorum, nominatim cum P. Bandino Gualfreduzzi in angulum aliquem orandi causa, [aliæ Reliquiæ ablatæ,] manente in medio templo defuncti corpore; quando ingressi eo sunt per portam minorem, quæ transmittit e cavædio scholarum in templum, juvenes multi, nobilitate ac pietate præcellentes, e sodalitio B. Mariæ Virginis plerique; inter alios vero D. Maximilianus Pernestain, tunc auditor in gymnasio collegii Romani, & R. M. Aristoteles de Benedictis, eximiæ virtutis Sacerdos, qui postea Societati nostræ nomen dedit, in eaque diem ultimum clausit. Hi omnes singulari sua in Aloysium pietate, aut opinione, quam de sanctitate ejus conceperant, ducti, circumdederunt feretrum; productisque forficibus & scalpellis, quanta poterant celeritate incidebant ejus vestes, indusium, capillos: nec potuit importuna illorum pietas cohiberi, quantumvis prohiberent nostri, & arcere violatores conarentur. Testis Rom. XVII, inter illos qui concurrerunt Officio persoluto ad cadaver, præter Pernestainum, etiam nominatim annumerat Abbatem Paulum de Angelis, & D. Julium Ursinum: additque præterea, digitum ei manus (si recte meminit) sinistræ, præcisum fuisse; seque, ut tumultuari incipientis populi vim compesceret, ecclesiæ portas (erat enim æditimorum unus) occlusisse. [etiam digitus,] Præcisum digitum fuisse, confirmat etiam testis Rom. XXIV; addens, Patrem, qui id ausus fuit, publicas propterea pœnas inter suos jussu Moderatorum dedisse. Et Abbas Paulus de Angelis, modo nominatus, tantum non præscidit ei alteram aurem, uti ipse in Processu Rom. in genere anno MDCVII, VI Decembris ita testificatus est: Ego adstiti apud corpus defuncti, vidique ingentem populi multitudinem repente confluere; [& tantum non auris una.] quorum alii incidebant vestes, alii capillos; & ego ipse conatus fui auriculam ei præcidere, pro Reliquia servandam; verum exequi, quod conabar, non potui; prohibente id Patre aliquo, qui ibi advigilabat: resecui tamen partem collaris ex indusio ejus; eamque hodiedum adservo inter alias Reliquias meas Sanctorum.

Qui hactenus deposuerunt de postrema ægritudine Aloysii, de morte, exequiis, aliisque interea actis; spectarunt fere omnia coram, quæ testati sunt. [Frater Beati, intellecta morte ejus,] Multa iis similia etiam per litteras eodem tempore nuntiata fuerunt in longinquas regiones. Testis Cast XI, Princeps Franciscus, frater Beati, sic ait: Versabar ego in aula & obsequio Imperatoris, quando vitæ debitum persolvit Beatus ille, a quo mihi crebro solebant afferri litteræ, indicia mirifici ejus amoris, quo me semper prosecutus fuit. Quando autem nuntii supervenerunt de morte ejus, quamvis lætari potius quam plangere deberem (debebam namque credere, cælo jam receptum esse, auctoritate tum aliorum multorum de sancta ejus morte testantium, [dies 10 cogitur flere.] tum etiam Reverendissimorum Cardinalium Scipionis Gonzagæ & Roborei, quorum ipsas etiam litteras deinde vidi) tanta animum incessit meum teneritudo, & quasi voluptas quædam flendi, ut octo aut decem diebus continuis continere lacrymas non possem: quo etiam tempore neminem admisi ullum ad alloquium, aut aliis me conspiciendum dedi, veritus ne deriderent me importune flentem: quamvis de cetero natura mihi minime prona sit ad fletum: neque vero mors patris, aut matris, aut ulla familiæ meæ tragœdia, lacrymas elicuit umquam oculis meis.

De iisdem fortasse litteris Cardinalis Roborei, quæ mox initio libri sequentis legi possunt, loquitur etiam testis Cast. II; Memini, inquiens, [Mors semel falso,] allatum fuisse Roma nuntium de morte Aloysii; & hic Castellione exequias ei propterea factas esse, tota Aula lugubribus vestita: verum aliquanto post tempore rescitum fuit etiam vivere; idque Marchio Rudolfus mox notum fecit toti Aulæ. At vero, inde nescio quot mensibus elapsis, certior affuit Roma nuntius de morte ejus, tunc vere obita, & obita cum opinione eximiæ sanctitatis: eaque de re mox etiam allatæ fuerunt litteræ Cardinalis Roborei, [iterum vere nuntiata Castellionem,] & ejus Secretarii Mancini, & aliorum; narrantium, sanctitatem Aloysii tam alte animis omnium Romæ impressam esse, ut tota Urbs concurrerit ad videndum & venerandum ejus corpus, & aliquid inde sibi quisque pro Reliquiis auferendum. Hæc eadem paucis mutatis habet testis III.

Caput XIII & ultimum libri secundi hujus Vitæ, apud Ceparium concludunt ternæ corporis sacri translationes, quibus etiam ex Placentina editione accedit quarta, anno MDCXX peracta; de qua alibi pluribus. Nunc priores tantum, earumque tempus confirmabit testis Cast. VI, ut sequitur: Memini, sacras ejus Exuvias, anno MDXCVIII e priori loculo exemptas & in novo repositas esse; [Translationes corporis:] quando inde nonnullas accepit P. Franciscus Corsi, & secum asportavit in Indias. Anno MDCII in aliam rursus capsam transmissæ, sub ara S. Sebastiani, in ecclesia nostra S. Mariæ Annuntiatæ, collocatæ fuerunt. Tandem increbrescente indies magis ac magis fama sanctitatis ejus, variorum variis in locis operatione miraculorum confirmatæ; conceptis quoque, tam a Synodo Mantuana, quam a Congregatione Provinciali Veneta Societatis Jesu, Decretis, quibus supplicaretur Clementi Papæ pro canonizatione Aloysii; tandem, inquam, statutum fuit, sacras ejus Reliquias transportare denuo in locum convenientiorem; atque anno MDCV id præstitum est, cum magna populi, qui aderat, pietate ac reverentia, cum facibus ac cereis, cum musicarum vocum & organorum consonantia. Translatæ autem tunc fuerunt in sacellum, ubi nunc (anno MDCVIII) in prædicta Annuntiatæ ecclesia quiescunt ac honorantur. Cardinalis Dietrichstain paulo post, concessa ei a Paulo Papa V facultate, extulit imaginem ejus, exposuitque venerationi publicæ supra Reliquias, circum appendens varia anathemata, quæ pridem a populo religionis ergo prope sepulcrum appensa, at a Patribus ablata inde, & tantisper abscondita fuerant.

Neque omnino supervacaneum erit hoc loco, quod idem testis subdit præmissis, de imagine Aloysii, aliis quoque locis elevata; deque titulo Beati, meritis ejus a summo Pontifice concesso. Scio, inquit, R. P. Virgilium Ceparium, opinione, quam semper habuit de sanctitate Aloysii, impulsum, collegisse ipso adhuc vivente, [titulus Beati concessus a Papa.] ac deinde post mortem, virtutes ejus, contexuisseque inde historiam ejus vitæ: quæ cum vulganda typis esset, nominavit Paulus Papa V tres Cardinales, qui examinatam censerent, videlicet Asculanum, Bellarminum, & Pamphilium Vicarium Papæ; ex eorumque relatione postea statuit in Consistorio, imprimi prædictam Aloysii Vitam cum titulo Beati posse: quemadmodum videre est in Brevi Apostolico, quod ea de re habet Princeps Castellionensis; & in Rescripto, quod de eadem re dedit Cardinalis Asculanus. Atque ita cum tali titulo impressa & late divulgata est Vita: & mox imagines quoque ejus, cum simili titulo ac radiis, prodierunt in Italia, Germania, Gallia; item Romæ, cum facultate Sanctitatis suæ. Nec multo post vidi sic depictas ejusdem imagines, in multis per Italiam ecclesiis publice expositas, honorari; atque anniversarium diem, quo feliciter in cælum evolavit, celebrari.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss. Ad varia Vitæ præmissæ Capita.

C. J.

Hactenus ad singula Capita Vitæ Ceparianæ dedi Annotata & Adjuncta, [Epistolæ duæ de gestis Aloysii.] pleraque e processibus Mss. post primam editionem prædictæ Vitæ formatis auctoritate Apostolica, primum in genere, tum in specie. Quæ hic dabo, ad universam quodammodo Vitam respiciunt; maxime tamen ad duo postrema jam præmissa Capita: suntque duæ Epistolæ, scriptæ rogatu P. Ceparii anno MDXCIV a P. Nicolao Fabrini, qui triennio ante Ministrum egerat in collegio Romano, quando ibidem ultimo vitæ suæ anno vixit, ægrotavit ac obiit Aloysius; quique illo tum familiariter usus fuit, ac morienti adstitit in ultimo agone, cum P. Guelfuccio, ut Capite superiori dictum est. Usus quidem Epistolis illis fuit Ceparius, sed sparsim distractis, & suo modo. Eas ex tabulario Romano a me descriptas hic, propter auctoritatem Viri, qui omnium fere quæ narrat spectator fuit, conservatas velim, prout scriptæ sunt; italice tamen, & sic latine sonant.

Carissime in Christo Frater (tum enim nondum erat Ceparius Sacerdos, sed brevi futurus) non putem, [anno 1594 scriptæ.] tibi a me rescribi aliquid posse de sancta illa anima, quod ipse non notaveris per te, aut resciveris relatu aliorum, qui in secreta cordis ejus altius penetrare meruerunt, quam ego, & sancta quadam curiositate actiones ejus omnes observarunt studiosius. Nihilominus, tum ut satisfaciam desiderio tuo, operam in hoc meam tam ardenter postulantis; tum ut reminiscar ipsemet animo meo virtutes tam cari sanctique Fratris nostri; narrabo, quæ mihi memoria obtulerit, nullo ordine; tuum erit seligere ac secernere. Uno ante anno, [Præscit se brevi moriturum,] quam evolavit e mundo Aloysius in cælum, aut paulo amplius, commorans adhuc Mediolani in collegio nostro Breydensi, dum die quodam vacaret orationi matutinæ, sensit animo suo illabi præsagitionem quamdam, dies militiæ suæ super terram fore breves: simul etiam sensit internam mutationem, qua alienabatur animo ultra solitum a rebus terrenis omnibus: eoque persuasum habuit, Deum velle sibi deinceps ab ipso serviri, animo libero ab omni rerum caducarum cura, & incumbi majore adhuc diligentia in cultum internum externumque omnis generis virtutum. Quamvis autem post hæc se daret studiis theologicis, more suo & applicatione solita, quanto liceret tempore; fassus mihi tamen est, non ita animum se suum eo posse intendere uti prius; quia illum sentiebat perpetuo stimulari ad convertendum sese toto impetu in Deum: eaque de causa, quando postliminio reverterat Mediolano in collegium Romanum, tulit ultro ad Patrem Rectorem nonnulla sua scripta & annotationes, quæ in paucis ei cara erant; ne quid haberet, etiam in isto genere, cui cor suum afficeretur; quamquam nihil remiserit de fervore studiorum, uti notum est, usque ad supremam ægritudinem suam. Atque hæc ipse suomet ore mihi dixit, & dixisse etiam P. Vincentio Bruno, est cur opiner.

Quando idem beatus juvenis præsensit postremum morbum suum; mihique relatum fuit, adiisse valetudinarium & laborare ex febri; [indeque gaudii signa dat.] contuli illuc ego me, & inveni opperientem in cubiculo P. Josephi Blondi, dum medicus, quem alloqui volebat, res suas cum dicto Patre peregisset; vidique vultum ejus tam lætum atque hilarem, ut ex eo veluti præsagiens, venisse tempus resolutionis ejus, magnum conciperem animo dolorem, quem tamen ei dissimulabam: ac tanto magis confirmabar in opinione mea, quanto majorem esse videbam ejus hilaritatem, quæ toto habitu corporis se prodebat extraordinaria. Post hæc, quotiescumque cum illo egi morbi tempore, mentionem faciens de longioris vitæ spe, de merito quod acquiri hic potest a Religioso Societatis; de auxilio quod conferri in salutem proximorum & bonum Religionis; ipse identidem respondebat mihi, quemadmodum & ceteris omnibus talia commemorantibus; Melius est dissolvi; apparebatque hæc illum dicere ex interna voluntate atque illustratione; & serenitas vultus inter hæc talis erat, ut cuivis facile esset cognoscere, illud ejus desiderium aliud non spectare, quam perfectiorem cum Christo conjunctionem.

Notavi quoque, toto illo quo æger decubuit tempore, [Tempore morbi] quod nosti longiusculum fuisse; quotiescumque invisentes ad ipsum conferebant inter se, uti fit, de rebus, quas indifferentes solemus appellare; illum, perpetuo sibi attendentem, verbum intermiscere nullum, atque animum inde abstrahere consuevisse: si quis vero mentionem de Deo, de cælo, de animæ profectu intulisset; ipse continuo, quasi alius ab eo qui fuerat, non solum auscultabat, sed colloquebatur etiam, & quamdam animi monstrabat voluptatem atque exultationem. Cumque ego assiderem aliquando solus lecto ejus, [de solis rebus spiritualibus] declaravit, mihi, vehementissimo teneri se desiderio talium colloquiorum: atque, uti meam noverat in loquendo inconsiderantiam, qui crebro ad eum ex officio debebam intrare; rogavit enixe, ut nequid ullo tempore inferrem sermonis quod non saperet Deum: meque id ei promittente; subintulit, quod, quamquam in statis Nostrorum animi relaxandi congressibus sermones indifferentes, [cupit colloqui.] dummodo recta intentione prolatos, putaret, alienos non esse ab Instituto nostro religioso; attamen illo quo tunc versabatur loco ac tempore, judicaret convenire, atque adeo Deum velle, ut universi discursus sui, non tantum essent spirituales, uti semper esse par est, per ordinatam ad Dei gloriam intentionem, verum etiam ipsum collocutionis argumentum tale ut esset; ratus, nimis pretiosa esse temporis momenta, quæ illi concedebat Deus vitæ ultima, & non nisi utilissime impendenda.

Animus mihi erat pluribus prosequi hanc Epistolam, in eamque conferre quidquid mihi recordatio suggerit de proposito argumento, quod me postulas, carissime Frater; verum cogor abrumpere, evocatus foras, propter aliud negotium quod moram non patitur. Sabbato proximo quod superest, certo mittam. Interea temporis ora pro me Deum: & quia ad me relatum est, brevi te Christum fore, uti anima quædam sancta loqui consuevit; te obtestor per illam, qua me semper amasti caritatem, ut mei singulariter memor sis in primo Sacrificio, quod offeres ad aram Deo… Florentiæ VIII Idus Martias, MDXCIV.

Altera Epistola, ibidem XIV ejusdem mensis, non tamen sabbato proximo, [Qua intentione sibi peteret] uti supra promittebat, sed feria secunda post, data, copiosor est, atque ita sonat: Superiore hebdomade scripsi nonnulla, quæ mihi tunc in mentem venerunt de Aloysio nostro, quȩque jam acceperis: nunc addo reliqua. Paucis antequam decumberet ex ultimo morbo diebus, venit quodam vespere in cubiculum meum, nescio cujus rei gratia; cum, data occasione mirari me dixi, quod considerata corporis sui infirma valetudine, non duceret sibi conscientiæ tam importunis modis postulare a Superioribus sibi facultatem fieri castigandi sui, præsertim ut per eos sibi liceret adire nosocomia publica, ibique servire infirmis, & pauperibus mendicare eleemosynas per Urbem; quæ singulis diebus sibi optabat permitti. Verum ille, super hac sua qualicumque importunitate, ita mihi respondit, [permitti a Superioribus] rationesque reddidit tales, ut non potuerim ejus agendi modum non probare: quin & voluptatem capiebam singularem, intellecto, quomodo tum in omnibus aliis, tum in his de quibus loquor, postulationibus suis conferret semper omnimodam voluntatis suæ abnegationem, & promptitudinem præstandi aut prætermittendi quod petebat, prout sanctæ visum foret Obedientiæ. Proponebat videlicet Superiori desideria sua, simul manifestando ei arcana mentis suæ, & rationes quibus impellebatur. Quod quam maxime secundum perfectionem Instituti nostri est.

Dicebat enim mihi, se, quantum ad corpus attinet, cognoscere debilitatem virium; [exercitia mortificandi sui.] interno autem animi impulsu incitari ad ejusmodi exercitia obeunda: atque inde ambigentem quid agere deberet, recurrere ad Superiorem; a quo, de rationibus suis bene informato, sciebat sibi id solum quod ex Dei voluntate foret, permittendum; quod secus, denegandum esse. Addebat quoque, se nonnumquam rogare talia, quæ certo sciebat sibi non concedenda. Quia, inquiebat, quando mihi non licet facere quod vellem, volupe mihi est offerre Deo saltem desiderium meum, & exercere actum humilitatis proponendo illud etiam Superiori meo; qui actus multis de causis utilissimus est. Atque inter alias utilitates numerabat, quod ideo sibi nonnumquam obveniebat exercitium humilitatis a nobis Sociis, qui monstraremus mirari nos, quod ipse talia postularet Superiores, quodque nobis videretur ipse, non cognoscere se hac parte, ut qui, quod vires excederet, suis humeris imponi ambiret.

Inter hæc colloquia nostra contigit, illum animo linqui, & quartam horæ partem pro mortuo jacere. Interea accitus est Reverendus Pater Rector: [Petit ac obtinet, lacero habitu] quem ut sibi redditus, conspexit, nullo interposito verbo alio, rogavit læta fronte, sibi ut liceret postridie mane concedere ad ministrandum pauperibus infirmis in illo nosocomio, quod tunc prope Domum professam instruxerat Pater Generalis, & Nostrorum curæ commiserat. Subrisit Pater Rector, & in me hujusce petitionis ei concedendæ, nec ne, potestatem transtulit; & in reliquis omnibus valetudinis ejus curam, quia simile deliquium ei nuper acciderat, mihi commisit. Inde intercesserunt dies quindecim, priusquam febre corriperetur; quibus unam tantummodo a me crebro petiit abnegandi se rationem; eaque non obtenta, adiit propterea R. Patrem Provincialem, præfatus tamen, quid Pater Rector, quid ego, hac parte egissemus. Erat autem petitio ejus, [adire Legatum Magni Ducis,] sibi ut liceret in veste lacera, mantica ex humeris pendente, adire Illustrissimum Dominum Joannem Medicæum eleemosynæ gratia: & exauditus est. Venerat autem illis diebus Romam prædictus Dominus, a Magno Duce ablegatus, ut Gregorio Papæ XIV obedientiam præstaret; fueratque olim multa familiaritate notissimus Aloysio adhuc puero, quando jussu patris sui Marchionis hic Florentiæ commorabatur addiscendæ linguæ Etruscæ, priusquam concederet in Hispaniam, futurus ibi Regii Principis Jacobi Ephebus.

Igitur ad Dominum Legatum iturus, occupavit tempus, quo Nostri Lectionibus operam dabant in scholis; atque incidi forte ego in ipsum jam abiturientem; cumque mirabundi speciem prȩ me ferrem, explicuit cujus facultate id ageret: neque hoc tantum; verum etiam addidit causam cur iret, quæ profecto talis ei fuit, ut meum vehementer commoveret animum. Neque enim tam ibat ut eleemosynam acciperet a Domino Legato, [& cur.] quam, ut ipse ei daret; dicens, pridem sibi notam esse istius Domini pietatem, ex quo Florentiæ familiariter eo usus fuerat; ac deprehendisse in illo præclara de rebus divinis sensa; ideoque, & quia sibi multam semper humanitatem exhibuisset, putabat suum esse, nunc eum invisere; idque, ut quod sibi præfixerat facilius assequeretur, tam vili abjectoque habitu; simul etiam ut aliquam ab illo eleemosynam obtineret, pauperibus, qui per illud calamitosum tempus non pauci fame peribant, erogandam. Ita ille quidem. At mea fert sententia, ipsum hoc negotio id spectavisse præcipue, ut prodesset animo ejus, tum colloquio suo, tum habitu ipso exteriore vili, ingerendo contemptum ac dispicientiam rerum humanarum, atque æstimationem majorem rerum cælestium.

Nescio equidem quomodo ei successerit hic congressus cum Domino Legato: [Ægrotantis ad Card. Gonzagam] scio tamen ex colloquiis familiaribus, quæ crebro una habuimus, Deum illi, etiam dum in seculo adhuc versabatur, in istiusmodi urbanitatis officiis obeundis, gratiam & efficacitatem præstitisse singularem, ad incitandos inflammandosque in Deum animos illorum quibuscum agebat. Accidit quoque non multo prius quam moreretur, me cum aliis Patribus (e quorum numero erat etiam optimus senex P. Corbinellus; quem probe nosti, Carissime Frater, quanto amore prosequeretur Aloysium, & quanto vicissim hic illum amaret; & quomodo in vita sua dilexerunt se, ita & in morte non sunt separati) accidit, inquam, [salutaria dicta,] me cum aliis Patribus una esse in cubiculo ejus, quando illuc venit, ægrum visitaturus, Scipio Gonzaga Cardinalis, sanguinis vinculo ei conjunctus. Cœpit ille nonnulla dicere de sua invaletudine corporali, & innuere non longum sibi superesse tempus vitæ (uti exitus etiam probavit: nempe intra biennium inde diem extremum clausit die XI Januarii MDXCIII) quando incepit Aloysius cum eo colloqui de gratia singulari, quam illa in re præstaret illustrissimæ Dominationi suæ Deus; deque modo, quem tenere oporteat, dum istiusmodi prænuntiis ab eo illustramur. Quæ quidem etsi ignota non essent Cardinali prudentissimo, sed probe perspecta & præmeditata; tamen ita affecerunt animum ejus, ut inde abundaret consolatione mirifica.

Commonstrarunt quoque inter se propensionem mutuam non vulgarem, Aloysius quidem profitendo ingentem suam qua tenebatur Cardinali obligationem, quem se dicebat agnoscere patrem alterum, & maximum omnium, quos in hac vita habebat, benefactorem; quia ejus opera & annisu, post tot sibi aliunde objecta impedimenta, votorum suorum summam obtinuisset, ingressionem in sanctam Jesu Societatem. Marchio enim pater illum totius negotii arbitrum tandem constituerat: atque ipse, tum temporis adhuc Patriarcha, Aloysium, uti non potes non meminisse, [& hujus de illo mira æstimatio.] conduxit in tirocinium ad S. Andreæ. Cardinalis vero contra, quamvis longe Aloysium superaret ætate, agnoscebat eum sibi Patrem spiritualem; e cujus congressibus salutaribusque dictis, fatebatur, se semper interno gaudio delibutum & mirifice adjutum fuisse. Dum vero abeuntem deducebam ego ad collegii januam, substitit ad fontem, & explicuit, quantum animi sensum percepturus esset ex immatura Aloysii morte; dictitans, se numquam cum eo colloqui solitum fuisse, quin remaneret animo suo mira pax atque tranquillitas; ac sua opinione ipsum, qui tam sapienter elegisset constanterque secutus fuisset vocationem suam, felicissimum esse omnium, qui umquam in familia Gonzaghiorum felices fuerint,

Reliquo ultimæ ægritudinis tempore nihil mihi nunc in mentem venit, ab eo gestum, [Agonia ejus & mortis modus.] quod non æque omnibus passim, tibique imprimis, notum sit. Memini enim quæ mihi tu per intervalla tum temporis sæpe dixisti. Tantummodo referam quid agonizanti acciderit, quando ego illi solus adfui cum P. Francisco Guelfucci, ex voluntate R. Patris Rectoris, uti notum est. Quamvis enim totum collegium percuperent, illa nocte tota vigilias agere in cubiculo moribundi, non tamen ulli aliorum id licuit per prædictum Patrem Rectorem; qui determinata hora voluit omnes redire ad se; illaque audita recesserunt. Interea æger semper sibi similis esse visus est toto habitu vultus & corporis; corde elevatus in Deum, quod cognosci poterat ex verbis, quæ, tametsi pauca essent, susurrabat, præcipue quando ei præibatur sacrosanctum Jesu nomen. Quando autem deventum fuit ad agonem extremum; colligi poterat, tum e livido colore erumpenteque toto vultu sudore, tum e certo quodam corporis motu, magnas ei angustias esse; & videbatur in alterum latus velle revolvi. Tum ego ei in aurem insusurravi, quam arcto duroque lectulo mortuus sit Christus amore nostri. Quo percepto, intuebatur nos; & quamquam formare verba amplius non posset, ex signis tamen quæ dabat, facile erat dignoscere, promptam ejus esse voluntatem ad plura patiendum pro Christo; videbaturque imperare sibi, ne quod signum daret doloris, quiete jacendo, ac identidem sanctissimum Jesu nomen, ut ut poterat, ingeminando: atque ita demum movens tantillum labia, nullo vocis sono, animam Deo reddidit.

[Calli in genibus crassi] Mox ego & P. Guelfuccius abundare cœpimus interno gaudio; & singularis loco gratiæ habemus, adstitisse morienti tam sancto Fratri nostro; eoque magis, quod pollicitus nobis sit, se nostri memorem fore apud Deum, toto quo hanc vitam miseram vivemus tempore. Ubi adfuerunt Fratres nostri curatores valetudinarii ad pollinciendum cadaver, vidimus in corpore tam delicato uti erat, obducta callo genua tam crasso, acsi eremitæ alicujus forent, qui longam ætatem in deserto, [ex consuetudine ea flectendi in oratione.] perpetim de genibus orando traduxisset. Cœperat enim etiam ipse, adhuc secularis & pene infans, sic orare Deum, uti te non fugit: ac tantam propterea ei Deus infudit illustrationem mentis, ut octo, aut decem, annorum puer se obstrinxerit voto castitatis, tamque familiariter assueverit versari cum Deo, ut quamvis a patre mitteretur has & illas Principum in aulas, jubereturque tractare negotia politica; nihilominus cum ætate semper in ipso incrementum ceperint & desiderium rerum cælestium, & contemptio humanarum. Exemplum hujus rei dedit, quando Mediolani negotiis a patre mandatis distentus, [Desiderium vehemens] frequentabat scholas nostras, atque expectabat litteras Imperatoris, per quas sibi liceret jus clientelare Marchionatus transferre in fratrem proxime genitum. Quoties tunc ingemiscens, fortunatos nominavit illos, qui talibus terrenarum rerum vinculis non ligarentur; se vero dictitabat infelicem, quia ligatus, solvere se suis vinculis non poterat, quo accurreret ad desideratam religiosæ vitæ quietem; nec aliud diu noctuque versabat animo, quam quo id sibi tandem liceret per ingressum Societatis nostræ.

Et mihi dixit non semel, se mira quadam consolatione animi fuisse perfusum, non tantum quando in congressibus Nostrorum colloquebatur, sed tunc etiam quando illos tantummodo videbat; ideoque se aliquando obambulasse per vias publicas, non alia de causa, [intrandi in Societatem,] quam ut conspectu alicujus, seu Patris, seu Fratris, oblectaret sese: & singularem sibi gratiam fieri reputabat; si quando Janitor noster, quo familiariter utebatur, ei clavem portæ tantisper committeret, dum abiret appellatum Patrem qualemcumque, quem aut ipse aut alius forte volebant. Interea nescio quam, dicebat ipse, se sibi creare aut fingere voluptatem, quasi jam tum unus e Sociis foret. Interroganti quoque mihi aliquando, cur tantopere ambisset Religionem nostram præ qualibet alia; maxime cum sibi propositum haberet exemplum P. Francisci Gonzagæ consanguinei sui, quocum in Hispania notitiam, & in reditu inde in Italiam familiaritatem contraxerat; quique tum temporis erat Generalis Ordinis Minorum; respondit, multas suæ se vocationis ad Societatem habuisse causas, [& cur potissimum.] unam vero præcipuam; quia in Societate sola credebat sibi cautum esse, ne ullo post tempore referret pedem in mundum, quod prævidebat aliquando faciendum esse prædicto Patri Generali. Neque ipsum fefellit opinio sua; quippe Patri isti non multo post, Religio sua cum dignitate Episcopali commutanda fuit.

Siquis illi sensum creare vellet aliquem, nulla re id potuisset (adeo affectiones animi sui domuerat omnes, [Impatiens laudum suarum,] uti passim notum est) nisi forte extollendo donum ejus aliquod naturale, aut connatam in seculo fortunam. Hac una quippe re & sola commovebatur, impatiens laudum suarum: & siquando illarum recordatio fieret, verecundabatur ac tota facie erubescebat. Id quod conspeximus, quando tuitus publice fuit positiones Philosophicas, & unus forte ex oppugnantibus nescio quid præmisit in laudem defendentis; tum vero confusus Aloysius, nesciebat quo loco absconderet vultum suum; & memini, Cardinalem de Mondovi, qui præsens erat, monstrare, mirum in modum delectari sese illa defendentis, latere cupidi, verecundia; & observavimus, respondentem ad ejusdem argumentantis objecta, subiracundum se præter morem simulasse.

Inter exercitia religiosa quæ postremo vitæ anno sibi præscripserat, præcipua solicitudine obeunda, unum fuit, [summis ac imis perinde affabilis est,] uti sæpenumero mihi ipse declaravit, fructuosa congressio cum Nostris, quando statis temporibus colloqui licet. Atque ideo operam dabat singularem, ut talem se foris exhiberet omnibus, qualis intus erat, benignum, affabilem, obsequi paratum; & exemplo suo inducebat alios in prædictis congressibus, ut solos miscerent sermones, quibus proficere spiritu colloquentes possent. Quantum vero ipse hac in re per singularem Dei gratiam valeret, tu melius nosti ex frequenti usu, quam quivis alius. Me autem eadem super re crebro interrogabat, numquid observassem a se delictum esse hac parte: ac affirmabat, se eamdem plane animi propensionem in se experiri erga unumquemque Sociorum, etiam illos qui in rebus domesticis adjutores sunt; & horum æque ac illorum colloquiis gaudere & studere profectui. Neque umquam a me notatus est, dicta factave aliorum in deteriorem accipere partem.

Si quando monebatur alicujus rei, monstrabat id sibi percarum esse, & gratias rependebat monitori: res vero cujus monebatur, [ac monitoribus suis blandus.] apparebat ei (quod ex animi demissione proficiscebatur) semper major quam in se erat; sic tamen, ut interna divini luminis illustratione suffultus, numquam propterea amitteret animi tranquillitatem. Exemplo sit, quod cum tu, Carissime Frater, ac plures alii, ipsi objecistis non semel, fore ut in articulo mortis eum pœniteret, tanto ardore & quadam veluti importunitate postulasse Superiores facultatem discruciandi sese aliis atq; aliis modis, quibus videbatur mortem sibi ante tempus accersiturus: quod, inquam, ita monitus, voluerit postulationum suarum & factorum rectitudinem declarare, ne quis sinistram de illis opinionem foveret; cum paucis ante obitum horis, jam denuo munitus sacro Corporis Christi Viatico (multum enim temporis abierat ex quo primum munitus fuerat) rogavit Patrem Rectorem, annuntiaret omnibus, qui frequentissimi tunc erant in ejus cubiculo, nihil se angi cruciatuum a se susceptorum causa; angi potius quod non susceperit multos alios, quos credebat se sustinere potuisse, & forte, si petiisset, permissi fuissent a sancta Obedientia; e cujus nutu sciebat se in omnibus pependisse, & nihil voluntate propria suscepisse, atque ideo absque angore esse. Id vero tunc etiam apparuit omnibus manifeste, quando observatum est, eodem tempore admirabile quoddam animi robur, aliaque dona singularia illi cælitus a Deo immissa fuisse, ad omnium stuporem.

Ego ei adfui quando ultimum adivit nosocomium S. Sixti, quo eundi potestatem obtinuerat pro se & duodecim Sociis; [Ultimum ægris inservit cum aliis sociis.] quorum aliquibus brevi tempore, imo ipso die, eadem sors fuit quæ ipsi; videlicet ex afflatu contagionis ægritudo longa, & nonnullis mors. Ego quidem eodem die toto ibidem me impendi confitentibus peccata sua, sed audire omnes, qui periclitabantur de vita, non potui præ multitudine. Hinc autem interea horrebat mihi animus a miserabili calamitate, quam in loco isto videre erat, tot hominum omni ope destitutorum, qui a dextris & a sinistris errabant nudi, vix animam trahentes; & concidebant mortui, alii in angulis, alii per scalas; tantoque adhalabar fœtore, ut me versari in purgatorio crederem. Inde vero videbar mihi spectare exemplum caritatis cælestis in Aloysio ceterisque Sociis, qui turma selecta erant omnes, & angelico fervore impendebant sese ministrando miserabilibus istis, prout cujusque necessitas ferebat; alios cibando, aliis pedes lavando, pusillanimes confortando, præparando institutione christiana illos qui peccata sua expiaturi erant. Et hic postremus Aloysii actus caritatis externus fuit hoc in genere: præterquam quod paulo ante, cum facultate Patris Provinciæ Præpositi, tum ejus rogatu multi alii Sociorum, obiverint Romam, uti passim notum est, collegerintque eleemosynas extremæ necessitati innumerabilium pauperum, qui Romam e longinquo confluentes, variis in locis præ fame adigebantur ad mortem. Et hæc eorum caritas multis saluti fuit.

Verum, quia hæc & alia vitæ Aloysianæ insignia, æque vobis, & multo plura istiusmodi, quam mihi nota sint, non videtur mihi mea opera & longior scriptio, [Epilogus Epistolæ.] ad finem a te intentum conducibilis esse. Et hæc ipsa, quæ cara memoria tam sancti Fratris me scribere coëgit, fortasse prolixius retuli, quam necesse habui. Alia superaddi possent, nisi pluribus nota forent, virtutum ejus ornamenta, quæ ego didici ex frequentibus cum illo congressibus ultimo ejus vitæ anno Tusculi, ubi ex voto suo, quod mihi per aliquem innotuerat, per mensem rusticationis integrum frequenter mecum agere concupivit, & arcana quæque mentis suæ aperuit: ita videlicet disponente Deo in utilitatem animæ meæ, quam ex tali ejus consuetudine haurire potui. At nunc, recolens, quantillum inde profeci; & considerans quam hodiedum imperfectus ac magis peccator sim quam fui; aliud mihi inde non manet, quam remorsus conscientiæ, cum aliquali spe futurum, ut quod salutaria ejus verba & exempla hactenus a me non obtinuerunt, id tandem executioni mandem, ipso in cælis intercedente, tuisque accedentibus sanctis precibus & Sacrificiis, præsertim proximo cælestium nuptiarum tuarum & primitiarum die: quod alias significavi me impense desiderare ac indigere; nunc vero etiam impensius velim ut recorderis … Florentiæ, pridie Idus Martias, MDXCIV.

CAPUT XIV.
Translationes aliquot Reliquiarum B. Aloysii.

C. J.

[227] Sub finem capitis præcedentis, prout ibi ex prima Vitæ editione legitur, meminit Ceparius trium Corporis Aloysiani translationum; easque confirmavimus in subnexis Annotatis Adjunctisque nostris. [Translatio prima anno 1598,] Prima contigit anno MDXCVIII die XXII Junii, quando consumpta jam carne, ossa, e majori sandapila in minorem loculum collocata, in eodem conditorio parieti sublime infixa sunt; quando & plurimæ ossium Reliquiæ decerptæ, & in longinquas regiones, ultra Alpes & Oceanum, delatæ fuerunt, uti dictum est citato loco. Altera translatio contigit anno MDCII, quando die VIII Junii e communi conditorio ejusque pariete elatus loculus, inque sacrario tantisper absconditus; inde proximis Julii Kalendis portatus fuit in sacellum S. Sebastiani, [altera 1602,] quod erat in ecclesia Annuntiatæ, & repositus est sub hypopodio altaris in terra. Vidi in collegio Romano codicem Ms. in quo suffragia mortuorum & varii ritus notata erant; in eoque legi etiam sequentia totidem verbis latinis: Anno salutis humanæ MDCII, jussu P. Bernardini Confalonerii, Præpositi Provinciæ Romanæ Societatis Jesu, Aloysii Gonzagæ Fratris nostri ossa, e sepulcro communi collegii Romani ejusdem Societatis Jesu ecclesiæ beatæ Virginis Annuntiatæ, translata sunt: quod sepulcrum est intra sacellum Crucifixi, prope fenestram, contra cornu Euangelii. Eaque inclusa in arcam plumbeam, lignea præmunitam, in eodem templo condita sunt secus aram S. Sebastiani Martyris sub aræ scabello, arca infra lateritium pavimentum non ita alte defossa, anno a Christo nato MDCII, primo die mensis Julii. His rebus gerendis præfuit P. Fabius Vaccarus, Minister collegii Romani: interfuere Fratres nostri Antonius Joannis, Cæmentarius; Antonius Naccarinus, Ædituus; Joannes Andreas Gimattus, Æditui socius; Hieronymus Durantes, Sutor; Josephus Manella, Emptor. Ego Hieronymus Brunellus, ejusdem Ecclesiæ Præfectus, hæc scripsi Superiorum jussu mea manu, [tertia 1605.] VII die Julii MDCII.

[278] Tertia translatio facta est anno MDCV, die XIII Maii, e loco indicato, ad honoratiorem in sacello B. Mariæ Virginis in eadem ecclesia; quando & apertus fuit locutus, & indulgente Præposito Generali Societatis nostræ, Princeps Franciscus, Beati frater, qui coram aderat, inde sibi & Serenissimo Mantuæ Duci exemit aliquot Reliquiarum particulas. Harum unam, ut maxime caram habuit Serenissimus Dux, ita mox decrevit, quemadmodum in commentario prævio de cultu § X, dictum est, eidem in ecclesia ducali S. Barbaræ novum exædificare sacellum, B. Aloysio dedicandum. Aliam Princeps Franciscus Castellionem misit, solatium ingens isti populo, per D. Prosperum Pastorium, uxoris suæ Majorem domus, & D. Attilium Montanarum, sibi a cubiculis, non sine prodigiis quibusdam in itinere factis. Rei seriem dedi in Commentario citato § XI, ex testimonio jurato ipsius Pastorii, qui Reliquiam portavit.

[279] Idem Ceparius, sive in hac tertia translatione, sive potius in prima, [Pars scapulæ Bruxellas portata] quando plures Reliquiæ distractæ fuerunt, comparavit sibi varias, quas lubens, promovendi cultus gratia, communicabat collegiis aliis, etiam longe dissitis. Hæc inter, illo datore, accepit anno MDCVI per P. Thomam Sailly collegium nostrum Bruxellense partem scapulæ, grandem unciis pedis facile duabus, & forma propemodum quadrata, ex qua tertia fere pars ablata, anno MDCXV transmissa fuit Antverpiam ad collegium tunc ejusdem Societatis, nunc domum Professorum; ubi hodiedum in busto B. Aloysii argenteo decore servata honoratur. Similiter honoratur Reliquia Bruxellensis, quam nuper adhuc inspexi, in theca, lignea quidem, coloris nigri, [& Antverpiam,] sed perpolita & lamellis argenteis varie distincta, in qua ab anno MDCXI inclusa fuit, uti prodit inscriptio quæ talis est. OS E SCAPULA B. Aloysii Gonsagæ. D. D. ELVIRA DE VALENTIA. CASTITATI SACRUM. MDCXI. Accessit eodem anno, die XVIII Junii, approbatio Archiepiscopi Mechiliniensis Mathiæ Hovit, permittentis publicæ venerationi prædictas Reliquias exponi, uti constat ex litteris ejus illa super re datis, ad memoratum P. Thomam Sailly, quarum apud nos exemplum servatur. Donatio porro earumdem Reliquiarum, & testimonium de veritate earumdem, talia sunt.

[280] In Dei nomine. Amen. Omnibus in quorum manus hæ litteræ venerint, [donante P. Cepario,] fidem facio & attestor, ac jurejurando confirmo, ego Virgilius Ceparius, Sacerdos professus Societatis Jesu, me consignasse R. P. Thomæ Saillio ejusdem Societatis, ac provinciæ Belgicæ Procuratori, frustulum ossis B. Aloysii Gonzagæ ejusdem Societatis, pro ecclesia nostræ Societatis Bruxellensi: quod os egomet meis manibus accepi ex capsa plumbea, in qua reconditæ sunt Reliquiæ sacræ ejusdem B. Aloysii in ejus sepulcro, quod est in ecclesia sanctissimæ Annuntiatæ Virginis, seu in collegio Romano Societatis. In quorum fidem has litteras, manu mea subscriptas, & juramento firmatas, ac solito Societatis nostræ sigillo munitas, [costula Perusium.] dedi die XVIII Decembris MDCVI. Signatum erat. Virgilius Ceparius; & sigillatum sigillo, ut supra. Tum his subjicit, & partem prædictæ Reliquiæ donat Antverpiensibus, P. Saillius, prout sequitur. Hæc Rom. quæ jam retuli a Cepario scripta, vera esse, testor ego subscriptus Sacerdos Societatis Jesu manu propria: ac me ex eodem osse postmodum dedisse R. P. Francisco Aguiloni, Rectori collegii Societatis Jesu, particulam unam, ad honorem ejusdem B. Aloysii, inter virgines utriusque sexus promovendum in novo templo, quod modo extruitur Antverpiæ. Datum Bruxellæ, die IV Maij MDCXV. Signatum. Ita est. Thomas Saillius. Sub idem tempus, acceperit ab eodem Cepario, collegium nostrum Perusinum in Italia Reliquias ejusdem Beati, quas ibi servari indicat mihi, litteris anno MDCXCIV, III Augusti ad me datis, P. Joannes Franciscus Vanni, optime de Actis Sanctorum ac de his B. Aloysii meritus; videlicet, Costulam unam, unum digitum, & unum dentem; & subdit: Est in tabulario collegii hujus Perusini (ibi enim tunc habitabat & scribebat) chirographum P. Ceparii, quo testatur, se sumpsisse Reliquias B. Aloysii ex ipsiusmet corpore; verum non exprimit, an de omnibus prædictis testetur, aut de quibus. Sed longum foret de particulis Reliquiarum ejus, toto orbe sparsis, hic agere. Redeamns ad alias, cum aliqua solennitate translatas.

[281] In tertia translatione, jam memorata, notat Ceparius, Caput Beati jussu Præpositi Generalis in basilicam nominis Jesu, [Caput Roma] seu domus Professorum Societatis Jesu Romæ, portatum fuisse: & in editione Placentina addit, postea rogatu Principis Francisci donatum esse ecclesiæ Societatis ejusdem Castellione. Factum id est anno MDCX, uti testantur Litteræ nostræ annuæ illius temporis. Quo autem modo id factum &, Caput translatum sit, perscripsit mihi rogatus R. P. Josephus Gorzonus, litteris anno MDCXC, XVII Augusti Castellione datis, in hunc modum: Venerandum B. Aloysii nostri Cranium accepimus Roma anno MDCX, dono Patris Nostri Generalis Claudii Aquaviva, qui aliquot ante annos illud e collegio Romano transtulerat ad domum Professorum, carum pignus: sed rogatu Excellentissimorum Principum nostrorum Francisci, & uxoris ejus Bibianæ Pernestainæ, mirantibus dictæ domus Patribus, uti scribebat P. Mutius Vitellescus pro Italia Societatis Assistens, [Parmam,] illud largitus est Castellioni nostræ. Transportatio ejus commissa fuit Excellentissimæ Duci Cesarinæ, quæ illud portandum curavit ad Illustrissimos filios suos, D. Alexandrum & D. Virginium Cesarinos; qui tum in universitate Parmensi, una cum Serenissimo D. Octavio, Parmæ Ducis filio, studiis operam dabant. Ubi eo perlatum fuit, eodem properavit Castellione R. P. Candidus Miari, collegii nostri ibidem loci Rector, comitantibus Dominis, Fausto Pastorio, ejusdem loci Abbate mitrato; Camillo Cataneo, & Doctore Salustio Petrocini; prædictum sacrum thesaurum Parma ad se translaturus. Capsa, quæ thesaurum condebat, tegebatur foris panno coccino, fimbriis aureis distincto, intus autem serico albo. In hac ipsum Cranium condebatur, calantica e fasciis aureis argenteisque obductum, cui rosa ex opere Hispanico, & corona, ex floribus similiter aureis & argenteis contexta, imminebant, ac illo ornatu hodiedum servatur. Exarsit ex præsentia Capitis Parmensium religio in Beatum, nec transferri prius potuit inde, quam expositum fuisset oculis plurimorum, illud venerari cupientium. Quamobrem & expositum fuit in ecclesia nostra, clausis tamen publicis ejus portis, cum incredibili præcipuȩ Nobilitatis, per collegium se ingerentis, concursu ac veneratione.

[282] [indeque Castellionem delatum,] Post hæc serenissimus Parmæ Dux Ranuccius, potiori obsequio sibi Beatum devincturus, jussit repositum sua in capsa Cranium, carpento sejugi suis sumptibus Castellionem pervehi; & pervectum est spatio unius diei, mense Julio prædicti anni MDCX, sub horam alteram ab occasu solis, clam civibus: ac depositum fuit in sacello palatii veteris Excellentissimi Principis, quod tunc erat habitatio nostrorum Patrum, nobili apparatu ornato; multisque continenter diebus ibidem monstratum fuit aliis post alios urbis incolis, qui convenerunt omnes, & quanta dici vix possit veneratione adoraverunt in illo beatum Principem suum. Mox Patres nostri petierunt Romæ, atque obtinuerunt a summo Pontifice Paulo V, Indulgentias plenarias ad septennium, pro natali B. Aloysii die XXI Junii, quæ quot septenniis deinde innovatæ fuerunt ad usque hæc nostra tempora. Quando autem ecclesia novi collegii constructa fuit, [in novo ibi templo locatur 1678,] curarunt Patres sub annum MDCXXXV prȩdictam sacri Capitis Reliquiam, solennissimo ritu totiusque urbis supplicabundo comitatu, eo transferendam. Quoniam vero appositus collocandæ Reliquiæ in templo locus nondum erat; deposita illa fuit in sacro vestiario; ibique in armario decenter ornato mansit, donec anno demum MDCLXXVIII, die XXVII Novembris, portata est ad ipsam ecclesiam, & reposita in conditorio ad hoc recens facto & decore inaurato: quo in loco nunc etiam conservatur & honoratur ab universa civitate, magna pietate ac fiducia populi, eo in rebus adversis, tamquam ad protectorem ac principem suum patremque benignum confugientis.

[283] Addi his possunt, quæ ipse ibidem coram observavi vel audivi anno sæpe dicto MDCLXXXVI. [in extremo ejus muro,] Sacro capite Castellionem advecto, curavit Princeps Franciscus bustum argenteum ducatis CD fabricandum eique sacrum caput imponendum. Illud anno prȩdicto vidi in paulo ante memorato a Gorzono conditorio, quod in extremo templo, & excavato supra altare (præcipuum quidem, sed humile admodum) in pariete est; clauditurque antrorsum ostiolo, quod demitti atque attolli; & velo ex rubro serico, quod removeri potest: atque adeo quotiescumque sacram Reliquiam populo spectandam ac venerandam exhibere volunt, amovent velum, & ostium demittunt. Augent decorem ac majestatem loci octo sanctorum Martyrum corpora, eo Romanis e cœmeteriis allata, quorum quatuor ab una prædicti conditorii parte, totidem ab altera, parietibus similiter excavatis, singula singulis capsis decentissime conservantur, repræsentante cujusque ostio pictam vivis coloribus effigiem inclusi Sancti. Quatuor ex illis, jam olim cum capite B. Aloysii missa fuisse Roma, [adjunctis octo corporibus Martyrum.] ab admodum Rev. P. N. Generali Claudio Aquaviva, lego in Litteris nostris anni MDCX pag. 82; dicunturque ibidem, extracta esse e cœmeterio S. Priscillæ, & vocari, unum quidem S. Jovini, alterum S. Marcellæ, tertium vero & quartum anonyma esse; quatuor reliqua, quando & e quo cœmeterio allata sint, non indicatur. Unum inter illa præ ceteris venerabile deberet possessoribus esse, si foret, quod ajebant, corpus & caput celeberrimi Martyris Gallicani, Consulis olim Romani, sub Juliano apostata passi capitis diminutionem. Sed quomodo e cœmeteriis Romanis erutus sit Gallicanus ille, qui Alexandriæ aut in Ægypto capite plexus, putatur ibi templum, non diu post erectum, habuisse, & nescitur in Europam, nedum ad cœmeteria Romana, umquam transsatus fuisse. Est igitur alterius S. Gallicani Martyris corpus caputque illud, quod habent Castellionenses nostri, quandoquidem illud nomen, ut asseverant, non nuper ei, ut reliquis sua, inditum, sed in ipso sepulcro inventum sit. Atque hac ipsa de causa, tametsi prædicti Consulis non sit, majori veneratione habendum est.

[284] Eodem tempore & loco intellexi, quid singulare ibi fiat in Beati nostri cultum, [Festum quo modo ibidem agatur,] festo ejus natali. Videlicet, Princeps loci tunc cogit in ecclesia Societatis capellam, ut Itali loquuntur; id est conventum, cui ipse cum familia sua & principibus viris interest. Sic dicitur capella Pontificia Romæ, ad quam convenit aut convenire solet Pontifex; & capella Ducalis Venetiis, ad quam Dux Reipublicæ cum senatu. Ad istam capellam cohonestandum advocari jubet Princeps Musicos celebriores e vicinis urbibus Brixiensi ac Mantuana. Ipse inter Missarum solennia de throno sibi posito descendens, offert nomine suo totiusque Castellionis coronam argenteam, in modum laureæ fabrefactam, quam ut accepit Sacerdos celebrans; imposuit statuæ, aut potius busto Beati argenteo, de quo memini. Interea militares turmæ in æquore quod templo prætenditur, peramplo dispositæ, varia lætitiæ dant signa, tympanorum pulsu, tubarum sono, explosione bombardarum suarum; ac celeberrimæ totius anni nundinæ habentur. Ex his quæ de sacro capite Beati diximus, apparet, [Mentum Panormi.] quam non recte scripsit in Idea sua de Vitis Sanctorum Siculorum, anno MDCXVII edita, Octavius Cajetanus, dum XIV Augusti ponit, Panormi in collegio Societatis Jesu translationem capitis B. Aloysii Gonzagæ ex eadem Societate. Sumit nempe partem pro toto, quod sæpenumero aliis quoque scriptoribus usuvenit, ubi de Reliquiis Sanctorum sermo est; & sic rebus, alioquin claris, inextricabilis sæpe inducitur confusio: scribere autem debuerat, non, Capitis, sed Menti, quod solum habent Panormitani.

[285] Hoc ipso anno MDCX die XXII Martii, deposuit in processu Castellionensi testis XVII, [Os tibiæ in Vallem Tellinam missum,] R. D. Joannes Baptista de Faynis, de translatione Reliquiæ B. Aloysii, quam ipse (anno, opinor, præcedenti) portaverat jussu Principis sui Francisci, Castellione ad Vulturenam vallem, in locum cui Saxo nomen est: in quo innumera populo præstari a Deo ad invocationem B. Aloysii beneficia, didicerat Princeps ex litteris R. D. Nicolas Lunghi, pro Rev. Curione Pontis ecclesiam Saxensem administrantis; quibus & rogabatur Princeps, ut ad incrementum pietatis & solatium istius populi, locum illum aliqua Reliquia B. Aloysii donatum vellet. Quamobrem ego, inquit testis, eo missus fui cum desiderata Reliquia, quæ erat pars tibiæ, tribus unciis longa; eamque portavi Pontem usque, celebrem in prædicta Valle locum, Saxo dissitum duobus circiter millibus passuum; ibique in ecclesia ipsam deposui inter manus Sacerdotum, sacro apparatu indutorum, & hymnos canentium. Mansit autem istic usque in Dominicam sequentem, in quod tempus interea invitati fuerunt circumjecti Clerus & populus, ad solennem ejus translationem. Convenit indicto die multitudo populi ingens, cum facibus ac cereis, & Clerus frequens linteatus, & Sacerdotes non pauci, sacro vestitu & pluvialibus induti: qui omnes supplicantium more progressi, tendebant ad ecclesiam Saxi, [magna pompa elevatur Saxi,] pone sequente Archipresbytero Sundrii, per illas oras Vicario foraneo, portante Reliquiam prædictam sub pulcherrima umbella, opere Phrygio varie distincta. Erat jucunda spectatu supplicatio, quia longissima & bene ordinata. Ubi autem ad locum destinatum accessit, multa tormentorum manualium explosione salutata fuit, sparsis etiam per viam quaquaversum frondibus floribusque ad usque ecclesiam; quæ majoris solennitatis causa tapetibus circumvestita & decore ornata erat: nec defuerunt solenni Sacro musici sui, & musica organa varii generis. Quæ res, fateor, accendit mihi pietatem, & verecundiam injecit, conferenti torporem meum in servitio divino, cum alacritate istorum Catholicorum, qui in medio nationis pravæ & acatholicis intermisti degunt.

[286] Sed neque solum Catholici concurrebant ad videndam honorandamque sacram Reliquiam; [venerantibus etiam acatholicis.] advenerunt quoque inter illos a fide nostra alieni, qui illic orabant Deum, ut sibi meritis & patrocinio Beati, cujus Reliquiam venerabantur, rectam fidei monstraret viam: & fuerunt, qui ab oratione constituerunt fidem Catholicam Romanam primo quoque tempore amplecti. Inter alia religiosæ pietatis officia, quæ ab illa gente obiri tunc observavi, mirandum potius quam imitandum est, quod subjungo. Stantem me in ecclesia & orantem interpellat nescio quis homo, Catholicus tamen; atque interrogat, numquid ego is sum, qui sacram Reliquiam eo apportaverat. Cumque dixissem, esse me ipsissimum, rogavit, secum ut in sacrarium concederem, esse quod me ibi vellet. Concessimus igitur eo ambo: ubi mox ille denuo me rogat, alterum ut pedem retro ferrem; & causam interrogatus a me, subjicit, tot tantaque esse beneficia, quæ per B. Aloysium obtinuerat, ut gratitudinis ergo, quod ego attulissem ejusdem Beati sacram Reliquiam, osculari terram quam calcaverant pedes mei vellet. Negante vero me, id ei per me liciturum: dixit tandem; Licebit certe, nec prohibere poteris, quo minus ego osculer gradum hunc, ubi tuum tu pedem posuisti: & simul quod dixit, fecit, me licet invito. Porro Administrator ecclesiæ istius multa & mira mihi narravit, quæ Deus ibidem loci operatus est ad invocationem B. Aloysii, in curandis miseris mortalibus; sed hæc ab ipsomet certius & distinctius disci potuerunt, & nos infra ex ipsiusmet scriptis referemus. Ex quibus interim hic etiam constabit, translationem prædictæ Reliquiæ factam esse post diem IX Maij anni MDCIX. Illo enim die sese accepisse litteras, scribit inter alia idem Administrator Dominus Lunghi, ab ipso D. Marchione Castellionis, quibus hic significat, se brevi per certum hominem ei missurum Reliquiam Beati fratris sui.

[287] Post hæc concessa tandem fuit a Pontifice Paulo V, anno MDCXVIII, die XXVI Martii, [Quarto corporis translatio an. 1620;] facultas celebrandi Missam de B. Aloysio in ditionibus Gonzaghiorum; & mox etiam, rogante Cardinali Bellarmino, in ecclesia ubi corpus Beati quiescit. Ex quo tempore duo eidem sacella sunt excitata in collegio Romano; alterum in cubiculo, ubi ultimum ægrotaverat, atque animam beatam factori suo reddiderat, zelo & sumptibus Cardinalis Bellarmini: alterum ædificatum fuit in ecclesia ejusdem collegii beatæ Virginis ab Annuntiatione dicta; pretiosis marmoribus magna parte obductum. Et ad hoc facta est translatio quarta corporis, uti scribit Ceparius in editione Placentina Vitæ ejus, die XV Junii anno MDCXX, e sacello B. Mariæ, de quo supra, comitantibus in modum supplicationis Patribus fere omnibus, qui Romæ tunc erant; & collocatum fuit cum loculo suo subter altare novum novi sacelli. Quatriduo autem post, videlicet XIX die ejusdem Junii, Reverendissimus Dominus Raphaël Invitiati, cum facultate Superiorum, solenni ritu consecravit idem sacellum & altare in honorem B. Aloysii: ibidemque nunc (imprimebat hæc Ceparius anno MDCXXX) sacræ ejus exuviæ, continuo populi concursu & adoratione, nec non innumeris circum pendentibus anathematis, honorantur; ac die XXI Junii quotannis celebratur anniversaria felicis ejus obitus memoria, & solenni cærimonia cantatur de ipso Missa. Idem Ceparius in Vita Joannis Berchmanni Belgæ nostri, qui hoc tempore in collegio Romano Philosophiæ operam dabat, alterque Aloysius passim audiebat, virtutum ejus omnium æmulus; mentiomem facit ejusdem translationis, in eaque & Berchmannum candelabrum cum cereo prætulisse scribit; & Patres Assistentes intervenisse, & in Berchmanno veluti redivivum Aloysium, contemplatos fuisse, ut alibi me dicere memini.

[288] Certis quibusdam locis concessam a Paulo Papa V facultatem celebrandi Missam de B. Aloysio, [quinta translatio an. 1649] ampliavit anno MDCXXI Gregorius Papa XV, extenditque ad omnes Societatis Iesu Presbyteros, ubique terrarum existentes; nec non ad alios quoslibet Sacerdotes, ad eorum ecclesias confluentes: qua de re alibi plura diximus. Sequenti anno idem Gregorius B. Ignatium, Societatis fundatorem, Catalogo Sanctorum adscripsit; eidemque, Pontificis ex fratre nepos, Ludovicus Cardinalis Ludovisius, sacræ Romanæ Ecclesiæ Vicecancellarius templum, jacto a se primo lapide (cui hæc ipsa verba sunt insculpta) fundavit IV Nonas Augusti, anno salutis MDCXXVI; inscripta in aversa ejusdem lapidis parte, hac epigraphe; Erit lapis iste in signum meæ erga S. Ignatium ejusque Ordinem pietatis. Ubi templum hoc, quod sane magnificum est, atque post Vaticanum nulli Romanorum cedit, [in novum S. Ignatii templum,] lente, ob immaturam Cardinalis mortem, ad culmen perductum fuit, ac pro anno Iubilæi, quinquagesimo ejusdem seculi, tandem aperiendum erat; oportuit iterum movere loco suo sacra B. Aloysii lipsana, atque e templo Annuntiatæ ad hoc novum S. Ignatii transferre: quod & factum fuit (uti in codice quodam collegii Romani, in quo nonnulla, quæ ad novam ecclesiam S. Ignatii spectant, notata sunt, ipse legi) anno MDCXLIX, præsidente collegio prædicto P. Fabio Albergato; & notatur hoc modo, Italice tamen: Die V Augusti anni jam dicti, facta fuit translatio corporis B. Aloysii Gonzagæ, ducta supplicatione per porticus cavædii scholarum; & non aperta capsa plumbea (ita quippe iusserat admodum Reverendus Pater noster Generalis) repositum fuit sub suo ipsius altari; quod ingredienti a frontispicio templum novum, a dextris secundum occurrebat, pretiosis marmoribus perornatum, &, accensa intus lampade, per fenestellam antrorsum perpetuo collucens, ac pietatem coram adorantium in beatum Juvenem non parum inflammans. Taliter ipsum ego, saltem anno MDCLXXXI tribusque subsecutis vidi, quando & anathemata, voti causa oblata, non modo circum aram, sed toto sacello pendebant innumera; & non semel miratus fui, tum aliorum, tum præcipue studiosæ juventutis, tam secularium, quam nostræ Religiosorum frequentiam, sub ingressum egressumque scholarum ibi preces suas fundentium, tanta pietate, ut exemplum commoveret spectantes, & ejus rei negligentiores ad imitationem sui traheret.

[289] Quievit ibi Beatus annos omnino quinquaginta; quo intervallo novum templum stetit per annos omnino XXXV, [quod tum dimidia sui parte patebat,] perfectum dumtaxat usque ad navim transversam, a qua, ipsum, educto ad summum fornicem muro; separabatur; tantumque patuit, tribus hinc & totidem inde sacellis altaribusque eatenus instructum, præter altare majus, muro jam dicto applicatum. Reliqui post murum ædificii, quamvis præter cupulam (ut vocant) perfectum staret, nullus ad publicam utilitatem usus erat: donec tandem anno MDCLXXXIV, tunc Magister meus, R. P. Silvester Maurus, postquam in academia nostra Romana quique & amplius lustra Philosophiam ac Theologiam publice summa laude professus fuerat, typisque etiam publicaverat; creatus collegii Rector, animum adjecit ad perficiendum opus, quod tam diu spectaverat imperfectum. Ac primum quidem curare cœpit, quo pacto cupulam (quæ paucis dumtaxat pedibus supra fornicem templi educta, elevari in altum, magna pecuniæ vi temporisque impendio, adhuc debet) in orbe suo inferiore tegeret contabulatione, quæ deorsum tantisper demitti per funes, ibique depingi, ac denuo tolli sursum commode posset. Vocati in consilium fuerunt non pauci architectonices periti, an, & quo modo confici posset machina tam grandis ac mobilis. Neque ulli succurrit modus aut consilium conficiendi. Habitabat eo tempore in domo Professorum Romæ Frater noster Adrianus Rancourt, natione Belga, patria Antverpiensis, arte faber lignarius, ingeniosus in paucis. Is suo marte fecit schema, quod putabat futurum quale conceperat Rector, atque præsentavit admodum Reverendo Patri nostro Carolo de Noyelles, item Belgæ, Generali tunc Societatis. Hic vocatis & seorsim auditis multorum Architectorum sententiis, sic fieri machinam posse consentientium, schema in opus deduci jussit & feliciter deductum est: vidique ipse sursum tolli atque iterum demitti, ibique pendulum telaque obductum totum depingi in modum cupulæ: a Fratre item nostro Andrea Pozzo, Tridentino quæ pictura, cum deinde machina suo loco sursum reposita fuit, ita spectantibus e pavimento repræsentatur, ut vera credatur cupula esse.

[290] Et hoc primum ac præcipue perficiendum fuit. Tum positum est pavimentum, erectum altare majus, [anno 1685 totum apertum,] dealbati parietes, ac tandem dirutus murus, qui anticam partem a postica disterminabat, totaque ecclesia anno sequenti patuit, ad nostrum atque Urbis sacrum usum. In hac nova templi accessione ejusque transversa navi dextera qua collegium respicit, continuo excitatum fuit altare B. Mariæ Virgini Annuntiatæ, in memoriam antiquæ ecclesiæ ejusdem nominis; e regione vero reservatus fuit locus altari & sacello B. Aloysii, istic aliquando exædificando: quod & exædificatum post quindecim fere annos ibidem est, perfectumque recepit anno MDCIC, die XX Decembris sacras ejusdem Beati exuvias, stabiliori illic, quam ullo hactenus loco, quieturas, cum biduo ante novum ejus altare rite consecrasset Illustrissimus Dominus, vices Vicarii gerens, Bellizarius de Bellis, Episcopus Melfictensis. Longus forem si sacellum describere totum ac minutim vellem. Locus amplus est, marmoreus undique, dives opere, majestate plenus; [& anno 1699, novo B. Aloysii sacello] altus ab imo pavimento usque ad summum fornicem palmos Romanos CXXXIV, latus LXXIII, profundus LXVI; aræ totius altitudo palmorum LXXIII, latitudo XL. Altare, proprie dictum, in modum tumbæ substructum, & supra illud eminentem in medio tabulam, hic æri incisa oculis subjicio, saltem aliqua eorum lineamenta repræsentaturus, cum elegantiam artis, pretia marmorum varii generis, colores metallorum, symmetriam totius operis non possim. In substructione altaris conditæ servantur Beati Reliquiæ: in tabula, ipsius effigies, variis circum volitantibus Angelis, spectabilis est. Dum tamen tabulam dico, nolim existimes, picturam esse coloribus adumbratam. Est opus anaglyphicum, scalpro e tabula marmoris candidi leniter elevatum; cujus dexterum marginem binæ columnæ ac totidem sinistrum stipant, omnes e marmore antiquo viridi, in spiram tortæ, palmos Romanos XXII altæ. Harum bases & capitella ex ære, nec non conserti floribus ramuli, qui per obliquos spirarum canaliculos serpunt, & alia id genus ornamenta, auro intecta puro nitent. Exterioribus hinc & inde columnis eosque tegentibus coronis singuli superstant genii, fasciculum liliorum manibus præferentes: interioribus binæ statuæ insident, quarum altera Innocentiam, altera Pœnitentiam repræsentant. Tabula, quam dixi, quamque in æs incisam exhibeo, [ara eleganti,] inter prædictas columnas altari imminens, XXX palmos alta, XV lata est, circumdata pulcherrimo margine æris inaurati. Prominet leniter ex ea subvectum nebulis simulacrum B. Aloysii. Vestis illi qualem alumni Societatis nondum Sacerdotes, quamdiu litteris operam dant, Romæ & per Italiam gestare solent. Oculi modeste demissi, manus pectori admotæ; alterum genu inflexum, altero modice sublato; totus corporis habitus pietatem & humilitatem spirat. Circumstant Angeli complures, in eodem cælati marmore: hic imponendam vertici coronam e floribus affert desuper, ille dextera lilium ostentat castitatis insigne; alii ascendentem sublevant cælum versus, alii circumvolant, plaudentium ac venerantium adinstar.

[291] Altaris ipsius capacem sinum implet urna, quam altera figura nostra representat, in modum tumbæ exquisito artificio elaborata & sacras ejusdem Beati Reliquias complexa. Hanc ita descripsit P. Josephus Jovenci, Societatis nostræ historiographus, & descriptam mihi submisit R. P. Annibal Marchetti, Vicepræpositus domus Professorum Romæ: [ac pretiosa tumba ornamentum fuit.] Constat e lapide, quem Lazzulum Itali nunc, Sapphirinum veteres, ut quibusdam placet, appellabant, coloris cærulei, venis aureis intermicantibus. Ad urnæ latus utrumque insident pulvillis Angeli minores duo marmorei: unus tenet manu catenulam cuspidibus ferreis hirsutam, flagellum, & similia pœnitentiæ Christianæ arma; jacet ad ejus pedes corona, qualis Marchionibus vulgo tribuitur: floream alter corollam gestat; idem globum Sapphirinum humi abjectum, calce, velut indignabundus, propellit. Hæc de urna Historiographus ille: ac pergit mox alia nonnulla loci decora sic describere: In cancellis altari prætentis, ex antiquo marmore confectis, stant Angeli duo majores, minoribus aliis stipati, funalia præferentes. Parietes sacello circumpositi, striatas parastatas certo descriptas ordine ostentant, & selecto marmore vestiuntur. A dextra lævaque, assurgunt odea gemina, columnis fulta grandibus, & Siculo marmore, auro, variisque ornamentis radiantia. Sacelli fornicem pingunt elegantes tabulæ, celeberrimi pictoris Andreæ a Puteo Societatis nostræ opus. Pavimentum, cancellos longe lateque ambiens, ianthino, croceo, & versicolori marmore sternitur: discriminant illud ingentes stellæ tres, specimen gentilitiæ Lancellottorum tesseræ. In medio cernitur hæc inscriptio, in sepulcralem incisa lapidem.

Scipioni Lancellotto, Lauri Marchioni,
Parenti optimo & sacelli hujus,
Ob valetudinem a B. Aloysio bis impetratam,
Auctori primo, sibique & suis,
Octavius Maria Lancellottus, Lauri Marchio,
Paternæ æmulator pietatis,
Aucta ad opus perficiendum, æris relicti sorte,
Monumentum hoc posuit:
Ut ipsi etiam majorum ac posterorum cineres,
Patronum suum
Propius recognoscerent colerentque.
Anno Domini MDCXCVIII.

CAPUT XV. Translatio B. Aloysii ultima, & Reliquiæ ejus nonnullæ variis locis.

[292] Sub exitum anni MDCXCVIIII perfectum undique fuit novum B. Aloysii, quod diximus sacellum & altare; ac die XX Decembris, incidente in Dominicam IV sacri Adventus, [Anno 1699 eximuntur denuo ossa Beati,] hora circiter XXII more Italico, id est sesqui hora ante solis occasum, comparuerunt ad altare, sub quo sacræ exuviæ ab anno MDCXLVIIII conditæ, eatenus honorabantur; Reverendi Patres Joannes Baptista Tolomei, Rector collegii Romani; Xaverius Philippus Guerrieri, ibidem Minister; & Philippus Guarnieri; superpelliceis induti, cum Notario Ludovico Martolo (ita legendum videtur cognomen hoc in sequenti translationis instrumento) ac testibus, Illustrissimo & Reverendissimo Domino Josepho Oligati, Episcopo Parmensi; & Illustrissimo Domino Marchione Francisco Maria de Monte Bandino, Bononiensi; ad hoc specialiter vocatis, adhibitis, ac rogatis. Adfuit simul etiam cæmentarius, qui jussus insinuavit se per fenestellam in cavum altaris, [cum loculo plumbeo,] cœpitque malleo effringere murum, sub quo Reliquiæ latebant, tam probe munitæ, ut dimidiam facile horam ille impenderit effringendo, priusquam capsa eximi posset. Tum primum extraxit partem superiorem arcæ ligneæ, per medios fere asseres laterales fissæ; apparuitque loculus plumbeus ei inclusus; & ex altera media arca lignea facile extractus fuit: moxque coopertus velo serico, delatus est a R. P. Rectore prædicto ad thensam; extra altaris septa decore præparatam; substrato peripetasmate, circum lucentibus tædis, & adstantibus aliquot Sacerdotibus; qui, imposito thensæ sacro thesauro, procubuere omnes in genua; & adorarunt tam diu, dum supplicatio rite ordinata esset, & venisset qui expectabatur Eminentissimus Cardinalis.

[293] Interea arca lignea, quæ tantisper in altari relicta erat, vellicari primum a studiosa juventute; [&, ligneo pro Reliquiis direpto,] tum particulæ, qua parte confracta erat arca extantes, decerpi; postea vi majora frustula avelli; & nisi adstans Sacerdos tempestive cohibuisset rapaces manus, tectamque pallio per famulum curasset auferri in locum tutum, eumque ipse comitatus fuisset in sacrarium, prævidebam (adstabam enim) fore ut paulo post nihil ejus superfuisset. Hinc conversi ad locum, unde arca fuerat extracta, pii raptores, certatim sibi auferebant cæmenta, scobem, fragmenta lapidum, lateres integros, & quidquid a sacro loculo propius abfuerat; eaque aut chartæ, aut strophio solicite involventes, religiose comportabant domum. Jam vero media circiter elapsa erat hora, quando advenit Eminentissimus Dominus Cardinalis Ottobonus, S. R. Ecclesiæ Vicecancellarius, & recta concessit ad venerandum sacras Reliquias: [circumlata fuerunt,] nec multo post cœperunt e sacrario procedere Nostri, ex omnibus fere domibus collegiisque Romanæ urbis collecti; &, prælata cruce, quam hinc & inde stipabant Acolyti linteati duo, cum candelabris & cereis ardentibus, contulerunt se longo distinctoque ordine bini & bini per medium templum ad easdem sacras Reliquias, primo quidem loco Fratres nostri adjutores temporales, paria fere viginti, palliis circumdati, sub iisque pileos suos manu tenentes.

[294] Sequebantur Scholastici, studiis Philosophicis operam dantes, paria tredecim, manu altera biretum præferentes, indutique toga talari cum manicis & eminentiore collari; quacum prodire in publicum solent, & prodiit suo tempore Aloysius (uti etiamnum in multis ejus imaginibus videre est) atque prodierunt ante ipsum alii, [Nostris longo & decoro ordine præcedentibus,] a primordiis Societatis nostræ, constanter huc usque per totam Italiam tenente usu. Hos excipiebant Sacerdotes, triginta & amplius paria, pallia quidem, cum Fratribus; bireta vero cum Scholasticis ferentes; illo nempe habitu, quo in honestioribus congressibus solent comparere. Pone aderant theologicarum disciplinarum Studiosi, tum sacris Ordinibus jam initiati, tum nondum eo promoti, magno numero superpelliceis induti & loco digniore prope loculum collocati, quia sui ordinis & gradus fuit Aloysius, studiis theologicis dans operam, in eodem collegio Romano, quando in cælum migravit. Prædicti omnes Fratres, Scholastici, Patres, Theologi, præter biretum aut pileum quod diximus, altera manu tenuisse, præferebant altera accensum cereum, aut facem. Denique clausit ordinem admodum Rev. Pater. Officians, dignissimus Præpositus noster Generalis, Thyrsus Gonzalez super Albam & Stolam Sacerdotalem Pluviali amictus; comitantibus ipsum duobus, uno a dextera, altero a sinistra, Sacerdotibus linteatis & extremum Pluviale utrimque manu aliquantum levantibus.

[295] Postquam tali ordine perventum fuit ad sacrum depositum, constitit qui præferebat Crucem cum ceroferariis suis; [& canentibus musicis;] divisosque bifariam per ordines procedentes, eodem accessere propius linteati Theologi prædicti, atque admodum Rev. Pater Officians cum suis comitibus. Tum omnibus sacro corpori genua flectentibus, Præcentores, qui quatuor erant & supplicationem quoque post Adjutores temporales, vestiti superpelliceis, comitabantur; orsi sunt cantare Litanias Sanctorum omnium, reliquis respondentibus: surrectumque fuit, quando cecinerunt, Sancta Maria; & procedere cœptum, quo diximus ordine, e sacello B. Aloysii, quod vetus appellari nunc potest. Est illud medium inter tria sacella, quæ magnificum S. Ignatii templum per valvas principes ingredientibus occurrunt ex parte dextera; quibus & succedit proxime transversa templi ala, in qua novum eidem Beato excitatum est altare, quod supra diximus, ab Illustriss. D. Marchione Octavio Maria Lancellotti; ex testamento paterno, pro beneficio recuperatæ per B. Aloysium bis, uti testatur, salutis monumentum.

[296] Ex vetere igitur sacello deducturi ad hoc novum sacra ossa, ingressi sunt proximum sacellum, frontispicio templi vicinum, [per totam ecclesiam] & inde transgressi ad sacellum e regione positum, per illud ac duo sequentia dextrorsum perrexerunt ad alam crucis alteram, ubi sacellum est annuntiatæ Virgini Mariæ sacrum; ex quo denique recta transivimus ad novam aram Aloysianam. Sacrum pignus portatum fuit sublime ab octo Sacerdotibus nostris, superpellicea veste indutis; exteris etiam nonnullis manum venerationis causa admoventibus; quos inter esse voluit Eminentiss. Cardinalis prædictus, studiosæ juventuti aliisque præbens exemplum suæ erga Beatum pietatis, quam pene puer hauserat cum scientia almæ Philosophiæ & sacræ Theologiæ, iisdem in scholis, quas olim Aloysius frequentavit; foveratque eamdem ad hujus sacras Reliquias in templo sæpe ac diu orando. Inter eundum, ut dixi, alternis cantatæ fuerunt Litaniæ: quibus nondum finitis, quando jam prope a termino aberant, intonuerunt Præcentores hymnum, Te Deum laudamus; eumque alternarunt, [ad novum Beati altare.] donec omnes componerent se ante novum altare in modum hemicycli, includentes in medio non altum pegma, ibidem erectum & pulcre stratum, in quo thensam cum sacro loculo deposuerunt bajuli Sacerdotes. Tum flexerunt omnes humi genua, & Acolyti concinuerunt Antiphonam, Similabo eum, cum Versiculo, Amavit eum Dominus; atque admodum Rev. Pater Officians subjunxit orationem, Adesto, Domine, supplicationibus nostris.

[297] His absolutis sub horam XXIV, recedentibusque ad se Patribus, tam collegii Romani quam domuum aliarum, affluxit multitudo spectatorum ingens; quæ, licet clausæ essent valvæ templi, per ostium collegii subingressa fuerat, ad feretrum, in quo cum custodibus remanserat sacer loculus, suo ornatu coopertus; ac certatim produxerunt coronas suas precatorias, aliamve pietatis Christianæ supellectilem, porrexeruntque custodibus Clericis, ut sacri loculi contactu quodammodo sacrata, præsentiorem sibi beati Adolescentis memoriam facerent. Tandem ingruentibus tenebris ac digressis turbis, loculus in novum monumentum illatus, ibique firmatus fuit. Atque hæc translatio sexta fuit, spatio centum & unius annorum: de qua ut posteris quoque perpetuis temporibus constaret, voluerunt Superiores Societatis nostræ, & præcipue provida cura Reverendi Patris Ioannis Baptistæ Tolomei prædicti, mei quondam in studiis theologicis condiscipuli, tunc ibidem Rectoris, confici gestæ rei instrumentum publicum, prout sequitur.

[298] In nomine Domini. Amen. Præsenti publico instrumento cunctis ubique pateat evidenter & sit notum, [Instrumentum Notarii publici,] quod anno ab ejusdem Domini nostri Jesu Christi Nativitate millesimo sexcentesimo nonagesimo nono, Indictione septima, die vero vigesima mensis Decembris, Pontificatus autem sanctissimi in Christo Patris & Domini nostri, D. Innocentii divina providentia Papæ XII, anno ejus nono; constructa nuper per Illustrissimam familiam de Lancellottis nova capella, dicata B. Aloysio Gonzagæ Societatis Jesu, eleganti forma, ac multis honoribus congesta, in latere sinistro altaris majoris venerabilis ecclesiæ S. Ignatii apud collegium Romanum, ad hoc ut sacra B. Aloysii prædicti ossa ibidem de futuro conserventur, ad majorem Dei gloriam, dictique B. Aloysii majorem venerationem & cultum, ac Christi fidelium devotionis augmentum, & militantis Ecclesiæ exaltationem: Reverendi Patres ejusdem venerabilis Societatis, magis magisque aspirantes ad divini cultus augmentum (utpote Deus Omnipotens gloriatur in Sanctis suis) quam citius dicta sacra ossa in urna, subtus dicto altari posita, collocari censuere; proindeque, ut assertum fuit, recepta prius pro infrascriptis peragendis verbali licentia & facultate Eminentissimi & Reverendissimi D. Cardinalis Gasparis de Carpineo, Episcopi Sabinensis, Sanctissimi D. N. Papæ Vicarii Generalis, mediante persona Reverendi P. Joannis Baptistæ Tolomei, dictæ Societatis Jesu, prænominati collegii Rectoris; requisiverunt me Notarium publicum infrascriptum, ut per me ipsum accederem ad antedictum S. Ignatii templum, & de translatione sacrorum dicti B. Aloysii ossium ac dictam & infradicendam collocationem rogarem, ut omni futura ætate veritas elucescat. Ego itaque præd. Notarius, de quo supra expostulatus, [testantis de veritate Reliquiarum,] personaliter me contuli ad nominatam ecclesiam S. Ignatii, & præcise ad altare ejusdem B. Aloysii, positum a cornu epistolæ, ubi alias, & sub die V Augusti MDCXLIX, fuit facta translatio sacrorum ossium dicti B. Aloysii e sacello B. Mariæ Virginis, e cornu Euangelii ecclesiæ prædictæ, intra parietem ex opposito (ita puto legendum tam hic quam infra) fenestræ existentem, ubi prius alias reposita fuerant, ut testatum habetur in quodam libro vetusto, asservato in archivo dicti almi collegii Romani Societatis Jesu, intitulato, Catalogo de suffragii nostri defonti, e per varie occorrenze, charta pergamena cooperto: quo mihi exhibito; ex eo inter alias contentas, infrascriptas particulas extraxi, & registravi in hic alligando folio tenoris sequentis, videlicet: Anno salutis humanæ MDCII, jussu P. Bernardini Confalonerii &c. (prout initio Capitis præcedentis jam relata sunt.)

[299] Deinde anno Domini MDCV, mense Junii translatȩ sunt Reliquiȩ ejusdem ad sacellum B. Mariæ semper Virginis Deique Matris, & conditæ ad cornu Euangelii intra parietem ex opposito fenestræ, [& translatione earumdem] ubi & appensæ tabellæ votivæ cereique non pauci; ardetque lampas assidue. Alia copia particulæ sumpta ex alio libro vetusto intitulato; Nota di quelle cose, che concernono la nuova Chiesa di S. Ignatio MDCXLIX, Incipiens, Dovendosi aprire la Chiesa: & a tergo inter cetera reperitur ut infra; A di V di Agosto si fece la translatione del Corpo del B. Luigi, con Processione per le loggie del cortile, fu riposto sotto il suo Altare, senza essersi aperta la cassa di piombo, che cosi ordino il Padre Generale. Et repertis ibidem, Rev. P. Tolomeo Rectore, & aliis ejusdem Societatis, simulque Alexandro Caprara magistro murario ejusdem collegii, cum aliis cæmentariis, ad requisitionem & instantiam suprad. Rev. P. Tolomei Rectoris coram eisdem, me Notario & Testibus infrascriptis, fuit per eosdem cæmentarios excavatus murus subtus idem altare B. Aloysii a cornu Epistolæ existens; ibique fuerunt reperta ossa & cineres dicti B. Aloysii, jam diu reposita in capsula plumbea, cum alia lignea cooperta, positaque super parvo lateritio muro operis arcuati, eo modo prorsus & forma, qua in suprascriptis testificationibus consignatum & enuntiatum fuerat. Quæ quidem Capsula seu arca plumbea, statim coram quibus supra, meque Notario prædicto, modo & forma quibus supra, extitit reperta, processionaliter pie devoteque, facibus accensis, januisque dictæ ecclesiæ clausis, per dictum Rev. P. Rectorem ac admodum RR. Patres Xaverium Philippum Guerrerium, & Philippum Guarnerium Societatis Jesu prædictæ, adstantes & sacrum feretrum simul portantes; Eminentissimo & Reverendissimo Domino, Petro Ottobono Cardinali S. R. E. Vicecancellario, cum aliis Illustrissimis Episcopis & Præsulibus; e dicto antiquo ad noviter constructum dicatumque eidem B. Aloysio altare translata fuit, & posita in urna, subtus illud de novo constructa, pretiosi lapidis (vulgariter, lapidis Lazzaro) argento & ære inaurato exornati, ante quam accensæ faces sive lampades conspiciuntur. [ad sacellum & altare novum an. 1699.] Et cum expostulationes præfati Rev. P. Tolomei ad amussim exsecutus sim, ut demonstravi in superius a me recensitis, propterea de omnibus prædictis pro veritate requisitus, cunctis publicum & manifestum reddo testimonium, non solum isto, sed & omni alio meliori modo: super quibus omnibus & singulis prædictis petitum fuit a me Notario Publico infrascripto, ut unum, seu plura, publicum, seu publica conficerem atque traderem Instrumentum & Instrumenta, prout opus fuerit & requisitus ero. Actum Romæ in dicta veneranda ecclesia, altari, & capella; præsentibus ibidem Illustrissimo & Reverendissimo D. Josepho Olgiato Episcopo Parmensi, & Illustrissimo D. Marchione Francisco Maria de Monte Bendino Bononiensi, testibus ad prædicta omnia & singula specialiter habitis, vocatis, adhibitis atque rogatis. Ego Ludovicus Martolus, Eminentissimi & Reverendissimi Domini Cardinalis Urbis Vicarii Notarius, de præmissis rogatus, præsens instrumentum subscripsi, & publicavi requisitus.

[300] Adfui, qui hæc scribo, in supradicta translatione, pars ejus; [Reliquiæ Scriptori horum Actorum datæ:] quæque de illa scripsi, oculis meis vidi. Tuli quoque inde pro Reliquiis (cum magis sacra non possem, quia loculus plumbeus apertus non fuit) de capsa lignea, quæ loculum illum cum sacris ossibus annos quinquaginta sinu suo concluserat. Verum pretiosior mihi thesaurus est, quem aliquanto post dono accepi ab admodum Rev. Patre Nostro Generali Thyrso Gonzalez, codex Ms. quo B. Aloysius olim, dum sacræ Theologiæ studebat, usus fuit. Continet is primo loco commentarium in Secundam Secundæ S. Thomæ, a Quæstione XXIII, de Caritate. Commentarius, prout dictatus a Magistro fuit, conscriptus est aliena manu: neque enim Aloysio licuit per Superiores, invaletudinem ejus considerantes, prælectiones manu propria excipere: attamen passim in ora libri notationes adjecit ipse manu sua, & sæpe prolixas: quas omnes & singulas, addita nota B. L. seu Beati Luigi, ut Itali loquuntur, solicite distinxit a commentarii contextu P. Virgilius Ceparius, pro ut ipse in fronte libri manu sua, quæ mihi probe nota est, & nominis sui subscriptione testatum reliquit die XXV Aprilis MDCVI. Scriptura Beati pulcherrima est, & lectu facilis; atque in capite commentarii talis titulus legitur: Explicata per Rev. Patrem Augustinum Justinianum anno 1588. Secundo loco codicis ponitur tractatus de justitia & jure, cujus initio adscripsit beatus Auditor; Per Rev. Patrem Joannem Azor: & appinxit pro pietate sua nomen Jesu compendio, ut fieri assolet, expressum tribus hisce notis, IHS, erecta in mædio H cruce; & paulo infra, ne oblivisceretur matris suæ, posuit, MARIA. Annotata sunt ibi manu Beati multa alia, quæ nihil attinet hic recensere; uti nec indicare Reliquias, quæ variis locis honorantur. De aliquibus jam dictum est alibi, aut dicetur adhuc. Illud tamen commemorare hoc loco non prætermittam; quod in ultimo itinere meo Romanobelgico, viderim ac veneratus sim Coloniæ Agrippinæ, [aliæ Coloniæ Agrippinæ.] in ecclesia Societatis nostræ Crucem ligneam, cum effigie crucifixi Domini Jesu ænea, inclusam Cruci argenteæ, quæ sic aperitur, ut totus Crucifixus æneus spectari, Crux tamen ipsa, cui confixus est, eximi nullo modo possit. Cruci argenteæ in parte anteriori insculptum est: Crucifixus quo B. Aloysius, vivens & moriens, usus est. In parte vero aversa: Eminentissimus Cardinalis de Lugo, admodum Reverendo Patri Nostro Goswino Nickel; & hic templo Coloniensi, dono dedit anno MDCLXI, XXVI Martii.

CAPUT XVI.
Aliquot Beati Epistolæ, Imagines: Sodalitium ei institutum: Altaria & Sacella excitata.

[301] Servatur Epistola una, manu Beati nostri scripta, in Domo Probationis Societatis nostræ Landsbergæ in Bavaria, [Epistola Landsbergæ in Bavaria:] cujus Rector R. P. Josephus Preiß, anno MDCC die XXI Aprilis me, paulo post Roma discessurum, amice invitavit, per se ut transirem (quod tamen per alia negotia mihi non licuit) coram inspecturus memoratam epistolam; & simul de ejus isti Domui comparatione sic scribebat: Ut votis serviam Rev. Vestræ, maxime honoribus B. Aloysii, mitto apographum Epistolæ, ab angelica ejus manu exaratæ. Asservatur ea hic, inter alia sacra cimelia & pietatis fomenta, pro carissimis Novitiis, quibus a moderno R. P. Provinciali Marino Muller, cum magistri Novitiorum officio antea functus, sex abhinc annis huic valediceret Domui, in sacrum mnemosynon est relicta. Involucrum, in quo asservatur epistola, hæc habet verba adscripta: “Litterȩ B. Aloysii Gonzagȩ, P. Michaëli Standacker dono datȩ, tunc temporis, quo serenissimum Archiducem Ferdinandum Carolum per Italiam comitatus est, Concionator ipsius aulicus.” Subinde P. Michaël (ut ex ipsomet intellexi R. P. Provinciali moderno) cum Oeniponto fuisset translatus Eberspergam (quȩ Residentia Societatis nostræ, ad collegium Monacense spectans) donavit epistolam illam P. Ernesto Paumgartner, tum temporis Superiori suo; a quo deinceps hic Landspergæ eam accepit modernus R. P. Provincialis, cum officio iste Magistri Novitiorum hic fungeretur; alter vero, nempe P. Ernestus, Procuratorem Domus ageret.

[302] Tum addit, epistolam consueto Societatis sigillo munitam, & solita forma complicatam esse. Ipsam (tum quia perbrevis est, & paucis ante obitum mensibus, [ad fratrem paucis ante obitum mensibus scripta.] scripta; tum quia indicat, auctorem suum anno præterito Castellione fuisse, & salutaria monita fratri dedisse (quorum hic memoriam renovat atque executionem pro zelo suo urget;) visum est hoc loco adscribere totam, prout jacet, ex versione latina, quam Landsbergæ olim fecerunt & conservant cum autographo italico, accurata illa quidem, sed fortasse nimis officiosa, dum quæ Latini mallent secunda persona proferri, hic per relativum tertiæ, Italorum more, exprimuntur. Sic igitur habet. Illustrissime Domine, frater in Christo observandissime. Pax Christi. Licet particulare quid non occurrat, quod ipsi scribam, tamen ut tabellario satisfaciam, hisce præsentibus ipsi significo, quod per gratiam Dei valetudine fruar satis bona; id ipsum desidero & rogo divinam suam Majestatem, concedat Dominationi suæ in utroque homine. Hodie est ultimus antecineralium dies, quo, aut paulo ante (ni fallor) anno proxime elapso, reliqui Dominationem suam Castellione, instructam bonis desideriis atque propositis; quare aliud modo ipsi in mentem non revocabo, quam ut nunc & deinceps memor sit, ut eadem executioni mandet. Qui dedit velle, spero, dabit & perficere; unde meis precibus (qualescumque sint) ad Deum recurram, ut ad id ipsi concedat gratiam. Denique me commendo in Domino & ex corde, Dominationi suæ. Romæ XXVI Februarii MDXCI. Dominationis suæ Illustrissimæ frater studiosissimus in Domino, Aloysius Gonzaga, Societatis Jesu. Integrior servata est hæc Beati epistola quam multæ aliæ, quæ frustillatim pro amuletis expetitæ atque usurpatæ fuerunt. Exemplum refert in processu Castell. testis XIV. P. Guelfuccius, ita deponens: Anno MDCV, cum essem Venetiis, rogavit me enixis precibus D. Lucia Campi, virgo annorum XXXIII & sanctæ vitæ; quæ aliquanto ante contactu Reliquiæ B. Aloysii cancro, qui mamillam exedebat, liberata fuerat, sibi ut frustulum donarem cujusdam epistolæ, quam mihi Aloysius olim inscripserat; quod ipsum multæ etiam aliæ personæ, dignitatis præcipuæ, a me postularunt ac obtinuerunt: quæ & persuasum habebant, se sibi suisque familiis per ejusmodi frustula, tamquam Reliquias Beati, cælestia, illo patrocinante, beneficia obtenturos; & obtinuisse non raro, confessæ sunt.

[303] In eodem itinere, dum Patavii ecclesiam parochialem S. Leonardi curiosus lustro; incidi præter expectationem in altare, [Patavii in templo parochiali imago ejus,] cujus pictura, summo versus angulum dextrum loco, repræsentat sanctissimam Virginem Lauretanam; loco inferiori sinistrorsum adstat S. Helena, magni Constantini mater, altiorem se crucem erectam tenens; inde dextrorsum sub sanctissima Virgine apparet, excisam olim fuisse amplam telæ pictæ laciniam, ibidemque denuo insutam esse picturam B. Aloysii Gonzagæ dimidio corpore, vultu admodum concinno, & qui prototypon suum adamussim videtur referre. Ut vidi & contemplatus aliquamdiu fui, pluscula sciendi cupidus, Curionem adii: sciscitatoque mihi, quid tali loco taliter insuta B. Aloysii imago sibi vellet; respondit ille, id factum esse curatione nobilis feminæ Margaritæ de Doctoribus, quam ex gynæceo Ducis Mantuanæ, in quo diu versata fuerat, olim nupsisse Patavii pari nobilitate viro Jacobo de Doctis, & palatium quod e regione ipsius ecclesiæ est, incoluisse, dicebat: imaginem porro B. Aloysii, quem verosimiliter viventem noverat, Mantua secum contulisse, ac pro suo in beatum Juvenem amore, illic loci, [Mantua eo allata;] ubi nunc conspicitur, ponendam curasse; sibique & præmortuis marito ac filio, ibidem sub aræ suppedaneo, in quo consistit celebrans Sacerdos, tumulum delegisse; cupidam scilicet corpore non procul abesse a Beato, quem animo semper gestaverat. Tumulo amplum candidi marmoris lapidem imposuit, atque suis, anno MDCXIV defuncta, ibidem contumulata fuit. Sed lapis ille cum ossibus subjectis, non ita pridem (quod conditorium ibi Sodalitas B. Aloysii, de qua mox, defunctis Sodalibus suis fecerit) translatus est ad medium templum, & habet hanc inscriptionem; in parte quidem superiore; Jacobo Docto, Trojani filio, Patricio Patavino, cataphractorum equitum Produci; ac Trojano filio signifero; Margarita de Doctoribus, uxor & mater, utrique paravit ex testamento, sibique & heredibus. In inferiore vero; Discessit ex hac vita annorum XXXIX, pridie Idus Octobris A. D. MDCXIV.

[304] Cœpit ex talibus principiis pietas & fiducia populi Patavini in B. Aloysium, [& nobilis confraternitas] qua vero similiter accedentibus ad invocationem ejus miraculis, paulatim majus majusque incrementum habuerit: certe conflavit tandem nobile Sodalitium, sive (ut vulgus loqui mavult) Confraternitatem, sub invocatione ejusdem B. Aloysii, nemine de Societate Jesu, utpote quæ tunc Patavii non erat, juvante aut suadente. Institutionem ejus curavit Oeconomus ecclesiæ S. Leonardi, & obtinuit anno MDCXLII ejus approbationem, prout docet instrumentum sequens. Marcus Antonius Comes Martinenghius, Nobilis Venetus Juris utriusque Doctor, Canonicus Patavinus, & in Patavino Episcopatu Sede episcopali vacante in spiritualibus & temporalibus Vicarius Generalis Capitularis. Nobis nuper pro parte Rev. D. Jacobi Perotii Oeconomi in Ecclesia Parochiali Prioratus nuncupati S. Leonardi, hujus civitatis, [legitime approbata,] nomine suo & suorum parochianorum fuit humiliter supplicatum; quatenus ad majorem Dei cultum, animarum salutem, & populorum devotionem, eidem Rev. Oeconomo concedere dignaremur, ut in prædicta Parochiali Ecclesia erigere possit Confraternitatem virorum, sub invocatione B. Aloysii Gonzagæ, ut postea ipsa jam erecta, alicui Archiconfraternitati almæ Urbis, cum dispensatione Apostolica, uniri possit. Nos igitur, votis eorumdem favorabiliter annuentes, præcipue cum agatur de divini cultus augmento, animarum salute, & populorum devotione, tenore præsentium, eidem Rev. Oeconomo licentiam & facultatem concedimus & impertimur, ut servatis servandis prȩdictam Confraternitatem seu Societatem sub invocatione ejusdem B. Aloysii, in prȩdicta parochiali ecclesia erigere possit & valeat, juxta capitula- & ordinationes, a nobis approbanda pro ejus bono regimine. In quorum omnium & singulorum fidem & testimonium præmissorum, has nostras patentes litteras manu nostra firmatas, per infrascriptum Cancellarium capitularem, fieri, subscribi, & sigillo Reverendi Capituli nostri communiri jussimus & mandavimus. Datum Patavii in Cancellaria Episcopali, die VII mensis Augusti MDCXLII, Pontificatus, in Christo Patris & Domini, D. Urbani divina providentia Papæ VIII, anno XX. M. A. Martinenghus, Vic. Capitularis. Augustinus Tolentinus, Canc. Cap. Mand.

[305] Leges Sodalitii seu Capitula & ordinationes ejus, de quibus hic mentio fit, [suis legibus munita;] numero septem, eodem anno, XIX Decembris, obtulit præmisso Vicario generali approbanda idem Dominus Jacobus Perottus, Sacerdos Patavinus, jam Conservator electus Congregationis seu Confraternitatis virorum, sub invocatione B. Aloysii Gonzagæ nuper erectæ & institutæ in ecclesia parochiali prioratus S. Leonardi: & Vicarius, visa, lecta, & diligenter considerata … liberaliter & gratiose laudavit, approbavit & confirmavit. &c. uti legitur in alio illa de re instrumento, quod cum præmisso impressum est in libello, Leges Confraternitatis complexo: in cujus fronte imago Beati conspicitur, quo modo in pictura repræsentatur, hoc subscripto lemmate: Protector est omnium sperantium in se. Scopus, in quem collimat Confraternitas, sic in libello declaratur: Quandoquidem tres sint stationes, ad quas concedere homo a morte possit; duæ æternæ, una temporaria; æternæ, cælum & infernus; temporaria, purgatorium, ubi reliquiæ peccatorum expiantur, ut adiri cælum possit: eo enim nihil intrat coinquinatum. Hinc fit Confraternitates præcipue institui, ad subveniendum animabus, quæ piacularibus flammis mundantur; videlicet per crebra Missarum sacrificia, quæ ibi pro earum salute offeruntur Deo: & hanc ipsam ob rem summus Pontifex concessit Indulgentias, uti constat ex Bulla ejus, Confraternitati huic virorum, in ecclesia S. Leonardi sub patrocinio gloriosi & beati Aloysii Gonzagæ erectæ, ut eo incitamento animentur Confratres, ad laudandum & benedicendum Deum, ad frequentanda sanctissima Sacramenta, ad offerenda pro defunctis Confratribus sacrosancta Missarum sacrificia, quo possint citius intueri Deum facie ad faciem; quod eis infinita Dei Bonitas concedat. Hanc inductionem, sequuntur Leges ipsæ, quarum isthæc summa est. In album hujusce Congregationis adscribi cupientes, honesta conditione, & bonis moribus sunto. Numerus adscriptorum trecentesimum non excedito. Quot annis Præsidem sibi aliosque Officiales rite eligunto. Festum primarium, quod B. Aloysii est, collato symbolo & cera, solennissime celebranto. Quivis pro Confratre, qui obierit, præscriptas preces persolvito. Rationes dati & accepti Præses, sub electionem successoris, reddito. Qui ultra numerum præfixum adscribi cupiunt, notantor seorsim dum vacet locus. Hæc de Confraternitate ista, prolixius fortasse quam par videatur aliquibus; utilia tamen futura volentibus exemplum imitari.

[306] [Guastallæ altare apud Theatinos;] Ibidem, Patavii dico, fida relatione accepi; Guastallæ, quæ Gonzaghiorum urbs est prope Padum, titulo ducatus honorata, olim Guardastallum dicta, spectari in templo Patrum Theatinorum altare proprium B. Aloysii nostri Gonzagæ, & imaginem ejus ibidem in tabula depictam, sed cum manicis largis, more ac habitu eorumdem Theatinorum. Altare in gratiam Principum loci, aut ab ipsis Principibus factum esse opinor; imaginem vero sic pictam esse in gratiam Ordinis. Sed ad Societatem nostram revertor. In itinere meo non inveni, nec inveniendum puto Societate tota domum aut collegium, [Græcii sacellum elegans,] in quo non sit sacellum, altare, aliudve monumentum sacrum ejusdem B. Aloysii, quorum tamen hic catalogum texere aut meminisse, nec possum, nec attinet. Unum mihi mirum placuit in modum, quod in collegio Græciensi nostro vidi sacellum domesticum, præcipue, propter altare novum & elegans B. Aloysio primum communicanti (quale etiam Mediolani dudum extare diximus alibi) sacrum, non ita pridem a devoto ei alumno ibidem excitatum: de cujus fundatore interpellatus a me Rev. P. Josephus Schalletari Societatis nostræ, in Universitate Græciensi sacræ Theologiæ Professor, mox litteris suis, XVIII Augusti MDCC datis, me Viennam prosecutus est, sic scribens.

[307] Exsolvo promissi fidem. Quod in nostro sacello domestico eleganti scalpro elaboratum Rev. Vestra vidit altare, dicatum B. Aloysio Gonzagæ, primas sacræ mensæ delicias e manu S. Caroli Barromæi accipienti; stat munificentia Illustrissimi & Excellentissimi Domini, D. Caroli Weichardi, [nuper a Comite Breiner ornatum;] S. R. I. Comitis a Breiner, Comitatus Goritiensis supremi hereditarii Camerarii, Sacræ Cæsareæ Majestatis Camerarii & Consiliarii intimi actualis, nec non inclitæ provinciæ Styriæ Deputatorum Præsidis, Herois non modo claris majorum imaginibus, sed propria etiam virtute præstantissimi. Voluit autem (quantum quidem conjicere licet) Angelicum Adolescentem sub hac potissimum specie venerandum exponi hoc in loco, in quo ipse, ab hominum frequentia semotus, maxima pietate divino epulo refici solet; ut tanto exemplo ad majorem indies Eucharistici Numinis cultum ac reverentiam excitaretur. Hujus etiam liberalitate fundata in perpetuum est Novendialis devotio, in honorem S. Francisci Xaverii, quæ quotannis in nostra S. Ægidii basilica, a festo S. Catharinæ Virginis & Martyris, usque ad ipsam Indiarum Apostolo sacram lucem, frequentissimo omnium Ordinum concursu celebratur.

[308] Hæc de altari Aloysiano Græcii, ejusque Illustrissimo fundatore. Habemus & nos, nihilominus splendidum, materia etiam magis pretiosum, [aliud Antverpiæ marmoreum] ejusdem nominis sacellum, cum altari suo, totum marmoreum in basilica hic nostra Antverpiensi: in cujus tabula repræsentatur Beatus, stans in medio, habitu Societatis, dextrorsum conversus ad fratrem, cui porrigit manu dextera coronam, dum sinistra elatum usque ad humeros Christum crucifixum tenet; & cum corona tradit ei jus suum, quod habebat primogeniti in principatum Castellionis: idque ex consensu Cæsareæ Majestatis rite fieri, indicat diploma cum appenso ejus sigillo, quod adjacet in mensa; superne interim demittente Angelo in caput Beati, pro corona fragili ac temporaria, immarcessibilem & sempiternam. Sinistra parte stat multa propinquorum turba: sola mater sedet mœsto vultu, dextera manu oculis strophium admovente: ante genua adstat puellula, tristibus ocellis in vultum matris intenta, manumque sinistram quanto potest nisu, eodem elevans, quasi strophium remotura & mœstam consolatura; dum ejus dexteram, injecta sinistra sua mater super genu suum sinistrum continet. Columnæ altaris, quæ tabulæ hinc & inde adstant, tornatiles sunt ex albo marmore, circum ascendentibus vitibus cum suis pampinis ac racemis, opere anaglypto. Ad bina sacelli latera suis in loculis binæ inter se aspiciunt statuæ, & ipsæ ex candido marmore eleganter sculptæ; hinc S. Anna cum parva filia Maria, cujus ante se stantis collum, utraque manu per humeros hinc & inde porrecta stringit: inde eadem Maria, justa hominis statura, Jesulum gestat sinistro brachio, dextera manu pedibus supposita. Reliquum sacellum, marmoribus varii coloris vestitum & operibus fabre sculptis distinctum, intuentium oculos diversimode oblectat. Non procul inde, in ipso templo ejusque tribunali primario prope aram summam, conspicitur ejusdem Beati statua, cum aliis Sanctorum Ignatii Fundatoris nostri, Francisci Xaverii Indiarum Apostoli, & Francisci de Borgia, ex Duce Gandiæ Religiosi Societatis Jesu ac tertii ejusdem Præpositi Generalis. Statuæ omnes hæ, etiam marmoreæ sunt, quales jam dictæ; & Aloysiana quidem belle effigiata, oculos blande figit in Crucifixum, quem sinistra manus extensa erectum tenet, dexteræ palma medio pectori applicata.

[309] Inter monumenta B. Aloysii Antverpiensia numerari etiam meretur pictura ingens & magni pretii, quam Sodalis quidam Congregationis nostræ Marianæ sub titulo Virginis natæ olim confici ex voto curavit eidem Virgini, [Pictura in memoriam ingentis victoriæ,] castissimæ Matri, castoque ejus clienti Aloysio, in memoriam Victoriæ festa hujus Beati luce XXI Junii, ejusque & potentissimæ Virginis, ut pie creditur, propugnatione obtentæ in vicinia hujus civitatis ultra Scaldim, in loco qui Calloa dicitur, deletis magna clade per militem Regium copiis Confœderatorum, quæ Calloam insidebant, & huic urbi minitabantur. Rem gestam præclare descripsit illorum temporum Historicus hujus nostræ domus, ad annum MDCXXXVIII, quo contigit. Sedulam, inquit, excubantemque semper in civium commodum, nostrorum Patrum caritatem hoc anno vel maxime experta est Antverpia, [quam miles Catholicus] & hinc nobis addictior, quod B. Aloysio nostro deprecatore manifesto se periculo exemptam, non inaniter credat. Postridie Idus Junii occupaverant hostes Batavi Flandrensem aggerem, cȩsis aut fugatis militibus nostris, Duce Guilielmo Nassavio; & in eo castella duo, duabus hinc leucis dissita, quorum alterum Calloanum erat; moxque ibi castra sua, qua per singulos aggeres inter depressa & palustria accessus erat, incredibili celeritate communire adorti, magnum urbi terrorem injecerant. Jam octiduum prope occupatas tenebant stationes, [de Confœderatis] indies minus expugnabiles. Placuit tandem Serenissimo Principi Cardinali Ferdinando, Belgii pro Rege fratre Gubernatori, adhibitis in consilium belli Ducibus, vi pelli hostes. Illos igitur die XX dicti mensis, qui Dominicus erat, sub noctem a tribus partibus aggressi sunt nostri per aggeres difficillimos, [non procul Antverpia] ab ipsis nempe intercisos ac loricis sudibusque prȩmunitos; tantaque alacritate ac robore decertaverunt, ut Batavi prima nocte magna clade affecti, altera in fugam ingenti terrore effusi, ex munitissimis suis sedibus præter spem prope omnem sint expulsi. Cȩsorum in iis, & in fluvii æstuariis mersorum ad tria millia; totidem & amplius millia captivorum, opima prȩda, victoria celeberrima, & omnino cælitus obtenta ex pervulgata populi opinione, illam B. Aloysio & almæ Virgini Mariæ urbis suæ tutelari adscribentis.

[310] Expeditio, ita pergit Historicus, in pervigilio festi, B. Aloysio dicati, feliciter cœpta, sequenti die felicissime peracta, [festo B. Aloysii] tota intra solennitatis istius tempus est confecta; ut fas sit credere, beatum istum Tutelarem, quem illo die nocteque in templo nostro communes preces solicitabant, pro clientibus suis decertasse. Nam & interdiu & noctu quantum precum effusum, quantæ adhibitæ corporum afflictationes, facile colligat, qui norit quam præsens sit ad pietatem exhortator instantis mali metus. [ejusque] Et quidem ad opem a Cælitibus vel maxime petendam, exemplo invitabat ipse Serenissimus Princeps Cardinalis, qui occasione illius festi nostri credebatur Patronum expeditionis B. Aloysium delegisse. Certe solenni Sacrificio, quod ipsius die in templo nostro canebatur, pie interfuit; atque haud dubie negotium istud, non minus patriæ totius quam suum, per eum divino favori commendavit.

[311] Quamquam ( quod principio dictum oportuit) tam prosperi eventus prima post Deum laus & gloria sanctæ Tutelari civitatis Antverpiensis Mariæ, matri castrorum, [& B. Mariæ] est adscribenda: quæ quam erga nostros propitia, tam adversariis infensa; sic quoque voluit demonstrare, quam non impune sacra atque divina violentur. Batavi siquidem, qui templum Calloanum insederant ac profanaverant; statuam quoque ligneam Virginis sacratissimæ ibidem per sacrilegum ludibrium concremarant: quod flagitium creditur non exiguum quoque ad hostium perniciem pondus addidisse. [patrocinio retulit,] Et quidem pridie diei B. Aloysio sacri, in Congregatione Parthenia, quæ in domo nostra est iuvenum majorum, titulo natæ Virginis instituta, cum tam atrocem Patronæ suæ illatam injuriam Noster, qui Congregationi præerat, commemoraret exaggeraretque; & exinde etiam in spem omnes erigeret, fore ut potens Mater suorum patrocinium adversus hostes, non magis patriæ, quam suos, susciperet; Sodalium quispiam, ætate non provectus magis, quam virtute, voto tacite se obstrinxit, statuæ alterius Marianæ, ære suo isthoc loci collocandæ, si præsenti periculo expediremur. Diceres Mariam sic quoque ratam habuisse munerarii voluntatem, cum eodem die feliciter a Regiis bellari cœptum sit, & sequenti fuerit debellatum; ut eo insuper honore B. Aloysii solennitas afficeretur, quem ad hanc pugnam armigerum sibi diva Bellatrix elegisse videbatur. Intellecto deinde, novam Deiparæ statuam, novum altare tabulamque & alia ornamenta violatæ prius ab hostibus ædi sacræ, jussu Serenissimi Principis, apparari; juvenis, qui se voti reum gaudebat; pro statua vota, consilio & auctoritate Majorum, imaginem amplam atque insignem, [in loco pugnæ erecta.] pretio CXXX florenorum pingi curavit, in qua sospitatrix Virgo adgeniculante sibi B. Aloysio, Antverpiam suam protegere, & sacrilegos hostes ingenti illa clade profligare conspicitur. Quæ tabula, templi Calloani parieti affixa, æternum gestæ rei monumentum repræsentat. Sed & quotannis dum vicina B. Aloysii dies, affixis per urbem programmatis, denuntiatur; iis impressa quoque victoriæ istius memoria renovatur.

LIBER TERTIUS
Continens Acta post mortem B. Aloysii.

CAPUT I.
Testimonia de filii sanctitate ad matrem. Moribundæ servatæ: cæcus illuminatus: alii curati.

CAP. I

[312] Postquam ad meliorem vitam migravit B. Aloysius, multæ ad ejus matrem Illustrissimam feminam litteræ datæ sunt, declarantes, [Scribunt matri Aloysii] quantam suæ sanctitatis opinionem ille in hominum animis moriens reliquisset. Ante alios P. Claudius Aquaviva Præpositus Generalis confirmat, [Claudius Generalis,] eam deinceps caro & fideli Patrono in cælis usuram, ubi fides certa sit, felicem illum & divinitus fortunatum animum jam tum æterna felicitate perfrui, neque umquam vel ipsi, vel Religionis suæ Sociis opem & solatium afferre desiturum. Pater Rector collegii Romani a certiorem eam facit, Aloysium ad beatiorem vitam non modo animo, [Rector collegii,] sed etiam ore totoque corpore tam quieto atque composito evasisse, ut omnibus ejus mortis, quæ vitæ sanctissime actæ omnique virtutum genere cumulatæ responderit, æmulandæ cæleste studium injecerit: ac proinde ipsi ceterisque familiæ ejus non tam dolendum esse jactura filii sui, quam lætandum, quod unum sui sanguinis Cælestium numero transcripserint. [Cardinales Roboreus,] Idem testimonium viri Illustrissimi suis epistolis tribuerunt: atque in primis Hieronymus Roboreus, Cardinalis Illustrissimus, ad eamdem Principem feminam ita scribit:“ Proxima superiore feria quinta vesperi, evectus est ad fortunatiorem vitam noster bonus Pater Aloysius; tantumque aliis sui desiderium suæque egregiæ sanctimoniæ opinionem reliquit, ut Patres illi ejus socii, certo confisi in cælum emicuisse, haud minus ejus mortem admiratione quam lacrymis sint prosecuti. Id adeo tibi solatio esse spemque afferre debet, acturum eum cum Deo de fratrum suorum concordia & incolumitate, prosperaque suorum fortuna. Iterum quæso mœrorem deponas, quando jam in cælesti aula filius tuus est, qui, ut spero, sua nos commendatione tuebitur.” Ejusdem argumenti fuere litteræ Illustrissimi Cardinalis Scipionis Gonzagæ, quas ad Mantuanum Episcopum fratrem suum, [& Gonzaga velut de Sancto:] atque ad Aloysii matrem dedit. In his nuntiat, Aloysium jam beatius vivere cœpisse, ejusque exitum tam salubris exempli fuisse, ut gaudiis potius quam lacrymis sit decorandus.

[313] Ad hæc quanta hujus ipsius Cardinalis fuerit de Aloysii sanctitate opinio, [eidem testimonium dant, Clemens 8,] Clemens Octavus Pont. Max. luculentum testimonium dedit. Is enim nonis Sextilibus anno MDCIV ultro cum Marchione Castellionensi, Oratore Cæsareo, in sermonem de ejus laudibus ingressus; testatus est, Scipionem Gonzagam sæpenumero secum de hujus adolescentis eximia sanctitate verba fecisse; simulque fassum esse, vel aspectu ejus animum sibi salutari dolore suffigi; & propter cælestem quamdam innocentiam, quam in eo cerneret, tanto pietatis motu affici solitum fuisse, ut lacrymis temperare non posset. Quin & ipse Pontifex ubi hæc memorarat, aliaque insuper de ejus sanctimonia vitæ & miraculis acceperat, quasi lacrymans, vehementi sensu hæc locutus est. “Beatum illum, qui nunc utique fruitur immortali apud Superos gloria. Sæpe equidem mihi venit in mentem mirari, quinam Tu Carissime Fili, de tantis periculis tuis exire potueris. At hic certe est, qui te servavit, & familiæ suæ pacem attulit. Habes in cælo, in cujus fida tutela sis, quique omnem abs te noxam propulsabit.” b

[314] Neque vero aliud fuit, clarissimæ & sanctissimæ feminæ, [Eleonora Austriaca,] Eleonoræ Austriæ Archiducis, Mantuæ Ducis judicium, ut apparet ex ejus epistola, quam hoc tempore ad Aloysii matrem dedit, quæ in hunc modum in ejus Vita typis excusa legitur. “Cum mecum ipsa reputo, quam acerbum tibi dolorem, Illustrissima Domina, inurere debeat jactura, quam in filio tuo Patre Aloysio fecisti; eumque ex meo metior, quæ etsi mater ejus non fui, materno tamen eum amore semper sum complexa; facere non possum, quin tui miserear: neque vero tui solum, sed universæ etiam nostræ domus, cui, siquidem humanæ conditionis rationem habeamus, nostrapte vi sine divina ope non possumus efficere, ut ne ingemiscamus. At si saniori mente cogitemus, fortunatum illum animum, cælo, hoc corporis velo conscisso, in æternum splendorem subvectum, ad plenum illum gloriæ exitum, ad quem dum adhuc in hac referta miseriis valle decurreret, pleno gradu properabat, pervenisse; ubi e propinquiori, facilior ei ad preces nostras benigno suo Domino commendandas, aditus est futurus; laudes scilicet gratesque Deo agemus, quod ereptum e terrestri cœno, cælesti Hierosolymitana civitate donarit: nostri vero commodi causa, leniemus mœrorem nostrum; quandoquidem ex homine mortali cælestem factum videmus.” &c. Ad hanc epistolam Auctor illius Vitæ, hæc adjungit: “Fuit, qui supra nominatus est, Aloysius Gonzaga, Ferdinandi Marchionis Castellionensis filius, natu maximus, qui a primis cunabulis angelicum in terris æmulatus est vivendi genus. Marchionis titulo ac ditione fratri suo minori concessis, atque in Societatem Jesu adscriptus, cum annum ageret circiter quartum & vigesimum, vivendi finem implevit. Cadit in illum, quod scripsit Sapiens:” Consummatus in brevi explevit tempora a multa: placita enim erat Deo anima illius: propter hoc properavit illum educere de medio iniquitatum. [Sap. 4.] “Hujus adolescentis cognita morte, Eleonora, tum alia multa in ejus laudem dixit, tum illud crebrius usurpavit: Erat adolescens sanctus, & sanctus obiit.” Sunt qui præterea referant, hoc amplius addidisse. Hunc fore primum e Gonzagarum stirpe, qui in Sanctorum numerum referretur.

[315] Claudent hoc caput litteræ Thomæ Mancini c, Viri Cl. qui quoniam præsens affuit, cum Aloysio justa funebria persolverentur, [Thomas Mancinus,] de nonnullis quæ in iis evenerunt, singulatim testificatur. Sic enim ait: “Illustrissima & Excellentissima Domina. Etiamnum hæreo, misererne dolorem tuum, an tibi gratuler felicem fortunati Patris Aloysii ad melius vitæ genus abitum: neque enim satis dispicio, plusne ponderis apud maternum animum sit habiturum tuum ipsius dispendium, an præstantissimum & uberrimum filii tui lucrum. Equidem doleo, quod tam eminentis hominis adspectu orbati sumus, quodque tibi, Excellentissima Domina, in luctu versandum est, quo haud scio an alius gravior esse possit; quando in hac suprema valetudine, nullum ejus vel semel extremum videndi momentum fuit. At ipsi sane gratulor, quod præstantibus dum viveret sanctitatis officiis cælum sit meritus, quo eum non tam ivisse, quam volasse, constat inter omnes; adeo præclarum de consummata sua virtute, Romæ, universoque orbi sensum reliquit. Itaque viginti trium annorum adolescens id assecutus est, quo, ne si ei quidem Noë ætas contigisset, sperare licuisset amplius. Feria quinta vesperi, altera noctis hora, animum Deo reddidit; heri vero post meridiem, in æde collegii Societatis Jesu, cui ab Annuntiata nomen, funeratus est; cui officio & ipse interfui. Neque hoc præteribo, non modo apud illius Societatis Patres, ejus Reliquias magno in honore esse; verum etiam populum ipsum, qui affuit, vestem ejus, venerationis causa, conscidisse; neque vanus essem, si plus etiam adderem: de quo spero te ab aliis, ac forte ab ipsis Patribus, qui rem melius exploratam habent, certiorem factum iri.

[316] Nullum quidem ejus miraculum proditur, sive quod nullum extet, sive quod etiamnum celetur; [qui moribundum cum Card. Gonzaga visitarat.] ceteroqui publice, perinde ac hominis sancti qui miraculis claruerit, celebris est ejus veneratio. Atque hodie, qui est sabbatum, & dies XXII mensis, circiter horam alteram & vigesimam, mihi nuntiatur, complures viros illustres quidpiam, quod in usu habuerit, exposcere. Hæ sunt adeo causæ, quæ incertum me faciunt, sitne de ejus tali exitu dolendum. Est nonnemo, qui jam Vitam ejus litteris prodere ingressus sit; & Cardinali meo, simul absoluta fuerit, ejus exemplum promissum est. Is, ut nunciato per me ejus excessu, gravi mœrore percussus est, ita, tanto ejus audito honore, levamen mœroris sensit non exiguum. Idem quoque Cardinalis, gemina de causa, vehementer quidpiam rerum hujus fortunati Patris appetit. Illud etiam tibi narrare succurrit, quod Aloysius proxima superiore hebdomade, cum ipsum viseremus, suam mortem magna hilaritate prænuntiarit; mihique binas litteras dederit, quas octavo abhinc die istuc destinavi, rogans darem operam, uti certo perferrentur: has siquidem fore postremas, quas tibi, Excellentissima Domina, fratrique suo Marchioni scriberet. Porro hoc quidquid est sermonis, alloquendi & consolandi tui amore his litteris mandavi; quo sane solatio tantisper te sustenta, dum, ut opto, alius quispiam uberius de omnibus ad te perscribat. Interea tristitiæ, quæso, modum fige, huicque beato Patri, cujus nullæ preces irritæ erunt, pacem & quietem excellentissimæ familiæ tuæ commenda. Romæ X Kalend. Quintiles anno MDXCI.” Atque ex his litteris, quas adhuc attulimus, proclive est existimare, quanto jam, cum abiret e vita, sanctimoniæ nomine floruerit.

[317] Horum gravium hominum litteris, quæ pervulgatæ de ejus excellentiori virtute famæ fidem faciunt, [Card. Bellarminus,] annectam nunc Roberti Bellarmini Cardinalis amplissimi de interioribus ejus virtutibus, toties in hac historia laudatum a me testimonium. Ille enim, qui diu in collegio Romano hujus beati Adolescentis conscientiam gubernasset, compertumque haberet quantis mens ejus dotibus fuisset ditata divinitus; meo rogatu, sua ipse manu, quæcumque de eo reminisci potuit, in hoc scriptum contulit; mihique e domicilio, quod habebat in Palatio Vaticano, ad Romanam Professorum domum transmisit. Ac licet vel simplex cujusuis Cardinalis testificatio, quæ est ejus dignitatis celsitudo, per se satis momenti & fidei (uti Panormitanus aliique Jurisconsulti confirmant) in Romano foro habet; & vero mihi præter chirographum viri, toto orbe doctrinæ præstantia atque integritate vitæ clarissimi, nihil requirendum videbatur: veri tamen corroborandi, omnisque omnibus scrupuli evellendi causa, perfeci, ut ipse ille Cardinalis Illustrissimus, coram Notario Cameræ Apostolicæ illud profiteretur, & juramento firmaret. Est autem ad verbum ejusmodi.

[318] “Admodum Reverende Pater. Libenter equidem in eo omni, [B. Aloysii diu Confessarius.] quod a me poposcisti, tibi obsequar; ratus divinæ gloriæ interesse, non ignorari, quænam ille dona suis famulis largiatur. Diu accepi Confessiones dulcissimi & sanctissimi Fratris nostri Aloysii Gonzagȩ, unam etiam qua universam suam vitam complectebatur; & ipse mihi sacris operanti ministrabat, ac mecum versari deque rebus divinis colloqui gaudebat. Ex illis ejus Confessionibus & consuetudine videor mihi hæc, quæ sequuntur, verissime asseverare posse. Primum, nullum umquam letale peccatum admisisse. Quod quidem de tota ætate, ab anno septimo, certum habeo: de primis septem annis (quibus eam quam postea, Dei notitiam neque habuit, neque vivendo secutus est) conjectura id facile assequor. Neque enim verisimile est aut tantilla ætate puerum, aut tantæ puritati designatum, letali se labe maculasse. II. Eum ab anno ætatis septimo, quo, ut ipse mihi ajebat, a mundo ad Deum sese converterat, vitam perfectam egisse. III. Nullum umquam ad libidinem stimulum sensisse. IV. In oratione & contemplatione (in qua plerumque genibus nixus, nusquam incumbens, versabatur) nullam fere distractionem mentis esse passum. V. Obedientiæ, humilitatis, mortificationis, abstinentiæ, prudentiæ, pietatis, puritatis speculum fuisse. Ultimis suæ vitæ diebus, ex objecta sibi specie æternæ beatorum gloriæ, adeo immensa voluptate perfusus est; ut cum totam prope noctem in ea versatus esset, quartam horæ partem tenuisse non putaret. Eodem tempore, defuncto Patre Ludovico Corbinello, cum ex eo quæsissem, quid de ejus anima sentiret; sane perquam confidenter his verbis respondit: Purgatorium, nihil ibi moratus, transiit. Ego, cui notum esset ejus ingenium, admodum consideratum in loquendo rebusque ambiguis affirmandis, certo mihi persuasi, divinitus cognovisse: abstinui tamen ulterius progredi, ne vanæ gloriationis occasionem darem. Alia multa, quæ possem dicere, prætereo, quod me satis singulorum meminisse posse diffido. Ad summam, equidem sentio, recta ad Beatorum gloriam abiisse; semperque religioni mihi fuit pro illius anima precari, veritus ne Dei gratiæ, quam in illa cognovi, injuriam facerem: at contra nulla religione prohibitus sum, quin ejus precibus, in quibus multum confido, me commendarem. Ora pro me, Reverende Pater. Ex habitatione Palatina, XVI Kalend. Novembris MDCI T.R.P. Frater in Christo deditissimus, Robertus Cardinalis Bellarminus.” [d Pluribus etiam verbis ejusdem Aloysii virtutes ac laudes concelebrat idem sanctus Cardinalis, tum in processu, pro canonizatione ejus formato, in quo juratus quæ de illo noverat testatus est; tum in Sermone panegyrico, quem pro concione de illo dixit in ecclesia collegii Romani anno MDCVIII; qui adiicietur ad calcem hujus operis.

[319] Quando primum Romæ in lucem venit hæc Vita Aloysiana, cupiebam quidem ei innectere visionem, [Visio S. Mariæ Magd. de Pazzis,] qua Deus B. Mariam Magdalenam de Pazzis dignatus fuit, revelans illi gloriam B. Aloysii: attamen quia ipsa tum adhuc agebat in vivis, minus congruum videbatur illam typis publicare. Nunc vero, postquam ipsa sancte mortua, inter beatos Cælites annumerata est ab Urbano Papa VIII; visionem prædictam, quæ etiam in Vita ejus jam legitur impressa, in gratiam lectorum hoc loco interponere opportunum duxi; idque eo libentius facio, quod ipsa visionem illam suam, Superiorum jussu constricta & rite examinata dum viveret, interposito jurejurando, ratam habuerit; non tamen sine copiosis ob suum humilitatis studium lacrymis; quodque eamdem visionem deinde confirmaverint multæ Sanctimoniales, & ipsæ juratæ, in processu pro canonizatione ejus legitime formato. Descripta autem hunc in modum invenitur e.

[320] [de incredibili gloria] “Die IV Aprilis anni MDC beatæ Matri Sorori Mariæ Magdalenæ de Pazzis, in ecstasim raptæ, monstrata fuit a Domino gloria B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu: unde in ipso raptu tractim locuta est, ut sequitur: O quantam gloriam possidet Aloysius, Ignatii filius! Numquam sane id credidissem, nisi meus mihi monstrasset Jesus. Videtur mihi quodammodo non esse tanta in cælo gloria, quantam video Aloysium habere. Aio ego, Aloysium esse insigniter sanctum. Habemus nos in ecclesia Sanctos (eos intelligi volebat, quorum ossa & reliquiæ in ecclesia sua asservantur) qui gloriam non habent tantam. Utinam percurrere possem mundum universum, atque annuntiare, Aloysium Ignatii filium, insigniter esse sanctum! Utinam unicuique gloriam ejus commonstrare possem, ad gloriam Dei majorem! Tantam habet gloriam Aloysius, quia operabatur actibus internis. Quis umquam explicet pretium & vim actionum internarum? Nulla ab interno ad externum comparatio est. Aloysius dum agebat in terris, habuit os apertum in respectum Verbi, ac propterea tantus est in gloria. (Dictum voluit, uti deinde interrogata declaravit, Sanctum illum amavisse inspirationes internas, quas Verbum emittebat ad cor ejus, easdem cooperatione sua executioni mandasse.) Aloysius fuit martyr incognitus: quippe qui te amat, [B. Aloysii in cælis.] mi Deus, adeo te magnum & infinite amabilem cognoscit, ut magnum ei martyrium sit, cognoscere quod te non amet quantum amare desiderat, quodque a creaturis tuis non ameris, imo & offendaris. Fecit etiam sese ipse martyrem (per spontaneas nempe corporis afflictationes.) O quantum amavit in terris! quapropter nunc in cælo possidet Deum in summa plenitudine amoris. Jaculabatur, dum adhuc erat mortalis, in cor Verbi: nunc vero, dum est in cælo, sagittæ illæ in ipsiusmet requiescunt corde; quia communicationem illam, quam per actus amoris & conjunctionis cum Deo (qui erant sagittæ ejus) merebatur, nunc vere comprehendit ac possidet. Vidit post hæc, Sanctum istum ardenter orare pro iis, qui ei dum vixit adjumentum aliquod spirituale contulerant: unde & dixit: Etiam ego operam conferre meam volo animarum saluti, ut si qua per me asserta fuerit cælesti paradiso, precetur pro me; quemadmodum Aloysius precatur pro illis, quos habuit in mundo salutis suæ adjutores. Amen”]

[321] Non fuit quidem mei consilii, cum animum ad hanc historiam scribendam appuli, miracula ac beneficia, [Miracula quædam post mortem hic scribuntur,] pluribus locis, meritis & commendatione B. Aloysii, secundum ejus mortem a Deo præstita; sed præclare tantum cum sanctitate & virtute facta colligere, quæ Dei ope nemini non imitari liceret. Neque sane ex miraculorum laude, ad opinionem sanctitatis ejus magna fiet accessio in eorum animis quibus cum eo usus & consuetudo aliqua intercessit. Dona siquidem illa cælestia, quibus dum viveret ornatus est, ab hominibus intelligentibus & eruditis, pluris quam edendorum miraculorum facultas æstimantur. Id quod a Sacerdote prȩstanti sapientia, qui lectis tabulis & monumentis sanctitatis ejus, rogatus erat a Superioribus, ut suam de iis sententiam diceret, diserte his verbis scriptum est: “Sanctissimum Sodalem hunc judico, & qui in Sanctorum numerum referatur dignissimum: nam ea munera divinitus illi concessa, majora mihi videntur, quam si mortuos ad vitam revocasset.” Ne tamen hoc etiam illi ornamentum defuisse videatur, persequar aliquot capitibus ea Dei benefacta & miracula, [omissis quæ vivens patravit,] quȩ post ejus mortem auctoritate publica in tabulas relata, & idoneorum testium jurejurando corroborata reperi: nam quȩ, dum viveret, facta narrantur, consulto reticebo.

[322] Anno MDXCIII, cum Rudolfo Marchione, cui B. Aloysius sua ditione cesserat, Castelli Guiffredi extincto, [An. 1593 mater Aloysii moribunda,] oppidani, qui paulo ante in ejus ditionem hereditate venerant, arma sumpsissent; ipsius Marchionis & B. Aloysii matrem, lectissimam feminam, tam sævus ex molestia quam inde hauriebat animo dolor perculit, ut in gravissimam ægritudinem caderet: quæ illam in paucis diebus in extremum vitæ discrimen adduxit. Jamque cælesti Viatico & extrema Unctione impertita, brevi expiratura credebatur; cum ecce vigilans filium suum B. Aloysium, immortali quodam apparatu & multa luce collustratum, astantem ante lectum videt; cujus præsentia & aspectu sic recreata est, ut, cum antea, [glorioso ejus aspectu recreatur;] quod oppresso & exanimato corde esset, nullam lacrymam posset effundere; delicias nunc suas intuendo permota, dulciter fleret; spemque ingrederetur, non valetudinis modo suæ recuperandæ, sed etiam reflorescentem liberorum suorum statum videndi. Postquam Beatus abscessit ex oculis, præter opinionem omnium convalescit; atque indies lætioribus successibus crescentem Francisci Marchionis, qui hodie rerum potitur, fortunam deinde spectavit. Itaque primum a Beato post mortem editum miraculum, in matrem pietatis officium fuit. Hoc admirabile visum, cum mihi Castellione ipsa Marchio, & Brixiæ Laura Gonzaga Martinenga Comes, narravit, tum etiam postea authenticis litteris consignatum est.

[323] Femina nobilis præcipuæque pietatis, cum parturiret, acerbissimis oppressa doloribus, ac deinde aliis mortiferis cruciatibus conflictata, cum tandem ingentem sanguinis vim profudisset; viribus deficientibus, fœtum, [item parturiens voto ad ipsum facto.] qui jam extinctus in visceribus hærebat, nulla medicorum ope eniti poterat. Jamque animi potius quam corporis incolumitati consultum ibatur; quando puella, quȩ in eadem familia erat, pietati apprime dedita, & quid apud Deum posset B. Aloysius non ignara, ejus fidem implorat; &, si Nobilis femina imminentem capiti mortem evadat, votivam tabellam delaturam se ad ejus sepulcrum vovet. Voto suscepto, Nobilis femina in lecto recumbens, nulla sua noxa, extinctam prolem edit; ac, dum hæc scribimus, sana etiamnum vivit. Huic rei testandȩ puella, quam dixi, pictam tabellam ad Beati sepulcrum attulit, quȩ prima omnium illic suspensa est. Hȩc omnia ab ipsa puella accepi, eorumque in Placentino aliisque monumentis fit mentio f.

[324] Antonius Urbanus Senensis, XVI annorum adolescens, opificio sartor, perturbata capitis valetudine, [Oculus exstinctus] ex continuo acrium & pravorum humorum defluxu, vultu erat tumido, & utroque oculo tam imbecilli, ut neque auram, neque lucem ferre posset: insuper & febris hominem lecto afflixit. Ibi cum amplius mensem continenter jacuisset, enatus est in sinistro oculo floccus albus, sive nubecula, aut ulcus, gemmȩ non absimile; quod cum pupillam insedisset, circum paulatim serpens, eam sic obtexit; ut erepta omni cernendi facultate, adolescentem planissime excȩcaret: & quod noxius ille humor tanto ejus dolore labi pergebat, ut fremere assidue & lamentari cogeretur; metus erat, ne & alteri oculo idem usuveniret. Tentavit medicus semel & iterum alia & alia medicamenta dare: verum, sive ægritudinis vi, sive quod adolescenti inopi serius, neque ut res exigebat, adhibita fuerant, pro levamento nocumentum attulere. Eo comperto, medicus, cum alia nonnulla remedia prȩcepisset, neque tamen mos ei gestus esset, hominem prȩterea adire desiit.

[325] Itaque æger, omni humana ope & opera orbatus, lecto affixus jacere; floccus immobilis pupillȩ incubare; inflammatio & dolor utriusque oculi indies gliscere; tristis humor tantum abundare, ut ab utroque oculo perpetuo destillaret in cervical; noctu vero usque eo oculos tenax illa & viscosa materia complebat, ut ægre esset mane evigilanti palpebras divellere. Neque illum aut crisis ulla, aut exoneratio, aut exinanitio, aut sudor naturalis sublevabat: sed nimirum, spe omni valetudinis amissa, afficiebatur indies gravius. [admota Beati imagine] Forte evenit, ut patruus ejus, arte figulus, cum in manibus pueri cujusdam conspicaretur imaginem B. Aloysii expressam in charta, sciscitaretur e suo quodam sodali, nossetne hunc Beatum: cumque is complura ejus miracula, quæ audierat facta, narraret; hortareturque hominem, suum ei hunc nepotem, nuncupato voto, commendaret; ita se facturum constituit: mandatque mox sorori suæ, Beati imaginem a puero utendam accipiat, ad ægrum deferat, eumque concipere votum jubeat. Ibi mulier momento se adversus Beatum inflammari pietate sentit, certamque spem præcipit, ob ejus merita ægrum sanatum iri; idque sibi præsentire videbatur, illa ipsa nocte futurum. Nacta imaginem, abjecta omni cunctatione, sero diei ægro affert; [& voto nuncupato,] commemoratisque quæ præstaret miraculis, hortata ut votum illi faciat, discedit. Antonius pio animo imaginem cum accepisset, plenus vehementissimi adversus Beatum studii & spei pristinæ sanitatis; in lecto se in genua subrigit; & imaginem manibus tenens, vovet, si ejus commendatione intercedente visum recipiat, se in ejus honorem quinquies orationem Dominicam & salutationem Angelicam recitaturum quotidie; plurimumque ejus apud Deum gratiæ confisus, tertium eadem imagine cæcum oculum in Crucis modum signat, eamque pone sibi ad caput collocat.

[326] Post ubi quinta noctis hora condormisset; visus est sibi secundum quietem ad pristinam valetudinem, atque adeo ad officinam suam redire. [restituitur luci:] Hora nona expergefactus a somno, cum oculos consueto dolore vacuos, perpurgatos, diremptis palpebris, reperiret; suspicari cœpit se consanuisse: certum tamen, quod in tenebris esset, tam cito periculum facere non potuit. Ergo patruum inclamans, prædicat credere se morbo liberatum esse: neque enim oculos amplius sibi dolere, & palpebris nullo negotio diductis, apertos esse. Ubi diluxit, Antonius simul lucem aspexit, amitam, quæ forte ad eum venerat, compellans: Video, inquit, amita mea, video: sanus sum. Hac voce illa simulque ejus frater acciti ad lectum, comperiunt Antonii oculos puros, humoribusque pristinis & inflammatione solutos: atque etiam floccum, qui prius pupillam occupabat, in sinistrum oculi latus aversum, jam extenuatum atque evanescentem (& postmodum prorsus evanuit) neque ullum aspiciendi impedimentum afferentem. De hac tam manifesta erga se voluntate, quam maximo licuit impetu, evestigio Deo ac B. Aloysio gratulantur. Adolescens, cui prius aëris & lucis aspectus impatibilem molestiam creabat, liber ac sanus lecto desilit; prodit in publicum; rei divinæ gratiis Deo agendis interest; ac denique ad sartrinam suam postliminio se refert. Hoc miraculum auctoritate Archiepiscopi Senensis, de more auditis testibus, consignatum tabulis, & complures medici jurejurando testificati sunt, non nisi divina & natura majore vi persanari potuisse.

[327] Nobilis Romanus g, homo pius & doctus, quoties nitebatur genibus, incredibili renum dolore torquebatur; [sanatur renum dolor semel] neque ejus, quamvis maximo studio quæreret, remedium ullum reperiebat. In ea infirmitate cum aliquamdiu fuisset, atque in oratorio S. Marcelli precibus, quæ quadraginta horis celebrantur, submissis genibus vacantem, idem cruciatus acerbius premeret, sensit intus animo suo subjici, ut a B. Aloysio medicinam posceret. Ergo enixe precatus, uti pro se Deum deprecaretur; vovet, si his doloribus liberetur, miraculi monumentum ad Beati sepulcrum appensurum. Voto facto, extemplo, magna ejus voluptate, dolor omnis & molestia fugit. Verum, cum aliquot jam menses voto se exolvere cessaret; eodem malo tentatus, veritusque ne neglecti voti hæc ab se pœna expeteretur, idoneum tempus nactus, cum Romæ in Beati honorem festus dies ageretur; [iterumque:] miraculum apud sepulcrum affigit, iterumque repente dolore levatur; neque post id loci, ut ipse mihi aliisque ad amplificandam Beati gloriam sæpe confirmavit, umquam præterea his molestiis vexatus est.

[328] Lelius Guidiccionus, Nobilis Lucensis, Romæ in malignam febrim inciderat. [item febris gravibus symptomatis juncta,] Comitabatur eam acerbissimus capitis dolor, perpetua insomnia, inquies, languidi venarum pulsus, virium imbecillitas, luctuosa suspiria, & ex imo corde ejecta, quod mille sibi acubus compunctum sentire videbatur; ad hæc exanthemata, quæ cum vix erupissent, introrsum regredi minari visa; auditus ex parte læsus, vox gravior, summa spirandi difficultas: quæ omnia cum adhibita intus & extrinsecus remedia nihil lenirent, pro desperato habitus a medicis, obita Confessione Eucharistiaque suscepta, ad mortem se accingit. Interea a nonnullis Societatis Jesu Patribus invisitur: qui commemorata B. Aloysii sanctitate, & beneficiis rebusque admirandis quas ipso conciliatore præstaret Deus, [applicatione Reliquiarum.] partem aliquam Reliquiarum se ad eum allaturos pollicentur. Ille pietate adversus eum, & expectatione Reliquiarum accensus, perinde de sua salute certo confidere cœpit, ac si Deum aliquo pignore obligatum teneret; ratus, Reliquiis ad collum suum alligatis, sanum continuo futurum. Postera luce easdem ipse ultro denuo expetit: allatas eodem die propensa veneratione accipit; &, cum iis ad se Crucis notam expressisset, implorato, quam maximo potuit affectu, Beati patrocinio, sibi de cervice suspendit. Ex tempore malum sedatur: medici vespere hominem levatum reperiunt: accessio sævissima, quæ ei vitam ereptura putabatur, deinceps ex toto destitit; cruciatus cessere; rediit quies; nocte somnum largiter cepit; postquam evigilavit, liberum se & lætum comperit. Medici proxima luce ad eum reversi, ne vestigium quidem febris in eo deprehendunt; neque (quod majorem admirabilitatem fecit) ex tam difficili morbo reliqui vel tantillum rediit. Res tota Magistratus auctoritate, monimentis prodita, & in tabella depicta, ad sepulchrum Beati proposita est.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Videlicet Bernardinus Rosignolus, qui extrema Aloysio Sacramenta contulisse, & tunc Rector collegii Romani fuisse legitur supra num. 266.

Recte hæc quidem Ceparius, & nihil videtur deesse, quam quod non loquatur apud eum ore suo ipse Marchio. Audiamus igitur loquentem in depositione jurata anni MDCVIII, pro ut sequitur. Quando Romæ fui Legatus ordinarius Augustissimi Imperatoris Rudolfi, [De sanctitate Aloysii] interrogavit me aliquando sanctissimus D. Clemens Papa VIII, numquid me contingebat quidam Gonzaga, qui studuerat in collegio Romano Patrum Societatis Jesu, ibidemque mortuus erat cum fama celebri sanctitatis: erga quem, inquiebat, tanta afficiebatur reverentia ac veneratione, illustrissimus Cardinalis Scipio Gonzaga, ut, quotiescumque de illo mecum loquebatur, singulari moveretur animi teneritudine: mihique dixit non semel, dum erat Cardinalis, quod collegium prædictum invisens numquam inde recederet, quin simul referret domum mozzettam suam lacrymis madefactam. Ad hanc interrogationem cum respondissem Pontifici, [opinio Clementis 8] esse meum fratrem; denuo quæsivit, num esset frater carnalis; cumque ego reposuissem, esse: dixit ipse, crebro sese volvisse animo suo, qui potuerim ego evadere discrimina, quæ mihi sæpenumero objecta fuerunt: verum nunc, ait, indubitatum mihi est, quin ipso protegente conservatus fueris. Tum oculis in piam quamdam imaginem defixis, subortisque lacrymis, exclamabat, O beatum illum, beatum illum, qui gloriam possidet æternam! &, O beatum te, qui talem habes Patronum in cælis! Ad extremum petiit, num Vita ejus typis impressa esset; intellectoque, non esse; dixit, Cur autem id non curas? suasitque ut imprimendam curarem ob publicam utilitatem. Addit de opinione sanctitatis ejus in eadem depositione etiam alia, pro ut sequitur.

Quid de sanctitate Aloysii post mortem ejus senserit orbis Catholicus, abunde declarant supplices Principum Catholicorum pene omnium petitiones, [& aliorum.] Sanctissimo Domino Nostro pro canonizatione ejus porrectæ. Et nonnulli eorumdem Principum (scio) ipsum adhuc in vivis agentem pro Sancto habuerunt: quod etiam in parte colligitur ex eorumdem litteris. Verum distinctius id scio ex testificatione Infantæ, Dominæ Margaritæ; quæ mihi asseveravit, quod quo tempore mater sua Imperatrix transiit e Germania in Hispaniam, comitante ipsam ex Italia cum parentibus suis etiam Aloysio, non solum Imperatrix prædicta, verum universus quoque comitatus ejus, adolescentulum, pro sanctulo reputabant.

c Illum Cardinali Roboreo a secretis fuisse, dicit testis Castell. 11. in Annot. ad cap. 13 libri 2.

d Hæc usque ad num. 321 omnia desiderantur in editione Romana, eduntur hic e Placentina, interpretata nostro marte.

Habeo e Vita ms. B. Aloysii Cepariana primæ editionis, quæ ibi paraverat Auctor ad prælum de visione hac; sed propter allatam modo causam tunc non impressit; quia nempe adhuc in vivis agebat Maria Magdalena, cui visio illa acciderat. Non omnia autem, quæ ibi parata habuit editioni Placentinæ inseruit: unde res tota hic obscurior evasisse videri potest, [Quæsita Ceparii] ex prætermissis aliquanto lucidior futura, præsertim ex epistola, quam Monialium quædam super illa visione rescripsit ad ipsum Ceparium. Quapropter huc ea refero, ut res tota, quæ plurimum ad gloriam & sanctitatem Aloysii cognoscendam valet, amplius elucidetur. Ait igitur ibi Ceparius: Hæc, id est Maria Magdalena de Pazzis, in ecstasi vidit aliquando gloriam, qua fruitur B. Aloysius in cælo; adfuitque illi eo ipso tempore Antistita monasterii, femina plurimum veneranda & rerum spiritualium scientissima, de qua mihi aliquando sancte fassus est ejusdem Religionis moderator Provincialis, se quotiescumque cum Antistita illa loqueretur, videri sibi cum aliquo S. Bernardo loqui. Hæc jussit annotari scripto omnia verba, quæ Maria prædicta in ecstasi loquebatur; [de visione S. Mariæ Magdal. Pazziæ,] uti & annotata fuerunt. Scripsi subinde ego ad Superiorem ejusdem monasterii, quæ tunc erat illa ipsa Monialis, cui pridem mandatum fuerat in commentarios referre dicta gestaque Mariæ Magdalenæ, ab ejusque latere, quantum fieri poterat, non discedere; videlicet Soror Evangelista Jucundia, multæ prudentiæ, uti addit Puccinus in Vita Mariæ, nec minoris virtutis Monacha, & sanctitatis non vulgaris. Ad hanc igitur scribens Ceparius, quæsivit, Numquid meminisset, Mariam Magdalenam quidpiam in visione vidisse aliquando de B. Aloysio Gonzaga; ita enim mihi videor, inquiens, intellexisse. Respondit vero illa sequentem in modum.

[& responsum Monialis ad illa.] Interrogat me Paternitas vestra, num ego meminerim, Matrem Magistram Novitiarum, Mariam Magdalenam de Pazzis, vidisse quidpiam sigillatim de B. Aloysio. Dico, si memoriæ præsidio stare deberemus, neque ego, neque ipsa Maria Magdalena quidpiam certi referre possemus. Verum, quandoquidem ita Deo placuerit, fuit illa aliquando in ecstasi, & vidit B. Aloysium in gloria, quando & scripto excepimus nonnulla ejus dicta: id quod singulari providentia Dei factum fuerit, fortassis ut scripta illa nostra conferrent aliquid ad institutum Paternitatis vestræ: rerum quippe illarum nihil fere amplius longo jam tempore annotaveramus. At tunc adfuit ecstasi illi, qua de loquor, Mater Soror NN. (ipsa scilicet Præposita monasterii, quam Ceparius paulo ante verbis amplis laudavit, nusquam tamen nominat) quæ tunc Antistita erat, voluitque tunc ex ore Mariæ Magdalenæ hæc conscribi, præsagiens animo suo, isthæc forte aliquando argumentum fore sanctitatis ejus, quando Vita ejus conscriberetur, quemadmodum nunc usuvenit. De cetero interrogavi Matrem Magistram, num pace sua mitteretur ad Paternitatem vestram id quod in memorata scriptura annotatum erat; & respondit mihi solita humilitate sua, si nos crederemus, Jesum ea sibi revelasse; &, si Pater Gubernator, sive Rector Monasterii, qui tunc erat D. Franciscus Benvenuti, assentiretur; per se licere illa mitti. Jam vero assentiente prædicto Patre Gubernatore, cum hisce mitto ad Paternitatem vestram pauca illa, quæ hac super re annotavimus scripto, certoque sciat fidelissime relata esse. Nota scripturæ sic se habet.

Die IV Aprilis anni MDC, Matri Sorori N. N. in ecstasim raptæ monstrata fuit a Domino gloria P. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu; unde in ipso raptu locuta est tractim ut sequitur, interpositis morulis, ubi signantur lineolæ. Hæc eadem refert Ceparius in editione sua Placentina cum reliquis, prout supra num. 320 etiam inserta leguntur, concedendo tamen Mariæ titulum Beatæ, quia tunc illum ei indulserat Apostolica Sedes; ac prætermittendo partem ultimam de morulis interpositis, ubi signantur lineolæ, quia has ipsas lineolas in suo contextu prætermittit; atque adeo monitiuncula talis non debebat ab ipso apponi. Interim lineolæ ista ac morulæ sufficienter indicata hic videbuntur per puncta, quæ contextum incidunt, ibi fere omnia, ubi lineolæ notari deberent. Si cui tamen tanti est lineolas illas distinctius cognoscere, adeat licet tomum VI Maij nostri, ubi eamdem Visionem cum lineolis suis ex interpretatione P. Papebrochii inveniet in Vita ejusdem Beatæ. Nunc hic ad verba in raptu dicta, pro ut in textu.

Femina nobilis, uti & puella, quæ pro illa periclitante in partu, B. Aloysio votum vovit, in hoc miraculo non nominatæ, sunt utique Domina Victoria Alpieri & Domina Seraphina Mancina: [Seraphina Mancina] quarum hæc, Tibure, ubi Aloysium Societatis tironem cognovit, nata; Romæ diu versata, tandem collegium Societatis Virginum Jesu Castellione ingressa, in processu ibi formato, de hoc ipso miraculo aliisque ad primum publicum Aloysii cultum indagandum facientibus (quæ simul hic ex verbis ejus interpretata adscribere libet) ita testatur: Habitavi prius Romæ, quam sacræ Aloysii Reliquiæ e sepultura sua extraherentur; & multis annis prius, quam Pontifex illum declaravit Beatum, [prima ad sepulcrum Aloysii] quando ibam singulis diebus mane, ipsum adoratura; & omnium ego prima votivam ei obtuli tabellam in testimonium miraculi, quod mox narrabo, quando nullum adhuc ibi signum venerationis erat: posteaquam vero auctoritate Pontificia jussus fuit Beatus, pluries quotidie eodem accedebam, visitans sacrum ejus depositum & sacellum ubi quiescit: & si forte per negotia impediebar, alium pro me eodem ablegabam. Vidi tunc ad sepulcrum ejus confluere frequentissimum populum, non tantum die anniversario felicis ejus obitus, sed toto etiam anno: vidi quoque multa ibidem suspensa anathemata, accensa lumina lampadesque: ipsa gestavi religionis ergo sacras ejusdem Reliquias atque imagines, & aliis illas dedi. Vidi expositas ejus effigies, non solum in pluribus Romæ ecclesiis, [anathema offert,] verum etiam Senis, Florentiæ, Bononiæ, Mutinæ, Parmæ, ubi singularem erga ipsum populi pietatem testantur plurima anathemata: item Mantuæ, ubi vidi ejus sacellum in ecclesia cathedrali, & Patrum Societatis Jesu; nec non hic Castellione, ubi magna in veneratione est sacellum ejus in S. Nazarii, & a tota civitate mira religione frequentatur. Scio etiam Sanctimoniales variorum monasteriorum Romæ, prȩcipue vero S. Mariæ Magdalenæ in monte Quirinali, S. Laurentii in Pane & Perna, S. Susannæ & aliorum multorum, religioso cultu Aloysium prosequi, ac festam ejus lucem celebrare.

Multorum quoque miraculorum, per ipsum patratorum, fama aures meas verberavit; & aliquorum egomet ipsa testis sum. [Victoria Alpieri mortuum infantem] Primum miraculum scio contigisse Romæ, ubi Victoria Alpieri, in articulo mortis constituta, & a medicis deposita, quia infantem mortuum utero gestans, eniti non poterat, jamque adeo debilitatæ erant vires nequidquam parturientis, ut opem ei amplius ferre non possent; nec vero medici ullum amplius adhibebant medicamen. Ego, quæ aderam in domo ejus, inter hæc votum concepi in honorem B. Aloysii, [feliciter enititur.] me, si vitam servaret periclitanti, ex ejus tholo (& nondum declaratus tunc erat Beatus) anathema suspensuram. Ut feci votum, simul illa, uti jacebat in lecto semimortua, ejecit, nullo fere doloris sensu, infantem mortuum, tam grandem ut bimum credidisses. Et hujus miraculi causa adduximus etiam præcedentia, quæ alioquin ad cultum Aloysii proprie spectant: nunc vero quia de miraculis tractamus, etiam sequentia ex ejusdem testimonio subjungamus.

Ego ipsa, Tibure commorans, laboravi febre continua quatuor jam aut quinque menses, quam ajebant hecticam esse; [Curatur febris hectica] quando eidem B. Aloysio votum nuncupavi; atque ilico per gratiam Dei & ipsius Beati tam febre hectica quam omni ægritudine liberam me sensi. Item Tibure adolescentula quȩdam, Francisca Matthioli nomine, cruciabatur sinistra mamilla cancro, qui, ut ipsa inspexi oculis meis, ardebat instar flammæ ignis. Multis ei adhibitis medicaminibus nullo fructu, timere cœperunt medici, ne pertinax malum puellæ mortem afferret. Quamobrem constituerunt quodam vespere, postridie mane mamillam ei secare: quæ res magnum puellæ attulit timorem. Ego ad illam eodem die invisens, narravi miraculum, quod B. Aloysius Florentiæ opera tus fuerat, curans similem Sanctimonialis alicujus cancrum; atque una dedi infirmæ Reliquiam Beati & imaginem ejus aliquam, dicens, [& cancer in mamilla.] Tu te illi commenda; ego pro te concipiam votum. Commendavit se illa Beato, ut mihi deinde fassa est; & ego feci quod dixeram votum, eodem vespere. Ecce autem postridie mane accedentes paratis omnibus ad sectionem medici, comperiunt puellam omni parte sanam nec quidquam ultra operati sunt. Ipsa autem puella, & ego, & quotquot hujus rei sunt conscii, curationem credimus miraculosam fuisse; quia nullo applicato medicamento curata fuit, recte statim valuit, ac valet hodiedum. Huic simile est, quod deposuit in processu Castell. testis XIV, Anno, inquiens, MDCV cum essem Venetiis, narravit mihi D. Lucia Campi, sanctæ vitæ virgo, annos nata XXXIII, quod laboravit ex una papilla morbo dubio, an cancer esset, an aliud similis periculi malum: quodque applicata affecto loco Reliquia B. Aloysii, eoque invocato, liberam se compererit omni malo præsenti, & solutam fuisse metu, quem a manu chirurgorum experienda habebat.

Hic, in processu Rom. testis XVI, appellatur Gaspar Pallonus; deponitque etiam ibi ipse hanc suam infirmitatem, quam ait, sex circiter menses tenuisse, & flectentem genua sæpe ita afflixisse, [Duo Nobiles Romani,] ut vertigines capitis pateretur, animo deficeret, & præ vehementia doloris erigere se ad consedendum non posset. Curationem vero ad invocationem B. Aloysii, tempore instanti, perfectam fuisse; seque continuo post flexis genibus orasse, & usque ad tempus, quo hæc deponit, quod trium circiter, aut etiam quatuor annorum est, nullum umquam incommodum sensisse; solvisse vota sua (non tamen primo quoque tempore) ad sepulcrum Beati, eique se palam profiteri debitorem esse, & preces suas frequenter offerre ex singulari religione, [Gaspar Pallonus] qua, inquit, eum veneror; & nunc etiam alia ab eo beneficia postulo, atque obtinenda confido. Interrogatus latinis hisce verbis, an veritas aliter se habere possit, & medio aliquo medicamine id evenerit; respondit italice; Res ita se habet, ac vera est: & ego nullus dubito, quin miraculum sit; quia nullum tunc applicatum fuit medicamentum, & malum sex mensium curari non potest momento uno. Idem jam pridem dixi etiam Patri Lorino, & Domino Horatio Petronio, & multis aliis, quorum non amplius recordor. Sed his nihil opus est testibus: sufficit a me semper creditum rationabiliter fuisse & credi, miraculum esse; & hoc est verum.

Conjuncta sunt cum præmissis, quæ subdo. Perillustris Dominus Horatius Petronius, in processu Rom. testis XV, Scio, inquit, B. Aloysium multa multis præstare beneficia, uti ex propria lectione cognovi; [& Horatius Petronius,] & specialiter mihi retulit Dominus Gaspar Pallonus, se molestissime laborantem ex renibus, votum fecisse huic Beato, & ilico retulisse sanitatem. Hinc ego, similiter laborans ex renibus, exemplo prædicti D. Gasparis confugi ad eumdem B. Aloysium summis precibus: malum quippe adeo premebat, ut me movere loco aut erigere aliquando nequirem præ cruciatu, qui erat intolerabilis. Quamobrem, cum forte haberem meliuscule, contuli me (non tamen sine gravi incommodo) ad sepulcrum Beati; meque ei studiose commendavi, ut jam dixi. Sive autem eodem temporis puncto, sive alio, liberatus ægritudine mea fuerim, jam non memini; memini tamen & scio, in puncto liberatum fuisse, atque, ut sic dicam, in ictu oculi: & deinceps omnino liber mansi. Quapropter beneficium hoc ego semper miraculum reputavi. Illud namque interest inter gratiam & miraculum, [diuturno renum cruciatu,] quod gratiæ perficiantur paulatim lapsu temporis, id quod fieri sæpe solet operatione ordinaria naturæ. Sic ego ipse non raro concepi vota pro salute filiorum meorum, & gratiam optatam accepi, & quod voveram persolvi ad sepulcrum Beati. At vero miraculum est momentaneum, uti fuit hoc meum; quod etiam ideo magis reputo miraculum esse, quia cum solitus fuerim crebro vexari isto malo, post hoc miraculum, id ultra passus non sum. Interrogatus latine, an veritas aliter se habere possit, & aliter quam miraculose evenerit, videlicet aliquo medicamento prævio; respondit italice; Ita verum est ut dixi, [momento liberantur;] & ego verum esse miraculum credo: quia factum est sine ullo medicamine ad solam invocationem Beati prædictam; neque natura potest operari tale quid momento uno. Quamobrem credo & credidi, miraculo divinitus factum esse: & exinde pluries invisi ad ejus sepulcrum, ipsumque mihi apud Deum elegi advocatum. Ad interrogationem de causa scientiȩ, de tempore & contestibus, dixit; Res contigit mihi, duobus circiter abhinc annis (Deposuit hæc anno MDCIX, XXVII Augusti) & communicata a me fuit cum Domino Gaspare Pallono prædicto, & cum aliquot Patribus domus Professorum Societatis Jesu.

Utrumque præmissum miraculum comprobatum fuit a pluribus medicis. Unum alterumve hic adduco, atque imprimis Julium Cæsarem la Galla. Is de primo, quod dixi, Gasparis Palloni ita decernit: Puto miraculum esse ex modo sanationis, [quod maximum miraculum esse] de quo minime dubitandum: quia æger, vir nobilis, ac valde accuratus & doctus; qui putandus non est velle decipere, nec facile decipi potuisse, a me diligenter interrogatus asseruit, se statim & non perceptibili temporis mora, fuisse sanatum ab illo molestissimo affectu, cum se commendasset B. Aloysio, nec umquam amplius vexatum fuisse, absque aliqua in corpore sensibiliter facta mutatione, ex qua possit conjectari sanationem fuisse a natura. Ita ille totidem verbis latinis, & subscribit hic, uti post sequens testimonium suum, quod pariter latine contexuit de miraculosa curatione Horatii Petronii, his verbis:

Hanc curationem miraculosam existimo, ratione modi, quia exiguo sive minimo tempore facta fuit; quod impossibile fuit naturæ viribus fieri. Primo, quia renum & vesicæ vitia difficulter sanantur in senibus, [testantur celebres medici,] ut inquit Hippocrates 6 Aph. 6; tum, quia opus eorum est indesinens, ac sunt in continuo motu attrahendi & excernendi serum sanguinis, quod maximum impedimentum affert curationi, quæ semper requirit quietem: tum etiam, quia per renes evacuatur superfluitas aëris, quæ est apta irritare, sive ulcus, sive inflammatio, sive aliqua alia passio in ipsis constiterit, ut Galenus super eodem Aphorismo testatur: quæ impedimenta tum senibus tum juvenibus procul dubio difficilem curationem reddunt. Quare cum prædictus languens, senex potius quam juvenis esset, quo tempore curatus fuit, nempe annum agens L, vel ad minimum XLVIIII (ut ipsemet a me diligenter interrogatus retulit) putandum est, curationem tam exiguo tempore factam, & integre, non fuisse a natura: præcipue cum dicat Hippocrates lib. 6. de morbis popul. quod renum affectiones non vidit curatas supra quinquagesimum annum. Accedit his omnibus ratio certior, nempe, quod languens, qui est vir nobilis, gravis & bene expertus, a me diligenter super hac sanatione & morbo interrogatus, retulit, se per multos annos ægrotasse ex morbo renali, ex lapide sive calculo; & sæpius fuisse ab illo vexatum, [Julius Cæsar la Galla,] & aliquando fuisse ad periculum vitæ deductum: post hanc vero curationem, miraculose factam in tam brevi tempore, numquam ægrotasse, nec molestiam aliquam sensisse: quod pariter arguit miraculum; cum calculi sive lapilli in renibus generatio supponat caliditatem ingentem renum, tamquam causam efficientem, ut Galenus 6 Epid. tomo I, com. 5. Talis autem intemperies nequaquam minimo temporis spatio omnino removeri potest, non solum non ope naturæ, sed neque Angeli ministerio (ut alibi se monstrasse fusius dicit). Quare statuo ut supra, curationem hanc, miraculum censendam esse. Et subscribit tam supra quam hic: Ego Julius Cæsar la Galla, artium & medicinæ, nec non sacræ Theologiæ Doctor, & in publico Romano gymnasio philosophiæ ordinarius & primarius Professor, ita sentio ut scripsi, & manu propria subscripsi.

Sequuntur aliorum trium medicorum singula testimonia de utroque miraculo simul. Eorum unus Franciscus Sallus de Reguardatis, sic incipit: Dolor habitualis, quem in renibus patiebantur Perillustres Domini Horatius Petronius & Gaspar Pallonus, Nobiles Romani, [ac tres alii] necessario proveniebat a materia dolorifera, in renibus congesta, quæ continuo generabatur; & a prava affectione ipsorum renum. Quo deinde probato, sic pergit: Hujusmodi autem renum affectiones, vel numquam curantur, præsertim in provecta ætate; vel si curari aliquando possunt, id non nisi diuturnitate temporis, balnearum usu, ac longis medicamentis novam temperiem inducentibus, contingere potest. Igitur quod Perillustres isti Domini, sine ullo medicamento, sine ulla evacuatione, per solam B. Aloysii invocationem, statim convaluerint a morbo habituali; & quod magis est, post recuperatam miraculose sanitatem, talem infirmitatem numquam amplius passi sint; hoc ego non solum miraculum, sed maximum miraculum esse firmiter assero: quia necesse est dicere, Deum per merita B. Aloysii mortificam illam renum qualitatem sustulisse; & intemperiem, ex qua materia illa calculosa generabatur, emendasse; quod a solo Deo eo modo fieri potuit. Ita sentio, qui supra. Alter Medicinæ Doctor, curationem utriusque, post multam disputationem, non solum miraculum, sed etiam inauditum & plane admirabile vocat. Nomen ei Thomas Grossus. Tertius, qui se Jacobum Bertacium, Nobilem Firmanum, medicum physicum nominat, similiter testatur, utrumque esse miraculum maximum; & Petronianum, non solum ratione modi, sed etiam quo ad substantiam.

CAPUT II.
Alii multi voto facto variis locis curati.

[329] Anno MDXCIX, cum devotæ Deo Virgines, quæ Florentiæ ad S. Mariæ cui ab Angelis cognomentum est, degunt, Vitam B. Aloysii, [An. 1599 lecta inter Moniales Vita B. Aloysii,] ut erat a me principio descripta, perlegissent; modicum quiddam ex ejus ossibus impetrarunt, quod etiamnum singulari pietate & honore conservant. Erat a in eo Monasterio, inter juniores Virgines, quæ jam Deo consecratæ, arctiori quam ceteræ disciplina tenentur, una cui nomen Angela Catharina Carlinia; quæ quatuor ipsos annos gravi totius sinistri lateris a vertice ad pedes, [una earum an. 1600] sed præcipue humeri & brachii, dolore exercebatur: nimirum humor sive destillatio illud oppresserat, a quo magnum aliquod malum, quale postea evenit, metuebat. Siquidem anno MDC mense Januario noctu, vehementi destillationis & tussis impetu somno excita, sub sinistra mamilla, quasi grave quoddam onus, cum acerrimo dolore sibi incumbere, partemque affectam quodammodo intus rodi sentit. Cum eam manu tentasset, comperit quiddam, [incurabili gravata cancro,] marmoris duritie, ovi magnitudine, quod scilicet cancrum fuisse postmodum est cognitum. Ægre & dolenter ullam corporis partem movebat, ægrius ingrediebatur, aut inclinabatur; sed nihil acerbius quam brachia attollere. Noctu in illud latus cubare nullo modo poterat, & si qua in id se dormiens convertisset, dolore stimulata continuo expergefiebat. Sæpe somnum ei nullum videre licebat, & inter capiendum cibum tantam accipiebat molestiam, ut vix quod necessitati satis esset assumeret. Nihilominus, partim verecundia, partim studio Dei causa adversi aliquid patiendi, duos totos menses & semis hoc novum malum omnibus occultum habuit. At ubi B. Ignatii exercitationibus, quas ejus monasterii sacris Virginibus quotannis obire solenne est, erudiri cœpit; cum inter eas morbus aggravesceret, religioni sibi duxit diutius eum obscure ferre. Igitur rem aperit Mariæ Pacificæ Tovaliæ, suæ ceterȩque illius juventutis Moderatrici; quȩ rem cum Euangelista Jucundia Virginum Maxima, & Maria Magdalena Pazzia tirocinii Magistra [nunc Beatis in cȩlo adscripta] communicat, unaque cum illis ȩgram inspicit; contactuque explorant omnes cancrum esse, qui item, haud ita multo ante, aliam quamdam ejusdem cœnobii sacratam Virginem sustulerat.

[330] Ejus Magistra, naturalibus medicamentis diffisa, [seque Beato commendans,] ad opem Dei exposcendam se convertit; cumque inter orandum se sentiret instingui, ut in loco gratiȩ a B. Aloysio rem Deo commendari postularet b; Virginem ut idem faciat hortatur; insuper, ubi intelligit multum ei in sanctitate Beati fiduciȩ esse, tribus continenter diebus, Reliquiis illis, quarum mentionem feci, super ægram designat crucem: primaque vice dolor omnis, quo caro urebatur extrinsecus, recessit, reliquis morbi incommodis remanentibus. Igitur medicorum potestati eam permittere, & solitis remediis curare deliberant. Jam certum erat postera luce initium medicandi facere; quando Virgo, desiderio Jesu Christi gloriam, B. Aloysii honore amplificatam videndi inflammata, magno animi ardore se dat ad Beatum orandum, ne eum diem (erat is VI Idus Aprilis, Sabbatum uti vocant in Albis) elabi sineret, quin hanc sibi gratiam gratificatus esset: nimirum ut salutem suam, non hominum medicamentis, sed ejus commendationi acceptam ferre posset. Et postquam toto eo die, in sacris suis meditationibus omnibus, idem beneficium instantius flagitasset; tandem præcipiti jam die, solum Dei & hujus sancti ejus famuli honorem spectans, in conclavi sine arbitris ad precandum se abjicit. Ibi dum suam illam obsecrationem iterat, inque ea hæret defixa; animum sibi fiducia certaque spe obtinendi quod optabat impleri sentit, & simul B. Aloysium, intus in animo his se verbis alloquentem audit: Pro fiducia, quæ tibi mei patrociniique mei fuit; [ab eodem sibi apparente sanatur,] proque ardenti desiderio quo flagras, ut hominibus Deus gloriam quam mihi contulit patefaciat; visum est ei tui te voti compotem facere. His dictis ingens partem affectam dolor & dirissimus cruciatus adoritur: quippe visum est ei injecta in apertum pectus manu, magna vi cancrum reliquumque malum omne eximi. Hac acerbitate perfunctam omnis morbi molestia, ac non modo cancer, verum etiam tota illa lateris infirmitas, qua jam quartum annum detinebatur, ita deseruit, ut salva omnino & incolumnis esset. Ceterum in ea incolumitate recipienda tanta vis doloris fuit, ut deficientibus viribus lapsa & exanimata, a ceteris Virginibus reperta sit: itaque necessario in lecto collocanda fuit. Interea ipsa, submissa ut poterat voce identidem Moderatricem suam appellare, & se jam persanatam esse prædicare. Haud ita multo post confirmata, miraculum, remque omnem, ut gesta erat, exponit. Ceteræ Virgines, ubi ex toto sanam vident, Deo scilicet ac B. Aloysio, cujus pro ea preces intercessissent, exultantes gratias agunt.

[331] Ad retinendam tanti beneficii memoriam, hujus monasterii sacræ Virgines, pridie ejus diei qui B. Aloysio sacer est, quotannis jejunium instituunt; ipsumque diem erecta arula, ejusque effigie ac Reliquiis cum supplicantium pompa circumlatis, festum agitant. Hujus tanti miraculi fama totam Italiam implevit; & Mantuanus Dux de eo certior factus per litteras, [miraculo attestantibus medicis.] inusitata hilaritate gestiit: Franciscus vero Marchio, qui hodieque eam dignitatem sustinet, homini suæ ditionis, qui primus hujus nuntius fuit, ædes sane percommodas Castellione donavit. De his omnibus auctoritate Archiepiscopi Florentini, exacto a sacris Virginibus quas nominavi jurejurando, instrumentum confectum est, interposita etiam fide duorum medicorum. Alter eorum fuit Hieronymus Mercurialis, præstantissimus Magni Hetruriæ Ducis medicus, in principibus Italiæ Academiis magna cum laude professus, editisque in lucem ingenii sui monumentis celebris: alter Andreas Torsius medicus, magni Florentiæ nominis c. [Hoc miraculum deinde approbatum fuit a Rota Romana, positumque in Relatione d.]

[332] Marcus Gussonius, nobilis Venetus, Patavii in Societatem Jesu cooptatus, [An. 1603 Novitius Patavii ad mortem æger,] cum alterum jam annum tirocinium poneret, anno MDCIII exeunte, in malignam febrim delapsus, non sine eruptionibus papularum, in paucis diebus usque eo graviter assectus est, ut tumefacta lingua, ore materia putrida ac densa referto, dehiscentibus dentibus, ægre hiare vel fari posset: ad hoc & mente sæpenumero vacillabat. Morbo indies ingravescente, sanitatem ejus desperantes medici, vespere quodam mandant, eum postera luce sacro Viatico instrui. Venit sub hæc in mentem pluribus Patribus, tum præsentibus tum absentibus, [post votum factum,] non abs re fore si æger juberetur pro honore B. Aloysii, quem singulari prosequebatur veneratione, votum aliquod concipere: atque ex absentibus unus, alibi degens, collegii Patavini Rectorem de hoc ipso per litteras admonuit: alius vero qui præsens Patavii erat, cum circiter horam noctis quintam, coram nonnullis B. Aloysii Reliquiis postratus Deum precaretur, impellitur divinitus, ut de hoc eodem ad Rectorem referat; spe accensus, ægrum divina ope, ob hujus sancti Adolescentis merita, ad sanitatem perventurum. Evestigio intermissa oratione Rectorem adit; quæ mens sibi injecta sit, exponit: Rector approbat, & Reliquias quæ penes Patrem illum erant, simulque negotium Ministro dat, uti postero die prima luce ad ægrum, postquam salutare Viaticum sumpserit, eas deferat; ac subinde quidpiam, quod ad ipsius amplificationem nominis faciat, vovere jubeat. Verum, quia per id tempus necdum Beati sepulcrum frequentabatur, neque eo peregrinari mos erat; potestatem faciat, vel ad beatam Virginem Lauretanam, vel quo commodius fuerit, [attactu Reliquiarum sanatur.] supplicatum proficiscendi. Minister minime in posterum diem cunctatus, extemplo cum Reliquiis ægri cubiculum accedit; atque ex Rectoris voluntate, consilium exponit faciendi voti. Æger, acceptas Reliquias insigni pietatis sensu atque ardore osculatus, atque confisus hoc unum suæ ægritudinis remedium fore, flagrantibus precibus Beatum invocat, & votum (uti consulebatur) nuncupat. Nec mora; levationem experitur, tantoque illa nocte melius ei fit, ut medicorum judicio postridie, periculo perfunctus, Viatici non indiguerit, sed pietatis tantum causa Eucharistia participatus sit. His de rebus omnibus coram Episcopo Patavino tabulæ scriptæ, & tabella, beneficii testis, Romam ad Beati sepulcrum missa est.

[333] Joannes Justinianus, nobilis Genuensis, e Societate Jesu, cum ætatem ageret in collegio Romano, III Nonas Junii anno MDCV, oppressus est ingentibus dextri lateris renum doloribus; neque diu post omnes urinæ exitus obstructi. [Alius in collegio Rom. an. 1605 dysuria laborans;] Medicorum collegium cogitur: complura illi remedia præcipiunt, medicamenta non unius generis per os ingerenda, fomenta, unguenta, balneas calenti oleo temperatas, mane & vesperi vectationem curulem, aliaque tum purgantia, tum lenientia. Quæ omnia &c. e

[334] Hujus miraculi magnitudinem auxit, etiam alterum quoddam, [Taurini in simili periculo alius,] quod homini, simili ægritudine laboranti Augustæ Taurinorum evenit. Philibertus Baronis V. Cl. quadam nocte & ipse acerbis renum doloribus vexatus, ut est cum primis pius, ad Dei præsidium, eumque, orandis tum aliis Sanctis, tum præcipue Beatis e Societate Jesu viris Ignatio & Xaverio, propitiandum se contulerat, horumque etiam imagines poposcerat. Sed cum dolor a quarta noctis hora, ad tertiam decimam proxime sequentis diei; non modo non remitteret, sed etiam augeretur; redit in memoriam audisse se, uno circiter ante mense, adolescentem quemdam Romæ, B. Aloysii precibus, a simili morbo admirabiliter recreatum esse. Spem igitur nactus, neque sibi illum defuturum, cum nullam ejus effigiem haberet, litteras, quæ erant ab ipsius Beati manu, nuper a Patre quodam dono sibi daras, eo consilio afferri jubet, ut ad levandum dolorem renibus admoveat. Verum cum illæ perquisitæ nusquam reperirentur, sublato ad cæli cogitationem animo, quam maximo potuit ardore mentis, B. Aloysium advocat. Sub hæc levis eum somnus complectitur, per quem visa illi obversari species hominis adolescentis e Societate nostra, statura, eminenti quam brevi propiore, vultu macilento, naso aquilino & longiusculo; quæ lecto appropinquans, renes sibi totumque corpus cingulo in orbem ambiret. [simili modo liberatur.] Ipse, qui B. Aloysium de facie non nosset, eum tamen esse suspicatus, evigilat: at ille ex ejus jam se subrigentis, manusque in amplexum & venerationem tendentis oculis cum evanuisset, certam suæ præsentiæ vim & effectum reliquit. Siquidem eodem puncto temporis e renibus delapsum in vesicam calculum sensit, de quo Deo & B. Aloysio extemplo gratias egit: neque prius horam quartam decimam sonuit, quam lapillum ejiceret asperum, sanguine imbutum, fabæ crassitudine; ac deinde dolor omnis & morbus ex toto recessit f. Ex eo B. Aloysium sibi suæque familiæ proprium apud Deum patronum & præsidem delegit, eumque in omni fortuna auxilio sibi esse & solatio confidit. Ceterum ut hanc valetudinem, inusitatæ Dei potestati acceptam se ferre palam ostenderet, sigillum argenteum ad Beati sepulcrum dono misit, hæcque omnia apud Archiepiscopum Taurinorum juratus exposuit g.

VII

[335] Joanni Baptistæ Philippino, Romano, filius erat admodum puer, cui nomen Joanni Francisco. Is tum febri hectica, qua annum prope laborabat, [Hectica moriturus puer] miseris modis consumptus atque afflictus; tum vero altero etiam morbo, elephantiasi seu lepræ persimili, qui cutem insidens & sparsus toto corpore, nocte dieque eum inquietabat, in ultimum discrimen adductus erat. Nullo præterquam lacte utebatur cibo; neque ullum medicamentum, ex omnibus quæ medici complura sunt experti, umquam respondit. Accessit ad hæc diarrhœa adeo infesta, ut medicus abjecta omni spe noxæ quam illa attulisset resarciendæ, ratus mortem effugere non posse, ad eum venire desineret. Pueri pater, in tanta præsidiorum naturalium inopia, [admoto Beati dente convalescit:] ad divina confugit. Ergo cum præ manu illi esset dens Beati Aloysii, eum puero de collo suspendit: ille eodem die pultem esitare, morbus inclinare, pectus detumescere cœpit; ac denique, febri ceteraque omni adversa valetudine soluta, mirantibus medicis, integritas consecuta est.

[336] Porro quo hoc esset illustrius, placitum est Deo, [idem maligna correptus febri,] ut eidem puero aliud præterea miraculum contingeret. Etenim, altero post hæc mense, in malignam febrim relabitur, collum turgescit, exanthematis obseritur, in tibia duo carbunculi enascuntur, usque eo pestilentes, ut eos conspicatus medicus, confestim puerum pro deposito duxerit, matremque eum quam longissime ab se habere jusserit: eam enim in iis contagionis vim esse, ut quamlibet valentem hominem, intra quatuor & viginti horarum spatium, de vita exturbare præsentes sint. Pueri pater iterum ad eum, quo volenti propitio jam usus erat, se recepit; atque voto una cum conjuge pro filii salute concepto, Reliquias sacras iterum adhibet. Postero die mane redit medicus, exquirit, jamne vixerit. Parentes ridere. Visitat puerum: comperitur, febrim omnino discessisse, ceterique morbi sævitiam discussam esse. Rei novitate attonitus, cum in crucis modum se signasset, ita discessit, [subito sanatur:] ut negaret esse quod præterea curandi causa reverteretur. Pharmacopola item experiens, qui pridie uita cum medico ægrum inspexerat, admiratione perculsus, cum manum ad frontem extulisset, ad terram usque submisit; nimirum, quod ajebat, ut crucis nota miraculi magnitudini responderet. At postquam de voto facto cognitum est, nemini obscurum fuit, quin tantæ rei gloria B. Aloysio tribuenda esset. Puer ad ejus tumulum deductus; tabella ex voto posita est. Quibus de rebus instrumentum factum, cui suum testimonium duo medici & pharmacopola ille adscripserunt h.

[237] Franciscus Crottus, Nobilis Brixiensis, cum eum acuta febris gravissime incursaret, [item Brixiæ moribundus,] paucis post diebus in vehementi accessione plurimum desipere & dementire cœperat: jamque ad Curionem mature missum erat, ut eum, quippe deploratum ab omnibus, sancto Oleo imbueret; &, siquidem mens rediret, etiam Pœnitentia lustraret. Curio ubi præpopere accessit cum sacro Oleo, non modo delirantem atque aliena omnia loquentem, verum etiam vi morbi tantis furiis & intemperiis agitatum offendit, ut lecto contineri non posset. Hic ejus filius matri suadet, uti pro parente votum B. Aloysio faciat. Illa submissis genibus vovet, si marito secunda valetudo contingat, sacrificium in honorem Beati faciundum curaturam. Vix omnia voti verba enuntiarat, cum delirium intermittit, æger sibi redditur, peccata sua mente sanissima confitetur; tantaque deinde febris inclinatio facta est, ut postridie a medicis integer sit repertus, neque illa post id loci umquam revertit. Voto satisfactum, & litteræ authenticæ Brixiæ factæ i.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a Quæ hinc sequuntur, id est tota narratio de infirmitate quadriennali, interveniente cancri morbo, & curatione Angelæ Catharinæ Carliniæ per B. Aloysium; totidem fere verbis, italice tamen, reperiuntur in processu, sex circiter post mensibus Florentiæ auctoritate Archiepiscopi confecto: in quo, ut sciatur quam celebre hoc miraculum, & quam multis testibus confirmatum sit, hocce præmittitur exordium: In nomine Jesu Christi in cruce confixi, sanctissimæ Virginis Mariæ, & omnium Sanctorum; Nos Monachæ S. Mariæ Angelorum in vico S. Frigidiani, narrabimus hic quoddam beneficium divinum, quod accepit Sororum nostrarum quædam, per intercessionem Patris Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu. Dicimus igitur &c. Et dicunt fere prout narrat Ceparius.

b Inserunt hic Moniales illa quæ Ceparius, quia ad suam ipsius spectabant personam, relationi suæ ex parte præmisit; & sunt sequentia: Cujus Aloysii notitiam nacta fuerat Magistra illa, a R. P. Virgilio Cepario Rectore Societatis Jesu Florentiæ, quando commodavit nobis Vitam suam Aloysii ms, deditque os unum e digito ejus, quod idem P. Ceparius acceperat a R. P. Bernardino Rossignoli Præposito Provinciali, dum in hac civitate visitabat collegium Societatis Jesu.

[Testantur veritatem rei] Sequuntur hinc in editione Latina, æque ac in Romana Italica, duorum celebrium jam nominatorum medicorum testimonia. At in editione Placentina resecuit illa Ceparius, eorumque loco reposuit pauca, hoc [ ] signo inclusa; ratus, opinor, non amplius illis opus esse, postquam miraculum ab Auditoribus Rotæ Romanæ jam comprobatum erat. Eadem tamen ipsa, ne pereant omnino, post testimonia Sanctimonialium, uti etiam leguntur in processu ms. hic adjicio. Primo autem loco ibi testatur, depositionem esse veram, illa quæ curata fuit, deinde Moniales aliæ; denique curationem divinitus factam esse, testantur medici, hoc modo ac ordine

Ego Sor. Angela Catharina Carlinia, fidem facio jurata, [moniales] me illam esse, quæ supra memoratam curationis gratiam accepi, & in hunc usque diem VI Octobris MDC recte valere: & in testimonium veritatis hos versus manu mea propria subscripsi.

Ego Sor. Euangelista Jucundia, quæ præsum monasterio Antistita, fidem jurejurando facio, vera esse omnia quæ supra relata sunt.

Ego Sor. Maria Pacifica de Touaglia, nunc Magistra supradictæ Sororis Angelæ Catharinæ, sum illa, quæ ægram contactu sanctæ Reliquiæ signavi. Quamobrem affirmo cuncta quæ supra deposuimus.

Ego Sor. Maria Magdalena de Pazzis, juramento attestor quæ supra.

Ego Hieronymus Mercurialis, cum hujus Virginis morbum considerassem, [ac medici.] in eam opinionem veni, fuisse speciem cancri, qui ab Hippocrate 6, Aphorismo 38, occultus dicitur; neque umquam vel efficacissimis remediis depelli potest. In horum fidem has mea manu scripsi.

Ego Andreas Tursius quod modo dictum est confirmo, ratus sacram illam Virginem naturæ viribus non potuisse tam subito ad salutem reduci: hujus quippe generis mala (si quidem vinci umquam possunt) non nisi longissimo tempore & efficacissimis remediis vincuntur. In quorum fidem hos versus mea manu scripsi V Nonas Octobris MDC.

d Illa scilicet, quam tres Rotæ Auditores concinnarunt jussu Pauli quinti, quamque nos infra dabimus, in qua a num. 102 recurrit mentio hujus ipsius miraculi, iterum ibi imprimendi propter adjuncta quædam alia, & auctoritatem Rotæ Auditorum, qui etiam ipsi illud ibi probant miraculum esse.

Hactenus de Justiniano Ceparius, cujus curationem sane admirabilem eique adjuncta porro prosequebatur stylo suo, & recte quidem: [Joannes Justinianus,] verumtamen cum plus aliquid fidei, imo & delectationis, afferre soleat lectoti, ut supra meminimus, simplex narratio illius, quiquod narrat, egit aut passus est ipse, quam narratio aliena; existimo gratius fore si, reliquo Ceparii contextu hic prætermisso, ipse Justinianus, quid se factum sit, pergat loqui. Minoris etiam æstimabitur jactur a textus Cepariani, si consideretur, rem eamdem similiter fere propositam legi in Relatione Auditorum Rotæ a num. 105.

Joannes itaque Justinianus, Clericus Societatis Jesu, ætatis suæ annorum XXVI, deponit in Processu Romano die XXI Augusti MDCIX, testis IX, imprimis illa quæ Ceparius huc usque narravit; tum vero ita prosequitur: Quæ omnia remedia cum nihil adjuvarent, [dierum decem dysuria laborans.] decimo morbi die ita intumuerat mihi totum corpus præ abundantia humorum, ut pedibus nequirem insistere. Quamobrem confugi ad opem B. Aloysii implorandam, & me curavi inter duorum manus ad sanctum ejus sepulcrum deduci. Ibi prostratus in terra, cum aliquanto tempore orationi, multa humo figens oscula, vacassem, etiam atque etiam Beatum obtestans, ut a Deo sanitatem per sua mihi merita impetraret; vovi denique, si ejus fierem compos, toto me anno invisurum quotidie, dummodo perstarem Romæ, sacrum ipsius tumulum, ibique Orationem dominicam & Salutationem angelicam recitaturum quinquies, nec non suspensurum ibidem anathema aliquod: transacto autem anno, quotidie quoad viverem dicturum semel Orationem & Salutationem prædictas honorandæ Beati memoriæ. [visitato sepulcro & facto voto,] Post has quanto potui fervore ac fiducia fusas preces, reductus ad me, decubui lassus; noctemque insecutam, quod ab inclusis corpore humoribus jam ægre respirarem, in gravibus ærumnis æ angustiis traduxi. Venit eadem vespera ad me P. Basilius Romanus, qui eatenus ad me ægrotantem numquam accesserat, interna quadam inspiratione, ut ajebat, impulsus inter orandum; dicens se a B. Aloysio legatum venire, ejusque nomine afferre nuntium, fore ut ego postridie mane incolumis essem, intercessione ejus apud Deum. Totam hanc legationem Patris Basilii sane pulcram, videsis relatam ex ore ejus in Relatione Auditorum Rotæ num. 109; & habetur etiam in processu Romano.

Postera luce exorta adest medicus, aspicit me misere tumentem; de vita desperat; jubet extremis me muniri sanctæ Ecclesiæ subsidiis ad mortem, uti mox ab exitu medici mihi retulit valetudinarius, [dum se ad mortem parat,] unaque monuit ut me eo pararem. Jamque missus fuerat qui accerseret Patrem Confessarium, dum reliqua curabantur necessaria ministrando mihi sacro Viatico & Oleo sancto. Adfuit mox Confessarius; ego expiavi peccata mea, jam jam sacram Eucharistiam pro Viatico sumpturus. Interea abeunte Confessario, mansi ego solus in cubiculo, prehensaque manu Reliquia B. Aloysii, quam mihi concesserat P. Bernardinus Rossignolus, tunc temporis Rector collegii Romani, commendavi denuo me Beato nostro magna fiducia & ardore, votumque pridie conceptum iteravi. Tum cœpi prȩdictam Reliquiam reverenter admovere ad affectas partes nudas, easque in modum crucis signavi: primum latus dextrum, deinde reliquum corpus qua dolebat: nec desii signare, quin sensibiliter abruptus a latere calculus descenderet in vesicam. Sub hæc intrat valetudinarius, monetque paratus ut sim, in proximo adesse cæleste Viaticum. Ego vero accedentem propius rogo, matulam mihi porrigat, in quam continuo cum urina ejecto calculum & multam arenam. Lubido autem aliquibus venit pensitandi omnem, [nec opinato sanatur,] qui illo die usque ad vesperam identidem profluebat, humorem; & compererunt pondus librarum XXX. Sacrum porro Viaticum propius allatum non fuit, quia jam convalueram, ita ut eodem adhuc die cœperim quod voveram votum adimplere, conferendo me e lecto in templum, visitando sepulcrum Beati, & gratias eidem solvendo: postridie vero mane exivi collegio ad Professorum domum pedes, firmus, ex toto sanus, stupentibus qui me videbant, & noverant infirmitatem meam. [ac votum solvit,] Deinde XXI Junii, festo Beati die, meis manibus affixi sepulcro ejus quod promiseram anathema.

Tum subdit, medicum, quem ad se ita misere afflictum allegaverat Cardinalis Justinianus, propinquus suus, appellatum fuisse Joannem Baptistam Ori, atque inde a biennio obiisse mortem Romæ; qui alioquin testari de eadem infirmitate & curatione plusquam humana posset. Denique interrogatus in eodem processu latinis hisce verbis Justinianus, An veritas aliter se habere potuerit, & id evenerit medio aliquo juvamento, [factumque in se miraculum probat.] & non miraculose; respondit more suo italice, uti testes reliqui omnes; Ego curationem illam semper habui habeoque pro miraculo evidenti. Primum, quia Pater ille Basilius pridie vesperi me monuit futuræ curationis, ejusque determinate temporis: deinde quia illam sensi, dum me signabam admota Reliquia: demum quia audivi atque etiam per litteras quas legi, scio, Taurini, audita fama miraculi hujus in me facti, simili malo liberatum esse D. Philibertum Baronium, per intercessionem atque apparitionem ejusdem B. Aloysii: ut nihil dicam, quod die illo neque unctionem adhibueram ullam, neque aliud quodvis medicamentum per os sumpseram, quo profluere tam subitanea sanatio posset. In causa scientiæ (ita clauditur hæc depositio): Quia expertus fuit & adhuc votum servat. Sequatur nunc miraculum aliud ejusdem generis, cujus modo meminit Justinianus, in Philiberto Baronio factum; prout est in contextu Ceparii.

f Contigit hæc sanatio eodem anno MDCV sub medium Julium. Dicitur enim in contextu, sanationem Justiniani uno circiter mense præcessisse. Cœpit autem Justinianus die III Junii ægrotare, ac undecimo post, utique XIV ejusdem mensis, curatus fuit.

Uti Philibertus ille ex relatu miraculi, quo Justinianus noster per B. Aloysium paulo ante curatus fuerat, [Aliud ex alio beneficium.] fiduciam in eumdem concepit evadendi simile, quo ad mortem urgebatur, malum, ac reipsa evasit; ita hujus ipsius curatio non multo post occasio fuit, alteri graviter ægrotanti, similis curationis. Rem totam & nonnulla alia, hic pariter usui futura, a se descripta, misit P. Antonius Antoniotti Societatis Jesu ad P. Ceparium anno, ut putem MDCVIII, aut VIIII; atque ita orditur: Quo tempore inquisitum fuit Taurini legitima auctoritate in veritatem miraculi, quo restituta fuit D. Philiberto Baronio, ad invocationem B. Aloysii Gonzagæ, [Misella femina] amissa valetudo uti legitur in Vita ejusdem Beati typis vulgata; agebat scribam in archivo Archiepiscopi Taurinensis, juvenis quidam, cui nomen Joannes Thomas Morellus, habitabatque in domo cujusdam feminæ, Brunetta Rainera appellatæ. Hæc cum paulo ante infelicem partum enixa esset, correpta fuit morbo gravissimo, quo ita frigere cœpit inferiore corporis sui parte, præsertim cruribus, ut media æstate (acciderunt enim ei hȩc sub festum S. Laurentii) foculis lecticariis pluribusque stragulis fovenda esset; &, utcumque foveretur, nihil tamen sentiret caloris. Cruciabatur vero interea acerbis doloribus, qui spatio bidui ægram ad extremum vitæ jam deduxerant judicio medicorum; cum illam hortatus est, [æstate media præ frigore moriens,] quem dixi, scriba Morellus, suam ut spem precesque converteret ad B. Aloysium Gonzagam Societatis Jesu: illius mira passim celebrari opera, & beneficia mortalibus collata: illum paulo ante sanitatem, quæ in desperatis habebatur, restituisse D. Philiberto Baronio; idque se certo scire, inquiebat, quia ipse scriba erat archivi Archiepiscopalis, ubi scilicet curatio ejus examinata, [exemplo Philiberti, Aloysium invocat] atque ut miraculosa probata fuerat. Hortatus hæc fuit Morellus hora post occasum solis prima; inde concedit cubitum, & nocte expergefactus dixit Joanni Antonio fratri suo, se vesperi commendasse Brunetam B. Aloysio, & nunc somniasse, sanatam esse. Nec vanum fuisse somnium, exitus monstravit. Brunetta quippe etiam ipsa sese commendaverat eadem vespera B. Aloysio; inde, quæ eatenus somnum capere non poterat, indormivit; aliquanto autem post, cum quæ infirmam curabat, foculo calefacere crura ejus pararet, [& sanatur,] experrecta comperit se sibi restitutam, toto calidam corpore, sudore manantem, ac de integro sanam; Agnovit ergo gratiam illam sibi per merita B. Aloysii concessam; curavitque per notum sibi hominem, illic forte præsentem, visitandum Beati sepulcrum Romæ: ipsa vero venit ad ecclesiam nostram, in qua honoratur exposita Beati imago, gratias actum Deo & beato sospitatori suo. Evenerunt hæc anno MDCV circiter festam lucem S. Laurentii Martyris.

Præter hanc Brunettæ, & Philiberti Baronii, num. 298 a Cepario relatam, curationes, adjungit de eodem Philiberto citatus Antoniottus: D. Philibertus Baronius constanter obit huc usque cœpta pietatis opera in honorem B. Aloysii cum universa familia sua; tabulam, quæ ipsum repræsentat, [Idem Philibertus] in atrio expositam, lampas suis temporibus accensa illuminat; præter alias plures ejusdem imagines, quas suo conservat in conclavi; ad ipsumque in omnibus necessitatibus suis identidem recurrens, [sæpe liberatur calculo,] plerumque obtinet quæ postulat. Hinc, post primariam, de qua in vita impressa, curationem, ejicit multos variis temporibus calculos, eosque prægrandes, exiguo cum dolore, quod numquam antea potuit; & hujus rei gratiam vult fateturque se debere eidem Beato. Neque sibi solum quæ petit impetrat, sed familiæ quoque suæ. Anno MDCVI sub Pentecosten, [impetrans a Beato quidquid petit,] unus filiorum ejus, Adventor nomine, annorum IX, inciderat in gravissimum vitæ discrimen, jamque videbatur agere animam; cum mater filiam Julianam, annos VIII natam, mittit allatum imaginem B. Aloysii. Vadit filiola, imaginem affert, contingit illa fratrem; qui nec opinato compos fit sui, positusque in cubili indormiscit, ac discrimen evadit.

Item, anno MDCVII mense Aprili, ipse D. Philibertus prædictus detinebatur lecto, articulari laborans morbo, [& morbo articulari in collo.] qui prȩcipue occupaverat collum, non sine periculo, ne fauces obstructæ intercluderent spiritum; nec poterat vel tantillum movere caput, nec vocem emittere nisi summo conatu ac dolore; jacebatque adeo tumefactus guttur, ut prȩsentibus exhiberet spectaculum commiseratione dignum. Ita constitutus accersi jubet aliquem e Patribus nostris, quo utebatur arbitro conscientiæ suæ, ut sibi in extremo illo discrimine adesset. Adductum Patrem rogat, ut poterat, æger, sibi ut guttur contingeret signaretque Reliquia B. Aloysii, quam circumferre Pater secum consuevit. Fecit is continuo quod rogabatur, signavitque miserum hominem, non tantum prȩdicta B. Aloysii Reliquia, verum etiam lacinia epistolæ, cui suum B. Carolus Borromæus olim inscripserat nomen. Vix ita signatus æger fuit, cum incipit fortiter movere more solito caput, loqui libere, cum cessatione doloris atque admiratione, tum sua, tum circum adstantium. Et hanc quoque gratiam acceptam refert meritis B. Aloysii.

[Anno 1607 femur graviter dolens,] Eodem anno MDCVII (ut & hoc addam, quia ejusdem Scriptoris est, & eodem fere tempore contigit, & in eodem Taurino) die XII Julii, D. Petrus Lumellus causidicus, unus e Secretariis Senatus Taurinensis, sensit catarrhum sibi delabi summo cum dolore ac violentia in dexterum femur, unde nec dormire, nec manducare, nec movere se loco, nec pedem figere in terra poterat: imo nec poterat lecto incumbere. Incisa ei fuit vena, applicatæ cucurbitulæ, adhibita alia non unius generis medicamina, sed nullum inde consecutum lenimen est; constititque sibi dolor, quin & incrementum cœpit die uno & noctibus duabus, commendante interim ægro sese ardentibus votis Deo ac beatissimæ Virgini Mariæ; quando in mentem ei venit, uxorem suam præcipuo studio colere B. Aloysium Gonzagam, propter acquisitum patrocinio ejus nescio quod beneficium. Quamobrem ipse quoque commendat sese eidem B. Aloysio & B. Carolo Borromæo; [post votum Aloysio factum curatur,] additque votum, se novemdialem pietatem obiturum invisendo quotidie ecclesiam nostram, in qua B. Aloysii imago conspicua est; nono die sumpturum sacram Eucharistiam, & oblaturum femur argenteum, si exaudirentur preces suæ. Facto voto statim incidit in somnum, quem capere non potuerat ex quo dolor iste cœperat sævire; ac dormivit continenter quinque amplius horis. Experrectus autem, comperit dolorem abiisse omnem, sanitatem sibi sentit de integro restitutam, surgit propere de lecto, obambulat cubiculum, non aliter quam si nullum dolorem passus fuisset: neque vero deinceps ullum passus est. Paulo autem post exposuit cuidam nostrorum Patrum gratiam, quo diximus modo acceptam; & votum quod fecerat complevit.

h Hujus ejusdem miraculi, narratio quidem brevior, sed ampla probatio, legitur etiam in Relatione Auditorum Rotæ num. 123.

i Narrat hæc etiam testis Ramanus VI modo non dissimili, & concludit, prædictum Nobilem, uxorem ejus & filium, sanationem illam pro magno B. Aloysii miraculo & habuisse & tota urbe publicasse: & quia tunc temporis nullusdum inchoatus erat processus super gestis Beati istius, factum simpliciter relatum fuit in tabulas a D. Camillo Guidi, Notario episcopatus; quas tabulas, inquit, ego ipse vidi; & nobilem virum, qui faciendas curavit, probe novi: eoque magis miraculum esse existimo, quia voto uxoris successit curatio sine mora & sine medicamentis.

CAPUT III.
Aliorum, etiam illustrium virorum, curationes varii generis.

VIII.

[338] Juliam Marinam Brixiensem, anum quinque & suptuaginta annorum, post trimestre sanguinis menstrui sive uterini profluvium, [Vetula sanguine fluens sanatur,] anima defecerat, atque insuper ardens coorta febris exitialibus accessionibus urgebat. Duo, primi in ea urbe nominis medici, Bettera & Grillus, de ejus valetudine, prius auditione, deinde etiam conspectu ipso edocti, morbum cum suapte natura, tum propter gravem feminæ ætatem incurabilem esse censuerunt. Profluvium siquidem sanguinis, cum dolore erumpentis, certum esse indicium ulceris alicujus latentis in utero; neque aliud omnibus remediis posse perfici, quam ut in permolestam aquam intercutem, cujus jam manifesta argumenta præferret pedum tibiarumque tumorem, tandem desineret a. At illa, hortatu filii sui, in æde sacrarum maxima Brixiæ Mansionarii, quo die Brixiæ in honorem B. Aloysii festus dies agebatur, suscepto voto, opem ab eo petit; atque trium dierum spatio, febri, sanguinis profluvio, doloribus liberatur; pedes item ac crura in paucis diebus, tumore posito, pristinum in modum revalescunt. Brixiæ res testata monumentis mandatur, votumque solvitur.

[339] Romæ hominem inopem febris, decimo vero die ingens accessionis impetus incesserat, simul usque eo soluta alvo, ut se extinctum iri crederet. [ac Romæ mendicus similiter æger,] Quoniam vero nihil ei, quo vitam toleraret, aut valetudinem curaret, suppetebat, cum se in duobus xenodochiis, Christi amore hospitio accipi frustra orasset, iter cepit ad id valetudinarium, quod in monte Cælio haud longe abest a Lateranensi Basilica. Ex itinere divertit in ædem Annuntiatæ, in qua B. Aloysius situs est; atque ad ejus tumulum prostratus, flagrantissimo animo; Aspice me, inquit, beate Aloysi: si effeceris, ut hæc febris, hocque profluvium quiescat, etsi mendicus sum, tamen quod unius scutati sit donum huc ex voto feram. Egressus æde, dum viam pergit, paulo post animadvertit & febrim jam se, & profluvium, atque omnem denique corporis difficultatem deseruisse: neque vero horum quidquam postea accessit. Igitur postquam mendicando stipem unius scutati coëgit; voto se exolvit.

[340] Franciscus Fabrinus, civis Romanus, cum pridie S. Matthæi strepitum quemdam vesperi in tecto suæ domus fieri audisset, rei explorandæ causa, [aliusque ex alto præcipitatus.] murum duas perticas & semis altum, unde in illud prospectus erat, conscenderat. Ubi, velut a quopiam se percellere nitente, sentit pedibus vim afferri, ac fallente vestigio retrorsum actus prono capite præcipitat in domus impluvium; ac, si recta delatus esset, necessario illi in grande latumque saxum, quod pro janua quadam jacebat, caput offendendum erat: quippe in illud pileus, quo opertus erat, decidit. Sed cum per aërem labens B. Aloysium, ut opem ferret, inclamasset; vi quadam, quasi humeros subeunte, sublevatus, aliquot inde passus ad vas amplum fictile sic abreptus est, ut capite in ejus orificium illato, nusquam tamen labro illius impacto, reliquum corpus hæreret in aëre. Ac tantus fuit præcipitantis impetus, ut in vas immersus, neque se eximere, neque vel tantillum commovere posset: sed neque opem implorantis clamor exaudiebatur. In illis angustiis deprehensus, iterum B. Aloysium invocat, atque extemplo, mirum quantum parvo negotio, sine vulnere, sine tumore, sine dolore ullo inde exiit. Igitur salutem suam B. Aloysio acceptam ferens, confestim humi prostratus, honorem illi habet, gratesque dicit; ac deinde grati sui animi acceptique beneficii monumentum, rei gestæ imaginem, ad sepulcrum affert.

[341] Adrianus Montemelinus Comes, Perusii diuturna ac difficili implicitus febri, neque assidua medicorum diligentia, [Curatur gravis febris,] neque multiplici remediorum genere atque præstantia levari poterat. Postquam quinquaginta admodum dies ægrotarat, quidam e Societatis collegio quod est Perusii, modicum cutis frustum, quod de B. Aloysii corpore qua nocte ille decessit absciderat, Rectori ejus collegii, ferendum Comiti, dedit. Allatum ejus cervici appenditur: nec mora, finitur febris, neque amplius revertitur. Id pluribus consignatis tabulis proditum est.

[342] Cum Vincentius Mantuæ Dux Romam, Paulo V. Pont. Max. pedem, more majorum, osculatum venisset, & ipse ad B. Aloysii cognati sui sepulcrum venerabundus accessit b, atque a Marchione Castellionensi, Cæsaris Oratore, insignem Reliquiarum ejus partem accepit dono. In reditu vero ad suæ ditionis oras, primum Florentiæ, ac deinde Mantuæ valetudine quadam detentus est; quam, crebro totas hebdomadas ac menses affixus lecto, continuis acerbisque doloribus conjunctam, experiri solet. [bis item morbus Ducis Mantuæ] In ea quam propitio sit usus B. Aloysio, intelligi licet e litteris, quas, paucis diebus quam domum reverterat, ad eum ipsum Marchionem dedit. Sunt autem hæ. “Illustrissime & Excellentissime Domine. Nactus occasionem, certiorem te faciendi de prospero meo domum reditu (quam rem satis scio, pro tuo in me amore, haud tibi mediocri voluptati fore) neque illud reticere possum, aliquem me jam fructum commendationis Beati Patris nostri Aloysii Gonzagæ cepisse. Florentiæ siquidem cum essem, consueta mea valetudine genu correptus, cum votum quoddam eidem Beato vovissem, ac Reliquiis ejus, quas abs te accepi, partem affectam in crucis figuram contigissem; admirabili quodam modo leniri dolor, & malum solito citius evanescere visum est. Huc vero postquam deveni, iterum mihi eadem ægritudo latus, quod haud paulo majoris periculi est, incessit. Iterato & confirmato voto, iterumque adhibitis rite Reliquiis, assequi dicendo non possum, quam inusitato more recesserit. Itaque ego ille, qui totas hebdomadas antea maximis doloribus jactari, [attactu Reliquiarum:] & complures postea dies in confirmanda valetudine consumere solebam, nunc ex toto sum his omnibus solutus. Quæ omnia Beati nostri precibus, quibus intercedentibus credo equidem, Deum, ad suam gloriam, ea mihi in loco gratiæ largitum esse, accepta refero. Id quamprimum te scire volui, tecumque hoc meum cæleste gaudium communicare, quod tibi item in primis jucundum fore certo noveram. Simul visum fuerit Pontifici Maximo Domino nostro permittere, ut aræ illi ponantur votaque fiant, quæso id mihi statim renunties: nimirum ut votum meum exsolvam, atque in animis hominum qui mei sunt juris, pietatem adversus illum, plenam sanctitatis, defigam atque propagem. Ex animo precor, ut me tibi commendatum esse velis, simulque manus tibi exosculor. Mantuæ Pridie Kalendas Octobris MDCV. Vestræ Excellentiæ cognatus &” servus, Dux Mantuæ.

[343] Sigismundus Miskowski Gonzaga, Marchio Mirawiensis, Magnus Marscallus Regni Poloniæ, [& Marscalli Poloniæ.] Capitaneus, &c. vir Illustrissimus, superioribus annis a Mantuæ Duce in Gonzagarum gentem allectus, legatus erat a Poloniæ Rege in Pannoniam, ut inde novam sponsam Poloniæ Reginam deduceret. Is cum Pragam venisset ad Cæsarem, a Guilielmo Sanclementio, Regis Catholici apud eum Oratore, viro excellentissimo, brevem de virtutibus, sanctimonia, & miraculis B. Aloysii Gonzagæ commentarium manu scriptum, ejusque prælo excusam effigiem accepit. Is cum iter suum per Bohemiam prosecutus, prima luce in oppido cui nomen Budroas rei divinæ adesset; repentino tam vehementi dolore gravique morbo oppressus est, ut in lectum abjicere se cogeretur, eoque magis ancipiti, quod ejus vim & naturam medici assequi non poterant. Idem mali ardor totum eum diem usque ad mediam noctem tenuit: tum vero, ubi neque somnum neque partem quietis ullam capere poterat, rediit in memoriam ejus scripti, de quo memini; collectoque paulisper animo, illud cœpit evolvere; ac subinde, intentis in Beati imaginem oculis, opem ejus ferventi propensoque animo exposcere. Vix vota finierat, cum arctior eum in multam lucem complectitur somnus: expergefactus, ex toto restitutam sibi sanitatem esse comperit. Actis Deo beatoque Aloysio gratiis, certus donarium ad ejus sepulcrum Romam mittere, iter suum secundo Numine persequitur. Hæc omnia ipsemet vir Illustrissimus Cracoviæ, apud ejus urbis Antistitem, jurejurando testatus est c; atque ibidem rei gestæ historia typis vulgata est, una cum Oratione, quæ de B. Aloysii laudibus Lublini est habita.

[344] Flaminius Baccius d, Romanus Doctor, ejus qui consilio sacrorum Rituum est a secretis, adjutor, in febrim quotidianam duplicem inciderat; [Dysenteria laborans,] simulque eum gravius inquies & tinnitus aurium, somnum omnem prohibens, fatigabat. Cum nullis medicorum auxiliis ad sanitatem proficeret; insuper in prima & vigesima accessione, torminibus etiam, quæ nullum quieti locum relinquebant, infestari cœpit. Compluribus remediis a medico frustra consumptis, sub horam quartam ejus noctis qua febris quartum & vigesimum accessit, omnibus qui sibi ministrabant cubitum dimissis, increscente novo impetu dysenteria, crebrius multam & cruentam ventris proluviem dejecit. Ea re perterrefactus, cum naturali ope se refici posse desperaret, metueretque ne se eadem nocte anima deficeret; multas de corporis deque animi salute curas secum volvebat. Septima ejusdem noctis hora, subit animum B. Aloysii memoria; cujus vitam ac miracula, summatim descripta, Joannes Paulus Mucantius Pontifici Maximo a cærimoniis, & sacrorum Rituum consilio (cui Pontifex de eo in Sanctos referendo consultandi negotium demandarat) a secretis, [invocato B. Aloysio,] tribus ante diebus ei prælegerat. Hunc obtestari cœpit, ut Deum sibi placaret; & quoniam capitis dolor ac debilitas supinum recumbere cogebat, cum utraque manu pansa vultum sibi operuisset, quam elata potuit voce & significatione pietatis, suam ipse vicem miserans, his eum verbis invocat: O beate Aloysi Gonzaga, quem ad tantam gloriam Deus evexit, dignare tuas mihi manus imponere: equidem certam inde salutem expecto. Quæso te, gratiose apud Deum adolescens, concede hoc mihi gratiæ causa, ut ad decernendos tibi Cælitum honores, quos tam ardenter optavi, operam meam navare possim.

[345] Vix hæc pronuntiarat, cum sentit veluti Beati manibus vultum sibi usque eo premi ac subigi, dum nasus flecteretur. [subito convalescit.] Interim dum modice respirare nititur, tenuem quidem, sed gratum ac multo suavissimum odorem hausit; quo tantopere recreatus est, ut continuo condormisceret; neque ante posteri diei horam duodecimam, qua ab ancilla excitatus est, evigilaret. Tum vero se divinitus optato beneficio ornatum esse cognoscit. Quinque ipsas horas dormierat, non illi condolebat caput, non laborabat torminibus, humores qui coiverant digesti erant atque discussi, alvus jam astricta requietem dabat, febris decesserat, ab omni denique sinistra affectione confirmatus erat. Ergo ille domesticis omnibus, sibi divinitus recte esse, prædicare, vestes poscere, lecto egredi velle. Interea medicus cum advenisset, finitamque febrim ac morbum remotum reperiret; cognito quid ea nocte evenisset, obstupuit scilicet, ac rei certius explorandæ, urinam inspicit; in qua negavit ullum præteriti mali vestigium apparere, & Deo cum ceteris gratias egit. Cupiebat ipse quidem quam primum domo ad inclitum B. Aloysii corpus venerandum exire; sed medicus, quod experiri vellet, num febris reverteretur, duos dies domi morari jussit: quibus elapsis, pietati suæ morem gessit; hæcque omnia, sua testificatione firmata, in instrumenta retulit.

[346] Benedictus Rudolfius, Nobilis Florentinus, cum esset septemdecim mensium, fascinatus (ut verisimile est) a malo genio obsideri cœpit; [Puer pridem a dæmone latente possessus,] fuitque in ejus potestate ad annum usque ætatis undecimum: quique antea bonæ habitudinis, coloris ac roboris esset; postea corpore pallido, macilento, manco, gibboso, contracto; ad hæc morosus, & supra quam credibile sit, iracundus fuit. Quoties a matre vapulabat, oculis horribilem in modum ardere; se ipse crebro cædere; caput muro impingere; in terra volutari; matrem, ut se enecaret, orare; in aquam præcipitem se dare; aliisque modis vitam sibi adimere conari; docili quamvis esset ingenio, doctrinæ tamen Christianæ capita ægerrime discere; prætereunte supplicantium pompa, in qua Sanctorum Reliquiæ ferrentur, ad fenestram contineri non posse; vociferari, turbari, & jam grandiusculus se proripere; non raro quædam supra ætatis captum dicta dicere; nonnumquam etiam a dæmone tantillus puer ad sermonis gestuumque obscœnitatem impelli. Principio, ignota adhuc vi mali, medicis curandus erat traditus: sed nihil profectum est. Comperto dæmonis furiis agitari, sacræ preces ad eum expiandum crebro adhibitæ, & deductus ad ædem beatissimæ Virginis Matris, quæ Sumani haud procul Pistorio, magno energumenorum concursu celebratur. Frustra utrumque fuit.

[347] Anno MDCV mense Decembri, cum ab importuno genio solito gravius vexatus esset; commemoravit matri, [an. 1605 adhibitis Reliquiis liberatur.] manifesto objectam sibi Christi crucifixi speciem, duobus Sacerdotibus latera stipantibus, quæ bono animo esse juberet; in brevi liberatum iri. Mater duos illos Sacerdotes, beatos e Societate Jesu viros, Ignatium & Xaverium interpretata, eorum Reliquias quærit, nec reperit. Ubi vero didicit, Violanti Medicææ, lectissimæ feminæ, nonnihil esse de Reliquiis B. Aloysii, eas impetrat, puerique collo alligat. Vix admotæ erant, cum ille vehementi motu concuti, ingentique clamore, uti eas auferrent, flagitare; quod earum contactu undique uri se diceret. At qui aderant vi retinere adigunt, dum Sacerdos devovendi gnarus accerseretur: quem inter execrationes Reliquiis item illis uti jusserunt: qua re in libertatem vindicatus est. Nam cum Sacerdos, inter expiationis ritus Beati Reliquiis alias atque alias pueri corporis partes contigisset, neque usquam dæmonem deprehenderet; tandem excessisse suspicabatur. Ad extremum in sinistro brachio prope manum latitantem cum offendisset, superimpositis Reliquiis abire compulit, puero semianimi relicto. Singularis tamen ejus quies & tranquillitas fuit; cui item postea semper constitit, ac, dum hæc mandamus litteris, etiamnum constat. Puero mirifica in B. Aloysium pietas hæsit, matremque oravit, uti se studiis tradat, itaque educet, ut aliquando Societati aggregatus B. Aloysio in loco filii esse possit. Hisce de rebus omnibus, auctoritate Archiepiscopi Florentini, fide publica, litteræ consignatæ sunt.

[348] Angelæ Bonhomiæ Brixianæ, puellæ XXI annos natæ, crus utrumque ad eum modum mutilum erat, ut dextrum septem locis foratum, sinistrum crassissimo tumore in summo pede impeditum esset. Itaque non nisi ligneis adminiculis, [Pedibus debilis,] utrique axillæ subjectis, se movere aut ingredi poterat; ac tum etiam ægre; quod neque dextrum pedem umquam humi figere posset, & sub alis perpetuo eorum usu brachia luxata haberet. Jam alterum & dimidiatum annum ad hunc modum claudicarat, cum die anniversariæ B. Aloysii memoriæ sacro, hortatu feminæ e nobilis ac piæ, ad ædem S. Antonii, ubi Patres Societatis domicilium habent, in qua proposita est Beati imago, se contulit; ac vix intra templi limen constitit, cum præ lassitudine porro progredi invalida, humi procumbit in genua; conversaque ad Beati effigiem, [fulcra sua vovens, curatur.] & Oratione Dominica atque Salutatione angelica quinquies recitata, sanitatem ab eo postulare insistit. Addit insuper votum, si compos fiat, quando nihil aliud inopi suppeteret, adminicula illa sua apud imaginem ejus, indicium acceptæ eo agente a Deo salutis, suspensuram. Remigrat domum. Eadem nocte lacunæ illæ dextri cruris impleri, sinistri tumor residere incipit. Itaque postridie mane, valetudine in melius inclinata confirmatior, altero dumtaxat adminiculo; intra tertium quartumve diem, neutro eguit: paulo post vero adeo plena sanitate potita est, ut dextrum crus, quod antea vis mali contraxerat, in justam longitudinem excresceret; ac proinde crepida, qua plus tres digitos alta erat usa, submittenda necessario fuit. Hujus præstiti sibi divinitus beneficii memoriæ perpetuandæ causa, adminicula sua juxta Beati effigiem in illa æde appendit.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

A dictis huc usque, non multum diversa est depositio testis VI in processu Romano, quod ad morbum Juliæ & judicium medicorum attinet; adjungit autem: Aderat jam festus B. Aloysio dies, [Julia Marini annorum 75] cum D. Petrus Marinus, ægræ filius, in cathedrali ecclesia Magister Capellæ, ut vocant, qui illo die apud nos præesse Musicis debebat, non comparuit, nec potuit comparere, quia mater sua agebat animam: quod mihi, qui curam musices habebam, utpote Præfectus studiorum, permolestum fuit. Biduo post ad me venit ipse D. Marinus, causans periculum moribundæ matris jam dictum, quo minus adesse potuisset: ipsam tamen, addebat, eodem die, [a morte liberatur.] per gratiam Dei & miraculum B. Aloysii, omnino sibi restitutam sanatamque fuisse; Quia ego, inquiebat, memor festi quod agebatur jam dicti Beati, ad ipsum confugi; curavi votum ei a matre nuncupari, & illa, eo facto, plane sana fuit, cessante fluxu sanguinis & reliqua ægritudine. Scio autem prædictos medicos sancte testatos esse, id fieri non potuisse absque miraculo, tum propter gravitatem mali, tum propter senium ægrotæ.

b Una cum Illustrissimo Dom. Cardinali Borghesio, uti testatur ipsemet Dux in sua depositione, facta Mantuæ die V Novembris MDCVII: ubi & confirmat quæ per sequentem epistolam significaverat Principi Francisco, de beneficiis ad invocationem Beati a se acceptis: additque, post illud tempus se quidem adhuc tentatum fuisse articulari morbo, sed numquam tam vehementer ac solebat prius: insuper & aliis pressum doloribus atque ægritudinibus, post imploratam Beati opem, numquam non lenimen sensisse.

Quin imo post editam B. Aloysii Vitam, iterum rata habuit sua illic dicta, a Cepario impressa, idem Illustrissimus Dominus Marscalcus; idque coram legitima auctoritate, scilicet Vicario Cracoviensi, Notario publico ac testibus, per sequens instrumentum Latinum, quod etiam legitur in processu Romano: In nomine Domini Amen. Universis & singulis, quorum scire interest; per hoc publicum instrumentum manifestum volumus. [Sigismundus Myszkowsky] Quomodo anno a nativitate ejusdem Domini MDCVI, indictione Romana IV, Pontificatus sanctissimi D. N. D. Pauli divina providentia Papæ V, die vero XI mensis Februarii, Sabbato hora III pomeridiana in medio horologio, Cracoviæ metropoli regni Poloniæ, in curia Illustrissimi Domini Sigismundi Myszkowsky Gonzagæ, Marchionis de Mirow, supremi regni Poloniæ Marscalci, coram Reverendissimo D. Paulo Dembsky, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopo Laodicensi, Suffraganeo, Canonico, Vicario in spiritualibus, & Officiali generali Cracoviensi, in mei Notarii publici ac testium infra scriptorum, [Poloniæ Marscallus] ad hunc actum specialiter vocatorum & rogatorum, præsentia personaliter constitutus prædictus Illustrissimus regni Poloniæ Marscalcus, & ad instantiam admodum R. P. Decii Striverii, Provincialis Societatis Jesu in regno Poloniæ, legitime ad perhibendum testimonium veritati ad futuram rei memoriam invitatus, vivæ vocis oraculo, beneficium, quod per invocationem B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu a divina Majestate obtinuit, sub juramento coram Reverendissimo supra nominato Suffraganeo & Officiali Cracoviensi & aliis, hisce conceptis verbis luculenter confessus est.

Anno Domini MDCV, cum essem a Serenissimo Poloniæ Rege Domino meo Clementissimo Nuntius in Carintiam designatus, [publice testatur] in ipso itinere die X Octobris, in oppido Bohemiæ Budroaca, summo mane sacro Missæ officio assistentem, quidam repente insolitus dolor invasit, ipsis medicis inexpertus, qui & in lectum me prostravit. Proxima nocte media, dum dolor somnum excuteret, venit in memoriam quoddam scriptum, quod in transitu Pragæ ab Illustrissimo Domino Guilielmo de sancto Clemente, Regis Hispaniarum Oratore, penes Cæsaream Majestatem degente, acceperam; in quo B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu nonnulla sanctitatis testimonia continebantur. Collegi me nonnihil legendo; &, imaginem Beati impressam ipsiusque merita contemplando, auxilium ipsius implorare cœpi. Res mira! Sopor repente membra occupat, & ad horas aliquot diurnæ lucis protractus, ita dolorem sustulit, ut experrectus, Deo ac Beato gratiis actis, perfecte sanus, iter inceptum prosequerer. De quibus omnibus præfatis, admodum Rev. P. Decius Striverius, [de recuperata valetudine sua.] Provincialis Societatis Jesu per Poloniam, petiit a me Notario publico sibi instrumentum seu instrumenta, unum aut plura confici & conscribi, prout confeci & conscripsi, rogatus & multoties requisitus, præsentibus venerabilibus & nobilibus, admodum Reverendis Dominis, Stanislao Skarszewsky Canonico Cracoviensi, Stanislao Radzimsky Societatis Jesu Presbytero, & aliis testibus vocatis, & ad præmissa rogatis.

In eadem Polonia (ut quæ eodem spectant, & ad idem fere tempus referuntur, [Testimonium Decii Striverii] hic conjungamus) alias quoque sanctitatis suæ potentisque apud Deum patrocinii demonstrationes dedit Aloysius, nec tantum in præstanda incolumitate corporis, verum etiam in reddenda salute mentis. Legi in archivo Societatis nostræ Romano instrumentum, probe subscriptum & sigillo munitum, cujus exemplum penes me est, quale sequitur: Ego Decius Striverius, Societatis Jesu in regno Poloniæ Præpositus Provincialis, ad Dei omnipotentis gloriam, & venerabilis Aloysii Gonzagæ, Societatis nostræ Religiosi, beatæ memoriæ, honorem, [de viri Religiosi tentatione carnali,] testor coram Deo, me ex cujusdam Religiosi, pii & fide digni certa narratione accepisse, ejusdem B. Aloysii meritis, intercessione & Reliquiis magnum se beneficium consecutum: cujus Religiosi testimonium scripto mihi traditum, totidem verbis, quibus ab eo accepi, ad posteritatis memoriam transmitto. Vir quidam cum multos annos in Religione peregisset, nihil minus timens, quam carnis illecebras, inexpectatas molestias per unum annum, & eo amplius sine consolatione ulla sustinebat, jejuniis, ciliciis, verberibus, lacrymis, quibus interdum, [invocato B. Aloysio, depulsa;] a mensa & communi conversatione secedens, indulgere cogebatur; orationibus, facie in pulverem prostrata, inclamans divinam misericordiam. Accedebant spiritus blasphemiæ, quasi nec Deus, nec Sancti, nostri curam gererent, si huic tam infelici miseriæ non subuenirent. Post multa, invocato B. Aloysio Gonzaga, ejusque Reliquiis ad collum appensis, de cujus vita innocenti quædam audiverat, repente facta est tranquillitas maxima. Hæc ita accepta a me esse ab eodem Religioso, qui beneficium tam singulare se consecutum agnoscit, adhibita Sacramenti religione, coram Deo testor, & testimonium hoc meum propriæ manus subscriptione ac sigillo officii confirmo. Posnaniæ X Junii MDCV. Et subscriptum erat. Decius Striverius: affixoque sigillo inscriptum legebatur, Provincialis Provinciæ Poloniæ Societatis Jesu.

Hæc eadem ita ad verbum leguntur etiam in processu Romano anni MDCVIII, sed & sequuntur ibi alia, similiter latine scripta ab eodem P. Striverio, hoc modo: Quoniam vero ad majorem suprascripti testimonii, a me Romam transmissi, confirmationem, [& confirmatio] duo a me exigebantur ex Urbe; primum, ut quod Religiosus ille scripto mihi tradiderat de gratia singulari, intercessione B. Aloysii sibi concessa, proprio etiam juramento confirmaret: secundum, ut adderet, an gratia aliquamdiu perseverasset pro B. Aloysii honore: iterum egi cum dicto Religioso Societatis in provincia Poloniæ; qui pro sua obedientia in Superiorem, a quo hujusmodi attestatio jurata exigebatur, ad utrumque punctum ita mihi scripto respondit XXI Decembris anno MDCV: Quod in substantia scripsi de gratia prædicta, ratum esse volo præsenti scripto, tamquam vero juramento. Quod attinet ad interrogationem, utrum duret vel non duret ea gratia; respondeo, Dei benignitate durare; quod sub eodem juramento comprehensum volo. Non quod intelligam durare in ea perfectione qua inveniebatur in B. Aloysio, [ejusdem testimonii:] qui nec prima cogitationum incitamenta experiebatur; sed quia est cum ea tranquillitate mentis & corporis, ut non magis timeam in hac parte gravis culpæ periculum, quam in aliis virtutibus religiosis; imo forte minus: nam in nulla alia ita prospectum habeo, quid a me, & quid a Deo expectare debeam & possim. Hæc a me ab eodem Religiosi sub juramento accepta esse, proprio juramento coram Deo testor; & sub propriæ manus subscriptione ac sigillo Scriptum hoc ad perpetuam rei memoriam transmitto, ad majorem Dei gloriam, qui mirabilis est in Sanctis suis. Cracoviæ IV Januarii MDCVI. Decius Striverius. Locus † sigilli nominis Jesu.

Idem P. Striverius, rectione Polonicæ provinciæ defunctus factusque Provincialis Venetæ, prædicta omnia iterum deponit sed italice, [item de Novitii blasphemis cogitationibus,] anno MDCIX, III Augusti, testis in processu Castellionensi XIX; atque adjungit etiam sequentia. Alterum miraculum contigit in eodem Poloniæ regno Cracoviæ, Fratri Joanni Janthynschi, novitio Societatis nostræ, quemadmodum ipsemet mihi ore suo narravit, scriptoque & jurejurando, id a me Superiore suo postulatus, confirmavit. Tentabatur ille, Deo permittente, gravibus molestisque blasphemiæ cogitationibus, iisque creberrimis, & ægritudinem animo inducentibus: neque vacuitas ei ab illis erat tempore meditationi ac orationi præstituto: unde, præterquam quod perderet omnem rerum cælestium appetentiam, perpetuis agitabatur perturbationibus. Implorabat frequens opem Dei, beatissimæ Virginis Mariæ & aliorum Sanctorum; & nusquam meruit exaudiri; tenuitque illa ejus animi tumultuatio duobus continuis mensibus; quando ei, recurrentibus tempore orationis matutinæ iisdem permolestis commotionibus, in mentem venit commendare sese B. Aloysio Gonzagæ, e cujus Vita aliqua, quam & legerat & manu sua discripserat ipse, jam didicerat, Beatum istiusmodi aliorum conturbationibus medelam attulisse. Rogat igitur eum, quanta potest applicatione animi, hisce in afflictationibus suis sibi opem ut ferat, [simili modo superatis:] unaque firmam in eum concipit fiduciam, & singulari perfunditur lætitia, quasi jam tentationibus liber esset: quod revera fuit, per merita Beati prædicti, ut paulo post animadvertit, & gaudio exultans ceteris tironibus narravit: jamque mensis unus & eo amplius est, quod plena tranquillitate animi fruatur, usque ad hunc V Martii MDCVI, quo hæc ipsa ille mihi jurejurando testatur: Ita Striverius; & subdit: Hæc duo miracula, a me modo relata, alterum in Sacerdote, alterum in tirone Societatis nostræ facta, judico ego & certissime teneo, vera miracula esse, cum nequeant alteri causæ tribui quam patrocinio & meritis B. Aloysii. Teneo item pro certo, contigisse eo modo, quo mihi, & hic a me relata sunt, propter virtutem, integritatem, ac fidelitatem illorum, qui mihi Superiori suo ita testificati fuerunt, ac testimonium suum tum scripto tum juramento confirmarunt.

Adjiciamus etiam tertium miraculum ex ejusdem Striverii Provincialis Venetæ depositione, in eodem processis Castellionensi. Nuperis hisce annis, cum in Polonia fui, inquit, cognovi plures, qui per orationes & vota in suis necessitatibus, tam quæ corpori quam quæ animæ incommodant, recurrerunt ad B. Aloysium. [denique de incendio,] Imprimis vero contigit anno MDCVII die XXI Junii Varsaviæ, quæ civitas regni Poloniæ est in provincia Massoviæ, excitari incendium vehemens, quod plurimis domibus absumptis jam invadebat collegium Societatis Jesu, eo versum, vento impellente flammam, & spes nulla supererat Patribus illud tutandi; cum recordatur P. Fredericus Barcius, Regi a confessionibus, illic præsens, agi illo die anniversariam felicis B. Aloysii ad cælum transitus memoriam; unaque erigitur in spem, & alios Patres ipse erigit, suadetque ac persuadet Superiori domus, ut voveat se suosque omnes, [jam tectum collegii carpente,] quotannis illo die aliquid boni operis facturos in honorem B. Aloysii, si ipso protegente, collegium ab incendio conservaretur. Vovit Superior, & eodem temporis puncto, præter omnium expectationem, tota ventorum vis, quæ incumbebat in collegium, veluti retrorsum acta, vertit in partem contrariam; eodemque etiam impulit a tecto flammam, ita ut quod ab illa jam tactum erat, haud difficulter extingueretur. At vero, ut magis elucescat certitudo miraculi, simul atque ignis suppressus fuit, denuo vertit ventus, ac flare, uti primum, denuo cœpit versus Septemtrionem; atque ita flare perrexit multos dies, [alio repulso.] quemadmodum & multos ante ortum incendium sic flaverat. Hæc autem per intercessionem ac merita B. Aloysii ita evenisse, pro certissimo habuerunt, & cum animi gratitudine agnoverunt Patres nostri; & mihi primum per litteras testati sunt, deinde etiam coram confirmarunt Patres, Paulus Boxa Vice-provincialis Lituaniæ, Fredericus Barcius supra nominatus Regis Confessarius, & Joannes Horeheusci; qui incendio adfuerunt.

Ex his tribus miraculis, a P. Striverio depositis, primum quod agit de Sacerdote religioso, impuris blasphemisque cogitationibus importune vexato, [De prædicta tentatione carnis ac blasphemiæ] probandum curavit Ceparius, fieri nisi divinitus non potuisse; collectaque illa de re judicia medicorum ac theologorum obtulit sacræ Auditoribus Rotæ. Exemplum scripturæ penes me est, latinis ut sequitur verbis conceptæ, qua simul etiam probatur miraculum insani amoris adulteræ erga adulterum, momento temporis in odium conversi ad invocationem B. Aloysii, de quo mox. Præmittamus approbationem, primum ex judicio medici, qui ita censet: Cum hæc vexatio Sacerdotis religiosi, a carnis tentatione agitati, & statim ab oratione ad B. Aloysium fusa, contactuque Reliquiarum ejus liberati, potuerit fieri ex morbo, non solum ex tentatione spiritus nequam; liberatio ab illa etiam a medico expendi potest. Proinde dico, quod si hæc vexatio fuit a morbo, quod frequenter fieri solet, & morbus vocatur Satyriasis, ejus sanatio tam cito facta absque applicatione remedii, potest dici miraculosa: cum talis morbus fiat a vehementi causa, nempe ex copioso affluxu spiritus calidi ob dilatationem arteriarum, vel ex flatus copia in parte excitata, ut Galenus de loc. aff. cap. ultimo, [judicium medici,] & 14 Met. cap. 7: ac propterea quamvis curationem admittat, tamen non facile solvitur, ut in casu proposito; quin imo periculosus est & aliquando etiam occidit, ex auctoritate Aëtii serm. 11 cap. 32. Quare si non fuit ex morbo, sed a dæmone, miraculosa fuit liberatio: si autem non fuit a dæmone, sed a morbo, etiam fuit miraculosa. Subscriptum est: Ego Julius Cæsar de Galla, artium & medicinæ nec non sacræ theologiæ Doctor, & in publico Romano gymnasio philosophiæ ordinarius & primarius Professor, ita sentio ut scripsi, & manu propria subscripsi. Sequitur judicium Theologorum: Ad carnis tentationem duo potissimum intrinsece concurrunt, inflammatio caloris cum agitatione spirituum animalium, & phantasiæ seu imaginationis commotio. Ut autem concedamus utrumque humano & consueto modo sedari ac temperari posse, id tamen temporis moram, & longam ac diuturnam curationem exigit; quod idem dixerim de spiritu blasphemiæ, qui maxime oritur ex vehementi & molesta imaginatione. [& theologorum.] Si igitur utrumque malum Reliquiarum contactu subito curatum est, ut asseritur in facto; non videtur dubitandum, miraculum esse ratione modi: quo modo miraculum fuit subita curatio socrus Simonis, quæ Christi Domini contactu ilico convaluit. Licet enim febris arte medica curari potuisset, non tamen subito, sed temporis decursu & medicamentorum usu. Idque in casu proposito multo magis existimandum est, quia hæc mala spiritualia difficillime curantur, sive a corporis constitutione, sive a dæmone oriantur. In hoc autem casu id etiam ad miraculum accidit, quod pax & tranquillitas subsecuta continenter perseverat, quod citra peculiare Dei auxilium non solet accidere.

Itaque cum hic effectus, ratione modi quo contigisse dicitur, a nulla naturali causa, sed a Reliquiarum contactu processerit, [Id pro miraculo habentium.] vere ac proprie miraculo adscribendus est: Quomodo S. Augustinus, lib. 22 de Civit. cap 8, miraculo tribuit subitara conversionem cujusdam Martialis; qui cum a baptismo & fide Christi maxime abhorreret, gener ipsius ad memoriam S. Stephani oravit, indeque flores quosdam abstulit, quos capiti ejus supposuit; & ille postmodum summo mane evigilans baptismum petiit. Quod multo magis de adultera crediderim, quæ adulteri amore ita capta erat, ut a flagitio cohiberi non posset: quæ cum se B. Aloysio commendasset, ardentissimum amorem in odium subito commutavit, & a scelere abstinuit. Hæc enim voluntatis repentina mutatio, neque a causa naturali, neque ordine consueto, ita subito fieri potuit; atque idcirco miraculo adscribenda est; ut de mutatione Martialis scribit Augustinus. Ita sentio ego Benedictus Justinianus Societatis Jesu. Eadem arbitror attribuenda esse miraculo, ego Petrus de Alagona Soc. Jesu. Subscribit etiam his Illustrissimus Cardinalis Bellarminus his verbis: Duo hæc probant sanctitatem B. Aloysii, æque ac quodvis grande miraculum.

Insanæ adulteræ conversio, quæ in præmisso testimonio valde miraculosa reputatur, ita sub juramento describitur a P. Aloysio Valmarana Societatis Jesu, in processu Romano teste IV: [Stupenda adulteræ conversio] Quædam femina, matrimonio juncta, facie decora, sana corpore, annos circiter XXV nata, cujus nomen proferre possem, sed ob famam propinquorum reticeo, Parmæ infeliciter in adulterium lapsa fuerat; atque adeo intemperanter ardebat adulterum, amore conjugi debito in odium verso, ut quinquennio toto, cum manifesto licet periculo vitæ, quavis hora & loco, dummodo facultas aderat, peccaret. Mota aliquando illa fuit vi verbi divini, dum ego forte pro concione dicerem, statuitque ad me accedere; uti re ipsa accessit; obortisque lacrymis exposuit totum id quod res erat; desiderare quidem abstinere ab adultero, sed ardorem suum non posse continere; præterquam quod mutua promissione, jurejurando confirmata, tenerentur ambo ne alter alterum desereret umquam. Ego miseræ medelam afferre per aliquot hebdomadas conatus, omnem adhibui industriam ac salutarem medicinam quam potui excogitare; nec tamen potui illam a peccato retrahere, donec tandem ei dixi; Filia, quandoquidem nullum tibi supersit auxilium ab hominibus, recurrendum est ad Deum. Confide, si quid potes, in B. Aloysio Gonzaga, qui insigne exemplar munditiei fuit, neque ullam carnis titillationem sensit umquam, imo neque cogitationem lascivam. Vade modo ad imaginem ejus, quæ in hacce ecclesia nostra in honore est: [post votum B. Aloysio factum,] procumbe ibi in genua, & rogita purissimum Juvenem, ut exstirpet e corde tuo impurissimum ardorem illum, quem etiam nunc profiteris mihi, te desperare ut umquam a te repellas; & humanis viribus repelli existimas non posse. Id si verum est, fac votum Deo, quod, si per intercessionem B. Aloysii liberata fueris miserrima miseria tua, offeres ei cor argenteum, & jejunabis in pervigilio diei illius, quo ipse hinc transiit felix ad beatitatem æternam. Hoc si feceris, certum mihi est, te obtenturam quod petis.

His a me dictis, ivit illa confestim quo jubebatur, inspectante me, diffluens lacrymis, renitente tamen natura & violenter eo adacta. [amasium,] Ubi vero post emissum votum ab oratione surrexit, ilico revertit ad me, dicens, turpem libidinem suam adeo sibi extinctam videri divinitus in momento temporis, ut quanto ea violentior fuerit, tanto nunc ei vehementius successerit odium in eumdem hominem; nec videre se illlum, aut alloqui, imo nec audire nomen ejus amplius posse. Appendit etiam quod voverat anathema; & quatuor aut quinque mensium spatio, quibus mihi deinceps perrexit explicare conscientiam suam, namquam in peccatum relapsa est, quantumvis ab impuro amasio modis omnibus tentata & solicitata fuerit, modo per litteras, modo per certos homines; nunc munusculis, nunc comminationibus: nec potuerit se in publico conspiciendam dare, [quem quinquennio toto deperierat,] quin ille vestigia ejus premeret, etiam per vias populo frequentes; diceretque ei insanus amore, aut curaret dici, quod si non se permitteret voluntati suæ, ipse ei cæsim dehonestaret faciem in via publica, & crimen ejus marito denuntiaret, quo ab illo occideretur.

At illa, jam alia, non secus ab homine isto quam ab ipso dæmone abhorrens, generoso animo contempsit omnia, neque ultra admisit aut certos nuntios, aut munera, aut litteras, aut quidvis aliud, ab illo submissum: cum paulo ante nullum præterlabi diem pateretur, quo eum non conveniret. Respondebat etiam, sese propter gravitatem peccatorum suorum, quam antea ignorans, [videre non sustinentis;] per gratiam Dei & B. Aloysium didicerat, æquo animo laturam, delicta sua innotescere marito ac toti etiam mundo; & ardenter cupere, non tantum facie concidi, sed occidi quoque potius quam offendere deinceps Deum: cujus amore usque adeo efferbuit, tantoque puniendi in se delicta sua desiderio incensa fuit, ut vix impedire prohibendo potuerim, quo minus ipsamet intemperantiam suam aperiret marito & aliis; castigans interea, me consentiente, corpus suum ciliciis, verberibus, jejuniis, præter panem & aquam re nulla vescens, [& post confessionem generalem] aliisque hujusmodi pœnitentiæ operibus: in iisque perseveravit V aut VI menses, usque dum a summo Pontifice publicatum fuit jubilæum aliquod, cujus tempore totius vitæ errata mihi retexuit, ac per Confessionem generalem rite expiavit. Tunc æstuans desiderio sic moriendi, summo cum fervore dixit: Pater mi, quandoquidem confidam salutari hujus jubilæi remissione per misericordiam Dei peccata mihi mea nunc condonata esse omnia, unum te rogo beneficium, ut tali die, post quam sacrosanctam Eucharistiam sumpsero, & gratiam jubilæi lucrata fuero, ad aram pro me facias in honorem B. Aloysii, ut is mihi copiam impetret a Deo moriendi, ita uti nunc sum, dispositæ, quo minus recidam in peccatum cum offensione Dei: atque inde cognoscam, quam cœpit mihi Beatus ille impertiri felicitatem, omni ex parte perfectam esse.

Dixi ego præstituto die Missam ea intentione, ut, si major foret gloria Dei, impetraret illi B. Aloysius gratiam quam petebat: [præscito die morientis.] ipsa vero eadem hora, quamvis ignoraret qua ego hora celebrarem, suo in cubiculo orabat, idemque rogitabat; uti postea mihi dixit. Absoluto autem sacrificio Missȩ & oratione sua, cœpit ilico male habere sextaque ejusdem hebdomadæ feria decessit. Initio morbi statim jussit accersi me, expiavitque denuo magna pœnitudine animi conscientiam suam decumbens lecto; dixitque deinde, lætitia affluens; Pater, B. Aloysius mihi præstitit quod optabam: certa sum vicinæ mortis. Et tamen nihil tunc minus videbatur allatura infirmitas quam mortem, adeo erat levis. Voluit interea oculis suis perpetuo obversari affixam conopeo lecti effigiem B. Aloysii ejusque Reliquiam e collo suspensam gestare. Accersit etiam ad se maritum, & matrem, & familiam universam, commissorumque suorum veniam tenerrimo animi sensu me præsente postulavit omnes, prædicens se ex illo morbo certo certius morituram. Voluit denique modis omnibus rogare maritum, sibi ut condonaret injuriam quam ei intulerat, si per me licuisset. Atque ita inter colloquia salutaria, spe plena, animo serena & lȩta, ex hac vita migravit, postquam illud mihi moribunda mandaverat, ut a morte sua saltem matri, si nollem aliis, indicarem infortunia sua & peccata; ut illa tanto ardentius pro filia preces funderet, pluresque Missas piaculares celebrandas curaret. Feci id ego qua par est cautione apud matrem, atque animadverti illam variis a conjecturis tantum non rescivisse omnia.

Ubi portatum ad ecclesiam corpus, ibidem in feretro compositum jacuit omnibus spectabile: adfuit in reliqua populi turba etiam infelix ille amasius, [Cadaver in amasium,] accessitque propius; ac videns nonnullos propinquorum & familiarium osculari Crucifixum & manum defunctæ, insano amore actus voluit ipse osculari faciem. Ecce autem quo tempore caput suum ille inclinat ad vultum defunctæ, jam jam osculaturus; [propius accedentem,] cadaver evomuit per os suum magno impetu contra temerarium, copiosam putrefacti sanguinis vim, terruitque hominem & retrorsum adegit. Hæc ipsa defunctæ mater & plures alii qui viderunt, retulere mihi: qui vero conscii erant actorum supra, rem hanc pro duplici miraculo habuerunt, quia nempe illa non solum viva, per singularem B. Aloysii intercessionem, verum etiam post mortem horrebat & a se repellebat hominem. Illud quoque dicendum superest, tantam fuisse conversæ feminæ erga B. Aloysium venerationem, [eructat putrefactum sanguinem] ut nihil supra. Unde cum ei aliquando amasius per nuntios, per litteras, atque etiam per se ipsum (cogebatur enim, licet invita & fugiens nonnumquam loquentem audire) exprobraret, quod amorem suum illa sperneret, quia amabat Patres Societatis (ita quidem blaterabat infelix, non quod id verum esse putaret, sed quod eum cogeret furor suus ita loqui) respondit illa, id verissimum esse, & amorem suum inter Patres istos esse B. Aloysium; ei se donasse totum illud cor, quo pridem amasium deperierat, sed purificatum & castum.

Interrogatus testis an hujusmodi res aliter sese habere potuerit, respondit: Ita omnino se habet, ut narravi; non ex causa aliqua naturali, aut accidentali, aut artificiali, uti patet, quia miraculum est spirituale; sed ex sola gratia & intercessione B. Aloysii, uti ego firmiter credo. Interrogatus in causa scientiæ, respondit pro ut in depositione, subjunxitque: Possem nominare feminam, quia ipsa mihi potestatem fecit nominandi se ubivis locorum, ob majorem suam confusionem ac meritum. Possem quoque matrem & alios testes adducere; sed mariti, filiorum, & propinquorum causa id satius est prætermitti. Res interim, ut dixi, certissima est. Hanc conversionem miraculum apertissimum esse in præmisso testimonio jam censuerant etiam, Cardinalis Bellarminus, ac duo alii Theologi. Nunc iterum audiamus Valmaranam, aliud quod in eadem Parma contigit deponentem. Sic ait:

Ersilia Bagnoli, nobilis matrona, quæ caritatis exercendæ studio curabat Parmæ hospitium publicum mendicabulorum, [voto facto curatur epileptica.] monstravit mihi illic puellulam, sexennem fortasse aut septennem, ipsamque etiam jussit venire ad me propius ut alloqui possem; narrans interim (quod etiam reliquæ hospitii ministræ confirmabant mihi) dictam puellam frequenter, atque etiam pluries uno die, epilepsia prosterni in terram, pridem consuevisse; per votum vero B. Aloysio oblatam fuisse, & ex illo die numquam deinceps cecidisse, aut malum illud passam esse. Id quod ipsa etiam puella mihi asseveravit, præter ministras jam memoratas; quæ publice idem dictitabant, & nonnullæ prolapsam humi puellam multoties levaverant, portaverantque ad lectum.

d Confirmatur hoc miraculum a teste X in processu Romano, sed vocatur ibi æger, Flaminius Riccius.

e Aureliæ Ugoni, sororis Dominæ Virginiæ Ugoni, uti eam vocat in processu Rom. testis VI, qui totidem fere verbis idem factum deponit; & adminicula lignea, quibus se misella sustentabat, a se adhuc visa esse pendere juxta imaginem Beati, quando ipse Brixia non ita pridem discedebat.

CAPUT IV.
Varia miracula in Marchionatu Castellionensi: nonnulla alibi in salutem animarum, Aloysii meritis data.

XII

[349] Neque vero minus copiose B. Aloysius in homines Castellionenses, suæ quondam ditionis, benignitatis suæ fontem effudit: [Castellione curantur] id quod ex instrumento publico, quod admodum nuper ibi confectum est, cognosci licet. In eo hæc beneficia ac miracula pluribus explicantur, e quibus ab Archipresbytero Castellionensi hoc compendium est factum a. I. Celsus Botturrus, homo infirmus, qui non nisi scipione nixus, ac tum etiam ægre ingredi poterat; die, quo stato B. Aloysii felix quotannis excessus recolitur, ad ædem sacram, in qua ejus effigies palam visitur, [gradiendi difficultas,] vectus jumento, trium milliarium iter facit. Ibi cum vovisset se in certum diem ardentem lampada præbiturum, inde, abjecto scipione, quasi integer ad negotia sua discedit, atque in brevi firmus omnino evadit; quod ille libens merito B. Aloysii deprecationi attribuit. II. Antonia, conjux Joannis Baptistæ Marmentini, Notarii, qui in conficiendis de Beati vita instrumentis versatus est; quadam nocte subitis gravissimisque tibiæ doloribus oppressa, eadem nocte vovet se cereum & pedis simulacrum Beato oblaturam. Mox sopitur, ac deinde omni malo vacua expergiscitur: [tibiæ dolor,] neque dubitat, quin B. Aloysii meritis intercedentibus abscesserit dolor. III. Margarita, Alexandri Melinæ perhonesti viri conjux, in ingenti coxæ & tibiæ tumore erat, & assiduo vix ferendum in modum cruciabatur: [& coxæ,] neque deerant certa argumenta alicujus fracturæ, & omnino sectione egere apparebat. Vovet Beato argenteam cruris effigiem: momento dolor divinitus recedit; & tumore sensim evanescente, nulla parte fracta aut secta, persanatur: id quod ipsa B. Aloysii meritis fert acceptum b.

[350] IV. Camilla, Joannis Jacobi Ferrarij conjux, quæ B. Aloysium educarat, cum octo ipsos annos febri hectica continuo detenta esset, [febris,] ejus effigie visa, vovet ei sigillum argenteum. Nec mora, levatam se sentit, quiescit febris, valet bellissime, & hac gratia B. Aloysio se devinctam fatetur. V. Joannis Jacobi Ferrarii filium parvulum ardentissima febris extorrebat: vovet pro eo statuam Beati, subito ex toto convalescit, & Beati beneficentiam prædicat. VI. Magdalena, conjux Antonii Gualatii, cardialgia laborans, [cardialgia,] mortem opperiebatur. Votum Beato concipit, & mox veluti manu quadam malum omne cordi suo eximi sentit, neque ullo præterea dolore tentatur: Deo & Aloysio, cujus præsidio sit usa, gratias agit. VII. Thaddæus Sigurtadus, [femur,] Notarius, intolerabili sinistri femoris dolore correptus, cum se commovere non posset, noctu Beato simulacrum cruris argenteum vovet. Postera luce prope liber ab omni noxa surgit, atque intra biduum omnino consanescit. VIII. Andreas Stolfinus, [surditas,] surdus factus erat: octo circiter post diebus, cum Beato votum nuncupasset, mane se comperit propter ejus merita sanatum. IX. [sanguinis vomitus,] Idem, cum pectore multis saxorum ictibus convulnerato sanguinem ejectaret, votum Beato vovet. Evestigio sistitur sanguis, intra biduum confirmatur, & Beato gratiam se debere profitetur. X. Bartholomæo Melliarino, Silvii filio, intempesta nocte repentinus secundum aurem tumor pugni crassitudine erat exortus; [parotis,] qui, ne salivam deglutiret, ac prope etiam ne spiritum duceret, impedimento erat. Beato votum nuncupat: eodem puncto temporis intermittit dolor, subsidit tumor, prima luce absque ullo mali vestigio ad me venit, & Beato gratulatur. XI. Franciscus Smarallius, [nervorum contractio,] Simonis filius, qui e genu laborabat, gravissimeque torquebatur, neque propter nervorum valetudinem e lecto se movere poterat, voto se Beato obstringit: extemplo disrupto genu, lecto desilit; ac postridie ex toto validus Desenzanum, septem millium passuum iter conficit. XII. Petri Pilotti filius, triginta mensium infans, altera corporis parte, contractis nervis, fœde debilitatus, & spumas in ore agens, a medico depositus erat. Parens vota Beato facit: confestim longe meliusculus liquido esse incipit, & brevi recreatur.

[351] XIII. Dominici Ferrarii filia, ob tumorem qui ei extiterat in gutture, cibum assumere nequibat. [tumor gutturis,] Cum deinde pater noctu votum pro ea B. Aloysio fecisset, filia ante lucem se corripit e strato, & cibum absque ullius difficultatis sensu capit. XIV. [morbus letalis,] Lælia, Francisci Ghiroldi conjux, tam erat graviter affecta, ut nulla jam facultate sumendi cibi, in mortis discrimine versaretur: at illa, noctis hora post solis occasum septima voto in honorem Beati suscepto, decima valetudinem se integram adeptam esse comperit. XV. [molesta destillatio,] Stephanus Benedictus Doctor, molesta destillatione, quam nulla hominum medicina solvere valebat, oppressus; donarium argenteum ex voto pollicitus, opem & secundiorem valetudinem Beati commendatione impetravit. XVI. Hortensius Bonus, diuturno implicitus morbo, [profluvium sanguinis,] accedente insuper cruenta diarrhœa, deploratus erat a medicis. Vovet Beato statuam argenteam, atque continuo mirifice sublevatur. Desistit morbus, minuit profluvium, ad sanitatem proficit plurimum, ac brevi spatio eam ex toto consequitur. XVII. Gothardus Alexandrinus, [tertiana,] tres ipsos menses tertiana conflictatus, eo die votum Beato vovet, quo accessura erat: at illa numquam reversa, ipsi deinceps recte fuit. XVIII. Angela, [cardialgia,] Francisci Ceradelli conjux, duos & viginti continenter dies immensis circa cor doloribus exercita, mori formidabat. Vix votum Beato conceperat, cum dolor remittit, ac fugit. XIX. Petri Bosii filius triennis, ægritudine correptus, agebat animam. Pater voto eum Beato obstringit: postera luce, perinde ac sanus solet, cibum capit. XX. Bartholomæi Cimæ filius anniculus, e lecto delapsus, [letales angustiæ] animam in primoribus jam labellis habebat. Pater in vota Beatum vocat. Momento infans valet, ridet, mammam petit. XXI. Antonius Ferronius stomachum ac tergum gravi onere afflictarat, neque usquam quietis partem ullam capere poterat. Confert se in ædem sacram, ac voto coram Beati imagine suscepto, inde ex improviso valens discedit.

[352] XXII. Joannes Jacobus Giroldus, longinqua affectus febri, simul eam ampliorem fieri videt, votum Beato facit; [incommoda varia,] ac nulla interposita mora illa discedit, neque præterea redit. XXIII. Joannes Antonius Morattus, solitus femoris, genu, ac pedis dextri dolore & tumore tentari; postquam id malum semel & iterum redintegratum animadvertit, Beati gratiam voto expetit, & illud extemplo quiescit. XXIV. Julii Faini uxor, cum fœtum eniti non posset, ab obstetrice moritura credebatur: voto Beato edito, partu simul & periculo omni statim solvitur. XXV. Valerii Factoris conjux, e difficili gutturis affectione ægra, eodem quo Beatum voto advocarat die, omnino firmatur. XXVI. Catharina, Ambrosii Notarii conjux, ischiadico dolore laborabat, [ischias,] & auxilia omnia mortalia frustra erant. Beato votum nuncupat, & melius ei fit: solvit, & tantum non ex toto sanatur: quarto demum die ad plenam integritatem pervenit. XXVII. Christophorum Saxium, annum totum febris continuo exagitarat. Mater quodam die pro eo votum Beato concipit: ille proxima sequente nocte liber evadit. XXVIII. Baptista Fezzardus, [febres,] manu ac brachio luxato & tumefacto, insuper febriebat, non sine dolore, & periculo distentionis nervorum. Voto in Beati honorem facto, dolor lenitur, inclinat valetudo, brevique restituitur. XXIX. Martha Pauli Bettii conjux, in difficultate pariendi, Beatum voto invocat; evestigio parit, suamque incolumitatem obtinet. XXX. Pauli Bettii filius trimulus, collo tumenti & læso in modum strumæ, [puerperi difficultas,] mensem ipsum ægrotabat; voto a patre beato Aloysio facto, in duobus diebus salutem recipit. XXXI. Antonius Serlius amplius tres annos cruribus erat molestissime affectis: concepto B. Aloysii nomini voto, levationem capit, neque multo post recte valet.

[353] XXXIII. Petrus Cattaneus, in æde sacra Parochiali sacrorum adjutor, supra quam credibile est maligna febri, inflammata phrenitide, & capitis erysipelate gravatus, [phrenesis cum erysipelate,] ut ambustum videretur, suæ jam mentis non erat. At simul ac mater pro eo votum fecit, ad mentem rediit, & valetudine deinde bona est usus. XXXIV. Martha, Joannis Jacobi Fezzardi conjux, pedum ægritudine & acerbissimis doloribus quatuor ipsos menses cruciata, statim ac Beatum voto propitiarat, melius habere cœpit, & ad incolumitatem venit. XXXV. Marthæ, Josephi Balarini conjugi, ejusque proli, quam in lucem edere non valebat, vita in dubium venerat: verum Beati ope voto quæsita, evestigio hanc illa partu dat, & quidem vitalem; Beatoque gratam se præbet. XXXVI. Joannes Maria Bertasius ingenti femoris, [totius corporis invaliditas,] coxæ, & tibiæ dolore quartum jam diem sic impeditus, ut ægre ingrederetur; tandem, prout licuit, in ædem sacram se confert; vovet, oleum in lampades, quæ pro Beati imagine ardent, suppeditaturum; subito sanus, planeque immunis abscedit, & Beati meritum agnoscit. XXXVII. Bartholomæi Castellini filio tenello, septem continenter dierum valetudo nihil integrum præter ossa & spiritum reliquerat. Vovet parens statuam se Beato positurum: continuo filius, quod adhuc nequiverat, pedibus insistere, & suapte ope progredi incipit; atque intra octo decemve dies, restituta carne, salvus ac valens evadit: parens Beato gratulatur. XXXVIII. Infantem tredecim mensium, Bernardini Bosii filium, [faciei adustio,] prona facie, mater in medium focum cadentem conspicata, vovet Beato ceream infantis effigiem; ac filium sine ulla ignis noxa erigit, idque Beato assignat. [terror panicus,] XXXIX. Francisca, Joannis Mariæ Pastoris uxor, pavore quodam attonita, quatuor ipsos dies tremebunda atque ejulabunda, concursum multitudinis se sequentis perpetuo sibi audire videbatur. Deduci se in ædem sacram ad Beati effigiem jubet; atque inde, quod Beati gratiæ fert acceptum, omnibus illis incommodis libera digreditur.

[354] XL. Francisci Theodoldi filius, puer quadrimulus, ex casu gravissime saucius, duos omnino dies moribundus jacuerat. [aliæque graves infirmitates.] Nocte pro eo votum Beato concipitur, & prima luce sanus reperitur: quod pater B. Aloysio libens attribuit. XLI. Joannes Paulus Segala, gravissimo septemdecim dierum dorsi cruciatu sic jacebat, ut nec tantillam corporis partem commovere, neque, nisi instillata per fistulam potione, bibere posset. Is cum oleum in Beati lampades vovisset, intra tres horas se convertit; expediuntur artus; atque ubi diluxit absolute curatus exurgit: id B. Aloysio merito debere testatur. XLII. Cæcilia, Baptistæ Zelini conjux, sex mensibus e crure laborabat, quod fractum ac tumidum; pes etiam totus luxatus erat; igitur quatuor passus conficere nequibat. Vovet crus cereum Beato, & quatuor diebus persanata ei gratias agit. XLIII. Dominica, Antonii Desenzani conjux, morbo articulario, qui a pedum unguibus exorsus, sensim sursum repens, in gutture consederat, affligebatur: ea voto Beato suscepto, dolore, & intra horæ spatium omni illa affectione prorsus levatur. XLIV. Rigo Regazzolus, acceptis tum in altero brachio, tum sub illo in sinistro latere vulneribus, neque lingua, neque sensibus competebat, sanguinemque excreabat. Fit pro eo votum: extemplo sermo rediit & sensus; ac paulatim convalescens, brevi spatio valetudinis firmitatem recuperat. Infinita alia multiplicis generis beneficia complures accipiunt, qui ad Beati effigiem supplicatum veniunt. Ante eam duodecim lampades, liberalitate confluentis populi instructæ, super magnum cereorum ac tædarum numerum, quæ identidem afferuntur, perpetuo vivæ servantur, atque hactenus circum eam pendent donaria omnino quadringenta.

XIII

[355] Cracoviæ tiro Societatis Jesu, cum octo jam dies morbo teneretur, suasu sodalis sui, a B. Aloysio opem valetudinis orare proposuit. [Sanatur Cracoviæ novitius moribundus,] Vespere ergo vovet, se ad ejus honorem decem Sacrificiis adfuturum, ac totidem precum Coronas recitaturum. Postridie mane, rei admiratione attonitus ipse, attonitis item omnibus qui in iisdem ædibus docebant, valetudine ex toto redintegrata, surgit e lecto. Id Præpositus Provincialis Poloniæ, qui rei gerendæ adfuit, testimonio suo sancte confirmat. De alio miraculo, quod in Gallia Cisalpina est editum; item de pluribus, quibus suæ ditionis regionibus ejus effigies astitit, instrumenta Patavina meminerunt. De energumenis nonnullis, quos ejus Reliquiæ juverunt; [& alibi alii ex variis morbis.] atque ut se Romæ homini seculo obnoxio ostenderit, & raræ cujusdam rei gratiam fecerit, in Venetis tabulis legimus. De puella c, ex mamilla ægra, quæ postridie a medicis secanda erat, quemadmodum Beati ope, cui votum illa fecerat, ab iis, secandi causa venientibus, sana comperta sit; deinde de homine, ancipiti febre ejus imaginis contactu liberato; tum de alterius puellæ, eo in adjutorium advocato, febri hectica percurata, auctoritates Tiburtinæ fidem faciunt. Eumdem Aloysium, beatis Ignatio & Stanislao comitatum, Patri Stanislao Oborschio, quicum olim in tirocinio versatus erat, in Polonia morienti visum esse, usque in Italiam fama attulit. Alia ejus, in se supra vim mortalem collata merita, multi commemorant: quæ omnia percensere nimis longum esset.

XIV

[356] Neque vero minor est eorum numerus, qui se, eo annitente Deumque propitiante, complura interioris illius cælestisque salutis animi subsidia obtinuisse, profitentur. Id adeo ex his, quæ divinitus præstita sunt cognosci licet. Adolescens Polonus d, [Novitius blasphemiæ spiritu vexatus,] ab ineunte ætate plurimum semper orationi, jejuniis, verberationibus, aliisque suiipsius afflictationibus deditus, vita in seculi licentia sancte integreque traducta, Cracoviæ tirocinium Societatis Jesu erat ingressus. Is ipsis sanctioris vitæ initiis, ad impias in Deum, beatissimam Virginem Matrem, & Sanctos cogitationes suscipiendas gravissime molestissimeque solicitari cœpit. Quæ quidem vel maxime rerum sacrarum meditationi precibusque intentum, cælestibusque gaudiis fruentem adortæ, mentem, omni derepente pietatis sensu exutam, maximis motibus turbabant. Sæpe ille divinam opem oravit: sæpe Virginis Matris, sæpe aliorum Cælitum fidem imploravit: sed, quod fortassis illi hoc beneficium Aloysio, [ab eo liberari impetrat.] qui tam devoto sibi animo servisset, de precanti tribui malebant, exaudiri non meruit. His importunis inferni hostis telis alterum jam mensem appetito, cum prima luce quondam inter comprecandum iisdem ex consuetudine tentaretur; venit in mentem a Deo sibi, per beatum Aloysium Gonzagam, quem in simili discrimine aliis præsto fuisse in ejus Vita legerat, auxilium petere. Tulit ei suas preces, rogavitque obnixe, ut hac se molestia levaret. Nec mora: pectus sibi spe ac fiducia, simulque mirifica quadam hilaritate compleri sentit, perinde acsi omnis illa animi ægritudo sedata esset. Neque eum fefellit opinio: siquidem ejus deinceps semper expers omnino fuit. Rem ipse Beati gloriæ propagandæ, ultro aliis exposuit, & juratus apud Acta professus est.

[357] In Transalpinis regionibus homo e pius, divinoque Numini devotus, complures annos omnium tentationum libidinis securus, in Religione transmiserat; [& alius ab æstu obscœnarum cogitationum] quando, Dei permissu, tanta vi ab impuro genio infestari cœpit, ut totum ei annum perpetuo standum fuerit in acie, & cum visis imaginationibusque turpitudinis, cum veneris stimulis & adhibitis sensui titillationibus dimicandum; neque interea solatium ullum dabatur aut requies. Inedia, flagris, ciliciis, ceteraque victus cultusque asperitate corpus macerabat: nihil promovebat. Sæpe a mensa, sæpe ex hominum congressibus se proripere, atque ad illacrymandum, ingemiscendumque suæ infelicitati abdere cogebatur: ibi prono in pulverem vultu procumbens, misericordem Deum precibus flectere insistebat; denique, postquam nihil non remedii, quod quidem profuturum speraret, expertus esset, minime tamen cupiditates accendi desinebant. Accedebat insuper & illud, quod maxima vi in eam execrandam mentem impellebatur, ut neque Deum, neque Sanctos; qui tot precibus fatigati, sibi tam infortunato non opitularentur, nostra curare crederet. Ad ultimum, cum annum ipsum in hoc tam difficili conflictu durasset, [attactu Reliquiæ.] ut nullum usquam subsidium reperiret; subiit memoria sanctæ atque innocentis vitæ B. Aloysii Gonzagæ, de qua cum alia, tum illud imprimis acceperat, singulari Dei beneficio corpus ab omni venereæ rei impetu, mentem ab omni flagitii specie semper immunem habuisse. Eo igitur postremo perfugio uti constituit; eum obtestatur ex animo; ejus denique sacras Reliquias; quas forte penes se habebat, sibi de cervice suspendit. Vix eam illæ contigerant, cum ex improviso in totum omnis ille cogitationum furor aufertur, status menti placidissimus quietissimusque redditur: jamque duo elapsi sunt anni, postquam ab omni illo tentationum genere intactus, tantum beneficium B. Aloysio debet, ejusque ope tuetur. De his omnibus legitima auctoritate scriptum factum: anathema argenteum Romam ad ejus tumulum missum est.

[358] Alia ejusdem generis, quæ a testibus fidei plenis accepi, [Cetera hujus generis plura omit tuntur.] recensere possem, qui se confirmant (cum antea in vitium castitati inimicum habitu quodam demersi essent, postquam Dei opem, hoc ejus famulo deprecante, tentare sunt aggressi, sive ejus sepulcro honorando, sive Reliquiis aut imagine penes se gestanda, sive ad ejus honorem pie quidpiam facere instituendo, sive eo in advocatum patronumque deligendo) illis immundis facibus quasi restinctis, nulla umquam præterea labe integritatem suam polluisse. Verum quia deliberatum mihi est ea solum hoc libro persequi, quæ publicis monumentis commendata reperi, hæc autem sine eorum nota, quibus evenerunt, perscribi nequeunt, libens ea prætereo. Illud unum adjungam; si verum est B. Aloysii effatum (ut est verissimum) quod dum vixit tenuit, Cælites ad eas potissimum virtutes consequendas, quibus ipsi in vita ornati erant, mortalibus opem operamque profiteri: cum ipse non modo puritatis & castimoniæ, sed aliarum etiam plurium virtutum, quas adhuc explanavimus, tam inusitata laude floruerit; procul dubio jam cælo receptus, iis cum primis volens propitius erit, qui earum parandarum aut tuendarum studio, ad eum confugerint.

[359] Atque ex his quæ hoc libro III narrata sunt, facile augurari licet; Deum, qui, rebus ab Aloysio gestis necdum in vulgus proditis, ipso deprecatore, ipsiusque nominis illustrandi causa, tot res admirabiles effecit, tantumque beneficiorum præstitit; longe etiam & numero plura & dignitate clariora ejus causa facturum, postquam Vita ipsius typis mandata, magis etiam (quod adhuc fieri videmus) fama apud populos & veneratione creverit f.

ANNOT. ET ADJUNCTA
ex mss.

C. J.

a De his miraculis testatur anno MDCVII die III Octobris, Illustris D. Prosper Pastorius, [Miracula 70] Clericus de Castellione, Major domus Excellentissimæ uxoris Excellentissimi Oratoris Cæsarei (ita legitur in processu uti & sequentia) optime novi, multis præstita esse beneficia & miracula per invocationem B. Aloysii Gonzagæ variis locis, puta Romæ, [ante annum 1606] Florentiæ, in Polonia, Parmæ, & præcipue, quæ ego ipse vidi, Castellione; quæque legi in processu, mihi per fratrem meum, qui ad examen super vita Beati faciendum deputatus fuit, submisso, continente operationes miraculosas circiter LXX. Simul autem & significari jussit, tot tantaque indies affluere miracula, ut si cuncta scripto mandare vellet, ordo teneri non posset, [Castellione collecta] ac charta deficeret: multitudinem eorum satis indicari, tum per anathemata quæ circum imaginem Beati Castellione pendent plus quam trecenta; tum per duodecim lampades, perpetuo ibidem ardentes, quibus nutriendis sufficiunt populi concurrentis pietas atque eleemosynæ.

Hanc curationem deponit quoque in processu Castell. anno MDCVIII Laura de Ferrariis testis IX, ex ipsius nempe Margaritæ relatione, quam, ait, patria Brixiensem esse, & uno abinde anno habitasse in domo sua, Castellione. Addit etiam de fratre suo Joanne Paulo, quod ad extremum vitæ discrimen febri adducto, lubido venerit vovendi B. Aloysio quinquies Orationem dominicam ac toties Salutationem angelicam, aliquot dies recitandam; cum ilico periculum abiit, & infirmus plane convaluit; & recte habere pergit.

Tum transit eadem testis ad sequens miraculum, in Camilla Ferraria patratum, quod Ceparius perpaucis hic, Auditores Rotæ in sua Relatione pluribus exponunt; ipsa vero sic orditur: Memini etiam & præsens fui, quando Domina Camilla mater mea, febri hectica annorum octo tantum non consumpta, a medicis deposita, & a Castellione tota pro mortua fuit habita: meque jusserant prope ad eam non accedere, nec quidquam manducare aut bibere quod illa gustasset, ut ne periculum mihi crearem contrahendi eamdem infirmitatem: & ego ipsam quoque jam tum veluti mortuam reputabam. Dudum biberat lac caprinum; sed tunc nihil amplius remedii, ut in re desperata, adhibebatur; cum ex Præfecta aulæ Principis nostræ intellexit, illam servare imaginem B. Aloysii Roma missam, ex primis quæ ibi fuerant impressæ: allatamque ad se, ut lecto decumbebat, mandavit mihi ut extremo ejus papilioni affigerem, quo contueri eam & contemplari posset. Tum vero se illi tanto ardore commendavit (memini enim) ut uberes profunderet lacrymas, & in hæc verba prorompens diceret: Beate Aloysii, quandoquidem nosti, me tibi solicite puero ancillatam esse (educaverat quippe eum, ut scribit Ceparius) memento nunc orare Deum pro me. Tum reliqua, de votis & curatione instanti tempore facta, prosequitur fere prout in Relatione citata num. 109. Neque febris tantum ac phthisis subito abscesserunt,verum etiam (quod testis eadem super addit) dolor genuum, quæ decumbenti infirmæ semper tremebant, æque subito sentiri desiit. Exinde autem (& sunt jam tres aut quatuor anni) rectissime perpetuo valuit & valet nunc: nosque omnes domestici ejus, & quotquot noverunt infirmam, sanationem ejus reputavimus miraculo B. Aloysii factam.

c Hoc & quod sequitur, de febri hectica percurata, miracula, in duabus puellis facta, atque obiter hic indicata a Cepario; retuli ego pluribus ad cap. 1 hujus libri 3, ex processu Castellionensi ac depositione Dominæ Seraphinæ Mancinæ, Tiburi natæ, quæ maximam partem post B. Aloysium in illis miraculis habuit.

d Hujus quoque adolescentis Poloni liberationem a blasphemis cogitationibus, retuli supra ad cap. 3, inter alia apud Polonos facta miracula, ex auctore fide dignissimo, qui rei gestæ historiam intime cognitam habuit; & adolescentis, qui hic anonymus est, nomen ibi adjecit proprium.

e Hujus hominis patriam & Religionem, quam profitebatur, nominare omiserit Ceparius, quia res tunc recentissima erat, ut ne in notitiam viri veniretur. Utrumque expressit in authentico ea de re testimonio suo P. Decius Striverius, per Poloniam, ubi miraculum contigit, tunc Præpositus Provincialis, quod cum variorum, medici ac theologorum approbationibus, inter alia Polonica jam reposuimus post Caput 3 hujus libri 3.

f Ita finem imponit Historiæ Aloysianæ Ceparius, in editione sua Romana anno MDCVI, non vanus vates, dum ait fore ut plura & majora deinceps miracula, [Finis vitæ] Beati interventu, post Vitam editam patrarentur: quæ etiam ipse Ceparius patrata vidit multa. Unde & in Placentina editione anni MDCXXX, prætermissa a numero 359 prædicta clausula (quam ego perire nolim, ideoque relinquo suo loco) substituit hanc: Multa alia miracula leguntur in processu Vallis Tellinæ, per oleum lampadis, quæ ardet ante imaginem Aloysii in loco, Saxum dicto, patrata. Frequens ac numerosus eo populi concursus est ac religio incredibilis. [in editione Placentina] Cum vero miracula sint CIII (& multo plura) ex iis postularunt sibi Auditores Rotæ, Commissarii causæ, dodecadem offerri, & approbarunt omnia. In his autem valetudinem & integritatem per miraculum consecuti leguntur, cæci, claudi, paralytici, phthisici, a dæmone insessi, herniosi, plagarum pleni, morbis inveteratis semimortui, aliique naturæ viribus aut humana arte incurabiles: quorum sanationes ac depositiones si prosequi vellem omnes, volumen conscribendum foret. Tum subjungit in hac eadem editione sua Placentina, Capitulum de beatificatione Aloysii, & Sermonem Cardinalis Bellarmini anno MDCVIII de illo pro concione dictum, quæ nos alibi damus. In utraque demum editione apponit Meditationem valde prolixam de sanctis Angelis, atque iis præcipue, qui hominum custodiæ præsunt, ab Aloysio concinnatam, rogatu, ut in decursu historiæ dictum est, P. Vincentii Bruni celeberrimi viri, qui (ita Ceparius ante Meditationem præfatur) cum nescius non esset, quanto Aloysius Angelicos spiritus honore coleret, quamque de iis præclare sentiret, negotium ei dederat dictam Meditationem componendi. Nimirum ut aliorum bono tam insignium sublimiumque sententiarum monumenta superessent. Nos hæc indicasse contenti, Meditationem ipsam, quia ad historiam Vitæ ea nihil attinet, prætermittimus, alibi jam impressam; impressuri tamen Exhortationem, quam habuit festa omnium Sanctorum luce in triclinio collegii Romani super mensam, dum Theologiæ operam dabat: quia minus prolixa est, concinna autem, & nusquam adhuc latine, quod sciam versa. Eam impressit Ceparius ad calcem editionis Placentinæ, qua dicta fuit vernacula Italis lingua, descriptam, uti ait, ex archetypo, quod conservatur in Polonia in collegio Cracoviensi Societatis Jesu, inter Reliquias sacras. Magis ad institutum nostrum faciunt Miracula, quæ ab anno MDCVI facta, aut deinceps in notitiam primum adducta, Cepario desunt. Ea ex processibus legitime fabricatis, etiam vallis Tellinæ & aliis monumentis, proferimus in Supplemento quod sequitur. Sit igitur

SUPPLEMENTUM MIRACULORUM

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

AUCTORE C. J.

CAPUT I.
Cantus cælestis in cubiculo B. Aloysii; & quædam desumpta ex Processibus annorum MDCVIII & IX.

[360] Monui in proxima Annotatione, me hic recensurum illa miracula, quæ post annum MDCVI contigerunt, aut saltem post illum publicata primum fuerunt. Hujus generis est Epistola Anonymi, rem anno MDXCVIII peractam, anno MDCXX indicantis P. Cepario, tunc Rectori in collegio Romano. Epistolam vidi Romæ autographam, & descriptam servo. In ea scriptor loquitur de se ipso in tertia persona; initio, qualis sit, declarat; tum ait cælestem musicam sibi olim frequenter auditam fuisse in cubiculo, in quo B. Aloysius obiit. Inscribitur Epistola Illustri atque admodum Reverendo Patri P. Virgilio Cepario, Rectori collegii Romani. Nomen urbis, e qua scribitur, deest, quia nempe tam qui scribit, quam cui scribitur, Romæ degebant, Ecce autem Epistolæ tenorem:

[361] [Cantus cælestis auditus in cubiculo,] Illustris atque admodum Reverende Pater. Sacerdos quidam theologus, recordatione extraordinarii cujusdam favoris, quo Deus voluerit honorare merita B. Aloysii Gonzagæ, e Societate Jesu, impulsus, deponit hanc veritatem, paratus eam jurejurando affirmare. Anno MDXCVIII, cum Sacerdos ille esset Novitius ejusdem Societatis (quamvis per invaletudinem corporalem, uti notum est nonnullis Patribus, non licuerit ei bene cœpta prosequi) deberetque, ut usus Societatis obtinet, obire per multos dies aliquot exercitia in collegio Romano; habitare jussus fuit in cubiculo, per cujus fenestras, cratibus obseptas, conspectus dabatur qualiscumque in plateam, ubi pyramis est S. Machuti. In hoc cubiculo frequenter audivit suavissimum quemdam cantum, intermixtis fidium modulis, qui non modo oblectabat auditum, sed animum quoque (erat quippe canticum spirituale) recreabat; nec potuit sese auditor continere, cum idem audiret creberrime, quin pluries appropinquaret prædictis fenestris, experturus an ex vicinia allaberetur musicus ille concentus, aut unde prodiret. Tandem post longam & sedulam inquisitionem, statuit apud animum suum, musicam tam insolitam, cujus originem reperire non erat, necessario cælestem esse; eoque magis, quia in quacumque parte collegii consisteret, idem eum comitabatur cantus, ex prædicto loco seu cubiculo ejus quantum assequi poterat, subortus. Obstupuit igitur, magis ac magis, & mirabatur, Bonitatem divinam tam suavibus modis insinuare sese in corda peccatorum, eosque ad pœnitentiam vocare.

[362] Mansit Sacerdos iste in tali persuasione usque ad annum MDCXVI, in quo conveniens forte ad celebritatem diei festi, [ubi mortuus erat Aloysius] B. Aloysio cultu annuo dicati, & conductus ad oratorium unde animam suam Beatus in cælum transmiserat, cognovit, illum eumdem esse locum, ubi annos abinde XVIII audiverat quem dixi, cantum, ignarus tunc temporis Aloysium istic aut habitasse aut animam Deo reddidisse. Incredibilis hic hominem incessit lætitia, quod tandem comperisset causam, cur inde cantus duxisset originem suam; videlicet quia ille locus erat, unde fortunatissima Aloysii anima evolaverat ad Deum, fruitura in cælo gloria suorum meritorum; volueritque Deus tali modo commonstrare mundo sanctitatem famuli sui. Atque hæc sunt, quæ putavit jam dictus Sacerdos debere se testata relinquere, ad consolationem eorum qui Beato isti pie dediti sunt. Hortatur quoque alios (esse enim, intellexit, qui eumdem cantum audiverunt) ut ad gloriam Dei & hujus illustrissimi Beati, id similiter testentur; cum id faciendo timere non debeant aut vanam gloriam aut præsumptionem: non vanam gloriam, quia talis favor gratuitus est, & obligat quodammodo ad imitationem Beati; non præsumptionem, quia totum id referri debet ad solam venerationem majorem ejusdem Beati, & prædicti etiam loci. Hæc visa mihi fuerunt significanda tibi esse, mi Pater, facturo relatione hac mea, quod libuerit. Salvere interim jubeo, & memorem reddo, me tui officiosissimum esse famulum. Romæ XXV Junii MDCXX. Et subscribitur: Illustris atque admodum Reverendæ Paternitatis tuæ deditissimus & obstrictissimus NN.

[363] Processus Florentinus, anno MDCIX fabricatus, præter jam deductam ad cap. 1. libri 3, curationem Angelæ Catharinæ Carliniæ Sanctimonialis, [Nobilis femina;] a cancro morbo; subministrat quoque curationem illustris feminæ Juliæ de Nobilibus, Domini Pauli Vintæ conjugis; quam, ut manifestum miraculum, ibidem testimonio suo adstruunt sex primi post ipsam Juliam testes, omni exceptione majores, quorum auctoritas & scientia rei peractæ colligi potest ex Indiculo testium ejusdem processus, quem supra texuimus. Testatur de eadem re P. Vincentius Filliuccius in processu Romano, Confessarius prædictæ Juliæ, cujus solius auctoritatem ex omnibus præmissis adducam huc, postquam locuta fuerit ipsa Julia, non quidem prout legitur in processu illo; sed prout ipsamet descripsit manu propria, testataque est anno MDCVII, octo circiter menses post curationem suam. Sic igitur ibi scripsit.

[364] Jesus, Maria. Ego Julia de Nobilibus, uxor Pauli Vintæ, anno superiore plurimum afflicta cruciataque fui ex suffocatione uteri, doloribus acerbissimis totum corpus pervadentibus; unde sensus ita afficiebantur, ut me movere loco non possem, nisi magno labore & fatigatione. Neque reperire erat medicinam ullam, quæ lenimen afferret; admirantibus medicis mali vim ac tenacitatem. [ex utero dudum laborans,] Ita destitutæ mihi ab humana ope, missa fuit, volente Deo, Vita B. Aloysii Gonzagæ, quam (uti talium scriptorum curiosa sum) obiter ut potui oculo lustravi. Atque hoc factum fuit hebdomada Passionis, & quinta ex quo ægrotare cœperam. Destituta igitur spe recuperandi sanitatem, dolensque intime quod illo tempore sacro convenire ad ecclesiam nequirem; cepi animum, & facere periculum volui quid possem. Jamque illuxerat Feria V in Cœna Domini, quando ægre me traxi, magno cum dolore & nisu, ad proximam nobis ecclesiam Societatis Jesu. Eo autem ut intravi, tantis oppressa fui doloribus, ut durare non possem, & quid agendum mihi esset nescirem: manere namque in ecclesia sic affectam, populo pariebat admirationem; abire autem, [& pene mortua,] non erat meæ facultatis; quia motu malum illud invalescit acerbissime. Dum ita hæsito anceps, hora fere elapsa fuit una; vidensque populum passim expiare peccata sua, mihi idem faciendi cupido venit; verum non videbar eo me parare, ut par est, posse, propter acerbissimos dolores quibus excruciabar.

[365] Nihilominus considerans denuo, malum, tantis incrementis augescens, fortassis non permissurum mihi deinceps reditum in ecclesiam, confessa sum peccata mea; & continuo celebrari Missa cœpit: ego vero cœpi habere deterius: & populus, quorum conferta erat ecclesia, miseratus afflictationem meam, mussitabat, cur non reducerent me domum, alioqui in ecclesia morituram. Audiebam ego hæc quidem, sed loqui non poteram, & sentiebam vires mihi plane deficere; nec tamen mori timebam; sed cogitans, [ad B. Aloysium conversa,] quantæ mors mea istic loci consternationis causa foret, præsertim feminis, impelli me sensi ad opem implorandam a B. Aloysio, quem jam sciebam Deo gratissimum esse; moxque recordata quod legeram in Vita ejus impressa, valde acceptam fuisse cælorum Reginæ oblationem, quam ei ipse de se fecerat in ecclesia sanctissimæ Annuntiatæ; eidem Beato supplicavi toto corde, ut pro me interveniret apud Deum omnipotentem. & benignissimam ejus Matrem, salutemque corporis mihi, ad majorem Dei & suam ipsius gloriam, exoraret. Inter hæc datur signum elevandi mox sanctissimum Corpus Domini nostri Jesu Christi; aliquot feminæ, quæ aberant proxime, erigunt me in genua; ego iterum postulo B. Aloysium, ut supra, [ilico sanatur.] enixis precibus opem suam mihi. Instanti tempore elevatur sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum, & ego in me sensi lætitiam quamdam mirabilem, & quamdam totius corporis solutionem, sed mira cum suavitate; ex quibus continuo integra valetudo & vacuitas a doloribus consecuta fuit; mansique in loco tota una hora sine incommodo genibus nixa; deinde vero, per gratiam Dei, more solito alacris reverti domum: qua de re laus & gratiæ semper sint sanctissimæ Trinitati. Hæc ego prout vere facta in me sunt, scripsi & subscripsi manu mea propria, hoc die XVII Decembris MDCVII. Florentiæ. Eadem Julia de Nobilibus, uxor Pauli Vintæ;

[366] Posset curiosus temporis indagator, visa hac subscriptione, annum MDCVII notante, mirari, quod ego dixerim, hanc Juliæ sanationem contigisse eodem unno MDCVII, cum ipsa initio suæ depositionis affirmet, [Explicato tempore,] anno superiore id factum fuisse. Noverit is, Juliam Florentiæ, & Florentinorum more locutam esse ac scripsisse, apud quos obtinet usus auspicandi annum suum trimestri fere post initium anni communis, videlicet ab anniversario incarnationis seu conceptionis Verbi divini; qui cum plerumque non procul absit a Paschate, crediderim vulgus & feminas inde, tamquam a termino magis noto, sumendum putare initium anni sui. Quod si ita est, ipsa sanatio Juliæ recte dicitur, anno præterito contigisse: incidit enim in feriam V ante paschalem. Si vero idem vulgus etiam computat præcise initium anni ab Incarnatione seu XXV die Martii, etiam sic non inepte dicitur res, de qua agimus, contigisse anno superiori sive præterlapso, quia illo anno ægrotare cœpit & aliquot ejus hebdomadas ægrotavit. Atque hæc notasse sufficiat. [Miraculum esse ait medicus,] Sequitur autem in eadem philyra chartæ, post Juliæ depositionem, hocce testimonium medici de veritate miraculi: Ego Benedictus Mattonari medicus, qui visitavi pluries Dom. Juliam in hac sua invaletudine, cui nullum reperiebam remedium opportunum; pro certo habeo, ipsam divinitus, ut supra narratum est, sanatam fuisse: quod interposita fide mea testor, & subscribo mea manu, hoc die XIX Decembris MDCVII, Florentiæ.

[367] Transeo ad depositionem P. Filliuccii, illa tantum inde prompturus, quæ in præmissis non leguntur: Cognosco, [& confirmat P. Filliuccius,] inquit ille, Dom. Juliam de Nobilibus, conjugem Domini Pauli Vintæ, primi Auditoris serenissimi Magni Ducis Tusciæ; quæ cum uno plus mense tam graviter ex utero laborasset, ut neque incedere, nec insistere pedibus, nec distendere se lecto posset, sed perpetim sedere in humili sella cogeretur; in medicis & humana arte spes ei nulla salutis supererat. Interea temporis frequenter ego invisi ægram, & pro modulo meo consolatus sum: ipsa vero tandem, feria V sanctioris hebdomadæ anno MDCVII, venit nescio quo pacto in ecclesiam nostram, mire fatigata & doloribus fracta. Tum prosequitur alia, fere ut supra, ex relatione ipsius Juliæ; nisi quod addat; ipsam in maximis angustiis suis se convertisse ad imaginem B. Aloysii, quæ e regione stabat exposita, & sic opem ejus implorasse: sanatam vero erexisse ilico sese, ac de genibus gratias plurimas reddidisse Deo. Deinde mihi, inquit testis, accersi jusso in ecclesiam, rei seriem ac sanationis modum lætabunda narravit; salutemque singulari virtute Dei, intercedente B. Aloysio, sibi redditam esse dictitabat: idemque etiam affirmabat multis nobilibus feminis familiaribus suis, quæ, æque ac ego, mirabilitatem rei mirabantur. Denique concessit in domum suam, magna cum facilitate & alacritate, non secus quam si nihil mali passa fuisset. Attulit quoque anathema beato Sospitatori suo, & singulari cultu eum deinceps venerata est, & bene sana hucusque vivit. Interrogatus autem, an aliter se res habere posset, respondit, non posse: miraculum esse instantaneum, sanitatem recuperatam; & instantaneam quoque fuisse redintegrationem virium: nihil medicinæ aut opis humanæ fuisse applicatum: naturam non potuisse momento temporis talem producere effectum; quia ad operandum indiget longiore mora. Interrogatus iterum de scientia, [qui præsens fuit.] dixit: Ego adfui: vidi, modo semimortuam, & mox perfecte sanatam, cum multa admiratione mea. Contigit autem id in ecclesia Societatis nostræ, S. Joannini vulgo dicta, Florentiæ Feria V majoris hebdomadæ ante meridiem, anno supra indicato, præsentibus Dominabus, Catharina Violanta Medicæa, & Flammetta Serinia, & aliis pluribus, quarum nomina me nunc fugiunt.

[368] Florentia transeo Senas, ubi anno MDCVI mense Aprili descripta fuit, ac deinde in processum ibi factum etiam relata, miranda sanatio Dom. Rinaldi Petrucci, Nobilis Senensis, [Rinaldus Petruccius] annorum LXII. Hic laborabat febre quartana, simul & magno profluvio ventris. Augebatur in dies utrumque malum. Accesserunt etiam stomachi dolores acerbissimi, & continua febris, eaque vehemens: quæ hominem initio hujus mensis Aprilis MDCVI in extremum adduxerant discrimen: & medicus, Dom. Angelus Banni, [a variis morbis] in depositis eum habebat. Advocatus igitur eo fuit Pater Rector collegii Societatis Jesu, eodem die quo de vita ejus desperabat medicus, sub horam XIX. Adfuit mox, & confortavit ægrum talibus documentis, qualia tempus & locus postulabant. Rediit postridie, ac inter colloquendum meminit miraculorum, quæ facta sunt Senis non una, per intercessionem B. Aloysii. Tunc Domina Margarita Petrucci, conjux infirmi, rogat P. Rectorem, sibi ut copiam faciat Reliquiæ, quam is habebat, Aloysianæ; sperare se, maritum illa adiutum iri. Promisit P. Rector, &, expiata per Confessionem conscientia ægri, ut aptior ad gratiam quæ petebatur foret, misit Reliquiam eadem vespera sub occasum solis; quam ei suspenderunt e collo, firmiter statuenti, se quotidie persoluturum ter Orationem dominicam & Salutationem angelicam in honorem Beati prædicti, si sanaretur. Mox ipsa nocte quietius solito dormivit: postero mane, [præter opinionem curatur.] qui hora XIII revisere eum debebat ex prædictione medici vehementissimus febris paroxismus, non venit: solummodo circiter horam XXIII nescio quid horroris accidit corpori, quod æger negabat febrim esse. Interea cessavit febris continua, cessarunt dolores stomachi, cessavit profluvium ventris; uno verbo, abiit omnis infirmitas quanta quanta fuit. Medicus visa tam repentina curatione obstupuit, dixitque mirabundus: Domine Rinalde, tu omni ex parte sanus es; & intellecto quid fecissent Reliquia B. Aloysii; exclamavit: Hoc profecto miraculum est.

[369] Senis Romam venio, ubi celeberrimum nomen est Dominȩ Ersiliȩ seu Arsiliȩ de Altissimis, Tiburtinȩ, in processu anni MDCIX, tam ex ipsiusmet depositione, [Ersilia liberatur pleuritide] quam ex pluriam aliorum testimonio. Ipsa hunc in modum deposuit die I Septembris, annos nata XXXVI: Laborabam ego hoc quadraginta dierum jejunio (igitur eodem anno MDCIX, quod infra etiam confirmabitur) versus hebdomadem sanctam, febri & pleuritide usque adeo, ut de vita mea desperarent medici, quod apparet ex unius epistolio, conscientiæ meæ moderatori inscripto (quod petit deponens in Acta referri, & relatum est) tenoris sequentis: Admodum Reverende Pater in Christo. Comperi Dominam Ersiliam tam male habentem, ut non modo dubiam ei vitam esse judicem, sed etiam videri magnis passibus properare ad terminum: vires ei plane deficiunt, & respiratio difficilis est. Opto ut primo quoque tempore sacram Eucharistiam pro Viatico sumat. Hæc tibi, Reverende Pater, [& proximo mortis periculo,] quem mihi dicunt ejus animam curare, significanda putavi. Lapis bezuarius (vulgo Belzoare & Bezoart) ei prodesse posset. Osculor tibi manus. Raptim. &c. Modestus Brunellus.

[370] Ejusdem diei vespere (resumit sermonem Ersilia) quam potui ferventissime oravi B. Aloysium, ut mihi vita produceretur in diem posterum, & sacrosancta Eucharistia munirer. Interea, annuente Patre meo spirituali, votum concepi in honorem prædicti Beati pro recuperanda sanitate; & mane, per gratiam ejus, non solum communicavi, sed simul etiam me sensi liberam pleuritidis dolore. Quamobrem petii a prædicto Patre facultatem solvendi votum quod feceram; illo autem indicante, me nondum perfecte sanatam esse, afflixit me ista indicatio; ratam, cum aliqua Beati injuria conjunctam esse: ideoque apprehendens manu Christi in cruce suffixi simulacrum, quod e dextera lecti pendebat parte, remotoque velo ejus (agebatur enim hebdomas de Passione Domini, uti initio subindicatum est) erexi me ut potui; & sedens in lecto, multis cum lacrymis orabam Beatum, ut ne permitteret talia de se dici posse, utque quam nullis meis meritis postulare auderem, per vulnera Christi Domini, impetraret mihi plenam perfectamque sanitatem. Eodem instanti tempore ingreditur medicus, & me sine febri ac perfecte sanam pronuntiat. Superfuit mihi tamen imbecillitas summa corporis; sed hoc etiam uno alterove die sic restauratum fuit, ut, volente Patre meo spirituali, paulo post præstiterim quod votum erat.

[271] Aliquot deinde lapsis diebus, ædituus ecclesiæ Annuntiatæ, donavit mihi in ampulla aliquantum ex illo vino, [Item dolore capitis.] quo sacra Beati ossa fuerant lota, quando tranferri debebant ab ara S. Sebastiani ad aram S. Mariæ Virginis, ubi nunc honorantur. Hoc vino, quotiescumque mihi dolet caput (dolet autem crebro, & nonnumquam molestissime) consuevi linere ejus tempora, & numquam non experta fui efficatitatem talis medicinæ, evanescente continuo dolore omni. Fuit etiam ædium, in quibus ego habito, domina, Camilla nomine, similiter cruciata doloribus capitis; cui obtuli de vino prædicto; eoque similiter usa, retulit mihi, se subitaneum sensisse auxilium & cessationem doloris.

CAPUT II.
Alia ex iisdem processibus miracula.

[372] Eadem Ersilia, de qua modo, vidua Tiburtina (ut eam vocat Confessarius suus testis Romanus XII) mox subjungit aliud in se ad invocationem B. Aloysii factum miraculum, [Prædicta Ersilia,] quod ipsa referente (interponam tamen nonnulla etiam prædicti Confessarii verba) sic se habet: Aliquantum fuit ante finem Julii (memento, Lector, deposuisse illam hæc, anno MDCIX, die I Septembris) cum nocte quadam ex improviso gravissimus dolor invasit dexteram mihi manum, inæqualiter tumefactam: die subsecuto idem accidit alteri quoque manui: ex quo factum est, ut neutram movere vel usque os possem. Quod si forte moveri illas & de loco in locum transponi necesse erat, filia quædam mea, cui nomen Victoriæ, opem ferre ad transpositionem debebat. Paucis post diebus eadem calamitas pedes quoque corripuit; & quia sentiebam totum mihi latus sinistrum dolere, multum timui, ne & illud similiter pervaderetur. Quapropter de consilio Patris mei spiritualis contuli me, ut potui, tertio Kalendas Augusti ad domum Fabricii Cocannarii, medici physici Tiburtini, [alias malo artritico laborans,] gentilis mei, Romæ commorantis, [prope ecclesiam S. Mariæ Lauretanæ, uti addit testis XII,] illum postulatura remedium aliquod, ad avertendum serpens malum. Dixit autem mihi ille domi suæ, malum istud ferre præ se morbum artriticum; subesse periculum ne toto vitæ tempore forem manca, proinde necessario adhibenda esse remedia: præscripsitque simul longam eorum seriem, uti videre est in ejusdem scriptura. Hæc inserta est in Actis; cujus loco hic produco quædam dicta Confessarii ejus eadem super re, quod nempe adhibenda erant judicio medici remedia fortissima, aqua ligni, salsa periglia (ita loquitur Italia) syropi, purgationes: quibus sumendis perlongum tempus impendi debebat, puta dierum XL aut L. Venit porro Ersilia ad me, inquit, Kalendis Augusti, circiter horam XII, more computandi Italico, quæ Transalpinis tunc fere est quarta post ortum solis; consultura me, numquid talibus utendum sibi remediis esset. Ambæ autem tunc manus ejus (vidi) e collo pendebant alteratæ, & sic affectæ, ut illis signum Crucis formare aut vestem, dum ad tribunal confessionale ascendebat, attollere vel tantillum nequiret. Pedibus vero consistere vix poterat; debuitque, dum ego cum ipsa brevi tempore loquebar, extra tribunal prædictum, applicare se muro eique inniti.

[373] Hæc ille: cujus jussu, perrexi, inquit Ersilia, ad domum Professorum Societatis Jesu consilii causa; intellectoque a P. Guidone de Romanis, & P. Jacobo Minutulo, qui ante ingressum in Religionem profitebatur Medicam, oportere quantocius applicari remedia, ab medico præscripta; sensi animo meo illabi dictamen hoc, Vade ad B. Aloysium, & spera firmiter, futurum ut absque medicaminibus convalescas. Obedivi, & quia genibus nequibam inniti, concessi ad confessionale tribunal, contra altare & imaginem Beati; [illo liberatur in momento temporis,] eoque oculis & corde intenta, dixi: Ego, o beate Aloysi, hic habeo quidem penes me malorum omnium quæ me affligunt, medelam, videlicet ampullam cum oleo, e lampade tua sumpto; verum non me possum illo inungere. Unge me tu, Beatissime; & fac cognoscam, quanta sit tua apud Deum potentia. Vix hæc elocuta fueram, & nullum amplius sensi dolorem ulla corporis parte; detumuerant jam manus, & moveri poterant quaquaversum; respexi pedes, & illi cœperunt incedere; denique totam me comperi restitutam integræ sanitati. Continuo accersi Patrem meum spiritualem, eique exposui successum rei. [Et ille, Vidi, inquit, hisce oculis meis liberrime ipsam movere manus, quas una ante hora videram adstrictas pectori fere immobiles.] Inde vero (pergit Ersilia) prædicto Patre atque uno ædituorum præsentibus ac videntibus, redii ad medicum meum Cocannarium, nullo inter eundum incommodo; & ingressa domum ejus, deposui per me ipsa pannum & vestes, cum admiratione & stupore omnium: nec deinceps in hunc usque diem mihi quidquam depulsæ jam calamitatis rediit. Eadem etiam vespera contuli me in domum meam, & proximo profesto die accinxi me ad solitum opus manuale absque incommodo… Hanc porro curationem, meram esse gratiam & miraculum B. Aloysii patet: quia nullum medicamen adhibui: neque credo aliter quam per miraculum fieri potuisse unico in momento: & miraculum esse, dixi obviis omnibus, & publicavi ubique.

[374] Nonnulla dilucidius, cum distinctione minuta temporum, super eadem curatione deponit Julia Cocannaria, soror prædicti medici, testis in proc. Rom. XXI, [dum erat ad sepulcrum Beati.] hunc in modum locuta: Venit Ersilia in domum nostram die Veneris mane, pendentibus e collo alligatis ei manibus, quas movere non poterat, &c. Altera ante solis occasum hora lamentabatur per domum, præ acerbitate doloris, miserum in modum &c. Cibum dein sumpturæ ego offam in os indidi: manus enim movere ipsa nequibat. Frater meus ei præscripsit medicinam ut supra. Postero die mane, qui erat sabbatum & primus Augusti, filia ejus ipsam cœpit vestire, & ego adjuvi; & simul duximus misellam ad sepulcrum B. Aloysii, quod vehementer desiderabat; ac perstitimus ibi horas duas, orando Deum pro ejus salute; & ipsa ibi sacram Eucharistiam sumpsit. Post hæc adivimus ecclesiam domus professæ, & ego concessi ibi ad Confessarium meum. Moxque illa ad me accedens, ait: Oportet me redire ad B. Aloysium; impellor enim eo vehementer. Cogitabam ego, impulsum illum a Deo immissum esse, & animavi eam ut iret, atque ad prandium rediret ad nos. Postquam ego autem sacram synaxin communicaveram, domum reversa, inveni ibidem Ersiliam omnino sanam & salvam: & narravit mihi, quomodo ipsam B. Aloysius instanti tempore sanam fecisset, dum ad sepulcrum ejus orabat: ac vespere ejusdem sabbati rediit in domum suam pedes expedite, nec opis indiga alicujus. Legitur hoc miraculum etiam in Relatione Auditorum Rotæ, sed paucioribus verbis. Qua de causa putavi, hic cum adjunctis suis omnibus referri etiam posse ac debere.

[375] Aliud quoque miraculum deponit eadem Ersilia, in quo & partem habuit ipsa, [qui apparet Luciæ Renziæ] factum in Dom. Lucia Renzia, filia quondam Dominici Renzii: sed cum ipsa D. Lucia id etiam deponat, testis XX; ipsam audiamus. In notitiam, inquit, veni B. Aloysii hoc modo. Tenebar affixa lecto ex vehementissima febri & doloribus renum; ac timebam vitæ meæ. Inter hæc visitavit me Dom. Ersilia de Altissimis; & percunctata, quo laborarem malo, exhortata est, ut dolores meos referrem ad dolores Christi & B. Mariæ Virginis. [Ac præterea suggessi ei, inquit Ersilia, sese ut commendaret B. Aloysio, illum utique gratia miraculorum excellere, [periculose decumbenti,] eaque multis præstare.] Tum interrogavit illa me (pergit Lucia) num volens morerer: & respondi; non plane volentem morituram; quod nihil boni operis fecissem in vita mea: simul eam rogavi, ut ipsa me commendaret prædicto Beato. His dictis, abivit Ersilia: & ego sub mediam noctem vigilans, me eidem Beato commendavi, summis precibus orans, ut si interresset gloriæ Dei & salutis animæ meæ, mihi repararet sanitatem pristinam: pessimo namque loco eram & mortem plurimum timebam. Simul atque absolvi orationem hanc, apparuit in cubiculo ipse Beatus, indutus habitum Societatis Jesu, & linteatus desuper, cum multa gloria & splendore, [eamque sanat miraculo,] adjacente pedibus ejus prædicta Ersilia, genibus nixa. Hæc ego intuita, concepi fiduciam, ac denuo ei me commendavi; nec intercessit mora ulla, quin me febri, doloribus, ac omni morbo carere compererim. Vigilasse autem me, non dormiisse aut somniasse, certa sum; quia paulo ante experrecta fueram, & habebam in cubiculo lucernam accensam, & perspicue videbam omnia, & sensi me consolatione perfusam ac mira lætitia affluentem, & exploravi pulsum arteriæ, & comperi nullum superesse febris vestigium: & Beatus, postquam sat longo tempore sic perstiterat, videri desiit. Memini autem aspectu juvenem fuisse.

[376] Interrogata Lucia, an veritas aliter se habere possit, & sanatio sua aliter quam miraculose evenerit: [ut testantur medici.] negavit. Quia, inquit, nullum adhibueram medicamentum; nec poterat morbus, qui adhuc augescebat, desinere tantillo tempore naturaliter; desiit autem simul atque se videndum pæbuit Beatus. Publicavi quoque obviis quibusque, ut miraculum, rem gestam, ubi mane illuxit. Monitus etiam medicus pridie vesperi, ut primo diluculo sequenti ad me inviseret; adfuit designato tempore, & me persanatam invenit: dicebat tamen, vesperi denuo adventuram febrim: quapropter & ipse vesperi rediit, sed nihilo plus febris aut invaletudinis invenit. Et hoc veritas est. Subscripserunt huic rei duo medici, Julius Cæsar la Galla, & Thomas Grossius, alias hic etiam allegati. Primus ait: Puto hanc curationem fuisse ex miraculo, partim quia brevissimo tempore facta fuit, absque insigni mutatione corporis, partim quia supponitur facta ex apparitione B. Aloysii, quæ non fuit in somno, sed in vigilia, integris sensibus & mente, quod causam natura superiorem arguit. Alter sic statuit: Dominam Luciam de Renziis, febri ardenti, ut supponitur, oppressam, a sævissimo renum dolore, qui materiæ abundantiam indicabat, temporis momento, nulla evacuatione præcedente, vel natura vel artificio comparata; nullove alio medicamento adhibito, quod opportune morbi causam tolleret, penitus convaluisse, miraculum pronuntio: cum naturaliter haudquaquam fieri potuerit. Plures hæc ipsa, quæ Ersilia deposuit, testati sunt in eodem processu: sed nihil attinet iis immorari.

[377] Transeo ad Matthæum Calamitam, Societatis Jesu Religiosum, in eodem processu testem V, [Matthæus Calamita] examinatum anno MDCIX, qui loquitur hunc in modum: Audivi ego multa celebrari miracula, intercessione B. Aloysii facta: & unum testor factum esse in me. Ex quo in Societate nostra dego, consuevi semper orare curvatis humi genibus, prout obtinet communis usus, & continuabam sic genua flectere multis sæpe horis absque nocumento ullo. Postea jussus fui Janitorem agere ad portam domus posticam, & quinque aut sex menses egi: quando sensim contraxi invaletudinem, quæ non patiebatur me niti genibus sine dolore gravissimo: [amissam genua flectendi facultatem] ex quo & concepi mœrorem animi nihilo minorem: quia nempe mihi integrum non erat facere quod alii Socii faciebant. Tenuerat illa afflictio mea hebdomadas aliquot; cum die quodam bene mane sensi stato tempore orationis, tantum genibus cruciatum, ut nullo modo iis niti possem. Unde converti me ad imaginem B. Aloysii, expositam venerationi in ecclesia nostra, & dixi: O beate Aloysi, legitur in historia Vitæ tuæ, te singulari caritate prosequi solitum fuisse Adjutores Societatis nostræ temporales: quamobrem ego talis, recurro cum fiducia ad te; præsta mihi ut possim orare, quemadmodum reliqui Socii, genibus inflexis humi. Si me exaudis impetrasque a Deo quod peto, promitto me honori tuo quotidie dum vivam, recitaturum semel Orationem dominicam & Salutationem angelicam.

[378] Hæc elocutus & pollicitus, omni statim incommodo, dolore & molestia, quæ me affligebant, [in momento recuperat.] liber fui: & qui genua curvare tam diu vix poteram dum hoc votum facerem; quique statueram, eo facto, me erigere in pedes; perstiti sine dolore eodem situ genibus incurvatis, & perseveravi hora integra; moxque etiam sic incurvatus audivi Missam absque omni molestia: deinceps vero quotidie mane horam ac dimidiam impendo, continenter eodem modo incurvatus, orationi ac Missæ sacrificio; nec non alia similiter tempora orationibus aliis, semper expers doloris & molestiæ, quin etiam cum voluptate. Reputo autem hanc me gratiam obtinuisse per interventionem B. Aloysii; cui quod promisi semper dein persolvi & persolvo; atque imaginem ejus quot diebus visitatum ac veneratum eo. Confirmat deinde verum esse miraculum, quia nullo medicamine adhibito, sed solo voto, & subito, curatus fuit, ac manet sanus.

[379] Ejusdem processus testis IV, Pater Aloysius Valmarana sic ait: Nobilis quidam Parmensis, [Nobilis Parmensis,] cujus nomen non reminiscor, nossem tamen ipsum si viderem, & pluries allocutus eum fui; toleraverat annis IV continuis dolorem capitis tam gravem, ut ad omnia pene inutilis esset; nec egredi domo aut incedere audebat, quia identidem cadebat in terram, & non raro caput impingebat in parietem; dixitque mihi non semel, [annos 4 fere delirus dolore capitis,] se aliquando lapsum esse ex equo, & exinde sic laborasse. Is tandem fama sanctitatis B. Aloysii & miraculorum ejus, quæ crebro audiebat, in spem erectus, convenit me rogavitque, ut sibi frontem Reliquia ejusdem Beati, quam in sacrario nostro ibi servamus, [ilico sanatur.] signarem. Respondi ei, aliqua opus esse præparatione ad consequendum beneficia divina: expiaret prius peccata sua per exomologesin; tunc ad me rediret, libenter facturum, quod rogabat. Fecit quod suaseram; rediit, superaddidit votum aliquod in honorem Beati, flexit demisse humi genua, magna cum pietate ac fiducia; signatus a me fuit frontem sacra Reliquia; & in loco cœpit statim cessare dolor, atque intra biduum triduumve ita plane abiit, ut nec vestigium pristini mali relictum sit.

[380] Audiamus etiam in eodem processu sua proferentem anno MDCIX, [Surditas pellitur contactu Reliquiæ:] die XX Octobris, Veronicam de Curtis, testem XXVII: Notus inquit, mihi multaque in veneratione est B. Aloysius Gonzaga, propter beneficia ab ipso, tum mihi, tum filio meo collata. Et ego quidem quatuor abhinc annis lecto decubui, a principio Quadragesimæ ad usque Pentecosten, ex febri continua; cui accessit surditas ambarum aurium talis, ut nihil iis sentirem, nisi quando volentes mihi aliquid dicere, admoto prope aures meas ore suo, elata voce clamarent: & tunc percipiebam aliquid. Habebam autem Reliquiam B. Aloysii dentem unum, cujus contactu divinitus sanitatem recuperaverat filiolus meus, uti mox dicam; & venit mihi in mentem, idem remedium adhibere malis meis. Quamobrem cum fiducia implorans Beati opem, imposui reverenter dictum dentem affectis auribus; & continuo cœpi audire & surrexi e lecto, & dixi cognatæ cuidam meæ; Ego vos audio loquentes: iterumque ac tertio eumdem dentem auribus inserui, & plane liberata fui surditate. Interrogata autem; Utrum ex remedio naturali vel medicinali id evenire potuerit, & aliter res se habeat. Respondit: Nullum mihi medicus permittere medicamen voluit, quia dubitabatur num essem gravida. Neque curatio illa opus naturæ fuit; quia applicatione sacræ, quam dixi, Reliquiæ recuperavi auditum: & hoc divinitus factum esse, ego semper credidi, atque acceptum B. Aloysio retuli.

[381] Alterum, quod in filio suo obtinuit beneficium, hoc modo deponit testis eadem: Filiolus mihi est, Joannes Franciscus nomine, [eodem curatur] qui laborans continua febri, lac retinere non poterat, sed suctum evomebat; sine intermissione lamentabatur die ac nocte; tamque erat emaciatus, ut præter pellem & ossa nihil videretur superesse: ad hæc supervenit ei profluvium ventris, quo adducebatur in extremum discrimen, & pectus ei mirum in modum protuberabat. His malis circumsesso puero, appendi ad collum ejus dentem B. Aloysii, postquam illo totum corpusculum signassem; & eodem tempore fugerunt mala omnia, & puer contra opinionem medicorum plane convaluit: nosque beneficium tam singulare multiplicis curationis intercessioni tribuimus Beati prædicti. Accidit autem, eumdem puerum post duos menses in aliam relabi infirmitatem, [semel atque iterum] eamque pariter gravissimam & multiplicem. Æstuabat namque maligna febri, angebatur inflammatione gulæ, scatebat papulis rubentibus, mixtis tuberibus & carbunculis. Quæ accitus medicus ut vidit, pueri vitam in desperatis haberi jussit, meque monuit, ut ne imprudens accederem propius: contagiosum quippe malum esse, contrahi facile, & spatio XXIV horarum necare hominem. His auditis recurrimus, maritus meus & ego, ad consuetum jam nobis remedium, ad dentem, inquam, Aloysii; signavi illo puerum, præcipue carbunculos quos dixi, tum Reliquiam collo ejus appendi, & dicto citius evanescentibus papulis cum carbunculis suis, detersaque febri; qui illa nocte moriturus credebatur infans, ilico omni parte sanus extitit; quique toto die illo lac non gustaverat, [varius & letalis pueri morbus.] sub tertiam ab occasu solis horam ubera suxit avide; & somnum, quem a principio morbi oculis suis non viderat, placide cepit, continuavitque tota nocte. Quæ res medicum, proximo mane redeuntem, incredibili stupore implevit. Nos vero quod pro periclitante nuncupaveramus votum, portandi eum ad sepulcrum B. Aloysii, ibique offerendi anathema argenteum, læti persolvimus. Interrogata porro testis, ut supra; dixit: Remedia humana non adhibuimus puero, quia medici judicabant importuna fore, & ab illo sumi non posse: cumque viribus jam plane destitutus esset, non poterat natura sua sanari, saltem tam brevi tempore. Vidimus autem, simul atque admotus ei sacer dens fuit, simul sanitatem ei redditam esse, & continuasse: nosque rem tam mirabilem pro miraculo semper habuimus, quod B. Aloysio tulimus acceptam.

[182] Hactenus ex processu Romano: addamus etiam nonnulla ex Castellionensi. [D. Cynthia Gonzaga] Illustrissima & Reverendissima Domina Cynthia Gonzaga, Prælata Societatis Virginum Jesu, filia Illustrissimi & Excellentissimi Domini, D. Rudolfi Gonzagæ, sacri Romani Imperii Principis, Marchionis Castellionis (totidem verbis latinis referuntur hæc in processu) atque adeo Aloysii ex fratre neptis, testis XV, anno MDCVIII die XXII Octobris, inter alia hæc de se jurata deponit. Proximo mense Augusto decubui afflictissima doloribus uteri, quos nonnumquam patior, ex quo Roma huc redii, solitos conferre secum oppressionem cordis & suffocationem gulæ, usque adeo ut ne guttam quidem aquæ deglutire tunc possim; accedente etiam interno cruciatu tali, quasi canes mihi dilaniarent viscera & imprimis ventriculum. Quando autem dolores isti sunt minus violenti, [uteri doloribus semi mortua,] solent continuare circiter octo dies, quamvis non semper cum eadem intentione: at quando principio sæviunt immanissime, solent saltem tenere diem unum & unam noctem. Jam vero cum nuper me invaserunt, tam fuere immanes ut numquam magis. Quotiescumque respirabam, tantus erat cruciatus, ut continere me a querulis vocibus non possem; nec poteram ullum quietis locum invenire quocumque corporis situ, sed nec ullo situ manere diu. Supervenit inter hæc Reverendus P. Virgilius Ceparius, qui mihi a Confessionibus est; voluitque mihi dare imaginem B. Aloysii, sperans fore ut illo intercedente consanarer. Sed ego negabam, [contactu imaginis] illud tunc opportunum esse, quod dolores modum excederent, & suo adhuc in principio esset paroxismus. Respondit Pater, posse equidem Beatum mederi doloribus, quantumvis immanibus, & quovis tempore: simul imponit imaginem meo pectori. Tum ego illam destringo, precorque Beatum, ut tantillum mihi quietis indulgeret, quo possem aliquid piæ considerationis admittere. [ilico liberatur.] Res mira, ut me imago tetigit, & ego eam amplexa fui; fugerunt dolores, siluerunt querulæ voces; quietem cepi ac tenui horas V, usque ad vesperam, & sic omne malum abscessit: unde sequenti luce surrexi more solito e lecto, exii domo, conveni in ecclesiam, interfui sacrificio Missæ, communicavi sacrosanctam Eucharistiam, & deinceps mansi sana. Interrogata, utrum aliter se res habere potuerit, &c. Respondit: Ego factum illud semper tenui & adhuc teneo pro vero miraculo. Quippe, natura operante, non mihi solebant dolores, qui tanta vehementia inchoabant, cessare tam subito & in ipso eorum principio: sed, postquam multas tenuerant horas, paulatim minuebantur. Hic autem dolor omnis instanti tempore, dum maxime servebat, detersus fuit, nullo præcedente remedio, aut a medico aut ab aliis applicato. Hæc porro & supradicta omnia depono ac deposui ad gloriam Beati, jurejurando obstricta; suntque pura veritas. Confirmat hæc omnia testis XVI.

[383] Faustinus cognomento Livellus, Castellionensis, narravit mihi (depositio est testis VI) se suamque conjugem, cum aliquando, deficiente præ inopia pane, [Faustinus Livellus cibum suis] desperarent suam suorumque vitam, implorasse domi suæ opem B. Aloysii, ut familiæ suæ de necessaria sustentatione provideret. Post hæc ille domo exiens, ecclesiam petiit, idem ibi rogaturus Beatum; cum per viam obvium habuit hominem, [a Beato impetrat.] qui cibum ei potumque, quod familiæ toti sufficeret, concessit. Dicebat porro mihi Faustinus, se rem hanc pro miraculo habere: quia dum orabat domi, sibi suaviter inspirari senserat, commeatum sibi, si adiret ecclesiam, a B. Aloysio paratum iri.

[384] Testis Castellionensis secundus, Clemens Ghisonus, sæpenumero adductus supra, perpetuus Beati, dum vivebat in seculo, [Clemens Ghisonus] comes & minister; deinde apud fratrem ejus Franciscum Præfectus domus; ita deponit: Multa ego audivi miracula B. Aloysii, facta Florentiæ, Romæ, in Polonia, Castellione, atque aliis locis; & miraculum reputo, quod ipse olim evaserit mortem, quando lectus, in quo dormiebat, arsit. (Vide caput 5 libri 1 Vitæ Ceparianæ.) Multo post contigit mihi, quod nunc dico. Præfecerat me domui suæ Excellentissimus Dominus meus, Princeps Franciscus; & agebam cum ipso Romæ; cum, collectis (uti suis temporibus fieri consuevit) dati & accepti rationibus, comperi deesse mihi scuta quingenta, nec reminisci poteram quid iis fecissem, etiam post sedulam inquisitionem dierum circiter XXV, quibus discussi scripta mea omnia & angulos scriniorum, nec quidquam inveni; quia per oblivionem non retuleram in adversaria mea summam illam. [amissa scuta 500] Nequidquam igitur me fatigans quærendo, prope aberam a desperatione; conscius quidem meæ mihi innocentiæ, sed quam monstrare non valebam; & poteram expendisse pecuniam illam, sed nesciebam; nec vero audebam indicare Principi meo, nec cuivis alteri ob verecundiam. Quid igitur tandem? Converti me ad B. Aloysium supplex & orans, per illa quæ ego ei adhuc viventi sedulo impendi obsequia, ut mihi modum suggereret recuperandi quam desiderabam pecuniam. [invocato B. Aloysio an. 1606] Et hæc orabam anno MDCVI, die XXVII Octobris vespere. Inde concessi cubitum; & mane primo diluculo audivi B. Aloysium clara voce dicentem mihi: Noli timere, sed inspice œconomi codicem, ibi inventurus quod quæris. Advolo ad codicem indicatum, & aperta fenestra ad dubiam auroræ lucem lecturus, incido statim in hunc locum; [recuperat.] Die III Octobris data œconomo scuta quingenta. Quo lecto, confestim gratias egi Deo & Beato, & mox vestes indutus properavi ad ejus sepulcrum, ibique in sacello Missam audiens, denuo ei gratias persolvi: deinde narravi hoc miraculum Rev. P. Virgilio Cepario & multis domesticis nostris. Aliud quoque miraculum conservo in corde meo, quod certus sum obtinuisse per intercessionem ejusdē Beati; eaque de causa obtuli anathema, & suspendi ad sepulcrū ejus.

CAPUT III.
Miracula ex privatis in archivo collegii Romani Relationibus.

[385] Præmissis duobus capitibus recensui nonnulla, extracta fere ex processibus, legitima auctoritate factis anno MDCVIII & IX, quæ pro miraculis ibi deposita fuerunt, & aliqua etiam testimonio medicorum pro talibus probata. Nunc ex privatis fere aliorum relationibus, [Liberantur variis malis] quæ in archivo nostro Romæ sunt, hoc & sequenti capite colligo alia varii generis mirabilia, quæ Deus ab anno MDCVI, usque ad VIIII, invocato B. Aloysio, dispensavit liberaliter. Una earum Relationum, scripta Mediolani anno MDCVIII, uti infra innotescet, paucis multa prosequitur hunc in modum: Anno MDCVI Dom. Octavia Canobbia crebro patiebatur inflammationes oculorum, quibus ita afficiebatur, [Octavia Canobbia an. 1606.] ut ferre cælum sine dolore non posset: & hæc patiebatur a multis jam annis, reliquias variolorum, quibus pridem laboraverat. Signata fuit oculos sacra B. Aloysii Reliquia; & deinceps ad hoc usque tempus (Relatio scripta est, ut dixi, anno MDCVIII) non amplius quam semel oculos male affectos habuit; cum prius ter & quater & sæpius quotannis male affici soleret. Dom. Christophorus Canobbius, frater prȩdictæ, vovit eidem Beato iconem argenteam, [Christophorus ejus frater 1607] si eatenus per illum sibi firmaretur femur, ut frequentare scholam posset. Vovit autem initio Novembris anni MDCVII: & exinde frequentat perpetuo huc usque, quod duobus præcedentibus annis prȩstare non potuerat, nisi forte rarissime; atque ut plurimum cogebatur decumbere lecto cum gravissimis doloribus, profectis ex prædicto femore, quod multis plagis plerumque manabat pure. Idem, sub finem anni jam dicti, lectum tenebat ex vehementi febre & vehementibus ejusdem femoris doloribus; cum ad contactum Reliquiarum beati Patris Ignatii & B. Aloysii statim fugit dolor omnis; & febris ilico remittens, eodem die omnino disparuit.

[386] [Carolus Trivultius,] Anno MDCVII, mense Junio, Dominus Carolus Trivultius contraxit febrim acutam, ex quo desperare jam cœperant medici de ejus salute. Signatus fuit Reliquia B. Aloysii, & salutem recuperavit, portavitque anathema argenteum, & appendit ad imaginem Beati. Dom. Franciscus Visconte e Dynastis de Soma, [Franciscus Visconte,] incidit eodem anno, sub exitum Septembris, in febrim gravissimam, non sine acerbis doloribus capitis. Huic impositum fuit pauxillum Reliquiarum B. Aloysii, & dolor remisit: mox autem signatus eadem Reliquia, intra biduum omni caruit infirmitate. [Alexander Taverna,] Hoc anno MDCVIII, mense Januario, portavit Dom. Alexander Taverna, appendendum ad imaginem Beati anathema aureum, gratitudinis pignus, propter restitutam sibi (ut ajebat) per B. Aloysium ex febri maligna sanitatem, postquam sacra ejus Reliquia signatus fuerat. Dom. Laura Biuma laborabat oculis graviter, [Laura Biuma,] non sine periculo amittendi visum. Signata fuit Reliquia Beati, per ejusque interventum agnoscit se a Deo recuperasse incolumitatem. Soror Radegundis, [Soror Radegundis,] sanctimonialis professa monasterii S. Erasmi Mediolani, graviter infirma jacuit, a die Lunæ usque ad noctem Veneris, nihil omnino cibi sumens; jamque habebatur pro mortua; quando eadem nocte, & applicata ei fuit Reliquia B. Aloysii, & ipsa cœpit manducare & melius habere, & omnino convaluit: idque beneficii tribuit eidem Beato. Torquato Casato, viro nobili, filiolus est fere quadrimus, qui veneficium passus, [Torquati Casati filius,] a multis jam mensibus lustrabatur adjurationibus ecclesiasticis jussu patris; sed nihilo melius habens, tam macilentus erat, ut vix ossibus hæreret, ac mortis speciem præ se ferret. Fecit pater, persuasus a certis Monialibus, promissionem conducendi filium ubi adoleverit, Romam ad visitandum B. Aloysii sepulcrum; & simul melius ei esse notabiliter cœpit; & nunc optime ei est, [Paulus Balbus,] succi pleno ac vivido. Paulus Balbi Januensis, de Societate Jesu, qui nunc Mediolani commoratur, asseverat, se interventione ejusdem Beati omnino liberatum esse gravibus capitis doloribus, quibus affici consueverat, & ante, & post introitum in Religionem; eique id acceptum refert.

[387] Domina Marchio Constantia Affaitata, anno MDCVII, [Constantia Affaitata,] solennis ante Pascha jejunii tempore, fluere adeo cœpit sanguine, ut brevi ad extrema deduceretur; jamque vigore corporis & viribus consumptis, prope se credebat a morte abesse; cum promisit B. Aloysio per votum, se imaginem ejus exposituram in ecclesia Gromelli, quæ ditio est Marchionatus sui, & curaturam ibi lampadem ardere anno integro. Quo voto, sensit ilico augescere vires, robur pristinum redire, diminui fluxum, usque dum integre sibi restituta est. Domina Comes Julia Barbiana, filia modo nominatæ Marchionis, [Julia Barbiana,] uxor Domini Alberici Barbiani, Comitis Belgitiosi, bis pepererat femellas duas: desiderante autem tota ejus familia successorem & heredem masculum nominis Barbiani, vovit ipsa & maritus ejus, suasu prædictæ Marchionis matris suæ, B. Aloysio se, si pareret ipso intercedente masculum, nomen ei indituram Aloysium, & alia nonnulla in Beati honorem facturam. Eadem, qua hȩc vota sunt nocte, cœpit uterum portare; enixa est suo tempore filium; tota inde exultavit familia; & ipsa implevit sua vota. Dominæ Octaviæ Mandellæ filio, [Octaviæ Mandellæ filiolus,] circiter quadrienni, enatæ erant glandulæ quædam, necessario exscindendæ ferro; emplastra quippe nihil operabantur. Bis sectio facienda jam jam erat, bis mater pro secando votum obtulit B. Aloysio; & bis glandulæ intra duarum horarum spatium sua sponte apertæ sunt; atque ita sectione, quæ satis cum periculo facienda erat, opus non fuit: judicio autem medicorum glandulæ aperiri non poterant spatio multarum horarum, ac propterea confugerant ad sectionem. Dom. Cæsar Negri, Sacerdos & Canonicus S. Mariæ de Scala, violento morbo vires omnes & pulsum arteriæ jam perdiderat, [Cæsar Negri] moribundo similis; quando ei nuntiari jubet Sanctimonialis quædam, ut per votum recurrat ad opem B. Aloysii. Id ille fecit, ac simul periculum depulit, brevissimoque tempore convaluit perfecte, quod Beato acceptum refert.

[388] Alia Relatio scripta fuit Parmæ, anno (ut videtur) MDCVI, [Parmæ 1606 sanantur,] complectens varias curationes ibidem miraculose factas; postquam ibi eodem anno, die XX & XXI Junii, imago B. Aloysii publicæ venerationi elevata fuit, præsentibus serenissimis Ducibus, ut alibi narravimus. Eodem igitur anno MDCVI. Dominus Guidelminus Palmia, [Guidelminus Palmia,] habitans Parmæ prope S. Michaëlis portæ novæ, juxta Riconosciutas vulgo dictas, intolerabili dolore capitis, duos jam annos & mensem unum continuos, ita cruciabatur, ut legere nihil, incedere autem vix posset. Venit ille admodum fatigatus, postquam bis terve per viam subsistens quieverat, ad S. Rochi (est ea ecclesia Patrum Societatis Jesu) ibique confessus peccata sua & sacra Communione refectus, signatus fuit, quod petiit, frontem in modum crucis Reliquia B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu, in sacrario prædictæ S. Rochi; atque ibidem, magna cum fiducia & pietate, postulavit Beatum liberationem a dolore; qui mox imminui sensibiliter cœpit, & paucis diebus plane depulsus fuit: potuitque ille legere & pergere quo vellet pedes; nec amplius dolorem sensit. Sequitur miraculosa curatio puellæ ab epilepsia, in hospitio mendicabulorum Parmæ, facta per eumdem Beatum, quam supra ad caput 3 libri 3 Vitæ, pag. 1053, jam descriptam dedimus ex processu Romano ac depositione P. Aloysii Valmaranæ. Hic tamen additur factam fuisse ipso anniversario felicis obitus B. Aloysii, anno MDCVI.

Eodem quoque anno Ersilia Nocetti, Sanctimonialis professa & juvenis in monasterio S. Alexandri Parmæ, [Ersilia Nocetti,] a multis annis oppressa malo medicis ignoto, non poterat movere se, & de loco in locum portari debebat. Postquam hæc, omnia nequidquam experta fuerat remedia, ignorantibus quid ultra afferrent medicis, aliquorum hortatu recurrit ad B. Aloysium; magnaque fide ei vovit nescio quid; & stupentibus ipsa ceterisque omnibus Sanctimonialibus, & duobus monasterii medicis, perfecte curata fuit; & exinde incedit absque ullo sustentaculo, frequentat triclinium, accedit ad crates colloquendi causa, & quocumque libitum ei est vadit per monasterium.

[389] Eodem similiter anno ancilla quædam domestica Dominæ Felicis de Gigolis, [Ancilla Felicis de Gigolis, apparente Beato,] uxoris Domini Balthasaris Rivobene, in vicinia S. Gervasii Parmæ, dolebat ex quo nata fuit, pede altero, & nonnumquam taliter, ut contactum digiti ferre non posset: hieme vero tota cruciari gravius consueverat solito: sed hoc tandem anno increverat adeo dolor, cum inflammatione pedis, ut misella femina se prosterneret prona humi, lamentaretur atque ulularet, non secus quam si furiis agitaretur. Medici, post multas unctiones aliaque remedia, sine lenimine usurpata, cum nihil amplius haberent ab arte sua subsidii, & resecare pedem formidarent; permiserant eam providentiæ divinæ. Domina ejus, tam tristi spectaculo mota, & commiseratione tacta, hortabatur illam, ut, deficiente human ope, ad divinam beatorumque Aloysii & Ignatii confugeret. Fecit illa quod suadebatur, magno animo & fervore; cum ilico videre sibi visa est sensibiliter binos istos Beatos, sed clarius B. Aloysium (cujus imaginem in tabula depictam jam ante viderat, expositam in ecclesia S. Rochi, eumque singulari prosequebatur religione) atque eodem instanti tempore soluta fuit omni dolore; nec deinceps ullum amplius passa est: pes vero sensim detumuit, sibique ita restitutus est, ut nihil nunc supersit mali. Id quod medici & chirurgi summopere admirantur, dicentes, tam brevi tempore curari absque miraculo, quod Deo & prædictis ejus Sanctis tribuitur, non potuisse. Hujus rei testes sunt tota illa vicinia, & specialiter Dominus ac Domina familiæ, mater Domini, ac mater ipsius famulæ curatæ.

[390] Eadem Domina Felix prædicta, credita fuit annis tribus laborare phthisi, [& ipsa Felix diphthisico,] interea quidquid excogitari medicinæ a medicis potuit, frustra adhibitum fuit. Inter medicos autem, qui præclarissimi erant totius civitatis, fuit Dom. Alexander Recordati, nec non Dominus Cassia, qui & insinuare identidem solebat infirmæ, morbum ejus ex illorum genere esse, qui homines transmittunt ad cælum, & medicorum arti non cedunt. Magna in veneratione habebat illa beatos Ignatium & Aloysium; iisque sese, rebus aliis desperatis, commendavit, votum fecit; ac eorum ope sic est sanata, ut nulla deinceps sumpta medicina, stupentibus medicis omnibusque eam cognoscentibus, nunc eat pedes quaquaversum, in ecclesiam, & per totam civitatem. Fatetur hæc quidem, uti & prædicta ejus ancilla, se utrique Beato debere gratiam obtentam; verumtamen præcipue illam tribuunt B. Aloysio, quem propius noverant ex concione, quam in ejus honorem non multo ante habuerat ad populum P. Aloysius Valmarana; & ex fama sanctitatis ejus sparsa civitate tota, ex quo die solenniter exposita fuit Beati effigies in ecclesia S. Rochi, anniversario nempe transitus Aloysiani eodem anno MDCVI. Tum allegantur hujus facti testes iidem, qui in prædicta ancillæ curatione.

[391] Dom. Andreas de Guidettis in via portæ novæ, [Andreas de Guidettis] parœciæ S. Ambrosii Parmæ, eodem anno MDCVI, passus annis duobus continuis dolorem capitis tam crudelem, ut nihil facere posset operis; consumptis remediis omnibus, tandem potare cœpit aquam ligni, exigua cum spe curationis; censentibus medicis, aperiendam ei sectione calvam: sed & hoc dubium esse, an profuturum sit. Uxor ejus, Paula de Pezzaris nomine, rebus tam desperatis, [ab incurabili dolore capitis.] audiens mirabilia B. Aloysii opera, vovet ei, si maritum dolore capitis liberaret, caput argenteum: vixque voverat, cum ille liberatus est divinitus: neque enim potatio aquæ prædictæ id facere potuit; quia illam tantum cœperat bibere, quando sanatio perfecta fuit; atque etiamsi jam antea illam bibisset multis diebus, ei non poterat attribui factum tam miraculosum, utpote quæ tam pauca, uti hic sumpta fuit, ac tantillo tempore, non possit naturaliter id operari, nedum ubi malum tam diuturnum atque inveteratum est. Unde & medici stupebant re audita, asserentes non arte humana, sed solo miraculo B. Aloysii, curationem factam esse. Testes sunt Cæsar de Fazzolis, Jacobus Casali, Camillus de… Simon Sassi, ac omnes vicini.

[392] Parmensibus hisce beneficiis jungamus alia quædam illis posteriora, Parmæ item facta, & in processu Castellionensi anno MDCIX deposita a teste XIII; priusquam ad privatæ auctoritatis Relationem Florentinam accedamus. [Morbi varii instanti tempore depulsi;] Et, ne depositionem indicati testis distrahamus, præmittenda sunt nonnulla alia, alibi quam Parmæ facta, quæ confirmare alibi dicta possint. Ait igitur testis ille: Scio in particulari, quod hic Castellione publica sit vox & fama de curatione miraculosa Dom. Camillæ de Ferrariis, hectica annorum octo continuorum febri, momento uno per B. Aloysium liberatæ: quodque idem, uno itidem momento, liberaverit acerbissimis uteri doloribus Illustrissimam D: Cynthiam Gonzagam neptem suam, ad contactum imaginis cujusdam suæ, ad ægrotantis lectum allatæ. Liberavit pariter Florentiæ momento unico Monialem incurabili cancro: cujus curationis instrumentum authenticum ipse legi, ad tribunal Archiepiscopi Florentini factum. Romæ etiam curavit contactu Reliquiæ suæ Joannem Justinianum Societatis nostræ, qui calculosus, per undecim omnino dies mejere nihil quidquam potuerat; & a medicis desperatus jacebat. Alia istiusmodi multa narrare possem, sed brevitatis causa prætermitto. Tantum referam nonnulla, quæ contigerunt Parmæ, & per meas manus, ut ita dicam, transierunt.

[393] Et primum quidem, complures personæ, vehementer tam corpore, quam animo tentatæ contra castitatem, emisso voto promittentes, sese in pervigilio Beati jejunaturos, aliquot diebus persoluturos nonnullas orationes, [item tentationes carnis,] & quintum sumpturos sanctissimam Eucharistiam, ad honorem ejus; omnino liberatæ fuerunt priusquam promissæ orationes & communiones absolutæ essent. Ad hæc, infans quatuordecim mensium, filiola Illustrissimæ Dominæ Comitis Lauræ Scotto Sanvitale, [& epilepsia.] Clara nomine, obnoxia morbo caduco, post votum B. Aloysio nuncupatum ita subito ac belle sanata fuit, ut numquam deinceps morbum illum passa sit: quod eadem Illustrissima Comes, ejusque Illustrissimus maritus, Comes Theodorus Scotto, aliique de familia, testificabantur quoties de illo incidebat sermo. Tertium, Domina Catharina Cerati Musi, [Puerpera servata.] filia Illustrissimæ Dom. Comitis Lauræ Musi, desperantibus vitam ejus medicis, quod totam secundinam cum partu non eiecisset; emisso ad honorem Beati voto, vitam servavit ac sanitatem consecuta est, ejecta post biduum, quod medici miraculum reputabant, reliqua secundina. Eadem Domina pro certo habet, se, patrocinante apud Deum Beato, matrem factam ac multis malis liberatam esse: eaque de causa in ipsum tanta fertur fiducia, ut quavis necessitate pressa ad eum confugiat, atque quod cupit, impetret.

[394] Quartum, puer triennis, qui trigesimum quotidie, aut trigesimum quintum, [Alter epilepticus sanatus an. 1607.] cadebat in terram, posteaquam votum Beato nostro votum pro ipso fuit, eodem die sanatus est, ac deinceps usque in præsens tempus, quod duo circiter anni sunt, nullus ei casus supervenit, nullus morbus superfuit. Nomen puero est Juliano Mozzi; estque filius Gemini Mozzi & Mariæ Isabellæ Rozelli. Contigit autem miraculum in domo Dom. Isabellæ Stromieræ multis præsentibus, id ipsumque testantibus. Denique, multa præter hæc miracula Parmæ patrata sunt ejusdem Beati patrocinio, quæ lubens prætereo, quia recens memoria illorum quibus collata beneficia fuerunt, ac testium, mihi non est. Si tamen necesse foret, illorum testes & testimonia Parmæ producenda curare possem. Miracula porro, quæ supra produxi, in personis D. Claræ, D. Isabellæ, & Juliani facta, existimo ego vera miracula esse; quia nulla intervenit causa, naturalis aut artificialis, cui illorum curatio possit tribui: idemque sentiendum est de illis, quæ Castellione, Florentiæ ac Romæ retuli evenisse.

CAPUT IV.
Alia ex privatorum Relationibus mirabilia.

[395] [An. 1608 Benedictinæ Monticelli,] Mediolanensem ac Parmensem Relationes nunc sequatur Florentina, curationibus miraculosis plenior. Collecta fuit a Sanctimonialibus primi Ordinis S. Benedicti in monasterio S. Petri in Monticello, non procul extra portam S. Frigidiani Florentinam, postquam eo allata fuit Reliquia quædam B. Aloysii anno MDCVIII, de qua mox. Collectionem hanc submisit mihi, jam inde ab anno MDCXCII Rev. P. Joannes Franciscus Vannius, meus olim Romæ sacræ linguæ Professor, idemque & tunc & deinceps sedulus operis nostri de Actis Sanctorum adjutor & promotor; descriptam juxta exemplar, quod postea vidi in archivo Societatis nostræ Romano; atque ita legitur ex descriptione prædictarum Monialium: Annotamentum; quo die obtinuerimus Reliquiam B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu, per Rev. P. Claudium Seripandum, qui testatur, se illam accepisse Roma a P. Virgilio Cepario, ejusdem Societatis Sacerdote admodum Reverendo. Die VII Januarii MDCVIII accepimus a Dom. Sebastiano Mellini supra memoratam Reliquiam B. Aloysii, insertam argento, in formam nominis Jesu elaborato, radiis circum appositis. Primo vespere quo in domum nostram illata est, portata fuit ad omnes monasterii infirmas, quæ & signatæ illa fuerunt. Deinde portata in ecclesiam, collocata fuit super altare, concurrentibus eo multis Monialibus & se signari curantibus; quarum nonnullæ liberatæ fuerunt dolore capitis, atque aliæ aliis infirmitatibus. Sigillatim vero hæc contigerunt. [curantur a gravi cephalalgia:] I. Conversa quædam, Soror Baptista Rossia, cui octonis jam mensibus ita afficiebatur caput, ut videretur injecto igne succendi magno cum dolore; ubi sacris Reliquiis signata fuit, continuo sibi dispelli omne malum sensit: pergitque ad hunc usque diem, qui trigesimus est Augusti anni MDCVIII, sine dolore recte valere.

[396] II. Erat ibidem alia Monialis, quæ ex morbo epileptico creberrime cadebat in terram, durabatque duas aut tres horas alienata a sensibus, cum multa pœna sua & terrore spectantium. [epilepsia,] Ad hanc, tunc forte id patientem, allata fuit eodem vespere sancta Reliquia, eaque illam signavit Soror Felicia Temperarii; cum ilico malum stitit, ac ægra ad se rediit. Deinceps vero quotiescumque recurrit malum (recurrit autem minus crebro) portatur ad illam eadem sancta Reliquia: eaque signata continuo sibi restituitur: quamobrem & B. Aloysium appellat passim medicum suum. Est hæc Monialis e numero Sacratarum, nominata Soror Maria Stella Ducci. III. Alia item Monialis, Soror Maria Hyacintha Masei, & ipsa certis quibusdam deliquiis obnoxia, [deliquio frequenti,] quo loco ab iis invadebatur, cadebat; ceciditque aliquando, dum sacrosanctam Eucharistiam comitaremur ad infirmam Sororem, per scalas deorsum usque ad terram. Quamobrem apportata ad illam fuit sacra Reliquia; & simul atque recepit animum, vovit Beato votum aliquod; ex eoque tempore, videlicet mense Martio, huc usque, elapso semestri spatio, nullam amplius, per gratiam Dei & B. Aloysii, accessionem habuit: quæ res nobis consolationi summæ est. Eadem Soror, transactis jam aliquot mensibus post semestre prædictum, cum forte quibusdam medicamentis uti deberet, [& incommodis variis:] pristinum in se renovari malum sensit. Qua de causa portata ei denuo fuit sacra Reliquia, & illa denuo melius habuit. Verum tamen est, nonnumquam ei idem adhuc accidere; sed confidimus fore ut paulatim eam plane deserat. Sorores aliæ plures etiam liberatæ fuerunt, aliæ quidem cephalalgia, aliæ vero odontalgia, aliæ denique febribus, postquam vovendo promiserant, aliquod se pietatis opus in honorem Dei & B. Aloysii facturas.

[397] IV. Ad hæc opem tulit B. Aloysius cuidam infanti, Virgineæ Jucundiæ (Del Giocondo) nomine, quæ ad desperationem medicorum ægrotabat. Vehementia quippe febris destituta sensibus erat; dextri lateris uti & brachiorum usum sic perdiderat, [item infans a febri paralytica,] ut admovere illa ori non posset; nec satis dici potest quam misero puella esset loco; unde & putabatur in dies moritura: cum ejus amita, Soror Hippolyta Falconeri, misellam obtulit per votum Beato prædicto; & continuo melius habuit, paucis post diebus brachiorum usum recepit, atque intra mensem omni ex parte sana fuit. V. Soror Constantia Nucci habebat quemdam nepotulum suum, ex pleuritide laborantem usque ad mortem; [alius a pleuritide,] eique jam renuntiatum erat a sorore sua, pro suo filio ut oraret, non supervicturum usque ad lucem sequentis diei. Illa vovit recitare orationem dominicam quinque diebus, ter quotidie, in honorem B. Aloysii, eique puerum enixe commendavit: cum postera luce iterum ei renuntiat soror sua, noctu a puero abcessisse omnem morbum ac dolorem, lætantibus se suisque omnibus. VI. Quædam Conversa Soror, [Conversarum una in crure ac pede;] cui nomen Euangelistæ, ex destillatione, in crus & pedem delapsa, pessime habebat. Nuncupavit Beato votum, se visitaturam Reliquiam ejus, ibi recitaturam quinquies Orationem dominicam & Salutationem angelicam, curaturam quoque unam Missam ejus honori celebrandam, quando posset; atque usum pedis & sanitatem recepit. VII. Quidam operariorum monasterii nostri, [& vir sanguinem vomens.] Andreas Augustinius (Delli Agostini) appellatus, vomuerat multum sanguinis, ac febri adeo ardebat, ut circum adstantes non cognosceret. Isti nos misimus sacram Reliquiam, & eodem die cœpit convalescere, ac brevi sanus fuit.

[398] VIII. Eodem anno MDCVIII, femina quædam de plebe, filia Spadalingæ, parturiebat ante tempus suum; [triduum desperate parturiens,] & oppressa gravissimis doloribus tres ipsos dies continuos, periclitabatur de vita. Accurrerunt adjutrices feminæ ad monasterium nostrum, postulantes Breve S. Catharinæ Senensis (ita vocari, opinor, epistolium aliquod a Sancta Virgine scriptum, aut saltem nomen ejus illi subscriptum) quod quoniam tunc temporis forte missum erat ad aliam parturientem; postulantibus illud data fuit Reliquia B. Aloysii. Res mira! Simul atque collo periclitantis feminæ appensa fuit, peperit illa infantem masculum vivum, quatuor mensium; qui & vixit horam dimidiam, & baptizatus fuit; ac deinde in ecclesia nostra festo sanctæ Crucis, quod in Septembri colitur, prima luce tumulatus est: mater vero post partum rectissime habuit. IX. Dominicus, [juvenis pedem fractus,] Baptistæ Rossii filius, ex equo lapsus, alreroque fractus pede, tantopere cruciabatur, licet omnem cautelam adhiberet chirurgus, ut nullam capere posset quietis partem & crebro linqueretur animo, nihil leniminis afferentibus medicamentis. Quamobrem ablegavit ad nos mater, qui peteret sibique afferret Reliquiam B. Aloysii: quam, recitatis prius ab universa ejus familia quinquies Oratione dominica & Salutatione angelica, cum applicuisset pedi, signato ante forma crucis, cessavit, abiit e vestigio dolor & brevi coaluit pes, quemadmodum mihi retulit matertera ejus, [infans odontalgiā patiens.] Soror nostra Baptista. X. Nepotulus prædicti Dominici, nominatus Nicesolus, lamentabatur præ dolore dentium multis diebus continuis, & cibum sumere nequibat, & finem lamentandi nullum faciebat. Hic tandem portatus fuit ad monasterium hocce nostrum; genam signarunt Reliquia Beati in modum crucis; dixerunt tertium Orationem dominicam atque angelicam Salutationem; & actutum incepit convalescere puellus; vesperi omnino habuit recte, cibum sumpsit ac dormivit, nec ullo deinceps dolore dentium affectus est.

[399] [Carantur, petinax febris,] XI. Soror Maura Melini, tirocinii obiens probationes, cum ægrotasset a Septembri ad usque dimidium Novembrem tenaci febre; vovit Beati effigiem data eleemosyna pingendam curare; & fere citius voto curata fuit. Appropinquante enim tempore, quo febris recurrere solebat, signa quidem febris apparuerunt, non ipsa febris. Postera autem luce surrexit, & pransa est, & sensim de integro convaluit, perrexitque diebus XXII (potius XXIII) signare se sacra Beati Reliquia, in memoriam XXII (imo XXIII) annorum, quibus ille vixit in terris. XII. Per simile votum curata quoque fuit infans quædam, Ginevra Rossia nomine, quæ variolis ita obsita erat, [varioli oculis pericalosi.] ut monstrum referret: credebaturque aut amissura vitam, aut saltem retentura in oculis onychem, qui visionem impediret. Ea propter submissa eo fuit sancta Reliquia, oculi eadem fuerunt signati, & puella, quæ Deo ac Beato gratiæ sint, brevi tempore integritatem corporis recepit, nulla oculis relicta læsione. XIII. Lucretia Rossia, [febris,] soror prædictæ Ginevræ, sub idem tempus in febrim incidit; signavit se ipsa quoque eadem Reliquia; vovit unam se Missam celebrari in ejus honorem curaturam; & continuo abeunte febri sana fuit; uti suo ipsa ore mihi narravit. XIV. [dolor totius corporis,] Sanata etiam fuit quædam Sanctimonialis, Soror Hippolyta Falconieri. Hæc vehementer dolens ventriculo, corde, & toto corpore, applicuit sibi sacram Reliquiam: quo autem loco illam admovebat, inde fugiebat dolor. Promovit igitur eamdem ex alia in aliam partem corporis, & ex toto dolorem omnem expulit brevi tempore, quantumvis vehementem; itaque sanata fuit. Adde quod eadem Monialis sæpius vacuitatem a dolore capitis obtinuerit, & plura alia beneficia eidem Beato accepta habeat.

[400] XV. Soror nostra Martha, conferens se ad operam suam, [soror una ex alto lapsa,] cadebat in cavædio, tanto impulsu, ut cuncta ei membra convulsa essent magno cum cruciatu. Deportata a Monialibus in lectum, cum medicinæ nihil operarentur, signata fuit Reliquia B. Aloysii, & vacuitas mox doloris atque integra sanitas rediit. XVI. Eadem Soror, transactis aliquot mensibus, luxaverat alterum pedem intolerabili cum dolore, qui nulli cedebat remedio: cessit autem simul atque ad illam allata fuit Reliquia sæpe dicta. XVII. Reverenda Mater Soror Flaminia Nerli, veneranda Antistita monasterii nostri, [& pedem luxata;] transacto proximo Septembri anni MDCIX, decumbebat satis cum periculo ex febri tertiana duplice, quæ judicio medicorum timebatur fore diuturna, spectato naturæ cursu. Interea enixe commendata fuit B. Aloysio cum voto; atque sexto die ex quo febricitare cœperat, non amplius, præter spem omnium febri liberata est: neque tantum sana deinde perseveravit, sed nunc etiam melius se valere, quam ante morbum, fatetur; idque ipsum tribuit quoque intercessioni ac meritis ejusdem Beati. XVIII. Soror Lucia, quæ Monialis est in S. Ambrosii, [& alia graviter infirmata.] gravi ægritudine afflictabatur. Miserunt ei Moniales S. Petri in Monticello Reliquiam suam B. Aloysii. Ægra se illa signavit, & volente Deo ejusque Beato, paucis diebus sanitati restituta fuit.

[401] XIX. Soror Thaddæa, in S. Nicolai Monacha, sex annos tuber gerebat in altero genu, magnitudine mali auraici grandis. [Alia genu pessime affectum] Primo biennio ei per dolorem non licebat genu illud incurvare: reliquo deinde quadriennio dolor non fuit continuus, sed intervallatus. Transactis sex istis annis, gravem incidit in febrim & periculosam, nupera æstate; evasit tamen periculum, sed melius incipiens habere a febri, incredibiliter doluit genu diebus multis: quando tandem, nec opinante ægra nec sentiente, crepuit tuber, perfundens lectum multo sanguine & aqua purulenta. Lenimen inde habuit doloris aliquot dies, manante identidem genu pure eoque fascias inficiente. Deinde vero recruduit usque adeo dolor, ut commovere misella tibiam non posset: enatæque ei sunt infra genu tres pustulæ, & ipsæ doloriferæ, quia tabidæ. Hinc plurimum angebatur; neque tantum propter dolorem quem dixi; verum etiam, [non audens curandum nudare,] quia non audebat præ verecundia eo admittere manum medicorum & chirurgorum: atque in hac inquietudine & angustiis fuit mensem unum; genu jam non amplius ejiciente multum puris. Ad hæc anno ante uno excreverat ei sub eodem genu tuber quoddam solidum, nihilo minus juglande.

[402] Hisce igitur tot versans in angustiis, cælum onerat precibus; atque ad B. Aloysium conversa, indignam se quidem fatetur cui Beatus desideratum curationis beneficium impertiretur; attamen perseveravit ejus opem implorando mensem totum. Cum nocte quadam atrocissima membrorum omnium convulsione, cum incredibili cruciatu, [post intolerabiles in eo dolores,] se ad mortem adigi rata, denuo inclamat Aloysium; lacrymantibusque oculis & incenso corde eum precatur, ut ne sibi desit in tantis angustiis, sed potius sanitatem redderet, quamvis id ipsa non mereretur. Sensit inde motum contritionis, & ex animo, volens nuncupauit votum, se recuperata sanitate curaturam fieri crus argenteum & appendi ad imaginem ejus. Post hæc eadem nocte incipit leniter dormire; & expergefacta non multo post, sentit mitigatum dolorem & lucescente die surgit, vadit per monasterium, redit ad cellam suam, solvit genu fascia; & continuo sine doloris sensu apertum, [facto voto sanatur,] impetu emittit (instar vasis pleni quod liberatur epistomio) copiosam saniem; & cognoscit gratiam sanationis, quam tantopere postulaverat, sibi concessam esse. Exinde autem cis dies XV coaluit vulnus, nihilo doloris amplius illato, & reliqua tubera siccata fuerunt. Atque ita meritis B. Aloysii debeo, inquit, tribuoque curationem meam; cum neque medicum adhibuerim ullum, neque ullam applicuerim medicinam. Indicat hæc clausula, ipsam Thaddæam, quæ curata fuit, præmissam infirmitatem suam & curationis modum descripsisse.

[403] XX. Eadem monialis, videlicet Thaddæa, alias magnam animi ægritudinem passa multos annos, tandem se convertit ad B. Aloysium, implorando ejus opem: ex eoque tempore citra ullam agitationem huc usque vivit quieta. [similia beneficia ibidem accepta] Hactenus Relatio Florentina. Nam quod sequitur ibi XXI, seu miraculum seu beneficium Sororis Luciæ, in S. Ambrosii Monialis, nihil differt a XVIII supra narrato. Quæri posset, cum prædicta notentur anno MDCVIII & IX contigisse, an deinceps ibidem nihil memorabile per dictas Reliquias factum sit. Nos certe id ipsum quæsivimus pridem ex sæpe laudato Patre nostro Francisco Vannio; atque hic id ipsum porro per litteras sciscitatus est ex P. Fabio Mansi, tunc Florentiæ commorante, ac biennio post regere collegium nostrum Senense jusso. Respondit autem Mansius anno MDCXCII, IX Junii, hæc inter alia: Monasterium S. Petri in Monticello, primi Ordinis S. Benedicti, conservat hodiedum eamdem B. Aloysii Reliquiam, [notari desierunt, cum Reliquia ista] per quam Deus olim operatus est illa miracula, quæ hic jam retulimus. Verum ab anno MDCIX nullum ibi reperitur quod tribui seorsim Beato illi possit. Quoniam Sanctimoniales istæ paulo post inseruerunt prædictam Reliquiam, cum multis aliis aliorum Sanctorum, [aliis adjuncta fuit.] grandioribus quibusdam thecis. Ex quo factum est ut inter plura beneficia, quæ ibi deinceps obtenta fuerunt, sciri non possit, quid Beato nostro seorsim acceptum referri præ ceteris debeat.

CAPUT V.
Aliquot curationes, tum a privatis testatæ, tum coram judicibus probatæ.

[404] Dedimus jam duobus capitibus Relationes ternas & amplas multorum beneficiorum ad invocationem B. Aloysii obtentorum, Mediolani, Parmæ, Florentiæ. [Judex regius Calari juratus asserit,] Quarta quam nunc adduco, non privati tantum hominis testimonio asserta, sed publica etiam auctoritate discussa fuit. Anno nempe MDCVII, agente R. P. Salvatore Carcassona Societatis Jesu Calari in Sardinia, per libellum supplicem apud illustrissimum Archiepiscopum ejusdem civitatis, ex mandato hujus legitime examinatus fuit, die XXIV Septembris prædicti anni, Magnificus & egregius Joannes Massens, Judex regiæ Curiæ in toto Sardiniæ regno, ætatis, ut dixit, XXXVIII annorum, testis citatus: qui juravit, per Dominum Deum & ejus sancta quatuor Evangelia, dicere veritatem quam sciet, super contentis in schedula oblata per Rectorem Societatis Jesu hujus civitatis Calaritanæ, & dixit idiomate Catalauno, quo Sardi plerumque utuntur in publicis instrumentis; dixit, inquam, quod die sancto Pantaleoni sacro, [quod acri ilium tormento afflictus,] XXVII mensis Julii præsentis anni, cum esset in inferiore conclavi domus suæ, hora post meridiem circiter quarta, atque intelligeret, Dominam Marchionem de Quirra sepeliendam efferri; correptus fuerit dolore ilium; quo tamen, quia frequens ei id mali accidebat, non multum turbabatur, nisi quando solito vehementior erat dolor: tum vero etiam lenire illum solebat, componendo sese in lecto & alvum clystere purgando. At nunc, postquam eadem adhibuerat remedia, non tantum non minuebatur dolor, sed invalescebat quoque magis ac magis, ægrotantemque acerbitate sua adigebat ad desperationem; ita ut & vestes sibi poscere, & impatiens doloris e lecto se proripere meditaretur.

[405] Inter hæc sub initium noctis signum vespertinum dari ære campano audit, [post votum Beato factum, sanatus sit.] ad Salutationem angelicam, ut fieri solet, recitandam; simulque memoria recolens, quod nocte præterita legerat in Vita B. Aloysii Gonzagæ, Deum per ejus intercessionem cuidam Fratri e Societate Jesu, calculo & colicis doloribus laboranti, incolumitatem miraculose restituisse; votum & ipse Beato illi concipit atque appromittit, se ter confessurum peccata sua intra certum tempus, ac ter recitaturum coronam Marianam in honorem prædicti Beati, si ejus interventu consequatur a Domino levamen dolorum suorum. Vix votum fecerat, quin cœperit dolor remittere; ac dimidio quadrante unius horæ ita omnis abscessit, ut nec minimus superfuerit ejus sensus. Agnovit autem Dominus Massens, beneficium illud sibi per B. Aloysium a Deo concessum esse; remque ita se habere uti dixit, testatus est, & jurejurando confirmat. Subscriptum erat; Joannes Spada, Notarius & Secretarius: qui & copiam prædictorum, ex originali suo, recondito atque existente in archivo curiæ & mensæ Archiepiscopalis & primalis Calari, extractam die XXIII Septembris MDCVIII, ibidem authenticavit subscriptione nominis & signi sui: eaque Romam transmissa in archivo Societatis nostræ servatur. Atque hæc curatio facta est anno MDCVII: quæ sequitur, aut hoc ipso, aut potius sequenti contigerit.

[406] Scripsit enim anno MDCVIII epistolam Secretarius Marchionis Canossæ ad P. Joannem Franciscum Massi, Societatis Jesu Romæ, continentem duplex hoc miraculum B. Aloysii. [Missus Romam rusticus,] Admodum Reverende in Christo & observandissime P. Illustrissimus Dominus Marchio Canossa, Dominus meus, habet inter agricolas villæ suæ latorem harum; qui aliquot mensibus infirmus letali morbo, eo tandem redactus fuit, ut anima ejus consuetis Ecclesiæ precibus commendaretur Deo. Hunc ego hortatus sum, ut votum voveret B. Aloysio Gonzagæ. Vovit ille sub horam noctis, sive post occasum solis, primam; quando ego discessi: ille vero fiducia voti animatus, mox sibi visus est melius habere ac reviviscere; atque re ipsa, qui paulo ante moriebatur, cœnavit mox cum appetitu, ac dormivit uti sanus usque ad mediam noctem. Præterea paucis post diebus recidit in periculum vitæ, [votum solvit pro servata sibi bis vita.] nihilo priori levius, ex retentione urinæ, qua venter ei crepare videbatur. Ego ei denuo suggessi, opem ut imploraret beati Sospitatoris sui: imploravit denuo, & mox urinam emisit ac vitam servavit. Nunc ille ad vos venit, votum soluturus; quod in eo consistit, ut curet ad Beati honorem celebrari Missam unam; suscipiatque ipse sanctissimum Eucharistiæ sacramentum. Quamobrem mitto hominem jussu Domini Marchionis ad te, Reverende Pater, certus, fore ut eum juves in solutione debiti sui: præterquam quod credere fas sit, etiam te aliquid consolationis ex tam evidenti miraculo capturum. Jezani (Di Giezano) XXVIII Novembris MDCVIII. Adm. Rev. Paternitatis vestræ addictissimus famulus, Thomas Philippinus. Et ille quidem Romæ vota sua Aloysio persolvit: alius ibidem obtinuit ab eodem Beato beneficium, quod ad faciendam rei fidem, sic describit.

[407] Ego Flaminius Ubaldini, natus e Comitibus de Carda, Æsii in civitate Marchiæ Anconitanæ, [An. 1608 Cubicularius Papæ] in ditione Serenissimi Ducis Urbinatis; agebam Romæ Cubicularium adjutorem Bussulæ, uti vocant, apud Sanctiss. D. Nostrum Paulum Papam V, & forte in excubiis eram quo tempore Pontifex cœnabat, die XXVI Maij MDCVIII, cum jubebar renuntiare Illustriss. & Excellentiss. Domino Joanni Baptistæ Burghesio, ad Pontificem ut veniret. Jussa facturus propere descendi per scalas privatas; revertenti vero mihi inter ascendendum percussit aliquis (ita sane videbatur) tam vehementer suram, ut inde claudicarem, & vix me promovere sursum possem. Eo ut enixus fui, remotis tibialibus suram lustravi, sed nullum deprehendi percussionis aut vulneris signum. Interim præ dolore difficulter incedebam, & vix tandem reverti claudicando domum meam potui. [ex subito in suram rheumate claudicans,] Hic vero noctu dolor invaluit; unde sequenti die consului Dom. Odoardum Lopes, medicum familiæ Pontificiæ in palatio. Censuit autem ille, catarrhum delapsum esse in illam partem cruris, & jussit purgationem aliasque potiones medicas sumi, arteria incisa sanguinem minui, manere me domi & in lecto: mansi vero dies octo, & post hæc nondum incedere sine claudicatione potui. Tandem mihi venit in mentem adire ecclesiam Nominis Jesu Patrum Societatis, ibique conscientiam expiare & celebrare Missam: id quod feci XI Junii MDCVIII die Mercurii, S. Barnabæ sacro, claudicans inter eundum cum aliquo dolore cruris.

[408] Post Missam actis Domino Deo gratiis, nihilo minus claudicans ac dolens, discessi domum; sed cogitatione pia motus deflexi aliquantum de via ad ecclesiam Annuntiatæ eorumdem Patrum Societatis Jesu. Ingressus intro, [post dictam difficulter Missam] de genibus adoravi, primum in sacra Eucharistia Christum Dominum; inde converti me ad sacellum gloriosissimæ Virginis matris ejus, ubi quiescit corpus B. Aloysii Gonzagæ, Societatis prædictæ Religiosi. Cum inde abiturus, ægre me possem erigere in pedes, & claudicarem; interrogat me P. Thomas Lauretanus, qui forte ibidem vacabat etiam ipse orationi, quomodo valerem. Reposui; Parum recte; propterea quod catarrhus in suram dexteram delapsus, difficilem mihi gressum redderet. Ac ille: Quin tu recursum habes ad gloriosam Dei matrem & B. Aloysium? Et rogavi, ipse pro me ut oraret. Annuit; & dixit, Sed simul conjungamus preces nostras, opem Beati implorantes. Posui igitur denuo humi genua proxime Patrem; [facta ad sepulcrum Beati prece,] & simul orantes octava horæ unius parte, supplicavimus Beato, ut mihi liberum sine impedimento gressum restitueret. Interea audit Pater, dari in collegio signum ære Campano; & surgens ait mihi, se vocari ab obedientia ad exigendam a conscientia sua transanctæ eatenus diei rationem. Atque ego pariter me erigens, gratias ei egi, faustaque omnia precatus sum: tum recessurus & ego, reverentia demisso ad terram genu exhibita sanctissimo Sacramento, gloriosæ ejus Matri, & corpori B. Aloysii, cœpi promovere gressum, & incedere sine claudicatione, sine dolore, [surgit omni molestia liber.] libere, & plane curatus. Obtento hoc beneficio, reversus postridie sum ad easdem Beati Reliquias, ibique eidem promisi, me tabellam pictam & crus argenteum appensurum ad ejus sepulcrum, & celebrare ibi Missam de gloriosissima Virgine Maria in sacello ejus, ubi commodum mihi foret: in quorum etiam honorem hæc prout gesta sunt, mea manu scribere & subscribere volui, in testimonium veritatis. Ego Flaminius Ubaldini manu propria.

[409] Anno MDCIX adscribendum est, quod Claudia Gaudina, [Claudia Gaudina] in processu Castell. tectis XX, deposuit eodem anno die III Augusti, & gloriatur, se connumerari debere inter clientes B. Aloysii, eique se obstrinctam esse plurimum, propter singulare quoddam beneficium, quod sic narrat. Elapsa hieme ægrotavi, non sine periculo manifesto; atque, ut gynæceum mihi meum asseverat, pro deposita habebar a medico Paulo Serlinga Brixiensi: cruciabar autem dolore interno, eoque continuo, secundum cor; & ita cruciabar, ut mihi viderer supervivere non posse. Inter hæc, extollentibus mihi domesticis merita B. Aloysii, & multos, patrocinante ipso, beneficia obtinuisse mirabilia, concepi ego quoque ei votum, [a sibi apparente Beato] promittens venturam me Castellionem, ubi præclara ejus Reliquia honorifice colitur, ibique curaturam celebrari Missam, recitaturamque Coronam unam, ut intercedente apud Deum Beato, recuperarem pristinam valetudinem, si ita voluntas Dei foret. Subinde anxia fui super voto illo, & multa cogitabam: cum visa mihi sum interno mentis oculo videre ipsum B. Aloysium in cælis, illo habitu quem gestant Patres Societatis Jesu: atque intuitus me ipse vultu hilari ac sereno, gratum se habere significabat votum meum. Tunc fiducia majore firmata, applicui super cor meum imaginem Beati chartaceam; [curatur.] & vix applicueram, cum ilico depulsus fuit dolor, qui me cruciabat, nullo fere ejus sensu remanente. Quamobrem nolui amplius medicamentis uti; &, cogente medico, ut porro uterer; nescio quid per ipsum medicinæ usum detrahebatur sanitati; & per hoc cognovi manifeste, non medicamina corporalia, sed cælestia mihi opem tulisse.

[410] Anno MDCIX die XI Novembris, multiplicibus morbis, qui infra distincte enumerantur a medico, liberata fuit Margarita du Rieu Cadurci in Gallia: quæ super curatione sua jussu Ordinarii legitime examinata, & tactis sacrosanctis Euangeliis jurata, [Cadurci coram Notario jurata deponit,] deposuit anno MDCX die XXX Junii sequentia, e gallico idiomate in latinum versa: Dixit (prout ex ore ejus excepit Notarius) quod ex periculoso letalique morbo decumbens, vocari jussit medicos; qui adhibitis frustra omnibus artis suæ & industriæ tentamentis, crescente interim periculo, infirmam pro deposita habuerunt. Quod animadvertentes maritus ejus & propinqui, accersiverunt pro audienda confessione periclitantis, P. Antonium Dautin, Societatis Jesu: qui postquam consolatus ægram fuit, & a peccatis rite expiavit, festa S. Martini luce, XI Novembris anni superioris; [quod, ante allatum de vita desperatæ Viaticum facto voto,] exhortatus est, ut toto corde ad Deum per orationes converteret sese, & peccatorum suorum omniumque erratorum veniam eum in corde contrito & humiliato postularet; deinde vero rogaret, sanitatem sibi ut redderet (quamvis enim derelicta esset a medicis, non continuo desperare deberet de salute sua) simul ei persuasit, votum Deo ut voveret in honorem B. Aloysii Gonzagæ, ejusdem Societatis Jesu; cujus & formulam ipse manu sua conscripsit cum approbatione mariti, qui præsens aderat. Ecce autem, simul atque ægra votum legit, [subito convaluit;] eoque se obstrinxit coram sanctissimo Sacramento (quod allatum fuerat, ut illo tamquam Viatico muniretur, & continuo munita fuit) omnino se liberam sensit dolore omni ac omni infirmitate; neque aliud ei quidquam superfuit ex diuturno morbo, qui menses facile tres tenuerat, quam quædam debilitas corporis; fuitque deinceps, atque etiam nunc est, bene sana. Qua de re ipsa gratias agit Deo, a quo per intercessionem, uti credit, B. Aloysii Gonzagæ curata fuit. Et aliud non addidit: sed supradicta vera esse, testata est, & nominis sui subscriptione firmavit. Magarita du Rieu.

[411] Sequuntur, testimonium medici de veritate miraculi, & approbatio ejusdem per Ordinarium loci facta prout ab ipsis conscripta sunt latine; [& medicus explicatis morbi symptomatis,] & leguntur in tabulario Societatis nostræ Romæ: primum quidem autographum ipsius medici est, alterum authenticum, & sigillo Episcopi Cadurcensis munitum, uti ipse vidi. Primum sic habet. Ego Petrus Barræus, almæ Universitatis Cadurcorum Professor & Medicus, constanter assevero, honestam feminam Margaritam du Rieu, annorum XXVI in febrem letalem continentem incidisse, gravissimis & exitialibus symptomatis, dysenteria scilicet, frequenti vomitu, nausea, singultu horrendo, ventriculi dolore, assiduis vigiliis, ingenti totius corporis jactatione & dolore acerrimo, ventris torminibus, magnaque tandem virium dejectione & delirio comitatam atque concitatam: cumque prædictorum symptomatum procellæ atque turbines nullis artis medicæ præsidiis debellari ac deturbari possent, sed quotidie in pejus ruerent; & morti jam proxima esset miseranda mulier, [miraculæ curatam asserit;] prorsusque deploratæ atque desperatæ valetudinis; modo plane divino, ac naturæ vires superante, morbus omnis momento in fumum abiit XI Novembris MDCIX. In cujus rei fidem hæc manu mea subscripsi. Petrus Barræus Medicus.

[412] Alterum, Episcopi, sic habet: Simeon Stephanus a Bopiano, Dei & sanctæ Sedis Apostolicæ gratia Episcopus, Baro, & Comes Cadurcensis, [quod & loci Episcopus,] omnibus & singulis, ad quos hæ pervenerint, salutem in Domino. Notum facimus & attestamur, ex parte Reverendi Patris Nicolai Mauleon, Rectoris collegii Societatis Jesu Cadurci civitatis, nobis expositum fuisse, nonnullos Christi fideles, morbis gravissimis, & medicis tamquam desperatis; orationibus B. Aloysii Gonzagæ commendatos, per illius intercessionem apud Deum, [re bene examinata confirmat.] summum medicum, bene habuisse, & miraculose liberatos fuisse. Unde nobis humiliter supplicavit, quo res clarior omnibus fieret ac notior, & mirabilis Deus in Sanctis suis magis ac magis prædicaretur, de hujusmodi quæstionem decerni haberique; ut miraculorum veritate perspecta, omnibus dubitandi non solum causa, sed etiam occasio eximeretur. Quo illi concesso, tandem ex inquisitione, desuper confecta, nobis constitit, inter alios, Domicellam Margaritam du Rieu, oriundam dictæ nostræ civitatis, & uxorem Domini Joannis Vanelle, legum Doctoris & causarum patroni, die XI mensis Novembris, S. Martino sacro, diro ac letali morbo affectam, voto Deo in honorem præfati Beati rite nuncupato, subito omni dolore liberatam fuisse. In quorum fidem præsentes litteras, manu nostra subscriptas, per substitutum Secretarii nostri infrascriptum, sigillo nostro ordinario muniri, fieri, & subscribi jussimus, & mandavimus. Datum & actum Cadurci in nostro Episcopali palatio, die 1 mensis Julii, anno Domini MDCX. Simeon Episcopus Cadurcensis. Planihel pro Secretario.

[413] Et isthoc quidem in Galliis factum probatumque miraculum est: aliud sub idem tempus in Italia Lucæ contigit, [Sic etiam Lucæ confirmari petit] describiturque ab illo ipso, in quo contigerat; & petitur per sequentes litteras a Vicario Generali Episcopatus Lucensis pro miraculo confirmari. Perillustris ac Reverendissime Domine. Quod per hasce tibi expono, mihi summopere cordi est, rogatumque te iterum atque iterum velim, solita ut prudentia tua illud benigne cognoscas; quo possit inter miracula, quæ multi B. Aloysio Gonzagæ accepta ferunt, connumerari gratia, immerito mihi ab eodem impertita, pro ut sequitur. Ego Presbyter Joannes Magi, [Joannes Presbyter ibidem,] Lucensis, Sacellanus ecclesiæ S. Mariæ de Rosa, decumbebam lecto e gravi profluvio sanguinis; ejusque vim tantam emisi die VI Septembris anni MDCIX, ut vitæ incertus, Reverendo Patre Curione S. Mariæ, Forisporta dictæ, ministrante, sub horam fere alteram ante occasum solis, sacro Eucharistiæ Viatico extremaque Unctione munitus fuerim, accedente etiam commendatione animæ per preces, pro morientibus recitari solitas; nihil interim juvantibus, quæ ex præscripto excellentissimi medici Joannis Conti sumpseram, medicamentis. Post hæc omnium sensuum usu destitutus fui, excepto auditu; quando dixit adstantibus idem medicus; quandoquidem omnia, quæ fieri mihi ægro ab humana arte possent, facta jam essent, nil superesse remedii quam in patrocinio Sanctorum. Quia vero idem medicus legerat Vitam B. Aloysii Gonzagæ, [quod ex hæmorrhœa moribundus,] multaque ibi enarrata miracula; innuebat, sibi placere, ut me voto aliquo obstringerem eidem glorioso Sancto; & quoniam id ego præstare per me non possem, prædictus Curio, accepto a me signo, flexit continuo ante lectum genua, vovitque meo nomine propemodum mortui, & pro mortuo a circumstantibus habiti. Factum hoc fuit circiter tertiam ab occasu solis horam. Labente nocte adstitit mihi juvenis (probe memini) aspectu pulcherrimus, [facto voto & apparente Beato convaluit:] quod singulari solatio mihi fuit; & ilico sensi abire toto corpore atroces qui illud cruciabant, dolores. Ubi illuxit, idem ego, qui ab omnibus (ut multi postea mihi dixerunt) inter mortuos repositus fueram, tantum me melius habui, per gratiam Dei, B. Mariæ Virginis, & gloriosi Aloysii, quamvis debilis essem & fatigatus, ut supersim adhuc vivus & sanus. Quid præterea tunc factum sit notatu dignum, resciri poterit ex memoratis, Patre Curione, Domino medico, aliisque. In confirmationem & fidem dictorum, ego Presbyter Joannes Magi, præsentes litteras concepi, & manu propria scripsi Reverendissimæ Dominationi vestræ, hoc die XX Julii MDCXI, Lucæ.

[414] Reverendissimus ille Dominus, cui litteræ inscriptæ sunt, fuit Horatius Ugolinus, [uti Curio & Medicus rite testantur.] Alexandri Guiduccioni Lucensis Episcopi Vicarius generalis. Is die V Augusti, proxime secuti, audivit super præmissis testes ad hoc citatos, R. D. Joannem Baptistam Blanchinum, S. Mariæ Forisporta Curionem Lucæ, ac D. Joannem Antonium Conti, medicinæ Doctorem: qui legitime examinati & jurati præmissam relationem & curationem Joannis Magi confirmarunt. Ac primus, qui voverat pro ægroto, etiam addebat, votum in eo constitisse, ut dictus Magius, si recuperaret sanitatem, faciendum curaret frontale altaris album, alicui aræ, in qua colitur imago B. Aloysii, apponendum. Hæc extracta sunt ex Actis notarialibus, quæ in tabulario nostro Romano habentur integra, una cum epistola Magii, & Actis Cadurci præmissis. Ecclesiam S. Mariæ Forisporta, de qua modo facta est mentio, noli quærere extra urbem, quamvis id nomen indicet, & fuerit fortasse aliquando. Est illa nunc intra muros, & est Canonicorum Regularium qui Schopettini dicuntur.

[415] Anno MDCX debet contigisse, quod illustrissima Cynthia Gonzaga, ex collegio Virginum Jesu in proc. Cast. testis XXX deposuit anno MDCXII mense Martio. [Grande ulcus,] Circiter annus ac dimidius est, inquit, quando habitanti hoc nostro in collegio, D. Aloysiæ Fracassiniæ oppidi Salonensis, quod vulgo Italis Salo appellatur, non procul a Benaco lacu, nondum tunc indutæ habitum nostrum, sed in probatione versanti, subnatum fuit in axilla dextera tuber ingens rubicundum, quod hic appellare solemus Bugone (aut potius Bufone, a latina voce, Bufus, ejusdem significationis) quo misere cruciabatur; & chirurgus timebat vehementer, prout mihi retulerunt domestici nostri, ne malum ingravesceret cum periculo; [sacra Reliquia signatum,] opinatus, non facile, aut certe non sine longa temporis mora ad maturitatem perductum iri ulcus. Ut hæc rescivi, accepi, nescio an mea sponte, an rogata ab hisce Virginibus nostris, sacrum dentem, quem ex Reliquiis beati mei Aloysii servo ac veneror; & ingressa cubiculum Aloysiæ prædictæ, propius ad ipsam accessi, & signavi ter ulcus cum eadem reliquia in modum crucis, confisa fore, ut Deus benedictus ægre habentem dolore & periculo liberaret. Quo facto, abii; dumque per scalas descendo, [statim crepat ac sanatur.] cursitant post me nonnullæ Virgines, & lætis vocibus acclamant, jam crepuisse ulcus, & sine dolore ægrotantis. Et vere ita factum erat. Quapropter gratias persolvi Deo & B: Aloysio, cui & ipsa & ego beneficium illud ferimus acceptum, eoque pluris facimus, quia chirurgus, cui nomen Hercules Gallo, hujus urbis Castellionensis, plurimum infirmæ metuebat, uti ad me relatum est.

CAPUT VI.
Nunnulla ab anno MDCXI usque ad XIV, invocantibus opem Aloysii præstita beneficia.

[416] [Beati, ut castitatis patroni, cultus in Belgio] Vita Cepariana, ut eximiam atque adeo Angelicam nos docuit loco non uno castitatem Aloysii, ita variis exemplis probavit, singulare in eo præsidium invenire caste vivere cupientes. Hinc ab hujusmodi utriusque sexus hominibus impense coli solet multis locis, & nullo fortasse impensius quam in Belgio, ubi passim a studiosa juventute gymnasiorum nostrorum uni saltem classium præsidet Patronus; adolescentibus in sodalitiis B. Mariæ Virginis exemplum castitatis passim proponitur; devoto femineo sexui, munditiam mentis & corporis amanti, præcipue colendus datur. In ejus quoque tutela est celebre seminarium nostrum Antverpiense (Convictum vulgus appellæt) in quo lectissima Belgii juventus, [(præsertim in Convictu Antverpiensi)] & multi etiam ex Hispania atque Italia eodem confluentes, castis moribus honestisque litteris & latinitate, dudum instituti laudabiliter fuerunt atque instituuntur. Illorum oratorium sive sacellum, (quod inter descripta alibi a me locum meretur elegantia atque ornatu suo, & multo magis pietate frequentantium illud statis quotidie temporibus orationis causa) domesticum est sub patrocinio ejusdem beati Tutelaris, ac semel tantum quotannis festa ejus luce XXI Junii patet publice; quando & pro concione ibi dicitur, & exquisita personat musica, & sacrosancta refectis Eucharistia proponitur summi Pontificis liberalitate Indulgentia delictorum omnium lucranda.

[417] Prædictas ob causas sæpenumero & laudabiliter commendatur ab Ecclesiasticis, [pro concione commendatus;] in publicis privatisque congressibus, & pro concione in templis, ejusdem castissimi Juvenis excellentia ac veneratio; & nonnumquam auditores igniculum casti amoris inde concipiunt. Ejus rei specimen lego in Annalibus domus nostræ Antverpiensis Professorum, in qua hæc scribimus, ad annum MDCXI ita relatum: Hoc anno solitis concionum nostrarum sedibus una est addita cathedra in celebri & perantiquo hujus urbis cœnobio, petente atque urgente Prælato. Ibi noster concionator miro quodam animi sensu B. Aloysii Gonzagæ angelicam puritatem deprædicaverat; cum ita dulcissimo sermone duorum conjugum animos movit, ut pari consensu (quem maritus multis annis flagitaverat, [par conjugum inducit ad votum continentiæ.] numquam impetraverat) mutua congratulatione, præviis precibus & mixtis gaudio lacrymis, Deo votum castitatis & continentiæ nuncupaverint, virgineum suum Aloysium fidissimum sibi Patronum & strenuum contra dæmonis insultus invocantes ac venerantes.

[418] Huc facit quod testatum reliquit alius quidam e nostris manu sua in archivo Romano, nulla addita temporis nota; & ex italico latine versum ita sonat: Ego Jacobus Agnellus Pollio, Presbyter Societatis Jesu, fidem facio, quod ad me accesserit persona quædam, quæ octo circiter annos continuos quot hebdomadis in fœda atque enormia prolabebatur carnis peccata; [Ad eumdem recurrens fœdus consuetudinarius] solicitabaturque præterea ad peccandum cum alia persona, & consentiebat pronissime. Cupienti tamen emergere e cœno peccatorum suorum tam tenaci, dixi ego, B. Aloysium Gonzagam dotatum a Deo fuisse singulari castimoniæ prærogativa, ei se commendaret enixe, conciperetque spem firmam, fore ut patrocinante Beato sibi Deus robur adderet ad resistendum, & non amplius committendum delicta tam fœda. Obaudivit peccator, commendavit se castissimo Aloysio, votum fecit jejunandi sex dies in ejus honorem, [voto facto mirabiliter curatur,] si compos fieret votorum suorum. Mira res! Ex illo tempore non modo non prolapsus est amplius in peccata ista plures jam menses; verum etiam testificatur, quod quoties tentatione simili pulsatur, prolato dumtaxat Beati nomine, fugit dæmon cum tentatione sua, sibi animus suus redditur serenus, & vitam vivere castam pergit. Atque hæc ipsemet mihi, interposito super sacrosanctæ Crucis simulacrum jurejurando, asseveravit: & ego in horum fidem scripsi præsentes litteras, & subscripsi manu propria, Jacobus Agnellus Pollio &c. Alia hujus generis, & magis etiam mirabilia, vide sis in Annotationibus nostris ad caput 3 libri 3 vitæ Ceparianæ pag. 1050 & sequentibus. Item in hoc supplemento cap. 5 pag. 1070, inter beneficia Parmæ obtenta.

[419] Eodem anno MDCXI, ex lectione Vitæ B. Aloysii concepit in eum spem misellus quidam incarceratus, & secundum spem suam ejus opem expertus est, Nomen viri Friano italice scribitur, quod Frigidianus a Sancto istius nominis, Lucensium tutelari, interpretandum puto. Historia rei gestæ authentica, est in tabulario nostro Romano; unde hoc exemplar latinum feci: Ego Frigidianus Castolari de Torricella, [Lecta Vita animatus captivus,] ducatus Mutinensis, fidem facio; quod cum anno superiore inclusus essem in duro carcere; quidam amicus meus mihi commodavit librum de vita, morte & miraculis B. Aloysii Gonzagæ; quem & legi plus vice simplici, & simul me Beato isti commendavi; additoque voto, me Romam iturum ad visitandam ecclesiam, ubi sacrum ipsius corpus conservatur; ilico consecutus sum a Deo, per intercessionem Beati, gratiam hanc; quod, cum eatenus illic detinerer invitus, tristis & impatiens, ita animatus fuerim, ut deinceps pedicis manicisque ferreis vinctus, anno integro perstiterim in carcere, adversa omnia æquanimiter ac intrepide ferens. Dico etiam, verum esse, me, licet falso accusatum, [nullum sensit in gravi tortura dolorem.] sententia judicis sublime funibus suspensum fuisse spatio unius horæ; quo in supplicio statim invocavi opem sanctissimæ Dei matris, & B. Aloysii, renovans etiam votum visitandi sacrum ejus sepulcrum; atque in momento cessavit doloris sensus, qui prius me graviter afficiebat & (quamdiu suspensus fui) nihilo amplius sensi doloris quam si funibus illis non pependissem alligatus. Et quia ita fuit & est verum, præsentes litteras propria manu mea scripsi & subscripsi, Romæ V Februarii MDCXII. Ego Frigidianus supradictus.

[420] Anno etiam MDCXI curationem suam evenisse innuit D. Aloysia Fracassina, e collegio Virginum Jesu, quæ, [Aloysia Fracassina] uti ex depositione Cynthiæ Gonzagæ in fine capitis præcedentis didicimus, periculoso ulcere, superiori anno liberata fuerat per merita B. Aloysii; ita nunc ipsa ejusdem meritis adscribit depulsionem dolorum capitis, quibus discruciabatur; in hunc modum testificata in processu Castell. loco XXIX: Exeunte Octobri mense, anni proxime præteriti, invasit me cephalæa gravissima, simul & febris vehemens; tenuitque non modo usque ad vigiliam S. Catharinæ, die XXV Novembris celebrari solitæ (nequidquam depellere conatis tam unum quam aliud malum medicis) verum exinde, propemodum usque ad Natalem Domini, adeo invaluit dolor capitis, ut locum quietis nusquam invenirem; debuique perpetuo tenere lectum, inquieta & misere quiritans, nec leniebar medicinis. Recordata igitur, Illustrissimam Dominam Matrem Præpositam nostram, Cynthiam Gonzagam prædictam, conservare sacram Reliquiam B. Aloysii, dentem ejus unum; [tactu dentis diuturna cephalæa,] & confisa, patrocinio ejus meam me valetudinem recuperaturam; rogavi prædictam Præpositam nostram quodam vespere, circiter horam unam post occubitum solis, frontem mihi illo dente ut signaret: & eram quadammodo certa curationis secuturæ. Signavit me illa ter, postquam recitaveram, cum sacris Virginibus nostris quæ præsentes erant, Litanias beatissimæ Virginis, unumque Pater noster & Ave Maria in honorem B. Aloysii; & continuo in ipso loco abiit tam dolor capitis, quam febris, & utroque diuturno malo liberata fui momento uno; dormivi nocte illa in utramque aurem, quæ somnum oculis meis vix videram, ex quo dolere caput cœpi.

[421] Succedunt tria beneficia singularia, de quibus data testimonia extraxi e tabulario nostro Romano, & sequentem in modum latina feci. Primum est P. Marini, ex Ordine S. Francisci Cappucinorum; alterum D. Catharinæ Reposæ, uxoris Octavii Ferrarii; tertium, P. Mariani, e sacra Familia Eremitarum S. Augustini, data annis MDCXII, XIII, ac XIV. Primum sic habet: Ego Fr. Marinus de Casali in Monteferrato, Sacerdos Cappucinus, Vicarius Fratrum Cappucinorum Novariæ, [& Novariæ Cappucinus, idem malum patiens,] ibidem IX Augusti MDCXI ex febre decubui, oppressus præterea torminibus crebris & vehementibus, cum incredibili dolore. Applicuerunt medici remedia sua, sed nihil tulere levaminis. Aderat mihi Pater noster Joannes de Cremona, dicti loci Guardianus, narravitque, B. Aloysium Gonzagam e Societate Jesu gratiam sanitatis contulisse feminæ cuidam in Valle Tellina, incurabili alioquin morbo laboranti. Hinc motus ego & stimulatus fiducia in Beatum illum, vovi, me quot annis, quamdiu vixero, obitus ipsius die disciplinam facturum, si ipso intercedente levamen & vacuitatem a doloribus consequerer; dumque vovi, [liberantur.] cœpi quod petebam, levamen sentire: quamobrem & votum ilico confirmavi, & ilico dolor omnis abcessit: neque deinceps mihi umquam dolor similis rediit, licet antea ejusmodi malo plurimum obnoxius fuerim. In quorum fidem, ad gloriam Dei & prædicti Beati, præsentes litteras fieri jussi, manu propria subscripsi, & juramento firmavi Aronæ in Domo Probationis Societatis Jesu, die XXII Februarii MDCXII. Ego Fr. Marinus cum juramento confirmo supradicta. Hoc ipsum testimonium, aliena manu, ut hic dicitur, scriptum, sed propria Fr. Marini subscriptum, præ oculis habui, cum hæc inde interpretabar: & eadem subscribentis manu in margine adnotatum erat: Non fui liberatus febri, quia non petii illa liberari, sed tantum doloribus torminum.

[422] Et ist hoc quidem beneficium curationis, religiosus sacri Ordinis Cappucinorum Sacerdos obtinuit: [Castelleti matrona graviter infirma,] quod sequitur suasu alterius ex eodem Ordine Sacerdotis, speravit a Beato, ac impetravit, uncta oleo lampadis ejus, femina secularis & conjugata Castelleti, quod oppidum est supra Tianum. Laborabat ibi duos menses continuos oppilatione jecinoris, dolore renum, & febri non intermittente, Domina Francisca, uxor Domini Francisci Visconti; usaque medicinis variis absque levamine, didicit tandem a R. P. Ambrosio de Mille Ordinis Cappucinorum S. Francisci, admirabile esse multitudine miraculorum, & religiose usurpari oleum B. Aloysii Gonzagæ e Societate Jesu, [uncta oleo lampadis Aloysianæ convalescit.] quod in Vulturena valle ante imaginem ejus ardet: eoque a Catharina Reposa sorore sua reverenter uncta (o prodigium!) ilico a doloribus suis vacuitatem habuit, sanaque adstitit. In quorum fidem hoc ego veritatis testimonium, cum litteras formare ipsa nequeam, ab alio scribendum curavi, prout mea mihi dictat conscientia & verum est, die XIV Martii MDCXIII. Ego Octavius Ferrarii, vice uxoris meæ Catharinæ Reposæ prædictæ, affirmo ut supra.

[423] Tertium, quod dixi testimonium, sic legitur: Auximi in Piceno XV Julii MDCXIV. Ego Fr. Marianus Mancini de Pisauro, [Eremitæ Augustiniano sistitur fluxus sanguinis.] Ordinis Eremitarum S. Augustini, requirente D. Joanne Baptista Basso, Ravennate, utrum aliquando gratiam sanitatis obtinuerim per invocationem B. Aloysii; hisce fidem facio, quod cum in monte Rubbiano per quadragesimam ad populum pro concione nuper dixeram, statim post Pascha profectus fui Firmum, inde Anconam, ad meam hujus anni habitationem rediturus. Sed antequam Firmo discederem, cœpit mihi motus sanguis ex capite defluere, tam copiosus ac sisti nescius, ut & mihi & medicis dubia mea vita esset. Tunc ego, qui præterita hieme legeram totam gloriosi beatique Aloysii Vitam & miracula, eorumdem recordatus, ad ipsum me converti positus in lecto; ac voto emisso, me ter celebraturum in honorem ejus, si mihi sanguinis fluxum sisteret; incidi in somnum, & paulo post expergefactus, comperi sanguinem desiisse fluere, & me sanum esse; laudavique Deum ac Beatum ejus; celebravi, quæ voveram Sacra; prædicavi quacumque transibam gratiam obtentam, ac deinde Romam profectus visitavi tumbam ipsius Beati. Ita est, teste ac judice conscientia mea. Fr. Marianus Mancinus Pisaurensis qui supra, die XV Julii MDCXIV.

[424] Ex eodem tabulario Romano profero testimonium quod sequitur. Die 1 Junii MDCXIV. [Infans erysipelate in oculis laborans,] Ego Augustinus Balada de Morlupo, commorans Romæ in regione Parionis, testimonium veritatis ad gloriam Dei & B. Aloysii Gonzagæ, ex debito hominis Christiani dico, & declaro per præsentes litteras, quod anno superiore MDCXIII, mense Martio & Aprili, aut alio magis vero tempore, filiolus quidam meus, Carolus nomine, septem circiter menses tunc natus; laborare cœpit erysipelate oculos & frontem, tanto cum pruritu, ut quiescere diu noctuve nequiret, & assiduo manu fricaret affectas partes, videreturque sibi oculos evellere. Tenuit cruciatus ille circiter duos menses, quibus infans nullam quietis partem capiebat, præsertim noctu; atque una inter alias nocte eum sic affligebat, ut licet vicissim, nunc mater, nunc ego ei frontem & oculos diu scaberemus, nihilominus insomnis maneret atque inconsolabiliter ploraret. Descripseram ego aliquot ante menses partem processus de vita & miraculis B. Aloysii Gonzagæ: [patre qui processus scripserat, Aloysium invocante,] ex quo recordatus multarum gratiarum ac beneficiorum, quæ divina Majestas hominibus afflictis ad Beati istius invocationem contulit, motusque exemplis; quanta potui fiducia & ardore supplicavi eidem Beato, ut modum ponere dolori, & quietem reddere infanti per sua merita vellet. O factum vere miraculosum! Simul ego finivi precationem meam, simul puer (quem ipse sinu tenebam in cubili, [subito sanatur,] fricans oculos & frontem ejus) conticuit; quo animadverso reposui eum e sinu in locum suum; ubi continuo indormivit, ac deinceps nihil istiusmodi morbi aut doloris amplius sensit, ad laudem & gloriam Dei beatique Aloysii, cujus meritis atque intercessione firmiter credo, me, licet indignum, obtinuisse filio incolumitatem.

[425] Ad hæc ajo, venisse Romam pridie solennitatis Corporis Domini, eodem anno MDCXIII, Dominam Ginevram, Ardiliæ Palozzæ de Morlupo filiam, [Idem scriptor testatur quod eadem fiducia] conjugem Dominici Massaccii, annos non amplius XV natam, impleturam votum quo promiserat in quadam invaletudine fratris sui, visitare nudis pedibus a porta Flaminia sanctissimam Virginem Mariam, de montibus appellatam. Maritus, non considerato dictam uxorem suam esse jejunam, ætate teneram, habitudine corporis imbecillem, & quod præcipuum erat, uterum ferre a mensibus V de primo fœtu; eam ducebat: atque, ut erat imperitus viarum Romæ, errabundus illam circumduxit per alterum tantum quam oportebat itineris, uti mihi significavit ipse. Quamobrem fœtus, quem mulier gestabat, plurimum passus interiit, quamvis illa tunc quidem nihil ejus rei senserit, atque ad me sub horam XXII, sive alteram ante occasum solis, perducta, postquam cœnata fuit, concesserit cum suis cubitum incolumis, [mulieri aborturienti ac moribundæ] ut reliqui omnes domestici mei. At postridie bene mane, quæ erat festa lux sanctissimi Sacramenti, accurrit ad nos mater Ginevræ, atque evocans uxorem meam dicit; filiam suam agere animam; tota nocte somnum oculis suis non vidisse, & quiescere nequivisse præ dolore totius corporis, quapropter timere se abortum.

[426] Surreximus continuo omnes e lecto, & ego imprimis visitavi infirmam, quæ ut me vidit, rogabat per amorem Dei, se ut juvarem; se quippe mori; atque interea volvebat ac revolvebat se per lectum, & torquebatur, instar colubri, acerbitate doloris. Hujus autem cognita causa, jussi ego accersi medicum: moxque memoria recolens, legisse me in processu super vita & miraculis B. Aloysii fabricato, feminam quamdam illustrem, ejus propinquam, non sine periculo ægrotantem, visitante illam Patre quodam Societatis Jesu e domo Professorum, atque exhortante ut spem conciperet valetudinis recuperandæ per merita B. Aloysii, imaginem, quam ab eodem Patre accipiebat, sibi imposuisse, & continuo sanam fuisse: memor item beneficii, quod paulo ante per merita ejusdem Beati impetraveram ego filiolo meo; [applicari jusserit iconem Beati,] exposui cuncta prædictæ Ginevræ, simul exhortans, ut cum fiducia imploraret opem ejusdem Beati, per ejus interventum in præsenti necessitate sensuram levamen: & respiciens mandavi filiis meis, ut siqua ad manum esset imago B. Aloysii, illam ad infirmam ferrent.

[427] His dictis abii ego, interfuturus supplicationi sanctissimi Sacramenti in S. Petri; indeque reversus domum, interrogavi num medicus adfuisset; [ipsamque reversus invenerit] & respondit uxor mea, adfuisse; verum illius nullum fuisse usum. Quippe, inquiebat, simul atque ægra imposuit capiti suo imaginem B. Aloysii, ejus opem inclamans, ejecit infantem mortuum nullo doloris sensu: addebatque eadem uxor mea, puerperam sic enixam nihilo plus doloris postea sensisse; ac omni infirmitate liberam voluisse de lecto exire; at prohibitam fuisse a se uxore mea, jubente ut aliquot dies more puerperarum quiete decumberet. Obedivit illa tunc quidem, sed isto & sequenti die elapsis, adigi non potuit, ut diutius perstaret. Surrexit itaque, dicens tam recte se valere, quam si nihil omnino mali passa esset. [fœtu mortuo & omni incommodo liberam.] Quæ res plurimum differt a consuetudine aliarum puerperarum, etiam illarum, quæ suo tempore ac feliciter enituntur; & nihilominus decumbunt ut minimum X aut XII dies: hæc nostra autem tertio surrexit die: & agnoscens, acceptum beneficium se debere B. Aloysio, concessit ad ecclesiam Annuntiatæ in collegio Romano, in qua Beati sacrum corpus quiescit, gratiasque ei persolvit. Et hæc ajo vere ita contigisse in domo mea in Parione, solennissimo die Corporis Domini anno MDCXIII: atque in testimonium veritatis scripsi præsentes & subscripsi propria mea manu, hoc die & anno supradicto. Augustinus Balada affirmo quod supra dictum est, manu propria.

[428] Ab anno MDCVIII cœpit Deus mirabiliter illustrare gloriam Beati nostri in valle Tellina, & per oleum, [Oleo Aloysiano ex Valle Tellina allato Taurinum,] quod ibidem in templo S. Michaëlis Saxi ardet ante imaginem ejus, late propagare. Deportatum ex illo oleo etiam Taurinum fuit, ac primarios aliquot viros ibidem anno MDCXV, depulsis momento morbis, pristinæ sanitati restituit hebdomade una. Ita enim inde scripsit, citati anni die III Augusti, P. Josephus Alamanni, collegii Taurinensis Rector, ad R. P. Mutium Vitellescum, tunc adhuc Assistentem Italiæ; ex cujus epistolæ autographo, quod est in tabulario nostro Romano, partem quam subjicio, latinam feci. Hic patimur calores valde intensos, [plures primarii viri curantur a febribus.] & grassantur morbi letales brevesque. Superiori hebdomade per oleum B. Aloysii, quod sumptum est ex lampade quæ ardet in Tellina Valle ante imaginem ejus, varia Deus miracula operatus est. Nam quinque personæ hebdomade illa, simul atque uncti fuerunt oleo prȩdicto, subitanea curatione etiam febribus liberati fuerunt. Imprimis Dominus Eques Avogadrus præter febrim phrenesi correptus erat, sine spe longioris vitæ: unctus tamen fuit; atque eodem tempore mentis compos, & liber febri & omnino sanus extitit. Eques Balbianus cum tertiana duplici conflictabatur: unctus autem fuit; & neutrius rediit paroxismus. Dominus Cavalca, nepos Dom. Marchionis d'Orfe; & ipse ex febri decumbebat; unctusque fuit & simul liberatus. Liberatus quoque fuit simili febri juvenis quidam post unctionem, ei magna cum fiducia collatam ab amita sua. Denique Dominus Hieronymus Berverus, etiam ipse in æstu febris unctus, nullum deinde ejus paroxismum passus est. Verum tamen est, hunc postea in morbum denuo incidisse; sed nunc bene habet. Videtur Deus velle resuscitare pietatem ac venerationem civitatis nostræ erga hunc Beatum, qui ex parte matris Pedemontanus est. Et quia scio, hæc grata fore Rev. Vestræ, attexere hic volui saltem paucis…

[429] Aliam ibidem inveni epistolam, Mutinæ scriptam anno MDCXVII, die XX Aprilis, a P. Philippo Nappi (ita mihi videtur legendum nomen) ad P. Ceparium; [Mutinæ Moniales duæ miraculose sanantur.] quæ ut sequitur, latine sonat: Hac hebdomade contigerunt in hac civitate Mutinensi duo miracula perquam insignia, ad invocationem B. Aloysii nostri. Ea hisce perscribo, ut me doceat Rev. vestra, quo pacto debeant authenticari in forma valida. Ambo bearunt duas Sanctimoniales infirmas: atque una quidem a bimestri & amplius jam laborabat peregrina quadam ægrotatione, medicis ignota, atque infestationi malignorum spirituum attributa. Cruciabatur namque infirma inter inquietudines & terriculamenta & deliquia, perpetuis iisque acerbissimis doloribus. Tandem cum ad extremum reducta esset, reminiscitur penes Monialem quamdam alterius monasterii esse Reliquias B. Aloysii: mittit qui illas sibi afferat; allatas reverenter accipit atque evestigio sana est & libera malis omnibus, vestit se, & ambulat per domum.

[430] Quæ res Monialibus omnibus visa est tam evidens miraculum esse, ut propterea omnes simul cantaverint, Te Deum laudamus. Terni, qui paulo ante in consilium vocati fuerant medici, & infirmam censuerant incurabilem, agnoscunt ac testantur, miraculum esse. Idem prædicat quoque Illustrissimus Episcopus noster, [attactu Reliquiæ.] qui Monialem infirmam visitavit, ac rerum omnium conscius est. Denique Moniales omnes & singulæ amplum miraculi testimonium ferunt. Alterum porro miraculum factum est in alia Moniali, quam ægre habebat gula, incipiens generare strumam. Illa quoque ad contactum Reliquiarum ejusdem Beati, & malo præsenti & timore futuri, simul liberata fuit. Sed non potui hactenus rescire singula rei gesta: sciam propediem. Interea te rogo, Reverende Pater, ut hæc omnia significes adm. Rev. P. Nostro Generali Patribusque Assistentibus, iisque exponas, placitum esse Deo etiam in hac civitate propagare gloriam B. Aloysii &c.

[431] Quæ sequitur epistola, magna mihi in veneratione est, utpote scripta a viro, qui multis virtutibus, præclara scientia & egregiis concionibus, [P. Nicolaus Zucchi Ferraria scribit,] quas septem omnino annos in palatio Apostolico coram summo Pontifice habuit, Romam atque adeo Italiam implevit. Est is P. Nicolaus Zucchi, natus anno MDLXXXVI Placentiæ, ingressus MDCII Societatem Jesu in provincia Veneta, mortuus Romæ in Domo Professorum MDCLXX, cujus gesta ample impressa, nunc passim leguntur in Italia. Dedit ille epistolam, de qua loquor, Ferrariæ Kalendis Junii MDCXII ad P. Ceparium; atque ita orditur: Beneficium singulare Dei reputo occasionem, quæ se mihi offert, demonstrandi animum meum, & conferendi aliquid ad honorem B. Aloysii nostri; quem Deus præclarum Societati nostræ ornamentum & singulis in ea viventibus fraternum, atque aliis omnibus præsens patrocinium dedit. Juvenis quidam nobilis, annos circiter XX natus, qui pridem ephebum honorarium egit in aula serenissimi Mutinæ Ducis, venit ad me hisce festis paschalibus expiatum conscientiæ noxas, rogavitque, [& mittit votum ephebi Ducalis a febre liberati.] Romam ut mitterem figuram hanc, accepti per B. Aloysium beneficii tesseram: quia cum biennium totum febri continua laborasset, consumptisque viribus contabesceret; incidit in Vitam & miracula B. Aloysii, quæ tu, Pater, conscripsisti; hausitque ex eorum lectione fiduciam in eumdem Beatum; & qua poterat, genua inflectens humi, nescio quod ei votum fecit, ac pro recuperanda sanitate preces fudit. Ubi autem desiit precari, sensit sibi melius esse, omnis intra biduum abcessit febris. & octavo die lectum reliquit omni parte sanus, ac deinceps perrexit sanus & robustus esse acsi infirmus non fuisset. Atque hæc synopsis est dictorum ejus. Figuram, de qua memini, a paucis diebus ad me attulit, eamque cum hisce nunc mitto ad te.

CAPUT VII.
Insignis curatio P. Guilielmi Flacci Rectoris Anglorum Societatis Jesu Gandavi.

[432] Intercesserunt aliquot anni, quod nihil memorabile de miraculis B. Aloysii scriptum reperio, dum Gandavi in Belgio medicam ille manum suam extendit anno MDCXXXII, [Testatur summo Pontifici Episcopus Audomarensis,] ipsa festi sui luce, in virum septuagenarium Societatis nostræ Anglicanæ; eumque diuturnis doloribus ac peracerbis, & calculis duobus, simul momento unico ejectis, non sine miraculo liberavit. Patri nomen Guilielmus Flaccus, qui & examinari & confirmari miraculum petiit ab Episcopo Audomaropolitano; & hic confirmavit, scripsitque super illo sequentes, quæ in archivo nostro Romano supersunt litteras, latinas. Sanctissimo in Christo Patri & Domino nostro, D. Urbano divina providentia PP. VIII, Christophorus de Morlet, Dei & Apostolicæ sedes gratia Episcopus Audomarensis, humillima pedum oscula.

[433] Cum P. Guilielmus Flaccus, nuper collegii Anglorum Societatis Jesu Gandavi Rector, [quemdam calculi doloribus pene mortuum,] nunc vero in hac Audomarensi civitate agens in seminario Anglorum ejusdem Societatis, assereret, quod meritis & intercessione B. Aloysii Gonzagæ, ab evidentissimo mortis periculo, quod ei ob stranguriæ & calculi dolores imminebat, fuisset liberatus; ac debita cum instantia rogasset, ut super miraculi hujusmodi veritate & evidentia, ac inde secutis, informationem congruam sumere dignaremur. Nos ad ea quæ muneris nostri sunt intenti, ex præscripto Sanctitatis vestræ, quod non ita pridem per Decretum sacræ Congregationis emanavit (non valentes ob legitima impedimenta huic informationi personaliter vacare) deputandas duximus personas aliquas de gremio ecclesiæ nostræ cathedralis, [dum votum B. Aloysio vovet,] juxta epistolam dictæ sacræ Congregationis, de Data XII Martii MDCXXXI ad nos directam, qualificatas, quæ nobis relationem fecerunt tenoris sequentis.

[434] In nomine Domini Amen. Anno a Nativitate Domini millesimo sexentesimo trigesimo tertio, mensis Aprilis die decima octava, coram Reverendis Dominis Guilielmo Dath S. T. L. ecclesiæ cathedralis Audomarensis Canonico, & Archidiacono Flandriæ, a Reverendissimo in Christo Patre ac Domino D. Christophoro de Morlet, Episcopo Audomarensi specialiter deputato; D. Joanne Maria de Marnix, Protonotario Apostolico sacræ Theologiæ Magistro, ejusdem ecclesiæ cathedralis Audomarensis Canonico, & Pœnitentiario; nec non D. Roberto Chapron I. V. L. etiam scriptæ ecclesiæ Andomarensis Canonico; personaliter constitutus, [duos calculos eiecisse;] & comparens R. P. Jacobus Battamus, Presbyter Societatis Jesu, prȩstito per eum prius juramento, interrogatus de sanitate superiore anno miraculose, ut ferebatur, per R. P. Guilielmum Flaccum e Societate Jesu Presbyterum, intercessione B. Aloysii Gonzagæ recuperata; respondit, ut sequitur.

[435] Ego Jacobus Battamus, Societatis Jesu Sacerdos, annorum circiter viginti novem, [ejusque rei testes adducit,] attestor P. Guilielmum Flaccum, domus tertiæ probationis Gandensis tunc Rectorem, & ibidem agentem, anno Domini MDCXXXII, mense Junio, diuturno calculi morbo tam periculose laborasse, ut medici mihi, qui tum probationis annum tertium in dicta domo agens, eidem ægrotanti ministrabam, confirmarent, spem vitæ ejus producendæ superesse nullam; atque adeo varia ab se adhibita medicamenta non tam evincendo malo, quam leniendæ doloris acerbitati. Crebris diu graviterque enervato molestiis aderat jam B. Aloysii Gonzagæ pervigilium, vigesima scilicet Junii dies, quæ quanto ingravescebat dolor vehementius, eo sanctissimi Juvenis, cui singulariter addictus erat, impensius implorabat auxilium. Noctem insequentem quanto cum dolore transegerit, argumento fuere, gravissima, acutissimo mali sensu illi expressa, mihique vicino in cubiculo superiore, solo simplici tabulato separato, audita suspiria.

[436] Ceterum ubi illuxit B. Aloysio sacra, ipsique salutaris dies, Confessarium, [unum qui ægro ministrarat,] cui extremum jam (uti non absque causa rebatur) peccata expositurus erat, accersiri jussit. Inter Confessionem duobus emissis calculis, omni repente dolore sublevatum, ac non multo post excitum lecto, sacellumque petentem, cum oculatus omnium testis, obstupescerem; intellexi, id ope Aloysii, quem voti reus implorarat, præter spem, præterque naturam cælitus evenisse. Binos illos, tum domesticis, de salute Patri restituta gratulabundis, tum adventanti medico, ostendi calculos, fabarum instar mediocrium oblongos, atque ejus crassitudinis, & eorum alternis asperitatis, ut affirmaret medicus excerni ab ægro tam affecto, naturæ vi nulla potuisse. Nec fuit inter domesticos dubium, quin tam insperata ac repentina reddita salus, sanctissimi Aloysii precibus esset ac patrocinio tribuenda. Hæc omnia supradicta, relecta B. Jacobo Battamo prædicto, vera esse, & ita, ut superius narrata sunt, se habere, ipse juratus affirmavit, in præsentia supradictorum Dominorum, & manu propria subscripsit. Acta sunt hæc & fuerunt in collegio Anglicano societatis Jesu, in supradicta civitate Audomarensi, anno, & die, quibus supra. Jacobus Battamus. G. Dath. Joannes Maria de Marnix, Protonotarius Apostolicus. R. Chapron.

[437] Eodem die & anno coram supradictis comparens R. P. Guilielmus Flaccus, interrogatus respondit, [alterum ipsummet cui res contigit,] ut sequitur: Ego Guilielmus Flaccus, Societatis Jesu Sacerdos, annorum circiter LXXIII, anno salutis MDCXXXII, mense Junio, Gandavi id temporis Domus tertiæ probationis Rector, ibidemque agens; diu multumque stranguria afflictatus, eo jam loci eram, ut medici; quoniam calculo, quem eluctari natura non posset, vesicam certis obstructam indiciis compererant, remedium ab arte sua superesse nullum pronuntiarent. Jamque adeo, cum & alia medicamenta, & Spadanas nequidquam aquas adhibuissem; paucis ante natalem B. Aloysii diebus, tam vehementer, oppresso penitus urinæ meatu, torqueri cœpi, ut mortem vicinam esse certissime existimarem. Quare quod reliquum erat, adornare institi emigrationem e vita, spes in cælum omnes convertere, patronum enixe solicitare Aloysium, ut extremo illo tempore adesset, cruciatumque leniret. Erigebat ea res fiduciam, quod sanctissimum Juvenem Romæ quondam familiariter noveram, utpote meum in Societatis tirocinio consodalem; spirantemque virtutis ejusdem effigiem, altius insculptam animo, per omnem deinceps vitam perpetua quadam veneratione colueram.

[438] Postquam igitur eam noctem, quæ dicatam Aloysio lucem antecessit, preces inter acutissimosque dolores extraxeram; cum adesse jam vitæ exitum judicarem, accito mane Sacerdote nostro, expiare Confessione generali noxas aggressus sum. Ceterum, vim faciente identidem doloris acerbitate, opem implorare beati Adolescentis, interpellata sæpius confessione, coactus; ad extremum votivo aliquo anathemate Patronum, suasu Confessarii, statui demerendum: cumque aliud præsto esset nihil, lipsanothecam, quam diu gestaram, plurimique feceram, ad ejusdem in domestico sacello sacram tabulam vovi me dedicaturum, modo dolori acerbissimo aliquod afferret levamentum. Simul me eo obstrinxeram voto, simul voti ipsemet compos spe omni celerius efficior. Ecce enim vix intercesserat spatium, quo percurri Salutatio angelica posset; cum binos calculos ejeci fabis mediocribus magnitudine pares: quibus ejectis ita omnis repente consedit dolor, ut intra horam circiter me strato levaverim, atque ad sacellum descenderim; ubi ante sacram Aloysii tabulam, ingenti cum lætitia grates illi votumque munus persolvi; nihil ambigens, quin ejus ope e mortis quodammodo faucibus essem ereptus. Atque hæc uti jam narrata sunt, vera esse, prædictus P. Guilielmus Flaccus juratus asseruit in præsentia supradictorum Dominorum, propriaque manu subscripsit, anno & die quibus supra.

[439] Tum comparuit coram iisdem eodem die, R. P. Odoardus Sclisdonus, Societatis Jesu Sacerdos, [tertium, qui ejus confessionem audierat.] annos XL natus, qui Confessionem generalem P. Flacci, de qua supra, audierat; auctorque ei fuerat, ut, quoniam subsidii jam nihil humani leniendo malo superesset, præsentem Aloysii, quam implorabat toties opem, votivo aliquo munere impetraret. Is præmissas duas depositiones sua simili confirmavit juratus, & manu propria subscripsit. Atque his ita Actis ac relatis, concludit Episcopus: In quorum omnium fidem præsentes, manu nostra subscriptas, sigilli nostri impressione & signatura nostri Secretarii jussimus & fecimus communiri. Audomaropoli, in palatio nostro Episcopali, XVI Augusti, MDCXXXIII. Christophorus Episcopus Audomarensis.

CAPUT VIII.
Vulgatissima curatio Josephi Spinelli Societatis Jesu, apparente ei B. Aloysio & Joanne Berchmanno, Panormi facta.

[440] Triennio post aliud magis mirabile exemplum suæ in miseros benevolentiæ dedit Aloysius, [Panormitanum miraculum] Panormi in celeberrimo Siciliæ emporio: dedit autem in juvene ejusdem Societatis Jesu, cui nomen Josephus Spinelli, anno MDCXXXV. Non uno is afflictabatur malo, amens, mutus, paralyticus, semimortuus, & quid non? Confugit ad opem B. Aloysii, cujus sacra maxilla in collegio Panormitano religiose conservatur; & opem invenit, apparentibus ei aliquoties B. Aloysio prædicto, & Aloysio altero Joanne Berchmanno, de quo plura in Commentario prævio. Rei gestæ historia, illo ipso tempore quo gerebatur, descripta fuit a spectantibus, ex proprio oculorum suorum testimonio; &, quæ spectari non potuerunt, ex fida ipsius ægri relatione, qui &, quod isti scripserant, lectum approbavit. Prolixa narratio est, atque ideo ab amantibus brevitatem & consulere otio lectorum volentibus, [ex primigenio scripto Italico] variis modis contracta invenitur frequentius, quam integra. Triplex ejus exemplar Ms. ego habeo. Unum, integrum pro ut primitus descriptum fuit; alterum, omissis non admodum multis, inde contractum est, latinum; tertium aliquanto brevius adhuc isto est, & Italicum. Exemplar latinum volebam hic legendum dare, sed re propius inspecta, [latine hic vertitur.] & collatione ejus cum primigenio scripto facta, mutavi consilium, satius ducens, novam inde adornare interpretationem; quod & feci, prætermissis tantum duobus tribusue Auctoris Itali parergis; quæ ad historiam nihil attinent, & quorum loca, positis aliquot punctis, indico. Interpretatio nostra hæc est.

[441] Josephus Spinelli, Societatis Jesu, Philophiæ studiosus, annorum XXII, dum scholæ interest, [Religiosum variis morbis oppressum,] incidit in deliquium animi, die XX Decembris anni MDCXXXIV; delatusque in vicinum cubiculum, oppressus fuit humore quodam, qui videbatur exitium misero allaturus, periculum indicante palpitatione cordis: quod tamen malum, ut ut grave, ei novum non erat; utpote non absimilia intra anni spatium sæpius perpesso; & paulatim cessavit. Verum eatenus liberato adhæsit delirium, quod biduum tenuit; eoque pariter cessante, deprehendimus catarrhum, e cerebro delapsum, sustulisse ei omnem motum & sensum lateris sinistri; adeo ut neque punctiones, neque ignem, qui forte sinistram tibiam adusserat, sentiret. Brachio & manu erat contractus, reliquo corpore paralyticus; neque se movere, etiam vi adhibita, poterat. Frustra adhibebantur medicamenta, quin immo malum videbatur iis incrudescere.

[442] Die XXXI Januarii sequentis anni, cum malignus ille humor denuo cor occupasset, privavit hominem facultate loquendi; [confugientem ad se] & postridie, novo humorum fluxu delabente ex cerebro, adeo oppressus est, ut videretur jam jam suffocandus: & continuo munitus fuit sacro Viatico & extrema Unctione. Sed defervescente malo, illoque etiam defunctus periculo, mansit mutus, & (ut dixi) partim contractus, partim paralyticus, cum exigua spe recuperandæ sanitatis. Hinc Josephus noster, quanto magis excedebat malum naturæ vires, tanto majori cum fiducia recurrendum sibi putavit ad opem Sanctorum, expectans ab iis potentius de cælis auxilium. Quamobrem die VII Februarii, quoad poterat, nutibus & scripto flagitavit, ut sibi Reliquiæ B. Aloysii afferrentur, quæ in collegio illo servantur: sed quod æditimus clavisque ad manum non essent, nequivit tunc desiderio illius satisfieri. Ut aliquid tamen solatii daretur, allatus ei fuit dens maxillaris ejusdem Beati, qui seorsim a mandibula, in capsa crystallina servabatur.

[443] Josephus, viso dente, magno se ardentique fervore animi Beato commendavit, fecitque votum jejunandi toto vitæ suæ cursu, in pervigilio ipsius. Et continuo sensit æstuare sibi animum ardentissimo desiderio, [ænimat Aloysius,] dedicandi se totum servitio divino, modo tam insolito, ut non parum miraretur ipse; agnovitque amorem illum vivum sibi injici a B. Aloysio, quo disponebatur, ut cum majori animi fructu corporis sanitatem consequeretur. Igitur aggressus est majori spiritu & fervore orare Dominum, ut per B. Aloysii merita sibi sanitatem dignaretur concedere; perrexitque id ipsum per dies noctesque sequentes iterare sæpius, integram prius horam quam somno se daret, ponens in ejusmodi orationibus. Jam vero nocte diem VII Februarii subsecuta, cum sic oraverat, in somnum incidit; & in ipso somno orationem quodammodo continuavit, petendo sibi sanitatem. Tum sibi visus est audire altam sonoramque vocem, Josephe, Josephe; acsi a quopiam compellaretur; & ipse voce inarticulata respondere sibi visus est; Quis est, qui me vocat? fuitque vox ejus tam sonora, ut valetudinarius, qui eadem nocte in eodem cubiculo quiescebat quo promptius adesset, excitaretur, sciscitareturque, num qua re opus esset. Hac compellatione excitatus e somno æger est; non tamen aut curatori suo gestu scriptove, aut cuiquam. alteri, quod audierat indicavit, præterquam P. Hieronymo Tagliavia Confessario suo; certo interim persuasum habens, vocem illam divinitus immissam esse, ad augendam in se fiduciam, disponendamque animam ad futuram curationem.

[444] Die XI Februarii, dum nocte somnum capit Josephus, cruciatus fuit gravi somnio, quo ei clare repræsentabatur morbi sui gravitas, [eique apparet cum Joanne Berchmanno.] quodque in ætatis flore juventus sua misere prosterneretur; eoque cœpit in somno miserabiliter plangere, atque uberes profundere lacrymas; simulque Dominum rogabat, per merita B. Aloysii, si ad gloriam ejus foret, sanitatem sibi restitueret. Et hoc ipso momento sensit manum sibi dexteram prehendi: seque ad lecti spondam convertens, vidit duos e Nostris habitu clericali, superpelliceis indutos, quos ipse existimabat esse B. Aloysium & Joannem nostrum Berchmans, qui cum magna opinione sanctitatis, paucis abhinc annis, in collegio Romano mortuus fuit. E duobus autem illis ita eum allocutus est B. Aloysius: Quæ est petitio tua, Josephe? Respondit ille; Vellem ut possem loqui & ambulare. Reposuit B. Aloysius; Cur non potius petis mori? Et Josephus; Dominus est, quod bonum est in oculis suis faciat. Ad hæc iterum Aloysius; Bono animo esto, recipies loquelam: at usum pedum non est meum tibi nunc reddere, quia nondum id vult Deus. Ceterum confortare, & esto robustus: magna enim tibi adhuc restat via. His dictis desiit videri Beatus cum Socio suo: & mox visus sibi est ægrotus videre in mensa cubiculi sui, e regione lecti, statuam B. Aloysii cum Reliquiis ejus, atque ante eam aliquot e Nostris genu flexos pro sanitate sua ægri orare. Visus quoque sibi est jam posse loqui, & sonora voce intonare, Te Deum laudamus: imo & videbatur sibi illud tali voce decurrere usque ad finem, consonante quæ ante imaginem Beati prostrata erat turba. Tunc expergefactus, periculum fecit num loqui posset: sed nullo conatu id potuit, hærente ut prius impedita lingua.

[445] Die XII ejusdem Februarii rogavit denuo Josephus P. Hieronymum Tagliavia prædictum, [Petit æger & accipit Reliquiam Beati:] quantis potuit suppliciis votisque, sibi ut afferretur Reliquia B. Aloysii;… & sciscitante illo, num quid novæ rei accidisset, affirmavit signis: jussusque sua manu scribere id quod esset; morem gessit, ac scripsit, quæ supra de nova visione narrata sunt. Adiit igitur P. Hieronymus Rectorem collegii P. Petrum Villafrates; atque obtinuit, ut statua Beati argentea cum insigni ejus Reliquia, id est sacra capitis mandibula, quam hic servamus, portaretur adhuc illo vespere ad infirmum, ut satisfieret vehementi desiderio obtestantis, ut ne id differretur in diem posterum: portata autem fuit ab ipso Patre Rectore hora IV & dimidia post solis occasum, prælatis aliquot cereis ardentibus, & paucis Nostrorum comitantibus, quia nolebat Rector moneri plures, quippe qui jam se receperant quisque in cubiculum suum, & vacabant examini conscientiæ… Mira erat fiducia ægri in Beatum, quam & valetudinario quibusdam signis indicavit, fore ut illa nocte recuperaret expeditam loquendi facultatem; in eaque se porro exercens, indormivit sub horam noctis septimam; cum se iterum ei videndos offerunt B. Aloysius & Joannes Berchmans; & eorum prior sic ipsum aggreditur:

[446] Josephe, jam Deus gratiam tibi fecit potestatemque loquendi. Scito tamen, quod justo ejus judicio debuisses toto vitæ tempore mutus esse; [qui denuo ei apparet cum Socio,] sed per mea merita tibi facta est gratia. Vult autem Deus, ut honori suo tuam consacres linguam, laudando se ac benedicendo. Cave autem sis, abutaris illa unquam in ejus offensam. Hocce, scias velim, debere principium esse salutis tuæ & perfectionis religiosæ; tuarumque esse partium innovare quotidie propositum quod fecisti, majore posthac fervore sectari perfectionem; & gratias Deo persolve, quod meis tibi meritis usum restituerit linguæ. Nec te deterreant, quæ frequens incurrent, aspera & adversa; ego quippe (& hoc certum habeto) tibi dux ero. Quod ad incessum tuum attinet, necdum est maturum. Sed numquid memor es, vovisse te mihi jejunium quotannis in pervigilio festi mei? Sum etenim, inquit æger. [& mutum curat] Tum Beatus: Numquid etiam velis vovere, te quartam horæ portionem quotidie, &, quando sacra Eucharistia refectus fueris, dimidiam impendere orationi? Et hoc volo voveoque, respondet Josephus; ac miratur tantillam se rem postulari. Tum Beatus aperit myrothecium, uti videbatur, argenteum, quod manu tenebat dextera; eique digito medio sinistræ, quæ ori decumbentis propinquior erat, intincto signavit linguam ejus signo crucis; ac disparuit, uti & socius ejus Joannes Berchmans. Josephus vero evigilans, continuo exclamabat libera & elata voce, Beate Aloysi, Beate Aloysi: adjunxitque varias precationes & actiones gratiarum.

[417] Vulgata facti fama per collegium, finitaque orationis matutinæ hora, concurritur undique ad infirmi conclave. [mirantibus mane factum omnibus.] Mirantur omnes gaudentque, videntes & audientes expedite loqui, quem dolentes viderant jam dies tredecim mutum jacere; cognoveruntque manifeste, quam singulare præsidium habeat collegium hoc nostrum in protectione B. Aloysii, quem elegit pridem & veneratur patronum suum atque advocatum apud Deum … Et eodem die multi Patrum nostrorum gratitudinis ergo celebrarunt Missam votivam in honotem Sospitatoris; vesperi vero domestici omnes publicam instituerunt in se quisque verberationem, circumferentes supplicabundi statuam ipsius Beati: e quibus etiam fuerunt tres, qui fatebantut, eadem nocte sibi per somnium fuisse indicatum, Josephum mutum a Deo & B. Aloysio usu loquendi donatum esse: illosque inter valetudinarius fuit, qui propterea primo mane infirmum invisit, & loqui comperit.

[448] Die XVI Februarii post prandium, loquebatur cum non nemine Nostrorum æger Josephus de patrocinio B. Aloysii; [Tertium apparet solus Berchmans,] cum obrepsit ei somnus, visusque sibi ipse est hæc loqui inter dormiendum, Quandonam dicere tandem potero, Lauda anima mea Dominum, quoniam non deseruit sperantem in se, & in B. Aloysio? Verumtamen committo me beneplacito Dei, & sanctam ejus voluntatem expleri cupio. Quod si e gloria ejus meaque salute fuerit, me, ut modo sum, paralyticum perpetuo manere, fiat voluntas Domini: quin etiam, si dictum illud, Magna tibi restat via, portendat mihi multas calamitates; ecce ego, & hæc ipsa infirmitas mea inter illas numeretur. Inter hæc comparuit iterum spectabilis Joannes noster Berchmans, habitu ut supra, linteatus; dixitque; Josephe, dormis? Nescis quod jam venit tempus sanationis tuæ? Ora efficaciter cum aliis coram Reliquia B. Aloysii, ut ipse perficiat opus inceptum. Hæc, ubi evigilavit Josephus, narravit Patri suo Rectori & P. Confessario, inhibuitque ne divulgarent: interim enixe rogabat atque obtestabatur invisentes ad se Nostros, ut suis sibi orationibus ac verberationibus prodessent. Vespere autem ejusdem diei denuo supplicavit infirmus, ad se ut afferretur insignis Reliquia Beati cum sua statua argentea; ac denuo illam ei portavit P. Rector, hora IV & semis, ut alias.

[449] Allata statua, cœpit Josephus cor suum, uti nuper, effundere in orationem; eique bonam noctis partem impendit, plenus fiducia recuperandi per merita B. Aloysii omnimodam sanitatem; [item quartum uterque simul,] & sub horam VII leniter indormiscens, visus sibi est audire illud; Venit tempus ambulationis tuæ; ac simul videre per cubiculi portam ingredientes ad se B. Aloysium & Joannem Berchmans, plane ut alias; hoc solo excepto, quod Berchmannus mantile manu tenebat. Tunc Aloysius, quo nuper situ, alloquitur infirmum; Josephe, alacri lætoque animo esto. Et infirmus; Ecquæ major lætitia aut lætitiæ causa obvenire mihi potest, quam hæc vestra præsentia? Qui possim isthanc ego compensare gratiam? Ait Beatus: Nolo nisi sanctificationem tuam. Da operam, sanctus ut fias: Deus namque multa & magna petit a te. Vis autem, me tibi ducatum præstare? Ecquid potius? reponit ille; profecto tunc, si consistant adversum me castra, non timebit cor meum. Bono igitur esto animo, replicat Aloysius; quippe ero dux itineris tui ego; & volo post hac nomen tibi esse Aloysio, in memoriam tanti beneficii, utque eo stimuleris ad incumbendum alacrius studio perfectionis tuæ. Ad hæc infirmus; Non equidem dignus sum tali nomine ac favore; attamen lubens accepto. Cogitabat namque inde futurum, ut quoties isto se nomine compellari audiret, toties memor redderetur beneficii accepti, impellereturque ad consectandam ardentius sæpe propositam perfectionem religiosam. Sed jam tempus est ambulandi, inquit Beatus: prius tamen, numquid vis voto te obstringere obeundi per mensem unum Exercitia sancti Patris nostri Ignatii spiritualia? Annuit æger, idque ipsum jam ante desideraverat aliquando præstare.

[450] Interea circumit Berchmannus lectum, accedensque propius ad latus infirmi sinistrum paraclyticum, removit a tibia stragulam lodicemque: [ac sanant infirmum,] tum eodem accessit quoque B. Aloysius, atque intincto digito in myrothecio, quod supra descripsi, signavit tibiam illam, dicens; Deus omnipotens det tibi, per merita sancti Patris nostri Ignatii & Aloysii, ut possis ambulare; & faciat ut ambulatio ista sit ad vitam æternam. Et Joannes Berchmannus, quod unctum erat, mantili abstersit. Unxit deinde simili modo femur, & dixit eamdem orationem: item brachium, & mutatis paucis sic oravit; Ut possis movere brachium, & faciat ut motus iste sit ad vitam æternam. Tandem dixit Aloysius: Age, age, mi Aloysi; jam sanus es: nec aliud modo superest, quam ut studiose in virtutem incumbas: & subjunxit sereno vultu; Num quid præterea vis? Respondit infirmus, Salutem spiritualem, & ut desiderium mei socii (intelligebat cubiculi sui contubernalem) simul & infirmarii, & aliorum, qui se meis orationibus commendarunt, perficiatur. Respondit Beatus; Bonam rem postulasti: salutem spiritualem consequeris; sed tu quoque ipsam habeto cordi & sedulo quære. Atque hæc dicens, porrexit infirmo osculandam manum suam, bene ei precatus est, & abiit e conspectu.

[451] Sub hæc experrectus æger, exclamabat; O mi Aloysi! o mi Aloysi! Convalui, convalui. Simul prosilit e cubili, [stupentibus toto collegio] positisque humi genibus ante statuam & Reliquiam Sospitatoris sui, hora integra perstitit eodem situ, gratias ei agendo pro collato beneficio. Deinde absque ullius ope aut comitatu, abiit solus inde ad cubicula aliquot Patrum & Superioris; datoque mox hora solita signo surgendi ære campano, sparsaque simul de curatione Josephi nostri voce, convolarunt Socii omnes ad gratulandum ei, laudantes Dominum & B. Aloysium sociumque ejus: qui mox supplicantium more procedentes, retulerunt sacram Beati Reliquiam ad sacellum domesticum, unde allata fuerat; & positam super altare accensis cereis illuminarunt; ibidemque multi Patrum Fratrumque nostrorum persistentes, horam integram orationi vacarunt. Eodem quoque tempore matutino Frater noster Josephus, nunc Aloysius, ministravit operanti sacris in sacello B. Aloysii, quod est in templo, Patri Rectori; ac ibidem ipse sacram sumpsit Eucharistiam, ad gratias agendum sospitatoribus suis. Legit quoque in triclinio super mensam, [ac medicis.] hanc ipsam narrationem; eamque sua confessione testatus est, veram, & se volente scriptam esse. Medici, ut juvenem viderunt eodem tempore matutino, admirabundi stupuerunt, negarunt que citra miraculum fieri potuisse…

[452] Ita primigenia scriptura. Compendium Italicum de quo dixi, hæc sub finem addit notatu digna. Cum jam sanatus, novus Aloysius proripuerat sese e cubili, & horæ spatio de genibus Deo gratias egerat, erexit se hora circiter IX ab occasu solis, & concessit ad cubiculum cujusdam Patris, cui pridie vesperi pollicitus fuerat, se simul atque sanitatem recuperasset, ejus illi laturum esse nuntium. Adiit igitur invenitque Patrem, cum lucerna accensa præstolantem adventum promissoris (tam certo nempe sperabant omnes, fore ut curaretur infirmus illa nocte) & Pater ad conspectum ejus non potuit temperare a lacrymis.

[453] Quid factum sit postea P. Aloysio Spinelli (illo enim nomine deinceps appellatus semper fuit) docuit me pridem P. Franciscus Vanni, [Quid factum postea P Spinello sit.] sæpe memoratus, ex litteris P. Michaëlis Bassani, anno MDCXC, VI Novembris Panormi datis, atque ita sonantibus: Posteaquam inquisivi in gesta P. Aloysii Spinelli, tantum rescire potui, ipsum, aliquot annos post receptam divinitus ad invocationem B. Aloysii plenam sanitatem, petiisse & obtinuisse a P. Nostro Generali missionem Indicam, & aliis cum Sociis navigasse ad Insulas Philippinas; ubi (pro ut ipse scripsit anno MDCL, die II Augusti ad P. Josephum Polizzi) se impendebat conversioni & instructioni collectorum in unum gentilium, non procul ab urbe Manila, quorum statio Taitan appellatur. Anno autem præcedenti, festo Epiphaniæ Domini, fecisse una cum P. Francisco Messina professionem quatuor votorum. Quod autem hic mutus & paralyticus receperit usum linguæ & reliqui corporis; id enimvero (præter quam quod ita sentiant Nostri omnes, qui hoc collegium incolunt) testati sunt, non aliter quam divina virtute, supra vires naturæ operata, contigisse, tres expertissimi medici, per chirographum, singulorum manu propria subsignatum, quod hodiedum conservatur, & a me visum lectumque est. Hactenus P. Bassanus: quem ait P. Vannius prædictus, a se multos annos cognitum fuisse in collegio Romano, Theologum P. Nostri Generalis, seu Rivisorem, pro Assistentia Italiæ; neque minus pium quam doctum, solitum fuisse proponere argumenta meditationum obeuntibus Nostris sacras commentationes octiduanas sancti Patris nostri Ignatii: deinde in Siciliam reversum rexisse collegium Panormitanum, & alia præclara munia gessisse.

CAPUT IX.
Singularis Aloysii cliens, & multorum beneficiorum debitor, Wolfgangus ab Asch.

[454] Audivimus capite præcedenti B. Aloysium nostrum Aloysio Spinello, tunc ægroto, sed multos aliquando labores in Philippinis insulis pro conversione barbarorum exantlaturo, [Beneficia Aloysii] promittentem, se illi ducem itineris fore. Hic videbimus eumdem Beatum, ducem se itineris præbere nobili viro Wolfgango ab Asch, eumque e manibus latronum & mortis faucibus ereptum tuto Romam perducere, aliaque plura ei beneficia præstare, quæ Jacobus Bidermannus noster amœno suo stylo descripsit, ediditque Monachii formis Cornelii Leyserii electoralis typographi, anno MDCXL; dedicata Augustissimæ Imperatrici Eleonoræ, approbata ab Illustrissimo ac Reverendissimo Principe, Vito Adamo, Episcopo Frisingensi.

[455] Titulum libello Auctor fecit; Aloysius, sive Dei optimi maximi beneficia, [D. Wolfgango ab Asch collata;] meritis precibusque B. Aloysii Gonzagæ impetrata; & adolescenti viroque nobili Wolfgango ab & in Asch collata, anno MDCXVIII, XXII & XXXV. Præmitto libello isti Narrationem P. Viti Schelhamer e Societate nostra, Tridenti scriptam anno MDCXXXVII, inscriptam alicui, ut puto, Romæ tunc degenti: Romæ enim ipsam inveni in archivo domus professæ, ibique descripsi. Præmitto autem, quia compendio refert tria miracula, tribus in titulo libelli indicatis annis facta, & in ejus corpore ornatissime juxta ac fusissime deducta; quibus hæc Narratio argumenti loco esse potest. Adduntur tamen in eadem Narratione etiam duo alia, [quem ille curavit] quæ Bidermannus non tangit, ad B. Aloysium & prædictum ejus clientem Wolfgangum spectantia. Stylus Narrationis latinus est, uti hic datur, sed Bidermanniano longe inferior elegantia. Noto autem, delenda videri, numero proximo 456, verba quæ indicant, socios habuisse itineris Wolfgangum; quod pugnat cum textu Bidermanni, cui hac in parte plus fidei habeo. Ecce Narrationem.

[456] Ante XIV dies Roma rediit in Bavariam, & hic Tridentum transiens, ad nos divertit Dominus Wolfgangus ab Asch, Canonicus Landishutanus, quocum B. Aloysius tria nobilissima patravit miracula, quæ hic subjungam. Primum fuit; cum dictus Dominus ab Asch captus esset oculis, [oculis captum,] & nulla medicina, nullo alio remedio visum temperare, aut dolorem oculorum lenire posset; P. Georgius Spaiser, ejus quondam in Rhetorica Professor, transmisit illi nonnihil de oleo ex lampade B. Aloysii: quo cum esset perunctus, tantum sensit dolorem per spatium mediæ horæ, acsi cultro omnia verterentur & excerperentur; ac tandem restituto sibi visu, Romam petiit, Sospitatori acturus, quas posset, gratias. De hoc ipso oleo misit cuidam Moniali cæcæ, quæ & ipsa sanata est. Secundum fuit; dum Romam peteret, in itinere a latronibus una cum sociis suis deprehensus in silva, [e manibus latronum eripuit,] occisis sodalibus, solus ille evasit. Sacerdos quippe, id est B. Aloysius, in specie Sacerdotis ei apparens, promisit se eum Romam perducturum: atque ita Florentia usque Romam ad collegii portam comitatus est; in ipso autem introitu subito disparuit.

[457] Tertium; Augustæ cum ceteris captivis & ipse obses captivus, morbum contraxit, ita ut plane mortuus a duobus medicis & aliis præsentibus habitus sit, apertis prius quadragesies sexies venis. Cumque jam vellent eum ad sepulturam præparare, lavare & exenterare; [pene mortuum restituit vitæ,] repente signum vitæ dedit, ac brevi sanus revixit. Mirantes medici duo, quorum alter Suevicus, rogabant, unde sibi vita esset restituta, cum certo certius fuerit mortuus? Respondit Dominus ab Asch, Votum vovi B. Aloysio, & ipse sanavit me. Cumque P. Brunerus, & ipse obses, rei narrandæ interesse vellet, negavit medicus hæreticus, se id permissurum. Solus ergo cum solo locutus, rei miraculum intelligere voluit. Cum ergo dixisset Dominus ab Asch, se votum vovisse B. Aloysio; respondit ille, tu facis me dubitare de mea religione, simulque ejus Vitam legendam petiit, & impetravit, ac legit. Testabantur ambo medici, eum mortuum fuisse, [testantibus medicis;] ac naturaliter sanitati ac vitæ restitui non potuisse. Tum Dominus ab Asch: Quin ergo publicis hoc testaris litteris; me Beati ope sanum ac valentem existere? Negavit ille: seductus enim, & jam persuasus fuerat ab aliis medicis hæreticis, quibus ipse rem manifestarat. Tum alter: Nisi publicas mihi dederis litteras miraculi testes, scias petiturum me, & a B. Aloysio impetraturum pristinum morbum: at tu cave sis; & quid tibi, uxori, liberis, ac toti domui sit eventurum, attende. Perculsus ille timore, litterarum sex quaterniones, ipsi scriptos dedit, cum quibus ille jam Romam repetiit; ibique magnifice festum B. Aloysii Natalis celebravit in sacello, spectatoribus ita referto, ut vix se movere potuerit.

[458] Vix aliud ex ore ejus procedit, quam Aloysius. Quando exiguam tantum pecuniolam corrasit, statim solicitus est, quid fieri curaret B. Aloysio: jam ultra octies mille florenos in ejus honorem impendit. Dicitur valde familiaris B. Aloysio, & plures habere apparitiones, de quibus duas, mihi narratas a Patre quodam, hic adjungam. Habebat in castro suo Dominus Wolfgangus quinque famulos, [eidemque indicavit furem domesticum,] & unum putabat præ ceteris sibi fidum; sed erravit bonus Dominus. Ille enim ipse, fidelis scilicet servus, Domino suo jam ad ter mille florenos furatus fuerat. Notavit damnum paulatim Dominus, & anxius, quisnam ille [fur] esset, statuit rem B. Aloysio commendare, & ei Sacrum dicere. Cum ad altare egressus esset ad Sacrum incipiendum, egreditur & ipse B. Aloysius ex eodem altari; & quinam fur ille esset, ubi rem ablatam abscondisset, indicat: simulque Domino Wolfgango imperat; ut finito Sacro famulum suum alloqueretur, & furtum sibi fateri, domoque excedere quamprimum juberet: quod nisi faceret, venturum alterum Domini Wolfgangi fratrem, eumque occisurum.

[459] Finito Sacro ascendit Dominus ad cubiculum famuli; sed tantum animi ipsi non fuit, ut quod Beatus imperavit, [& vitam servavit] exequeretur. Redit B. Aloysius; rogat, num, quod jussisset, effectui dedisset. Respondit sibi tantum animi non fuisse, malle se damnum hoc æquanimiter tolerare. Tum Beatus denuo serio mandat, eat, quæque jussisset, exequatur; venturum certo fratrem, qui famulum esset interfecturus. Ergo resumpto animo cubiculum intrat, hominem manu prehendit, & ait: Tune ille trifurcifer, quem usque adeo Sancti accusare coguntur. Alter terreri, erubescere, negare se quidquam furatum. Instat Dominus, Sanctis non esse consuetum mentiri; Aloysium dixisse: claves porrigeret, cistam reseraret: quod ubi fecit, reperit omnia, quæ abstulerat, simul in cista, ad fugam parata. Tum Dominus, Abi, inquit, quam citissime ex domo, & vicinia mea; veniet modo frater meus, qui si te repererit, certo aut ipse te interficiet, aut suspendi curabit; quæ vero furatus es, tolle tibi: amore namque B. Aloysii ea omnia tibi dono. Vix aufugerat famulus cum felici suo furto; cum ecce Domini Wolfgangi frater adest, & eum inquirit, & homines quærit, qui furem insequerentur; tum Dominus Wolfgangus; quiesceret, se jam cum eo convenisse; atque ita miserum & vita & fortuna donavit.

[460] Alius quidam ejusdem famulus aliquando petiit facultatem recreandi se, & extra castrum exeundi. [ejusque famulum ebriosum,] Dedit ille; hæc superaddens, ne ebrius domum rediret, & ibi omnia susque deque verteret; mature adesset, & quæ sui sunt muneris, studiose faceret. Interea & ipse cum alio servo ambulatum exit in campum; in quo cum cœpisset cum Deo agere, & meditari; audiit vocem, quasi quis in aurem sibi insusurrasset hæc verba: Quid faceres, si servus tuus nocte primum domum rediret, & ibi ebrius omnia inquieta redderet? neminem tamen vidit, & ideo phantasma & nugas esse arbitrabatur. Pergit in oratione: at vix incipit, cum eadem vox rediit. Tum ille; [immissa febri castigatum, sanavit.] Quid facerem? rem omnem B. Aloysio commendarem: & ita prorsus factum. Nocte rediens ille helluo turbavit omnia, ita ut Dominus lecto surgere coactus fuerit, qui dixit ei; Quid agis, ebrie sus, quod tantum mihi tumultum concites? Nostin', quid tibi facturus sit Aloysius meus? Vix edixit hæc, cum servus se lecto committens ardentissima febri corripitur, ita ut morti fuerit proximus; ac mane Dominus ejus ad ipsum revisens, dixit: Nonne futurum prædixi tibi, ut ab Aloysio meo castigareris? Voto te ipsum illi quam primum consecra; quo peracto statim convaluit. Tridenti XXVII Julii MDCXXXVI. Vitus Schelhamer Societatis Jesu.

[461] Hactenus Narratio Ms. Sequitur libellus Bidermanni, cujus titulum descripsimus initio hujus capitis. Epistolam nuncupatoriam, non auctor, [Libellus Bidermanni,] sed cliens Beati, inscribit Eleonoræ Augustissimæ Imperatrici hoc modo: Domina, Domina Clementissima. Ingrati clientis & improbi nomen quo pacto a me defenderem, Augustissima Imperatrix, non video; [dedicatus Imperatrici,] si beneficia, quæ tanta tamque luculenta, & Aloysius tuus in me congessit, & scriptores jam alii stylo prodidere, solus ego silentio meo, quasi tecta sepultaque, præterirem; eique Patrono, cui oculos ego meos, memoriamque & libertatem, atque adeo vitam, debere me sentio, linguam ad laudes accommodare non festinarem. Quod certe crimen nequa in me admittere dicar, hanc rerum gestarum Epitomen, ab Jacobo Bidermano breviter fideliterque elaboratam, tuæ Majestati repræsento; cui tanto gratiorem fore confido, quanto & sanguine propinquiorem tibi Aloysium, & te Aloysii scimus esse studiosiorem. Ad hæc nondum immemor imperii sum; quo nuper tua me Majestas in hoc studium incumbere cum primis jussit, ut hæc Aloysii beati merita legitime cognosci, palamque approbata, tibi continuo tradi accurarem: quod imperium ego ne defugerem, Romam ilico me contuli, ubi testibus fidei firmandæ productis, auctoritate ac favore Eminentissimi Cardinalis Francisci Barberini, rem eo perduxi, ut sperem, & B. Aloysii gloriæ, & Tuæ voluntati morem, in parte saltem aliqua, gestum: meque post hac non Cælites tantum Gonzagas, sed Gonzagas etiam Principes Cæsaresque, propitios habiturum esse.

Majestatis tuæ
��Servus infimus & cliens
Wolfgangus ab & in Asch in Oberndorff, Illustrissimorum Principum & Reverendissimorum Episcoporum Frisingæ & Ratisponæ Consiliarus, Canonicus Ecclesiæ insignis Landishuttanæ.

[462] Dedicationem sequitur Approbatio Reverendissimi & Illustrissimi Principis ac Domini D. Viti Adami Episcopi Frisingensis &c. Insignia ista, [probatus ab Episcopo Frising,] a divina bonitate per beatum Aloysium Gonzagam uni suorum Clientum impetrata, & testatissima fide in hanc epitomen redacta beneficia, digna sunt, quæ lucem publicam aspiciant, aut potius in luce publica conspiciantur; ut discant plures, quanti gloriosus hic Sospitator in Triumphante Ecclesia sit meriti, & quantæ proinde etiam nobis in Militante debeat esse venerationis.

Vitus Adamus.

[463] Hinc libellum suum exordiens Bidermannus; Aloysii, inquit, Gonzagæ nomen, in Beatos auspicato relatum, [Inter plures Beati operam expertos,] ut exteris æque Italisque illustre est, ita jam pridem & Adolescentibus magno ad virtutem incitamento, & clientibus multis inter adversa infestaque adjumento fuit: satisque constat, id aliis ad ægritudines animi levandas, aliis ad curandos corporum morbos, aliis ad alia profliganda, non semel jam, nec obscure valuisse. Quos inter reticeri sine Cælitum injuria non potest Vir nobilis; quem in paucis annis, ne cælo Deoque ingratus viveret, ter ex ultima Germania Romam petere & Patroni sui ibi cineres venerari, magnitudo beneficii & accepti memoria subegit. Is Wolfgangus est ab Asch; genere quod in Boicis est vetustum, [Wolfgangus ab Asch] & multa majorum imagine clarum habetur; domo, Landishuttanus, & hodie in patriæ suæ Canonicis spectatus; ac nuper Antistitum duorum Principumque consiliis adscriptus. Cui rerum, quas hic prodere litteris ingredimur, fidem magni testes tabulæque adstruunt; & qua in parte hi tales desiderantur, ipsa narrantis honestas, moresque, esse pro testimonio possunt.

[464] Monachium, Boicæ caput, sedesque Principum est. Urbs cum ornamentis pluribus, tum Athenæo præsertim nobili, & litterarum eximio cultu, [an. 1617 Monachii studens,] per omnem Germaniam famosa. Ibi Wolfgangus, quem diximus, etiam tum Adolescens, animum ad litteraturæ politioris studium adjunxerat. Sed progressum hactenus, jamque ad majora quotidie connitentem, valetudo destituit; morbusque, qui improvisus aderat, ab incepto, velut injecta manu, divertere, & libros omnes litterasque coëgit omittere. Annus tum agebatur a millesimo & sexcentesimo septimus decimus; isque jam præceps in Decembrem vergebat; cum suborti oculorum dolores vim videndi prope omnem ita afflixere, ut brevi non ad remota solum ille caligaret; sed sæpe ne ad ea quidem, quæ præ manibus erant, acies obtusa suppeteret. Inde prehensare manu parietes, [oculis graviter laborat:] & eorum flexu prætentare vias, quoquo commeandum foret, cæci in morem cogebatur. Tum autem, sicubi nictanti radius quantulæ cumque lucis incidisset; oculi diem velut ominosum exosi, refugere, & solis impatientes, sese ultro quæsitis tenebris (quæ quidem vel injussæ nimio plus aderant) damnare; atque identidem novi cruciatus, alii super alios, sævire.

[465] Medicos ea res diu, neque paucos, nec imperitos, [medici, alia omnia frustra experti,] exercuit; dum omnes in medium consulere jussi, de ope reperienda statuerunt. Decretum est omnia experiri. Igitur Adolescens, mensem integrum conclusus, & severis legibus valetudinario auctoratus, nullum adeo diem habuit ab experimentis tristibus immunem: sed quidquid uspiam medicati aut pulveris aut liquoris inveniebatur, id omne, nunc oculis offusum, nunc ori faucibusque ingestum, etiam reluctante natura, identidem perhaustum, Verum, hic omnis omnium conatus, huc denique recidit, ut crescente indies malo, nec remedium oculis sufficere, & medicos ipsos consilium deficere videretur. Quamquam rebus inter Monacenses medicos sic desperatis, hoc postremo convenerat, [cauterium cervici inurendum suadent.] ut ad Ohpthalmicos, qui duo tum Augustæ celebres habebantur, æger deveheretur. At ii ipsi, simul quid morbi esset, per litteras rescivere; negarunt operæ pretium facturos in ægro ad se transportando: nec enim malo, tam insolenti, opem a se ullam debere postulari. Experirentur tamen ipsi interea, quod unum innoxie possent, cauterio cervices inurere; si qua forte noxius humor ea se parte effunderet; priusquam cæcitas, obducto oculis callo, se prorsus obsirmasset. Tam triste pronuntiatum exanimare Adolescentem potuerat; ni aliunde se majus auxilium in tempore ostendisset. Id mense Martio præludere in hunc modum bonis auspiciis cœpit.

[466] Die, quem a Virgine salutata festum agimus, confert ad hanc Numinis Parentem sese æger; & conceptis precibus, [Ille beata Virgine invocata,] per quidquid illi dulce in vita carumque fuisset, obsecrat, cæcutientis ac prope jam cæci causam ut Patrona suscipiat; neu dediti clientis ac cetera deserti, ultimum discrimen insuper habeat. Secundum has preces, mirus continuo sensus animum pervadere, primamque in ægro spem excitare, fore ut voti sui damnatus, visum opportune reciperet. Quæ tamen spes intercedere scito medicorum non ita potuit, quin uti cœperant, cruciare interea lancinareque Adolescentem perseverarent. Sed in diebus paucis, quibus hæc acta sunt, insperato sub horam forte decimam (quæ Italis quinta tunc aut sexta decima erat) evenit, ut videre sibi quatuor Cælitum objectam speciem videretur, Ignatii, Xaverii, Aloysii, Stanislai; [& visis 4 Beatis nostris,] eo corporis orisque habitu, quo per id tempus depicti in Monacensi templo spectabantur; simul animus futura præsagire; & nempe, oculos uni eorum alicui acceptos relaturum se, vaticinari. Tametsi ne istud quidem ita pensi tum habuit æger, ut aliis putaverit aperiendum; veritus, ne fortuito oblatæ imagines, sensibus incautis, ut sæpe fit, illusissent. Sub idem tempus, ex Italia Monachium venit Antonius quidam Lambertengus, Vulturensis, adolescens Wolfgangi æqualis: qui quod eodem in litteris magistro utebatur P. Georgio Spaigero, multa ei & admiranda referebat, quæ tum forte inter Alpes Rhæticas facta, ad Aloysii beati illustrem memoriam pertinebant: non cineri solum & ossibus, sed ipsi adeo lampadi, [auditisque B. Aloysii miraculis,] quæ pensilis ad ejus ibi imaginem arderet, cæleste quiddam & natura potentius inesse: idcirco haustum inde liquorem, a multis religiose ambiri, & morbis hominum malisque superiorem putari. Addidit ejus olei ampullam se quoque circumferre; parvulam quidem illam, sed sibi auro contra pretiosam, & plurium certe necessitatibus suffecturam.

[467] Lætus hoc nuntio Magister, nihil prius habuit, quam ut, facta sibi liquoris copia, de Wolfgango suo (quod ægro nomen esse, supra meminimus) cogitaret. Nam & hujusce studiis idem ipse datus moderator fuerat. [oleo lampadis vallis Tellinæ inungitur,] Igitur cum oleo recta ad ægrum: eique rem omnem, ut narratam acceperat, paucis renarrat. Sed quod is de Aloysio tum, præter nomen & imaginem, nihil admodum nosset; necesse habuit, quis genus ille, unde domo, qua religione & innocentia Juvenis fuerit, explanare. Commodum dicere finierat, cum ilico Wolfgangus exsilire, & incredibili amore cœpit in Aloysium ferri; neque animi jam pendere, quin ille monstratus sibi medicus foret, cujus ope oporteret ad valetudinem redire. Quam quidem fiduciam, ceu futuri securus, apud familiares jam tum ausus est asseverate profiteri. Interim mira voluptate animus exuberabat: & quamvis moræ impatiens, rorem nobilem oculis illinire perquam optaret; valuit tamen religio, ut differri tantisper suum oculi remedium sineret, quoad noxis animi detersis, ad Eucharisticam dapem purior accubuisset. Tum deinde lominibus cœptum est oleum offundi. Et secuta statim non obscura mutatio, [semel,] sensusque animi tantus, ut inde reliquum diem continua suavitas tenuerit. Mox, ut altero die licuit, alterum in oleo quæsitum remedium fuit. Nec fefellit medicus liquor. Nam quo temporis momento partem affectam humor attigit, magni confestim imbres erumpere, [iterum,] atque oculi ubertim pluere, ut spectaculi novitas circumstantibus admirationem concierit: jamque adeo, ne illi quidem aliud persuasum habuerint, quam ut crederent, eas pluvias præludere venturæ serenitati.

[468] Exspectatum inde, nescio qua causa, paucis diebus est, [tertium;] dum denique septimo Idus Majas, ad ultima experimenta, memorabili eventu, processere; nam facto tertium periculo, vix etiamdum liquor palpebris se superfuderat (nam ad oculi quidem pupillam, numquam is penetrarat) cum derepente, [dein multa sanie expressa,] multo sævissimi cruciatus invasere, quorum insolentia victus Adolescens, cum clamore lamentari subigeretur; atque altum, ecqua manu, sui sibi oculi intorquerentur, vociferari: nam, allata vi, verti prorsus versarique pupillæ credebantur. Simul rursus fluere certatim pluereque oculi; & fæcem purulentam saniemque tanta copia egerere, ut virium defectu in lectulum prolapsus, non diutius tamen decubuerit, quam preces forte Dominicæ sexies septies pronuntiarentur. Tum autem subita quædam & mirabilis rerum conversio apparere. Colligit sese Adolescens, cubituque alacer surgit: atque ecce tibi! reclusis luminibus circumspicit, clare jam omnia perspicueque videt: nullum pristini doloris indicium extat: [persanatur;] nulli uspiam nævi, quibus depulsæ cæcitatis vestigia notarentur: sed sereni, purique orbes, quam lucis olim impatientes, tam intrepidi nunc diem radiosque excepere. Inde ille, qui paulo ante vix parietes, nisi manu tentatos, observasset; nunc litterarum apices quosque, & characterum prope evanidos fugientesque ductus, perspicax rimatur.

[469] Ea propter abdicatis ilico præsidiis, quibus variis ad eum diem usus, [medicis miraculo attestantibus.] visum utcumque sustentarat; valere mortales medicos, eorumque cauteria (ne valetudo se illis deberet) audenter facessere jussit, certus ab alia manu sese aliisque medicamentis convaluisse. Nec erubuerunt ipsi medici rem, uti acciderat, syngrapha sua testari, & palam humanis consiliis majorem confiteri. Ea syngrapha, in scriniis Ingolstadii diu servata, beneficium quod uni eximium Deus, ob Aloysii gloriosa merita contulit, apud complures alios prædicavit. Septem circiter menses ea doloris & morbi tempestas tenuit; & ejus spatii plus dimidium medicis datum, nullo interea profectu, qui vel arti vel naturæ tribueretur; Cælo sibi uni omnia vindicante. Provixit ab eo die Wolfgangus, annos haud minus undeviginti: hodieque, dum ista scribimus, inter Canonicos Viros nobiles, cæcitati suæ superstes, valet: visu tot annis numquam interea labefacto. Atque ut aliquid ille Patrono, pro receptis luminibus reponat; suam Aloysio linguam auctoravit, qua ejus tanta de se merita, nullo (qua licet) neque tempore, nec loco prætermittit (gratus memorque Cliens) ad Dei gloriam commemorare. At non hoc uno illum vinculo obstrinxit Aloysius: aliis eumdem haud multo post visus est iterum iterumque obligasse. Mihi venia erit, si eorum aliqua hic lectoribus indicaro.

[470] Cum eo cruciatu, quem Wolfgango vehementem ac diuturnum oculi concivere, capitis quoque se dolor sociarat: atque ab eo deinde quod fieri plerumque solet, [& recipit memoriæ amissæ usum.] plagam luculentam memoria acceperat; ut numquam ea nec penso, quod reddendum in scholis erat, sufficeret; nec alia, centies licet inculcata, comprehenderet. Sed & preces ipsæ, cetera familiares, excidebant: & novas porro condiscere, quas legitimas quotidie Canonici solvunt (nam in horum Collegium eo tempore cooptandus jam fuerat) labor ipsi quam assiduus, tam irritus erat. Scilicet semestri dolore caput incessente, vitium memoria fecerat; & quamvis depulso nuper dolore, malum adhuc pertinax obturbabat. Inde solicitari Adolescens, & sæpe, quid consilii quondam caperet, secum cogitare. Forte quadam, ut Ingolstadii in scholarum aula Sacris adstitit; oculos ad Aloysii sui imaginem, quæ picta coloribus suberat, adjecit, instigari se ratus, ad aliquid ab eo flagitandum, nulla formidine repulsæ. Non diu moratus, petit memoriæ, quam ex morbo amiserat, usum, quo ut sese ab æqualium probro (nam ludos illum pervicax oblivio faciebat) vindicare, & res scitu necessarias capere promptius retinereque posset. Auditum esse, id documento fuit; quod mox atque ex eo loco digressus est, sui experiundi causa, versus bene multos nullo negotio perdidicit, eosque Magistro (rem veluti novam admiranti) ex prompta memoria retulit; & porro complura poëmata, quæ ipse de B. Aloysio facta legerat; duosque adeo libros, quos super ejusdem vita Virgilius Ceparius elucubrarat, facili conatu totos ita memoriæ mandavit, ut eos multis deinde annis, velut affixos ibi tenaciter fideliterque conservarit.

CAPUT X.
Alia ejusdem Wolfgangi beneficiorum ab Aloysio acceptorum debita.

[471] Meruerant hi Cælitum favores jam pridem, ut Adolescens gratiam Patrono aliquam haberet. Et habebat ipse tum quidem; [Wolfgangus Beato perquam gratus,] sed adhuc animo consignatam; quodque per ætatem juris sui non esset, nullo dum opere conspicuo proditam. Post igitur, quam esse in aliorum potestate desiit, inter primas hoc illi curas fuit, ut de suo in Aloysium amore palam apud mortales faceret. Atque idcirco (ut prætermittam sacella duo, quæ Ingolstadii & Landishuttæ, in ejus honorem a fundamentis, illustria condidit; alterumque argentea statua, alterum instrumento vario, sumptuose ornavit (nam hæc ejus studia, loci jam hujus non sunt) ter ipsemet Romam, ad visendos Patroni sui Cineres, magnis iteneribus contendit. Qua quidem utraque profectione quanto impensius laboravit, ut debiti memor, antiquum nomen expungeret; tanto plura majoraque nomina indies apud Aloysium fecit: quippe cui, voto soluto, manserit obligatior, quam fuerat adhuc signato.

[472] Indicit harum peregrinationum prima, in annum vigesimum secundum: [an. 1622 Romam ex voto tendit,] eam Adolescens pridem, uti voto conceperat; sic longe post Juvenis (hortante, quod credebat, Aloysio, & ad maturandam identidem vocante) suscepit; ita quidem, ut quando per vires aliud non licebat, equo vectus incederet, nullo tamen ad ministerium famulo uteretur. Cavere interim non potuit, quin comites certe se aliqui adjungerent; etsi non iis moribus omnes, quorum societatem optasset: quippe complurium æque vita ac oratio, ab ejus consiliis longe abhortebat. In illis homo Cheruscus erat, de Lutheri stabulo; oris improbi & impurissimæ linguæ scurra. Is, quamquam pedes, præferratum hastile, tabellarii ritu, portaret; cetera tamen expeditus, cursum equitis facile æquabat; juxtaque adambulans, toto biduo verba tam nuda, tamque salacia ructabat, ut illa pene se ipsa erubescere cogerentur. Non tulit hominem spurcidicum ingenua indoles, tam impune lascivire: sed serio sæpeque increpitum, mittere infame cænum, & parcere tandem verecundis auribus jussit. Tum vero Cynicus, ut ægre censori suo faceret, multo adhuc liberius impudentiusque garrire: neque linguæ probro contentus, jam ipsum aliosque ad flagitium, effrons tenebrio hortari; & mille modis honestati innocentiæque illudere.

[473] [& nequiens coërcere comitis hæretici os impudens,] Nihil hic Juveni relinquebantur, quam, ut citatiori cursu viam præciperet, donec intervallo se aliquo a scurra pedite separasset. Quod ipsi consilium ex animi sententia non successit. Nam effecerat precario scurra, ut ab altero comite in equi sui clunes sublatus, properantem infelix hedera consequeretur. Ibi cum melior se ipso necdum esset, rupit patientiam Cælitum petulans lingua; cœpitque suum Aloysius clientem vindicare. Wolfgangus enim obsaturatus tot injuriis, sublatis in cælum oculis; Scis, inquit, Aloysi, castissime juvenum, hoc quidquid itineris est, tua me causa suscepisse. Obtundit tamen turbatque jam Cynicus iste, cujus hæc tot aurium convitia, si dissimulanda tibi tu quoque existimas, ego porro non habeo, qui hominem lascivum impurumque compescam. Vix ista secum Adolescens prope stomachans absolverat; cum interim iste (crederes arcano fulmine ictum) equo excutitur, lapsusque præceps, in hastulæ suæ mucronem totus ita induitur, ut sura pedis perfossa, & ambulandi simul jocandique materia amissa, [frenum ei ab Aloysio petit & impetrat.] comitum opem ejulans imploraret. Animadverterunt alii quoque (quamvis ipsi etiam hæresi afflati) non temere factum, ut humi effusus tenebrio, suo in sanguine nataret. Exprobrarunt certe, monuisse se dudum, ne molestus esse Juveni, joca tam infaceta nauseanti, pergeret; sed spretum ab ipso consilium huc evasisse, ut luere modo linguæ intemperantiam plagæ insolentia cogeretur. Ita saucium, obligato, ut licuit, vulnere, equo rursus imponunt, & ad meritoriam tabernam precario deportatum relinquunt. Ista cum inter Alpes Tridentinas, adulto jam Augusto, sic evenissent; majus quiddam ac memorabilius, superatis paulo post Alpibus, in Gallia Cispadana contigit.

[474] Ineunte Septembri Ferrariam devenerat: inde Bononiam versus, [Per iter solitarius,] sine duce, sine comite progressus, dum in patenti planitie se solum esse, & nulla neque viæ, nec linguæ notitia pollere cogitat, ominoso, ut fit, horrore concutitur. Auxere formidinem visæ utrimque silvæ, cetera omnia campi & solitudo. Quare ut animum ipse adversus incerta fortunæ confirmaret, cælum suspectans, voto se obligat, ut si periculum, quod ingruebat, incolumis depulisset, tum enimvero, quidquid sibi argenti cælati reliquum esset, id universum in Aloysii statuam conflaret; [& a 6 latronibus circumventus,] eique sacellum, quanto maximo ornatu posset, instrueret. Quod votum deinde, simul ac domum ex itinere rediit, fide summa persolvit. Et statua quidem ex argento solido fusa, Ingolstadii in Societatis templo; Sacellum vero Landishuttæ, in ejus privatis ædibus, hodieque conspicue visitur. Ceterum voto, quod diximus, nuncupato, Wolfgangus continuo hortatorem visus est aliquem sentire; a quo, macte virtute esse, beneque sperare juberetur. Sed modico post intervallo sex prædones conspiciuntur una omnes a silva obviam prodire; & recta ad Juvenem tendere. Circumdant inermem, &, ni quiescat, armati vim minantur. Mox erepto equo, sarcinas omnes diripunt. Tum ipsi injiciunt manus, arcteque prehensum subsistere compellunt, ignarum, quid porro se essent incepturi.

[475] Ille rebus jam omnibus aut amissis, aut captis, vocem adhuc liberam retinuit; qua usus, [Beatum invocat,] altum exclamat, Aloysi beate, tuum ergo tu clientem non defendes? Hic, Aloysi, me, bone, deseres? Altera continuo vox, unde unde allapsa, ad animum visa accidere; Fili, non deserere. Et eodem temporis momento, flens Juvenis circumspicere, atque de improviso viatorem, virum gravem, propter adstantem videre: qui humaniter, Eccujus egeret? quidque se vellet, sciscitaretur. Omisit ad interrogata, tametsi opportuna, respondere; sed gaudio præceps; O Pater (nam ipsa hæc ejus verba juvat adscribere) O Pater, inquit, scio, te certe hominem non esse. Ad quȩ verba cum viator honeste subrisisset, institit rursus percunctari; Ecquonam hæc ejus peregrinatio spectaret? Wolfgangus, ad Urbem intendere se confessus: ibi voto resignato, felices Aloysii sui cineres veneraturum: [& dimittitur interventu viri gravis,] nam ei se oculos suos, quos morbo amiserit, receptos ferre. Quibus auditis viator, cum placide, eodem ire se, dixisset; sumpta persona, mox vultuosior, prædones, brevi gravique oratione, Norintne, esse se Christianos, sciscitatur: (verba Italica fuere, Sete voi Christiani?) Majus momentum habuit interrogatio, quam ut credamus hominis fuisse. Tribus enim verbis, sex validi latrones in fugam dati, brevi ex oculis sic abire, & abjecta præda, quam de Juvene egerant, trepidi in latebras concedere, ceu viso coram Judice, festinarunt. Inde comiter, recreatum ex metu Juvenem, magno animo pergere jussit, promisitque nullum ipsi de reliquo periculum fore. [qui eum usque Romam ducit,] At Wolfgangus actis, quod par erat, gratiis, obnixe rogat, uti Romam usque, quando eodem ipse cogitaret, comes esse ductorque ne aspernaretur. Facile convenit: & Juvenis tradito ei marsupio, & quidquid æris ad viaticum inerat, se eidem suaque omnia permittit.

[476] Hic nihil abs re facturum me puto, si prius, quam reliquum itineris persequar, morem exspectationi lectoris gessero; &, quis ille Viator, atque Juveni jam undique circumvento, tam opportune obviam venerit, demonstraro: nam pridem id multi ex Wolfgango discere conati, hæc sola, quæ referam, comperere. Locum, ubi delatus in prædones fuerit, in plano situm, despici facile omnem circumquaque potuisse. [fortassis Angelus,] Inibi tamen prius, quam Aloysius vocaretur, nullius viatoris ne umbram quidem, sed longe lateque meram solitudinem apparuisse. Post autem, ut inclamatus fuerit, repente eum, quem diximus, viatorem ad Wolfgangi latus, undecumque extiterit, conspicuum adstitisse. Staturam ei justam; habitum oris gravem; ætatem fere mediam; vestem denique fuisse decentem, & quæ Clericum referret. Mores porro tam compositos, ut itinere toto nihil potuerit in iis displicere. Quare negat Wolfgangus, tantum sibi animi fuisse; ut vel vultum aliquando curiosius examinaret, vel nomen ab eo conditionemque requireret: [certe modestissimus,] sed delectatum ita se ejus comitatu fatetur, ut sacro tamen horrore perfusus, suspiciendum sibi semper & reverendum putaverit, eo magis quod secum identidem cogitaret; illum, quisquis tandem esset, hominem certe, mortalem non esse.

[477] Verum ut ab hac digressione in viam redeamus; cum inter duos, ita, ut demonstravimus, convenisset; uterque depulso latronum periculo, concordes Romam usque proficiscuntur. Quo tempore, ex iis, quæ identidem evenerunt, multis prætermissis, illa solum & pauca commemorabimus, quæ ad instituti rationes pertinere præterea videbuntur. Sub vesperum ejus diei, quo primo de via as ædes publicas diverterunt, [& de Aloysio libenter audiens;] Ductor ille comiter ad Walfgangum, Fili, inquit, malo pravoque ingenio erant homines isti. Tum alio die, in sacellum quoddam viarium ingressus, ei imaginem B. Aloysii ibidem ultro monstravit: & de ipso, cum soli ambularent, identidem hortabatur, ut hymnum sibi aliquem (nam plures Juvenis, in Aloysii nomen compositos, callebat) aut vitæ ab eo actæ historiam, recitaret: visusque ex eo argumento, haud nullam voluptatem capere. Vicissim & ipse alteri multa, de rebus patriis, & quædam Juveni propria, commemorabat: quæ undenam, & quo pacto rescisset, erat incompertum. Observavit in eo subinde quædam alia Wolfgangus, quæ non ipsi magis, quam ceteris, apud quos narrata postmodum sunt, suspicionem auxere latentis in illo schemate non plebei viatoris. [ac valde obsequiosus;] Nam ad alia omnis generis obsequia, atque adeo servitia, quibus assiduis Juvenem ita foverat, ut diu noctuque ab ejus latere non discederet; istud etiam accessit, quod itinere toto, epulas ei, & quidquid corpori curando necessarium esset, laute satis commodeque instruebat, nullo viatici defectu: cum interim sciret probe Juvenis, suum sibi marsupium, quod omne Ductori commendarat, ad sumptus certe illos neutiquam fuisse suffecturum.

[478] Florentiam ubi vespere quodam appulissent, in taberna diversoria cœnaturi, duo soli, longeque a turba remoti, [per quem etiam musica suavissima recreatur:] accubuere. In ea cœnacula dum inter se nescio quid colloquuntur, subit insperato chorus sex juvenum; qui cum in angulo triclinii taciti restitissent, cœpere, mira cum modestia, fidibus modisque musicis canere; idque tam scite; tamque eleganter, ut Wolfgangus hodieque asseverate dicat, nihil in omni vita suavius delicatiusque audiisse. Pendebat inhians, & tam cibi quam potus immemor, pene seipsum in illa musica amittebat: noctem totam insomnem ducturus, si ludere Orphei tales perseverassent. At illi, nondum exsatiato hospite, sed dato solum aliquo sui gustu, cum opinione citius elusissent, ne expectatis quidem gratiis, tacite rursum, qua venerant, sunt elapsi, mirante Juvene: quippe qui credidisset, hunc esse loci gentisque morem, ut æris eblandiendi gratia advenis ibi tam suaviter applauderetur. Ea certe voluptas ita tum sensus ejus animumque imbuit, ut Florentiam octavo post mense reversus, virum illustrem (quicum redibat) induxerit, ut quantovis ære choraulos illos ac fidicines, invitari sub cœnam iterum juberet; datumque jam patri familias negotium erat, ut reduceret; verum is, bona fide, negavit, ullos eo loco musicos tales umquam fuisse; se quidem certe de iis minus nihilo scire. Quare qui illi, & cujates fuerint, cum neque ego habeam statuere, aliorum esto divinare. Certe viatoris tam novi societas, ansam præbuit, ut horum etiam fidicinum peregrinitas cum eo, in partem suspicionis ab aliquibus vocaretur.

[479] Porro examinatus etiam a curiosis est Wolfgangus, [miratur improbos sermones verbo coercentis energiam,] utrumne in diuturna viatoris illius ac perfamiliari consortione, nullum impatientis aut perturbati animi motum, aliamve sequioris affectus notam, quæ hominem proderet, senserit erupisse; Negavit, ullam sensisse: Nisi vos istud, inquit, huc trahendum vobis creditis, quod ille, cum alibi in taberna duos quosdam vidisset, nescio quid licentius, quam leges amborum ferrent, vivere (vestis quippe Religiosos prodebat) aliquamdiu se ceu dissimulans repressit. Denique tamen, cum finem illi non facerent; mutato, ut res postulabat, vultu, percunctatus eos est: Itane victitasse familiæ suæ Progenitorem ipsi crederent, iisque moribus cælum emeruisse? Qua una percunctatione attonitos ita fregit, ut collatis inter se capitibus, mussitare; &, quid hominis is esset, clam requirere cœperint: ut adeo ne isti quidem visi fuerint argumento caruisse, quo majus de eo, quam præferebat, opinarentur.

[480] Ut ut est; confecto demum itinere, quod commune uterque Ferraria Romam usque habuere, Ductor in Urbem ingressus, [ab eodemque ad Beati sacellum perductus] Comitem suum recta ad B. Aloysii sacellum, ubi repositæ ejus Reliquiæ conduntur, religiosissime perduxit. Inde ad collegium Germanicum comitatus, atque inibi ab aliis qui hodieque superstites testantur, conspectus; Wolfgango novissime salutato, sic discessit, ut diceret, inter se iterum visuros esse. Verum quisquis ille, seu hominum seu cælitum fuit, & quocumque abiit (nam id in medio relinquimus) certe de Aloysii cliente præclare meritus, ab eo discessu, ad hunc diem, nusquam apparuit; nec requirenti Juveni vehementerque desideranti, ullum fugæ suæ vestigium reliquit. Mansit tamen Wolfgango æterna horum grataque memoria, isque erga nomen Aloysii amor, ut ubique ejus clientem sese, palam libereque proclamet. Cui eidem, ut de restituto præsertim lumine gratum se sæpius sisteret, vertente jam anno MDCXXXI, alteram peregrinationem, aditis magnis Adriatici maris periculis, [illum ultra non videt.] & haud dubia B. Aloysii ope superatis, instituit; Romamque iterum, sed pedestri itinere, ex voto contendit: &, quo studium suum Patrono uberius commendaret, rejecto omni viatico (quod large viro nobili suppetebat) stipe per viam coacta, quoad in urbem pervenit, voluntarie victitavit.

[481] Ceterum hæc cæli beneficia paullo jam antiquiora, non passus est obsolescere Aloysius; [Suecis, Germaniam depopulantibus,] sed ea recentibus nuper, iisque luculentis instauravit atque auxit. Cum enim annis abhinc quatuor Wolfgangus, a salutatis ejus cineribus, in patriam revertisset; incommodo est factum, ut eodem tempore dira se tempestas ab Aquilonibus in Germaniam moveret; brevique per plures provincias effusa, sacra & profana passim, ferro & flamma tam fœde misereque pervastaret, ut nullo umquam ne fulmine quidem afflari amburique patria, tam perniciose potuisset. Tum usu venerat forte, ut pridie Idus Majas, cum Landishuto jam Suecus potiebatur, Wolfgangus in æde summa, sui securus, ad aram litaret: [obses dandus, animatur a Beato.] intimisque sensibus hanc hujusmodi vocem haurire crederet; Proficisceretur bonis avibus; & hostem, qua duceret, audacter, nullo nec verbo, nec vultu contumax, sequeretur. Manere se quidem gravia dictuque aspera; sed iis tamen omnibus fore superiorem. Sacris deinde rite perpetratis, cum e templi foribus vixdum fuisset egressus, audiit, hanc civibus suis impositam necessitatem esse; ut si hostem ab urbis excidio divertere vellent, obsides ei, quos, quotque posceret, dederentur. Inter hos obsides sortito captus ipse, mox Augustam Vindelicorum abducitur: ibi ab hoste barbaro male inclementerque habitus, in longa & difficili custodia, paululo minus triennium remansit.

[482] Ex eo tam ærumnoso carcere, varii morbi sua plerique initia traxere; quibus ille gravissimis assiduisque, [infirmatur in carcere] biennium ipsum, conflictatus, omnium medicorum artes & ingenia fatigavit: sed nullo id neque operæ, nec industriæ profectu. Minabantur jam letiferæ febres; jam capitis gravedines, fluente undique humore, strangulabant: tum crebra convulsione pectus, & multa intemperie corpus ubique laborabat. Ad hæc, cibum ventriculus, quemcumque sumpsisset, rejectare; membra tumore noxio, planeque ominoso, turgere, & identidem calamitas alia aliam excipere; ut adeo bis & quinquagies (quis credat?) incidenda homini vena fuerit, & sanguis uberrime de brachio mittendus, ne repentino symptomate præfocaretur. Denique augente indies malo, ars & natura succubuere; ut æger, sensu animaque defectus, ac prope jam expirasse creditus, cadaveris in morem a circumstantibus jamjam relinqueretur. Inter quæ funeris præludia, Wolfgango rursus, vel objecta est, vel objici certe visa, Aloysii species; propter lectulum adstantis, rosaque redolente stragulum inspergentis.

[483] Excitavit ægrum ea, quæquæ fuerit, opinio, ut novo se voto confestim obstringeret; [facto rursum voto] si ex morbo convaluisset, ad ejus tumulum tertiam profectionem suspicere. Nec diu spes irrita fuit, nam ab ejus voti nuncupatione, melius habere, brevique convalescere cœpit, [ad stuporem medici revalescit,] medico immane quantum stupente, eumque vivere posse, inficiante: qui etiam, cum primum spirare illum, valereque jam audiisset, negavit asseverate, tametsi oculis eum suis videret, vivere crediturum. Postremo, ut adveniens occurrentem ac salutantem conspexit, attonito similis, eum merum medicinæ medicorumque opprobrium appellavit; quippe quem omnes isti certo certius jam extulerant, & non tam moriturum, quam mortuum extinctumque pronuntiarant: eaque propter victum artis naturæque ingenium fuisse, publicis litteris est confessus. Quam eamdem in rem, plurium testimonia consensere: qui jurata syngrapha palam faciunt, rem ita se, uti narrata est, habere: sæpeque ex medico audisse fatentur, cum diceret, suis se medicamentis ægro accelerasse potius mortem, quam vitam (nisi cælestes favores adfuissent) produxisse. Quare Wolfgangus, tot Aloysii beneficiis occupatus, atque e cæcitate in lucem, e prædonibus in libertatem, e morbis mortisque faucibus in vitam restitutus, causam habere se non unam volens libensque gloriatur, cur Deo Opt. Max. suoque Aloysio in omnem æternitatem sit mancipatus. Atque idem, quæque hic prolixe nos scripsimus, [& præmissa juratus confirmat.] omnia, ut scripsimus, verbo calamoque confirmavit; utque aliis eadem, si quibus videretur, pro majori Dei ter Optimi Maximi gloria, & augenda B. Aloysii veneratione, narrari libere possent, permisit: atque ita hactenus narratis subscripsit.

[484] Ego Wolfgangus ab & in Asch in Oberndorff, Illustrissimorum & Reverendissimorum Principum & Episcoporum Frisingæ & Ratisponæ Consiliarius; Canonicus Landishutanus, peracto sacro Missæ Sacrificio, coram Deo & tota cælesti Curia, & Ecclesia sancta profiteor & juro, quod non modo ista verissima sint, sed complura Dei Aloysiique beneficia, quæ lubens volensque præterire volui, supradictis annumerare possim. Quæ omnia manu mea, gentilitiis insignibus hic appressis, confirmo.

CAPUT XI.
Invocato B. Aloysio resuscitatus mortuus, infirmi curati, paupertas sublevata, neptis Beati in præcipitio servata.

[485] Narravit supra in Aloysio suo Bidermannus, allatum e Vulturena valle oleum lampadis, quæ ibi coram Beati imagine perpetuo lucet; nobili adolescenti Wolfgango ab Asch oculos cæcos illuminavisse. [Oleo lampadis,] Neque id mirum videbitur, scientibus, omnis generis morborum medelam longe lateque gentium per illud oleum, non e saxo expressum, sed in Saxo (id nomen loci est in Vulturena valle) Beatum nostrum semper lucendo honorans, indies obtentam fuisse & obtineri adhuc. Sed neque ibi tantum id virtutis obtinuit oleum lampadis ejus. Romani collegii lampas, quæ ante sacra Beati lipsana ardet, aut idem obtinuit virtutis, aut aliquid amplius: ejus enim oleo etiam mortui scribuntur ad vitam rediisse. Is, a quo id scribitur, [Romæ ante sacra lipsana ardentis,] vir est eruditissimus juxta ac religiosissimus, mihique pro tali, longo usu cognitus, atque hic iterum laudandus; ut lector sciat cui debeat, quod refero. Docet etiamnum, me hæc scribente, Theologiam in Seminario Episcopali Tusculi, quatuor ab urbe Roma leucis; quod Eminentissimus loci Episcopus, e sacra Dominicanorum Familia Cardinalis Ursinus, nuper doctrinæ Societatis Jesu ibi tradidit.

[486] Vir iste ita mihi nuper scripsit: In Aprutio civitas est Camplum, a Clemente Papa VIII Episcopalis facta, inter Asculum atque Aprutii Interamnium, habetque in territorio suo villam, [unctus puer mortuus in Aprutio,] quæ vocatur Penna; & in hac locus est, cui nomen Planum. Ibi puer septem circiter annorum, Franciscus nomine, dum pascebat oves, improviso obrutus imbre, violento & aliquot horas continuo; neque reperiens, quo effugeret; aquarum impetu abreptus & suffocatus fuit, atque a sorore quadam sua grandiore natu, inventus est mortuus cœnoque oblitus. Currit ilico turbata puella domum suam, parentibus Christophoro & Brandoniæ casum relatura. Eo nuntio pater properat ad locum, & reportat inde puerulum ulnis suis domum, accersitque Curionem & Præpositum villæ D. Annibalem Bencore.

[487] Tulerat iste Roma ampullam cum oleo e lampade, prope B. Aloysii sacras exuvias in ecclesia collegii Romani semper ardente; &, postquam tam ipse, quam parentes pueri, diligenti facta perquisitione compererunt, ipsum certo mortuum esse; commendavit, indutus superpellicea veste ac stola sacerdotali, defunctum B. Aloysio, unxitque ei oleo, quod dixi, nasum, os & oculos: [reviviscit.] dumque ungebat oculos, nec opinato illos aperit puellus, vivusque & sanus in vestigio obambulat quaqua versum. Vidit coram oculis suis hæc Joannes Baptista Brencore, Curionis ex fratre nepos, notissimus Romæ, ubi multis annis pictoriam professus est; tunc vero morabatur in domo prȩdicti Annibalis patrui sui; quem & meminit viso puero a morte suscitato, stupentem exclamasse, Grande hoc, grande miraculum est. Contigit autem sub annum MDCXLI. Hæc ego infrascriptus cum multis aliis, audivi sæpius, prout hic relata sunt ex ore prædicti Joannis Baptistæ Boncore: quem & varia interrogavi ipse super circumstantiis facti, ut certius constaret veritas ejus, Ita testor, Joannes Franciscus Vanni, Societatis Jesu Sacerdos.

[488] His ipsis temporibus contigerint, quæ paucis annotata reliquit P. Joannes Bollandus, decessor noster, ex litteris RR. Patrum Joannis Caroli, [Curantur, crus male affectum,] Rectoris Spiræ, I Martii; & Joannis Baptistæ Veracis, Mediolani XXX Julii, anno MDCXLII datis. Ex posterioris assertione notat, Mediolani laborasse quemdam menses decem ex affecto crure: cui medendo cum frustra operam suam collocaret chirurgus; religiosæ cujusdam mulieris suasu illud oleo lampadis, ante imaginem B. Aloysii ardentis, in vicina, uti suspicor, Vulturena valle, perunxit a ger inclinante die; & sequenti luce obstupuit omnino sanum esse, misitque gratitudinis ergo votum argenteum. In prioribus ait Pater Rector Spirensis, [lippitudo oculorum,] se juvenem novisse, qui cum ob lippientem vultum inidoneus censeretur Societati nostræ, concepto voto B. Aloysio Gonzagæ, ita subito persanatus est, ut postea vix quidquam eo vitio laborare visus fuerit; Societatemque nostram, quam ambiebat, ingressus sit. Idem Beatus religiosæ virgini adfuit in prȩsentissimo vitæ periculo; [laborans lue contagiosa.] quæ cum decumberet ex lue contagiosa & pestilentissima febri, ac de vita sua desperatum esse inaudiret; vovit in honorem B. Aloysii annue sacro epulo in ejus die festo accumbere, & mox persanata est, hodieque vivit voti rea. Scriptæ fuerunt hæ litteræ, ut dixi, anno MDCXLII.

[489] Adest mihi alia Relatio, anno MDCLIII missa e collegio Societatis nostræ Neapolitano Romam, quæ pluscula continet beneficia, uni eidemque homini (ejus nomen proprium vellem adscriptum fuisset) collata; & ab illo qui obtinuit, dictata fuerunt Auctori Relationis, quæ sic ex italico latine sonat. Sartor quidam hujusce Neapolitanæ urbis, debebat alicui summam scutorum XL, [Beatus pauperis alicujus debitum solvit,] quam ut solveret, accepit ab alio quopiam nonnihil pecuniæ mutuum; sed hoc, inopia pressus, impendit sustentandæ familiæ. Hinc paulo post inops consilii, quo pacto satisfaceret debitoribus suis, timensque ne in carcerem conjiceretur, pendebat vehementer animi; cum forte, quo die celebrabatur in hoc collegio Natalis gloriosi beatique Aloysii nostri; transiit propter frontispicium templi nostri, vidensque ibi expositam Beati effigiem, constitit, contemplatusque eam est; & quamvis nesciret, quis Sanctus ille esset, aut quo nomine appellaretur; motus specie juvenis, ut ibi repræsentabatur, modestissimi; his eum verbis, uti retulit ipse, compellavit: Sancte Dei, quantillam faceres jacturam, si meo me tu liberares ære alieno? eoque dicto processit. Postero die contulit se, sed absque pecunia, ad locum qui hic nominatur S. Laurentii, in quo debebat solutio fieri; cumque intraret ejusdem Sancti ecclesiam, obvium habet in limine Sacerdotem, qui ait: Tu huc venisti, ut tale debitum præstes. Age, nihil superest solvendum: nec plura fatus, videri desiit. Paulo post accedit ministrorum aliquis, debitorum ejus conscius, ac dicit; Nomina tua jam deleta sunt, vade, & gratias age Domino tali, quem nominabat. Erat autem is, cui tradi pecunia debebat. Adiit eum ille, gratias egit comperitque, nomina sua extincta esse, plane nescius, per quem aut quo modo.

[490] Crevit hinc fiducia hominis in Beatum nostrum, sibi eatenus ignotum, eumque colere cœpit ac demereri. [eumdem liberat e manibus lictorum,] Interea contracto iterum ære alieno, ejus causa captus fuit & conductus ad judicem, sub primam ab occasu solis horam; eique jamjam sistendus erat, quando nec opinato comparuit ibidem Sacerdos, qui ad lictores misellum ducentes conversus. Sinite, inquit, prædam istam abire. Tantaque fuit dicentis gravitas & vocis energia, ut illi e vestigio dimitterent hominem; testanturque etiam ipsi, id ita factum esse; & cur dimiserint, nescire. Eidem sartori, alias iterum egentissimo, nec habenti quod suis apponeret manducandum; dum sedet in officina sua sarciendo vestes quasdam, adest improviso nescio quid hominis, ac dicit: Scio te cruciari animo, quia versaris in egestate ac mendicitate. Verum age, te ego conducam ubi invenias thesaurum absconditum, & ditescas. Audit ille seductorem & comitatur: jamque a loco destinato prope aberat, cum se illi conspiciendum offert B. Aloysius, eodem habitu quo prius; & dicit: Cave sis ab homine isto, qui te ducit in malam rem & interitum tuum. Ego ille sum Sanctus, [ac interitu.] cui tu te commendasti. Perge porro venerari me, & honori meo quotidie recita quinquies Orationem dominicam & Angelicam salutationem. Atque ita misellus iste evasit periculum & animæ & corporis: jussusque ab ipso Beato, ut ajebat, præstita sibi ab eo beneficia referre ad Patres Societatis Jesu, id fecit ut supra.

[491] Iterum oleum lampadis mirabilia operatum est anno MDCLXXIV, non admodum procul ab illo Aprutii loco, ubi paulo ante diximus, [Oleum lampadis] puerum mortuum talis olei virtute ad vitam revocatum esse; nempe Asculi in extremo, ubi terminat Aprutium, Piceno. Utrumque in locum allatum Roma oleum istud fuisse ex lampade, quæ ante sacras Beati Reliquias lucet, facile inducor ut credam; quia peregre venientes Romam, frequenter sibi inde solent petere aliquid, excitati multitudine miraculorum, per circumpendentia magno numero anathemata indicatorum, & auferre. Beneficium de quo hic, collatum fuit filiolo Illustrissimi Domini Seraphini Ginestræ, Aloysio nomine; nec unum tantum; sed bina diversis temporibus, quæ pater anno MDCXCV grato animo, ad honorem Sospitatoris filii sui, & utilitatem ea lecturorum, publicis tabulis voluit testata posteris relinqui. Narratio patris hæc est.

[492] Ego infrascriptus interposito jurejurando testor, quod anno MDCLXXIV, [puerum moribundum contactu suo sibi restituit:] aut alio magis vero tempore, unus filiorum meorum, quatuor annos natus, nomine Aloysius, gravi asthmate oppressus jacuerit, desperantibus de vita ejus medicis: & vero in momenta singula credebatur animam efflaturus puer. Cum ego recurri ad oleum B. Aloysii Gonzagæ, quod conservabam in quadam capsella, illoque tinxi caput moribundi; atque observatum fuit, eum continuo clausisse oculos in somnum; ex quo paulo post excitatus, depulso omni periculo plane sanus inventus est. Quotquot notitiam morbi & curationis ejus habuerunt, fassi sunt, speciali gratia & prodigio B. Aloysii, vitam puero conservatam fuisse. Nos quoque gratitudinis causa, in memoriam accepti beneficii, affiximus ad altare Beati parvam effigiem argenteam. Et Patres Societatis Jesu non dubitarunt, factum pro concione miraculosum dicere.

[493] Testor insuper, uti supra, quod idem filius meus Aloysius, [idem alias vitæ periculo liberatur.] cum annum ætatis septimum circiter attigisset, ceciderit e loco mediocris altitudinis in terram; unde sublatus a famula, tantum non mortuus reputabatur, vix ullo spiritus vitalis signo superstite. Advocatus chirurgus applicuit opportuna remedia, quibus puer revixit. Verum paucis post diebus caput læsum apparuit, [Idem alias vitæ periculo liberatur.] & inflari cœpit: quo indicio judicavit idem chirurgus, vitæ periculum subesse, si humor illic loci collectus marcesceret; simul apposuit parti offensæ emplastrum, quo consumeret humorem illum. Addidimus nos comprecationes nostras, obtestati B. Aloysium, ut cognominem suum discrimine, in quo versabatur, etiam nunc liberaret: nec defuit eventus. Decrescere enim inflatio mox cœpit, ac brevi tempore, stupentibus chirurgo & aliis, plane evanuit. Judicata fuit hæc curatio alterum Beati beneficium singulare, pro eoque etiam altera effigies argentea ad altare ejus suspensa est. Quamobrem ego, ut ne lateant fideles miracula quibus Beatum suum Deus honorare voluit, utque illi erga eumdem magis pie afficiantur, dedi præsens hoc testimonium. In cujus fidem &c. Ego Seraphinus Ginestra confirmo & testor quantum supra, manu propria.

[494] Sequebatur attestatio Notarii publici, Seraphini Philipponi ab Asculo, atque incipit. In nomine Domini Amen. [Utrumque prædictum authenticatur.] Anno Domini MDCXCV, Indictione III, die vero XX Aprilis, sedente Sanctissimo D. N. D. Innocentio XII P. O. M. anno ejus IV. In mei &c. Illustrissimus Dominus Seraphinus Ginestra, Nobilis ab Asculo, mihi cognitus &c. præ manibus habens suprascriptam Attestationem; illa lecta, perlecta, & bene perpensa, ejus sponte &c. juravit, affirmavit & recognovit, contenta in ea vera fuisse & esse; ac roboratam cum ejus manu, litteris & charactere; & omnia prædicta emologavit, approbavit, & ratificat, non solum isto sed & omni modo meliori &c. Actum Asculi, in sala domus solitæ habitationis dicti Domini de Ginestris &c. præsentibus ibidem RR. DD. Lucio Palanca & Josepho Pica de Asculo testibus &c. Ego Seraphinus Philipponus ab Asculo, publicus auctoritate Apostolica Notarius, de prædictis rogatus, hic me subscripsi & publicavi requisitus.

[495] Alibi nonnulla dixi de Excellentissima Domina Marchione Joanna Gonzaga, Francisci Principis filia, [Neptis B. Aloysii,] B. Aloysii nepte, Excellentissimi D. Georgii Adami Martenitz, magni Bohemiæ Cancellarii primis nuptiis, secundis vero Excellentissimi D. Jacobi Zapatæ, Præsidis Consilii Regii de Azienda, ut vocant Hispani, conjuge. Hanc ego bis viduam, anno MDCLXXXVI adhuc in vivis reperi Castellione, pro ætate, quam tunc habebat annorum LXXIV, vegetam; ac diu suavissimo ejus colloquio, præsertim ubi de beato patruo suo, ejusque in se beneficia loquebatur, fruitus sum. Inter alia autem, quæ illi accepta ferebat, illud facile præcipuum est, quod ex ore ipsiusmet tunc excepi, & in adversaria mea retuli; videlicet, Redieram, [cum cisio præcipitata e monte,] inquiebat, ex Hispania in Italiam, quando me incessit pia cupiditas, peregrinatum eundi ad sacellum S. Michaëlis Archangeli in Vulturena valle, quod vulgo B. Aloysii indigitatur, propter singularem cultum, quem ibi Beatus habet; ac sacram ejus Reliquiam, quam illi loco Princeps Franciscus, pater meus, olim donavit.

[496] Adii igitur, & religiose beatum patruum venerata, in alium porro locum, non admodum longe distantem, & icone miraculosa beatæ Mariæ Virginis celebrem, perrexi: atque hic etiam votis meis sanctissimæ Matri persolutis, dum redirem domum, nescio quo casu, cisium quo vehebar, præcipitavit ex alto monte, ruptisque ligaculis volutatum est usque ad imum, stetitque in proximo torrentis margine. Cælum cisii ad primam volutationem fractum atque ablatum erat; [innoxia, eo invacato, servatur] & ego post tot volutationes, me sedentem inveni in loco meo ut prius, sine ulla læsione: senseram autem me in ipso lapsu, veluti manibus alicujus suspensam teneri. Interrogata a me, Num se B. Aloysio commendasset; ajebat, initio lapsus opem ejus implorasse; & hoc probe meminisse. Interrogata iterum, quanta esset altitudo præcipitii. Duplo major, respondebat, quam sit hujus templi nostri; id est Societatis Jesu Castellione, quod est mediocre. Hæc, ut dixi, ego ex ore Dominæ Joannæ.

[497] Adfuit illi P. Bernardus Paravicinus Societatis nostræ in ista peregrinatione comes, ac testificationem triennio post de iisdem casu & salvatione ejus scripto dedit; quam mihi deinde, [quod testis oculatus] Castellione Antverpiam reverso, submisit manu sua descriptam P. Josephus Gorzonus, indicans P. Paravicinum prædictum, tunc temporis Rectorem præfuisse collegio Pontis in Vulturena valle, ut patet ex calce ipsius Testificationis. Multum illa lucis & confirmationis afferet relatis a me supra; quare ipsam ex italico hic latinam facio: Anno MDCLXXVII, die IX Januarii. Ego infrascriptus jurejurando testor, quod, cum anno MDCLXXIV die … Junii, Excellentissima Domina Marchio, D. Joanna Gonzaga, revertererur a beata Virgine Tiranensi, in via quæ terminat planum Boalzi, post promontorium, ubi flectit versus pontem Tresendæ, vidi pilentum, quo vehebatur ipsa, deviare ex orbita ad declivitatem versus alveum, quo alias fluebat Adda, eversumque eo deferri. Ilico descendi ex equo, allaturus, si quid possem opis: sed præpeditus ab aliis equis, [confirmat jurejurando.] qui in comitatu erant, pervenire eo prius non potui, quam fractum varie pilentum quiesceret in ripa.

[498] Tum vero, qui credebam Dominam Marchionem nihilo felicius cecidisse quam pilentum, admirabundus vidi ipsam, & caniculam quam tenebat, & equum, absque omni læsione esse, solis pilento & umbraculo, quod arcendo soli ferebat, multifariam diffractis. Dicebat illa, sese cum inverteretur pilentum, implorasse opem Sanctissimæ Virginis Tiranensis, & B. Aloysii patrui sui; atque sensisse, se sustineri (videtur mihi dixisse) erectam, quamvis volveretur pilentum. Mox autem in ipso loco positis humi genibus cum ipsa Marchione, occepimus recitare hymnum, Te Deum Laudamus, gratias agentes Deo quod gravius malum non sivisset incurri &c. In quorum fidem &c. Ponte &c. anno ac die prædictis. Ego Bernardus Paravicinus, Societatis Jesu, hæc scripsi & subscripsi.

CAPUT XII.
Beneficia B. Aloysii, præsertim in curatione oculorum, ex Annuis Germaniæ superioris collecta.

[499] Aliquot ante hoc tempus annis vigini per provinciam Germania superioris Societatis noctræ & viget hodiedum, [invalescente in illa Provincia cultu Beati,] singularis fiducia populi in B. Aloysium, & Beati ipsius beneficentia in populum istum. Fiduciam crediderim natam auctamve, tum ex celebritate & crebris beneficiis, quæ Beatus impertitur invocantibus se in valle Vulturena, cui provincia Germaniæ prædicta, meridiem versus contermina est; tum ex notissimis per typos miraculis non unis, quæ perillustris Dominus Wolfgangus, ab & in Asch ejusdem provinciæ, accepta refert eidem Beato; ut supra vidimus. Meruit fiducia illa exaudiri a Beato, & multimoda obtinere post Wolfgangum beneficia, [eum invocantes juvantur plures,] quorum non pauca rogatu meo excerpsit atque exscribenda curavit, ex litteris annuis Mss. istius provinciæ, R. P. Josephus Preiss, vir humanissimus & Rector Domus Probationis Landspergæ, anno Domini MDCCI. Ea hic ordine temporis, quo contigerunt & exscripta sunt, exhibeo.

[500] Ambergæ, anno MDCLXV, ab ipso mortis limine abstraxit B. Aloysius perillustrem adolescentulum; qui cum suo illi Patrono, si convalesceret tria Rosaria, [variis successive annis a 1665,] totidem Communiones & Sacra, in ejus honorem audienda, vovisset; brevi a mentis delirio, quo per intervalla agitabatur, & a maligna febri liberatus est. Veldtkirchii, MDCLXIX, oleum e lampade Beati, post conceptum in ejus honorem votum fusasque preces, abstersit duabus ibidem personis perniciosum oculorum dolorem; tertiæ vero gravem brachii tumorem, & quartæ cæcitatem. Neoburgi MDCLXXI erat, qui periculosa capitis defluxione eo periculi devenerat, ut prope utriusque oculi jacturam esset. Is post decretas, quodam ex Nostris auctore, in Beati honorem statas preces Sacrumque dictum, propediem ophthalmicum sensit in Aloysio medicum. Ibidem MDCLXXII, oleum e lampade Beati tribus personis profuit, quæ profitentur se graves oculorum dolores & defluxiones periculosas sancti hujus liquoris inunctione abstersisse.

[501] Friburgi Brisgoiæ anno MDCLXXIII, B. Aloysii beneficio, pii cujusdam clientis altero oculo obducta pellicula laboranti, [variisque locis sanantur,] ut plane is nihil pro suo videndi officio agere posset, plena cernendi facultas restituta est. Ingolstadii fuit puella quæpiam sexennis, cui exulcerati oculi vix non cæcitatem minari videbantur; nisi soliciti parentes, lecto in ejusdem Beati ara Sacro, & oblato duorum argenteorum oculorum anathemate, obscuritatem illam redemissent. [laborantes oculis cum periculo perpetuæ cæcitatis,] Rursum Friburgi Brisgoiæ, anno MDCLXXIV, B. Aloysius cujusdam sui clientis votis actutum presto fuit. A teneris ille gravi pertinacique oculorum morbo, in singulos ferme menses usque & usque redeunte, affligebatur. Ut malo remedium afferret, plurium opem solicitavit: nec reperit citius nec certius, quam cum hortatu nostro, haud longe ante Beati festum optime in ejusdem Beati ophthalmici intercessione sperare jussus est, & certum ei precum pensum annumerare. Sane ita a cœpta hac devotione, omnis salsus ex oculis humor morbusque evanuit, ut ne vestigium superesse videatur. Monachii quoque puellus quidam sexennis, salsi humoris in oculos destillatione propemodum excæcatus, medicorum ope nequidquam tentata, tandem suasu nostro ad B. Aloysium adductus est, ubi concepto a matre voto sanitatem mox impetravit. Atque ut clarius pateret quo auctore malum esset depulsum, dum mater beneficii parum memor, voti solutionem extrahit; priori filiolus gravedine denuo correptus, matrem deinceps cautiorem reddidit, & appenso quam primum argenteo anathemate seipsam voto, prolem periculo liberavit.

[502] Ingolstadii MDCLXXV, infantis cujuspiam oculos malignus mordaxque humor insederat vano prorsus omni medicorum conatu; [rursumque ab anno 1675,] periculumque erat, ne malum illud pupillas denuo exederet. Placuit B. Aloysio malum illud curandum offerre voto edito: & tota illa peccans materia, nullo alio adhibito collyrio, sua sponte evanuit. Parem gratiam ab eodem Beato retulit quispiam gymnasii discipulus, qui salso catarrho obrutus, alterius oculi usum, cum jam ad dies aliquot perdidisset, per Beati patrocinium, eumdem oculum vigilantiorem, quam umquam alias, & illustriorem recepit. Landishutti anno sequente Aloysianæ lampadis liquor salutaris fuit Clerico cuidam, Officiolum (ut vocamus) Beati quotidie recitanti; nam defluentem ex hectica tabe carnem redintegravit, novoque membra succo confirmavit. Altero anno ejusdem Beati beneficium creditur sanitas oculorum puellæ nobili restituta, medicorum collyriis frustra non semel adhibitis.

[503] Anno MDCLXXVIII Eistadii B. Aloysius multorum oculis saluti fuit, [adhibito subinde oleo lampadis.] oleo præsertim in ejus honorem ardente, quod Ingolstadio expetitum personæ cuidam dolores oculorum dispulit. Neoburgi quoque idem Beatus adolescentulo oculi usum reddidit. Eum tam pertinax humor insederat ultra medium annum, ut, multis incassum usurpatis pharmacis, periculum ingens esset, ne tandem pupillam exederet. At postquam adolescens & mater votum Beato nuncupaverunt, & ex consilio Nostri cujusdam, oleo ex lampade, quæ Beato Mantuæ ardet, submisso, læsam oculi partem diebus aliquot permulserunt, indies magis magisque humor exsiccari cœpit; donec tandem ipso Beati festo die mane evigilans parvulus, oculo jam persanato, cuncta a se optime dispici discernique miratus, gaudio & stupore, quo ipse turgebat, parentes quoque implevit. Non desistit optimus parvulus tantum beneficium prædicare inter æquales, & cuicumque comperit male esse ex oculis, enixe suadet B. Aloysium in Patronum eligat, invocetque.

[504] Eistadii MDCLXXX B. Aloysius cuipiam gymnasii nostri adolescenti visum restituisse pie creditur. [aut anathematis offerendi voto.] Fuit hic per sex hebdomades prorsus cæcus, insuper acutissimis oculorum doloribus miserrime affectus. Adhibita est quidem chirurgi opera, in quo nec peritia, nec industria defuit: hic tamen professus est, se curam hanc non aliter, quam rei desperatæ, in se recipere. Egit vero afflictissima mater ad aram B. Aloysii in templo nostro, & calidissimis lacrymis institit, ut potenti suo patrocinio opem ferret. Respondit felix successus: non tantum omni dolore solutus est adolescens, sed & visum integre recepit, ut modo iterum scholas frequentet, & agenda commode agat: unde pia mater ad aram Beati tabulam suspendit, perpetuum beneficii monumentum. Biennio post Ingolstadii non nemo eidem Beato adscribit oculorum suorum incolumitatem, oblato ad sospitatoris aram repetito argenteo anathemate: & Oeniponti eidem unus e Nostris suam tribuit incolumitatem, gravi lapsu periculose afflictam; [Præsens vitæ periculum discussum nonnullis:] jam enim cum equo in omnem partem humi volutabatur, in terram dejectus, stapedibusque se expedire non poterat; aut equi pondere quo premebatur atterendus, aut fœde, si pergeret raptari, lacerandus. Tum ecce! vix B. Aloysii subsidium in vota vocatum est, & ilico periculum est discussum, equo citra discrimen se erigente.

[505] Anno MDCLXXXIII Bruntruti quidam, voto ad B. Aloysium concepto, ægrum, [aliis conservatus visus, in discrimen adductus.] bis morti propinquum, bis sospitem vidit: ac nobilis adolescens, ejusdem implorato patrocinio, vehementissimum oculorum dolorem a cælesti ophthalmico abstersum sensit. Anno proximo Monachii idem Beatus, juveni, tabe propemodum consumpto, post editum votum crescentes vires suffecit & vividum robur. Bruntruti etiam juvenis prænobilis alius, quem arma incaute tractantem, accensus repente pulvis pyrius deformato vultu vix non excæcaverat; oculos eo primum die aperire cœpit, quo Sacrum in honorem B. Aloysii dici curaverat, paulo post ex integro restitutus. Virgo cujusdam asceterii unum suorum oculorum se debere eidem Beato fatetur, quem salsus humor longo tempore insederat, & fœdo tumore cum vehementi dolore penitus occluserat. Matrona quædam ejusdem sospitatoris opem læta prædicat, postquam unius oculi gravi dolore correpta, non ante levamen & medelam sensit, quam a nostro iter faciente imaginem B. Aloysii accepisset; eumdemque Patronum, cetera necdum sibi notum, veneraretur. Depulsum oculi læsi malum & morbum e corpore profligatum eidem Beato adscribit Virgo.

[506] Annus MDCLXXXV uberior fuit. Ingolstadii adolescens nobilis, ob constantes oculorum defluxiones propinquum visus amittendi periculum incurrere videbatur. [Anno 1685] Monitus itaque a Nostro, ut debita cum fiducia B. Aloysii patrocinium imploraret, ejusque sacris Reliquiis oculos deliniret. Secutus consilium adolescens, ac prævio in Beatum affectu instructus, sacra lipsana lippientibus oculis admovit, & (quod prodigio simillimum) antequam alius aperire potuisset, suos ille integerrime sanos, ac omni humore noxio liberos recepit. Bruntruti idem Beatus adolescenti, a medicis deposito, & jam magnis passibus ad æternitatem properanti, vitam & robustam valetudinem exoravit. Ibidem Virgo ex Asceterio S. Ursulæ, gravem capitis tumorem & accensos dolores, B. Aloysii imagine repente abstersit. Ad hæc, famulus quidam, studiis operam dare permissus, [variis varia] alebat hero suo pretiosam aviculam, quæ aperto per incuriam pueri ostiolo, evolavit, magno ejus ejulatu & fletu: timebat enim pauperculus, ne domo ejiceretur. Fletu exciti accurrunt illustres contubernales, consultant quid agendum. Natu minimus, eximius B. Aloysii cultor, quem ob morum innocentiam & amabilem pietatem aula nostra Aloysium vocat, consilium dat; genua flecterent, precesque ad B. Aloysium funderent. Dictum, factum. Circa solis occasum avicula, quæ mane evolarat, sedet ad januam domus, quasi intromitti postulans; & immota se a prætereunte rustica puella capi patitur, stupente illustri hera per fenestras prospectante, & gratulantibus studiosis suas a B. Aloysio exauditas preces.

[507] Neoburgi idem B. Aloysius in puella quadam Mantuano suo oleo phrenesin sanavit: & in alia graves, [beneficia collata.] ac multos jam annos pertinaces, ab oculis dolores abstersit. Nec non Landishuti e duabus parochiis homines, ducto supplici agmine, ad templum nostrum venerunt; & implorato S. Francisci Xaverii ac B. Aloysii, cujus festa dies pridie acta fuerat, patrocinio, quatuor dierum serenitatem pro invehendo fœno, terræque frugum incremento impetrarunt, licet siderum adspectus, lunæ præcipue, turbidum cœlum induceret, & pluvias præsagiret. Landishuti anno MDCLXXXVII Studiosorum quispiam, B. Aloysio perquam addictus, ubi ad extremam vitæ pervenit lineam, inungi oleo lampadis ejus voluit, sancte testatus, repetita illa per vices unctione, inter graves corporis dolores, liquidissima sese semper animi voluptate perfundi solere; quos inter etiam internos liquores, cum adstantium admiratione simul & solatio spirituali, animam placidissime efflavit.

[508] Monachii anno MDCLXXXIX a B. Aloysio collatam esse oculis suis medicinam, post tentata gratis collyria, testantur bini. [1689 juvantur, de vita & visu periclitans,] Bruntruti eidem recuperatam valetudinem, de qua jam medici desperaverant, in acceptis refert virgo quædam; maxime vero cum oculorum dolore ita torqueretur, ut nec quietem, nec ullum solatium caperet; imo nihil nisi certam cæcitatem exspectaret. Propterea humanis remediis deficientibus ad Cælites confugit, præsertim ad singularem oculorum Patronum B. Aloysium; & consecuta est, quod multis precibus efflagitaverat; abstersoque omni dolore, eum in perpetuum sibi Patronum elegit. Eistadii quoque erat puella tredecennis, cui dexterum oculum catarrhus adeo vehemens insederat, ut adhibitis nequidquam remediis, omnis opera perdita videretur. Quid ageret dolens mater? Ad B. Aloysium advolat, oleum ex ejusdem lampade, [oculis dolens,] sic edocta, capit; eoque filiam tertio inungit. Nec mora, tumor & inflammatio cessit, brevique sanus ac integer oculus repertus est. Landishuti hoc etiam anno illustris matrona, debuit B. Aloysio & corporis & animæ, sempiterno exitio imminentis, [& matrona phrenetica.] incolumitatem: pessimis enim phreneticæ mentis intemperiis convulsa, malo instigante genio, eo deducta erat, ut præsentissimo & ad id jam præparato aconito, mortem sibi violenter consciscere decreverit; adeo in malum obstinata, nec miserentis Dei quidem præpotente dextera exitium sese evasuram crederet. Sed non passus est sacram sibi lucem, qua hæc evenerunt, tam enormi scelere fœdati, ab omni labe candidissimus Aloysius; dum post Sacrificium in ara sua a Nostro, pro salute periclitantis animæ peractum, mira animi serenitate miseram donavit, numquam deinceps in tam periculosum animi paroxismum devolutam.

[509] Anno MDCXC Dilingæ, juvenem quemdam aliquot annis acutissimi capitis dolores multum in studiis morabantur. Huic, [Reliquo seculo 17 similia loco non uno patrata,] ubi unius e Nostris suasu quotidianas preces in honorem B. Aloysii devovisset, post copiosum e naribus teterrimi sanguinis effluvium, uno pene momento vis mali omnis abstersa est. Alius simile beneficium ab eodem Beato, per menstruum ejusdem cultum, sibi obtigisse testatur. Ambergæ anno post secundo, cum e discipulis nostris quispiam sanitatem, cultoribus suis a B. Stanislao hic loci restitutam recensuisset; sed innocenti errore B. Aloysium pro Stanislao nominasset; Sacerdos, concepta in B. Aloysium fiducia, vovit, se certam in pauperes eleemosynam erogaturum, & singulis annis festa Beati luce in templo ad aram facturum, si pedum sanitatem recuperasset. Vix votum absolverat, simul & omnis dolor abstersus est, illeque in pedes erectus. Altero mox die in templo nostro, facto ad aram Sacro, ususque eodem discipulo Sacrificii ministro, beato Sospitatori gratum se stitit. Post alterum biennium Eistadii, B. Aloysio, post promissam adimpletamque novem dierum devotionem, oculorum jam plane deficientium vigorem restitutum quædam adscribit: atque unus e Nostris similem gratiam eidem Beato se debere profitetur; cum enim visus illum ita destitueret, ut recitandis Horis diurnis non sufficeret, oleo ex lampade Romana, ad aram B. Aloysii ardente, oculos inunxit; statimque levamen, ac paulo post pristinum oculorum vigorem rediisse, expertus est.

[510] Item Eistadii MDCXCVI, B. Aloysii Thaumaturgam manum prodigiose sensit discipulorum nonnemo: [præsertim in oculis male affectis,] qui male affectam ab aliquot jam annis sanitatem, oleo ex lampade Beati aliquot diebus adhibito, ex integro sibi restitutam testatur: ac Rottenburgi idem Beatus sua beneficentia puellam, acutis oculorum doloribus diu vexatam, sibi obstrinxit; ubi adhibito ex ejus epistola segmento & icone, defluxiones doloriferas, nulla prius arte medicabiles, stitit. Idem anno sequente Friburgi Helvetiæ in vota vocatus a persona quapiam, incredibili oculorum dolore integros menses discruciata, præsentem & medicam attulit manum, quam primum certas a Nostro edocta preces eidem persolvit; altera quippe luce, sublato omni doloris sensu & mali vestigio, sumpta sacra Synaxi, gratum animum testata est. Ibidem cum juvenis, insolita lippitudine ex variolis in altero oculorum relicta, non sine gravi & cruciatu & periculo extinguendi penitus luminis, plures jam annos laboraret, nec applicita remedia pertinacem humorum fluxum sisterent, invocatus in opem quotidiana prece Aloysius, abstersis doloribus & cæcitatis periculo, integram ei sanitatem & lumen restituit.

[511] Anno MDCXCIX adscribunt B. Aloysio Monachii, adolescentulus herniam, sine sectione curatam: Friburgi Helvetiæ alter constantem oculorum valetudinem, quam alias multum labefactatam inter acerbissimos dolores senserat. [unde fundata Landishuti lampas perpetua] Tertius item visum Constantiæ, quem pene totum amiserat, & facto ad B. Xaverium & B. Aloysium voto recepit. Landishuti femina quædam est, cui jam pene deperdita & pessime lippientia frontis lumina, nulla ophthalmicorum arte medicabilia, B. Aloysius pie invocatus, ita perfecte restituit, ut redintegrata illorum acies denuo par sit omnibus officiis suis integre præstandis: quæ & aliæ complures similes gratiæ moverint forte devotum illius pectus, ut in alimentum lucernæ perpetuo, ad aram Beati imposterum arsuræ, sexcentos florenos templo legarit.

[512] Anno sequenti & seculi XVII ultimo, desperatam prope oculorum sanitatem, B. Aloysio adscripsit virgo Lucernensis in Helvetia: [& Oeniponti appensa tabula.] testatiori autem miraculo, quidam Oenipotani nostri gymnasii discipulus, honestissimorum parentum filius, curatus fuit. Hic nitrato pulvere per incuriam accenso, cum totam sibi faciem fœdasset, ipsosque oculos pene destruxisset, fuerat aliorum manibus domum suam reductus, ubi totis XXII horis cæcus manserat. A dest interim unus ex Nostris reversus Roma, indeque adferens oleum ex lampade Aloysiana; & juvenem ad spem in Beati auxilio reponendam hortatur. Vovet ille appendendam ad aram in templo nostro tabulam beneficii testem, si id consequi mereatur: oculos guttula una salutaris liquoris bis terve illinit, & intra dimidium horæ quadrantem utrumque sanum & clarum aperit; stupentibus quotquot aderant omnibus, ipsoque medico miraculum agnoscente. Post dies vero paucos, ex integro sanata reliqui vultus adustione, adfuit in templo nostro gratus adolescens, suaque ipse manu tabulam votivam appendit Sospitatori suo.

[513] Atque hic finiuntur una cum seculo beneficia mihi Landsperga transmissa: [Alia beneficia Lucernæ obtenta,] quæ circa oculorum curationem, ut patet, pleraque versantur. Alia nonnulla suppeditant Annales collegii Lucernensis in Helvetia; quorum primum ad annum MDCLXXIX pertinens, sic describitur: Quædam femina, solo Aloysianæ iconis, quam ardentissime expetierat, contactu, ex gravi morbo convaluit: utque prodigium constaret amplius, eadem Beati icon, per incuriam cum suppellectili linea ad eluendum abjecta in vas ligneum, aqua plenum, inter lotricum agitationes & lotiones toto triduo indemnis stetit, & integra extracta est. Alia item, edito ad Beatum voto, pedis male affecti, & quinque vulneribus perforati, jamque a reliquo corpore resecandi, usum feliciter recepit. Anno MDCLXXXVI honestus civis ita cæcutire cœpit, ut in obvios impingeret: hortante uxore, votum ad B. Aloysium concipit, & visum recipit; affixo eleganti anathemate, beneficium testatus.

[514] Anno MDCXCIII R. D. Parochus Gersaviensis papyraceam imaginem B. Aloysii in sua parochiali domo asservat, quæ, grassante per medias ædes omniaque absumente flamma subito exorti incendii, integra e cineribus extracta fuit. Omnibus prodigium admirationem movit, & devotionem in plurium animos erga Beatum accendit. Anno denique MDCXCVIII B. Aloysio in acceptis refert nonnemo oculi, quem variolæ graviter afflixerant, & vix non excæcaverant, receptum lumen.

[515] Hæc Lucernensia submisit R. P. Andreas Weibel, tunc Præpositus provinciæ, nunc Assistens Germaniæ, ita adscribens: Plura forte & insigniora posset perscribere P. Aloysius Pfeil, exhibita sibi sociisque in navigatione maritima, [alia navigantibus præstita,] quando iter habuit ad missiones Indicas, in quibus adhuc, ni fallor, superstes in barbarorum salutem strenue incumbit. Hinc multa superest etiam de eo fama in provincia Germaniæ prædicta, ex quo per ejusdem Patris Pfeil litteras, ad R. P. Franciscum Roll datas, innotuerunt mirabilia illa multa, quæ verbo unico indicasse satis habuit Provincialis, nec ego negligenda putavi: sed prædictus Pater Roll anno MDCC Rector Bruntruti, rogatus communicare litteras illas; rescripsit XXVIII Septembris, mira & notanda de B. Aloysio sibi quidem a P. Conrado Aloysio Pfeil nuntiata fuisse, sed litteras, quod dolebat, intercidisse. P. Aloysium tulisse secum de oleo Beati mirifico, quod nutrit lychnum ejus Saxi in Valle Tellina, eoque usum esse ad patrationem prodigiorum. Tum subjungit de se: Ego quoque adscribo B. Aloysii intercessioni oculi mei usum servatum Ingolstadii. [ac denique impensa oculis Ingolstadii;] Dum enim pridie disputationis e Philosophia habendæ, esulam herbam, inter ambulandum tractarem; incidit per incuriam in oculum gutta succi seu lactis venenati inde exeuntis, quæ ipsum oculum vehementer adussit; ita ut valde intumuerit cum magno dolore. Ubi tamen domum redux coram Beati ara Deo Sacrum faciendum in illius honorem vovi, mox remisit dolor omnis & tumor, sic ut altera die sine impedimento potuerim præesse disputationi. Alioquin dicitur esulæ succus omnino exurere oculos, nisi lacte calido vaccino, quod ejusmodi venenatum succum attrahit & extrahit, statim eluatur.

[516] Ex præmissis Annalibus Germaniæ Superioris in qua Bavaria præcipua pars est, constare potest, Beatum nostrum, ibi curationem oculorum, [Bruxellis item Electori Bavariæ] præ ceteris morbis, sibi vendicare: eamque opinionem ibidem imbibit Serenissimus Elector Maximilianus Emmanuel, expugnator Belgradi, Belgii nostri dein pro Rege Catholico Rector cum plenissima potestate. Quippe qui ex oculis identidem laborans, potentiorem humanis medicaminibus opem a Cælitibus expoposcit, fiduciamque subditorum suorum erga B. Aloysium, in Bavaria popularem, ipse in Belgio æmulatus, eumdem ophthalmicum curatorem in vota sua advocavit, ac festa ejus luce, XXI Junii, anno MDCC, Bruxellis in ecclesia Societatis Jesu, perquam solenni ritu cantari Missam eucharisticam eidem Beato curavit, ob acceptam medelam, & Religiosis bene fecit. Claudat hoc Supplementum (longior enim quam oporteat, forem; si aliarum quoque Provinciarum nostrarum Annales curarem excutiendos) optimi Patris nostri atque Magistri Danielis Papebrochii, [& Antverpiæ P. Papebrochio,] ex quadraginta annorum indefesso ad gloriam Sanctorum studio contractæ cæcitatis curatio, quam suis ipse verbis manuque hic adscribere voluit.

[517] Anno MDCXCVIII ita mihi cœperunt hebetari acies oculorum, ut brevi tempore obducta inter tunicam illorum corneam & pupillam pellicula (cataractam & suffusionem medici vocant) dexter quidem prius, [testanti,] deinde etiam sinister obscuraretur, neuter vero amplius facere officium suum posset. Quamobrem omni omnino lectione & scriptione coactus abstinere, alienis deinceps oculis ad legendum, aliena manu ad scribendum uti debui. Ita biennio fere transacto in tenebris, prælectus mihi fuit Jacobi Bidermanni e Societate nostra Aloysius, [se in quadriennali cæcitate sua] olim Monachii excusus typis, & in hoc opere, præmissis capitibus IX & X, recusus; referens primo loco insigne miraculum curatorum per B. Aloysium oculorum in D. Wolfgango ab Asch; & simul subiit animum spes aliqua fore, ut eumdem mihi haberem adjutorem ejus curationis, quam spondebant chirurgi, nequaquam frustra in me tentandam, mox atque solidatæ satis essent cataractæ, pupillis, ut apparebat, supercrescentes: utque illum magis propitium mihi redderem, curavi quem dixi libellum, ad propagandam latius mirabilium ejus operum famam, denuo typis evulgandum Antverpiæ anno seculari nupero. Hinc cœpi quotidie adire Beatum in suo apud nos altari, ipsosque gloriosos Patres Ignatium & Xaverium apud eumdem intercessores adhibere, ut dignaretur accelerare cataractis prædictis necessariam curationi experiundæ soliditatem & eventum felicem. Inter hæc fluere cœpit biennium alterum, & dextro oculo, [opem ejus implorasse,] quo pridem præter lucem cernebam nihil, illo in statu permanente; sinister, quo eatenus plusculum lucis cum nonnulla colorum distinctione perceperam, magis magisque indies obscuratus fuit, ducto ante pupillam quasi reticulo filamentorum; quibus in pelliculam continuam intra sesqui annum condensatis, chirurgus Carolus Caron, hujus civitatis Antverpiensis inquilinus, tandem anno MDCCII, diem XX Julii elegit operationi faciendæ, & feliciter eam perfecit; dum ego in ipso curationis articulo ad B. Aloysium fidentius quam ante conversus, opem ejus tacitus implorabam; eamque mihi præsto fuisse, reddita nullo fere doloris sensu visio probare potest.

[1518] Mox enim ut acum ophthalmicam corneȩ infixit chirurgus, ac per pupillam celerrime circumduxit cum non majori doloris sensu quam esset a pulicis unius punctione; [& ei felicem curationem adscribere.] detracta inde cataracta est, atque sub eadem cornea detrusa in hirquum sive extimum oculi ipsius angulum; & clarissimam subito intuitus sum lucem; qua licet momento dumtaxat temporis frui dabatur, jam tamen me persanatum certo credebam. Nec mea me fefellit opinio: quamvis enim oculum illum, dum confirmaretur a qualicumque vulnere, adhibitis quæ ars chirurgica præcipit fomentis, clausum oportuerit solicite tenere, utpote nullius lucis, nisi forte tenuissimæ instantaneæque patientem; nono tamen a curatione die, detractis pannis fomentisque videre cœpi, atque infra Octavam S. Ignatii etiam ad aram feci: & confirmato paulatim visu, lectorem eumdemque scribam meum bene valere jussi; ac proprio oculo legere, propriaque manu scribere aggressus, huc usque idem præstare pergo; quæ Deo Optimo Maximo, beatoque Aloysio laus sit. Hactenus Magister noster; qui & illud addere potuisset, quod nono post operationem die, quo chirurgus fomenta ab oculo ablaturus erat, ipse sibi illa, impatiens diuturnioris cæcitatis, primo diluculo detraxit, & clare conspicatus omnem cubiculi supellectilem, præ gaudio, pulsata nola, valetudinarii curatorem excitat (nondum enim hora surgendi ordinaria aderat) eumque ad me lætum perferre nuntium jubet, rogatque ad se ut veniam, testis veritatis futurus. Ut autem ingressus cubiculum fui, exclamat ille, Video: clare video. Cui ego, Quid quæso, vides mi Pater? Et ille; Reverentiam vestram, inquit, video, & omnia quæ in cubiculo sunt.

PROCESSUS FORMATUS IN VULTURENA VALLE
a die XXIV Septembris MDCXII ad XXII Februarii MDCXIV.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

AUCTORE C. J.

CAPUT I.
Variorum litteræ de principio & augmento cultus B. Aloysii in Valle ista.

[1] In Commentario, quem de cultu B. Aloysii, Vitæ ejus præmisimus, [Litteræ remissoriales petuntur] non semel meminimus etiam de cultu ejus percelebri in Vulturena valle: qui cœptus anno MDCVII, multis continuo ac deinceps illustratus propagatusque miraculis fuit; quorum fama subinde Romam advolans, multorumque mox litteris celebrior facta, movit P. Ceparium, in causa canonizationis servi Dei B. Aloysii Gonzagæ Procuratorem, ut litteras remissoriales a sacra Rituum Congregatione pro dicta Valle expediendas curaret. De his ita ipse, de se in tertia persona loquens, scriptum reliquit: Venerunt deinde (anno MDCVIII & VIIII) nuntii de celebritate, qua colitur B. Aloysius Saxi in Valle Tellina, deque crebris miraculis, quæ ibi Deus operatur ad invocationem ejus; ac de concursu populi, qui centeni & milleni eo veniunt, sacram imaginem beati Juvenis veneraturi; quodque ipsum lampadis, ante imaginem ejusdem Beati lucentis, oleum præstabat miracula varia; & jam meditabantur incolæ, ex oblatis liberaliter eleemosynis, excitare novum & grandius templum. Hinc idem Ceparius curavit in sacra Congregatione Rituum expediri alias Remissoriales ad dictum locum, inscriptas admodum Rev. Dom. Prospero Perandæ, Archipresbytero Burmii, Theologo, & ad executionem rei agendæ electo Judici. Sed Domini Grisones, qui dominantur, etiam in Vulturena valle, [& mittuntur in vallem Tellinam,] ut majori parte acatholici sunt, negarunt judici facultatem exequendi mandata, quia Pontificis Romani erant.

[2] Interposita fuit apud eosdem Dominos auctoritas Regis Christianissimi; & serenissimus Mantuæ Dux ad eosdem ablegavit certum hominem eadem de causa, ut Processum institui ac testes audiri paterentur: quod tandem obtentum fuit, hac lege, ut examinibus intervenirent sui gubernatores ac judices, qui ut plurimum hæretici sunt. Non placuit talis concessio Romæ. Quamobrem sacra Congregatio, re cognita, concessit rogatu P. Ceparii electo judici facultatem audiendi testes per se ipsum, absque solennitatibus, alias adhiberi solitis, juratos tamen; & faciendi reliqua meliori quo posset modo. Primæ litteræ Congregationis ad D. Prosperum Perandam, datæ fuerunt anno MDCIX, die XXIV Octobris; alteræ, in quibus dispensatur in solennitatibus, anno MDCXI, XV Junii; in iisque convenienter jam dictis a P. Cepario, scribit S. Congregatio ad supradictum Archipresbyterum, ut testes examinet, prout melius potuerit, & commode duxerit faciendum; dummodo de veritate dicenda, eis juramentum omnino deferatur; eorum depositiones ac dicta ab eis, si fieri potest, subscribi & confirmari faciendo, licet eas omnes solennitates, in similibus consuetas & requisitas, præstare minime liceat.

[3] Post hæc rogatus a Cepario idem Archipresbyter, Judex deputatus, [quarum executio] ut causam sibi commissam expediret; simulque originem tam celebris cultus, qualis B. Aloysio in ista regione deferebatur, sibi explicaret; amplissime respondit: quo autem anno ac die, non reperio in epistolæ ejus Burmii datæ apographo, quod penes me est: constat tamen e contextu ejus, scriptam esse post allatas a sacra Congregatione postremas Remissoriales, quæ anno MDCXI, XV Junii datæ, ut dixi sunt. Ipsam ejus Epistolam ex lingua Italica hic accipe, sane accuratam. Illustris atque admodum Reverende Pater, Domine observandissime. Ita appellat P. Ceparium, per formulam Italis perquam familiarem. Recte mihi traditæ sunt litteræ Remissoriales, a te mihi missæ ad formandum processum de B. Aloysio Gonzaga; sed tantillo huc usque fructu (quia negotium Pontificium est) id egi, ut me puderet coram te & coram me ipso, nisi meam hac in re imbecillitatem excusabilem redderent serenissimus Mantuæ Dux, & Christianissimus Rex, qui summa auctoritate sua nihil amplius eodem in negotio obtinere hactenus potuerunt. Quod mihi quidem tantum dolet, ut eloqui non possim; quia sancte possum affirmare, [impeditur ab hæreticis.] nihil me ardentius desiderasse umquam in hac vita, quam ut parem pietati meæ erga hunc Beatum, quem pridem elegi in Patronum, adferrem operam ad ejus gloriam amplificandam, atque ut testificarer animi mei gratitudinem illis, qui honorificum hoc mihi & suavissimum onus imposuerunt. Sed fortassis major Dei & sanctissimi ejus servi Aloysii gloria ex hoc ipso proveniet, quod conatibus nostris contravenitur. Interea temporis præstabo ego, quanta possum accuratione, quod per ultimas suas litteras a me deposcit sacra Rituum Congregatio: dumque id præsto, Reverende Pater, existimo nonnihil consolationis tibi allatura, quæ narrabo de rebus hic gestis & obtentis ad invocationem istius Beati, a Deo nobis missi ad salutem horum populorum & hujusce Vallis. Principium tale fuit.

[4] Anno MDCVII (perperam enim in Italico, tum hic, tum alibi, scriptum legitur, MDCVIII) Septembri mense, [Anno 1607 allata illuc vita B. Aloysii,] Morbonio iter parabam Tiranum, eo invitatus ad solenne festum sanctissimæ Dominæ nostræ, a Reverendo istius loci Curione & a Deputatis sacræ istius ædis, in qua magno populi concursu ex universa valle Vulturena tale festum solennissime agitur; cum in eodem Morbonio P. Scipio Carrara e Societate Jesu, Rector collegii Novocomensis forte existens, intellectoque me in procinctu stare ad iter, rogari jussit, num una sibi liceret mecum iter facere; quod gratissimum mihi fuit, propter multa viri merita, & avide acceptavi. Ubi vero Tiranum venimus, voluit me donatum optimus Pater libris aliquot piis, & præcipue vita B. Aloysii Gonzagæ, quam dudum desiderabam, privatæ meæ in Beatum istum religionis ergo; quia servabam parvum aliquod fragmentum Reliquiarum ejus, pridem a D. Camillo Cattaneo, Agente Excellentissimi D. Marchionis Castellionensis, Aloysii fratris, apud Imperatorem Pragæ, donatum patri meo, tunc temporis ibidem a secretis litteris Comiti Furstenbergio Frederico, supremo aulæ Cæsareæ Præfecto.

[5] Lætatus igitur plurimum de obtento illo libro, eum passim ferebam mecum quoquo irem: acciditque, ut in Ponte, [inducitur cultus ejus,] admodum conspicuo hujusce vallis oppido, dum in eo legebam, superveniret loci Curio officii causa, cui ipsum monstravi: & ille, percursis aliquot pagellis, rogabat, sibi ut eum commodarem usque in meum reditum: quod lubens feci. Perlegit confestim totum librum in absentia mea, & similiter legendum dedit Rev. Domino Nicolao Lunghi Vice-curioni suo in Saxo, quod potius receptaculum est pastoritiarum aliquot casarum, quam villa. Et ille, perlecto similiter libro variisque inde in usum suum annotatis, tantam e lectura ejus capiebat voluptatem, ut videretur aliud agere non posse, quam legere & relegere eadem, modo unum, modo aliud, etiam in præsentia aliorum, ratus nihil facere posse quod sibi suavius utiliusque foret; ac testabatur, admirationem sibi summam afferre miracula, quæ Beatus ille, in primo vere ætatis suæ mortuus, operabatur, conjunctam cum magna fiducia, posse eum ibi quoque talia operari. Curabat præterea aliorum animis, præsertim aliquot nobilium feminarum Sundrii, Ponte, & Clarii (quæ nobilissima Saxoque vicina sunt oppida) parem instillare pietatem & confidentiam; idque tam potenter, ut B. Aloysius jam non in ore tantum, sed multo magis in corde illis esset. Interea reverti ego post aliquot hebdomadas, & repetii librum meum: at non solum mihi fuit ille constanter negatus, sed rogatus etiam ego, ut plura ejus exempla curarem afferri; quia unum illud transibat, imo volabat, de manu in manum, nec diu manere loco uno poterat.

[6] His principiis invaluit religio gentilium nostrorum erga B. Aloysium;, & placuit Deo confirmare illam miraculis variis, quo sequitur modo. [miraculis mox confirmatus,] Referuntur hic miraculosæ curationes quatuor, Saxi obtentæ; quarum prima contigisse dicitur anno MDCVII, paulo ante Natalem Domini, in Catharina quadam Antonii Briotti filia: altera, mense Februario anni proxime sequentis, in alia Catharina, filia Stephani Micheloni: tertia, proximo mense Martio, in filio duodenni Simonis de Campo: quarta denique, mense Junio (postquam allata Como fuerat imago Beati) in Ursina, quondam Dominici Moretti filia. Nos hæc omnia, quamvis accurate ab Auctore Epistolæ descripta, hoc loco prætermittenda duximus, quia denuo recurrunt in depositione jurata D. Nicolai Lunghi, qui magnam in illis curationibus partem habuit, quæque narrantur tractavit ac vidit ipse. Notandum tamen, quod, quæ ibi his [ ] signis inclusa invenientur, hinc eo translata sint; nequid adjunctorum notabilium rebus narratis desit. Si quid porro, post quatuor indicata miracula, quæ primo loco referuntur, istiusmodi signorum deprehendatur in reliqua D. Nicolai depositione; novisse oportet, ea a me desumpta esse ex primis adversariis ejusdem, in quæ propria manu retulit miracula, quomodo recens viderat vel audierat evenisse; quæque etiam per intervalla, ut contigerant, transmittebat ad amicos suos, Patres nostros, Torellium, Menocchium, Cittadinum, Ceparium. Ibi autem pluribus plerumque verbis & accuratiore temporum distinctione, facta descripsit, quam in depositione sua dictavit; credidero, quia hic brevitati propter multitudinem studebat. Redeo ad Epistolam.

[7] Talibus divinæ gratiæ evidentibus signis magnopere in dies augebatur religio populi erga Beatum; & Dominus Lunghi petiit a prædicto P. Carrara, [& picta ejusdem effigie,] effigiem ejus sibi faciendam curaret; quæ viventis lineamenta, quam posset simillima, exprimeret: cumque mihi post aliquot hebdomades Mediolanum iter esset, rogatus ab eo fui stimulare prædictum Patrem, ut desideratam effigiem ferre mecum redux possem. Nec defuit diligentia boni Patris. Redux enim ego Novocomum, inveni effigiem illic jam paratam, quam pingi curaverant aliquot adolescentuli e Congregatione quadam istius collegii Societatis Jesu; qui, quia non omnino similem putabant habitum ejus vero, quamvis persimilis esset vultus & magna arte depictus, non inviti illam nobis cesserunt; & ego curam suscepi eam portandi ad Dominum Lunghi; quod & feci: ac talis inde prosperitas consecuta est, qualem, mi Pater, mox intelliges. Unde & colligi potest, quam profunda sint judicia Dei, nonnumquam permittentis, ut Saxum quod aliis videtur rude & contemptum, ab aliis habeatur in pretio, ac reputetur lapis angularis electus.

[8] Allatam a me effigiem Dominus Lunghi suscepit magno cum jubilo & pompa, curavitque mox pulcro margine circumdari, [novisque acceptis beneficiis,] & repositam in domo sua servavit, a Pentecoste usque ad festum S. Joannis Baptistæ. In hujus autem pervigilio evenit miraculosa curatio Ursinæ, filiæ quondam Dominici Moretti ex parœcia Saxi, quam curationem auctor Epistolæ hic describit, videndam in depositione D. Lunghi, ut paulo ante monuimus. Et vere stupenda res est, locum tam sterilem, tam pauperem, tam remotum a ceteris hominibus; ac prius toti, ut ita dicam, valli ignotum; quique tribus per annum mensibus solem non videt; adeo fœcundatum a Deo, radiisque omnipotentis ejus bonitatis illustratum ilico esse, ut reposuisse in illo videri possit ærarium gratiarum suarum, ad majorem exaltationem servi sui Aloysii. Ex quo & abundant nunc Saxum frequentia populi, [& jactis novæ ecclesiæ fundamentis,] ex omni angulo Vallis, quæ quinquaginta & amplius passuum millibus patet, eo confluentis, tam privatim, quam publice in supplicationibus numerosis; gloriaturque etiam conversione multorum hæreticorum ad fidem Catholicam nostram. Concursus porro iste continuus causam dedit jaciendi fundamenta novæ ecclesiæ, excessuræ parvitatem & paupertatem loci, quem tamen ad promovendum opus omnipotens Dei manus dici potest præter omnem expectationem ditasse. In ipso quippe loco inventa est materia, omnis fere generis, operi necessaria; nempe arena, argilla coquendis lateribus, qui optimæ sunt notæ, & vivi lapides pro construendis portis, podiis aliisque usibus: ut non dicam, nuper ibidem etiam inventum esse fontem limpidissimæ aquæ. Quæ omnia grande momentum afferunt perficiendo operi tam sancto, quod interim promovetur magnis animis, majoribusque auctibus quam viribus.

[9] Interea multa etiam patimur ab adversariis nostris; sed fidenter opinamur, tam læta generosaque ædificii principia (quæ, [plurimum auctus brevi tempore.] ut vere dicam, majores exigunt sumptus, quam incolæ loci suppeditare aut oblatæ eleemosynæ conferre possint) certum esse indicium fore ut opus, inspirante Deo cœptum, eodem adjuvante feliciter finiatur; atque idem Deus porro inspiret piis multorum Principum, atque adeo beatissimi Papæ nostri cordibus, bonam voluntatem, adjuvandi quoquo modo conatus nostros; maxime ubi consideraverint, hujates (quantumvis cuique liberum sit catholice aut aliter vivere) nihilominus tam constantes esse zelantesque Romanæ fidei cultores, quales alibi vix reperias. Comprobare id possunt non modo multi Ecclesiastæ, qui ex omnibus fere. Ordinibus religiosis, [Laus Vallis Tellinæ:] præsertim Dominicani & Cappucini, frequentes Vallem nostram percurrunt; sed quivis etiam alius, qui forte per otium lustraverit incolueritve eamdem vallem; quæ non minus abundant præstantibus piisque ingeniis, quam excellat magnitudine sui, varietate rerum & amœnitate situs; ut dici de illa merito possit, aliam non esse Europa tota reperire vallem, quæ ei comparetur, nedum quæ præstet. Verum, quo me abducit amor patriæ? Da veniam, Reverende Pater; quia equidem, etsi alia de causa laudem non mereretur ista Vallis, facta est memorabilis atque illustris, tum per cælestes quos indicavi favores, concessos ei a Deo, patrocinante B. Aloysio; tum per alia plura beneficia, hactenus eidem multipliciter præstita, quæ studio brevitatis prætereo; uti & illa, quæ indies hodiedum præstantur.

[10] Hactenus Epistola Domini Archipresbyteri Perandæ, in qua scribit, [in qua coli cœpisse an. 1607,] coli cœpisse Beatum nostrum in Vulturena valle anno MDCVIII; idque (quod magis mirum est) habet etiam initio depositionis suæ D. Nicolaus Lunghi, post quinquennium scilicet memoria lapsus. Ego utrobique suppono annum MDCVII, quo vere coli cœpisse evincitur ex litteris, etiam ipsius Domini Nicolai, quas anno MDCVIII & IX scripsit, quarum aliquot subjungo, uti & aliorum, ex autographis in tabulario nostro Romano, a me latine redditas. Harum primæ sint, quas prædictus D. Nicolaus anno MDCVIII, XXIII Augusti, scripsit ad P. Scipionem Carraram, quilibrum de Vita B. Aloysii in Vulturenam vallem tulerat, ac D. Perandæ, uti ex præmissa hujus epistola patet, dono dederat mense Septembri: rogatusque deinde (postquam aliquot miracula jam facta erant, & primum quidem paulo ante Natalem Domini) pingendam curaverat effigiem Beati, & Saxum miserat sub Pentecosten; ibique festo S. Joannis Baptistæ exposita fuerat. Quæ utique satis indicant, mensem Septembrem & Natalem Domini anni præteriti MDCVII intelligendos esse. Alia ad id probandum argumenta suppeditabunt litteræ aliæ. Primæ ergo, quas dixi, ita sonant. Expectabam occasionem commodam mittendi ad te, Reverende Pater, per fidum hominem, [probant litteræ] pretium pro tabula nostri cari ac beati Aloysii, quam accepi; & simul gratias agendi pro favore & beneficio singulari, quo affecisti omnes, qui ad Beati intercessionem concurrunt huc, & fructum auferunt desideratum. Nunc tibi, talem nactus occasionem, pecuniam mitto per Vincentium Galli, videlicet Ducatones tres ac dimidium, pro tabella Beati, & alium dimidium pro libro Vitæ ejus, & portorium Mediolano Comum. Tabulam jam appendi, uti decet ornatam, in ecclesia mea. Fama miraculorum, quæ indies fieri conspiciuntur, increbrescit. Lampas perpetuo ardens ibidem nutritur. Miraculorum & gratiarum, quæ jam obtenta sunt, partem narrabunt tibi P. Horatius Torelli, & adm. R. P. Menocchius; ad quos illa perscribo. Interea concursus ac pietas populi, Beatum venerantis, tantum acquirit incrementum, ut, facta ejusdem (quod credimus brevi futurum) canonizatione solenni, spes sit ædificandi ei sacellum proprium, quo par est ornatu condecoratum. Nam hoc tantummodo nunc dico, [D. Nicolai Lunghi anno 1608, 23 Aug.] quod ipsum quoque oleum lampadis, quæ ante imaginem ejus ardet, sanitatem infirmis conferat in momento. Dominus noster nobis gratiam præstet, ut videamus majora: quia religio populi vere magna est. Et certo scias, Reverende Pater, te opus operatum esse sanctum, quando portasti Vitam Beati in hasce regiones, mihique tam sanctam ac devotam ejus misisti imaginem. Ponte, XXIII Augusti MDCVIII.

[11] Eodem die XXIII Augusti misit D. Nicolaus litteras ad P. Horatium Torelli prædictum, cum Narratione miraculorum saltem aliquot, eatenus factorum sub hoc titulo: MDCVIII. Syllabus gratiarum & miraculorum, quæ in parochia Saxi, spectantis ad Communitatem Pontis in valle Tellina, atque ad diœcesim Novocomensem; nec non in aliis locis circum positis facta sunt, intercessione B. Aloysii Gonzagæ; præcipue ex quo ibidem exposita fuit imago ejus in ecclesia parochiali S. Michaëlis Archangeli, cum lampade perpetuo ardente ex eleemosynis, quæ eo conferuntur a religioso populo, & quotidie multiplicantur ad honorem hujusce admirabilis Beati. Tum narrantur septem miraculosæ curationes hoc principio: Catharina Antonii Briotti &c. quas quia in processu denuo producit, additis multis aliis, idem Nicolaus Lunghi, nihil attinet hic illas proferre. Attinet potius adjungere alias litteras, eodem anno MDCVIII die III Octobris scriptas Mediolani, a P. Scipione Carrara ad P. Ceparium, quæ liquido docebunt, cultum B. Aloysio in Tellina valle deferri cœpisse anno MDCVII, præter alia de incremento ejus.

[12] Quindecim dies sunt, inquit ibi P. Carrara, ex quo tradidi P. Procuratori Novellariæ syllabum aliquot miraculorum & gratiarum, [& Patris Carraræ, 3 Octob. datæ:] quæ obtentæ fuerunt in rupe Saxi, qui locus est Vulturenæ vallis prope a Ponte oppido, ubi alias tempore P. Jacobi Laynes, Societati nostræ principia collegii posita fuerunt; sed incolæ ejus Nostri, non multo post inde ab hæreticis fuerunt ejecti. Tradidi quoque eidem P. Procuratori litteras, Rev. Vestræ inscriptas a Curione prædictæ rupis, mihi ab eodem commendatas. Deinde proponit Cepario considerandum ex relatione Curionis, an non debeant expediri litteræ remissoriales in prædictam vallem Vulturenam, ob multitudinem miraculorum, quæ illic fiunt: monetque non debere illas dirigi ad Episcopum Novocomensem, licet in ejus diœcesi sit memorata vallis; quia Episcopo illuc ire non licet per hæreticos ibi dominantes: posse autem dirigi ad Archipresbyterum Sundrii, virum intelligentem, Theologiæ perquam peritum, moribus integrum, auctoritate apud Episcopum non minus quam inter suos valentem. Et pergit: Populus iste, pro sua erga Beatum religione, jam cupit ibi in honorem ejus erigere sacellum, ac propterea expectat avide canonizationem ejus. Anno superiori (superiori, inquit; ergo MDCVII) proficiscebar ego in Vulturenam vallem, mecum ferens aliquot Vitas B. Aloysii, & imagines ejus; atque exemplar unum Vitæ donavi [Archipresbytero Burmii, qui illud commodavit] Curioni Pontis, & hic Vicecurioni suo Saxi, de quo loquor, D. Nicolao Lunghi, in vicina Saxo Ponte patria sua commoranti: qui continuo cœpit prædicare populo suo virtutes & miracula Beati; atque inde erga ipsum veneratio populi ac religio cœpit induci. Ego hac æstate eidem Vicecurioni tabellam misi, quæ effigiem Beati exprimit, Mediolani pictam: atque inde consecuta sunt miracula, quæ Rev. Vestra leget in adjunctis ipsius D. Nicolai litteris; & qualia mihi multo plura relata sunt abiis, qui Saxo venerunt.

[13] Vix dimiserat has litteras suas Romam P. Carrara, cum ei a D. Nicolao Lunghi supervenerunt aliæ; triduo post, [item aliæ D. Nicolai,] videlicet VI Octobris MDCVIII datæ in oppido Ponte, in hunc sensum; Religio, quæ defertur hic B. Aloysio nostro Gonzagæ, talia accipit incrementa de die in diem, ut jam ex omni circum regione, ad quinque, sex, octo & plura passuum millia dissiti homines, [infirmitatibus suis medelam quærentes,] confugiant huc: & (ausim dicere) omnes referunt desideratam sanitatem, aut mutationem in melius tam notabilem, ut qui facta intelligunt, admirari satis non possint. Imprimis tamen mirabilis est virtus, quam Deus confert oleo lampadis, ante effigiem Beati quotidie ardentis. Nam præter illa curationum beneficia, quæ R. P. Horatio Torelli, dum hic nuper fuit, in manus dedi paucis descripta; alia porro consecuta sunt, non minus notatu digna.

[14] Ac primum quidem, infans pauperculi cujusdam, anno circiter atque dimidio natus, continuos decem dies profluvio laborabat sanguinis copioso: cui simul atque venter prædicto oleo illitus fuit, profluvium stitit, ac puer de cetero nihil incommodi habuit. Alii fuerunt Sundrii, quibus intumuerat guttur, [6 Octobris scriptæ] idque non modicum dolorem creabat; illiverunt isti quoque sese eodem oleo, & facto citius curati sunt, uti & nonnulli pueri ibidem disenteria extenuati. Ad hæc, feminæ aliquot, quibus lac defecerat nutriendis infantibus, unxerunt sibi pectus oleo jam dicto; atque intra duas tresve horas tam distenta fuerunt ubera, ut continere lac nequirent. Aliis denique, quibus ex infirmitate contracta surditas, dudum facultatem audiendi eripuerat; oleum idem auribus allitum, deperditum restituit sensum. Et horum nonnullis ego talibus etiam verbis inter ungendum bene precabar: Ego te ungo in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Dominus noster Jesu Christus, per intercessionem sanctissimæ Virginis Mariæ & B. Aloysii, sanitatem tibi restituat.

[15] Sed longior quam par est forem, si favores & beneficia narrare omnia vellem, [de augmento cultus:] quæ Dominus quasi cunctis promiscue infirmis præstat, Beatum istum thaumaturgum invocantibus. Norunt isthoc Sundrium, quod Beato præcipue devotum est, Castellio inferior Sundrio, Cajolum, Albosagia, Malencum in parte montana, aliaque vicina oppida. Concursus porro populi, diebus festis ad ecclesiam meam, ubi sacra imago ejus colitur, religionis causa properantis, tantus est, ut credi non possit nisi videatur. Quamobrem & necesse habeo accersere Sacerdotes alios, qui tunc ibidem celebrent, quo satisfacere pietati suæ & audire Missam concurrentes possint. Cum vero indidem affluant copiosæ eleemosynæ; & nunc Pater noster Christophorus Ragi, qui hic Ponte juventutem docet litteras, negotiorum causa proficiscatur ad vos Mediolanum; statui partem eleemosynarum, quas dixi, Beato oblatarum, expendere in honorem ejus; dedique prædicto Patri XXV … monetæ nostræ, cum indiculo rerum, quibus nunc præcipue indigemus.

CAPUT II.
Aliæ litteræ de incremento cultus, situ loci, novaque ecclesia.

[16] Proxime præcedentes D. Nicolai litteras miserit quoque P. Carrara, [Tertiæ D. Nicolai litteræ, 17 Decembris datæ] ut alias, ad P. Virgilium Ceparium, qui, tamquam Procurator in causa canonizationis B. Aloysii, oculatus in omnia, animadvertit, per formulam, qua utebatur D. Nicolaus inter ungendum oleo Beati infirmos, etiam invocari opem B. Mariæ Virginis, atque huic adeo curationem adscribi, æque ac B. Aloysio posse. Quod ubi per P. Carraram intellexit D. Nicolaus, ut objecta diluat, alias, eidem inscriptas, Mediolanum mittit litteras, die XVII Decembris ejusdem anni MDCVIII datas Saxi, & sunt sequentes. Reddita mihi est, Reverende Pater, [quibus declarat,] carissima epistola tua, qua nuntias, Romam a te missum esse syllabum miraculorum B. Aloysii, una cum litteris meis ad R. P. Virgilium Ceparium, scriptorem Vitæ ejusdem Beati; monesque intelligi posse, in eorum aliquibus intervenisse opem beatissimæ Virginis & aliorum Sanctorum. Id ego quidem sane nescio, neque admittendum puto. Quippe religio populi accurrentis huc & vota, aliud non spectant quam solum B. Aloysium; quod nullus eorum, qui beneficia consecuti sunt, non testificabitur volens jurejurando.

[17] Possum ego quidem scripsisse in meis litteris, quod, dum oleo lampadis illino infirmos, adjungam hæc, [soli B. Aloysio] Per intercessionem beatissimæ Virginis & B. Aloysii, Dominus noster restituat tibi sanitatem, verumtamen sciendum est, appellationem Virginis illic tantum adhiberi meæ solius erga ipsam religionis ac reverentiæ ergo, utpote quam post Dominum nostrum Jesum Christum præcipue veneror; intentionem vero meam ad obtinenda miseris beneficia, tantummodo spectare Beatum nostrum, nec alium aliquem spectant vota populi huc venientis supplicatum. Quod si per sanctissimam Virginem impetrare illi a Deo, quod petunt, vellent; recurrerent utique ad religiosam ejusdem ecclesiam, quam probe nosti, Reverende Pater, frequentari Ponte; in eaque offerrent ei vota sua.

[18] Quamobrem siqua ex illis, quæ notavi, mereantur examinari & in causam canonizationis induci; ne, [miracula quæ fiunt,] quæso, propter scrupulum illum vestrum, successus turbetur: vere enim aliter se res non habuit, quam nunc explico: atque ut distinctius judicare de gestis hic valeatis; adjungo hisce indiculum omnium, quæ rescire potui, magis amplum magisque distinctum, quam alias misi ad te; nihil opinatus Romam promotum iri, quod tuæ aliorumque ibi Patrum consolationi tantum destinaveram. Hunc vero indiculum promisi per litteras meas adm. R. P. Menocchio; [adscribi debere;] ac tuum erit, mi Pater, illum ejus participem facere, ut promissioni meæ fides præstetur. Aliud ejusdem exemplar misi ad Reverendissimum nostrum, per P. Alexandrum Gerardini, cui illud pergratum fuit …

[19] Adm. R. Pater, mihi ego plane persuadeo, futurum ut Deus mirabiliora adhuc operetur in hisce regionibus, per eximium hunc Beatum nostrum. Adeo invalescit religio ac fiducia populi erga ipsum, [& celebritatem loci] ut in quavis infirmitate aut necessitate sua ad opem ejus recurrant, tanta cum securitate obtinendi quod desiderant, atque si irent ad fontem indeficientem hausturi aquam: quivis enim, quod in votis habet, consequitur. Cogor ego, tum propter eleemosynas, quæ pro Missis votivis afferuntur, tum propter multitudinem confluentium peregrinorum, diebus festis accersere Sacerdotem aliunde, qui præter me alteram hic celebret Missam; quin imo, prima de causa, id ipsum facio etiam diebus profestis per integras hebdomadas: cum tamen diebus festis una tantum hic Missa, commodo incolarum; profestis vero, vix aut ne vix quidem ulla celebrari soleret; partim quia obligatio nulla est tunc celebrandi, partim quia ego ut plurimum Ponte dego. Nunc autem plerumque, ut dixi, celebrantur duæ quot diebus, certe una semper; & longe hinc abire nunc mihi non licet, quo possim satisfacere pietati peregrinorum, qui profestis etiam diebus huc veniunt, portantes eleemosynas, tam Sacris celebrandis quam Beato impendendas. Et illarum quidem, quæ Beato offeruntur, exactissima habetur ratio: jamque inde expensam, ait, bonam summam in tapetes, conopeum, velum, aliaque ornamenta; item in cerea capita, crura, brachia, &c. Como allata. Tum pergit porro.

[20] Cogitatur nunc etiam de accessione adjicienda ecclesiæ, quæ parva est, imo de excitanda plane nova, [quotidie augeri] juxta formam ecclesiæ collegii Comensis vestrorum Patrum, cum sacello, quod Beato dedicetur, ubi in canonem Sanctorum relatus fuerit. Spero fore, ut Processus, hic loci ea propter formandus, absolvatur brevi: quia omnium in oculos incurrunt miracula, quæ Deus per Beatum suum operatur, maxime adhibito oleo lampadis ante imaginem ejus ardentis; cujus solo contactu sanitas multis, opem ejus implorantibus, jam collata est, & quotidie aliis atque aliis confertur, cum admiratione præsentium. Hinc ego, festis præcipue diebus, habeo quod agam, distribuendo de oleo isto salutifero inter peregrinos, id petentes, aliosque tam sanos, quam infirmos. O! carissime Pater, quam sancta fuit inspiratio illa, quæ huc afferri curavit effigiem Beati! Utinam providentiæ divinæ, per gratiam ejus, tum in hac sua dispositione, tum in aliis omnibus, fideliter respondeamus obsequiis nostris! Certe, quanto hæc magis considero, tanto magis admiror bonitatem Dei, cui placuit in hac paupere ecclesia mea, & loco tam solitario, quamvis in medio vallis sit, excitare tantam religionem. Faxit præterea idem Deus, ut tua Reverentia aliique reverendi Patres aliquando visitatum veniant hosce colles & rupes & umbrosas silvas, ubi admirabilis noster Beatus gaudet intercedere pro nobis: quod mihi sane gratissimum erit ac Beato ipsi. Interea commendo pauperculam hanc animam meam sanctissimis Sacrificiis tuis. Saxi, XVII Decembris, MDCVIII.

[21] Quinto post mense idem D. Nicolaus; satagens rerum suarum ad gloriam sui B. Aloysii, novis iterum litteris, [atque in Paschate anni 1609] Saxi die IX Maij MDCIX ad eumdem P. Carraram datis, urget negotium desideratæ canonizationis: & posteaquam proposuit aliquot personas, quæ assumi possent in Judicem, Procuratorem & Notarium, pro fabricando processu in Vulturena valle, ita prosequitur: Necessarium quippe est, auctoritate legitima authenticari miracula hujusce Beati, quæ excedunt omnem modum: & religiosus populi cultus pariter augetur mirabiliter. Si deinceps res istæ incrementum capiant, quemadmodum huc usque ceperunt; nihilo minor hic celebritas erit, quam est apud B. Carolum Borromæum. Altera ac tertia Paschatis festa luce, ausim pro certo affirmare, confluxisse huc mille & octingentas facile personas: [personas facile 1800 confluxisse.] & omnes confluunt, quia ex vicinorum suorum relatione intelligunt obtenta curationum beneficia; quorum ne minima quidem pars mihi innotescit. Misi ad P. Horatium libras XV, quas expendit in ornatum Beati. Et hodie a D. Marchione, ejusdem Beati fratre, accipio litteras, quibus significat se brevi per certum hominem ad me missurum Reliquiam ejus: & aliunde mihi nuntiatur, ipsummet venturum ad visitandum hunc locum. Si id, Deo volente, succedat, nullus dubito, quin huic celebritati nostræ allaturum sit incrementum grande … Saxi, ut jam supra notavimus, die XVII Maij MDCIX. Igitur post hoc tempus facta est translatio Reliquiæ Beati, quæ hic promittitur, pluribus a me descripta post librum 2 Vitæ Ceparianæ Cap. 14. pag. 1028.

[22] Non minus prolixa, nec minus accurata est epistola, quam P. Joannes Baptista Rossi, peregrinatus in Vulturenam vallem & Saxum, [Epistola P. Rossi] post reditum suum scripsit Mediolani die III Octobris MDCX, ad R. P. Bernardinum Rossignolium; Putabam, inquiens, futurum, ut conficerem peregrinationem meam diebus XV: verum impedimenta, quæ intervenerunt non una, præcipue tamen difficultas trajiciendi lacum, distulerunt aliquantum desideria nostra. Nunc, quæ Deo sint gratiæ, salvus & incolumnis huc perveni; meique esse officii puto, gratitudinis & reverentiæ ergo, participem reddere te, Reverende Pater, consolationis nostræ, qua superabundavimus, videntes liberalitatem Domini, glorificantis quotidie magis ac magis B. Aloysium nostrum. Vidimus mirabilia! Primum, in multitudine populi, [de obscuritate olim loci,] e variis provinciis confluentis ad visitandum Saxum, villam non ita pridem vix notam soli, nunc vero inter celebria Vulturenæ vallis oppida numerandam. Hæc ille. Attulit etiam nonnulla de obscuritate loci D. Peranda in epistola sua, quam initio hujus tractatus exhibuimus. Cupidus ego, priusquam illa legissem, resciendi aliquid de situ ejusdem loci, litteras dedi anno MDCXC ad P. Joannem Baptistam Castelli, Societatis nostræ Rectorem Ponte, prope a Saxo: isque pro sua humanitate continuo mihi rescribens, hanc ejus descriptionem dedit.

[23] Fere in meditullio Vulturenæ vallis, villa est perexigua, [cujus situs describitur,] cui nomen Saxum, in illo montium acclivi, quod obvertitur Septemtrioni, non admodum longe supra ripam Abduæ, inclusa in parœcia Pontis. In ista villa erat olim ecclesia sub titulo S. Michaëlis Archangeli: sed quia ibidem postea reposita est, summoque in honore habetur imago quædam thaumaturga B. Aloysii, ab hujus nomine vulgo nunc appellatur ecclesia B. Aloysii, imo & ipsa villa non alio fere nomine nunc venit. Moneo tamen, ecclesiam illam S. Michaëlis antiquam, non amplius superesse; sed ejus loco exædificatam esse aliam, non admodum pridem absolutam: quæ, unius est alvi, pulcra, capax & qualibet civitate digna. Miraculum putabis, talem ecclesiam conspici solitariam in loco paupere, perexiguo, ac fere præcipiti. In eadem sacellum visitur ex latere Euangelii, Beato proprium, in eoque religiose servatur pars ossis ejusdem, Castellione a Principe Francisco ejus fratre olim submissa.

[24] Pluscula & magis distincta de templo, ac præcipue de sacello Beati, habet P. Manzinus lib. 4 cap. 5 in fine. Ecclesia Saxi nunc temporis spectatur magnifica tam intus quam foris, longi cubitos LXXVIII, lata XXXVIII, cum fornice, secundum leges proportionis elevato; instructa præter aram principem, S. Michaëli Archangelo sacram, sacellis senis. Horum post aram prædictam primum, quod egredienti e templo dextrorsum est, sacellum Beati nominatur, estque opere plastico, [& ornatus varius.] auro & picturis ornatissimum; anathematis, acceptorum beneficiorum causa oblatis, refertum; dives candelabris argenteis aliaque supellectile sacra. Excellit inter omnia, lipsanotheca argentea, pretiosis gemmis distincta, olim donata a Principe Francisco Gonzaga, Beati fratre, quando sacram ejus Reliquiam os cruris, tribus unciis longum, anno MDCIX misit ad D. Nicolaum Lunghi, Curionem Saxi; deinde vero aucta & mirifice decorata ab ejusdem Beati, ex fratre jam dicto, nepte, Marchione Joanna Gonzaga, uxore magni Cancellarii Zapatæ Mediolani, quando (anno MDCLXXIV, uti supra testatus est P. Paravicinus) Saxum peregrinata est, adoratura ibi beatum patruum suum; quæ etiam alia ibidem dona reliquit. Sed præcipuum sacelli decus est, imago Beati antiqua; thaumaturga illa, quæ nunc grandibus & fabrefactis marginibus circumdata est, ingeneratque adspectantibus nescio quem, sane mirificum, pietatis sensum. Ita fere Manzinus, nisi quod nonnulla transposuerim loco. Adjungit ille, & ego aliunde acceptam, inscriptionem, supra portam templi primariam introrsum positam, quæ titulum ejus, & consecratorem, & consecrationis tempus, aliaque nonnulla docet. Est autem:

Templum hoc pia populorum liberalitas
B. Aloysio Gonzagæ extruxit:
Apostolica Nuntii Frederici Borromæi auctoritas
Archangelo Michaëli sacravit,
Anno MDCLXIV die XXX Julii.
Cedit nimirum suos honores Angelus Archangelo,
Cedit Aloysius arcem Archangelo Bellatori,
Qui cesserat summo Regi principatum.

[25] [Indicatur etiam,] Redeo ad epistolam P. Rossi, qui celebritatem loci, qualis tunc erat, anno MDCX, ita pergit describere. Vidi sane ibi ego, duobus continuis diebus, tantam populi frequentiam, ut, cum fœnilia & pauca quædam pauperis istius loci cubicula, capere illos nequirent, turmatim concederent ad proximas silvas. Ibi vero magnam noctis partem transigebant cantando hymnos spirituales ac sermocinando de mirabilibus Beati operibus: interque illos, [quanta eodem in loco subsecuta celebritas sit,] tametsi major pars essent plebei, non deerant etiam nobiles. Videtur mihi istic locorum certari inter B. Virginem Tiranensem & B. Aloysium Saxensem, uter altero beneficentior sit miseris mortalibus. Quippe quot a Virgine descendunt ad honorandum Aloysium, tot Aloysius, & plures, remittit Saxo ad Virginem, ut eam venerentur: sicque religio & pietas populi, quæ floret utroque loco, non minuit, sed auget potius, alterius loci religionem.

[26] Secundum quod ibi mirabile est, sunt gratiæ ac beneficia quæ Deus identidem miraculose concedit ad invocationem Beati sui. [quanta miraculorum frequentia,] Tria breviter adscribo, relata mihi ab illis ipsis, quibus collata fuerant; quique tunc, quando ego ibi eram, venerunt, gratias acturi Deo ac Beato, suaque vota quæ fecerant persoluturi. Primum miraculum contigit in quodam rustico, qui cum per viam angustam obvium haberet carrum, magno ferri pondere onustum, ita ab illo constrictus fuit, ut sibi crus sinistrum fregerit loco non uno. Advocat chirurgum, qui visa infelici fractura, desperabat curationem; neque vero applicare prius statumina cruri voluit, quam omnis caro, quæ contusa erat, putruisset; quod aliquot dierum moram requirebat. Igitur rebus ita desperatis, convertit se miser ad opem divinam; ungensque crudele vulnus oleo lampadis B. Aloysii, sanatam tridui spatio carnem lætus aspicit, & os paulatim consolidatum fuit. Alterum expertus est juvenis quidam, qui tres annos continuos gerebat fistulam sub gula, tanto majori cum dolore, quanto minor spes erat curationis ab hominibus; quia jam vulnus, generaverat gangrænam. Commendat se igitur Beato, & mox sanari incipit; addit unctionem de oleo lampadis ejus, & spatio dierum XV perfecte sanatus fuit.

[27] Tertium, quod dico, miraculum, accidit cuidam personæ dæmoniacæ, quæ per tres ac dimidium annos spiritu desperationis agitata, [quorum aliquot narrantur,] nunc percutiebat se cultro securive, nunc se jactabat in flumen, nunc alia committebat dementiæ similis, prout impellebatur a dæmone; nec somnum videbat oculis suis, nec partem quietis capiebat ullam: famem patiebatur insaturabilem, nec toto quidem panum furno explendam; hominesque oderat omnes cane pejus. Pertrahitur illa vi a propinquis suis in ecclesiam, ubi honoratur Beati effigies, & in momento cessant illi furiæ quas memoravi; jamque aliquot menses sunt quod nihil patiatur istiusmodi, sed potius gaudeat animi tranquillitate, indulgens pietati & magno flagrans amore erga Deum. Similia possem afferre multa, quæ variis locis audivi: sed hæc tria perscribere tantummodo volui, quia mihi certiora sunt, utpote ab illis ipsis personis, in quibus contigerunt, enarrata.

[28] Tertium jam, quod initio dixi, admirandum esse Saxi, versatur circa fabricam novæ ecclesiæ, quam constituit Reverendus Dominus loci Curio excitare ex eleemosynis fidelium. [Novo templo struendo] Nam cum ibi nulla copia sit, lapidum, arenæ, calcis, aut aquæ; deberentque cuncta vi magna pecuniæ magnoque labore comparari atque adduci; præter spem inventa nuperrime sunt in loco fere omnia, quæ necessaria sunt operi; imprimis vero fodina lapidum, qui facile cæduntur, & firmitate sua suaque pulcritudine referunt Tiburtinum, qui Romanis passim in usu est. Quotidie eruitur inde materia copiosa lapidum mole grandium, [ibidem mirabiliter inveniuntur] & nullo negotio ad locum ædificii deportantur, quia longius non abest quam jactu lapidis, manu emissi.

[29] Inventa quoque est non procul inde, cretacea, fingendis lateribus, qui per totam illam vallem nulli fiunt, perapta; quæ subministratura est fornicibus templi & sacellorum materiem suam, magno sumptuum compendio, in alios templi usus impendendorum. Ad hæc inventa est, inter fodiendum fundamentis jaciendis solum, ingens arenæ vis, toti ædificio suffectura. Quodque certius benignitatis divinæ argumentum est, dum eruitur terra pro fundamento sacrarii, nec opinato erupit scaturigo limpidissimæ aquæ, perenniter huc usque & copiose fluentis: [omnia fere necessaria.] quæ nunc quidem percommodum præstat usum ædificantibus; deinde vero præbebit ecclesiæ, & peregrinis, atque ipsis etiam loci incolis. Quippe cum optima sit, potari potest citra detrimentum; cumque sit copiosa, derivari potest adaquatum vicinos campos & silvas: imo jam nunc datur etiam infirmis potanda medicinæ loco: & ego sancte ajo, meliorem me aquam non bibisse alibi. Quamobrem, ad perficiendum opus inchoatum, jam non desideratur aliud quam calx: sed huic inopiæ subvenient eleemosynæ, quæ diebus præsertim solennibus largæ sunt.

[30] Verum quid dicam de decem Ursulinis, quæ voto Virginitatis obstrictæ Deo, [Templo inservit] ibidem adstrictæ etiam sunt obsequio & cultui Beati? Sunt illæ quidem, fateor, simplices & rusticanæ; sed norunt expedite legere, & nonnullæ etiam cantare cantum figuratum, non secus acsi multis annis dedicissent musicam in civitatibus & parthenonibus Sanctimonialium. Profecto nulli affirmanti facile credidissem, virgunculas, quibus tota hebdomada sui rure labores sunt, tam belle e libro varias cantilenas modulari, [congregatio virguncularum rusticanarum.] nisi propriis spectassem oculis, & auribus meis coram audivissem. Sunt autem humiles, devotæ, mortificatæ, & probatæ per rigidas pœnitentias, internas æque ac externas, priusquam a bono illo Curione admittantur in numerum aliarum. Profestis diebus, ubi sua pietatis officia ex præscripto absolverunt, dant operam laboribus manualibus, perinde atque aliæ suæ æquales ejusdem villæ: festis autem cantant diluculo Officium beatæ Virginis Mariæ; conferunt suis temporibus inter se de rebus ad spiritum pertinentibus; frequentant Sacramenta Pœnitentiæ atque Eucharistiæ; in summa talem ducunt vitam, ut conjici possit, electas esse a supremo mundi Architecto, quæ ponantur lapis fundamentalis alicujus domicilii religiosarum feminarum, quæ odore sanctitatis illarum allectæ, animum appellant ad similem vivendi modum. Et vero quædam nobiles feminæ, jam auditæ sunt dicere; quando integrum sibi fuerit, se cum Virginibus illis velle vivere, & reditus alendis viginti personis constituturas.

[31] Horum operum fructus debetur secundum Deum prædicto Curioni, nomine Nicolao Lunghi: [Qualis vir sit D. Nicolaus Lunghi;] qui adeo imbibit spiritum Societatis nostræ e frequenti congressione cum nostris hominibus olim Aronæ, ut videri possit a puero in collegiis nostris vixisse. Non quidem admodum litteratus est, sed rerum spiritualium perquam peritus; polletque certa quadam eloquentia & mira vivacitate ingenii, quibus multos insigniter doctos superat. Amat studetque omni virtutum generi, imprimis vero paupertati, cujus indicium dat habitus vilis atque interpolatus, quem libera electione sua, non necessitate, aut vanitatis causa gestat; & generosus rerum temporalium contemptus, quarum nihil suis usibus reservat, ex multis illis quæ liberaliter ei a piis peregrinis donantur: sed impendit omnia, aut ædificio templi, aut aliis operibus piis. Singulari studio fertur in nostros homines, iisque multam exhibet caritatem. Nos interim noluimus ei esse graves, cum aliunde per Dei gratiam haberemus quo sustentaremur; & modicum illud subsidii temporalis, quod perhumaniter nobis præbuit, compensare conati sumus officiis spiritualibus & concionibus, quas habuimus mane ac vesperi ad confertam multitudinem auditorum, qui bibebant sermones nostros, quemadmodum terra arida pluviam; nec non confessionibus audiendis aliisque operibus pietatis; quibus debite obeundis deinceps necessaria illic erunt, diebus solennioribus, duo, ut minimum, paria Sacerdotum. Hactenus P. Rossius, oculatus testis plerorumque hic relatorum.

[32] Superest mihi adhuc una epistola D. Nicolai Lunghi, e qua & humilitas ipsiusmet, & zelus in promovendo cultum gloriamque B. Aloysii, amplius innotescent. [intelligitur etiam ex propriis litteris.] Scripta fuit anno MDCXII, XXV Octobris, Saxi; inscripta vero R. P. Hieronymo Cittadini in collegio Braydensi Mediolani; & habet sequentia: Accepi numismata cum effigie B. Aloysii, fueruntque mihi carissima. Gratias Reverentiæ vestræ ago maximas, pro singulari affectu & memoria, quam conservat mei peccatoris miseri. Deus solus novit necessitatem animæ meæ, atque utinam! adjuvantibus servorum suorum orationibus; tandem aliquando me suscitet e gravi sopore negligentiarum atque imperfectionum mearum. Crebriores illæ sunt, [quando inchoatus est processus,] quam ut explicari a me possit: nec est alius uspiam qui noverit anatomiam animæ meæ. Summa caritas Rev. vestræ ac Reverendorum istius collegii Patrum, non cesset umquam orare Deum pro me, quia indigentissimus sum. Religio populi erga Beatum nostrum multiplicatur mirum in modum; & ædificium promovetur, nequidquam adversario progressum ejus impedire totis viribus suis conante. Processus pro canonizatione Beati est inchoatus: sed propter infirmitatem quamdam Cancellarii Vallis, qui scribebat, & propter occupationes D. Archipresbyteri delegati, examen testium aliquamdiu intermissum fuit: credo tamen hebdomade proxima denuo resumendum esse. Ego annotavi, & jam deposui, gratias & miracula, quæ ad meam notitiam pervenerunt; circiter CXXXIII: ac deinde denuo aliud intellexi ex quodam Nobili Mediolanensi, propinquo infirmæ Monialis, cui collatum fuit beneficium sanitatis. Inhabitabat illa monasterium S. Mariæ montis Varesii, laboraverat cancro in altera mamilla, cui medicando triennium frustra impenderat; votum vovit huic Beato, & sana fuit. Ego ei vasculum cum oleo ejus submisi. Nupero Septembri huc venit Processio percelebris Trahona. Deus noster semper sit cum Rev. Vestra: & ego me omnium Vestrum sanctis Sacrificiis & orationibus commendo; uti & commendant sese Virgines Congregationis Dominæ nostræ. Fuerat Congregatio illa, nisi multum fallar, ab ipso D. Nicolao erecta, Deoque per votum castitatis obstringebantur singulæ Virgines. Earum exercitia nonnulla recensuit supra numero 30, P. Joannes Rossi, & Virgines Ursulinas appellat, sumpto nomine a Religioso feminarum cœtu, quæ Angela quadam Brixiensi auctore convenerunt in unum, atque anno MDLXXII confirmatæ leguntur a Gregorio Papa XIII.

CAPUT III.
Testium, in processu Vulturenæ vallis examinatorum, nomina, patria, ætas, conditio; examinum loca ac tempora.

[33] Processui huic præmitto una serie conjuncta nomina testium, quemadmodum e Romano, Cactellionensi ac Florentino sua quoque, in unum collecta, simul retuli supra; eo discrimine, quod supra ordine temporum relata sint omnia, prout etiam relata leguntur in illis processibus; hic vero sequamur solum ordinem quo leguntur in processu hoc, in quo singula quidem suum tempus & locum examinis adscripta habent; sed Notarius aut quivis alius, qui testimonia, absoluto Processu toto, collegit in unum, minus fuit attentus ad disponendum ea ordine temporis quo data fuerunt. Interea e subjecto catalogo, in quo proponuntur primum nomina testium atque etiam parentum eorum aut conjugum, dein patria & ætas subjiciuntur; innotescit sufficienter tempus, quo singuli testes examinati fuerint; uti & locus, ubi depositio facta sit. Igitur

Testis I Reverendus Dominus Nicolaus Lunghi, Pontanus, & in Saxo, vice parœcia Pontis, ab annis XXI Curio; annorum … Examinatus is fuit, ut supra indicatum est, anno MDCXII, die XXIV Septembris.

[34]

Testes examinati Saxi in domo ecclesiæ S. Michaëlis, anno MDCXII prædicto, die vero XXV Septembris.

Testis II Catharina, filia Stephani Micheloni, uxor Antonii de Briotta, de Saxo, annos nata circiter XXVII.
III Riccadona, filia Joannis de Roda, uxor Bartholomæi de Briotta, de Saxo, annorum XXXV.
IV Joannina, filia Joannis de Antoniacio, uxor Simonis de Carugo, annorum XXXIII.
V Joannina, filia Jacobi de Juvanotto de Briottis, uxor Stephani de Michelono, de Saxo, ann. LX.

[35]

Testes examinati in domo ecclesiæ B. Mariæ in terra Pontis anno MDCXII, XXVII Septembris.

VI Joannes filius Bartholomæi Angelini, de Fontanina, Communis Pontis, annorum XL.
VII Maria, uxor Mauritii olim Delci, de Fontanina, ann. XXX.
VIII Lucia, uxor quondam Dominici Moretti, de Sazio, sive Saxo, ann. XL.
IX Andreas, filius Martini Jacobi de Zano, Saxensis, ann. XLV.
X Bartholomæus q. Semperboni de Semperbonis, ann. XXXVIII.
XI Bartholomæus, filius Michaëlis del Michelono, de Sazio, ann. XXV.
XII Catharina, filia Maphæi Joannini de Guizardis, & uxor q. Hieronymi Quadrii, de Ponte, ann. XXXVII.
XIII Domina Lucretia de Respetinis, comitatus Clavennæ; nunc uxor D. Janantonii de Miotto, de Ponte, habitatrix ibi; annorum XXIX.
XIV Magdalena, filia Mag. Joannis de Abundio, nunc uxor Jacobi de Zanonibus, de Ponte, ann. XXXI.

Hactenus nominatorum depositiones scripsit & subscripsit, tamquam Notarius a Judice electus, Paulus Quadrius: cujus loco deinceps id præstat, assumptus ab eodem Judice, Joannes Baptista Painus, filius D. Francisci de Montanea, publicus imperiali auctoritate Vallis Tellinæ Notarius.

[36]

Testes examinati in domo Dom. Nicolai de Lunghis, Curati in Saxo, an. MDCXII die XIX Decembris.

XV Lucia, filia Ambrosii de Bonomo, de Sazio Communis Pontis, & uxor Dominici de Gabrieliis, de Albarede, ann. XLVII.
XVI Pasquina, filia Moretti de Ruffinolis, de Sazio; & uxor Petri de Briotta, ann. LX.
XVII Joannolinus, fil. Michaëlis de Berniga, vallis Aringæ, Communis Pontis, ann. XXV.
XVIII Margarita, filia Maphæi Furni, de Aringa; & uxor Gregorii Blancæ, de Fontanina, Communis Pontis, ætatis ann. XLV.
XIX Michaël, filius Laurentii Barnigæ, ex valle Aringa, Communis Pontis, ann. L.

[37]

Testes examinati in domo Domini Curati Communis Clarii, an. MDCXII, die XX Decembris.

XX Spectabilis Dominus Carolus, filius spectabilis Domini Nicolai Quadrii, de Clario, ann. XLVI; testis citatus per Antonium de Marcola, Servitorem publicum, Communis Pontis.
XXI Lucia, filia Delci de Steffenino Curteni, vallis Camonicæ, uxor Joannis Petri, olim Mariani de Saxo, & modo ancilla Excellentissimi D. Doctori Fabritiis Lavizari in Clario, ann. XLIX.
XXII Excellentiss. Physicus, D. Nicolaus, filius Nobilis D. Vincentii Tarchini, Communis Clarii, annorum XXXI.
XXIII Nobilis Domina Lȩlia, filia Nobilis D. Antonii Lazaroni Curteni, vallis Camonicæ, uxor q. Nob. D. Basilii, olim Spectabilis D. Nicolai Quadrii, Communiis Clarii, ann. XXXV.

[38]

Testes examinati in domo Domini Curati Saxensis, anno MDCXIII, die XXIII Aprilis.

XXIV Elisabetha, uxor Joannis Angelini, de Fontanina, Communis Pontis, ann. XL.
XXV Mauritius, filius Delci, de Fontanina ann. XXXV.
XXVI Joannina, filia Andreæ, olim martini Jacobi Sani, Saxensis, ann. XXI.
XXVII Jacobina, filia Petri de Aqua, Communis Trisivii, ancilla Simonis de Carugo, Communis Pontis, ann. XXV.
XXVIII Joannina, uxor Bartholomæi Semperboni, de Saxo superiore, Communis Pontis, ann. XXXII.
XXIX Ursina, filia Dominici Moretti de Saxo, Communis Pontis, ann. XIX.
XXX Dominica, filia Jacobi Briotti, & uxor Antonii, de Fontanina, Communis Pontis, ann. LX.
XXXI Joannes q. Gregorii Blancæ, de Fontanina prædicta, ann. XIV.

Et hi quidem duo ultimi testes examinati fuerunt die I Maij.

[39]

Testes examinati in domo Pauli Quadrii, sita in terra Pontis, an. MDCXIII die II Maji.

XXXII Jacobus, q. Martini de Zanonibus, de Ponte, ann. XL.
XXXIII Domina Anna, filia D. Joannis Antonii Miotti, de Belora, Communis Pontis, ann. XX.
XXXIV Nesa sive Agnes, filia Andreæ, de Caprinellis, Communis Platedæ, ann. XVI.
XXXV Catharina, filia Antonii, de Albareda, Communis Pontis, & uxor Bertrami Ramponi de Aqua, habitatrix Saxi, ann. XL.
XXXVI Ursina eadem præ supra, testis, XXIX.

Sequentia scripsit & subscripsit Petrus Antonius a Castello Arcennio, nobilis q. egregiique Notarii & Causidici Joannis Morbeniensis filius, publicus Imperiali auctoritate Valli Tellinæ Comique Notarius.

[40]

Testes exanimati in domo D. Fabiani Cossongiæ Curati Talamonæ, an. MDCXIII die XXV Januarii.

XXXVII Joannina, filia Bernardini de Tedoldis, de Talamona, ann. XX.
XXXVIII Maria, soror supradictæ Joanninæ, ex eodem quondam patre, ann. L.
XXXIX Multum Reverendus, S. Theologiæ Professor, D. Fabianus Cossongia, Curatus & Rector ecclesiarum Communis &c. Talamonæ prædictæ, annorum XXVIII.
XL D. Joannes Maria Vola, filius Baptistæ, de Talamona prædicta, alter ex duobus Consulibus dicti Communis Talamonæ, dicti anni MDCX, natus annos circiter XXXV.

[41]

Testes examinati in domo D. Paravicini de Paravicinis, in oppido Bulii, anno MDCXIII die XXVIII Januarii.

XLI D. Maria Elisabetha, filia D. Baronis Valoni de Talamona, & uxor D. Jannis Antonii Paravicini, Notarii de Bulio.
XLII Joannina, filia Andreæ de Andriettis, Buliensis, & uxor relicta Jacobi de Tognardis, dicti de Fomasio, Buliensis, annorum L.
XLIII Magdalena, filia Jacobi dicti della Baila, & uxor Dominici de Bello, Buliensis, annorum XL.

[42]

Testes examinati in domo D. Jacobi Spini, sita in oppido Talamona, jurisdictionis Morbenii &c. anno MDCXIII die XXIX Aprilis

XLIV D. Catharina, filia D. Francisci Nobilis, & uxor D. Jacobi Spini, annorum XXXVIII.
XLV D. Joannes Jacobus Spinus, annorum XLVIII, filius D. Joannis Antonii de Talamona.
XLVI D. Joannes, filius Bernardini Brigidæ, Talamonensis, ann. XLVIII.

Sequentibus subscripsit D. Nicolaus Paravicinus, filius D. Horatii, de Sondrio, publicus Imperiali auctoritate Vallis Tellinæ Notarius.
XLVII D. Nicolaus, filius D. Joannis Antonii Anesis de Burmio, aromatarius, habitans Sundrii, annorum LIX; testis nominatus citatusque per Nuntium publicum Tiberium Vaccanum, pro ut ipse Nuntius mihi Notario retulit, examinatus in curte Canonicæ Sundrii.
XLVIII Nobilis Domina Lucia, filia D. Thomȩ de Sanardis Veneti, uxor prædicti D. Nicolai Anesis, habitans Sundrii, annorum L; examinata anno MDCXIII, VII Februarii, in stufa Domini Medici a S. Benedicto in oppido Sundrii.
XLIX Dominica, filia Matthæi Pasinæ, de Bufetto, uxor quondam Gregorii de Valbona, annorum L; examinata eodem anno die VIII Februarii, in villa Bufetti, in domo Parochi ejus loci. Quo die & loco etiam examinatus est qui sequitur testis,
L Rev. Dominus Presbyter, Petrus Antonius de Bonfadinis, Parochus dicti loci de Bufetto, annorum XLV.
LI D. Marcus, filius Magistri Martini de Bonfadinis de Alexandris, Bufettinus, annorum XL; examinatus die IX Februarii ejusdem anni, in dommo D. Antonii Quadrii de Ponte hospitis Clurii.

[43]

Testes examinati anno MDCXIII die X Februarii, in domo Magnifici D. Actii Bestæ, in oppido Telii; eodem Notario.

LII Bernardus, filius Jacobi Foletti de Telio, annorum XIII.
LIII Jacobus Folettus, prædicti Bernardi pater, annorum LVII.
LIV Magdalena, mater ejusdem, ann. XXXIX
LV Multum Reverendus Sacræ Theologiæ Doctor, D. Jacobus Antonius, filius nobilis D. Marci Antonii Lanza, Pontanus, Parochus supradicti Telii, annorum LV.
LVI Petrus, filius Antonii Moschetti de Telio, annorum L.
LVII Pedrina, filia Bernardi Betalli de Brata, habitatrix Telii, annorum XXII.
LVIII Dominica, quondam Bartholomæi Sandrini de Vezza, & uxor quondam Bernardi Betalli de Brata, habitatrix Telii, mater suprascriptæ Pedrinæ, annorum LXXII.
LIX Magnificus D. Actius, filius Magnifici D. Caroli Bestæ de Telio, annorum XXX.

[44]

Testes examinati Burmii, in domo ipsius D. Perandæ Judicis, an. MDCXIII, die III Januarii, Notario Leoprando Sermundo.

LX. D. Catharina, quondam D. Vincentii de Agita, Burmiensis, annorum XL.
LXI. D. Catharina, filia Excellentis Artium & Medicinæ Doctoris D. Gasparis Sermundi, Burmiensis, ann. XLII.
LXII. Excellens Chirurgus, D. Sigismundus, Folianus, ann. XXXIV.
LXIII. D. Fabiana Sermundi, uxor mei Notarii, ann. XLII.
LXIV. D. Catharina, filia D. Balthasaris Casularii, de Burmio, uxor q. D. Stephani Sermundi, ann. L; examinata die IX Januarii.
LXV. D. Anna, filia D. Balthasaris Casularii, de Burmio, ann. XL; examinata die X Januarii; uti & quatuor sequentes.
LXVI. D. Joannes Casularius, frater prædictæ Annæ, ann. LXII.
LXVII. D. Margarita, filia D. Ennii Cordani, uxor D. Gabrielis Zuccolæ, de Burmio, ann. XXX.
LXVIII. D. Dorothea, filia D. Stephani Sermundi, uxor D. Joannis Jacobi de Albertis, de Burmio, ann. XXV.
LXIX. Jacobina, F. Bernardi de Fraccalossio, uxor D. Joannis Jacobi Marchii, Burmiensis, ann. LX.
LXX. Reverendus S. Theol. Doctor & Presbyter D. Simon Murchius, Canonicus ecclesiæ collegiatæ SS. Gervasii & Protasii, de Burmio, ann. XXXIII. Hic testis & sequens examinati fuerunt die XI Januarii.
LXXI. Joannes Petrus, q. Joannis Jacobi Fogaroli, Burmiensis, ann. XXXV.
LXXII. Catharina, q. Vasini Maggii, uxor prædicti Joannis Petri Fogaroli, de Burmio, ann. XXXV, examinata die XVIII Aprilis.

[45]

Testes ibidem examinati an. MDCXIV, die XXII Februarii.

LXXIII. Honesta, cognominata Scatuina, serva D. Fabrianæ Sermundi, ann. XXVII.
LXXIV. D. Joannes Jacobus de Albertis, filius D. Francisci, contestis ut supra nominatus a D. Dorothea uxore sua, ann. XXXI.
LXXV. R. D. Presbyter Joannes Anzius, Canonicus Burmii, ann. LIV.

[46]

Testes examinati in terra Pesclavii, ac domo ipsius Notarii, qui hic fuit Joannes Antonius Andreossa, MDCXIII, die XXII Martii.

LXXVI. Anna, filia Joannis olim Durici de Zanotto, & uxor Mag. Petri filii Andreæ Losii, dicti loci Pesclavii, ann. XXX.
LXXVII. Joanna, soror prædictæ Annæ, ann. XXXV.
LXXVIII. Catharina, q. Dominici de Bondiliolo, uxor q. Joannis olim Dorici de Doricis, ann. LX, examinata die XV Novembris anni prædicti, in domo Magistri Petri, Annæ testis LXXVI mariti, in contrata de Peimonte Communis Pesclavii.

[47]

testes examinati in ecclesia S. Caroli in oppido Tirani, an. MDCXIII, die XII ac XIII Novembris. Notario …

LXXIX. Joannes, filius Bartholomæi, q. Petri de Molinariis, Communis Tirani, ann. XLIII.
LXXX. D. Fulvius, filius D. Pompeji Bisecii, Nurcinus, Chirurgus, nunc moram trahens Tirani, ann. XLII.
LXXXI. D. Joannina de Ballottis, filia Joannis, uxor D. Joannis Lombardoni de Tirano, ann. XXXVI.
LXXXII. D. Joannes, maritus prædictæ D. Joanninæ, ann. XXXVIII.
LXXXIII. Catharina, uxor Augustini Dongini, & filia Mag. Petri della Baila, de Tirano, ann. XLVII.
LXXXIV. Margarita, filia Bartholomæi, olim Petri de Molinariis, ann, XXVII; examinatus in ecclesia parochiali S. Martini de Tirano, die XV Novembris.
LXXXV. Tognola, filia Matthæi Ferrabovii, uxor Andreæ de Caprinellis, ann. LV, examinata fuit in ecclesia parochiali S. Antonii, loci de Plateda Vallis Tellinæ, die XVIII ejusdem mensis.
LXXXVI. Margarita, filia Matthæi Lapicidæ de Fola, & uxor prædicti Dominici, olim Petri de Molinariis, ann. LXIII. Hæc examinata fuit in ecclesia beatissimæ Virginis de Tirano, die XXIII ejusdem Novembris.

CAPUT IV.
Initium Processus, ac depositionis D. Nicolai Lunghi, illorum quæ vidit oculis suis.

[48] Nunc ad examen testium atque Processum ipsum venio, cujus Acta sic incipiunt. [Inchoatur processus an. 1612, 24 Sept.] In nomine Domini. Amen. Processus in Vulturena valle confectus, ad comprobationem miraculorum B. Aloysii Gonzagæ. Consummatus in brevi explevit tempora multa. Anno ab ortu Domini nostri Jesu Christi MDCXII, die XXIV Septembris, coram multum Reverendo sacræ Theologiæ Doctore, D. Prospero Peranda, Archipresbytero Burmii, Judice electo & constituto ab Illustrissimis & Reverendissimis sacræ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus infrascriptis, deputatis super ceremoniis & sacris ritibus, & super canonizationibus Sanctorum rite & recte faciendis, & per fel. rec. Sixtum Papam V generaliter tamquam Congregationi sacrorum rituum præfectis, primo; & nuper etiam per sanctiss. D. Paulum, divina providentia Papam V, super canonizatione beatæ mem. Aloysii, ex nobili familia Marchionum Gonzagæ orti, dum vixit Societatis Jesu Religiosi, specialiter ad sumendas informationes & testes, de maxima populi devotione erga dictum Aloysium Gonzagam ejusque imaginem, in ecclesia S. Michaëlis de Sazio, Communis Ponti Vallis Tellinæ, Dominii Illustrissimorum D D. Grisonum expositam; deque multis miraculis, quæ etiam in dicto loco ad ipsius Aloysii intercessionem Deus indies facere dignatur; ut eis collectis & Apostolicæ Sedi relatis, ad complementum canonizationis suæ, eo dignius deveniatur; & latius prout in infrascriptis litteris remissorialibus, ad prædictum D. Archipresbyterum datis: quæ & Capitula seu Positiones, super quibus examinandi erunt Testes, continent, & sunt tenoris infrascripti, videlicet.

[49] [Litteræ Cardinalium remissoriales] Dominicus, Ostiensis, Pinellus; Antonius Maria, Prænestinus, Gallus; Episcopi: Franciscus Maria, tituli S. Mariæ in Ara cȩli, de Monte; Robertus, tit. S. Mariæ in via, Bellarminus; Hieronymus, tit. S. Blasii de Annulo, Pamphilius; Joannes Garzia, tit. Sanctorum quatuor Coronatorum, Mellinus; Joannes Bapt. tit. S. Sixti, Lenus; Presbyteri: Andreas, Sancti Angeli in foro piscium, Perettus; Joannes Bapt. S. Mariæ in Cosmedin, Detus; Aloysius, S. Agathæ, Caponius; Diaconi; S. R. Ecclesiæ Cardinales; super canonizationibus Sanctorum, rite & recte faciendis per fel. rec. Sixtum Papam V generaliter, tamquam Congregationis sacrorum rituum Præfecti, primo; ac nuper etiam per sanctissimiss. D. N. Paulum, divina providentia Papam V, super canonizatione bonæ mem. Aloysii, ex nobili familia Marchionum Gonzagæ orti, dum vixit Societatis Jesu Religiosi, specialiter deputati, prout in litteris desuper emanatis tenoris infrascripti, videlicet, a tergo: Venerabilibus Fratribus nostris S. R. E. Cardinalibus, super ceremoniis & sacris ritibus deputatis. Intus vero: Paulus Papa V. Venerabiles Fratres nostri, salutem & Apostolicam benedictionem. Ad aures nostras multorum relatione pridem pervenit, bonæ memoriæ Aloysium &c. prout in Commentario prævio § XII, num. 126. Deinde sequitur: Reverendo in Christo Prospero Perandæ Archipresbytero Burmiensi. Noveris juxta mandatum sanctissimi Domini nostri Pauli Papæ V supra insertis litteris, [inscriptæ Archipresbytero Burmii.] Nos, post inquisitionem de puræ fidei, sanctæ vitæ & morum fama, de miraculorum magnitudine, de populorum observantia erga dictum bonæ memoriæ Aloysium Gonzagam, generatim tantum, non sigillatim, commissam Romæ Illustrissimo & Reverendissimo D. Cardinali Pamphilio, S. D. Nostri in spiritualibus Vicario, sive Reverendis in Christo Patribus Episcopis Patavino & Solomiensi, ejus Delegatis; Mantuæ, Episcopo Mantuano; Parmæ, Episcopo Parmensi; Castellione, Archipresbytero Castellionensi; coram nobis stetisse R. Patrem Virgilium Ceparium, Societatis Jesu Presbyterum, Procuratorem & reliqua, paucis mutatis, ut in simili commissione data Archipresbytero Castellionensi, § XIII Commentarii prædicti allata.

[50] Litteris Remissorialibus, uti sequitur in Processu, qua decet reverentia acceptis & acceptatis, Rev. D. Peranda, Archipresbyter Burmii, [Nominantur Notarius & Procurator;] Judex deputatus, Notarium nominavit & constituit Paulum Quadrium, ipsius Vallis Tellinæ Cancellarium. Tum produxit R. D. Nicolaus Rusca, Doctor Theologus, Archipresbyter de Sundrio, quem P. Ceparius Procuratorem sibi substituerat, instrumenta necessaria; & in testes super examinandis nominat R. D. Presbyterum Nicolaum Lungum, [hic producit testes,] Curatum loci de Sazio, in cujus ecclesia imago & reliquia ipsius B. Aloysii veneratur: item & omnes alios, qui per eum vel alios testes in contestes nominabuntur. His aliisque rite factis, eodem die, XXIV Septembris anni MDCXII, coram prædicto multum Reverendo Domino Archipresbytero Burmiensi, Prospero Peranda, sedente pro tribunali super banco, posito in stufa residentiæ Domini Curati Clurii, sita in d. loco Clurii, quem locum &c. ad præsentiam illustris Domini Pauli Valthier, [& primo loco Curionem Saxi,] Capitanei Vallis Tellinæ, ibidem pariter sedentis; constitutus præd. R. D. Presbyter Nicolaus Lungus, Curatus ecclesiæ dicti loci de Sazio, testis ut supra nominatus, productus juratusque de veritate dicenda in manibus præd. Domini Archipresbyteri, ac citatus &c. per Carolum de Castiono, Servitorem publicum & juratum ipsius Communis Clurii, prout in ipsius relatione mihi facta; & qui gravitatem perjurii non ignorat. Interrogatus, Nicolaus scilicet, quid sentiat de ipso B. Aloysio Gonzaga, & qua veneratione habeatur; declaretque miracula & gratias, quæ ibi ex ejus Beati intercessione concessa novit, & quibus; & prout in Capitulis per eum lectis: juramento suo, dextera sua corporaliter tactis Scripturis, respondet lingua Italis vulgari, qua etiam reliqui testes utuntur, hunc in modum: B. Aloysius est magnus Sanctus, & in maxima apud populum veneratione; ejusque intercessione, divina Majestas operata est multa & grandia miracula, plurimasque concedit gratias. Et illa quidem, quorum ego notitiam nactus fui, in libellum retuli; quorum vero plena notitia ad me non pervenit, quot quantaque sunt! Libelli autem prædicti exemplar describam, atque una notabo quodnam principium habuerit hæcce veneratio ac devotio; & utrumque dabo Dominationibus Vestris in manus. Tum sequitur ipsa depositio ejus, hæc videlicet.

[51] Anno MDCXII die XXIV Septembris. Ego Nicolaus Lunghi, ex Ponte Vulturenæ vallis, [deponentem jurejurando] Vicecurio Saxi jam annos XXI & amplius; citatus & interrogatus in hypocausto domus, ubi habitat admodum Rev. Dom. Nicolaus Quadrius, Curatus Clurii, prope ecclesiam S. Jacobi Apostoli, quæ est parochialis dicti loci, super illis omnibus quæ audio & scio de sancta vita B. Aloysii Gonzagæ, deque miraculis & gratiis per eum factis, & quæ fiunt quotidie in variis locis, & in particulari in Valle Tellina locisque circum jacentibus: in præsentia admodum magnifici & reverendi Domini Archipresbyteri Burmii, Prosperi Perandæ, Theologiæ Doctoris, [de fama Sanctitatis B. Aloysii,] a sancta Sede Apostolica delegati ad formandos processus pro canonizatione B. Aloysii in hisce regionibus; interrogatus inquam, a Magnifico Domino Paulo Quadrio de Ponte, in Secretarium pro hac causa electo; & juratus juxta formulam, ab adm. Rev. Domino Delegato mihi datam; dico (quatenus res ab illo gestas scio, tum ex lectione Vitæ ejus & miraculorum, variis in locis & urbibus factorum; tum ex scientia illorum, quæ facta sunt ac fiunt in Tellina valle locisque vicinis; quorum ego, si quis alius, plenissimam notitiam habeo, partim quia vidi propriis hisce oculis; [veneratione & miraculis:] partim quia mihi relata fuerunt ab illis ipsis, qui ejusmodi gratias consecuti sunt, & quas ego in particulari libro fideliter annotavi in hunc finem) quod B. Aloysium habui & habeo pro magno Sancto, & caro divinæ Majestati amico, atque ab ipsa electo, per quem effunderet gratiæ suæ dona infinita in devotos ei fideles Christianos, ad augmentum sanctæ fidei & extirpationem hæresium. Quamobrem & meretur, conscientia mea judice (si modo placeat sanctæ Sedi Apostolicæ) quantocius Sanctorum catalogo adscribi; cum constet de infinitis ejus gratiis communibus, præter particulares, quæ ad ejus invocationem continuo depluunt e cælo in hasce nostras valles, quæ illarum tam indigæ & erant & sunt.

[52] Quod porro attinet ad originem tam eximiȩ celebritatis in ecclesia S. Michaëlis Archangeli in villa Saxo parœciæ Pontanæ, [item de principio venerationis,] quo tantus concursus religiosi populi conspicitur fieri, totque supplicationes ducuntur ex omnibus fere, certe ex præcipuis oppidis totius Vallis, ad venerandum ibi admirabilem Beatum nostrum; dico, commodatam mihi fuisse historiam Vitæ B. Aloysii a R. D. Curione Pontis, Joanne Quadrio, mense Octobri anno MDCVIII (imo VII, ut præcedenti capite notavi, & probavi ex ipsius Nicolai hujus litteris) Quadrius vero illam acceperat ab adm. Rev. D. Archipresbytero Burmii, nunc Judice delegato in hac causa. Legi librum cursim hinc & inde, interdum etiam coram aliquot de parœcia mea. Ex qua lectione, auditis tot instanti tempore patratis miraculis, cum admiratio passim omnes cepisset, subiissetque singularis in eumdem Sanctum religio; usuvenit mihi, ut inviserem ad Catharinam, Antonii Briotti filiam, parœciæ meæ, quæ [annos circiter XVIII nata, [& subitanea curatione] gravi trium mensium contabescebat infirmitate] jamque munita Sacramentis Ecclesiæ, lectisque Commendationibus animæ, proxime aberat a morte, nec aliud expectabatur quam ut ultimum exhalaret spiritum; cum sensi, motu interiore stimulari me, ut & ego periculum facerem de miraculis hujusce magni Beati; [Catharinæ Briotti,] ac præivi moribundæ votum (erat enim adhuc mentis compos) vovendo quinquies Orationem Dominicam & Salutationem Angelicam, in dies singulos semestri spatio persolvendas; si porro vivere daretur. Et continuo per gratiam Domini nostri Jesu Christi atque intercessionem B. Aloysii, mors in vitam commutata est, summa omnium lætitia, qui noverant ægram; atque cis diem octavum rursus eam invisens, comperi de integro sanam hilaremque, cum singulari gaudio animi mei ac interna pietatis erga Beatum motione. Et hoc contigit mense Decembri ejusdem anni MDCVII.

[53] Anno MDCVIII mense Februario, alia Catharina [filia Stephani Micheloni ejusdem parœciȩ meæ, [Catharinæ Micheloni,] adeo dolebat dentibus octo dies continuos, ut oculis suis videre somnum ne momento quidem posset, atque animo subinde linqueretur;] quæ cum votum fecisset Beato, lecturam se quotidie tertium Pater noster & Ave Maria per octiduum; cedente ilico dolore omni, ex desperatissima, sana fuit. [pueri ischiadici.] Proximo exinde Martio filiolus Simonis de Carugo, & ipse parœciæ meæ Saxensis, utraque coxa ischiadicus, quintam hebdomadem lectum tenebat, acerbis doloribus discruciatus; quando matre Missam unam Beato celebrandam vovente, duarum non amplius horarum spatio sanatur ex integro, lectumque deserit. Horum fama beneficiorum didita latius, [Curat pingendum] ingens cepit incrementum religio populi mei erga Beatum istum; cui gratum facturus ego, æque ac meæ ipsius erga eumdem pietati obsecuturus, litteras dedi ad R. P. Scipionem Carraram, per id tempus Rectorem collegii Societatis Jesu Novocomi, (quippe qui portaverat historiam vitæ Beati nostri in hanc vallem, donaveratque admodum R. D. Archipresbytero Burmiensi) mihi ut curaret pingi tabellam ejus, [Beati imaginem,] quam simillimam imagini viventis: quod & curavit sedulo, misitque picturam ad me per eumdem D. Archipresbyterum, tunc forte Novocomo ad nos redeuntem, in Pentecoste anni ejusdem. Acceptam servavi Ponte super pluteo meo tribus festis sequentibus; deinde circumdatam margine portavi Saxum, & reposui in cubiculo domus, quæ istius ecclesiæ est, coopertam tela linea; usque dum nactus lampadem, quæ lumen sacræ imagini ministraret, ipsam in templum inferrem.

[54] Interea, manente adhuc imagine in domo prædicta, [quam, curata prius coram illa,] accidit quod sequitur, in Ursina, quondam filia Dominici Moretti Saxensis. Adeo hæc ægrotabat e strumis circum collum, integris novem & quod superat mensibus, non sine febri continua, ut, variis licet usa medicaminibus, non posset movere [collum aut brachia, nec facere opus aliquod, nec partem somni ullam capere ab acerbitate doloris.] Hoc rerum tempore & loco, persuasa a me mater ejus, vovit B. Aloysio [effigiem unam e cera, certumque numerum orationum;] & ego jussi infirmam in pervigilio S. Joannis Baptistæ sub vesperam, cum aliquot aliis Virginibus [e congregatione B. Mariæ, per votum castimoniæ consecratis Deo, venire in domum ubi effigies Beati servabatur.] Ut autem venit, signavi eam ante ipsam effigiem circumcirca cruce argentea, aliquid reliquiarum ejusdem Beati inclusum habente; & continuo cœpit illa movere brachia & collum. [Revertit læta domum suam; nocte tota, [Ursina Moretti,] quæ somnum prius invenire nusquam poterat, placide dormit, omni febre libera: diluculo a nullo adjuta vestit sese;] concedit ad templum; sumit sanctissimam Eucharistiam; it visitatum sacellum S. Joannis Baptistæ ad pedem montis: post meridiem juvat matrem in agendis per domum; ac postero die toto, eidem matri suæ, textrinum opus facienti, adjutrices manus publice impendit, cum omnium admiratione ac stupore.

[55] [exponit publicæ venerationi;] Postridie curationis, ipsa S. Joannis Baptistæ festa luce, hora Vesperarum, expono effigiem Beati publicæ venerationi in ecclesia cum lampade non magna, accensa tamen, sed solis festis diebus arsura. Pridie sanctorum Petri & Pauli, interroganti mihi dictam Ursinam, qui valeret; ostendit illa circulum inflammatum ac tuberosum, instar funis collum ambientem, inquiens, inde sibi dolere plurimum. Inquam ego, Si habes fidem, sanaberis. Post prandium ingressus ædes Margaritæ Micheloni, quondam Gregorii filiæ, [e numero prædictarum Virginum;] continuo exclamantem audio: O! quantum beneficium obtinuit Ursina! Vere magnum, repono ego; verum superest ei in collo tuber valde inflammatum. [ac monetur oleo lampadis] Attamen si habuerit fidem, curabitur; ipsoque illo tempore sensi ad aurem mihi dexteram allabi vocem, distinctam quidem, sed submissam, hæc articulate formantem verba; Experire MODO OLEUM LAMPADIS, ET VIDEBIS. Attonitus ad hæc animo, [ad curationes uti:] quod audieram aperui Margaritæ prædictæ; & constitui clam periculum facere sub vesperam in eadem Ursina: quod & feci: atque ilico abscessit ab ea tuber illud, inflammatio ac dolor, præsentibus ejus matre prædicta Margarita, & aliquot aliis. Hactenus habemus personas quatuor, quæ mirabiliter curatæ fuerunt; sequentur plures, quibus numeros Romanos præfigam claritatis & distinctionis causa.

[56] V. Die primo Julii denuo periculum feci in Michaële, [quo & plurimos curavit] filio quondam Bartholomæi Micheloni parœciæ Saxensis; qui transfixus pedem spina, mense integro illi insistere, & quindecim noctibus videre somnum oculis non potuerat. Is accepto a me oleo lampadis, præmittens tertium Orationem dominicam & Salutationem angelicam, unxit pedem affectum: moxque in somnum incidit, ac dormivit nocte tota; postridie vero diluculo adiit mecum, comitantibus multis aliis, ad celebritatem B. Mariæ Tiranensis, perfecte sanus, & præcedens me equitem pedes, nec ullum amplius dolorem sensit. VI. Nesa, sive Agnes, filia Andreæ Caurinali de Plateda, femoribus brachiisque contracta, & toto corpore incurvata, venit ad Beatum nostrum, ut potuit, fulcris sub axillis innixa: & contactu sacri olei, me præsente, erigitur, usum recipit membrorum, atque intra dimidiam horam discedit inde domum suam perfectissime sana. VII. Moreschinus de Auriga venit anno MDCIX, die XVIII Martii [jumento rectus] ad visitandum Beatum, tam acerbum patiens cruciatum dextro femore, ut a multis diebus erigere sese aut illo consistere non posset; linit vesperi, cubitum concedens, affectum locum oleo Beati; ac mane surgit e lecto plane curatus. VIII. Riccadona Saxensis, tempore partus fœtum, septem horas jam mortuum ac transversum in utero, eniti non poterat: uncta autem oleo prædicto, eum facillime ejecit. Pluribus hæc deponit ipsa Riccadona testis III. IX. Ursina, filia Dominici Javelli, febre quotidiana mensem unum laborans, vovet celebrare semel festum Beati: & sentiri febris desiit. X. Eadem, cum venter illi remansisset tumidus ac durus jam duos circiter menses, cum incredibili ardore sitis, unxit & ipsa bis terve locum illum oleo salutifero; & plane detumuit, & omnis extincta sitis fuit.

[59] XI. Filiolus Bartholomæi Semperboni, Saxensis [ætate sesquianni] patiebatur fluxum sanguinis dies decem; ungitur semel sacro oleo, & sistitur statim fluxus. XII. Andreas Zani, & ipse Saxensis; die quodam sibi incidit digitum manus dexteræ medium: vespere adhibet oleum prædictum, addito voto, se per dies XII quotidie recitaturum ter Dominicam atque Angelicam orationes: ac mane digitum reperit sanum. XIII. Catharina, filia Bartholomæi Briotti, itidem Saxensis, volens supposito capite sustinere pondus quoddam jamjam casurum; inde sensit dolorem dextri lateris tam vehementem per triduum, ut ferendo amplius non esset. Facta autem unctione, dicto citius abstersus est dolor, nec amplius rediit. XIV. Maria, uxor Martini de Mo vallis Camonicæ, prope Edulum, bimestri spatio destituebatur lacte; votum nuncupat Beato, eum visitat, linit sacro oleo ubera; & illa mox ita abundant lacte, ut ad alendos pueros duos sufficeret. Et hæc quidem, quæ deposui hactenus miracula, vidi ego oculis meis: quæ vero sequuntur, accepi, tum ab illis, qui ipsa in se experti fuerunt; tum a parentibus propriis, qui ea viderunt peragi in domo sua suisque domesticis.

CAPUT V.
Alia a D. Nicolao annotata miracula.

[58] XV Domina Silvia, uxor D. Joannis Pauli Schenardi, Sundriensis, cruciabatur faucibus graviter quinque aut sex dies, ac diem unum efferre vocem non poterat: simul autem atque uncta fuit, omne malum evanuit. XVI. Maria, uxor Bartholomæi Briotti, acerbissime cruciata dentibus per octiduum, tumefactis gingivis; vespere vovet Beato votum aliquod; atque expers doloris mane surgit. XVII. Magister Stephanus Ricciuolus de Clusio habebat filiolum, oculo uno orbum ex destillatione, non absque periculo perdendi etiam alterum: mater pueri, multis nequidquam usa medicaminibus, votum Beato nuncupat; & qui periclitabatur oculus, sibi restituitur sine noxa. XVIII. Dominus Julius Rusca & ipse habebat filiolum, nomine Alexandrum, ætate bimum, qui nondum loqui poterat verbum: loqui autem paucis inde diebus cœpit, ubi mater eum Beato devovit. XIX. Jacobo Jannoni, Pontano, filiolus item bimus erat, tres menses herniam passus e parte dextera: facit pro eo votum pater Beato nostro ante meridiem, addit unctionem, ac vespere puer curatus invenitur.

[59] XX. Gregorius Laurentini de Furno, qui habitat Clusii in domo Magistri Stephani Ricciuoli, biennio toto cruciabatur oculos intolerabili dolore, adeo ut alterum jam amisisset, alterum vero propedium videretur amissurus; obtulit ille votum Beato, vixque obtulerat, quin ilico cessaverint dolores: obtulit mox alterum votum, & continuo recuperavit visum; quamvis expertus ante diversa remedia nequidquam fuisset. XXI. Mariæ, filiæ Joannis Andreotti ex Albareda, manus altera veneno infecta fuerat, ac trium spatio mensium tabescens, prope aberat ut marciret ac difflueret; quando sese ipsa & mater sua per votum Beato commendant; ac tres intra dies integritas manui rediit. XXII. Domina Sidonia uxor D. Bartholomæi Gatti, Clusiensis, vehementer discruciabatur dolore dentium die una & nocte; sed nuncupato voto, brevi dolor evanuit. XXIII. Margaritæ, uxori Bernardi Briotti, defecerat lac tres dies; facto autem voto & unctione de oleo lampadis, intra duas horas eo abundant illi ubera. XXIV. Bernardinus Cara de Buffetto habet filiolam, cui nec opinato supervenerant acerba ventris tormina, & dolores stomachi tales, ut multis medicationibus in vanum factis, crederet pater, ipsam agere animam: sed præsentior medicina fuit oleum Beati nostri, quo simul ac lita fuit puella, fugerunt dolores, somnus accessit, nec quidquam superavit mali.

[60] XXV. Joannina, quondam nupta Bartholomæo Molinari de Carugo, tertium agens diem sine lacte, altera ab unctione, quam fecit oleo prædicto, hora illud affatim recuperat. XXVI. Venerandæ, Magistri Julii Crotti, Pontani, viduæ, tres erant filiolæ, omnes variis febribus laborantes annum fere integrum: votum pro illis mater vovet Beato; ac eodem die sanantur omnes. XXVII. Catharina, uxor Baptistæ de Filis, de Triangia parœciæ Sundriensis, filiam habebat sesquianniculam; a mense & amplius infirmam febri tertiana; cum in præcipuo ejus æstu puellam ungit medicinali oleo Beati, atque intra dimidiam horam sanatam videt. XXVIII. Eadem Catharina, annos XII energumena, festo Nativitatis Dominæ nostræ, quod in Septembrem cadit, anno MDCIX, Saxum contendit, ungitur, ac deinceps nihil mali sensit amplius. XXIX. Filius quidam ejus, alterum sibi pedem vulneraverat, & factum celans, cruciabatur acerbe; cum illud mater tandem post triduum resciens, pedem pueri sacro oleo livit, ac dolorem simul abstersit, nullo ejus sensu relicto. XXX. Habuit quoque filiam, toto vultu & capite coopertam scabie; adhibet ei similem unctionem, & scabiem abluit. XXXI. Jacobus, filius Augustini Fani, de Triangia parœciæ Sundriensis, cæsim vulneraverat sibi manum secundum pollicem. Applicata fuerunt pluries medicamina, sed nullum doloris levamen afferentia; & pollex nihilo facilius plicari poterat. Cum prædicta Catharina, remotis emplastris, sacrum oleum vulneri instillat: ex eoque statim tempore doloris expers adolescens, libere movet plicatque pollicem.

[61] XXXII Dominicus, Augustini Corni filius, mense Octobri alterum sibi pedem transfixerat imprudens ferreo tridente: dolor consequitur ingens, & copiosus sanguis. Paulo post linitur plaga oleo Beati salutifero; & fugiente mox dolore, qui modo pede illo consistere nequibat, intra duas horas expedite vadit, & facit opus suum incolumis. XXXIII Andreas, quondam Petri Vedelli, parœciæ Agnedæ, dolens videbat uxorem suam bimestre & eo amplius inflatam decumbere; visitat Beatum, redux linit oleo ejus, stomachum infirmæ; quæ statim incipit habere melius, & nondum elapso biduo surrexit sana. XXXIV. Dominicus, quondam Joannis Calvi, de Montagna, per annum integrum hebdomadatim bis terve opprimebatur totius corporis doloribus, qui non raro ei afferebant periculum mortis. Vovet votum Beato, eumque visitat; nec amplius sensit dolores illos: quin & gravi hernia, qua laborabat, eadem opera curatus fuit. XXXV. Maria, uxor Joannis Matthæi de Pajosa, dolore vehementi lateris ac stomachi cruciata tres dies totidemque noctes, amiserat loquelam, nec amplius cognoscebat hominem: mox autem ut uncta fuit, licet rei ignara, aperit oculos, adstantes cognoscit, prompte loquitur, seque erigit perfecte sana. XXXVI. Mag. Joannes Maravegghius, Sundriensis, gravi discruciabatur odontalgia quintum jam diem; promittit Beato per votum recitatque Pater & Ave; ac vadit cubitum vacuus dolore omni.

[62] XXXVII. Margaritæ, uxori Joannis Janoletti de Pasola, filiola erat, quæ immaniter inflata toto corpore, tres hebdomadas tenuerat lectum. Mater post votum Beato factum, eam linit oleo lampadis; ac tertio die sanam læta conspicit, resque suas agentem. XXXVIII. Janolinus, filius Michaëlis de Barniga, vallis Aringæ, cultro sibi sciderat digitum auricularem manus sinistræ usque ad os: facta autem oratione & unctione, mox quidem desiit dolere digitus, mane vero sequenti solidata etiam fuit plaga. XXXIX. Catharina, uxor Jacobi de Famalonga, fœtum, qui jacebat transversus, eniti non poterat humana ope: enixa autem est modo quidem insolito, simul atque ventrem ejus tetigit sacrum oleum; non tamen majori dolore quam alias solebat. XL. Maria, uxor Mauritii de Fontanina, cui continuas tres hebdomadas lac defecerat, votum facit Beato, unctionem sibi; & ab ecclesia ejus domum regressa, lactis sui fontes reseratos invenit. XLI Catharinæ, viduæ Mag. Vincentii Guizzardi de Ponte filius, laborabat febre quotidiana mensem unum, & fluxu sanguinis plus quam dimidium. Nullam ei opem medicando ferentibus medicis, votum Beato vovet mater, ad ipsumque portat filium mense Augusto anni MDCIX; linit oleo, & reportat domum, sine febri & fluxu sanguinis perfecte sanum, licet pristinis non statim plane restitutum viribus.

[63] XLII. Justinam, uxorem Jannolini Pasolæ, de Plateda, infirmam tenuerant annos XII continuos, stomachi dolores; cui sub initium anni MDCX oleum Beati plenam attulit sanitatem. XLIII. Luciæ, uxori quondam Augustini Rizzii de Pajosa filiola erat, a multo tempore infirma, quæ jam per dies XV evacuare naturam & per triduum ultimum lac sugere non poterat: uncta autem a matre oleo Beati, continuo se evacuat per gutturem superiorem æque ac posteriorem; mox etiam sugit papillam, atque alium sumit cibum, ac paucis diebus integram sanitatem recuperavit. XLIV. Joannes Bartholomæi, de Fontanina, habebat filiam sesquianno ægrotantem, cum variis toto corpore inflationibus & immodico tumore ventris: quæ, ut semel inuncta fuit, cœpit melius habere, & postridie perfecte valuit. XLV Stephana, vidua Dominici Pizzæ, de Fontanina, infelix felixque mater in filia, cui cum grande saxum ita fidisset caput, ut chirurgus, magna ossis parte exempta, tantum inde cerebri hauriret, quantum testa ovi dimidia potest capere, ipsa illivit plagam capitis ejus oleo Beati; simulque abstersit omnem dolorem; & cujus desperata omnibus erat vita, spectatur ab omnibus infra octiduum obambulare læta vias publicas.

[64] XLVI Joanninæ, Vincentii Gabanelli de Plateda uxori, cui annos X ita dolebat alter humerus, ut manum admovere capiti nequiret; unctio salutaris intra biduum perfectam incolumitatem attulit XLVII. Eidem Joanninæ gravis fuit dolor, quem filius quidam suus patiebatur toto corpore sesquidiem: at horæ unius spatio lætam fecit ipsam, & incolumem filium unctio sacri olei consueta. XLVIII. Margarita, uxor Andreæ Jordani de Malenco, cruciabatur a mense Februario usque ad Kalendas Apriles anni MDCIX doloribus dextri cruris, pervadentibus usque ad capita femorum: illita autem oleo Beati in loco ubi honoratur imago ejus, ilico dolore liberatur ac sanatur: & ego præsens fui: nempe D. Nicolaus Lunghi, qui hæc omnia jurejurando confirmans deposuit: quod meminisse Lectorem oportet.

[65] XLIX. Lucia, filia Leonardi de Burmio, transfixa pedem clavo, & deliquium animi præ dolore passa, vespere instillato vulneri oleo, mane surgit primo diluculo, atque accingit se ad consueta domestici ministerii opera, acsi læsa non fuisset. L. Catharina Casolari, Burmiensis, dudum strumas passa in collo dextero, per votum Beato, & unctionem sibi factam, paucis diebus consequitur omnimodam curationem. LI Dominica, uxor Joannini Homodei Tiranensis, dæmoniaca per annos IV, visitat Beatum, expiat peccata sua, sacram sumit Eucharistiam, ac deinceps nec dæmonem nec aliud malum sensit. LII. Retulit eadem Catharina, Joannem, filium qu. Antonii Tegnoli de Tirano, qui dolore vehementi pedis septimum jam mensem claudicabat, insuper & grandem in collo tumorem habebat, bis oleo tinctum, utroque malo liberatum fuisse. LIII. Domnina, uxor Dominici Pominæ de Cidrasco, quæ quatuor annos tam ægre habuerat brachiis, ut ea elevare usque ad caput non valeret; Beatum sibi voto obstringens ac visitans, redit inde incolumis domum.

[66] LIV Mag. Bernardus, filius quondam Joannis della Rasega, Tiranensis, ex vehementi cruciatu sinistri cruris duas hebdomadas lectum tenebat, nec surgere poterat; & ex deliquiis, quæ patiebatur, quivis credebat moriturum. Facit ille votum Beato, vespere addit unctionem; & postero die surgit tantum non perfecte sanus, itque ad ecclesiam B. Mariæ cum admiratione omnium qui viderunt. LV. Eidem infra octiduum succrescit abscessus intra os, prodens se etiam extra tumore suo, & misere discrucians hominem dolore; sed facta unctione, mox crepat, & relinquit eum sanum ut supra. LVI. Margaritæ, Bartholomæi Penottæ, Tiranensis, uxori, a quatuor annis intumuerat supra modum nasus, & ab anno uno accesserat destillatio oculi sinistri, non sine dolore vehementi. Quid agat? Beatum sibi voto conciliat, eum visitat, utitur oleo: atque a visitatione sua revertitur omnino sanata. LVII. Decem annos cruciata dolore capitis Ursina Augustini Pincini, paucis horis liberatur per votum & unctionem. LVIII. Jacobus Bartholomæi Rezzii de Molinariis, e vico B. Mariæ, claudicans turpiter annos XIV, voto se obstringit invisurum ad Beatum die XV Julii MDCX. Ecce autem vix iter ingreditur, & se recte incedere sine claudicatione miratur, & tribus horis expedite conficit viæ spatium, quod est, ut minimum dicam, decem mille passus.

[67] LIX. Joannes Petri Marci, filiam habebat bimam, quotidiana duorum mensium febri & fluxu vix ossibus hærentem, sola pelle contectis: visitat pro ea Beatum ex voto; sub vesperam domum rediens, quam timebat jam mortuam esse, reperit paulo minus quam de integro sanatam. LX. Paulinæ, uxoris Mag. Martini Bonfadini, filiolus, sedecim mensium, a mense uno febri continua & fluxu misere debilitatus, per votum matris ac ternam unctionem de oleo Beati, integram recuperat sanitatem. LXI. Bartholomæus, filius quondam Petri de Molinariis, e vico B. Mariæ, cujus crura, annos circiter XL vulneribus plena, novis semper plagis recrudescentibus; spernebant omnem medicorum opem; illa per votum ac repetitam tertio unctionem, ad integritatem reducit. LXII. Mag. Lucius Bajetta, sutor Tirani, annos XIV & amplius laborans in partibus secretis grandi tumore, ex destillatione humorum enato, tandem voluit experiri medicam manum cujusdam Nurcini. Is tumorem trajiciens ab una ad alteram partem scalpello, conijcit hominem in apertum mortis discrimen ac dolorem intolerabilem. Itaque semimortuus confugit ad Beatum nostrum: factoque ei voto superaddens unctionem sacri olei in parte vulnerata, evestigio desinit dolere, & brevi integre sanatur.

[68] LXIII. Mag. Nicolaus Anese, Pharmacopæus Sundrii, pro filio suo, sesquianno tam gravem herniam passo, ut medicorum Nurcinorum judicio curari absque incisione non posset, votum Beato nuncupat, eumdem visitat, ac filium ungit, subsequente infra duas horas integerrima ejus sanitate. LXIV. Catharina Leonardi Caprini de Corsano, annos circiter XXXVIII nata, cœperat a biennio pati continuos dolores ac debilitatem in brachio dextro, atque a bimestri illud movere amplius non poterat: ad hæc passa fuerat ab infantia sua graves angustias pectoris tamquam asthmatica, nec poterat multum incedere absque difficultate: postquam in medicos magnam pecuniæ vim consumpserat, voto se obstringit Beato, & brachium continuo sibi restituitur; addit peregrinationem ad ejus imaginem, ac toto corpore sana est. LXV. Magistri Francisci Lazaroni Tiranensis filius perdiderat visum, dum medici liberare oculos ejus variolis conabantur: post factum Beato votum quarto quintove die videre incipit, ac brevi tempore plane convalescit. LXVI. Luchina, uxor Mag. Euangelistæ hospitis villæ, sex menses ægre habens brachio sinistro, & nullo medicamine adjuta; implorata per votum Beati ope, triduo recuperat brachii robur & valetudinem. LXVII. Filio ejus Joanni Petro filiolus erat tenellus sex mensium, e quibus duos continuos patiebatur fluxum; sed illitus ventrem oleo Beati, fluxum amplius nullum habuit.

[69] LXVIII. Mag. Joannes Boneus ex Corsen, menses quinque æstuans febribus, accedente gravi diarrhœa, cibum capere amplius nequibat, & a medicis pro deposito habebatur. Is per votum, Beati auxilium implorans, incidit in somnum; & post tres horas expergefactus, cibum poscit, acsi nihil mali pateretur; & paucis diebus plane confirmatus fuit. LXIX. Francisca, uxor Matthæi Carf Sundriensis, annos VI discruciata doloribus brachio dextro; facto voto & unctione, cis diem octavum, dolorem amplius non sentit. LXX. Mag. Joannes de Georgiis, e vico Santicolo vallis Camonicæ, [mense Januario anni MDCX] magno cum periculo vitæ torquebatur per triduum doloribus ilium, stomachi, ac totius corporis; qui in momento fugiunt omnes ad unctionem olei. LXXI. Magistro Joanni Jacobo Baptistino, Sundriensi, natus erat [die XXV Septembris anni MDCIX] filiolus, qui certo credebatur mortuus, [& vero nullus in eo per horam unam deprehendi poterat spiritus,] nisi postquam Beato devotus fuit. Tunc enim continuo cœpit respirare ac flere. LXXII. Domina Clara, uxor D. Joannis Antonii Paravicini de Balio, cum incurabili octo annorum morbo conflictata, nec medicinarum usu curata, aut etiam tantillum levata; ex voto visitat Beatum [anno MDCIX mense Majo], & amplius non sensit quod solebat, malum. LXXIII. Eadem D. Clara pro filiolo suo, qui vecte torcularis graviter percussus supra oculum sinistrum, credebatur eum perditurus; ad Beatum recurrit per votum [mense Octobri jam dicti anni] & periclitanti incolumitatem exorat præter omnium opinionem.

[70] LXXIV. Laurentius, cognomento Cattus, de Ardenno, mensem unum privatus usu oculi dextri, ita ut nihil illo videret; votum facit ac visitat Beatum; vixque pedem infert in ecclesiam, quin elata voce, me atque admodum Reverendo Domino Curione Delebiensi præsentibus, exclamat, se eminus æque recte oculo dextro videre ac sinistro. LXXV. Mag. Francisco Torello Tiranensi filius erat, qui varis papulisque perquam periculose laborabat [per mensem Octobrem anni MDCIX] jamque nullam superesse spem vitæ longioris censebant medici, & credebant alii adstantes: neque valebat puer amplius cibum glutire, occupantibus gulam varis. Interea [mater] pro vita ejus votum nuncupat Beato, ac tantillum de sacro hujus oleo bibendum ei miscuit ac dedit. Quo facto statim incipit cibum sumere, & glutit commode, convalescitque, ac brevi perfecte sanatus fuit. LXXVI. Filius quoque Dom. Horatii Plati Teliensis, prope aberat per infirmitatem a morte, ut judicabant medici. Offertur Beato per votum a patre & ungitur, subsequente mox valetudine meliore, ac brevi perfecta sanitate.

CAPUT VI.
Reliqua ejusdem D. Nicolai annotata.

[71] LXXVII. Dominicæ, viduæ Gregorii Laurentii de Valle-bona, filius, viginti ferme annorum spatio non potuerat se erigere, nec incedere, sed repebat per terram adinstar erucæ: votum is concipit in honorem Beati, atque octo dierum spatio erigit sese ipse, sumptisque duobus bacillis incipit belle incedere [a die I Augusti MDCIX cum stupore omnium]. LXXVIII. Michaël Castelli de Fusina [ejusdem anni mense Decembri] oppressus gravissimis toto corpore doloribus, idque per tres horas, adeo ut respirare vix aut ne vix quidem posset; dum votum Beato concipit, libere respirat, ac doloribus levatur. LXXIX. D. Joannes Baptista Ponte, Clavennensis, ita se habuerat sexennium, ut ad quantulumcumque excessum in manducando, nequiret urinam continere hora dimidia, cui malo remedium attulit votum ejus Beato factum. LXXX. Votum eidem fecit D. Eleonora, conjux D. Paravicini Beliensis, pro filiolo suo [trimestri] judicantibus medicis, ex infirmitate moribundo: isque mox melius, ac paucis diebus rectissime valuit. LXXXI. Strumis fœde laborabat circum collum filia [decennis] Mag. Danielis Rivæ de Castellione inferiore; quæ [anni MDCIX mense Majo] visitata Beati ecclesia & unctione facta, convaluit brevi. LXXXII. Similiter convaluit brevi a voto facto filia Joanninæ & Antonii Schenini, Sundriensis, quæ [Februario mense anni MDCX] tres hebdomadas infirma, perdiderat multitudine variolorum videndi usum, & morti appropinquabat.

[72] LXXXIII. Mag. Joannes Guanzate, incola Sundrii, [anno MDCIX] arctabatur per triduum acerbis renum laterumque doloribus, [qui die XXIX Junii immodice intendebantur]; & accessit eodem die impotentia solvendi urinam, quæ horas XXIII tenuit, quando per votum Beato supplicat, sacroque ejus oleo se linit; atque intra spatium, quo recitetur Salutatio angelica, emittit calculum, magnitudine æqualem olivæ mediocri, colore quodammodo flavum; & omnino sanus fuit. LXXXIV. D. Joannes Antonius, filius quondam D. Baptistæ Tini, Pedemontanus, decumbebat, [a mense Martio anni MDCX] per sex facile hebdomadas, infirmus ad desperationem medicorum. Sed hæc mutata est in spem ac valetudinem, simul atque mater pro eo votum Beato obtulit, addita salutaris olei unctione. LXXXV. Joannes Petrus Camer, gravi percussione læsus in capite, atque humi collapsus, copiosum emittit sanguinem ex oculis, auribus, naso ac ore; repositusque in lecto, triduum jacet, neminem cognoscens; nec poterat surgere, quando signatus frontem oleo Beati, confestim e lecto surgit per se ipsum, cognoscit omnes præsentes, ac brevi valet bellissime; quamvis de vita ejus spem nullam superesse, jam pronuntiassent chirurgi. LXXXVI. Petro Antonio, Matthæi Velovallii filio, Cajolensi, qui genu sibi usque ad os inciderat securi, votum & oleum Beati sanitatem brevi attulit læsæ partis, absque alio medicamento.

[73] LXXXVII. Baptista Rubertus, de Domaso ad Larium lacum, annos VII stomacho laborans, cibum retinere non poterat; præterea menses IV vexabatur profluvio ac febri tertiana; cui cessant subito profluvium & febris, postquam votum Beato vovit; atque incipit pariter retinere cibum. LXXXVIII. Dominica, vidua Martini Christinæ de vico Tiol, annos XVII a dæmonio insessa, quo nullis exorcismis liberari eatenus potuerat, magno labore invisit Beatum & liberatur. LXXXIX. Liberatur quoque morbo caduco, quo duos annos continuos sextum septimumve cadebat in terram, filius decennis Antoniæ, viduæ Francisci Martinelli, Grossottanæ: liberatur autem postquam mater votum obtulit, templum visitavit, & puerum unxit; qui deinceps non amplius cecidit, nec quidquam ægritudinis sensit. XC. D. Camilli Venusti, Doctoris Tirani, filius quadrimus a triennio herniam ferebat a parte sinistra, protuberantem magnitudine grandis ovi. Mater eum vovet Beato, linitque oleo sacro, & hernia curata est. XCI. Filiæ ejusdem D. Camilli, Marthæ nomine, uxori vero D. Martini Cattanei, remanserat e partu dolor acerrimus in dextro latere prope pectus, tenuitque menses IV, eludens omnem medicorum curam atque artem. Accedit per votum ad Beatum, potatque guttas aliquot de oleo lampadis ejus quodam vespere, ac tertio post die per os magnam vim fætentissimi puris ex abscessu intus rupto ejecit; convaluitque propediem.

[74] XCII. Petro Stephani Lanfranci, Motæ habitanti, fractum fuerat per medium crus sinistrum, sic ut calx reclinata sursum, genu contingeret, atque os fistulæ disruptæ duplicata, quæ gestabat tibialia, eaque bene spissa, pertudisset. Confugit miser ad opem Beati per votum, & uncta tibia in loco rupturæ, invenitur postridie vulnus solidatum. XCIII. Bartholomæus, filius quondam Jacobi Magetti, Grossotanus, dictus vulgo Rondinus, infestatus triennium gravi tentatione desperationis, aliquoties percussionibus, semel suspendio sibi vitam eripere, conatus fuerat. Conductus is ad Beatum a suis, vovet ei orationes aliquot certo tempore recitandas; admittit etiam unctionem, atque omni tentatione libetatur. XCIV. Petrus, filius Joannis Marsoli de Ca del Sasso, parœciæ Caspanæ, tres annos ac semis portabat sub gula tetrum ulcus, medicantibus in vanum chirurgis: & quia malum fecerat fistulam, spes omnis aberat curationis humanæ. Quapropter voto facto, adit Beatum nostrum, & coram sacra ejus imagine curationem sibi impense rogat; nec absolverat preces, quin plaga inciperet coalescere, & citra dies XV omni parte curata fuit.

[75] XCV. Magdalena, uxor Bertolini de Talamona, dies circiter decem infirma, per quinque continuos emittebat copiosum sanguinem ex umbilico, qui sisti non poterat remedio ullo. Dum itaque in discrimine versatur vitæ, illita oleo Beati, comperit reprimi fluxum, & brevi tempore sanitatem recuperat. XCVI. Angelica, vidua Mag. Ennii Cordani, Burmiensis, secuta per annos XX sectam Calvinianam, in eadem obstinaverat animum; quæ cum anno MDCIX extremo morbo decumberet, suadentibus multa multis, ut ad Ecclesiam Catholicam rediret, ac nihil proficientibus; fecit pro illa votum B. Aloysio Domina Fabiana, D. Luitprandi Sermondi conjux; & infirma pridie quam moreretur, per se ipsa petit atque accipit sancta Ecclesiæ Sacramenta, obitque Catholica. XCVII. Angela, uxor Mag. Hieronymi Scherardi de Mortengo, per votum suum Beato factum, conservat vitam & recuperat sanitatem filio suo, cui mortem varioli credebantur allaturi. XCVIII. Maria vero, vidua Francisci Jumel de Grosio, filio suo duodenni, per unctionem de oleo Beati, sanitatem integram restituit, depulsis nescio quibus ulceribus, quæ caput pueri ab infantia infestaverant, nec potuerant eatenus ullis remediis curari.

[76] XCIX. Mag. Joannes Lombardoni, Tiranensis, timebat filio suo, qui per octo dies ex catarrho videre uno oculo nil poterat, perpetuam ejus cæcitatem: eidem per votum a Beato impetravit, illo ipso die quo vovit, levamen aliquod, ac postridie perfectam visionem. C. Ejus uxori apostema natum fuerat in gula a diebus VIII, ac triduum prohibebat vocem proferre aut cibum glutire qualemcumque. Desperantibus medicis, illa, facto voto, linit se oleo Beati, & continuo incipit manducare ac loqui, posteroque die valet basilice. CI. Joannes Bariolatti Burmiensis, nuncupando votum Beato, attulit filiæ suæ decenni, infirmæ, & mensem integrum in periculo mortis, judicio omnium, versanti, primum spem vitæ, ac brevi plenam sanitatem. CII. Mag. Gaspar Romanus, suo quoque filio, cui hernia supervenerat jam septenni, remedium attulit per votum & unctionem olei sacri. Eodem quippe die quo unctus fuit, hernia simul abstersa est.

[77] CIII. Sebastianus, quondam Andreæ Marci de Monasterio, habitans Cortenæ, [opificio faber lignarius, dum Vincentiæ forte laborabat, anno MDCX sub finem Julii,] crus sibi læserat securi usque ad os; nihilque opis afferente chirurgica, dies XV in acerbis doloribus & deliquiis transegerat, atque immaniter crus inflatum erat; quando votum Beato concipit, ac eodem tempore tam dolor quam inflatio abeunt, & quatriduo tota plaga plene solidata est. CIV. Maria, uxor Gasparini de Gordona, cum paritura esset, fœtu, qui mortuus erat, liberari non potuit die integro: nuncupato autem voto in honorem Beati, ilico soluta est. Ita mihi retulit D. Curio Gordonensis. CV. Franciscus, filius Bernardi Muscialini de Plateda, transfixo sibi cultello pede, nec incedere poterat, nec quietem capere, & deliquia patiebatur: sed dolores cesserunt, ubi unctio plagæ facta est oleo sacro, & obdormivit: experrectus autem cœpit obambulare montes ac valles, absque ullo doloris sensu. CVI. Catharina, filia quondam Joannis Jacobi Modelini, Talamonensis, commorans Saxi, [anno MDCXI sub diem VIII Augusti], destillatione in brachium delapsa, illo uti non poterat jam totum mensem. Facto autem in honorem Beati voto, mox brachium movere cœpit, ac brevi ad quævis eo usa est. CVII. Jacobina, filia qu. Joannis Roncaini de Campo, parœciæ Talamonensis, per duos menses e destillatione, quæ in dextrum oculum cediderat, illo cæca, peregrinationem instituit ad Beatum; atque in reditu prope Sundrium, videre illo incipit; ac brevi gaudet plane restituto visu. CVIII. Dominæ Agneti, viduæ D. Francisci Alberti, Burmiensi, male habebat a tribus mensibus sinistrum crus, mirifice inflatum & rubicundum, nec poterat facere passum. Quamobrem votum illa suum Beato offert, & confestim desinit tumere crus ac dolere: & recte incedit.

[78] CIX. Mag. Vincentius Masiccius, Talomonensis, pro filia sua, quæ ex destillatione periclitabatur de oculo suo dextro jam circiter ab anno; post multa ei applicata in vanum remedia, votum concipit Beato; statimque filia convalescit usque ad integram sanitatem. At patre solutionem voti differente, relabitur filia in idem malum majore cum periculo: quando iterum confirmat ille promissa sua, &, illa iterum curata intra biduum, solvit fidem promissam. CX. Destillatio similis impedivit Joannem, Columbani Bormiensis filium, quo minus quatuor mensium spatio loqui posset verbum, delapsa nempe illa erat in linguam: sed vovente pro filio votum patre Beato nostro, incipit iste eodem die loqui, & pergit valere. CXI. Jacobina, uxor Bormetti Vidalini, Burmiensis, filiam habebat, a septem mensibus læsam pollice manus sinistræ, plaga omne medicamen reijciente, & gangrænam inducente; quando Beatum mater honorat voto atque visitat; unctumque oleo ejus, pollicem filiæ, octiduo integrat. CXII. Joannes, quondam Philippi Tortini a S. Maria de Perlongo in monte, diutino cruciatus dolore genu dextri, ex quo de sub carne etiam extrusum est ossiculum, dimidio pollice longum, [anno MDCX pridie S. Matthæi,] voto se obstringit Beato & genu ungit: quod paulo post integrum, & sese sanum reperit.

[79] CXIII. Cominus Jacobi Plonæ, Cortenensis, triennii spatio quot mensibus fere privabatur usu sensuum, & non raro cadebat in terram: votum is nuncupando, ac Beatum visitando, miseriam illam a se depulit. CXIV. Mag. Joannes Robastellus, Grossottanus, qui habitat ut plurimum Noënnȩ, dimidium sibi pollicem pedis dexteri amputaverat imprudens; ex quo crus, octo hebdomadas inflatum, peiora minabatur, jamque manu sua ossicula aliquot exemerat læsus e vulnere; quando sacra unctione de oleo Beati, nulla alia usus medicina, sibi medetur. CXV. Mag. Laurentius Costa, Novensis, cui ab annis duobus coxarum una ita erat præmortua, ut contactum ibi nullum, tametsi vehementem, sentiret; postquam voto & visitatione Beatum honoravit, unxitque coxendicem, recepit ibi sensum & sanitatem. CXVI. Idem facit quoque uxor ejus, quæ ab annis XV & amplius genu dextero doluerat; ac triduo curata fuit. CXVII. Ad hæc filia quædam utriusque, circiter sex annos nata, cum cecidisset de alto muro, atque impingendo in saxum, fidisset sibi mentum transversim usque ad os; citra aliud medicamen, linit plagam oleo Beati; atque octiduo, non amplius, plane curata est.

[80] CXVIII. Mag. Bartholomæus Robastellus, qui habitat Postalesii, cruciabatur anno MDCIX, per menses duos & semis, continuis doloribus omnium dentium, qui partem quietis eum capere nullam sinebant, & medici nullam medelam arte sua afferebant. Quare ad opem Beati se convertit, guttamque sacri olei lampadis ejus unicam, vesperi decubiturus, ori imponit, obdormitque ilico: mane autem experrectus, omni dolore vacuus fuit. CXIX. Joannes filius Jacobi Brangi, de Galena vallis Camonicæ, trajectus erat pugione sinistrum latus usque ad intestina. Plaga sex menses integros, varie medicata per chirurgos, non coalescebat; læso interim per os sanguinem putridum atque fœtentem perpetim eructante, ac desperante ab humanis remediis salutem. Quocirca vovens Beato visitationem, & bibens pauxillum de oleo ejus; post duas horas nihil amplius doloris sentit, nihil sanguinis sputat, ac brevi tempore integra gaudet sanitate. CXX. Franciscus, filius Mag. Joannis Petri Fanti de Fusinis, Sabbato sancto anni MDCXII, trajicit sibi cultro pedem dextrum; ungit vulnus sacro Beati oleo; & continuo dolere desinit, atque ad opus suum redit: nec ultra dies octo plena curatio vulneris dilata est. CXXI Catharina, filia qu. Antonii Vangioni, Teliensis, per annos facile XVI morbo caduco obnoxia, singulis hebdomadibus bis terve cadebat in terram; ab anno autem MDCX, quo fecit votum Beato, visitationem & unctionem, non amplius cecidit, nec male habuit. CXXII. Per simile votum & unctionem, anno MDCXI Augusto mense, curatus quatriduo fuit Mag. Vincentius Jambelli, Talamonensis, qui annos circiter XV apertam semper plagam habuerat in sinistro crure; quæ tametsi diligenter medicata, eatenus non solum non potuerat solidari, sed neque spem curationis ullam dederat.

[81] CXXIII. Pedrotto, filio quondam Andreæ Marci de Poschiano, natus fuerat filiolus sine gutture posteriore ad excernendum. Nuncupato voto, applicat ei pater guttulam olei de lampade Beati, ad locum naturæ debitum; & quarta pars horæ non abierat, cum guttur ille aperiri cœpit, ac paulo post puellus excrevit, jam triduum natus. CXXIV. Jacobus, vulgo Gambone dictus, e loco S. Joannis de Malenco, die primo Julii MDCX, portando filiolum suum bimum, trimestre ex variolis infirmum, & ab omnibus dubiæ vitæ judicatum; visitat imaginem Beati; atque e vestigio incipit æger habere melius, ac brevi convaluit, stupentibus omnibus qui paulo ante habuerant ipsum pro mortuo. CXXV. Filius Catharinæ, uxoris Baptistæ Filis de Triangia, parœciæ Sundriensis, adscriptus jam erat mortuis a vicinis omnibus, periculum ex gravitate morbi metientibus; vovet illum mater sua Beato, cum subitanea mutatione in melius, & recuperatione valetudinis perfectæ CXXVI. Baptista, filius qu. Antonii de Loi, ex Edulo vallis Camonicæ, filium habebat, sesqui anno circumferentem fœdissimam plagam, toto quidem illo tempore curatam, sed nec solidatam nec meliori loco sitam: votum anno MDCX vovet Beato, linitque oleo ejus plagam, cum spe bona illam solidandi, atque solidatione ipsa cis triduum secuta. CXXVII. Uxor Mag. Petri Sarotti de Edulo, anni MDCX mense Junio perducta ad mortis limina & moribunda erat, postquam commendatio animæ ejus per solitas Ecclesiæ preces facta esset, citra ullam spem vitæ diuturnioris: cum, Mag. Laurentio ejus filio votum concipiente in honorem Beati, nondum elapsis tribus horis, illa redit ad se, loquitur, cognoscit omnes, atque intra triduum cubile deserit perfecte sana.

[82] CXXVIII Michaël, filius qu. Georgii de Castello Fusinarum, dies XVIII decumbebat tanto dolore discruciatus pedibus, ut contactum nullum, ne lodicis quidem, ferre posset. Tandem nocte quadam voto facto, ad Beatum confugit impatiens doloris; simul obdormit, ac in somno videtur sibi posse incedere; experrectusque, cum tali fiducia surgit, atque obambulat totum cubiculum, paulo post ex toto sanus. CXXIX. Laurentius Jacobi Joannis Donæ, ex Isolazza parœciæ Burmiensis, gelatum pollicem sinistri pedis marcidumque a semestri habebat, maximo cum doloris sensu; qui pollex, sæpe quidem multumque medicatus, sed numquam cum levamine ullo fuerat. Quamobrem subsidium poscit misellus a Beato nostro, ac statim impetrat fugiente ilico dolore; addensque pollici unctionem, restitutum sibi eum in integrum paulo post gaudet. CXXX. Josephus, quondam Adamini de Sondolo, infirmus, dextroque crure per menses duos sævissime semper cruciatus; votum Beato vovet, cessante mox cruciatu, atque intra octiduum desinente omni infirmitate. CXXXI. Antonius, filius Joannis Pacosii de Sancticolo vallis Camonicæ, cui luxata erat spina dorsi, costæque tres loco motæ; varia nequidquam expertus remedia, imo peritorum judicio immedicabilis humana arte; per votum agit apud Beatum, eumque visitans mense Majo præsentis anni MDCXII, ac ungens affectum dorsum, levatur continuo dolore, relinquit in loco sanus fulcra axillaria quibus venerat, reditque cum festina curatione totius mali. CXXXII. Dominus Carolus Quadrius Cluriensis, conficiebatur trium & amplius hebdomadarum doloribus, qui insidebant latera ac renes; nec inveniens per medicamenta humana levamen, nec spem curationis, recurrit ad oleum Beati; eoque se liniens, ejicit paulo post calculum, ac sanus existit. Hoc autem factum est mense Julio currentis anni MDCXII.

Ego Nicolaus Lunghi Presbyter, præmissa deposui eo modo quo scripta sunt; in quorum fidem & me subscripsi.

[83] Idem ibidem monitus ad declarandum particulariter processiones, quas superius innuit, cum declaratione etiam numeri personarum cujuslibet processionis & loci; Respondit: Ad hoc usque tempus notatas habeo in adversariis meis infrascriptas processiones. Enumerat autem viginti & unam, quarum prima notatur venisse anno MDCX, die III Paschatis Resurrectionis Domini. Reliquis non apponitur suus dies; sed tantum annus: & octodecim quidem primæ referuntur ad annum prædictum MDCX; duæ sequentes ad XI; ultima ad XII; quo depositio hæc facta est. Enumerantur autem primo loco oppida, unde supplicatio venit; deinde exponitur, quot circiter millaria distent a Saxo; denique additur numerus personarum, quæ singulis interfuerunt. Hæc omnia, compendii causa, sub tribus titulis in tres columnas dispertita subjicio.

Oppida, unde venerunt. Distantia. Numerus personarum.

[14] [Clausula examinis testis primi.] Post hæc interrogatus de contestibus singulorum miraculorum seu gratiarum; respondit: Id in potestate mea non est enuntiare: quia in adversaria mea non retuli aliud quam miracula & beneficia, quæ ad me delata fuerunt. Interrogatus, an possibile sit, quod veritas aliter se habeat, quam ipse superius deposuit; & an possibile sit, quod casus prædicti, quos ipse uti miraculosos refert, evenerint propter aliquod medicamentum adhibitum, vel ex aliqua alia causa naturali vel accidentali; respondit: Veritas omnino ita se habet, ut supra dixi, tum de rebus illis, quas ipse vidi; tum de aliis, quæ mihi relatæ fuerunt ab illis ipsis personis, quæ beneficia acceperant; aut ab aliis eorum nomine, prout supra in decursu annotavi: & ego quidem pro certissimo habeo, cuncta evenisse per solam gratiam atque intercessionem Beati, & non aliter; præsertim illa, quæ ante oculos meos facta sunt, quæque sine ulla hæsitatione pronuntio miracula esse. Super generalibus interrogatus, recte respondet, & quod quotidie, vel quasi, celebret; non excommunicatus &c. nec instructus &c. & fuit citatus per Carolum de Castiomo, servitorem &c. Communis Clurii. Et hic finis est examinis ac depositionis satis prolixæ D. Nicolai Lunghi, Curionis Saxi, testis in hoc processu omnium primi. Cujus depositionis, ut principium totum, ita totam quoque clausulam adscripsi: & similiter adscribam in depositione testis secundi, in specimen sequentium omnium, quæ fere ejusdem tenoris sunt, quod quidem in clausulis attinet ad Interrogationes. Et hæ ubique latinis verbis in ipso processu expressæ sunt, uti & principia cujusque examinis: non item Responsiones examinatorum, quas singuli testes suo modo & lingua formant. Notandum quoque est, in præmissa D. Nicolai Lunghi depositione multa paucis proponi, quæ in sequentibus explicantur prolixius, per eos qui beneficia acceperunt.

CAPUT VII.
Depositiones examinatorum anno MDCXII.

[85] Dixi modo, testis quoque secundi examen ac depositionem proponenda a me esse integra cum principiis suis & clausulis in specimen aliorum, [Inductio testis 2,] ubi illa fere prætermittam brevitatis studio. Incipit igitur examen ac depositio testis II, Catharinæ Micheloni, hoc modo. Die XXV Septembris, anni scilicet MDCXII, coram prædicto Domino Archipresbytero Burmii, sedente super cathedra, posita in aula domus ecclesiæ S. Michaëlis de Sazio, in qua Reverendus Curatus ipsius loci residet, sitæ in dicto loco de Sazio, cum assistentia Excellentissimi Juris utriusque Doctoris Domini Antonii Mariæ Paravicini, Locumtenentis Generalis suprascripti Domini Capitanei, sedentis in eodem loco: quem locum &c. prædictus Dominus Judex elegit… pro infrascriptis peragendis. Constituta Catharina, filia Stephani Micheloni de Sazio prædicto, uxor Joannis Antonii della Briotta ejusdem loci; juratque corporaliter tactis Scripturis, & citata per suprascriptum Carolum servitorem, ut supra; prout etiam in relatione mihi facta &c. & cui declarata fuit perjurii gravitas. Interrogata quam diu est quod sacramentaliter confessa non communicavit, juramento suo respondet (Hactenus latine omnia. Responsio autem est Italica): Ultimum communicavi die festo Nativitatis B. Mariæ hoc ipso mense. Interrogata, quid sentiat de dicto B. Aloysio; & qua veneratione colatur; &, si miracula novit ad ejus intercessionem concessa; & in specie sibi concessa, declaret. Respondet: Verum est, prædictum B. Aloysium a me reputari magnum Sanctum, & magnum Advocatum nostrum apud Deum: estque ipse in maxima veneratione apud populum hunc, multosque alios, non tantum in Vulturena valle, verum etiam in valle Camonica, Pusciano, & alibi.

[86] Interrogata de causis scientiæ. Respondet: Hoc scio; quia nata in hoc loco Sazio, video quotidie concurrere multam gentem, [deponentis curationem suam a dolore dentium,] viros, feminas, Religiosos, atque alios, ut lucrentur indulgentias, ad hanc nostram imaginem & sanctas Reliquias dicti Beati, quæ in hac nostra ecclesia servantur. Vidi quoque varias supplicationes eo duci e variis oppidis dictæ vallis Vulturenæ; & passim publice prædicantur innumera miracula, ad ejus invocationem a multis obtenta. Præter hæc, ego ipsa obtinui sequentem gratiam. Sunt modo anni tres, quod ego per dies & noctes, ut minimum octo continuos, crudelem in modum discruciata fui dolore dentium, qui nec partem quietis ullo mihi tempore permittebat. Quamobrem persuasa a matre mea Joannina, de consilio adm. Rev. Presbyteri Nicolai, Curionis nostri, erexi me in lecto, ubi cubabam; atque, ut potui, sedens, sustuli mentem ad Deum & ad Beatum, vovique recitare ter Pater & Ave & Credo quotidie per octiduum; & statim, statim, dico, fugit a me dolor; dormivi multum temporis, ac deinceps dolorem dentium non sensi. De hac re testimonium perhibere etiam mater mea potest, & quotquot in domo nostra sunt; qui omnes stupuerunt, videntes tam subitaneam mutationem. Hæc porro vera esse scio, quia mihi ipsi acciderunt.

[87] Interrogata, num hæc fuga doloris posset adscribi medicamento, aut aliter evenisse quam per miraculum. Respondet: Adhibita fuerunt antea aliquot remedia, puta, incensum & similia; [& clausula examinis ejus.] sed nullum mihi afferebant levamen, imo irritabant potius dolorem: ac duobus ultimis diebus nihil plane adhibui, rata id esse supervacaneum. Quocirca omnino existimo, nulla mihi medicamenta, nullam causam naturalem aut accidentalem, depulisse dolorem; sed solam Dei gratiam, Beato patrocinante. Super generalibus interrogata; respondet recte, & quod non fuit ab aliquo instructa: nec est excommunicata: & est ætatis annorum XXVII circiter; & fuit citata prout supra &c. Ego idem Paulus Notarius pro dicta Catharina, nesciente scribere, in fidem subscripsi. Prosper Peranda Archipresbyter, Judex ut supra, pro fide &c. Et de prædictis rogatus sum ego idem Notarius &c. Eamdem curationem Catharinæ deposuerunt etiam, memorati ab ipsa, mater ejus Joannina, testis V; & Curio ejus, Dominus Nicolaus: & hic quidem initio depositionis suæ ait, factam esse curationem mense Februario anni MDCVIII, fuisseque secundam omnium, quas Deus ad invocationem B. Aloysii concedere miseris mortalibus Saxi dignatus est. Illa vero testatur, filiam, se præsente, votum concepisse & statim absque dolore fuisse; & post aliquantum somnum surrexisse perfecte sanatam.

[88] Testis III, Riccadona, filia Joannis de Roda &c. (prout in catalogo testium) post multa generalia ad cultum Beati facientia, de se ipsa addidit: Anni duo fuerunt nupero Januario (deposuit anno MDCXII, XXV Septembris) quando ego in puerperio laborans per triduum, [Fœtus in partu transversus] ultimo tandem die comperi fœtum in utero mihi transversum jacere, capite dextrorsum, pedibus sinistrorsum extensis: jamque versabar in gravi vitæ discrimine: cum vix mihi illitus fuit venter oleo, de lampade ejusdem Beati sumpto, & ilico sensi, erigi in utero fœtum, & componi ut oportet; ac paulatim cœpi adjuvare me, peperique citra dolorem ullum infantem mortuum. Citavit contestes Luciam Ambrosii, & Pasquinam Moretti socrum suam, quarum illa in Catalogo testium præmisso est XV, hæc XVI: prima confirmatis Riccadonæ dictis, ait, venisse sub versperam cum oleo Beati R. D. Curionem Nicolaum in domum periclitantis feminæ, [sine dolore emittitur.] quæ credebatur jamjam moritura; factaque ei per aliquam adstantium unctione, ilico eam, per gratiam Dei & prædicti Beati, peperisse. Altera confirmationi suæ ejusdem casus subjungit: Quod vero ad me attinet, multæ mihi gratiæ obveniunt a Beato illo; & quotiescumque nomen ejus invoco, perfundor lætitia, internaque animi consolatione. Atque illud etiam singulare obtinui, quod cum hac ipsa æstate multum cruciarer dolore oculorum, adhibito ejus oleo, statim sine cruciatu fui, & deinceps mansi. De hoc Riccadonæ partu locutus est etiam D. Nicolaus Lunghi.

[89] Testis IV Joannina &c. ut in catalogo testium; qui & pro sequentium omnium cognominibus, familiis, patria, ætate; tempore & loco depositionis inveniendis, consulendus erit. Joannina, inquam, testis IV ita deponit. [Utraque coxa ischiadicus] Ego opem & intercessionem Beati apud Deum experta sum ab annis circiter tribus. Primum in filio meo, nomine Andrea, ætate tunc annorum IX. Is utraque coxa dissolutus atque impotens movere se loco, sesqui mensem lecto decubuerat, neque poterat satisfacere necessitati naturæ absque alieno juvamine. Quamobrem, intellecto per B. Aloysium patrari miracula, ad ipsum me converti; positisque prope lectum infirmi genibus, vovi Missam unam, a me, dici curandam in honorem Dei, B. Mariæ Virginis & hujusce Beati. [voto matris in momento sanatur.] Facto vodo descendi ad curandas res quasdam domesticas; & paulo post ad filium rediens, conspicio eum, vix credens oculis meis, se vestire & lecto descendere persanatum: neque amplius illo malo laboravit. Atque hæc ego ipsa vidi oculis meis. Citat contestes maritum suum & ancillam Jacobinam, qui audita curatione filii, accurrerunt, obstupuerunt, & genua flectentes gratias egerunt Deo & B. Aloysio. Ancilla autem, quæ testis est XXVII, tum similia deponit ac domina sua, tum hæc addit: Cum æger transportabatur e lecto suo in alium locum, lamentabatur vehementer præ doloris acerbitate; & ego conscendi paulo post matrem ad cubiculum infirmi, vidique eum per illud obambulantem plane incolumem. Hæc autem affirmo, quia tunc ibidem, uti adhuc, ancillabar, & vidi oculis meis quæ dixi, & scio, alia ei medicamina adhibita fuisse nulla. Est etiam in depositione D. Nicolai sub initium, uti & quod hic sequitur.

[90] Testis VI, Joannes Bartholomæi Angelini, præfatus fere ut alii supra, [Olei unctione] dixit porro: Contigit in domo mea, meam infantem sesqui anniculam profluvio alvi sanguineo & fere continuo laborare, per integri anni spatium; neque jam spes supererat nobis aliisque ulla vitæ longioris; quin & in dies singulos expiratura credebatur, neque poterat amplius sugere: quando ego quodam vespere livi frontem ejus pauxillo olei e lampade Beati; [convalescit infans a fluxu sanguinis,] & sequenti mox nocte cœpit infantula dormire, sugere lac, & mane comperta est valere oppido bene; perrexitq; valere usque in hunc diem. Tum subjungit, illud contigisse ab annis tribus; puellæ nomen esse Catharinam; contestes, uxorem suam Elisabetham; Stephanam Rainoldi de Furno, uxorem olim Dominici Angelini; & fere omnes incolas ejusdem villæ Fontaninæ; præ ceteris tamen, Mariam, conjugem Mauritii Delei, quæ non tantum confirmat jam dicta, verum etiam de se suoque filiolo deponit, ut sequitur.

[91] Testis VII, Maria, uxor Mauritii Delei, de qua modo dixi, anno MDCXII, XXVII Septembris, examinata, Tres, [recuperat nutrix amissum lac,] inquit, jam anni sunt a mense Aprili, quando lactanti mihi puerulum semestrem defecit lac, hebdomadasque tres continuas eo carui. Interea portabam famelicum modo ad hanc, modo ad illam nutricem, emendicans ei alimentum necessarium: cum die quodam invisi mane ad ecclesiam Beati, ibique livi ambas mihi mamillas oleo lampadis ejus; & instanti tempore lac mihi supervenit, tanta festinatione & copia, ut redeunti domum efflueret, indusiumque & vestem pectoralem madefaceret. Confirmant hæc testes XXIV & XXV.

[92] Testis VIII, Lucia, vidua Mauritii Moretti &c. ita deposuit: Elapsis aliquot annis, & prius quam in ecclesia nostra Saxi coleretur B. Aloysius, audivi aliquoties R. D. Nicolaum, Curionem nostrum, [curatur pes fœde læsus] prælegentem nobis historiam vitæ & miraculorum ab illo factorum; indeque inhæsit animo meo præclara opinatio de sanctitate ejus. Contigit deinde in pervigilio B. Mariæ. Elisabetham visitantis, tribus abhinc & quod superat annis, Michaëlem Michaloni, jam mortuum, dum forte desiliret e muro quodam, infigere pedem spinæ tricuspidi permagnæ: ex quo perforatus pes, intumuit; tantumque homini creavit dolorem, ut XV diebus continuis capere quietem nullam posset; jamque circum putrescebat purulentum vulnus: quando convenit eum in pervigilio B. Mariæ prædicto Dom. Nicolaus Curio noster, invitatque secum ut comitetur postero diluculo, ad Beatam Virginem Tiranensem; quæ X mille passus Saxo abest. Respondet ei ille hujuscemodi verbis: Nihil equidem fecero libentius. At consistere erectus vix possum pede altero, propter vulnus, quod circum putrescit atque acerbissimos dolores per totum illud corporis mei latus diffundit. Offert ei prædictus Curio de oleo e lampade Beati, mandans uti ante recitet tertium Pater noster & Ave Maria, quam illo pedem ungat. Fecit ita æger; mox dormivit nocte tota, & experrectus mane, non tantum sanus fuit, sed nobiscum perrexit quoque pedes ad Beatam Virginem prædictam.

[93] Interrogata testis de causis scientiæ; respondit: Scio hæc, quia habitans prope Michaëlem prædictum, quotidie eum invisebam; [nulla cicatrice relicta,] & pedem inspiciens, semper pessime affectum comperi, usque ad pervigilium, quod dixi, B. Mariæ. Applicavi quoque vulneri medicamenta, a peritis talium præscripta; sed absque medela. Postridie autem, ipso nempe festo B. Mariæ, invisenti mihi illum de more, ostendit eumdem pedem suum ex integro sanatum, solidatum, & absque cicatrice; eodemque tempore narravit mihi quid pridie egisset, prout jam retuli. Hæc ipsa probe etiam sciunt, Bartholomæus filius (testis nempe XI) & Philippina quondam uxor ejus, & multi alii: quos inter computari potest Andreas Martini testis IX, qui omnia confirmavit depositione sua; nec non D. Nicolaus Curio, qui compendio idem retulit supra; inquiens, unctionem factam esse die 1 Julii, quod est ipsum pervigilium Visitationis B. Mariæ, hic memoratum; & miraculum illud, secundum esse quod per unctionem, quintum vero universim omnium quæ Saxi patrocinante Beato facta fuerunt.

[94] Eadem testis retulit etiam illud: Eodem anno filiolus bimus Bartholomæi Semperbene, fratris mei, [item diarrhœa sanguinea.] Stephanus nomine, laborabat jam decimum diem diarrhœa sanguinea & acerbis torminibus; cum mater sua, conferens se rus ad laborandum, curam ejus mihi commisit in domo mea; & habebam forte in manu cochleare ligneum, quo usus fuerat Clericus quidam Sundriensis, ad hauriendum necessitati ac religioni suæ aliquantum olivi e lampade Beati. Accepi inde, qua potui reverentia, pauxillum illud, quod ligno, uti fit, adhærescebat adhuc, illoque livi ventrem pueri circum umbilicum: & ille continuo distendit corpusculum suum, quo modo solent excitati e somno; sudavit aliquantum; paulo post obdormiscens, quievit horas quinque continuas; quando rediens mater ejus Joannina, puerumque accipiens, miratur sanum esse: & sanus deinceps mansit. Nunc tamen alio ex morbo mortuus est. Interrogata iterum, Num possibile esset vel ipsa crederet, quod salus obtenta per dictum puerum & supradictum Michaëlem, evenerit ex aliquo medicamento vel accidente, quam per miraculum vel gratiam. Respondit: Credo ego, aliter non evenisse, propter causas quas dixi; maxime vero, quia unius atque alterius sanatio instanti tempore peracta est, prout retuli. Confirmarunt hæc pater & mater pueri, testes X & XXVIII, depositionibus suis, nec non D. Nicolaus supra.

[95] addit etiam eadem Lucia, testis VIII, sic dicens: Aliam gratiam nihilo minorem obtinui ego mihi, [Apparens Beatus liberat energumenam.] per intercessionem ejusdem Beati. Fui nempe a Dæmone insessa, miserumque in modum vexata annos XII continuos. Sepenumero recurri ad B. Aloysium, postulans malo hospite liberari: servivi etiam, idque perpetuo, in domo Curionis nostri & in ecclesia, saltem ex quo ibi facta sunt miracula; & omnia lubenti præstabam animo tamquam ipsi Beato. Hinc, opinor, nocte quadam, annis abhinc plus quam duobus, non dormiens, sed recte vigilans, videre mihi visa sum per breve spatium temporis Beatum ipsum, illa statura & forma qua depictus est in ecclesia: videbaturque manum suam, quæ frigidiuscula erat, apponere meo pectori, dicens; Ne dubites, filia; sustine, ego te juvabo. Et ex illa hora huc usque, transactis propemodum tribus annis, nihil incommodi, ut prius, passa sum; ut credere liceat, me liberatam esse inviso hospite. Hæc, ejus filia Ursina, testis XXIX, confirmavit depositione sua.

[96] Testis IX, Andreas, &c. deposuit, uti proxime superiores, anno MDCXII die XXVII Septembris, sic ajens: [Os digiti contritum,] Proxima S. Luciæ festa luce duo anni erunt, quando ego, facultatem concedente Curione nostro, cum aliquot operis meis incubui ad efferendum e vinea Domini Caroli Quadrii aut privignorum ejus, ingentis molis saxum, instar lapidis torcularis, quod forte ceciderat e muro meo, vineam ipsius disterminante a mea; cumque vectes una supposuissemus saxo ad illud emoliendum; accidit unius collaborantium incuria, digitum hunc meum dextræ manus medium comprehendi inter saxum & vectem; atque inde findi os ejus quam longum est, cum incredibili dolore & magna sanguinis effusione. Vesperi domum reversus, [redintegratur illitum oleo.] curavi statim contritum digitum ungi oleo Beati, voto addito recitaturum me quotidie tertium Pater & Ave usque ad Natalem Domini: atque ilico cessavit cum unctione dolor; quievi placide tota nocte, ac mane digitus sibi restitutus, integer ac sanus fuit, uti modo videtis. Ad Interrogationes consuetas respondit, nihil medicaminis humani applicatum digito fuisse; seque credere non aliter illum quam ope Beati curatum esse; confirmante id ipsum filia ejus Joannina, teste XXVI: Et prosequitur Andreas: Multas quoque alias ab eodem Beato gratias accepi. Alias namque laboravi torminibus ventris, alias doloribus capitis: & primo quoque tempore, quo feci votum aliquod, quamvis minimæ rei, ilico sanatus fui.

[97] Testis XII, Catharina, filia Maphæi &c. sua prompsit hoc modo: Præsens fui cum puer anniculus magistri Joannis Antonii Miotti de Ponte, tribus fere abhinc annis, obstipata algo, solvere naturam non potuerat a decem & pluribus diebus continuis, atque instar moribundi inclinato capite languebat. Nihil autem juvantibus glandulis medicis, [Obstipata 15 dies alvus pueri,] & quæ præterea applicata fuerant medicamentis; tandem recurrendum esse duximus ad oleum Beati, eoque inunctam sphærulam de nuce applicuimus puero; qui statim alvum solvit, sibique belle restitutus est, neque amplius ei tale quid accidit, quod sciam. Adfuerunt quoque in curatione pueri, Dom. Lucretia, mater, & Dom. Anna, soror ejus, testes XIII ac XXXIII; quæ puerum vocant Vincentium: & soror quidem, non tantum adfuisse se, ait; sed etiam orasse dum unctio fiebat: mater vero ætatem ejus determinans, tunc novem mensium fuisse, dicit ex quibus fere sex laboraverat quidem duritie alvi, sed postremis quindecim diebus nullum ejus habuisse beneficium, [eodem oleo uncta, laxatur;] exonerando eam; atque inde passum fuisse acerbos dolores. Jamque appropinquabat morti, ait, cum Catharina prædicta, neptis mea, mihi laudavit oleum B. Aloysii &c. Ad Interrogata porro respondit: Applicueramus quidem puero, præter alia medicamenta, sphærulas multas: sed nulla juvit, quam ultima illa, quæ uncta fuit oleo Beati, atque integram semimortuo valetudinem reddidit. Inter ungendum tamen jussimus nos matres, humi genua ponere Annam privignam meam, & Catharinam atque Hieronymam, filias Catharinæ neptis meæ supradictæ; ac recitare quanta possent religione tertium Pater noster & Ave Maria. Hinc firmiter credo, per solum miraculum puero sanitatem a Deo & Beato nostro restitutam esse.

[98] Testis XIV Magdalena &c. sic locuta est: Filiolo quodam meo bimulo, [similiter & hernia prægrandis curatur] grandi duraque hernia laborante in sinistro inguine, vovi ego, ita divinitus inspirata, me in honorem Dei omnipotentis, beatissimæ Virginis ac B. Aloysii, puerum illum portaturam semel ad ecclesiam ejusdem Beati Saxensem; ituram vero eodem, absque onere illo, decies aut duodecies. Post votum hoc, portavi puerum quo dixi; unaque monstravi illum Reverendo Curioni istius loci, lustrico patri meo: qui desperavit salutem ejus, suasitque ut Nurciensibus medicis curandum offerrem. Ad hæc ego: Malim mortuum videre puerum, quam ferro secandum permittere; sed spero firmiter, ope Beati hujus curatum iri. Quo audito, livit ille partes pueri affectas oleo ejusdem Beati thaumaturgo; & ego discessi domum meam. Progressa vero ad mediam fere viam, inspexi puerum, & perfectissime curatum comperi: neque vel indicium istius mali deinceps apparuit amplius. Interrogata autem de tempore & contestibus; respondit: Existimo a tribus fere annis id factum esse. Adfuit autem & maritus meus; estque etiam conscius rei gestæ D. Leonardus Lunghi, Pontanus, qui puerum vidit, quando a me portabatur Saxum; atque iterum vidit, quando reportavi illum inde, plene curatum; idque cum magna admiratione sua & omnium, qui, quod factum erat, audiebant: quia hernia illa foris extabat tam grandis, quam est justus hominis pugnus; atque ita etiam extabat illo die & hora, quibus puerum portabam Saxum. Maritus, de quo hic mentio, est Jacobus Martini, testis XXXII, aitque, non tantum se adfuisse, sed in itu ac reditu uxorem comitatum esse; & quæ acta, supraque relata sunt, omnia vidisse.

[99] [& digitus fere præscissus.] Testis XVII, Jannolinus &c. isthæc encomia Beato dedit: Ego mihi persuadeo & credo, quantumvis hebes sim, hunc B. Aloysium fuisse optimum Dei servum & sanctum hominem: alioquin enim non consequeremur per eum illa beneficia quæ consequimur. Et ego consecutus sum unum, prout dicam. Quando proximus venerit Martius (deponit testis anno MDCXII, XIX Decembris) duo erunt anni, cum ibam ego lignatum in silvam, mecum ferens securim sub brachio sinistro; contigit autem, incedentem per nives gliscentemque cadere, inque prælapsam securim impingere digitum meum auricularem sinistræ manus (quem ibidem ostendit) ac findi bifariam, ita ut os conspiceretur. Quid agerem? Strinxi digitum, & ligavi, ut potui; reversusque sum domum: ubi mater mea bonæ memoriæ, statim protulit ampullam cum oleo Beati; ac recitatis pro me tertium Oratione dominica & Salutatione angelica, in honorem Dei, beatissimæ Virginis ac B. Aloysii, instillavit digito vulnerato guttas duas prædicti olei, & obvolvit aliquid ligaminis. Cum ilico cessarunt dolores, alioquin vehementes, ac postero die, quod dixi ligamen excidit per se, apparuitque digitus solidatus, ac de integro sanatus, nisi quod, qua sanguis decurrerat, adhuc ruberet. Addit pater ejus, testis XIX, curationem fuisse subitaneam, & se omnia vidisse.

[100] Testis XVIII, Margarita &c. deposuit anno MDCXII mense Decembri, sequentem in modum: Habeo filium, [Idem oleum brevi tempore depellit] nomine Joannem, ætatis annorum XIV; qui proxime elapso Aprili, quodam vespere domi sedens, nec opinato cœpit cruciari auricula sinistra, & lamentabiliter conqueri. Jussi ego illum lamenta comprimere; aliud id non esse dictitans, quam frigus quoddam brevi transiturum. Conticuit ad hæc tantisper ille; sed non diu; cum denuo cœpit vociferari, Heu me! heu me! Et ego; Quid tibi autem? Ait, torquendo os, [dolores auriculæ,] nescio quis auriculam meam invasit dolor, qui intolerabili modo discruciat mihi caput ac diffindit: nec poterat loco consistere. Interim tamen temperavit aliquantum a querulis vocibus, id est per horam fere unam; cum acerbiora denuo erupit in lamenta, atque altum eiulare perrexit tota nocte. Diluculo, incerta quid puero facerem, quietem nullam capiente, surrexi e strato, & orans Deum pro eo, ipsum quoque orare jussi. Deinde reminiscens, habere me adhuc aliquid de oleo B. Aloysii, jusso puero incumbere dextro lateri, guttulam ejus unam instillavi auriculæ dolenti. Quo facto, lamentari desiit, somno se dedit; atque ad meridiem usque dormivit. Tum vero a me excitatus, surrexit sanus & doloris expers, nec umquam amplius eum sensit.

[101] Testis XX, Spectabilis D. Carolus &c. Plane existimo, [item renum laterumque;] Majestatem divinam intercessione B. Aloysii præstare multa mortalibus beneficia; & mihi præstitisse confiteor, tametsi non multa in illum ferebar religione. Nupero Julio (anni MDCXII) agebatur, ni fallor, dies Jovis, cum vespere me incessit dolor iliacus; sed is, adhibito e calido cinere remedio, mane nullus superfuit, Supervenerunt autem mihi sabbato sequente sub vesperam dolores renum & dextri lateris tam vehementes, ut male mecum agi existimarem, medicinis quibuscumque nullum afferentibus levamen. Cumque dolores interim diu noctuve nihil remitterent, sed potius crescerent, accersivi die Martis mane Confessarium meum, eique explicavi arcana conscientiæ; in deterius semper vergente morbo. Vespere tandem diei Mercurii suasum mihi & persuasum fuit, uti oleo prædicti Beati, cui eatenus non magnopere afficiebar. Quamobrem attulerunt illud mihi ab uxore D. Julii Ruscæ; & converti ego me ad Beatum per orationem. Paulo post unxit me Lucia, famula excellentis Domini Doctoris Lanizari; incipiens sub costis dorsi, atque inde procedens deorsum usque ad anum: quatenus vero digitum ducebat ungendo, eatenus evanescebant dolores ac reducebantur omnes ad solum anum; cum ilico solvi urinam, primum quidem veluti filis quibusdam sanguineis mixtam; deinde vero ac tertium perturbidam, arenosam & sanguinolentam; tum denique valde claram: & in momento abiit reliquus omnis dolor. Atque hæc omnia spatio horæ dimidiæ facta sunt; eodemque vespere surrexi e lecto sanus, nec sensi deinceps dolores ejusmodi: & ex illo tempore eumdem Sospitatorem meum religiose veneratus sum, tamquam acceptæ sanationis auctorem, post Deum. Hæc omnia distincte confirmant juramento suo, Lucia quæ ægrum unxit, testis XXI; & Domina Lælia Lazaroni testis XXIII; nec non medicus, Nicolaus Tarchini, testis XXII, inquiens; se mane ægro adhuc adfuisse, æque oppresso ac prius; post prandium vero ejusdem diei, unctum oleo Beati statim urinam reddidisse sanguineam ac arenosam; & statim fuisse sanum, & e lecto surrexisse, & secum eodem vespere exivisse in forum; nec dubitat affirmare, curationem illam vere miraculum esse; quia vi nulla medicamentorum aut arte humana fieri tam subitanea potuit.

CAPUT VIII.
Examinati anno MDCXIII.

[102] Testis XXX, Dominica de Briottis &c. deponens anno MDCXIII mense Majo, Quatuor, inquit, abhinc annis plus minus periclitabatur in partu filia mea Catharina, [Juvat periclitantem in partu,] uxor Jacobi de Famalonga; & prope desperationem res venerat; cum eo vocatæ, ego & aliæ feminæ, multa tentavimus; atque inter alia etiam sustulimus dolentem per pedes sublime, quo suum rediret in locum fœtus, cujus una tantum manus prodierat. Sed omnia hæc nequidquam tentavimus. Tum vero illa, implorata ope B. Aloysii per votum, misit maritum suum allatum de oleo ejusdem; quo accepto, unxit eam Catharina, uxor Jacobi de Briottis, lustrica mater sua; & vix uncta fuit, quin per gratiam Dei ac B. Aloysii pareret infantem.

[103] Testis XXXIV, Nesa, sive Agnes, de Caprinellis, Communis Platedæ, annorum XVI, deposuit eodem anno die II Maij, de paralysi sua & curatione per B. Aloysium; ita incipiens: Sum ego pauper puella, [paralyticæ reddit facultatem gradiendi,] patre matreque orba, quæ vix scio loqui: dicam tamen, quid opis consecuta sim a B. Aloysio. Proximo S Jacobi festo quadriennium erit; quando paralysi tacta fui a decem inde mensibus, sic ut incedere non possem; & a lumbis usque ad plantam pedis nec frigus nec calorem sentiebam; insuper & brachiis dolebam & manibus. Interea crebras ad Beatum fudi preces, ut mihi vires impetraret a Deo, sufficientes ad invisendam ejus ecclesiam Saxi, ubi celeberrime colitur: & frater meus Antonius fecit mihi par fulcrorum axillarium; quibus incumbens promovi me, quanto conatu, tanta difficultate, donec venirem ad locum destinatum, comitante me mea sorore Tengola, & adjuvante. Factum autem hoc fuit die Dominico, festum S. Jacobi antecedente. Ibi uncta fui in ecclesia oleo lampadis, & aliquantulum precata Deum ac Beatum, per utriusque gratiam erexi me in pedes, & cœpi ambulare absque fulcris; eorumque altero in ecclesia relicto; alterum, quo tamen numquam innixa sum, lætabunda retuli domum, ibique combussi; ac semper deinceps sana fui. Placuit Auditoribus Rotæ hanc historiam transferre ad Relationem suam num. 115, ex hac ipsa & aliorum contestium, qui illic nominantur, depositionibus: & proferunt medicos, ex quibus probetur, id vere miraculum esse.

[104] Testis XXXVII, Joannina Tedoldi &c. respondit examinatioribus: Versabar anno MDCXI mense Majo, in campo heredum Baptistæ Jambellani, [a dæmone insessa,] fodiens serendo milio; cum incessit me tantus dolor capitis, ut deficerem animo, & manibus evellerem mihi crines. Tam misero me constituta loco, soror mea Maria, verita ne ibidem morerer, misit qui accerseret Reverendum Curionem nostrum, ut opem mihi aliquam afferret. Is adductus, deprehendit a spiritu maligno me agitari, ac redire domum exorcismis adegit, admodum fatigatam. Perrexit ibi dæmon exagitare me, tam noctu quam diu: perrexit quoque Curio noster exagitare ipsum adjurationibus sacris; utque id majori præstaret efficacitate, in ecclesiam inducebat. Cum vero illæ, sæpius iteratæ, nihil proficerent, aut tyrannidem inimici vel minimum coërcerent; hortatus me est idem Curio in ecclesia existentem, ut per votum postularem a B. Aloysio liberari inviso hospite. Feci mox votum eodem adhuc tempore matutino, [concepto ad Beatum voto] me invisuram ad Beatum Saxi; & postero die, qui erat quintus Augusti, re ipsa eo invisi: atque exinde, id est a tempore quo votum feci, usque in hanc horam, volente Deo ac intercedente Beato illo, nullam agitationem aut perturbationem amplius experta sum: cum antea nullus transiret dies, quo non insanirem in aliquo, non tantum inepta ad laborandum domi aut victum mihi foris comparandum, sed etiam impedita ab eodem spiritu, quo minus ecclesiam adirem, ibique sacrificio Missæ aut aliis divinis Officiis interessem.

[105] Deponunt idem soror Joanninæ Maria, & Curio, prædicti; testes XXXVIII & XXXIX. Et Curio quidem jam relatis superaddit: Usus fueram longo tempore consuetis Ecclesiæ exorcismis; ac tandem animadvertens, me actum agere, recordatus fui B. Aloysii multipliciumque beneficiorum, [statim liberatur,] quæ invocantibus opem suam mirabiliter præstabat; ac jussi infirmam die quodam Dominico, post ultimum exorcismum, in honorem Beati istius votum facere; & postridie, id est Lunæ, curavi conducendam Saxum, XX mille passus Talamona dissitum: sicque consecuta est integram liberationem a tempore quo votum emisit; neque deinceps molestiæ quidquam habuit. Dico etiam, quod eadem Joannina, priusquam votum faceret, habuerit signum nigrum adinstar circini in manu sinistra, quodque illud prius omnino evanuerat quam votum complesset. Et hæc omnia ego vidi, illo modo facta esse quo dixi. Superaddit quoque soror, quod ipsa adfuit, quando Joannina votum fecit, quodque eam deduxit ad ecclesiam: & quod deinde illa tam libera fuit, acsi numquam fuisset obsessa. Quod vero ad nigrum signum, jam memoratum, attinet; Ego, inquit, illud perbene vidi, & fuit in manu sinistra, quo loco priusquam a dæmone invaderetur nihil ejusmodi videre erat. Quando autem post votum emissum liberata fuit dæmonio, simul liberata fuit illo signo. Ex his concinnarunt etiam Auditores Rotæ, quæ habent compendio in Relatione sua, & medicorum testimonio confirmant miraculum esse.

[106] Idem Curio, testis XXXIX, jam dictus, qui & professor S. Theologiæ, &c. interrogatus (ita latine legitur in processu) quid sentiat de B. Aloysio. Respondet, prout in scriptis dedit penes me Notarium &c. Cujus suæ scripturæ tenor est, [Sæviente circum contagiosa lue,] ut sequitur, ex Italico Latine versus: Ego Fabianus Cossongia, Presbyter, Curio Talamonæ, testis ut supra; dico & existimo, Beatum istum Aloysium Gonzagam per merita sua sibi acquisivisse paradisum cælestem, in eoque versari; & propter eadem merita dispertiri Deum beneficia miraculosa, per hasce regiones, implorantibus auxilium ejus. Et hoc dico, non tantum propter miracula, quæ leguntur facta esse Romæ atque aliis per Italiam locis; verum etiam propter illa, quæ spectantur vel audiuntur quotidie fieri hic dissitisque per circuitum oppidis; ex quo veneratio Beati & operatio miraculorum Saxi, ubi quædam ejus Reliquia & effigies servatur, principium habuit. Hinc plebs ista mea Talamonensis in necessitatibus suis non semel ad ejus præsidia confugit; confidentius tamen anno MDCX, qui contagiosus fuit, si alias ullus, propter variolos, quibus pueri moriebantur passim. [Morbenienses, facto voto,] Videntes autem oculis suis Talamonenses nostri, subditique pagi, quantam cieret stragem puerorum contagio illa Morbenii, locisque vicinis, atque aliis per Vulturenam vallem; neque, quid agerent satis certi, convenere in eo, ut prætermissis humanis prȩsidiis, confugerent ad opem divinam.

[107] Quamobrem statuimus unanimi consensu ac voto, elatis sublime Crucibus supplicantium more quotquot colligi possent, procedere Saxum, ut conservaret nos Deus per famulum suum Aloysium a maligna, quam dixi, contagione, [ejus immunes fiunt.] quæ jam in hac parœcia nostra Talamonensi, Saxo distante mil. pass. XX, cœperat inficere aliquot. Neque impedivit executionem voti perfrigidum cælum, quod jam tum incommodabat. Iter enim ingrediebamur in pervigilio S. Andreæ Apostoli, anno jam memorato, personæ ducentæ simul & amplius, pedites omnes. Saxi postridie cantavimus Missam propriam de Apostolo, cum oratione de B. Aloysio, ut ipse nobis impetraret a Deo quod in votis erat. Ita domum reversi, circumspectantes, cognovimus per viciniam quidem nostram late grassari contagionem, & plurimos auferre e vita; intra terminos vero parœciæ nostræ, veluti propitiato Deo, ilico cessasse: cumque alii mense integro mortalitatem passi sint maxima puerorum strage, nos perdidimus tantummodo quinque: & hi quidem prius mortui fuerant quam votum emisimus. Huic porro voto nostro interfuerunt Consules, Consiliarii, & major populi pars: quos inter præcipui erant, Joannes Maria Vola & Angelinus Cavazza. Hactenus Curio ille, qui & dicta sua mox confirmat, tamquam testis omnium oculatus. Quod item facit citatus ab ipso Joannes Maria Vola, testis XL; quantum saltem attinet ad emissionem voti publici & conservationem a contagione.

[108] Testis XLI, Domina Maria Elisabeth &c. Anno, inquit, MDCXI, die XXIV Januarii, lecto decumbente me ad pariendum, gravissimis cruciata doloribus, tandem prodibat infans, pedibus antrorsum; [Item per votum solvitur] qui modus pariendi difficillimus juxta ac periculosissimus est. Qua de causa obstetrices, aliæque præsentes feminæ, vehementer perculsæ, cœperunt male metuere & meæ & pueri vitæ; nec sciebant, quid casu tam formidoloso agendum sibi esset. Interea in mentem mihi venit B. Aloysii & miraculorum ejus; ad ipsumque me summa cum fiducia convertens vovi, visitaturam me Saxum, [partu difficili] ubi exposita est imago ejus; si placeret Deo, intercedente beato Juvene, liberare me præsenti periculo amittendæ vitæ, & concedere infantulo sanitatem, non modo corporalem, sed etiam spiritualem, id est gratiam sancti baptismatis; quia prædictæ obstetrices aliæque feminæ existimabant, fœtum esse præmortuum. Ecce autem, vix edideram votum, & ne vix quidem, cum ilico omnis a me abiit dolor, & infans (quæ Deo Beatoque sit laus) sibi viam invenit absque meo cruciatu, [periclitans de vita mater.] illo difficillimo exiens modo, quo jacebat; videlicet pedibus antrorsum prodeuntibus; & erat vivus: verumtamen initiatus sacro baptismate ab aliqua adstantium feminarum, paucis post horis vivere desiit. Obstetrix prædicta, Joannina nomine, testis XLII, declarat, eumdem partum, quem se obstetrice præsente, & matris fœtusque mortem timente, Maria Elisabeth, facto voto, statim sine dolore, sine periculo edidit, esse miraculum suo judicio singulare & stupendum. Eadem omnia confirmat etiam testis XLIII, quæ & ipsa adfuit parturienti.

[109] Testis XLIV, Domina Catharina &c. deponens anno MDCXIII, mense Aprili; mense proximo, inquit, biennium implebitur, & erat (si recte memini) dies festus, [Puer,] ex quo ego stabam in atrio domus meæ, una cum duobus filiis, quorum uni, Joanni Antonio; alteri, Francisco nomen est; & hic quidem, natu minor, annos nunc habet quinque circiter & dimidium (quem ibidem præsentialiter ductum mater ostendit). Illis autem, puerorum more ludentibus, contigit, istum natu minorem Franciscum, nescio quo modo impulsum ab altero, impingere in os quoddam transversum, & cespitando prolabi per scalas quasdam nostras, gradibus XV altas; impactisque in illos ore ac mento, frangere imo findere sibi, quæ inter utrumque est, gingivam, a dextra atque etiam sinistra parte, ita ut tres primores ibi dentes dissoluti moverentur tamquam claviculæ cymbali: cum gingivis autem suis introrsum adacti erant usque ad extremam linguam, tanta cum sanguinis effusione, ut non facile explicatu sit. Tali rerum statu misi accersitum Joannem Brigidæ vicinum meum, [cui e lapsu confracta maxilla erat,] qui me adjuvit in portando puerum, ita ut erat deformatum, per easdem scalas ad cubiculum. Ibi conati sumus emotam loco suo fissamque maxillam & gingivam reducere ad situm naturalem; sed frustraneus fuit omnis conatus. Quapropter dictus vicinus meus mihi suasit, ut filo æneo constrictam maxillam alligaremus loco suo, ut ut possemus, dum ipse properaret adducere chirurgum curando vulneri. At ego diffisa consilio humano, quod fallax est, recurri ad opem divinam: dictoque primum a me, deinde a tota etiam familia meo jussu, semel Pater noster & Ave Maria, ad honorem Dei, sanctissimæ Virginis matris, & gloriosi servi ejus B. Aloysii Gonzagæ; accepi oleum, quod penes me erat, sumptum de lampade, quæ ante imaginem & Reliquiam istius Beati ardet Saxi; illoque solo, citra omne aliud remedium, oblivi maxillam, gingivam, mentum totamque partem læsam; [ab oleo lampadis] & sic eum perrexi ungere tribus diebus continuis mane ac vesperi; iis vero elapsis, tam recte curatus fuit puer, quam si læsus non fuisset. Quæ res, enimvero miraculosa, quanto magis mihi consideratur, tanto mihi majorem affert admirationem & stuporem.

[110] Citat eadem testis contestes Joannem Brigidæ vicinum suum, suumque maritum: qui paulo post lapsum pueri domum veniens, inquit, & sparsum ubique sanguinem conspiciens, voluit ejus causam scire. Quam edoctus, adiit puerum, tristique spectaculo in iram exardescens, [integritatem ejus recipit.] illam in me pugnis & alapis exoneravit, veluti obnoxiam culpæ, opinatus minus me solicitam, quam par est, in conservando puero fuisse. Nihilominus ille ipse maritus Catharinæ, testis XLV, agnoscit in depositione sua, præmissa uxoris dicta de curatione pueri, verissima esse: quod etiam facit citatus Joannes, testis XLVI, qui quemadmodum adfuit puero statim a lapsu, ita post triduum eumdem vidit omnino sanum ac lætum, nulla cicatrice aut vestigio vulneris retento; uti vos ipsi, inquiens, Domini mei, hic spectatis. (Aderat enim puer a matre adductus.) Quæ res vere miraculosa fuit atque admirabilitatis summæ; meque indies magis confirmat in religione & amore erga Beatum illum, quem omnes hujus nostræ vallis merito nunc venerantur donis, votis, peregrinationibus, concursu suo & supplicationibus publicis, æque ac alium quemvis Sanctum.

[111] Testis XLVII, Nicolaus, aromatarius &c. examinatus anno MDCXIII, ait; Evidentia inter miracula, quæ ego vidi & cognovi, merito numerem quod contigit in filio meo quinquenni Nicolao. Laborabat is hernia & abscessu, [Eodem sanatur herniosus.] defluentibus intestinis usque in scrotum incredibili cum dolore & lamentationibus pueri. Illi ego, qui artis medicæ non omnino imperitus sum, adhibui genus omne remedii humani, & meæ solius arti nolens fidere, consului chirurgum Nurcinum, qui talium scientissimus est: responditque mihi, nullam superesse spem salutis nisi a sectione. Sed negavit mater pueri, illam se permittente faciendam; verita ne, quod sæpenumero accidit, inter secandum moreretur; simulque vovit conducere eum, & reipsa conduxit ad B. Aloysium in ecclesia Saxensi, ibique ipsum stitit ante imaginem Beati: eodemque in loco [post unctionem] statim abierunt dolor & abscessus; atque hernia ipsa ita coaluit, ut deprehendi vestigium ejus non posset, nec deinceps quidquam illorum rediit; gaudente puero usque in hanc horam perfectissima incolumitate. Ad interrogata respondit porro idem testis; isthæc a triennio accidisse; & puerum in itu ad templum adhuc pessime habuisse, ac vehementer doluisse; revertentem vero exultasse sanumque semper mansisse: nec tribui curationem alii cuiquam rei posse, quam meritis Beati, quia aliud remedium supererat nullum ex arte humana præter sectionem. Citat rei conscios, uxorem suam Luciam, & chirurgum prædictum, nomine Fulvium; testes XLVIII & LXXX: quorum hic expresse dicit, quod vocatus a patre, compererit filium ejus habere herniam intestinorum jam formatam, quæ juxta leges chirurgiæ curari non potest nisi incisione; quodque propterea curationem prȩdictam, plane divinitus factam esse, sustineat.

[112] Testis XLIX, Dominica &c. deposuit anno MDCXIII, die VIII Februarii, dicens: Filius mihi est, Laurentius nomine, [Manibus pedibusque repens annos 18] qui ab infantia nequivit umquam incedere ut ceteri homines, sed tantum more brutorum animantium quadrupedare; id est manibus pedibusque nixus, repebat per terram, impotens stare pedibus solis, iisve solis inniti, usque ad annum ætatis suæ duodevigesimum. Quo tempore ego, videns tam crebra per B. Aloysium fieri miracula, induxi in animum, implorare ejus opem pro filio; & reipsa imploravi, visitando ecclesiam ejus Saxensem, ibique orando. Quatriduo autem, ex quo votum emiseram, elapso; nuntiatum mihi fuit, filium istum meum erexisse sese, insistere pedibus suis, & sustentatum duobus fulcris axillaribus incedere cum duobus in manu palis, prout faciunt alii multi: [per votum matris erigitur.] quod & verissimum esse mox comperi; & ille hactenus sic pergit incedere circiter triennium. Interrogata, quis nuntium illum tulisset; respondit: Marcus de Alexandria, caupo Bufetti, in cujus ego laborabam agro, & ipso in agro ille mihi, quem dixi nuntium tulit: non enim fueram quatriduo isto in mea domo, sed in domo prædicti Marci. Interrogata denuo, num aliter quam per intercessionem Beati id contigisset; negavit: Quia, inquiens, nullo umquam remedio humano usa fui; & malum non erat medicabile. Interrogata denique de contestibus; appellavit totam circum regionem, ac nominatim R. D. Antonium de Bonfadinis, Presbyterum & Curionem Bufetti. Hic autem, qui est testis L, prædicta confirmans, hæc addit: Existimo ego, B. Aloysium in cælo magnum esse Sanctum, propter gratias singulares, quas tum populus meæ curæ commissus, tum alii passim per ejus merita consequuntur assidue; maxime vero propter miraculum modo relatum, quod vidi. Vidit quoque testis LI, eumdem juvenem semper repentem, atque incedentem uti incedunt ranæ: suasitque matri ut recurreret ad patrocinium Beati: postea vidit eumdem recte incedentem pedibus suis; uti sonat depositio ejus.

[113] Testis LII. Bernardus Folettus &c. E variolis ego captus oculis fui, & plane cæcus, annum unum ac semis; [Cæcus, dum orat ante imaginem,] quando mea me mater duxit ad ecclesiam B. Aloysii Saxensem; fusaque ibi oratione ante imaginem ejus, ibidem sensi oculos mihi meos clarescere; atque erigens me, perrexi nullo ducente ad portam ecclesiæ; & prospectans foras, potui res quasvis discernere; illoque ex tempore firmata mihi magis magisque est acies; qui prius manu debebam duci quo vellem ire; nec poteram tolerare lumen qualecumque, nedum radios solares, qui acutissimum inferebant mihi dolorem, nisi oculos panno aliquo contegerem. At vero deinceps ita restitutus mihi obtutus est, per gratiam Dei & B. Aloysii, ut videam, cognoscam, discernam omnia. Tum additur latine: Et ego ipse Notarius, de commissione supradicti Judicis delegati, id an verum esset expertus sum, proponendo ei ante oculos objecta diversa, inter quæ filum duplicatum cum nodis, illudque distincte videbat ac distinguebat. Subscribit his etiam pater pueri Jacobus, testis LIII; inquiens, adhibita ei remedia nihil profuisse, [illuminatur;] imo medicos & chirurgos judicasse visum ei numquam restitutum iri. Se demum & uxorem suam, emisso voto, eum conduxisse ad Beatum; ibique facta oratione, eodem tempore illuminatum, cognovisse sese, patrem ac matrem visu, quos antea non cognoscebat nisi auditu cum loquerentur; egressum esse per se sine duce e templo, & rediisse domum.

[114] Eadem confirmat mater ejus Magdalena, testis LIV: item R. D. Jacobus Antonius, sacræ Theologiæ Doctor, Curio prædictorum, testis LV; qui etiam ipse vidit puerum domi suæ cæcum, atque re ipsa cognoverat per varia experimenta, quod nec videret, nec splendorem ullum ferre posset. Obtulerunt hoc ipsum factum Auditores Rotæ in Relatione sua num. 111 & 112, [quod miraculum esse probat medicus;] Paulo V. Pontifici, tamquam probatum miraculum judicio expertissimi medici, quod penes me est, ex tabulario nostro Romano, dignum sane ut hic adscribatur; non solum propter auctoris eruditionem, in explicanda malignitate variolorum, eorumque efficientia ac difficili curatione; verum etiam ut inde certius dijudicare lector intelligens possit de aliis similibus, si quando usus fortasse fuerit. Ecce igitur ipsum, iisdem quibus conscriptum est verbis latinis:

[115] Quæ Medici Græci Ἐξανθήματα, Arabes & præsertim Avicenna, Variolas; Itali, Morviglioni vocant; [quia variolorum morbus] morbus quidam est, a quo (ut optime notat Avenzoar cap. ult. suæ Medicinæ) miraculum est si aliquis homo evadat. Omnes enim homines aliquando eo morbo tentantur, & ut plurimum in ætate puerili, ut experientia docet, & notat Mercurialis, lib. 1 de morbis puerorum cap. 2. Generantur autem variolæ (ut communis fert opinio, præsertim Avicennæ, Arabum & Jucasterii lib. 2. de morbis contagiosis cap. 2) ex superfluitatibus & excrementis sanguinis menstrui, [omnibus fere hominibus communis,] quo fœtus nutritur in utero matris: dum scilicet calor naturalis innatus, adjutus extrinsece ab aëre & ejus impressionibus & qualitatibus, conatur sanguinem purum ab impuro secernere, & fæces has ac sordes menstruales tamquam excrementa ejicere, & ad partes cutaneas veluti ad cloacam transmittere. In eo enim conflictu accenditur febris, & in partibus cutaneis totius corporis, exoriuntur papulæ quædam seu tubercula, quæ Variolæ appellantur.

[116] Interdum autem variolæ benignæ sunt, & non obsunt; interdum vero terminantur ad mortem cum sunt malignæ, præsertim eo tempore, [curatu difficilis,] quo instar pestis communiter vagantur per urbes, & multos extinguunt. Solent porro cum malignæ sunt, in discessu ulcera relinquere & vestigia ac turpes cicatrices in cute, quæ fœdum colorem & foveas habent: & tunc, licet varia adhibeantur remedia, cicatrices illæ nulla arte removeri possunt, nec pars deperdita carnis reparari, sed semper signa & foveæ remanent: & cum ceteri morbi oculos, præstantissimam partem corporis, non attingant communiter (ut optime novit Aristoteles, qui sect. 3. problem. 23 ait, oculos non rigere) variolæ propria quadam natura oculos invadunt & maxime infestant, ut bene notavit Rases lib. 6 cap. de Visione, & Mercurialis loco citato: & quia crassæ & tenaces sunt, oculos lædunt & sua tenacitate cruciant.

[117] [& oculis præcipue noxius,] Quando benignæ sunt, in recessu oculos illæsos, & sine ulla macula & signo relinquunt: si autem sunt acres & malignæ, oculos vulnerant, membranas tenuissimas ac delicatissimas frangunt, maculis obtegunt, atque interdum penitus excæcant & visu privant. Quod cum contingit, tunc nec a natura, nec ab arte potest amplius ullo modo visio restitui: quia cicatrix formata, & macula superinducta, cum non possit tolli a cute, multo minus ab oculis; nec pars deperdita & ab ulcere excavata potest restaurari: [affert illis non raro cæcitatem,] tum quia oculi carnei non sunt, ut notat Aristoteles loco citato, nec possunt carne repleri; tum etiam quia ex spermate geniti sunt, & quæ ex spermate generantur, si semel amittantur, non possunt a natura reparari.

[118] Quare quod Bernardus Folettus fuerit ab hoc morbo in utroque oculo excæcatus, ut nihil videret; [quæ hic absque miraculo curari non potuit.] & post annum cum dimidio ab excæcatione (quod maxime considerandum & ponderandum est) visum recuperaverit, dum preces funderet ad B. Aloysium, ut testes deponunt; mihi miraculum ita maximum videtur, ut non potuerit ab alia virtute fieri quam ab ea, quæ potest etiam mortuos ad vitam revocare: perinde enim est; cum ab his privationibus ad habitum æqualiter negetur regressus. Ego Jacobus Bertacchinus, Medicus Physicus.

CAPUT IX.
Examinati anno MDCXIII.

[119] Testis Petrus Antonii &c. mense Februario anni ejusdem MDCXIII deponens, Mihi quoque filia est, inquit, nomine Martha, [Pedes retrorsum contracta,] quæ annis circiter tribus abhinc ex infirmitate quadam facta erat muta, atque ita misere contracta, ut crura pedesque retrorsum obtorta, natibus adhærerent; nec ullatenus illa poterat extendere; nec, si quando natura urgebat, poterat exonerare alvum, nisi elevata & sustentata brachiis nostris in aëre. Desperatius illud mihi visum est malum, quam ut remediis humanis curari posset, atque adeo abstinui omnibus; rata, solam Dei omnipotentis manum posse illi opem afferre. Itaque primum illam devovi B. Mariæ Ligonensi parœciæ Teliensis, & recuperavit loquendi facultatem, sed mansit, uti erat, contracta. Tum statui accedere ad B. Aloysium, qui per illud tempus præstabat propemodum infinita invocantibus sese beneficia. [postquam oleo Beati uncta est,] Et forte tunc parœcia nostra Teliensis parabat supplicationem, prælata Cruce Saxum ituram ad ecclesiam dicti Beati, atque erant personæ circiter ducentæ. Hac ego usus occasione, rogavi Dominum Curionem nostrum, ut hanc filiam meam (adstabat enim ipsa patri hæc deponenti) commendaret omnium precibus apud Beatum. Ego vero eamdem supplicationem comitatus quoque sum; & nuncupavi votum, me conducturum eodem filiam istam, si curaretur. Ut Saxum attigimus, [eos extendit:] accepi illic paululum de oleo lampadis, & reversus cum illo domum, unxi sæpe dictam filiam meam vespere; atque eodem vespere dixit illa mihi: O pater! incipio extendere crura mea. Perrexi ego illam ungere quotidie, intraque dies XV plane curatam lætus aspexi. Incedebat enim, ut oportet, & expedite: & paulo post adivit per se ipsam pedes ecclesiam Beati prædictam, a nobis V aut VI mille passus distantem. Denique filia mea, quondam adeo miserabilis, nunc omni parte sana & incolumis est. Et ego ipse (addit Notarius) eam optime deambulantem vidi. Interrogatus pater, quanto tempore ita misere contracta fuisset filia; respondit; Tribus circiter mensibus: asseruitque, curationem, se judice, factam esse per solam gratiam ac patrocinium Beati, eamque universum populum scire, atque admiratum fuisse. Confirmantur hæc etiam in depositione R. D. Joannis Antonii; testis LV.

[120] Testis LVII Pedrina &c. eodem anno ac mense examinata fuit, dixitque: Laboravi olim quodam morbo, [& cæca,] ex quo cæca facta, triennio nihil omnino videre, nec lumen ferre aliquod citra dolorem potui: & medicamina omnia, quæ adhibebantur, frustra erant. Quando tribus abhinc annis, aspirante Deo, excitata crebrorum miraculorum B. Aloysii fama pervulgata, eidem votum vovi; & manu ducta per matrem ad ecclesiam ejus Saxensem, [in ecclesia ejus precata] ibique aliquamdiu precata, cœpi nec opinato, percipere aliquid visu, moxque clarius cognoscere; & reverti domum sine ductore, per me ipsa, eodem die. Iteravi igitur sæpius eamdem ecclesiæ istius visitationem, comperique identidem mihi visum perfici, & citra curriculum unius anni paulatim perfectissime restitutum fuisse; tamque tunc videbam clare, quam nunc video: video autem quam qui optime. Hic iterum subscribit Notarius suis hisce verbis latinis: Et hujus rei egomet fidem facio, cum de commissione suprascripti Domini Delegati, [videre incipit.] jusserim eam filum per acus fenestram inserere & introducere; quod bene peregit. Contestantur eadem, Pedrinæ mater, inquiens, filiam cæcam a se Saxum manu ductam fuisse, nihil quidquam videntem: revertisse autem inde per se, nullo duce indigam; item R. D. Jacobus Antonius, ejus Curio; & Magnificus D. Actius Bestæ; testes LVIII, LV, & LIX.

[121] Testis LX, D. Catharina Agita &c. dixit: Ego quoque experta sum beneficentiam ejusdem Beati, [Hernia,] quando (quod pace dicam vestra, Domini mei,) cruciabar hernia ex parte dextra, quæ paulatim putrefecerat intestina, & aperuerat extrorsum plagam, per quam & potiones medicæ & nutrimenta quævis effluebant. Hinc judicio medicorum & chirurgorum desperatissima mihi vita erat: quando Burmium venit, per Quadragesimam dicturus pro concione, R. P. Joannes Antonius Casulari; [qua cibi sumpti effluebant,] meque exhortatus est, ut conciperem votum aliquod, quo Deus per merita B. Aloysii (siquidem e majori gloria divinæ suæ Majestatis atque utilitate animæ meæ id foret) pristinam mihi restitueret sanitatem. Respondi autem ego Patri isti, dudum me id facturam fuisse quod suadebat, nisi desiderium meum, aliquid amore Dei in hac vita patiendi, ipsaque id Deum precatæ oratio, prohibuissent. Merito enim vereri poteram, ne displicerem Deo, si peterem liberari, quam toties desideraveram, præsenti cruce.

[122] Ad hæc Pater iste: Agedum, licite postulabis Deum sanitatem pristinam, hac conditione, si illa conductura sit ad gloriam Dei majorem ac certiorem animæ tuæ salutem. Hoc intellecto, [uncta oleo solidatur divinitus,] animæ noxas per exomologesim expiavi, sacram Eucharistiam sumpsi, ac votum emisi fore, ut jejunarem in pervigilio B. Aloysii, festumque ejus quotannis celebrarem; si amissam mihi redderet sanitatem: quo facto, visa mihi fui aliquanto melius habere, sed non multo. Rediit me invisum postridie idem Pater, jussitque vovere denuo majori cum fiducia, & linere plagam oleo lampadis ejusdem Beati, quæ ardet in ecclesia S. Michaëlis Saxi ante ejus imaginem. Obedivi, vovens denuo ac linens partem læsam prædicto oleo; & eodem die adeo confirmata fui, ut e strato surgerem, quæ prius vix me movere in illo poteram; jamque sententiam suam pronuntiarant medici, fore ut biduo triduove vivendi finem facerem. Simul etiam cibus digestus cursum suum naturalem repetiit; & plaga paulatim curata fuit, nec me impedivit, quo minus post biduum prodirem domo, & quo luberet animo commode pergerem. Verumtamen octo post menses recrudescere plaga cœpit: cum denuo illam, nullo alio usa remedio, illivi oleo prædictæ lampadis spe firma, & paucis diebus denuo solidato vulnere consecuta sum sanitatem integram, eamque perennem, quali nunc gaudeo.

[123] Interrogata de tempore &c. Respondit, infirmitatem illam tenuisse menses quatuor: [uti præter alios testes] quorum facile tres continuos vidi, inquit, propriis hisce oculis meis quotidie per plagam egredi cibos omnis generis, quos pro refectione sumebam, lac, vinum, panem, olera, aliaque. Proximo autem Februario anni duo futuri sunt (deposuit hæc anno MDCXIII die III Januarii) ex quo curata fui: omniumque actorum testes interrogari possunt, Dom. Sigismundus Folianus, qui tunc mihi medebatur; nec non Dominæ, Fabiana Sermunda & Catharina Sermunda, quæ omnia viderunt. Et hæc quidem (uti ipsamet ait in depositione sua, testis LXI) Catharinam infirmam sæpe visitavit, jacentem in lecto, & medicamenta ei adhibuit, & oculis suis conspexit prodire per plagam excrementa, cibos, & ipsas quoque, quas sumebat medicinas: tantoque magis existimat miraculosam fuisse curationem, quanto propius credebatur infirma abesse a morte. Fabiana Sermunda confirmat eadem in sua depositione, testis LXIII. Sed majori auctoritate id facit testis LXII, excellens chirurgus Sigismundus Folianus, pluribus describens infirmitatem Catharinæ, prout sequitur.

[124] Quando ego ad Dom. Catharinam prædictam accersitus fui, [probat expertus chirurgus.] comperi laborantem ex febri & ex ulcere in dextro inguine, quod penetrabat usque ad concavitatem intestini cæci. Ulcus porro istud, quamvis exterius in cute appareret tantum unum, perquam largum; revera tamen intestina læsa pluribus, sed minutioribus, affecta erant, ut clarius patuit per duo medicamina, ægræ data, quæ majori parte sui per ulcera illa exitum invenere. Sciebam ego quidem difficillimas curatu esse intestinorum læsiones & ulcera, propterea quod multa humiditas, illac perpetuo defluens, impediat applicationem medicamentorum, tam internorum, quam externorum, uti passim medici sentiunt; ajentes etiam, istiusmodi ulcera, e materia corrodente nam, solidari non posse atque incurabilia esse: & hinc prævidens, nihil me acturum; non prætermisi tamen ullam diligentiȩ partem in adhibendis medicamentis illis, quorum usus tali loco ac tempore videbatur utilis fore: qualia sunt, primum abstergentia, deinde exsiccantia, quæ si speratum habuissent effectum, applicanda erant consolidantia. Expertus inter hæc, lentam fore curationem, cum exigua spe salutis recuperandæ; commisi ægram duabus nobilibus feminis, Fabianæ & Catharinæ Sermundis, quæ singulari caritate sua perrexerunt ei medicari. Contigit autem post aliquod tempus, me conspicere eamdem Catharinam Agitam, per oppidum nostrum incedentem; & præ admiratione signavi me cruce, ratus maximum me in illa spectare prodigium. Quapropter accedens propius, sciscitabar, quonam modo convaluisset. Et illa reponebat compendio eadem quæ supra pluribus deposuit: addens, se ita convaluisse, acsi numquam illa infirmitate laborasset. Hæc ego audiens, visus mihi sum audire miraculum maximum, tum quod coaluissent intestina, quod multis creditur fieri naturaliter non posse; tum quod ibidem essent multa alia ulcera, eaque a pluribus hebdomadis inveterata; tum denique ac præcipue, quod tam brevi tempore curatio perfecta sit, & illo ipso tempore quo ex hac vita, meo quidem judicio, migrandum ei esset.

[125] Testis LXIII, D. Fabiana Sermundi &c. plura sibi, ait, a B. Aloysio præstita esse beneficia, & primum quidem, [Hæresim dudum professa,] inquit, in cognata mea, mariti mei sorore, nomine Angelica; quæ nata a parentibus Catholicis, Catholica vixit, usque dum nuberet cuidam Ennio Cordano, Calvinistæ aut Lutherano; cum eoque habitabat Sundrii, quando nuntiatum mihi fuit, ipsam ibidem ægrotare illo morbo, ex quo non multo post decessit. Recordata igitur ego illam adhæsisse jam annos XXV aut XXX sectæ Lutheranæ aut Calvinianæ, motaque zelo salutis ejus; multoties Deum precata sum, ut luce sua illustratam, reduceret postliminio ad gremium sanctæ matris Ecclesiæ, a qua tot annos fuerat aliena: cum in mentem mihi venit, quam mirabilia operetur Deus per B. Aloysium; ad eumque me convertens, vovi adituram me Saxum, veneraturamque ibi sacram ejus imaginem, si cognata mea prædicta, abjurata Calvini Lutherive secta, moreretur in confessione veræ fidei, id est Catholicæ & Apostolicæ Romanæ, [post votum pro ea factum Beato,] reciperetque sacro-sancta Ecclesiæ Sacramenta. Ecce autem eadem cognata, quæ Sundrii mensem integrum e morbo decumbens, vix lecto movere se poterat; facto a me, quod dixi voto, venit Burmium equo vecta, comitante filia & aliis nonnullis; utque primum advenit, jubet accersi Rev. Dom. Archipresbyterum nostrum Burmiensem, confessura ei peccata sua, & communicatura de mensa Domini: quod & fecit feliciter, per gratiam Dei atque intercessionem Beati, ministrante ei utrumque eodem Domino Archipresbytero Sacramentum: ac post bidui moram, [illam abjurat in fine vitæ.] non amplius Burmii transactam, transiit vesperi ex hac vita ad meliorem, fiduciam nobis relinquens veræ & sinceræ conversionis suæ.

[126] Ad interrogata respondit; Veritas hujus rei ita se habet, ut dixi: & tu admodum Reverende Domine (alloquitur Archipresbyterum prædictum, Judicem a Sede Apostolica deputatum) probe id nosti, utpote qui absolvisti ægrotam ab hæresi quam incurrerat; confitenti aures præbuisti, & cupienti sanctissimum porrexisti Sacramentum Corporis Domini. Quæ omnia (verba hæc sunt Notarii) prædictus Rev. Dominus Archipresbyter, Judex ut supra delegatus, affirmavit esse vera. Quod etiam affirmat testis LXVII Dom. Margarita, filia prædictæ Angelicæ conversæ. Et quartum annum ab ejus conversione completum fore proximo mense Februario, ait Fabiana prænominata in testimonio suo, quod dedit anno MDCXIII die III Januarii: in eoque refert etiam alterum beneficium, quod B. Aloysio acceptum refert, ut sequitur.

[127] Circiter tres anni sunt a mense Majo (imo junio, ut mox certius constabit) cum filius meus, ætate quinquennis, nomine Zacharias, lecto decumbens, [Puer tactus hemiplexia,] intempesta nocte excusso somno, vehementer jactari cœpit; mihique pariter somnum excussit. Interrogabam, quid sibi vellet, aut quibus agitaretur furiis. Sed nihil respondere potuit, oppressus dolore. Sublatum igitur excepi sinu, & comperi, sinistro latere contractum esse atque obriguisse, nec posse articulate loqui. Quid agerem? Imploravi in ipso tempore & loco juvamen B. Aloysii; atque ejusdem oleo, quod domi habebam, livi tactum pueri latus in formam crucis; tum genibus nixa recitavi quinquies Pater noster ac totidem Ave Maria, supplicans Beato, [mox unctus oleo Beati,] ut opem misero afferret filio. Finita oratione mea, simul finiti fuerunt cruciatus pueri; positusque in lecto, obdormivit ilico; postque horam unam aut paulo plus expergefactus a me, rogatusque, quo se haberet modo; dixit, nihil sibi amplius incommodare, simulque subsilivit in pedes ipso in cubili; qui paulo ante ne movere quidem poterat aut crus aut brachium unius lateris. In horum confirmationem appellat æncillam suam, nomine Honestam; quæ est testis LXXIII; [restituitur sibi.] examinataque anno MDCXIV, distinctius quam mater, tempus indicat, sic incipiens: Elapsis jam quatuor annis, quo die celebratæ fuerunt nuptiæ inter Dom. Nicolaum Caputium de Tresivio & Magdalenam Spelenam Grosinam (qui dies, uti interjicit Notarius, incidit in duodecimum Junii MDCIX, prout ex libro matrimoniorum parochiæ Burmiensis compertum fuit) Zacharias, filiolus heræ meæ Fabianæ, tum annos V circiter natus, nocte, prædictas nuptias antecedente, excitatus e somno fuit; nescio quo malo, certe tam gravi, ut interrogatus a matre, in cujus lecto cubabat, quid rei ageret, respondere nil posset, loquendi facultate destitutus. Reliqua Honestæ dicta nihil discrepant a dictis heræ suæ.

[128] Testis LXIV, D. Catharina Casulari &c. die IX Januarii MDCXIII examinata, multumque extollens beneficentiam B. Aloysii, in me ipsa, inquiebat, illam quoque experta sum a triennio. [Eodem oleo auferuntur strumæ inveteratæ.] Duodecimus namque annus jam tum fluebat, ex quo infestabar a strumis collum obsidentibus, tamque grandibus quam est pugnus; quæ acrem afferebant dolorem, & sæpenumero non sinebant me movere caput. Quamobrem, stimulante fama miraculorum B. Aloysii, statui propediem visitare imaginem ejus in ecclesia Saxensi S. Michaëlis, quæ Burmio dissita est M. P. circiter XXX. Ivi igitur, quo dixi; orationem feci; unxique collum oleo lampadis, ante imaginem ardentis; & ilico melius habere cœpi; abiitque dolor, ac paucis diebus detumuit collum abactis strumis; & infirmitate tali libera fui. Ad interrogata ait, hanc curationem suam a tribus annis factam esse, & nulli rei quam intercessioni Beati posse acceptam referri; quia nullo, inquiens, remedio umquam usa sum, quamvis mei sæpe suaserint, ut opem humanam adhiberem; nempe soror sua Anna, frater Joannes, & filia Dorothea, testes LXV, LXVI & LXVIII, qui omnes postridie examinati, prædicta confirmarunt. Et frater quidem, postquam de sorore disseruisset, de se hæc addit: Et possum affirmare cum veritate, quod quotiescumque visito sanctuarium illud, ubi colitur Reliquia & imago Beati istius; experior, totum animum meum teneritudine quadam pietatis erga illum affici: quod & relinquit mihi internum desiderium eo identidem redeundi, iterumque & iterum visitandi Beatum, quem etiam elegi singularem mihi advocatum, alios inter, quos præcipue colo, patronos.

[129] Testis LXVIII, Dom. Dorothea Sermundi & c. eodem anno, die X Januarii, ita de se deposuit: Menses quinque continuos excruciata fui doloribus oculorum, [Quinque mensium cephalia] omnem excedentibus modum, & nonnumquam me, nec diu, nec noctu, partem aliquam quietis capientem, ad animi deliquium adigentibus. Post varia tandem medicamina, incassum sumpta aut applicata, votum vovi B. Aloysio (ineunte Majo, ut alibi ait) me sanctificaturam pervigilium ejus jejunando, festoque ritu diem posterum colendo; nec tamen aliquid levaminis inde habui, usque ad ipsum ejus quod dixi pervigilium, videlicet proximum tunc diem XX Junii, postremum nunc elapsi. Quo die ut cœpi jejunare, [voto depellitur,] cœpi quoque melius habere, tanto doloris levamine, ut a nocte sequenti usque ad hoc tempus, nullum amplius senserim, mutatis uno die quinque mensium acerbis cruciatibus in omnimodam eorum vacuitatem. Interrogatus, super depositione hac Dorotheæ, maritus ejus D. Joannes Jacobus de Albertis, testis LXXIV, respondit, vera esse quæ illa deposuit. Tempus quoque & locum curationis expressit clarissime, seque præsentem fuisse asserit; Aderat, inquiens, jam vigilia istius Beati, dies videlicet XX Junii MDCXII; & uxor mea, eatenus nihil levaminis experta, versabatur in balneis Burmiensibus, ex voto jejunans; quando sub vesperam omni dolore ita fuit liberata, ut deinceps nullum amplius senserit. Et huic rei ego præsens fui, eodem die cum ipsa agens in balneis.

[130] Testis LXIX, Jacobina Bernardi, &c. eisdem anno ac die, quibus præmissa Dorothea, deposuit hunc in modum. Tribus abhinc annis infirmitate septem facile hebdomadarum emaciata, mortique judicio amicorum propinquans, susceperam sacrosancta exomologeseos synaxeosque mysteria; monita quoque fueram ad suscipiendam Unctionem extremam: quando filius meus Simon, qui Presbyter est, me invitavit ad faciendum cum ipso votum, totam familiam meam peregrinatum ituram ad B. Aloysium, si patrocinio ejus recuperarem a Domino desideratam sanitatem. Vix ego desieram vovere, & confirmaverant votum circum adstantes, quin ipso temporis articulo reviviscere mihi visa sim: & malum, quod judicabatur letale, re ipsa notabiliter remisit, paucisque diebus me mihi plane restituit. Filius ejus, jam citatus, de quo mox iterum, hæc omnia simili fere modo contestatus est.

[131] Testis LXX, R. D. Simon Marchius, Sacræ Theologiæ Doctor, [Laus B. Aloysii,] Presbyter, &c. anno MDCXIII die XI Januarii tria deposuit, præmisso elogio Beati peramplo, quod scilicet ab omnibus haberi Sanctus debeat, non modo propter opera eximia, quæ exercuit in vita; sed multo etiam magis propter mirabilia, quæ præstitit post mortem, tum aliis locis, tum etiam ab annis IV (imo V, uti supra demonstratum est) & paulo amplius, in tota valle Vulturena, præcipue vero in ecclesia S. Michaëlis Saxi, spectantis ad prœciam Pontis. Quo loco, tam solitario ac remoto, videtur divina Majestas beatum istum Aloysium, [eumque venerandi multorum studium,] candore atque innocentia vitæ Angelum, constituisse œconomum cælestium bonorum ac specialium gratiarum; quæ sacram imaginem sacrasque Reliquias suas in eadem ecclesia venerantibus larga manu dispertitur. Quæ res omnibus eo adventantibus singularem movet pietatis affectum, ac talem ingenerat eorum cordibus voluptatem atque desiderium, ut non satientur una pluribusve loci visitationibus, sed denuo ac sæpius accedere eodem cupiant. Et hoc ego in memet expertus loquor, qui tali desiderio stimulatus, jam facile decies eo recurri, tum meæ tum alienæ devotionis causa. His, ut dixi, præmissis, subjungit primum confirmatque subitaneam sanationem mutris suæ Jacobinæ testis LXIX.

[132] Deinde ad suam ipsius transiens personam; Ego quoque gravissimos, inquit, sustinui dolores ab annis VI in genu dextro, [Genu, quod dudum flecti non poterat,] e destillatione frigidi humoris, quo tempore operam studiis dabam Mediolani in collegio Helvetico; nec poteram præ acerbitate sensus genu illud flectere ad aram inter sacrificandum, aut etiam alibi: erat quippe inflexibile. Inter eundum autem (& erat itio mihi quoque difficilis) trahebam idem genu post me instar claudi. Jam vero inveteratum erat malum, & merito ingerebat animo meo metum, ut ne umquam superaretur; tum quia varia pridem medicamina ei applicueram, non solum Mediolani, sed etiam hic domi meæ; tum quia medicorum Mediolanensium consilio balneis quoque nostratibus, & bis quidem, usus fueram; neutris remediis vel modicum sublevatus, sed semper in eodem statu permanens. Contigit interea, me gravius solito dolere in pervigilio S. Andreæ Apostoli anno MDCIX; ac verebar, ut postero die, eidem sacro, celebrare Missam possem. Mœstus igitur, ut eram in cubiculo meo, [per oleum Beati fit ilico flexibile.] me conjeci in lectum, quieturus, utut possem; & fugiente somno, cœpi considerare, quo pacto postridie satisfacerem officio meo; quia meæ vices erant celebrandi Missam. Dum talia considerabam, recordatus fui, penes me esse in vasculo, de oleo quod ardet ante Reliquias & imaginem B. Aloysii; simul descendi de lecto, & illivi oleo illo genu doloriferum, simulque dolorem inde abstersi omnem; neque tantum dolorem, sed quidquid impediebat inflexionem poplitis, qui prius flecti nequibat. Hinc aucta mihi fiducia in Beatum, re ipsa genu flexi; & flexi facillime citra incommodum, iterumque & iterum flexi, eadem facilitate, atque si numquam mihi inde incommodatum fuisset. Ex hoc tam subitaneæ ex inveterato malo curationis beneficio; adeo crevit mihi religio & amor in eumdem Beatum, ut omnes, quos comperi corpore aut animo male habere, exhortatus sim ad fiduciam in eumdem concipiendam; ratus certusque futurum, ut qui pie fidenterque ad ipsum accesserit, spe sua non frustretur.

[133] [Per idem oleum curatur hemiplexia.] Tertio loco deposuit idem testis: Alias adivi domum Danielis Olesii Girandoni, visitaturus uxorem ejus Magdalenam, lecto decumbentem ex destillatione, quæ ab oculo sinistro usque ad plantam pedis, totum illud latus pervaserat: ex quo & patiebatur dolores gravissimos, non solum oculo, sed etiam brachio, genu, pede, & reliquo corpore sinistro, qui miseram quiescere non sinebant. Ingressus domum, hortatusque afflictam feminam, ut committeret sese providentiæ divinæ, ejusque voluntati conformaret suam; ac scutum sumeret contra omnes dolorum insultus inexpugnabile, patientiam; demum suasi & persuasi, ut confugeret ad B. Aloysium, quem divina Bonitas videbatur (inquiebam) nostris temporibus in his vallibus nostris constituisse, veluti thesaurarium atque œconomum donorum suorum cælestium & humanam naturam trascendentium gratiarum. Concepto igitur voto, sese ipsa obstrinxit, fore ut ecclesiam Beati istius visitatum iret, si per Dei gratiam liberaretur ab hemiplexia sua: & ego curavi, oculum ejus & crus sinistrum oleo prædicto inungendum. Atque illo ipso temporis articulo, quo cessavit unctio, cessavit quoque dolor oculi ejusque defluxio, ac brevi tempore etiam reliqua hemiplexia.

[134] Testis LXXI, Joannes Petrus Fagaroli &c. Burmii anno MDCXIII, [Morti proximus] die XI Januarii auditus in examine, dixit: Elapso annorum circiter duorum spatio, infirmitas quædam me tenuit in lecto dies XXVII, quibus capere quietem non potui; & imaginabar mihi delirando, aliquid in cerebro meo motari; quando me visitavit R. D. Joannes Anzius, Sacerdos & Canonicus ecclesiæ nostræ collegiatæ; postque ministrata mihi sanctissima Sacramenta Pœnitentiæ & Eucharistiæ, suasu ejus votum vovi, si per misericordiam Dei atque intercessionem B. Aloysii convalescerem a præsenti infirmitate, primo quoque post tempore peregrinaturum ad ecclesiam ejus Saxi. Atque ecce, vix a me digresso prædicto Domino Canonico, in cujus præsentia voveram, [emisso voto confestim reviviscit.] motari cerebrum mihi desiit, ac dolores qui me exanimabant, fugerunt; simulque omni parte sanus fui. Et advocans exorem, postulavi eam vestes meas; me sanum esse dictitans, & quidem perfecte. Vires quoque, quæ multum debilitatæ erant per inediam & usum medicinarum, continuo restaurari cœperunt. Prædictus D. Anzius, testis LXXV, qui infirmo a confessionibus erat, eumque frequens visitaverat, suaseratque votum ut emittteret, eadem confirmat vera esse: uti & uxor infirmi Catharina testis LXXII; quæ etiam specialiter interrogata, qualis fuisset infirmitas mariti sui; respondit; præter febrim qua graviter cruciabatur, fuisse mentis impotem ac delirasse. Nam visitatus a viris Religiosis, volebat omnibus confiteri peccata sua: prolatis vero tribus quatuorve verbis, quæ videbantur sanæ mentis esse, continuo aberrabat ab incepto discursu ad res diversissimas ac deliramenta. Sanatio autem ejus tam subitanea atque instanti tempore peracta fuit post votum emissum, ut suspicari non possim, ab ulla medicina aut alia quavis causa, quam ab intercessione & meritis Beati quem invocaverat, profectam esse.

CAPUT X.
Ultima e processu, & alia deinceps obtenta curationum beneficia.

[135] Testis LXXVII, Joannina Durici &c. Præter multa, inquit, miracula, quæ numerantur facta ad invocationem B. Aloysii, unum ego expressissimum vidi hisce oculis, in infantulo sororis meæ Annæ, Magistro Petro, [Infans absque ano natus,] quondam Andreæ Lossii filio, nuptæ: & est tale. Soror illa mea anno MDCXI, Septembri mense, die Mercurii bene mane, nondum orto sole, enixa fuerat infantem; cui nomem in baptismo datum fuit Andreas. Ego illum sumpsi lactandum, si quid modo sugere posset. Nam male, ac de die in diem pejus, habebat; quia numquam adhuc excreverat. Hinc tumuerat ei venter in modum follis: nosque anxii, ut ne indidem oppeteret, decrevimus balanos medicas duas ano ejus insinuare; idque re ipsa præstituri, comperimus sedem puero deesse & foramen naturale. Qua de re stupefacti, misimus in oppidum Poschianum, bis mille passus dissitum, qui exquirerent ex Medicæ peritis, quid in casu, facto opus foret. Eodem tempore venit mihi in mentem de oleo, quod domi meæ servabam, [illum accipit oleo unctus.] haustum e lampade Beati in ecclesia Saxensi: & concepta in illum fiducia, suggessi parentibus, utile futurum, si voto sese obligarent, portaturos puerum ad prædictam ecclesiam; si Deo volente convalesceret. Fecerunt illi votum, & ego domum concessi; attuli inde oleum, & reversa inspexi sedem pueri perdiligenter, & comperi verissimum esse, non habere illum aut gutturem posteriorem aut ullum ejus signum. Erat quippe pars illa integra & æque plana atque est vola manus meæ. Tunc acceptam pennam gallinaceam intinxi oleo prædicto, & brevi oratione præmissa, unxi per modum crucis sedem qua exonerari alvus naturaliter solet. Hinc mater, præmemorata soror mea, tenuit filiolum in ulnis quarta circiter parte unius horæ; cum cœpit olfieri teterrimus fœtor, & exonerata alvo pueruli, detumescere venter; & factum apparuit, quod nullum fuerat, foramen naturale.

[136] Interrogata, præter alia, num anus puero non fuerit omnino; respondit: Ego curiose ac diligentissime inspexi sedem ejus admoto lumine, & nullum omnino erat signum ani, nedum foraminis: atque ita fuerat misellus a nativitate sua, quæ ceciderat in diem Mercurii XVII Septembris anni jam dicti ante lucem, usque ad sabbatum sequens similiter ante lucem. Quod attinet ad apertionem ani, neque possum neque debeo illam attribuere alteri rei, quam meritis Beati, quia applicato ejus oleo statim consecuti fuimus a Domino beneficium desideratum, [cum antea nec medicina nec medicus fuisset adhibitus, uti ait mater pueri, testis LXXVI] atque decreveramus advocare chirurgum ad incisionem faciendam. Hæc omnia cum omnibus suis circumstantiis, præter matrem jam dictam, confirmat etiam, & amplissime, mater puerperæ Catharina, testis LXXVIII.

[137] Testis LXXIX, Joannes de Molinariis, &c. ita disseruit: Pater meus, qui nunc vita functus est, [Crus multis dudum scatens vulneribus,] laborans ex altero crure, ni fallor, dextro, multis vulneribus per se apertis deformato; medicatus illis fuerat longo tempore, sed nullam experiebatur medelam. Abstinuit se igitur toto facile decennio ab omni medicamentorum usu. Hæc ille, de ægritudine patris ac diuturnitate ejus testis oculatus: reliqua, de modo curationis, quæ noverat tantum ex relatione aliena, prosequatur soror ejus Margarita, testis LXXXIV, & ipsa horum oculata testis; Tandem, inquiens, constituit pater meus ex voto visitare B. Aloysium Saxi; idque fecit elapso Septembri, si recte memini, ab annis IV (deponit autem hæc anno MDCXIII, XV Novembris) & ego ipsum comitata fui cum Dominico patruo meo, ejus fratre, & asello: cui infirmus, dum Saxum pergeremus, fere semper insedit: & ingressus nobiscum ecclesiam, post factam orationem, [contactu olei redintegratur.] curavit sibi oleo lampadis, ante imaginem Beati Thaumaturgi ardentis, liniti solum genu suum, nonnihilo inferius demisso tibiali: & eodem articulo temporis quasi detersus ei fuit omnis omnino dolor, qui antea admodum vehemens, ægroto sæpe impediebat quietem nocturnam. Post hæc redeuntibus nobis, ille jam robustior, toto itinere pedes processit absque ullo dolore. Ubi vero domum nostram ingressi fuimus detraximus ei tibiale; & comperimus, vulnera non solum coaluisse, sed ne vestigium quidem sui aut cicatricem ullam reliquisse. Imo tibia illa, omni sublato tumore, tam erat tenuis, quam altera; & numquam ei deinde doluit. Atque hæc omnia ego scio, quia vidi & audivi, eo quo narravi modo facta esse. Iter porro, quod æger ille ab ecclesia Beati pedes emensus est domum suam, longitudinem habere decem milliarium, affirmat, præter hujus fratrem jam dictum, etiam Margarita ejus amita, testis LXXXVI, & ultima in hoc Processu.

[138] Testis LXXXI Dom. Joannina de Ballottis &c. [Abscessus in gula,] Veneror ego B. Aloysium, ut eximium Dei Sanctum, & quotidie ei pensum aliquod precum persolvo; qui quod sciens volens profiteor, miraculosam obtinuit mihi a Deo gratiam. Videlicet uno quodam transactorum annorum, puta abhinc triennio aut quadriennio, coarctavit mihi gulam abscessus internus, & me affixit lecto facile dies octo; quorum tres postremos glutire nil potui, nisi forte per intervalla pauxillum juris, [spiritum intercipiens] & hoc cum magno cruciatu; nec poteram proferre verba. Cum cogitavi facere, & feci votum B. Aloysio, unxique gulam forinsecus oleo ejus sacro: & in ipso unctionis articulo abiere dolores; facultas loquendi rediit; potui glutire, atque reipsa manducavi ficum siccatam, nullo aut perexiguo doloris sensu; ac biduo triduove post omni malo liberata fui. Quodque mirum est, quæ transactis temporibus aliquoties similem passa fui infirmitatem; [eodem oleo aufertur.] ac duodeviginti pluresque sæpe dies decumbere debebam; nihil ejus deinceps passa sum. Eadem asserunt citati ab illa, maritus ejus Joannes, & Catharina Dondina, quæ curam infirmæ habuerat, testes LXXXII ac LXXXIII. Deposuerunt autem omnes die XIII Novembris anni MDCXIII. His subjungunt eadem Joannina & maritus ejus, de filiolo suo Joanne Dominico, annos duos & semis nato, cui annis abinde quinque dextrum oculum a cæcitate servavit votum parentum, B. Aloysio nuncupatum; quod testis 1, D. Nicolaus Lunghi, in collectione sua etiam refert sub nomine patris Joannis Lombardoni; exceptis adjunctis quæ hic diverso charactere impressa sunt. Et hactenus quidem de miraculis, e Processu Vulturenæ vallis amplissimo excerptis, quæ mihi visa sunt præcipua esse. Sequuntur alia nonnulla, quæ deinceps facta & annotata fuerunt.

[139] Interrogavi anno MDCXC per litteras ut alibi dictum est, R. P. Joannem Baptistam Castelli; Societatis nostræ Rectorem Ponte; [Qualis sub finem seculi 17] virum humanissimum, nonnulla de miraculis recentioribus, concursu populi, ac præsenti cultu B. Aloysii in ecclesia Saxensi. Respondit autem, crebra quidem post Processum, auctoritate Apostolica formatum, miracula ibi facta esse; sed non tam sedulo quam prius fuisse annotata, propter ipsam ut puto, ait, illorum multitudinem. Interea celebre comprimis est illud, quod contigit in juvene quadam femina, quæ lapsa ex arbore, fidit sibi calvariam cum effusione cerebri per terram: viva nihilominus, [fuerit cultus Beati] curata mox etiam fuit per oleum miraculosum Beati nostri, quod ardet ante sacellum ejus & imaginem, quodque hinc ablatum veniunt plurimi e longinquis extra vallem nostram regionibus. Confluxus populi hisce temporibus, prȩcipue elucet frequentia sua ipso Beati anniversario die festo; & quotiescumque impetrare cupiunt incolæ vallis pluviam aut serenum cælum. Tunc enim undique eo veniunt numerosi, supplicantium ordine & more. De cultu & fiducia populi in Beatum, asseverat hodiernus Saxi Curio, plebem suam in suis infirmitatibus nec medicum nec chirurgum curare; & suadentibus ut accersant, [in Valle Tellina:] respondent quisque pro se, Ego votum feci Beato (quasi alio non sit opus medico) & quotidie fiduciæ suæ præmium accipiunt curationem. Hæc ille ad mea interrogata, præterquam quod catalogum mihi submiserit miraculorum omnium, a D. Nicolao Lunghi depositorum, quæ ex ipso Processu & catalogo illo inter se collatis, supra dedi.

[140] Non exprimit quidem Pater ille, quo tempore prædicta juvenis lapsa & curata sit: innuit tamen id factum esse post absolutum Processum. [qualis item post absolutum processum,] Primum porro quod postea scriptum scio de celebritate B. Aloysii ejusque miraculis; didici ex litteris P. Hieronymi Cittadini, anno MDCXV die II Januarii datis ad P. Ceparium; quibus hæc inserit: R. D. Nicolaus Lunghi Curio Saxensis, scripsit mihi transactis mensibus hunc in modum: Significio Reverentiæ Vestræ, quod celebritas B. Aloysii adhuc indies augescat. E Germania mihi litteræ veniunt nuntiantium, multos ibi claudos, ischiadicos, [anno 1615.] aliisque morbis alioquin incurabilibus laborantes, per Beatum nostrum valetudinem recuperasse. Magis distinctas inde expecto relationes, præter personas, quæ huc peregrinatum venturæ sunt. Missi indidem quoque jam sunt, qui auserant hinc triginta vascula cum oleo e lampade Beati hausto. Ubi distinctiora accepero, certiorem te omnium reddam, care Pater. Illud interea certissimum est, feminam quamdam, cui propter affectum dolensque crus, spatio annorum novem, non licuerat domo egredi; vespere quodam crus illud oleo prædicto fuisse unctam; eamque mane surrexisse per se, & ivisse quo vellet, perfecte curatam. Hactenus D. Nicolaus apud P. Cittadinum.

[141] Quæ sequuntur debeo diligentiæ & caritati R. P. Jacobi Antonii Manzini Societatis nostræ in provincia Veneta, [Miracula Ponte missa an 1695 & 98.] qui meditans historiam novam conscribere de gestis B. Aloysii, illa petiit ac tandem impetravit annis MDCXCV & XCVIII ex oppido Ponte, multo suo labore ac sumptu. Significavit enim mihi, eorumdem scriptorum exemplar pridem petenti, se pro authentizatione unius ex illis, quod miraculosam Sanctimonialis curationem in monasterio S. Juliani complectitur, pependisse nummum Philippicum. Insuper authentizata quoque sunt, quæ sequuntur, facta anno MDCXXVIII in Margarita Rudolfi; MDCLXXV, in Bernardino, Mathiæ Milesi filio epileptico; & MDCXCII, in oppido Ponte, a lue epidemica servato; fidem plenam atque indubitatam facientibus, illa esse verissima, & tam notoria, ut nefas sit de veritate eorum dubitare; eamque in rem subscribentibus, P. Ignatio Lucio, Curione ecclesiæ B. Aloysii Saxi; P. Ignatio Guicciardi Pontano; attestantibus item, Ignatio Quandrio, Canonico ecclesiæ collegiatæ Pontis Cancellario, duos prædictos propria manu sua subscripsisse; & Aloysio Guicciardo, Pontis Vallis Tellinæ Præposito, Vicario forensi, Protonotario Apostolico; antescriptos Dominos tales esse, quales se faciunt ac omni fide dignos. In quorum fidem hæc dabat Ponte die IX Julii MDCXCVIII. Reliqua porro miracula illis immixta, e similibus scripturis extracta, similem quoque fidem merentur per se, tametsi authentizatio istiusmodi publica & solennis non adsit, nimio pretio emenda in illis locis, ubi gratis id præstare deberent ad propagandam gloriam Beati sui, suamque erga illum gratitudinem testificandam. Eadem miracula ex suis illis Mss. prædictus P. Manzinus anno MDCCI etiam impressa dedit typis Brixiensibus, in Vita nova B. Aloysii, a se composita, lib. 4 cap. 4 & 5: eademque hic reddo ex italico latine, ordine temporum, quibus notantur contigisse.

[142] Margarita, filia quondam Joannis Petri Rudolfi Burmiensis, [Curantur,] habitans in villa Burmiensis comitatus, cui Cepina nomen; decumbebat ex quadam invaletudine, qua intumuerat toto corpore, nec poterat vel digitum ejus movere: cum Kalendis Septembribus anni MDCXXVIII sub meridiem, nemine conspecto, audivit vocem lætam, quæ tamquam prænuntia mox consequendæ sanitatis, ei dixit: [an. 1628 inflæta toto corpore] Margarita, quare non uteris oleo, quod penes te est, B. Aloysii? Utere illo, atque adjuvante Deo ac Beato isto, sanaberis. Una post hora venit Burmio soror ejus Helena; intellectoque quod factum erat, hortatur infirmam, ut quod jussa fuerat, opere præstaret. Et illa obediens; [& impotens movere se;] Da igitur mihi inquit, o soror, oleum istud: simul elevans brachium, quod antea nequibat facere, ad monstrandum locum, ubi repositum erat oleum; comperit sese, nesciens quo modo, extra lectum genua flectere. Tum voto se obstrinxit, visitaturam sacellum Beati; signansque frontem & juncturas corporis oleo prædicto, sensit sibi ambas ab aliquo contingi genas, ambabus, ut sibi videbatur, manibus ejus; sub quibus inde recessit omnis tumor ad brachia & crura, quæ exinde turgebant non aliter quam duo sacci arena farti: & continuo etiam illis detumescentibus, statim se vestibus suis induit, properatque ad conclave Curionis sui, cui ancillabatur; atque narrat ei quod factum erat, admirabundo, Deumque laudanti ac Beatum; quem & illa primo quoque tempore visitavit in solutionem voti sui.

[143] Mathias Milesi, e valle Brambana, pro filio suo Bernardino, [anno 1675 epilepsia;] a multis annis laborante epilepsia, confugiendum sibi putavit ad præsidia B. Aloysii, duxitque illum anno MDCLXXV ad ejus sacellum, quod est Saxi, tam felici itu, ut sanatum mox reduxerit, videritque deinceps liberum tam invisa hominibus calamitate. Et hæc quidem duo exempla suppeditant scripturæ, anno MDCXCVIII ad P. Manzinum missæ. Duo sequentia triennio ante missa fuerunt: eorumque alterum ita sonat:

[144] Ponte, anno MDCLXXVI mense Januario, ægrotabat morbo letisero filius D. Josephi Mariæ Piazzi, [1676, semimortuus puer,] cui nomen Gaspar Benedictus: neque jam desperata solum erat ejus vita, sed & coopertus jacebat tamquam mortuus, secundum consuetudinem istius regionis: quando mater, D. Hippolyta, ipsum potenter commendat patrocinio B. Aloysii, obsecrans, ut filio suo obtineret a Deo pristinam sanitatem; siquidem ita Deo placitum foret. Addidit quoque, se quidpiam ex voto, prout sibi suggereret sua pietas, oblaturam ad ejus altare. Atque ilico respirat filius, dat signa manifesta vitæ, incipit præter spem omnium convalescere, & perfectam consecutus est sanitatem; utique vi voti materni & intercessione Beati, cui & mater sua vota solvit.

[145] Alterum quando factum sit, non notatur. Quamobrem, quia iisdem cum priori litteris perscriptum est, illi etiam subnecto. Filius D. Marci Antonii Guicciardi, annos X aut XII natus, [& ambusta manus;] adstabat foco, tenens manu sacculum chartaceum, pulvere tormentario plenum. Conjecit inde pauca granula in ignem ludibundus: quæ circumferentia flammam suam, incenderunt reliquum in sacco pulverem: ex quo manus pueri ambusta fuit acerbissimo cum dolore, adeo ut in lectum conjici debuerit, nec tamen vel sic levamen ullum haberet. Inspirante inter hæc ei Domino, ad Protectorem Vulturenæ vallis ut confugeret; eo se convertit, promisitque Beato exiguum quid gratitudinis ergo, pro beneficio, quo sperabat se obtenturum vacuitatem a dolore. Facta tali promissione cœpit continuo obdormiscere; neque deinceps doluit ei ambusta manus, quamvis combustionis retinuerit signa per aliquot dies.

[146] Quod sequitur, anno MDCXCVIII P. Manzino missum e valle Tellina, & ab ipso mihi, tunc Romæ degenti, hunc apud me titulum habet: Narratio miraculosæ curationis, [1688 Monialis moribunda] factæ prope Comum in nobili Sanctimoniali, quæ convaluit ab infirmitate desperata, per intercessionem B. Aloysii Gonzagæ Societatis Jesu, die VII Aprilis anni MDCLXXXVIII. Tum sic narratur: In monasterio S. Juliani, quod prope abest a muris Novocomi, multo tempore jacebat infirma Soror Amantia Gertrudis a Porta, e nobili familia civitatis istius, eo jam loci redacta, ut potius mortua videretur quam moribunda; idque suadebant adstantibus pallor & gracilitas vultus ejus, vox & habitus tam exilis, ut difficulter percipi posset ab iis, qui data opera eo applicabant aurem. Idem suadebant, debilitas virium & imbecillitas corporis, quod non tantum promovere extra lectum non poterat, [prope Comum,] sed neque movere pedem in ipso lecto de loco in locum absque juvamine alicujus. Denique id suadebat nausea stomachi, qui cibum retinere nullum poterat amplius. Hi omnes effectus pessimi, pejorem monstrabant esse causam mali, quod obstinatione sua neque cesserat neque cedebat arti medicæ aut remediis ejus quibuscumque; neque vero jam relinquebat spem secundioris valetudinis, aut infirmæ ipsi, aut medicis, aut cuivis alii. Curatio igitur incurabilis morbi reservabatur a Deo potenti dexteræ B. Aloysii, quem per id temporis singulari pietate colebant duæ juvenculæ, quarum alteri nomen erat Maria Lucretia, alteri Maria Magdalena, ambæ e nobili familia Guicciardi in oppido Ponte, quæ tunc educabantur in prædicto monasterio, & nunc (MDCXCVIII) ibidem indutæ sunt Monacham. Hæ ipsæ stabant ad lectum infirmæ, quando jamjam postremum spiritum videbatur redditura; atque excitare illam conatæ sunt ad pietatem & fiduciam in B. Aloysium concipiendam, mira prædicantes de efficacitate patrocinii ejus. Spondebant quoque, propediem in patriam reversuræ, se ibi apud eumdem Beatum, communem Vulturenæ vallis Advocatum, precibus suis pro ipsa intercessuras, missurasque insuper de oleo lampadis ejus thaumaturgo.

[147] Excitata talibus dictis infirma, præsentem fiduciam suam in Beatum, quem alias sibi beneficum fuisse meminerat, manifestam fecit, [precibus aliorum,] invocando ipsum & opem postulando; sensitque animo suo præsagiri futuram sanationem, ex ipso fiduciæ suæ quod experiebatur incremento. Quando die VII Aprilis anni MDCLXXXVIII, oboritur ei nec opinata inspiratio, compelliturque quodammodo ad deserendum lectum, eundumque per cellam suam ad atque monasterium, quo tempore Sanctimoniales psallebant in choro: & re ipsa surrexit, induit se vestibus suis, ivitque per ambulationes monasterii ad podium quoddam quod prospectat in ecclesiam, actura gratias Christo Domino in sacrosancta Eucharistia, & B. Aloysio sospitatori suo, pro recuperata vita & sanitate. Hanc enim sibi restitutam esse, cognoscebat ex cessatione febris, & tussis, & reliquorum morborum, quibuscum fuerat tam diu conflictata; præcipue tamen eo quod vox viresque pristinȩ corpori, & incessus redierant. [Ponte orantium.] Quæ res Sanctimoniales comprimis, tum & medicos (qui quam reliquerant paulo ante moribundam, reperiebant perfecte sanam) maximo replevit stupore; coëgitque hos veritati testimonium dare, dicendo, solis id meritis ac patrocinio Beati acceptum ferri debere. Hoc porro illorum, omniumque passim, judicium, confirmatum quoque fuit ex observatione temporis quo sanatio facta est. Eo namque die, uti postea constitit, preces Beato oblatæ fuerunt in Vulturena valle, pro incolumitate Sanctimonialis infirmæ, a prædictis duabus juvenculis; eodemque die oleum, quod illæ promiserant, tradiderat Curio Saxensis certo homini deferendum ad monasterium. Quod quidem magis splendidum reddit miraculum, suadetque pluris faciendum esse patrocinium Beati, dum etiam non applicato oleo suo, sed tantum desiderato, consanat invocantes se.

[148] Ultimum, quod mihi superest ex litteris prædictis, contigit anno MDCXCII, quando Pons oppidum, in communi totius Vulturenæ vallis calamitate, [1692 servantur Pontani a communi lue.] tristique hominum e febribus malignis ubique passim intereuntium strage, solum immune a funeribus fuit sub tutela B. Aloysii. Confugerant quippe ad ejus præsidia incolæ omnes, procedendo supplicantium ritu ad sacellum ejus; ibique acceptam ipsius sacram Reliquiam portantes in locum eminentem; bene precati fuerunt oppido subjecto, simulque omnem inde grassantis morbi contagionem effugarunt. Nemo namque unus deinceps e tali morbo ibi mortuus est; & multi jam contacti convaluerunt brevi tempore.

RELATIO ROTÆ ROMANÆ AUDITORUM,
Francisci Sacrati, Archiep. Damasceni; Joannis Bapt. Coccini, Rotæ Decani; & Joannis Bapt. Pamphilii; de sanctitate & miraculis Angelici Aloysii Gonzagæ Virginis, ex Principibus Imperii, Marchionibus Castellionis, Clerici Societatis Jesu, ad S. D. N. Paulum V.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

PER AA.ROTÆ. EX MS.

CAPUT I.
In quo præcipue consistat hominis sanctitas.

PER AA. ROTÆ. EX MS.

Arduum & præclarum est, Beatissime Pater, posthabitis humanæ vitæ illecebris, edomitis refractariæ carnis irritamentis, religiosum amplecti statum, in quo, & Deo servitur perfectius, & urgentium inimicorum arcus & scuta potentius confringuntur: [Alloysius, neglecto Principatu,] longe vero præclarissimum est, cum is hoc ipsum præstat, qui divitiis affluens, nobilitate conspicuus, principatu potens, validiora voluptatum undequaque blandientium delinimenta contemnit, & ambitiosos honorum ac dominationis fastus, innatum mortalibus malum, invicto spernit animo & constanti pede conculcat; eo temperantior, quo a pluribus, & majoribus temperat; eo fortior, quo fortiorum hostium agmina debellat. Aloysius hic est, qui ex clarissima Gonzagarum stirpe progenitus, non modo generosissimi stemmatis nobilitate; [Societatem Jesu ingressus] sed & virtutum omnium laudibus, quod veræ nobilitatis est, mirifice claruit; & spretis inanibus seculi gaudiis, ac despectis deliciosi principatus applausibus, religiosum Societatis Jesu institutum amplexus est; & viridem teneræ adhuc ætatis florem Regi regum consecravit. Sciebat nimirum prudentissimus Juvenis, sibi in ea Societate non defore fidissimos comites, quorum exemplo fretus, viam Domini prosequeretur alacrius; & peritissimos duces, quorum consilio ductuque salebrosos mundi anfractus cautius evitaret. Intuebatur animo præclara illa virorum lumina, Ignatium Loyolam, [ejusque viros sanctos imitatus,] Societatis ejus auctorem, egregium Christianæ pietatis exemplum; Franciscum Xaverium, lucidum illud ferventissimæ caritatis sidus; Jacobum Laynez, doctrina pariter ac vitæ sanctimonia illustrem; Franciscum Borgiam, magnum illum fastus & pontentiæ contemptorem; Petrum Fabrum; Joannem Codurium; Stanislaum Kostkam; aliosque non paucos. Plurimos insuper, & fortissimos Martyres, qui per orbem terrarum Catholicæ fidei vexilla circumferentes, tam in Anglia inter sacrilegas hæreticorum manus, quam in Indiis, inter efferatorum tela gentilium, sanguinem pro Christi fide constantissime profuderunt.

[2] His constantiæ exemplis Aloysius usus est; ex hoc virtutum seminario vitæ præceptores habuit; ex hoc commilitones, [judicatur dignus,] ex hoc duces nactus est. Cujus nobilissimi Juvenis vitam & actiones, nec non miracula ad ejus intercessionem edita, cum Sanctitas Vestra nobis injunxerit perpendenda, ut singulis mature discussis videre ipsa possit, num in Sanctorum Album referendus sit; visis quinque processibus in specie, de ordine Congregationis sacrorum Rituum, præcedente Sanctitatis Vestræ mandato confectis; quorum quatuor, Romano videlicet, Florentino, Castellionensi, Vulturenæ vallis, nos usi fuimus; magnitudinem fidei miraculis demonstratam, spe, & caritate informatam, in angelico Aloysio Gonzaga eluxisse conspeximus; atque ita excellentem vitam (quæ consistit in virtutibus cardinalibus, Prudentia, Justitia, [qui & ipse Sanctis adscribatur.] Fortitudine, & Temperantia) duxisse, ut dignum esse concluserimus qui Sanctorum Catalogo adscribatur; & merito. Nam ex dictis virtutibus sanctitas vitæ colligitur, quæ secundum S. Thomam (2, 2. q. 81 art. 8. in corpore) omnium virtutum opera refert in Deum; secundum quod homo se disponit per bona quædam opera ad cultum divinum pertinentia; & S. Dionysius de divinis nominibus c. 12, Sanctitas est (inquit) ab omni immunditia libera & perfecta, & omnino immaculata munditia. Quare merito Doctores, tam Theologi, quam Canonistæ, conveniunt, quod ad hoc, ut canonizari quis possit, requiratur fides, informata spe & caritate; & excelentia vitæ (Summa Angelica in verbo, Canonizatio. Tabiena in verbo, Canonizare. Innocentius cap. 4 Venerabili. §. in 6.) quæ consistit in virtutibus Cardinalibus; & ad tollendam omnem dubietatem, Miracula. (August. Triumphus de potest. Eccles. q. 15 art. 4. Glosa in c. un. de Reliq. & ven. Sanct. in verb. Sedis Apostolicæ in 6; & alii Doctores; & in c. Venerabili. ext. de test. & Archid. inc. Nec mirum 26. q. 5.)

[3] Et prædicta evidentissima ratione probantur. Nam homo per naturalem inclinationem ordinatur in finem sibi connaturalem; [Sanctitas vitæ consistit.] primo secundum rationem vel intellectum, in quantum continet prima principia universalia, cognita nobis per naturale lumen intellectus: ex quibus procedit ratio, tam in speculandis, quam in agendis. Secundo per rectitudinem voluntatis, naturaliter tendentis in bonum rationis. Et his duobus modis procedunt virtutes Cardinales. Quæ quidem virtutes possunt considerari, ut politicæ, aliquando ut purgatoriæ, aliquando ut purgati animi, prout sunt in Beatis, & in aliquibus in hac vita perfectissimis; aliquando ut exemplares. S. Thomas (1, 2, q. 61. art. 5. & in 3. sentent. dist. 33. q. I. art. I. argum. 6) ex mente Augustini (de mor. Eccles. cap. 6) Oportet, inquit, quod anima aliquid sequatur, [in virtutibus Cardinalibus,] ad hoc et ei possit virtus innasci; & hoc Deus est; quem si sequimur, bene vivimus. Patet igitur, quod exemplar humanæ virtutis in Deo præexistit, sicut & in eo præexistunt omnium rerum rationes. Quapropter si virtutes considerentur, prout sunt exemplariter in Deo, [Prudentia,] virtutes vocantur exemplares: & quia homo secundum suam naturam est animal politicum, virtutes hujusmodi, prout in homine existunt, secundum conditionem suæ naturæ, politicæ vocantur; prout scilicet homo secundum has virtutes recte se habet in rebus humanis gerendis. Sed quia ad hominem pertinet, ut etiam ad divina se trahat, quantum potest (Matth. c. 5. Estote perfecti, sicut & Pater vester cælestis perfectus est) necesse est, [Temperantia,] ponere quasdam virtutes, medias inter politicas, quæ sunt virtutes humanæ, & exemplares, quæ sunt virtutes divinæ. Quæ quidem virtutes distinguuntur secundum diversitatem motus & termini. Nam quædam sunt virtutes transeuntium, & in divinam similitudinem tendentium; & hæ vocantur virtutes purgatoriæ; ita scilicet, [Fortitudine,] quod Prudentia omnia mundana divinorum contemplatione despiciat, omnemque animæ cogitationem dirigat in divina; Temperantia relinquat, in quantum natura patitur, quæ corporis usus requirit; Fortitudo efficiat, ut anima propter excessum a corpore, & accessum ad superna, non terreatur; Justitia denique, ut tota anima consentiat ad hujusmodi propositi viam. Quædam vero sunt virtutes divinam similitudidem jam assequentium, quæ purgati animi vocantur; ita scilicet, [Justitia;] quod Prudentia, sola divina intueatur; Temperantia, terrenas cupiditates nesciat; Fortitudo, passiones ignoret; Justitia, cum divina mente, eam scilicet imitans, perpetuo fœdere societur. Quas quidem virtutes diximus in Beatis, vel in aliquibus in hac vita perfectissimis reperiri (S. Thomas 1, 2, q. 61, art. 5. Vincent. 3. par. lib. I. tit. de Virt. distinct. 7) Nos vero de his virtutibus purgatoriis, purgatique animi tractabimus, cum res gestas Aloysii Gonzagæ, adolescentis Angelici, testibus comprobatas, brevi, relatione complectemur.

[4] Sed quoniam ad beatitudinem prædicta non sufficiunt, ut colligitur ex I ad Corint. cap. 2; Oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt, [& præcipue in virtutibus Theologicis,] quæ præparavit Deus diligentibus se (S. Thom. 1. 2; q. 62, art. 3.) Ideo recurrendum est ad virtutes Theologicas, quæ ordinant hominem ad beatitudinem supernaturalem. Nam primo quantum ad intellectum, adduntur homini quædam principia supernaturalia, [Fide,] quæ divino lumine capiuntur, & hæc sunt credibilia, de quibus est Fides. Secundo vero est voluntas, quæ ordinatur in illum finem, & quantum ad motum intentionis in ipsum tendentem, sicut in id quod est possibile consequi, pertinet ad Spem; & quantum ad unionem quamdam spiritualem, per quam quodammodo transformatur in illum finem, id fit per Caritatem. Appetitus enim uniuscujusque rei naturaliter movetur & tendit ad finem sibi connaturalem, & iste modus provenit ex quadam conformitate rei ad suum finem: non obstante quod Fides, & Spes imperfectionem quamdam importent; quia Fides est de his quæ non videntur; [Spe,] Spes autem de his quæ non habentur. Unde habere Fidem & Spem de his, quæ subduntur humanæ potestati, deficit a ratione virtutis; habere autem Fidem & Spem, de iis quæ sunt supra facultatem naturæ humanæ, excedit omnem virtutem homini proportionatam, secundum illud Pauli, I. ad Corint. cap. I: Quod infirmum est Dei fortius est hominibus. Virtutes autem Theologicæ sunt, Fides, Spes, & Caritas. S. Thomas (1, 2, q. 62, art 4) dicens quod non potest motus appetitivus in aliquid tendere, vel sperando, vel amando, nisi quod est apprehensum sensu aut intellectu; per Fidem autem apprehendit intellectus ea quæ sperat, & amat. Unde oportet quod ordine generationis Fides præcedat Spem & Caritatem. [Caritate,] Similiter autem homo aliquid amat, ex hoc quod apprehendit illud, ut bonum suum: per hoc autem, quod homo ab aliquo sperat se bonum consequi posse, reputat ipsum, in quo spem habet, quoddam bonum suum: & sic ordine generationis secundum actus, Spes præcedit Caritatem; ordine vero perfectionis Caritas præcedit Fidem & Spem; eo quod tam Fides quam Spes per Caritatem formatur, & perfectionem virtutis acquirit. Sic enim Caritas est mater omnium virtutum & radix, in quantum est virtutum omnium forma. Unde si ordine perfectionis Caritas ipsa prior sit Spe & Fide; ordine tamen generationis Fides Spem, Spes Caritatem præcedere dicitur, (S. Thom. loco allegato. Vincent. 3. par. lib. I, [quæ omnes in Aloysio eluxerunt,] tit. de Virtutibus dist. 8. S. Ant. 4 p. tit. 1, c. I. § 9.) & propterea de prædictis omnibus Virtutibus, tam Theologicis, quam Cardinalibus, in præsentiarum agemus, in ordine ad ostendendam integerrimi Adolescentis sanctitatem.

CAPUT II.
Quod Aloysius habuerit omnes virtutes, tam Theologicas, quam Cardinales; ex quo numquam mortaliter peccavit.

[5] Cum legitime constet, beatum hunc Adolescentem numquam in toto vitæ suæ curriculo peccasse mortaliter, & in eo particulariter tam Theologicas virtutes, quam Cardinales eluxisse; [Conservavit semper Fidem,] non abs re erit, si ex eo, quod numquam integerrimus iste Dei servus mortalis se labe peccati polluit, in eo supradictas virtutes fuisse concludimus, Nam fidem, quam in baptismo suscepit, retinuisse satis ostenditur, cum numquam postea mortaliter peccaverit; ut legitur ex S. Bernardo, qui (in Sermonibus parvis, serm. 1.) Fides, est inquit, alia Præceptorum, alia Signorum, alia Promissorum; id est, qua credimus in Deum, qua credimus Deum, & qua credimus Deo. Per fidem enim præceptorum credimus in Deum: credere autem in Deum est in eum sperare, & eum diligere. Per fidem signorum credimus Deum, qui talia potest, & omnia potest. Per fidem promissorum credimus Deo, qui quidquid promittit, veraciter complet. Et propterea merito S. Augustinus (de verbis Domini serm. 61. tom. 10) inquit, ille credit in Christum, qui & sperat in Christum, & diligit Christum. Nam si fidem quis habet sine spe, ac sine dilectione, Christum esse credit, non in Christum credit. Et idem S. Augustinus in homilia de centum ovibus, ait; Deus omnibus æqualiter adest, sed apud Deum plus habet loci, qui plus attulerit, non argenti, sed fidei. Et egregie S. Isidorus de Summo bono (lib. 2. c. 2. sentent.) ait: Frustra sibi de sola fide blanditur, qui bonis moribus non ornatur.

[6] Et quantum attinet ad Spem, hoc probatur ex S. Bernardo (in sermonibus parvis, serm. 1): Spes triplex est, [& Spem,] & procedit de prædicta triplici fide. Nam de fide præceptorum oritur spes veniȩ; de fide signorum, spes gratiæ; & de fide promissorum, spes gloriæ. Et S. Augustinus (libro de diligendo Deo, c. 14. tom. 9) Tria, ait, considero, in quibus tota spes mea consistit; caritatem adoptionis, veritatem promissionis, potestatem redditionis. Quare, cum integerrimus Adolescens non peccaverit mortaliter, concludi potest habuisse etiam perfectam spem, quod etiam colligitur ex eodem S. Augustino Confessionum lib. 9. c. 13, tom. 1.) sic Deum alloquente: Væ etiam laudabili vitæ hominum, si remota misericordia discutias eam: quia vero non exquiris delicta vehementer, fiducialiter speramus aliquē apud te locū invenire indulgentiæ.

[7] De Caritate vero hoc expresse habetur ex S. Augustino (de doctrina Christiana lib. 1. c. 27, tom. 3.) Ille juste, [& Caritatem:] inquit, & sancte vivit, qui rerum integer æstimator est. Ipse est autem, qui ordinatam dilectionem habet, ne aut diligat quod non est diligendum, aut amplius diligat quod minus est diligendum, aut æque diligat quod vel minus vel amplius diligendum est, aut minus vel amplius quod æque diligendum est. Et rursus de perfecta Justitia (contra Cælestin, ante med. tom. 7): Perfecta caritas foras mittit timorem, & facit prȩcepti sarcinam, non solum non prementem onere ponderum, verum etiam sublevantem vice pennarum. Et alibi de laudibus caritatis (tom. 9 vel serm. 39, de temp. tom. 10): Caritas casta fuit in Susanna erga virum, in Anna post virum, in Maria præter virum; libera in Paulo, ad arguendum; humilis in Petro, ad obediendum; humana in Christianis, ad confitendum; divina in Christo ad ignoscendum.

[8] Probatur etiam quod in B. Aloysio virtutes Cardinales eluxerint, ex eo quod numquam mortaliter peccaverit. [item Prudentiam,] Et quidem Prudentiam in eo fuisse, colligitur ex S. Bernardo (de consideratione ad Eugenium lib. 2. c. 3) ubi; Jam, inquit, quod ad considerationis attinet fructum, quatuor, ut occurrunt, tibi consideranda reor; te, quæ sub te, quæ circa te, quæ supra te sunt. A te tua consideratio inchoet, ne frustra extendaris in alia, te neglecto. Et post pauca (cap. 4) subdit & hæc: Tui consideratio in tria quædam dividitur; si consideres, quid, quis, & qualis sis; quid in natura, quis in persona, qualis in moribus. Et (lib. 1, pariter de consid. paulo post medium c. 7) Primo quidem, inquit, ipsum fontem suum, id est mentem de qua oritur purificat consideratio, deinde regit affectus, dirigit actus, corrigit excessus, componit mores, vitam honestat & ordinat.

[9] Justitia vero probatur ex eodem S. Bernardo (epist. 253, ad Abbatem Guarinum ante med.): Numquam Justus arbitratur se comprehendisse, [Justitiam,] numquam dicit satis est; sed semper esurit sititque justitiam; ita ut si semper viveret, semper quantum in se est, justior esse contenderet, semperque de bono in melius proficere totis viribus conaretur. Et elegantissime S. Augustinus (de Civitate Dei lib. 19, c. 27, post med. tom. 5): Hæc in unoquoque justitia est, ut Deus obedienti homini, animus corpori, ratio vitiis, etiam repugnantibus, imperet, vel subigendo, vel resistendo; atque ut ab ipso Deo petatur & meritorum gratia, & venia delictorum; ac de acceptis bonis gratiarum actio persolvatur.

[10] Fortitudinem autem in Aloysio floruisse colligitur ex S. Gregorio (lib. 4. Moralium c. 30. ante medium;) ubi ait; [Fortitudinem,] Qui in auctoris sui amore roborantur, quo magis in concupita Dei fortitudine convalescunt, eo a propria virtute deficiunt; & quo robustius æterna appetunt, eo a temporalibus salubri defectione lassantur. Et in Registro (lib. 7 indictione 1, cap. 1): Mores meos bene cognitos habes, quia diu porto; sed si semel deliberavero non portare, contra omnia pericula lætus vado. Et S. Hieronymus; Nihil eo fortius, qui vincit diabolum. Et elegantissime S. Ambrosius (de Officiis lib. 1, c. 36 ante med. tom. 4): Est fortis, qui se in dolore aliquo consolatur: & revera jure ea fortitudo vocatur, quando unusquisque seipsum vincit, iram continet, nullis illecebris emollitur atque inflectitur, non adversis perturbatur, non extollitur secundis, & quasi vento quodam variarum rerum circumfertur mutatione. Et rursus (cap 19) Fortitudo invicta est ad labores, fortis ad pericula, rigidior adversus voluptates, dura adversus illecebras.

[11] Temperantia denique probatur ex Cypriano (lib. de singularitate Clericorum, [Temperantiam:] c. 9 ante med. tom. 3) Omne officium temperantiæ est, exuere veterem hominem, & in Deo renovari, id est, contemnere omnes corporeas illecebras, laudemque popularem, totumque amorem ad invisibilia, & divina conferre. Et S. Gregorius (lib 8 registri ind. 3. epist. 51. post medium): Quoties ira animum invadit, mentem edoma, vince teipsum; differ tempus furoris, & cum tranquilla mens fuerit, quod placet vindica. Et ex harum virtutum effectibus, quos in B. Aloysio fuisse ostendemus, illum tam virtutibus theologicis, quam cardinalibus præditum fuisse conclusimus.

[12] Quod autem immaculatus Adolescens numquam mortaliter peccaverit, Illustrissimus Cardinalis Bellarminus, testis tertius in ordine, sic ait: [quia numquam mortalem noxam contraxit,] Semper ego credidi, illum numquam, dum vixit, peccasse mortaliter: & hoc collegi ex confessionibus generalibus, quas ab ipso audivi. Et (fol 76 super art. 3,) subdit; Confirmo, vera esse quæ scripsi ad P. Virgilium Ceparium in mea epistola, quæ posita est in primo processu in genere, [testibus, Card Bellarmino, confessario ejus;] & in ejus Vita impressa conspicitur, in hunc qui sequitur modum: Longo temporis spatio nostri dulcissimi & sanctissimi fratris Aloysii Gonzagæ confessiones, etiam semel generalem confessionem totius vitæ audivi, ex quibus & ex conversatione, vere mihi videor affirmare posse, quæ sequuntur. Primum quod numquam mortalis se labe peccati polluerit. Et hoc pro certo habeo, quoad tempus a septennio suæ ætatis usque ad mortem: sed quoad primum septennium, in quo non ea cognitione vixit, qua postea secutis temporibus, ex conjecturis affirmo; quia non est verisimile illum in infantia peccasse mortaliter, præsertim cum a Deo ad tantam puritatem esset præordinatus. Ubi notandum est, merito Ampliss. Cardinalem dicere, non esse verisimile, illum in infantia & primo septennio peccasse mortaliter, quia S. Thomas (1, 2, q. 89, art. 6, in corp.) ait, Antequam ad annos discretionis quis perveniat, defectus ætatis, prohibens usum rationis, excusat eum a peccato mortali. Usus autem rationis incipit primo septennio completo, juxta S. Thomam (in 4. dist. 27. q. 2. art. 2) quem omnes sequuntur (l. Si in infant. §. ult. juncta l. Potuit c. de jur. delib. Sanchez. de matrim. lib. 1, disput. 16, n. 2. Azor. per. 1 Instit. moral. lib. 7, c. 40, q. 6) Et tunc etiam dicuntur pueri pervenisse ad annos discretionis.

[13] Secundum, quod a septimo vitæ suæ anno, in quo, [P. Mutio Vitellesco, Generali Societatis;] ut ipse mihi retulit, ad Deum conversus est, vitam perfectam duxerit. Hæc eadem de auditu ab eodemmet Amplissimo Cardinali, post obitum sancti Juvenis, testantur Reverendissimus Pater Mutius Vitellescus, nunc Præpositus generalis (testis XI, super art. 24, in processu Romano fol. 115) addens, se hoc idem collegisse sæpius ex mutuis sermonibus, quos cum beato Juvene haberesolitus erat. Et P. Gaspar Alperius, Theologiæ lector (testis XIII in proc. Castellionensi super eod. art. 24, [P. Striverio, Proviuciali,] fol. 122) & P. Decius Striverius Provincialis (testis XIX, in eodem processu, & super eod. art. fol. 155) qui Pater Provincialis ibidem deponit, se hoc idem scire ex publica voce & fama, quod numquam peccaverit mortaliter: & idem testatur P. Franciscus Rosatinus (testis VI in eod. proc. & super eod. art. fol 87)

[14] Et quidem quoad primam ætatem, hoc est, ab usu rationis, usque ad annum XIV, in quo erat in Hispania, id affirmat P. Ferdinandus Paterno, Siculus, qui tunc in curia Regis Hispaniarum confessarius beati Juvenis erat, ut in litteris compulsatis (quæ habentur in proc. Castellion, fol. 45) in quibus sic ait: [P. Paterno, ejus in Hispania Confessario,] Notavi in ipso magnum candorem & puritatem conscientiæ. Itaque in toto eo tempore, quod fuit quinque annorum aut sex, non solum non reperi in illo peccatum mortale (quod ipse summopere abhorrebat, & numquam illud commiserat) sed sæpenumero nec materiam in eo absolutionis inveni. Nec dici potest id in eo accidisse ex defectu judicii & solertiæ: quia etiam ab ea ætate elucebat in illo prudentia & maturitas senilis in moribus, & judicium longe majus quam in juvenibus reperiri soleat.

[15] In majori ætate, post ejus reditum ex Hispania, P. Antonius Valentinus, Professus Societatis Jesu, [P. P. Antonio Valentino,] & Magister novitiorum in provincia Veneta, examinatus prævio juramento a Vicario foraneo Nugularensi (ejus depositio habetur compulsata in proc. Castellion. fol. 48) sic ait: Mantuæ illius generalem confessionem audivi; de qua cum diu cogitaverim, nulla res mihi venit in mentem, ob quam illum audeam damnare de peccato mortali. Occurrunt tamen res admirandæ, ob illius vitam sanctam, & cum virtute traductam.

[16] Et post ejus ingressum in Religionem, de auditu a P. Hieronymo Plato, Religioso ejusdem Societatis insigni, qui fuit confessarius hujus angelici Juvenis in Domo Professa Romana, [& Hieronymo Plato, item Confessariis ejus:] dum esset novitius, testatur Reverendissimus P. Mutius Vitellescus Generalis (XI testis, loco citato) & P. Darius Tamburellus (XII testis, in proc. Castellion. super art 3. fol. 110) addit; Recordor, me Romæ legisse scripturam manu P. Hieronymi Plati, viri insignis in bonitate, judicio, & prudentia; qui fuit confessarius Romæ in Domo Professa hujus B. Aloysii, & illi valde intimus, qui sciebat omnia secreta conscientiæ ejus; qui adeo extraordinaria judicavit esse dona & virtutes, quibus ornata erat anima hujus beati juvenis, ut scripturæ commendaverit, dum adhuc juvenis vivebat & erat novitius. Inter cetera recordor hoc in eo scripto me legisse, quod ab usu rationis, hoc est a septimo ætatis suæ anno usque ad ingressum in Religionem, numquam commiserat peccatum mortale; & quod tunc post ingressum in Religionem tanta puritate conscientiæ vivebat, quod cum ipse ejus confessionem generalem sex illorum mensium, audisset, non reperit in ea materiam capacem absolutionis, neque de peccatis venialibus.

[17] Neque solum, ipsum numquam mortaliter peccasse, asseritur; sed etiam (quod magis admirandum est) ipsum tam sancte vixisse, dicitur, [sed in gratia confirmatus fuit,] ut confirmatus in gratia Dei, etiam dum viveret, reputaretur. Nam P. Gaspar Alperius, Theologiæ lector (XIII testis, in proc. Castellion. super art. 16, fol. 122) deponit, P. Bellarminum, nunc Cardinalem, circa biennium ante mortem hujus sanctissimi Juvenis, ita sensisse, ac Tusculi dixisse. P. Bellarminus; inquiens: ejus Confessor, & Pater spiritualis dixit multis qui ibi aderamus, inter quos recordor adfuisse P. Mutium Vitellescum, [uti censuit idem Bellarminus,] & P. Virgilium Ceparium & alios; quod ipse putabat, B. Aloysium tunc, dum viveret, esse confirmatum in gratia Dei, & quod numquam fecerat peccatum mortale. Et P. Philippus Rinaldus, ejusdem Societatis Professus (in proc. Rom. testis XIV, super art. 41, fol. 173) sic ait: Memini, Cardinalem Bellarminum mihi dixisse, dum Beatus adhuc viveret, credere sese quod divina providentia omnibus temporibus habeat aliquos in Ecclesia sua, qui in gratia sint confirmati; & quod eo tempore ipse reputabat Aloysium esse unum ex istis. Idem non solum ex eodem Cardinali, sed publice etiam ab aliis dici solitum fuisse, testatur P. Franciscus Rosatinus (testis VI, in proc. Castellion. super art. 24, fol. 87) his verbis: Fuit semper habitus sanctus, & plenus omnibus illis virtutibus, quæ possunt desiderari: & publice dici audivi, & a Cardinali Bellarmino ejus Confessario particulariter, & ab aliis, quod ipse nunquam amiserat gratiam in baptismo acceptam, & numquam peccaverat mortaliter, & quod reputabatur confirmatus in gratia Dei: quodque a parvulo cœpit sancte vivere, quando incepit habere usum rationis.

[18] Rem vere miram ad hoc propositum addit Reverendissimus P. Mutius Vitellescus Generalis (XI testis, [& Mutius Vitellescus;] in proc. Rom. super art. 24 fol. 115) quam sibi confidenter, amiceque ipsummet beatum Juvenem dixisse, juramento deponit. Cum enim sermo inter eos incidisset de opinione illa S. Thomæ (1, 2, q. 89, art. 6. in corp. & ad 3 argumentum) qua docet omnes peccare mortaliter, quando usum rationis habere incipiunt, nisi seipsos offerant Deo, & ordinent ad debitum finem in primo actu quem faciunt; beatus Juvenis sincere fassus est dicto P. Mutio, se in hoc non habere scrupulum ullius offensæ Dei; quia certo sciebat in eo instanti, in quo pervenit ad usum rationis, se ex divina gratia ad Deum convertisse, seseque eidem Deo obtulisse. Quod quam magnum, & extraordinarium donum sit supernæ illustrationis, quisque colligere potest ex seipso: nemo enim sine peculiari lumine Dei, & divinæ gratiæ præventione, cognoscere potest, quod sit in se primum instans usus rationis.

[19] Supradicta omnia comprobantur ex innocentia ejus vitæ in seculo transactæ, ut deponunt duo ejus intimi familiares, [comprobaturque ex innocentia vitæ.] videlicet Clemens Ghisonius (2 testis, art 24 in proc. Castellion. fol. 64) ubi ait: Inservivi B. Aloysio a die, quo habuit usum rationis, usquequo in Religionem ingressus est, semperque in ejus cubiculo dormivi, ut cubicularius; comitatus sum diu noctuque, quocumque locorum, nec umquam in eo alicujus generis vitium, verum semper vitam sanctissimam agnovi; nec umquam vidi, non solum agentem aliquid quod peccati esset indicium, aut dicentem quod peccatum redoleret; sed nec etiam id umquam cogitasse credo: quoniam illius actiones, eum esse Sanctum (ut erat) demonstrabant; semperque in illa innocentia, quam habuit in baptismate, & puritate infinita se continuit. Et Jacobus Ballarinus (V testis super art. 24, in eod. processu fol. 79) ita deponit: Scio, B. Aloysium moribus angelicis præditum, magnaque sanctitate fuisse conspicuum: & non solum numquam audivi illum peccasse mortaliter; sed ulterius, cum ego domi essem antequam nasceretur, usquequo in Religionem ingressus est, & cum illo fuerim versatus, atque in ejus cubiculo dormierim in via, & cum illo itinera peregerim, multaque tractaverim Castellione, Mantuæ, Florentiæ, Casali, Mediolani, & Romæ, numquam illum aliquid agentem vidi, de quo possim affirmare, hoc est peccatum veniale; bene tamen in illo exempla virtutum aspexi, & memini, mihi aliquando de eo dixisse Mediolani Aurelium Oradinum; Credo hunc adolescentulum in nullo alio deficere, nisi quod semper oculis ad terram demissis ambulat, nec alicui vel ipsis Equitibus salutationem impertitur.

[20] Ex quibus omnibus simul junctis satis probatum videtur, numquam angelicum Adolescentem peccasse mortaliter; maxime cum hoc deponant ejus Confessarii, [In his plurimum valet auctoritas Confessariorum;] quibus in similibus casibus fides debet adhiberi. S. Antoninus (3. par. histor. tit. 23, cap. 6, §. 1) ex decretali Innocentii IV super Canonizat. S. Petri Martyris, ubi de dicto Sancto ait: Virginitatem quoque mentis servans & corporis, nec ullius mortalis criminis sensit umquam contagium; sicut suorum Confessorum fideli testimonio est comprobatum. Et in Decret. Joannis XXII Canonizationis S. Thomæ Aquinatis §. 4. sic habetur. Cumque castitatis nitore canderet, parsimonia devota custodiebat humilitatem; hanc eamdem sobrietate modica nutriebat, adeo ut multi eum in carne, virginitate mansisse incorruptum, existimarent; quod ejusdem sancti Confessor Ordinis memorati, qui longo tempore ejus Confessionem audiverat, publice, ut ad nos testimonio fide digno pervenit, coram omnibus die defunctionis ejusdem asseruit, dicens: Ego Confessionem generalem istius viri audivi, de quo testificor, quia ita inveni eum purum, sicut puerum quinque annorum, quia numquam carnis sensit corruptelam.

[21] Neque hic etiam omittendum est præclarum testimonium moderni, sed pii auctoris Fratris Zachariæ Boverii Ordinis Capucinorum (symbolicarum demonstrat. 7 demonstratione generali de sanctitate & miraculis, art. 3, col. 10, [& aliquantum etiam testimonium Boverii Capucini.] fol. 234.) Beatus, ait, Ludovicus Gonzaga, clarissimo genere ortus, tanta humilitate ac sui abjectione, tanto mundi contemptu, tanta sensuum mortificatione, tanta morum disciplina ac orationis studio, præ ceteris, effulsit, ut brevi tempore summum sanctitatis fastigium conscendisse videretur. Numquam mortifero peccato infectus creditur; virgo usque ad mortem permansit, nullo umquam ob singularem animi candorem carnis stimulo (ut creditur) agitatus; denique consummatus in brevi multorum temporum sanctimoniam explevit; obiitque anno MDXCI, atque ætatis suæ XXIV, post mortem multis clarus miraculis.

CAPUT III.
De Fide & Spe B. Aloysii.

[22] Fides est humanæ salutis initium, & fundamentum, & radix justificationis, ut habetur in Concilio Tridentino (sess. 6. cap. 8.) & totius Christianæ perfectionis semen ex Ambrosio (in cap. 3 Primæ ad Corint.) Argumentum earum rerum, quæ apparere non possunt. [Quid Fides,] Quæ enim apparent, fidem non habent, sed agnitionem, ut inquit S. Gregorius (homil. 26 in Euang. post med.) Qui (ibidem post principium) merito dixit, Fides non habet meritum, cui humana ratio præbet experimentum. Ideo nostrum erit ostendere, B. Aloysium Fidem habuisse, & eam in excellenti gradu fuisse, atque in ea, usquequo suo Creatori spiritum reddidit, perseverasse.

[23] Quod autem Dei servus Fidem habuerit, quæ omnibus in Baptismate infunditur, probatur ex quam pluribus testibus, [quomodo in Aloysio] qui deponunt se fuisse præsentes, cum de anno MDLXVIII sacro fonte susciperetur (in proc. Castellion. super 2. art.) videlicet Joannes Baptista de Bonis, Jur. utr. Doctor, testis I; Clemens Ghisonius, II; Rudolphus de Petrucchinis Jur. utr. Doctor, III; Jacobus de Besaccis, IV; aliique quam plurimi. Hanc quoque fidem Adolescens & strenuus Christi miles retinuit, & usque ad obitum professus est, uti (super art. 25) iidem I & II testes testificantur, & deponunt de vera scientia, quod in Fide Catholica, usque ad obitum perseveravit, & quod pluries illum, actus fidei elicientem, aspexerunt. Hoc ipsum ibidem affirmant P. Franciscus Rosatinus, VI test. & P. Darius Tamburellus, XIII test. ac P. Antonius Franciscus Guelfuccius, XIV; aliaque referunt, de quibus infra, cum de Caritate tractabimus. Ex quibus liquido apparet, integerrimum Adolescentem in Fide semper constanti animo perseverasse.

[24] Subdunt etiam prædicti testes, quod in extremo vitæ Fidei professionem emisit; in signum ejusdem candelam accensam, quam habebant adstantes, [non tantum interna,] apprehendit; aliaque præclara egit, quæ suo loco referemus. Verum cum habitus Fidei sit spiritualis, in anima permanens, ac proinde invisibilis & actus internus, quo in corde credimus; ideo ut aliquis probetur fuisse fidelis, & in virtute Fidei excellens, debet hoc a signis externis, a Fide procedentibus, colligi; ut puta ex verbis, quæ quis protulit, ut si confiteatur ore, vera esse quæ credimus; vel verbis doceat alios, quæ credere debemus; juxta illud Pauli (ad Rom. c. 10.) Corde enim creditur ad justitiam, ore autem fit confessio ad salutem; vel cum quis facit opera pietatis, & vero fideli digna, juxta illud Jacobi Apostoli (in Epist. c. 2) Ostendam tibi ex operibus Fidem meam. Quo enim majora sunt opera, eo excellentiorem Fidem demonstrant.

[25] Hanc quoque Fidem excellentem in eo fuisse satis superque constat, [sed etiam externa,] si inspiciamus, quod relicto Castellionensi Principatu, abjectisque secularis vitæ deliciis, Societatis Jesu Religionem amplexus est: in quam cum ingredi vellet, ut deponunt in proc. Castell. testes I, II, III, IV; nonnulli Ecclesiastici Prælati ad instantiam Principis ejus patris hortati sunt, ut in aliam Religionem ingrederetur, ea ratione, quia in Societate dignitates, uti Cardinalatus, & similes, ex instituto Religionis, absque speciali præcepto Summi Pontificis, non recipiuntur, & Pater optabat, ut hæc filio non obstaret.

[26] At ille intrepidus, nihili hæc æstimans, de anno MDLXXXV, [quam factis probavit,] die omnium Sanctorum obtenta a Cæsare venia, cessit, invitis Parentibus, marchionatu Castellionensi, ad quem ut primo genitus vocabatur. Neque his contentus, bonis etiam allodialibus, nihil sibi asservando, renuntiavit; statimque ingressus in cubiculum jussit sibi habitum clericalem benedici, quo indutus, processit in aulam; ubi ad pedes patris provolutus, benedictionem petiit: qua obtenta Romam versus die sequenti iter arripuit. Ad quam cum pervenisset, hospitio receptus est a Scipione Gonzaga Patriarcha Hierosolymitano, postmodum ad Cardinalatus dignitatem evecto, qui nec obtinere potuit ut sanctus Adolescens, adimpleto patris mandato, vel per unum diem differret ingressum in Religionem: in cujus novitiatum die XXV Novembris, S. Catharinæ dicato, anno MDLXXXV receptus est.

[27] Atque ex his excellentia Fidei satis clare colligitur. Nam si Abraham tamquam virum excellentis fidei laudat Paulus (ad Hebr. c. 11.) exquo obediens exivit de domo sua, [exemplo Abrahæ,] & de cognatione sua, ut habetur (Genes. c. 12.) ubi dixit Dominus ad Abraham; Egredere de terra tua, & de cognatione tua, & de domo patris tui; & veni in terram, quam monstravero tibi: quis inficiari audeat, Fidem etiam hujus angelici Juvenis fuisse excellentem? cum relicto Castellionensi Principatu satis opulento, magnisque divitiis; vocatus a Deo, ingressus fuerit Religionem. Rursus S. Paulus (eodem c. 11.) Abel in fide excellentiam laudat, [& Abelis,] dum ait; Fide plurimam hostiam Abel, quam Cain, obtulit Deo: per quam testimonium consecutus est esse justus. &c. Quo in loco S. Thomas id explicans, ait, ipsum de primogenitis gregis sui, & de adipibus eorum sacrificium obtulisse. Optimum enim sacrificium, inquit, signum fuit electæ Fidei & probatæ. De sacrificio autem Cain nulla fit mentio, quantum ad excellentiam. At sirenuus hic Christi miles, in sacrificium & holocaustum, non armenta, sed seipsum obtulit in Religione; & corpus suum hostiam viventem, sanctam, Deo placentem, rationabile obsequium suum suo dicavit Creatori, quod esse faciendum docet Paulus, ad Rom. c. 12.

[28] Neque his prætermittenda sunt aliqua, quæ gessit in itinere dum Romam contendebat; ut se Deo dicaret. [etiam in itinere Romano,] Nam gestabat in pectore imagiginem sanctissimi Crucifixi, quasi cum S. Paulo, ad Galatas cap. 5, dicens. De cetero nemo mihi molestus sit; ego enim stigmata Domini Jesu in corpore meo porto. Singulis diebus sub noctem, postquam ad hospitium pervenerat, licet frigus vigeret, semper ignem recusabat, ut aliquid pateretur. A nullo, neque servo, spoliari se permittebat; in cubiculum se retrahebat, ut Deo preces effunderet, inter quas abundantes lacrymas profundebat. Postquam horas canonicas recitaverat, sobrie comedebat; ac semper de piis ac divinis rebus loquebatur. Sæpe cum silentio solus, meditationi vacans & orans, equitabat. Postquam Lauretum pervenit, maxima cum animi devotione in sancta Capella permansit, pluribusque Missis interfuit, voluitque ut omnes ex sua familia venerabile Eucharistiæ Sacramentum susciperent. Ita deponunt in processu Castellionensi Doctor de Bonis, I testis, & Jacobus de Besaccis, IV. Ex quibus apparet, quod non fuit contentus solo stigmate sanctissimi Crucifixi; sed etiam aliis stigmatibus signatus fuit, de quibus Augustinus, explicans Paulum: Nemo, inquit, mihi molestus sit; nemo mihi novam laborandi materiam præbeat; ego enim stigmata Domini Jesu in corpore meo porto, id est, habeo alios conflictus & certamina cum carne mea, quæ in persecutionibus, quas patior, mecum dimicant; & sicuti, ut inquit Chrysostomus, S. Paulus sua vulnera jactabat, non secus ac solent milites, qui victores e prælio revertuntur, ita angelicus Adolescens.

[29] Tertio, laudat S. Paulus Henoch (ad Hebr. cap. 11, ℣. 5.) qui translatus fuit a Deo, & non apparuit; [ambulans coram Deo cum Henoch,] & testimonium habuit placuisse; quia (Genes. c.5, ℣. 13.) de eo dicitur, quia ambulavit cum Deo, juxta illud (psal. 110 ℣. 6.ut ait S. Thomas) Ambulans in via immaculata hic mihi ministrabat: & (psal. 118) Beati immaculati in via, qui ambulant in lege Domini. Hoc autem ex Fide fecisse amantissimum Aloysium, satis patet ex eo, ut supra probatum est, quod numquam mortaliter peccavit. Quarto, Apostolus ibidem excellentiam Fidei Moysis extollit; dum ait, Moyses grandis factus, [atque imitans Moysen.] negavit se filium esse filiæ Pharaonis, magis eligens affligi cum populo Dei, quam temporalis peccati habere jucunditatem; majores divitias æstimans thesauro Ægyptiorum improperium Christi: aspiciebat enim in remuneratorem. Ita sanctissimus Juvenis, non negans quod verum erat, sed reliquens quod suum erat, nudum Christum secutus est; audiens illum dicentem; Qui non renuntiat omnibus quæ possidet, non potest meus esse discipulus. Quanta insuper fuerit Humilitas hujus candidissimi Adolescentis propter Christum, ex qua (ut patet ex jam dictis) colligitur etiam Fidei magnitudo, infra dicemus, dum de Humilitate tractabimus. His addenda sunt ea, quæ de Caritate in proximum, quoad spiritualia referemus. Publice enim per plateas & domi docebat ignaros, audiens Christum dicentem (Matth. c. 28) Euntes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti, docentes eos servare omnia quæcumque mandavi vobis: quod ad excellentiam Fidei spectare, non est ambigendi locus per ea quæ notat Azor, Instit. moral. par. 1. lib. 8. cap. 7.

[30] Spes, est futuræ pollicitationis reliquiosus assensus, promissæ gloriæ devota intentio, Sanctorum destinata sublimitas, [Spem habuisse Aloysium,] bonorum expectatio futurorum. Spes, inquam, est cognitio Fidei, credulitatis propinquitas, destinatum præmiorum tempus, futura expectatio meritorum (S. Joannes Chrysostomus homil. in Epist. 1. ad Corint. 13. tom. 4) & colligitur ex psal. 36, Spera in Domino, & fac bonitatem, & pasceris in divitiis ejus. Hac virtute Angelicum Dei servum Aloysium insignitum fuisse probatur ex ipso in Religionem ingressu. Vix enim e pueris excesserat, cum, relicto titulo Principatus Imperii, ac Marchionatu Castellionensi, nunc in Principatum erecto, Spe summam felicitatem consequendi excitatus, alacri animo, posthabitis humanæ vitæ voluptatibus & deliciis, Institutum Patrum Jesuitarum amplexus est.

[31] Propter quam etiam rerum omnium renuntiationem, habuisse Spem B. Aloysium, deponit Reverendiss. [colligitur ex abdicatione rerum temporalium] P. Mutius Vitellescus Generalis Societatis, XI testis in processu Romano, & in Castellionensi testes II ac III. Et de hoc in Religionem ingressu cum certior aliquando factus fuisset recolendæ memoriæ Fr. Hieronymus Bernerius, ex Ordine Prædicatorum S. R. E. Cardinalis, Episcopus Portuensis, Asculanus nuncupatus; Ista sunt (inquit) eximia sanctitatis indicia; ut deponit D. Franciscus Gonzaga Princeps Imperii, (XI testis, super 26. in proc. Castellion. fol. 107) Quod autem maximam Spem consequendi vitam æternam haberet, ita ut sæpius de ea loqueretur, deponunt in eodem processu Castellion. testes I, II, III, VI & XIX: ex quorum depositionibus constat de spe maxima hujus Adolescentis.

[32] Ut enim, inquit Macarius homilia 26, qui plantat vineam, priusquam aggrediatur laborem, gaudio ac spe ducitur apud se, [ac similitudine plantantium vineam;] describitque in animo vindemias, ac redditum supputat, nondum nato vino, & hac ratione laborem suscipit: sic strenuus Adolescens, abjecto penitus rerum externarum studio, subductisque rationibus, vitam optimam, sed transeuntem elegit, ut æternam citissime assequeretur; propter quam hæc vita, vento citius transiens, nimis longa illi videbatur; ut deponunt prædicti, II, VI, & XIX testes: ita ut quodammodo doleret, cum ei medicamenta, vel cibus daretur; quasi ea essent in causa, ne tam cito vitam æternam consequeretur; ut deponunt, testis VI & XIX prædicti, nec non XXIV in proc. Rom. Spes enim in possessionem regni cælestis animam quodammodo introducit, & existentibus in hac vita mortali immortalitatem attingere facit. Sic legitur de beatis Martyribus scriptum (Sap. 3) Si coram hominibus tormenta passi sunt, Spes illorum immortalitate plena est: ab illis enim dum mortis tolerantia indubitanter excipitur, spes immortalitatis evidenter asseritur, & suaviter degustatur. B. Laurentius Justinianus in Ligno vitæ cap. 2. de virtute Spei.

[33] Quod maxime apparuit in hoc Christi milite, qui in extremo vitæ constitutus, & omni vivendi voluptate spoliatus, [item ex ipsiusmet dictis,] P. Antonio Guelfuccio, qui illi curabat suadere desiderium vitæ longioris, ut Deo diutius posset inservire; respondit cum Apostolo; Melius est dissolvi. Subinde petiit, ut sibi ad spem magis excitandam revocaret in memoriam illud Psalmi, Beatus vir cujus est nomen Domini spes ejus, & non respexit in vanitates & insanias falsas. Et Illustrissimo Cardinali Bellarmino, qui eum hortabatur, ut a Deo vitam longiorem postularet, quo ejus exemplo ceteri instruerentur; venia petita, negavit id exequi se posse. Quia non potest (inquit) a Deo major in hominem conferri gratia quam ad se illum vocare, dum in gratia reperitur; in quo gratiæ statu se tunc esse sperabat. Ita probant P. Ant. Franc. Guelfuccius ex Societate, testis XIV. in proc. Castellion. & de auditu ab eodem Guelfuccio deponit P. Darius Tamburellus ex Societate, XII testis, & idem Ampliss. Card. Bellarminus, III testis in proc. Rom.

[34] Imo etiam per litteras suæ matri directas magnam Spem patefecit cælestis patriæ gloriam assequendi, [ac litteris ad suos scriptis.] ut deponit P. Gaspar Alperius XIII, & P. Ant. Franc. Guelfuccius, XIV testis; & apparet ex litteris, quas refert P. Virgilius Ceparius (in ejus Vita, par. 2. cap. 8 in fine) ubi in prima epistola hæc verba habentur: Medici, quem finem hic morbus sit habiturus ignorant; medicamentis utuntur ad valetudinem corporis consequendam aptissimis; ego tamen hac delector cogitatione, ut Deus mihi dignetur valetudinem tribuere perfectiorem, quam medici possint impertiri; ita dies lætus transigo, sperans intra paucos dies futurum, ut evocer a Deo a terra morientium ad patriam viventium, ab hominum consortio ad Angelorum Sanctorumque societatem. Et in 2 Epist. sua ait: Epistola vestra in hac regione mortis me viventem invenit; sed quasi abeuntem, ad Deum perpetuo laudandum in terra viventium; & inferius; deficit animus, dum considero divinam bonitatem, mare sine termino profundissimum, quæ me, propter minimos brevesque labores, ad æternam requiem vocat; invitat me, & e cælo vocat ad summum bonum, quod tam negligenter quæsivi; & fructum mihi lacrymarum, quas parce profudi, pollicetur.

[35] Et ex his etiam constat, habuisse donum timoris, quod virtuti Spei correspondet. Non enim per timorem filialem timemus, ne nobis deficiat quod speramus obtinere per auxilium divinum; sed timemus, ab hoc auxilio nos subtrahere. Unde iste timor & spes se invicem perficiunt. S. Thomas 2, 2, q. 19, art. 9, ad 1. Cui dono correspondet etiam paupertas spiritus. Augustinus de serm. Domini in monte lib. 1. c. 19. S. Thom. ead. q. art. 12. Itaque generosus Christi miles perfecta spe præditus fuit, quam S. Paulus (ad Thessalonicen. I, c. 5) galeam salutis appellat; evehit enim ad superna, & mentem quodammodo obvolvit, ut galea caput, ne lædatur. Sicut enim galea, uti ait Chrysostomus, conservat id, quod est principium eorum, quæ sunt in nobis, nempe caput amplectens & undique tegens; ita etiam Spes non sinit rationem concidere, sed facit stare rectam tamquam caput, nihil externum in ipsam sinens cadere; quamdiu autem nihil in eam cadit, nec ipsa labitur.

CAPUT IV.
De Caritate in Deum.

[36] Caritas, qua Deum proximumque diligimus, virtus est, signum fidei, [Ex caritate Dei Aloysius relinquit terrena,] bonorum omnium mater, omniumque virtutum opifex; quæ inchoatur in mundo, perficitur in cælo, quæritur in seculo, invenitur in regno (S. Joannes Chrysostomus in homil. 1. in epist. 1. ad Corint. tom. 4. fol. 649) Hæc virtus, si illam, prout Deum respicit, consideremus, perfectissime eluxit in Aloysio. Etenim relicto seculo, spretisque mundi, nobis blanda rerum magnarum ostentatione blandientis, voluptatibus; abjectis avitæ domus honoribus & commodis, institutum Patrum Societatis Jesu amplexus est, idque etiam ea de causa, ut omnino sibi aditus ad dignitates Ecclesiasticas occluderetur; ut deponunt in proc. Castell. testes I, II, III, V: inquit enim S. Joannes (epist. 1, c. 2) Nolite diligere mundum, neque ea quæ in mundo sunt. Si quis diligit mundum non est caritas Patris in eo, quoniam omne quod est in mundo, concupiscentia carnis est, & concupiscentia oculorum, & superbia vitæ, quæ non est ex Patre, sed ex mundo est. Et prædicti testes deponunt, quod Dei quem maxime diligebat, amore; & ut illi perfecte inserviret; omnia reliquit, eumque secutus est. Et quia, ut dixit idem S. Joannes, qui dicit se nosse Deum, & mandata ejus non custodit, mendax est; qui autem servat verbum ejus, vere in hoc caritas Dei perfecta est: in hoc scimus quoniam in ipso sumus. Qui dicit, se in ipso manere, debet sicut ille ambulavit, & ipse ambulare; ideo absque ulla difficultate deducitur ex sententia sancti Joannis, perfectissima angelicum Aloysium caritate excelluisse; cum numquam toto suæ vitæ curriculo, nec ante, nec post ingressum in Religionem, mortalis peccati se labe polluerit, ut supra probatum est.

[37] Hanc quoque perfectissimam in Deo caritatem ostendit, cum tam in seculari vita, quam in Religione, sermones de Deo, piis affectibus & devotione plenos, [loquitur de divinis,] haberet, ut probant in processu Castell. testes I, II, V, & Camilla de Ferrariis, VII testis: & addit testis II, quod Aloysius includebat se cubiculo, ut cum Deo loqueretur; quod continuo peregisset, si illi permissum fuisset: & III testis subjungit, quod horas observabat, ne sibi breve temporis momentum effugeret, in quo bonum aliquod opus non perfecisset: & Reverendissimus P. Mutius Vitellescus deponit, sanctum hunc Juvenem in Religione de sui natura pauca loqui solitum; & quod nihilominus, dum sermo de rebus divinis instituebatur, eloquentissimus efficiebatur: & P. Franciscus Rosatinus, VI testis in proc. Castell. quod Aloysius semper de Deo loquebatur; & alios aliis de rebus loquentes in sermones de rebus divinis deducere procurabat: ex qua re magnam illius Caritatem fuisse colligimus, cum talis, proverbio Græcorum, sit hominis sermo, qualis vita. Et egregie Seneca Epist. 114, Quemadmodum (ait) uniuscujusque actio dicenti similis est, sic genus dicendi aliquando imitatur publicos mores: & Epist. 115, Oratio, inquit, cultus animi est: si circumtonsa est, & fucata, & manufacta, ostendit quoque illum non esse sincerum, & habere aliquid fracti. Quibus optime convenit illud Psal. 15, Memor ero nominum eorum per labia mea; & Psal. 16, Ut non loquator os meum opera hominum; & Oseæ cap. 2 habetur, Et auferam nomina Baalim de ore ejus, & non recordabitur ultra nominis eorum. Et in proc. Rom. P. Philippus Rinaldus, XXIV testis & P. Vincentius Filliutius XXIII, dicunt, quod in colloquiis divinis quasi in ecstasim rapiebatur, hoc est, ut ipsi loquuntur, Andava in astratto con la mente; & sic elevebatur ad contemplanda divina. Quod etiam David, in Psal. III, sibi evenisse testatur, cum ait: Ego dixi in excessu meo omnis homo mendax. Mentem autem ad divina contemplanda tripliciter elevari docet S. Thomas (2, 2, q. 175, art. 5, ad I.) Et ex hac elevatione cum perfectius mens hominis Deo uniatur, colligitur verus amor in Deum, qui nihil aliud est, quam ipsa caritas in Deum, ut diximus.

[38] Rursus perfecta in Deum caritas amantissimi Juvenis ostenditur, ex quo, cum aliquem de ipso Deo loquentem audiret, vehementer accendebatur in facie; it aut aliquando profunderet lacrymas; [inflammatur facie ad pia de Deo colloquia,] quamobrem socii illum alio sermonibus deducere, & Superiores prohibere cogebantur, ne continuo in res divinas cogitationem dirigeret, ad evitandum maximum corporis detrimentum. Itaque deponunt in proc. Castellion. testes ex Societate, super 27 art. videlicet P. Darius Tamburellus, XII, fol. 114, ubi ait. Videbatur ejus habitatio in cælis magis esse, quam in terris, juxta illud ad Philippen. c. 3, Nostra autem conversatio in cælis est. Et P. Philippus Rinaldus, XXIV in proc. Rom. dicit: Omnia in Deum referebat, semper erat cum Deo, semper Deum alloquebatur; ita ut ex ipso oculorum intuitu colligeretur, Deum esse finem ejus, ejus socium, ejus objectum. In proc. Castellion. P. Gaspar Alperius XIII, ita deponit: Adeo erat affectu, & mente unitus cum Deo, ut aliquoties mihi dixerit confidenter, se magnum haurire laborem, cum vellet se a continua de Deo cogitatione retrahere. Et ut Superioribus morem gereret, [cui perpetuo erat unitus affectu,] qui ob ejus valetudinem imperabant, ut ab hac cogitatione desisteret; solitus erat peculiari affectu dicere; cum Deus peculiari auxilio adjungebatur, & infundebatur in anima: Recede a me, Domine: & hæc omnia etiam fuse narrantur in ejus Vita; & inferius subditur: Tandem maximos in via unitiva progressus fecerat, & dici vere potest quod ipse propter amorem Dei peragebat quidquid cogitabat, loquebatur, & operabatur; & a Spiritu sancto in ejus corde caritas diffundebatur, juxta illud ad Rom. c. 5: Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris, per Spiritum sanctum, qui datus est nobis.

[39] Pater denique Ant. Franc. Guelfuccius, sic ait; Hujus Beati in supremo gradu fuisse caritatem existimo, tum ob promptitudinem, [observat etiam minima Religionis statuta,] qua se principatu & omnibus bonis spoliavit ob amorem Dei; tum ob omnimodam oblivionem populi sui, & consanguineorum, ac omnium mundanarum personarum; tum ob exactissimam observantiam omnium divinorum præceptorum, & regularum ac ordinum Religionis, ac præcipue trium votorum Paupertatis, Castitatis, & Obedientiæ; tum ob rigorem, quo carnem propriam tractabat; & super omnia ob divinæ gloriæ zelum, desideriumque effundendi sanguinem & vitam pro Deo, & propter rectissimam ejus intentionem; ex qua colligebatur, nullum alium sibi finem in suis actionibus, quam Dei honorem, esse propositum; de quo Deo loquebatur magno gustu cum suis domesticis, & audiebat, & legebat assidue ea, quæ de rebus divinis tractarent. Et subdit; Extremum præseferebat dolorem, cum Deum offendi audiebat; & Joannes Bapt. de Bonis; Ferre, inquit, non poterat, se præsente Deum offendi. Amor enim non potest ferre offensam amati, sed habet odium peccati.

[40] Idem Guelfuccius: In divinis colloquiis accendebatur in facie, & in terra ut Seraphim videbatur; & se experiri ostendebat effectus illos languentium, quos patiuntur amantes, [languet amore cum Sponsa Canticorum.] qui in sacris Canticis describuntur in Sponsa fuisse erga dilectum; Anima mea liquefacta est, ut locutus est: &, Adjuro vos, filiæ Hierusalem, si inveneritis dilectum meum, ut nuntietis ei, quia amore langueo. Hunc autem fervorem esse caritatis effectum videtur innuere S. Augustinus (lib. 1 Retract. c. 7) dum inquit: Jam vero cum hæc humana dilectio, inhærentem uberibus tuis nutriverit & roboraverit animum, sequendo Deo factum idoneum, ubi ejus majestas ex tanta parte, quanta homini, dum terræ hujus inhabitator est sufficit, aperire se cœperit; tantus charitatis ardor innascitur, & tantum divini amoris consurgit incendium, ut exustis omnibus vitiis, & homine sanctificato atque purgato, satis appareat, quam divine sit dictum, Ego sum ignis consumens: & de ista caritate in Deum dixit Abbas Pimenius (ut habetur in Vitis Patrum lib. 7, c. 39, §. 3, & lib. 3, §. 204) quod sicut ad succensam ollam muscæ non appropinquant, si vero tepida fuerit, incidunt in eam: ita & monachum succensum igne divini spiritus dæmones fugiunt, tepidum vero illudunt, & insequuntur. Deponunt etiam prædicti testes, quod felicissimus Adolescens cum Deo semper erat unitus, & magis in cælis, quam in terris habitare videbatur, ita ut aliquando salutantes non animadverterit; ex qua etiam continua præsentia & cogitatione de Deo Aloysii caritas ostenditur, ut colligitur ex prima ad Thessal. c. I: Memores operis fidei vestræ & laboris, & caritatis & sustinentiæ spei Domini nostri Jesu Christi, ante Deum & Patrem.

CAPUT V.
De Caritate in Proximum.

[41] Eadem est caritas, qua diligitur Deus, & qua diligitur proximus propter Deum. Hoc enim mandatum habemus a Deo, [Ex caritate in proximum] inquit S. Joannes Epist. I. c. 4; ut qui diligit Deum, diligat & fratrem suum. Et hæc caritas consistit in eo, ut quis opera misericordiæ, tam spiritualia, quam corporalia, in proximi sui utilitatem exerceat (S. Thomas 2, 2, q. 32, art. 2; & late Valerius Reginaldus in praxi fori pœnit. l. 4, c. 19. n. 241) de qua S. Bernardus, Epist. 2. ad Fulconem (& refertur in floribus S. Bernar. c. 38) O bona mater caritas, quæ sive foveat infirmos, sive exerceat provectos, sive arguat inquietos, diversis diversa exhibens, sicut filios diligit universos; cum te arguit, mitis est; cum blanditur, simplex est; pie solet sævire, sine dolo mulcere, patienter novit irasci, humiliter indignari. Et hanc etiam virtutem egregie in Aloysio resplenduisse, [libenter docebat rudes timorem Dei,] colligitur ex sequentibus. Nam quantum attinet ad opera spiritualia, ab adolescentia alios timorem Domini in fide Catholica edocebat, ut deponit Jacobus de Ballarinis, ejus cubicularius (V testis, super art. 25, fol. 74, in proc. Castellion.) Et (super art. 30) dicit, quod si aliquos inter se discordes esse intelligebat, ipse tamquam mediator rem omnem tractabat, & ad concordiam revocabat, & fraterne corrigebat. Clemens vero Ghisonius, item ejus cubicularius (super art. 25. in eod. processu) A puero, inquit, veniebat ad doctrinam Christianam, & fratres modum orandi docebat. Et (super art. 30) Ex intimis, ait, visceribus multaque caritate servos amabat: vitam Christianam alios edocebat, & omni præsto erat auxilio, ut vitam æternam consequerentur; & si quos peccantes animadvertisset, benigne corrigebat.

[42] Et Joannes Bapt. de Bonis I. V. D. (super art. 30) Servientes, inquit, & subditos, cum errabant, benigne corripiebat, & inter se dissidentes ad pacem revocabat; eo videlicet modo, quo S. Augustinus docuit, [& doctrinam Christianam,] esse procedendum in correptione (serm. II de verbis Domini) dum ait: Quid enim tam pium, quam medicus, ferens ferramentum? plorat secandus, & secatur; plorat urendus, & uritur. Non est ista crudelitas: absit, ut sævitia medici dicatur; sævit in vulnus ut homo sanetur; quia si vulnus palpetur, homo perditur. Si ergo ista monuerim, Fratres mei, ut fratres nostros, qui peccaverint, omnino diligamus de corde nostro, caritatem in eos non dimittamus, & disciplinam cum opus est, demus; ne per solutionem disciplinæ crescat nequitia, & incipiamus propter Deum accusari: & alia quæ sequuntur. Doctrinam etiam Christianam in Religione docuisse, deponit P. Franciscus Rosatinus Societatis Jesu (super art. 25) hunc in modum: [tam publice in compitis Urbis,] Scio B. Aloysium usque ad obitum in fide Catholica perseverasse, & vidi sæpius illum in Acie Campi Floræ, & in aliis plateis doctrinam Christianam & Catechismum tam magno spiritu multitudinem hominum edocentem, ut ad devotionem inflammaret; & aliquando vidi Cardinalem Cusanum, illac forte transeuntem in curru, constitisse, ut Aloysium audiret docentem doctrinam Christianam; in qua etiam ex officio singulis Dominicis diebus plurimos servos domus magna caritate erudiebat: [quam privatim domi;] & P. Ant. Franc. Guelfuccius ejusdem Societatis, (super eod. art. in proc. Castell.) Scio, inquit, illum Dominicis diebus docuisse servos collegii Romani doctrinam Christianam. Scio etiam adservatos fuisse illius sermones habitos in collegio Romano, & in Congregationibus secularium, & in aliis civitatibus, per quas iter agebat, quibus mirum in modum auditores inflammavit. Et cum eis concordant alii testes super art. 25. in proc. Cast.

[43] Magno flagrabat desiderio ad Indos eundi, ut illos ad veram Religionem adduceret, ut deponit P. Ant. Franc. Guelfuccius (super art. 30, [& cupiebat etiam Indos docere.] fol. 140, in proc. Cast.) & P. Gaspar Alperius (super eod.) & Doctor de Bonis (super eodem) Cupiebat, inquit, iter ad Indos suscipere, ut illos veram salutis viam edoceret, martyriumque subiret. Pacem etiam composuit inter Sereniss. Vincentium Mantuæ Ducem, & Rudolfum ipsius Aloysii fratrem, cujus occasione Castellionem se contulerat, ibique alios inter se dissidentes ad concordiam revocavit: concubinatibus, aliisque erroribus, medelam adhibuit, ut deponunt in pro Cast. super 16 art. testes I, II, III, IV, V, VI, VII, XIII, & XIV.

[44] Quantum vero attinet ad opera corporalia, in his etiam se ferventi animo diligentem præbuit. Nam adhuc puer in seculo eleemosynam in pauperes distribui jubebat, [Ex eadem caritate] ut deponunt (in proc. Cast. super 30) Clemens Ghisonius, ejus cubicularius, testis II, & Rodulfus de Petrocchinis I. V. D. testis III, hoc modo: Amabat pauperes, in illos eleemosynam distribui jubebat; [eleemosynas dabat adhuc puer,] quoniam sciebat eleemosynam esse pretium vitæ perpetuæ; & illum, qui liberali manu mendico donat, Deo fœnerari, ut ait, Chrysostomus (in homil. 15. in Epist. ad Corint. I. c. 5) Imo idem Chrysostomus (in homil. 7. de pœn.) In eleemosyna, inquit, Deum habemus debitorem, & esurientem nutrimus Jesum. [mendicabat ostiatim pro pauperibus,] Sed post ingressum in Religionem ferventiore animo his operibus se exercuit. Nam anno ab Incarnatione Domini MDXCI,, propter maximam annonæ caritatem magna morborum vis Romam invasit, quæ aliquam pestis & contagii speciem præseferebat, ita ut aliqua recenter institui & erigi hospitalia fuerit necesse, cum antiqua hominibus hujusmodi morbo laborantibus referta jam essent. [infirmis ministrabat in nosocomiis,] Ferventi igitur Dei Servus caritate munitus, licentiam a Superioribus petiit, ut inservire posset infirmis; quibus necessaria subministrabat, & specialem magis indigentibus & immundis opem ferebat; omnes ad pœnitentiam & patientiam excitabat, cibum ostiatim pro pauperibus, vili & lacera indutus veste, acsi ipse unus ex illis esset, aliquando quæritabat, ut deponunt super art. 18, testes ex Societate in proc. Cast. XII, XIII, XIV, XIX. Et in proc. Rom. super eodem art. 18, testes III, XI, XIII, XXIV.

[45] Et P. Franciscus Rosatinus VI test. addit, quod cum Aloysius reperisset quemdam infirmum in via humi jacentem, [illosque humeris suis eo portabat;] illum suis impositum humeris in hospitale Consolationis asportavit. Quæ caritatis munera adeo ardenter & studiose gessit, ut mortem sibi comparaverit, ut infra dicemus, dum de martyrio tractabimus. Et quam plures ex scriptis testibus etiam deponunt, quod similem curam, & officia domi Fratribus suis impendebat, quæ caritas maximis laudibus est efferenda, sive memoria repetamus natalitia sancti Juvenis, qui e nobili Gonzagarum familia ducebat originem; sive spectemus ætatem, vix enim pubertatem excesserat; sive valetudinem, & vires corporis, quæ illi erant exiguæ, consideremus; ac proinde cum S. Hieronymo exclamandum est, qui fere eadem de S. Fabiola, quæ nos de Aloysio, refert (in Epist. 30 ad Oceanum): Describam ego, [quæ sane magnæ caritatis indicia sunt.] inquit, diversas hominum calamitates, truncas nares, effossos oculos, semiustos pedes, luridas manus, tumentes alvos, & de exesis & putridis carnibus vermiculos bullientes. Quoties morbo regio & pedore confectos, humeris suis ipsa portavit! Quoties lavit purulentam vulnerum saniem, quam alius aspicere non valebat! Præbebat cibos propria manu, & spirans cadaver sorbitiunculis irrigabat. Scio multos divites & religiosos, ob stomachi angustiam, exercere hujusmodi misericordiam per aliena ministeria, & clementes esse pecunia, non manu; quos equidem non reprobo, & teneritudinem animi nequaquam interpretor infidelitatem; sed sicut imbecillitati stomachi veniam tribuo, sic perfectæ mentis ardorem in cælum laudibus fero. Et ex his colligitur in glorioso Dei milite Aloysio sapientiæ donum effulsisse (quod Spiritus sancti donum caritati correspondet, ut docet S. Thomas 2, 2, q. 45) cum in causam altissimam semper cogitationem intenderit, secundum quam oportet omnia ordinare, ut docet Philosophus (1 lib. Metaph. c. 2) & divinam suavitatem degustaverit, qui est actus cognitionis Dei experimentalis, ut loquitur S. Bonaventura, in 3 dist. 35 art. 1 q. 1. in corp.

CAPUT VI.
De Prudentia, Justitia & Religione.

[46] Prudentia Christiana est virtus iufusa, qua homo disponit, & ordinat media & actiones, ad consequendum ultimum finem supernaturalem, [Prudentia Aloysii,] scilicet æternam beatitudinem, ad honorem, & gloriam Dei, & salutem animarum. (S. Thomas 2, 2, q. 65, art. 2: & 2, 2, q. 47) Ita ut homo semper cogitet & operetur acsi numquam apprehenderet: semperque extendatur ad anteriora, & incessanter conari debeat in melius, ut imperfectum suum divinæ misericordiæ obtutibus jugiter exponat (S. Bernardus serm. 2 de Purificat.) In hac prudentia floruisse angelicum Adolescentem deponunt testes, [rationibus] qui dicunt se illius prudentiam agnovisse, illiusque actiones observasse, cum ipso collocutos fuisse, seque illum vidisse ad Dei voluntatem, ad infallibilem & æternam regulam omnia referentem; & insuper fuisse in suis actionibus cum maxima animi tranquillitate compositum, quod omnibus innotuerat; [ac testibus] & communem inter Patres Societatis opinionem invaluisse, quod ipse futurus erat vir (si Deus illi vitam impertiretur) ad omne onus Religionis ferendum aptissimus. Et subjungunt, quod non solum pollebat Prudentia, quam humanam & naturalem appellant; sed etiam ea quæ divina & secundum Deum est, naturam perficiens, gratia. Ita in proc. Cast. testes XII & XIV. Quæ quam vera sint, satis apparet, si consideretur contemptus mundi, & ingressus in Religionem, de quibus supra diximus; & electio melioris vitæ, ut habetur Matthc. 19; Omnis qui reliquerit domum, vel fratres, aut sorores, aut patrem, aut matrem, aut uxorem, [probata.] aut filios, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet, & vitam æternam possidebit; Hoc est, ut inquit Theophylactus, habebit pro carnalibus cognatis familiaritatem cum Deo; pro agris, paradisum; & pro lapideis ædibus, supernam Hierusalem.

[47] Perfectissima angelici hujus Adolescentis prudentia etiam ex frequenti oratione & genuflexione colligitur, de quibus infra dicemus. [Referebat omnia ad Deum,] Ubicumque locorum morabatur, cogitationes suas ad Deum referebat; omnis ei locus ad contemplandum erat idoneus; orationi & meditationi, nulla habita temporis vel loci ratione, vacabat; quæ S. Bernardus (lib. medit. c. 6.) valde commendat. Ut præcurreret acerrimos carnis insultus, quos excitare poterat scelerum omnium architectus, prudenter flagellis acriter se verberando, tenue corporis propugnaculum muniebat: ita ut illud Pauli (ad Corint. 9) posset usurpare; Castigo corpus meum, & in servitutem redigo, ne forte cum aliis prædicaverim, ipse reprobus efficiar: vel, ut interpretatur S. Irenæus (lib. 4. c. 72.) Sic pugno, non quasi in aërem cædens, sed lividum facio corpus meum, & in servitutem redigo: licet B. Aloysius non directe corpus suum castigaret, quasi de illo sumeret ultionem, quia carnis illecebris præbuisset assensum, cum numquam, ut diximus, letalis se labe peccati polluerit; sed indirecte, ut scilicet dæmones, cum nostris sensibus fœdere junctos, & in luto carnis delitescentes, & carnem adversus spiritum excitantes, peteret, & illis plagas inferret; ut de S. Paulo supra dictum illius locum S. Basilius (in lib de virginitate) interpretatur. Accedit ad hæc, [in cujus præsentia perpetuo ambulabat.] quod in continua Dei præsentia sibi esse videbatur Aloysius; quæ est stimulus ad fortiter agendum & patiendum, si cogitamus nos ante Deum, in Dei oculis, & pro Deo ipso laborare, pati, & certare. Nam, ut inquit Boëtius: Nobis injecta est necessitas bene agendi, quod in conspectu Judicis cuncta cernentis omnia agimus. Hinc Deus (Genes. 17) hoc medium excitamentum ad omnem perfectionem Abrahamo suggerit, dicens, Ambula coram me, & esto perfectus; quasi diceret, Cogita præsentiam meam, me facta tua omnia coram intueri: ita anniteris, ut opera tua quam optime & perfectissime facias. Ex quibus constat prudentissimum Adolescentem habuisse donum Consilii, quod correspondet virtuti Prudentiæ, cum sit circa ea quæ sunt agenda propter finem; cui etiam respondet Beatitudo misericordiæ, non sicut elicienti, sed sicut dirigenti. S. Thom. 2. 2. q. 52. art. 1.

[48] Postquam in B. Aloysio Prudentiam eluxisse conclusimus, [Justitia quid sit,] agemus de ejus Justitia, secundum conditionem qua potuit in illo, habita ratione personæ, status, & temporis, reperiri: quod sufficit, per ea quæ docet S. Thomas (1, 2, q. 6, art. 2 & 5): De ea, inquam, Justitia, qua nos adversa quæque Deo auspice superamus, cultum, & reverentiam, ac venerationem Deo & Superioribus exhibemus; & ita omnia in Deum referimus, ut nobis beatarum mentium cælorumque omnium penetralia reseremus. Hæc autem Justitia consistit in tribus, videlicet in cordis munditia, in operatione bonorum, & in patientia in adversis propter Deum: ob quæ justitia Euangelica justitiam veteris legis excellit. Hæc enim manum & operationem malam prohibebat: illa vero linguam & manum, scilicet propositum, locutionem, & malam operationem. Unde merito præcepta Decalogi appellantur præcepta Justitiæ: ut S. Thomas docet 2, 2, q. 122, art. 1. Nam tria prima præcepta sunt de actibus Religionis, quæ est præcipua pars Justitiæ. Quartum præceptum est de actibus pietatis, quæ est secunda pars Justitiæ. Alia vero sex præcepta dicuntur esse de actibus justitiæ communiter dictæ, quæ inter æquales attenditur (S. Thomas loco proxime allegato, art. 2. & sequentibus, usque ad 6) & ideo nos hoc ordine angelicum hunc Adolescentem supradicta Justitia præditum fuisse, demonstrabimus.

[49] Tria prima præcepta Decalogi eo nos instituunt, ut verum Dei cultum, interiorem scilicet & exteriorem, [ejus pars Religio in Deum,] corde, ore & opere, privatim & publice exhibeamus (ut docet S. Augustinus, quæstione 27 in Exod. & Psalmum 32, & Concione 1: & refert Petrus Canisius in sui Catechismi capite 3, art. 12, fol. mihi 258) & ideo spectant ad Religionem; quæ est virtus, per quam homines cultum & venerationem exhibent Deo. S, Thomas 2, 2, quæst. 81, art. 1: & S. Bonaventura 3. dist. 9. art. 3, quæst. 3, dicens; Religionem esse virtutem, qua colitur ille, [qualiter in Aloysio.] qui est superioris naturæ: & de hac virtute Religionis generaliter deponunt infradicti testes; & inquiunt, quod devotissimus Adolescens in virtute Religionis, atque in Dei & Sanctorum cultu fuit excellens, & quod omni studio & diligentia actiones, ad illorum honorem spectantes, exercebat, & hæc ante & post ingressum in Religionem. Ita in proc. Castell, super 28 art. testes I, VI, XIII, XIV, XIX: & in Romano, III ac XI. Et ut individualiter ostendamus ea, quæ de hujus, numquam satis laudandi Adolescentis, religione reperimus; primo tractabimus de ejus devotione & oratione, qui sunt actus Religionis interiores: deinde de adoratione & sacrificii oblatione, qui sunt actus exteriores ejusdem Religionis. S. Thomas 2, 2, q. 81, art. 7. Raynerius, verbo Religio c. 7. & seqq.

CAPUT VII.
De actibus Religionis interioribus.

[50] Devotio est prompta voluntas faciendi quod ad Dei servitium pertinet (Raynerius verbo, [Hujus Religio interna ostenditur,] Devotio c. 1) cujus causa est contemplatio seu meditatio; S. Thomas 2, 2, quæst. 32. art. 3. Et merito quia (ut inquit S. Bernardus lib. 2. de Consideratione) Contemplatio est mentis in Deum suspensæ elevatio, æternæ dulcedinis gaudia degustans; vel verus certusque intuitus animi de quacumque re, sive apprehensio veri non dubia: & (lib. 5, pariter de Consideratione) dicit: Ibi videtur cor Dei, ibi probatur, quæ sit voluntas Dei bona, & beneplacens, & perfecta; bona in se, placens in effectibus, beneplacens fruentibus, perfecta perfectis & nihil ultra quærentibus. De contemplatione hujus immaculati Adolescentis, tam in seculo, quam in Religione, deponunt testes, quod adeo erat contemplationi deditus, ut per multum temporis spatium in contemplatione persisteret, nec accedentes animadverteret; ut in proc. Castell. super 29, testes II, V, XIII; & in Rom. I, II, VI, XIV. Et ipsa devotio optime probatur; cum devoti dicantur illi qui seipsos quodammodo devovent Deo, & ei se rotaliter subdunt (Asten. in Sum. lib. 5, tit. 28, art. 10. Tabien. verb. de votio. n. 1 ) quod angelicus Adolescens adimplevit. Deponit enim P. Joannes Camerota testis I, super 29, in proc. Rom. quod sanctus Juvenis devotissimus erat; & Reverendissimus P. Mutius Vitellescus, modo Præpositus Generalis, XI test. super art. 28, in eod. proc. Rom. quod erat speculum devotionis. Et ibidem, & super eod. art. P. Bernardinus Rossignolus test. II, inquit, quod semper ante Dei præsentiam ambulabat. Cum quo concordat P. Philippus Rinaldus XXIV test. deponens, quod omnia in Deum referebat, semperque cum eo erat, ac de eo loquebatur, ita ut ex oculis ejus clare cognosceretur, quod finis, scopus, & objectum ipsius erat Deus immortalis. Et ad hæc peragenda videtur edoctus vigil Christi Miles a Serapione (ut legitur in Vitis Patrum libro 5, libello 11, § 31) qui ajebat, quod sicut milites, qui ante imperatorem stant, non debent dexteram, aut sinistram respicere; ita & Monachus, cum stat in conspectu Dei, intentus debet esse omni hora in amore ejus, ut de adversarii malis minime terreri possit.

[51] Erat adeo devotionis ignibus ad venerationem sanctissimæ Eucharistiæ excitatus, ut Sacerdotes, [& devotio erga SS. Eucharistiam,] & alii in Religioso otio, ad animi relaxationem concesso, curarent, ut de illa verba faceret. Nam tanto cum fervore & devotione mentis, ac piis affectibus de ea loquebatur, ut ille magis ex prædictis ad devote illam suscipiendam instruerentur & accenderenter. Ita in specie deponunt super 28, in proc. Castell. testes XIII & XIX. Et generaliter, de devotione erga sanctissimæ Eucharistiæ Sacramentum, deponunt super 28, in eodem proc. Castell, VI & XIV; uti in proc. Rom. testis XI Reverendissimus P. Mutius Vitellescus Præpositus Generalis. Et hanc devotionem, nedum post ingressum in Religionem ostendit, sed etiam ante, in seculari vita patefecit, ut deponunt in proc. Castell. super 28, Clemens Ghisonius, II testis, quod etiam repetit super 29: item testes III, V, VII. Erat insuper tanta erga venerabile sanctissimæ Eucharistiæ Sacramentum præclari hujus Adolescentis devotio, ut pluries in die coram ipso genuflexus oraret; ut infra suo loco dicetur. Quæ quidem devotio mirificis laudibus extolli debet, cum dubium nulli sit, in augustissimo Eucharistiæ Sacramento peculiari quadam ratione sanctissimam Trinitatem religiose coli; quidquid de modo in Theologorum exedris disputetur. Unde merito B. Laurentius Justinianus (in Serm. de Christi corpore) dicit: Nullo alio sacrificio honorificentius laudatur Deus quam per altaris immaculatam Hostiam, quam præcipue, ob divinæ laudis exhibitionem complendam, Ecclesiæ suæ Christus offerendam instituit. Ipsius namque passionis, humanæ Redemptionis & in ea celebrantur mysteria. Quod clarius (eodem Sermone) dixit; Ibi dolores mediatoris nostri Jesu Christi, irrogata convitia, excepta flagella, aceti & fellis pocula, & clavorum & lanceæ vulnera, cum hoc sanctissimo Sacramento memorantur.

[52] Deiparam Virginem, omnium advocatam mortalium, maxima animi devotione colebat; nedum in seculo, [erga beatiss. Virginem Mariam,] ut deponunt prædicti testes II, III, V, VII; verum etiam in Religione, ut deponunt in proc. Castell. super 28, testes XII, XIII, XIV; & in Rom. XI. Et merito hoc obsequium devotionis Deiparæ impendebat, cum certum sit Christum Dominum, secundum Deum, primam esse ac supremam divinæ gratiæ causam: ita ut absque Fidei Catholicæ jactura in dubium nequeat revocari. Proxime vero ad ejus gratiæ plenitudinem, beatissimam ejus Matrem Virginem accessisse. Nam ut omittamus angelicam Salutationem, quæ illam gratia plenam prædicat; innumerabilia sunt sanctorum Patrum testimonia, quæ Virginis gratiam & sanctitatem usque eo exaggerant atque amplificant; ut quanto a Christo justitia distat, tanto ceteris omnibus præstet intervallo. Unus certe Augustinus (lib. de nat. & gratia cap. 36:) de illa in hunc modum scribit. Excepta itaque sancta virgine Maria, de qua propter honorem Domini nullam prorsus, cum de peccatis agitur, habere quæstionem volo: inde enim scimus quod ei plus gratiæ collatum fuerit ad vincendum omni ex parte peccatum; quæ concipere ac parere meruit eum, quem constat nullum habuisse peccatum.

[53] Angelorum quoque, ante & post ingressum in Religionem, devotissimus erat, ut deponunt in proc. Castell. super eod. 28, [erga Angelos & Sanctos.] testes II, XII, XIII; & in Rom. XI. Quæ quidem devotio magni est facienda, cum Angelorum proprium sit ad amorem Dei homines allicere. Et in hunc sensum locutus est Apostolus ad Rom. c. 8. dum inquit; Certus sum enim, quia neque mors, neque vita neque Angeli, neque Principatus, neque Virtutes, neque instantia &c. poterit nos separare a caritate Dei. Ipsique Angeli universorum Deum laudant; prout eos laudantes audierunt Esaias & Ezechiel. Denique Sanctorum omnium devotissimus erat; ut deponunt in eodem proc. Castell. super eod. 28, testes VI, XIII, XIV; & in Romano, II, XI, XXIII. Fulgent enim Sancti, sicut sol, in regno Dei, qui glorificantes se glorificare testatus est. Unde & nos æmulatores eorum pro nostris effici viribus debemus, ut, cum vitas eorum præclarissimas agnoscimus, eas imitari, Christo donante, contendamus; precibus semper adjuti beatorum Patrum, Patriarcharum, Prophetarum, Apostolorum, Martyrum, omniumque Sanctorum; propter quos omnipotens, & clemens Deus noster, beata & coæterna & consubstantialis & inseparabilis Trinitas, Pater & Filius & Spiritus Sanctus glorificatur jugiter & collaudatur; quia ipsi debetur omnis laus & gloria in secula seculorum. Et hinc gloriosus Confessor Antonius, ut in ejus Vita cap. 28, legitur, dicere solitus erat: Recordamini gestorum, quæ Sancti quique fecerunt, ut exempli memoria animum incitet ad virtutem, refrenet a vitiis. Et in Vita S. Astionis Monachi cap. 26, legitur, quod Sancti in cælo de vivorum salute curam habent.

[54] Secundus actus interioris devotionis, juxta ea, [Studium & fervor orationis in seculo,] quæ supra posita sunt, est Oratio, quæ nihil aliud est, quam devota mentis intentio in Deum, pro malis amovendis, & bonis adipiscendis. S. Bernardus (in Scala claustrali & in lib. de interiori domo cap. 48,) inquit: Nullo alio modo Deus citius ad misericordiam flectitur, quam si animus deprecantis ad eum toto devotionis affectu convertatur: nihil ita Deum complectitur, quemadmodum purus mentis affectus. Hæc agnoscens invictus Christi miles Aloysius, nulla alia re, etiam dum erat in seculo, magis delectabatur, quam oratione, ut deponunt in proc. Castell. super 29, testes I, II, & V, qui subdit, quod ut lacrymas absconderet, & ne agnosceretur flevisse, post orationem demissis oculis incedebat. Idem V, nec non tertius, testes dicunt, quod ut plurimum recolligebat se in cubiculo, ne, quo minus orare posset, impediretur. Cum quibus concordat Camilla de Ferrariis, VII testis, inquiens, quod dum aliquo modo impediebatur, ne in proprio cubiculo oraret, claudebat se in alio cubiculo, ne in oratione sibi alii essent impedimento; adeoque orationi deditus erat, ut de nocte surgeret ad orandum; quem se per rimulas maxima cordis compunctione vidisse deponunt testes II & V, Clemens Ghisonius, & Jacobus de Bellarinis; & de auditu a sancto Juvene, deponunt testes, XIII in proc. Cast. & XI in Rom. Et in hoc contemplationis genere ad talem gradum & perfectionem pervenerat, ut adhuc adolescens, & in seculo manens, raptus & ecstases pateretur, & hoc non solum dum domi oraret, sed & dum iter faceret, in hospitiis: & ideo accurrebant aulici ejus, ut illum raptum in ecstasim viderent: ipse autem tunc nec eos videbat, nec sentiebat, ut deponunt super eodem 29, in proc. Cast. Rudolfus Petrocchinus I. V. D. Jo. Bap. de Bonis I. V. D. Clemens Ghisonius, Jacobus Bellarinus, ejus aulici.

[55] [& in Religione,] In Religione autem sanctum orandi prosequens institutum, adeo etiam incumbebat orationi, ut propter imbecillitatem capitis, tempus orandi Superiores illi præfigerent, ut deponunt in proc. Cast. super 29, test. VI, XIII, XIV: & in Romano, XI. Et, quod semper oraret, dum fuit in civitate Neapolitana, deponit P. Jo. Camerota, I test. Ex quibus, & aliis mox dicendis apparet, quod angelici Adolescentis oratio habebat omnia requisita, de quibus S. Bernardus in serm. de quatuor modis orandi: ubi, Omnino, inquit, oportet nos orationis tempore curiam intrare cælestem; illam utique curiam, in qua Rex regum stellato sedet solio, circumdante innumerabili & ineffabili beatorum spirituum exercitu. Unde & ipse, qui viderat, quia majorem numerum non invenit, Millia, ait, millium ministrabant ei, & decies centena millia assistebant ei. Quanta ergo cum reverentia, quanto timore, quanta illuc humilitate accedere debet, a palude sua procedens & repens, ranuncula vilis? quam tremebundus, quam supplex, quam denique humilis & solicitus, & toto intentus animo Majestati gloriæ, in præsentia Angelorum, in concilio Justorum & congregatione assistere poterit miser homuncio? In cunctis igitur actionibus nostris multa opus est animi vigilantia, sed præcipue in oratione. Nam licet omni hora, & omni loco oculi Domini super nos speculentur; maxime tamen in oratione. Porro quamvis ubique sit Deus; in cælo tamen orandus est, ibique orationis tempore cogitandus; ut mens nostra, non oratorii tecto, non aëris spatio, non ipsa retardetur nubium densitate, juxta eam formam, quæ nobis a Christo tradita est, ubi ait: Sic orabitis; Pater noster, qui es in cælis &c. hæc ille.

[56] Hæc omnia quomodo præcise & adamussim servaverit amicus Dei Aloysius, si, ut dictum est, supradicta repetantur, & cum sequentibus conjungantur, [utrobique sine distractione,] evidentissime apparebit. Nam vitam inter seculares homines ducens, dum vacabat orationi, quasi a sensibus videbatur alienatus, ut deponunt super 29 in proc. Cast. Jo. Bapt. de Bonis, Clemens Ghisonius, Jacobus de Bellarinis. Et quod in Religione nullam in orationibus, & contemplationibus distractionem mentis pateretur; & quod ipse miraretur, quod homines coram Deo orantes evagationem animi paterentur; deponunt in proc. Rom. amplissimus Card. Bellarminus, Reverendissimus P. Mutius Vitellescus & P. Philippus Rinaldus; subdens, quod in oratione erat adeo immobilis, ut statua marmorea videretur, oculis ad terram semiapertis defixis; & P. Gaspar Alperius deponit de auditu ab eodem Ill. Card. Bellarmino, & a P. Hieronymo Plato, qui fuerunt a confessionibus sancti Juvenis, quod dictas distractiones non patiebatur; & subdit, quod, cum juxta morem Societatis invisebantur cubicula, ut cognosceretur, an Fratres statuto tempore ad orationem incumberent; numquam Dei Amicus animadvertebat visitationem fuisse factam; adeo erat orationi deditus, & intentus.

[57] Quantis laudibus sit angelicus Dei Adolescens ex hac virtute orationis extollendus, nemo est qui non intelligat, [ex singulari dono Dei.] si verba Agathonis audiat, de quibus in Vitis Patrum (lib. 5. libello 12, §. 2): Ignoscite mihi, quin puto non esse alium laborem talem, qualem orare. Deum suum: semper inimici dæmones festinant interrumpere orationem ejus, scientes quia ex nulla re impediuntur nisi per orationem fusam ad Deum; siquidem omnem alium laborem, quem homo in Religiosa conversatione positus assumpserit, quamvis instanter & toleranter agat, habet tamen & possidet aliquam requiem; oratio autem, usque ad ultimam exhalationem, opus est ut habeat magni certaminis laborem. Quibus forte edoctus servus Dei Bernardus (in serm, 2. de dedicat. ecclesiæ) dixit: Gravis nobis est inimici tentatio; sed longe gravior illi nostra oratio: lædit nos iniquitas ejus atque versutia; sed multo amplius nostra eum simplicitas & misericordia torquet, humilitatem nostram non sustinet, uritur caritate nostra, mansuetudine & obedientia cruciatur.

CAPUT VIII.
De actibus exterioribus Religionis.

[58] Huc usque satis dictum est de Devotione, ac etiam de Oratione, quatenus est actus internus Religionis; [Situs in oratione] qui modus orandi laudatur a. S. Bernardo (serm. 16 super, Qui habitat) dum inquit: Spiritus est Deus, & in spiritu clamet necesse est, quisquis clamorem suum ad eum desiderat pervenire. Sicut enim non faciem hominis respicit, tamquam homo, sed magis intuetur cor; sic ad cordis potius vocem quam corporis, aures ejus patent; cui merito dicitur, Deus cordis mei. Hinc est, quod Moyses foris tacens, intus auditur, Domino dicente, Quis clamat ad me? Clamet ad me, & ego exaudiam eum. &c. Nihilominus aliquid ulterius dicendum est de oratione hujus invictissimi Militis. Nam in seculo quotidie Officium B. Virginis, ac ejus, ut ajunt, Coronam persolvebat: quæ oratio vocalis, referri debet ad actus exteriores Religionis; ita deponunt in proc. Cast. testes II ac III. Etiam in ordine ad orationem, qui est unus ex actibus exterioribus Religionis, considerandum est, quod semper genuflexus orabat, & permanebat immobilis, absque eo quod aliquo uteretur fulcimento. Ita in proc. Castell. testes XII ac XIII. Quæ quidem est optima precandi ratio, ut animi constitutioni respondeat corporis habitus; & externa corporis inflexio intimam animi devotionem declaret. Neque his contentus verus Dei Amator (animadvertens ad illud S. Bernardi, ib. med. c. 6. dicentis, Pias aures Domini ad te flecte; lacrymis & suspiriis pro tuis excessibus illum clementer exora) orationes ipsas Deo tantis cum lacrymis offerebat (admirabile dictu!) ut maderet pavimentum; & semel, bis, pluries esset opus mutatione sudarioli, lacrymis abluti. Ita deponunt in proc. Cast. testes II, & V; & simpliciter de lacrymis, testes I & XIII.

[59] Quid plura? Sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum devotissime venerabatur, [& coram ven. Eucharistia.] & ante illud sæpius qualibet die genuflexus orabat & antequam e domo egrederetur, & cum revertebatur; & ante, & post ingressum in gymnasium. Ita in proc. Cast. test. VI, XII, XIII, XIV. Et hunc morem genuflectendi, & venerandi sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum habuisse etiam in seculo, deponunt testes II & VII. Quæ genuflexiones erant adeo frequentes, ut callum genibus obduxerint; ut deponunt de visu, post obitum angelici Adolescentis, in proc. Cast. test. XII, XIV & XIX. Exemplar simile, & tamquam præclarum stemma e genibus ob callos obductos, recensetur de S. Jacobo Fratre Domini; & in Vitis Patrum (lib. 10 c. 84, in fine) quid simile legitur de quodam sene, ita dedito orationi, ut tabula super qua orabat plusquam digitis quatuor fuisset excavata.

[60] Neque hic est omittendum, quod piam de Angelis meditationem scriptam reliquit, [Meditatio de Angelis conscripta.] quæ est impressa, ut super art. 28, in proc. Cast. deponunt P. Tamburellus, P. Alperius, & Ghisonius. Et, quod Imagines, & Reliquias Sanctorum tam pie venerabatur, ut vix ab Ecclesiis posset educi, deponunt dicti PP. Alperius & Tamburellus, nec non PP. Guelfuccius & Rosatinus; in proc. Rom. P. Rossignolus, P. Mutius Vitellescus ac P. Vincentius Filliutius. Hujusmodi autem veneratio & visitatio Reliquiarum ostendit, quantus esset amor beati Adolescentis erga divinam bonitatem. Visitatio enim, & veneratio Reliquiarum operantur, ut admirabilium virorum, quorum ipsa sunt, desiderium utcumque leniamus; eorumque religiosam exercitationem Deoque caram vitam nobis in memoriam revocemus, atque ad ejus vitæ studium nos ipsos excitemus; ac requiem eam & delicias eas, in quibus nunc versantur, ob oculos nobis proponentes, ipsos quidem beatos prædicemus; nos autem ipsos ad sequenda eorum vestigia mutuo accingamus: quia etiam mortis memoriam, quæ permagnam utilitatem affert, atque ad religiosæ vitæ certamina promptos nos ac velut pennatos reddit, nobis hinc comparamus; ac præterea ex eorum contactu sanctitatem haurimus.

[61] Prædicta omnia verus Dei Servus cum aliis diligentissime exequebatur. Quotidie enim, [Præparatio ad communionem sacramentalem.] tam in seculo, quam in Religione Missæ sacrificio præsens aderat, ut deponunt in proc. Castell. testes I, V, XII: & in proc. Rom. P. Mutius Vitellescus. In seculo peccata sua sæpissime confitebatur; nec non sanctissimæ Eucharistiæ Sacramentum suscipiebat; ut dicunt Jo. Bapt. de Bonis & Rodolfus de Petrocchinis. In Religione vero, nedum omnibus Dominicis diebus & solennibus festis, juxta ritum Societatis; sed quotiescumque Superiores permittebant, prævia diligentissima animi præparatione, ac Sacramentali Confessione (licet, ut dictum est, numquam mortaliter peccaverit) sacram Synaxim assumebat (ut deponunt Patres Tamburellus, Alperius, Guelfuccius, Camerota, Rossignolus, Mutius Vitellefcus, & Filiutius) animadvertens forte Christi verus athleta ad illud B. Pauli in priori ad Corinth. c. XI; Probet autem seipsum homo, & sic de pane illo edat, & de calice bibat: qui enim manducat & bibit indigne, judicium sibi manducat & bibit, non dijudicans corpus Domini: & ad illud S. Anselmi, exponentis verba illa, Quod si nosmetipsos dijudicaremus, in dictum cap. XI; quod ad unguem ex prædictis servasse videtur, ubi ait: Ascendat itaque homo adversum se tribunal mentis suæ; constituat se ante faciem suam; atque ita constituto in corde judicio, adsit accusatrix cogitatio, testis conscientia, carnifex timor: inde quidam sanguis animi confitentis profluat per lacrymas; postremo ab ipsa mente sententia talis proferatur, ut se indignum homo judicet, participatione corporis & sanguinis Domini, si tales culpas in se reperit: versetur ante oculos ejus imago futuri judicii, & quidquid in se viderit, quod a judice venturo reprehendi possit & puniri, ipse nunc in seipso reprehendat & puniat. Peccata enim, sive parva, sive magna, impunita esse non possunt: quia aut homine puniente, aut Deo judicante plectuntur: cessat autem vindicta divina, si conversio præcurrat humana.

[62] Restat, ut in præsentia aliquid breviter referamus de sacrificio, quo se Deo obtulit & dicavit: & quoniam (ut credere est) audivit cum Abraham, [Ingressus in Religionem.] Exi de terra tua, & de cognatione tua, & veni in terram, quam ostendero tibi; & Dominum per Hieremiam præcipientem; Fugite de medio Babylonis, & salvate animas vestras. Primo juventutis flore, hoc est anno ætatis suæ XVIII, florentem Jesuitarum Religionem amplexus est. Hunc autem in Religionem ingressum apertis verbis S. Gregorius sacrificium appellat (9. moral. c. 31) cum inquit: Nos quippe ipsos sacrificium Deo offerimus, cum vitam nostram divino cultui dedicamus. Et Waldensis (de Sacram. lib. 9. c. 87) eumdem ingressum sacrificium vocat; cum carnis & mentis actus Deo consecrentur. Quod quam perfecte Aloysius egerit, vel ex eo colligi potest; quia adhuc in domo probationis existens, Sancti nomen sibi comparavit; ut in proc. Cast. testes XIII, XIX & VI, qui subdit; quod adeo in novitiatu fuit in opinione sanctitatis, ut aliqui res suas tamquam Reliquias raperent. Unde in ipso angelico Adolescente evenit, quod legitur in Vitis Patrum (lib. 5. libello 16, § 18) quod novitii aliquando sunt in virtutibus duces senum. Et ex his clare constat, præclarum Adolescentem statim apprehendisse præcepta, quæ a Cassiano (lib. 4. Instit. c. 8) novitiis ad perfectionem traduntur; ut suas scilicet per obedientiam superent voluntates, & illis sæpe sæpius imperare studeant, quæ senserint suis cogitationibus esse contraria: ut numquam prævaleat spiritus tristitiæ, iræ, aut fornicationis. Et hunc animi fervorem, mirabiliter in novitiatu apprehensum, usque ad obitum conservavit; quod agendum esse dicebat Agathon in Vitis Patrum (lib. 7. c. 42, in princ.) ubi refertur: Observa præ omnibus hoc, ut qualis primo die ingrederis, talis apud ipsos reliquum peragas tempus; & cum quiete peregrinationem tuam adimpleas.

CAPUT IX.
De pietate, observantia, honore & obedientia.

[63] Egimus hucusque de iis, quæ respiciebant tria prima præcepta Decalogi; modo deveniendum est ad ea quæ spectant ad quartum, [Pietas post Deum erga parentes;] quod est de actibus pietatis, & secundam partem Justitiæ continet: præcepta enim Decalogi ordinantur ad dilectionem Dei & proximi; inter proximos autem maxime parentibus obligamur; & ideo post præcepta, immediate ordinantia nos in Deum, ponitur præceptum ordinans nos ad Parentes, qui sunt particulare principium nostri esse, sicut Deus est universale; & sic est quȩdam affinitas hujus præcepti ad præcepta primæ tabulæ. Unde merito dicitur, quod non modo pietas est in Deum, sed etiam in parentes, patriam, & consanguineos extenditur; quamquam principaliter in Deum, secundario ad alios referatur. S. Thomas 2, 2, q. 101, art. 1, & seq.) Et hæc pietas consistit in reverentia & obedientia, & dum in necessitatibus subvenitur; ut docet S. Antoninus (par. 4. tit. 5, c. 9, §. 1) & elegantissime numquam satis laudandus Canisius in suo Catechismo (c. 3, q. 13.) Et quantum ad duo prima requisita, testes I, II, III, in proc. Castell. super art. 39, deponunt, quod Servus Dei semper parentibus fuit maxime obediens. Ex quorum dicto colligitur reverentia, & obedientia, quæ sunt duo prima requisita pietatis. Eadem reverentia optime comprobatur ex ipso in Religionem ingressu, in quam ante patris benedictionem ejusque consensum ingredi noluit. Tertium quoque requisitum adimplevit, subveniendo necessitatibus proximorum. Nam, ut dictum est, pacem inter Serenissimum Mantuæ, & fratrem posuit; quam pacem commendat S. Paulus ad Ephes. c. 6. dum ait; Pax fratribus, & caritas &c. ubi pacem primo loco ponit, ea ratione; quia in quocumque illa fuerit, necesse est caritatem in eodem reperiri; ut declarat ibidem Chrysostomus. Siquidem, ut monet Theodoretus, caritas parit pacem: pax autem, auctore Hieronymo, serenitas quædam est atque tranquillitas animæ quiescentis, & universam tempestatem & turbinem perturbationum fugans.

[64] Itaque quemadmodum virtus Pietatis defert cultum parentibus, [Observantia erga Ecclesiasticos;] quia sunt auctores vitæ & educationis, ita Observantia omnibus Superioribus, quia sunt auctores nostræ gubernationis; quicumque enim nos in aliqua re gubernant, aliquo cultu digni sunt; & cultus eis ratione hujus eminentiæ, conjunctæ cum beneficio gubernationis, est debitus. Sic honor & obsequium debetur magistro a discipulis, duci a militibus, magistratui a civibus, principi a subditis, abbati a monachis, episcopo a clericis, domino a servis: in his enim omnibus est excellentia quædam, & auctoritas, per quam gubernant alios. Ita Leonardus Lessius (de Just. & jure lib. 2. c. 46. dub. 2. de Observantia) & ante eum præclarissimus Canisius loco supra allegato. Et propterea merito post Tullium S. Augustinus (lib. 83 quæstionum, quæst. 31) Observantia (inquit) est, per quam homines, aliqua dignitate antecellentes, cultu quodam & honore dignamur. Et hæc virtus consistit in honore, & obedientia (S. Thomas 2, 2, q. 103, & q. 104) Und hæc agnoscens angelicus Adolescens, personis quibuscumque Deo dicatis honorem exhibebat, sive essent Religiosi sub potestate constituti, sive Superiores, sive simplices Sacerdotes; quibus omnibus honor debetur, licet actu ceteris non præsint; cum sufficiat esse tales, ut possint præesse (S. Thomas 2, 2, q. 102, art. 1. ad 2.) Ita deponunt in proc. Cast. testis I, II, III & V. Cum autem sub religioso degeret habitu & potestate, Superioribus adeo se submittebat, ut illos, loco Dei, sibi præpositos coleret & observaret; ut deponunt in eodem proc. Cast. testes XII, XIII, XIV; & in proc. Rom. I ac XXIV. Et merito hæc Aloysius prædictis modis peragebat, cum dicat S. Augustinus (serm. 64. ad Fratres in eremo): Sacerdotibus vestris honorem impendite, eis propter Deum obedite. Ipse namque Dominus ad ipsos dicit: Qui vos audit, me audit, & qui vos spernit, me spernit. Filii honorent parentes; similiter & omnes Christiani, invicem vos honorate; scriptum namque est, Honore invicem prævenientes.

[65] A puero Præceptoribus suis fuit obediens, ut deponunt super 39 prædicti testes, [Obedientia in observatione Regularum,] in proc. Cast. I, II, III & V. In Religione autem animadversione digna deponunt testes in utroque proc. Castell. & Romano, dum inquiunt; Societatis regulas eo præsertim tendere, ut Superioribus pareant subditi, in qua obedientiæ virtute singulariter verus hic Dei servus excelluit. Nam cum omnes fere actiones Societatis peculiaribus regulis sint distributæ; illas adeo exacte servabat, ut hoc, miraculo simile videretur; eratque ejus obedientia prompta & hilaris, Deumque in Superioribus venerabatur; atque ita non solum actibus exterioribus, sed etiam mente atque animo, Superiorum præcepta exequebatur; ut deponunt in proc. Cast. testes, VI, XII, XIII, XIV, XIX; & in Rom. I, III, XI, XXIII & XXIV. Quoniam ipse recte intelligebat ita agendum esse cum Superioribus; sicut etiam S. Bernardus (lib. de præcept. & dispensat.) docet, dum ait; Obedientia, quæ majoribus præbetur, Deo exhibetur: quamobrem quidquid vice Dei præcipit homo, quod non sit tamen certum displicere Deo, haud secus omnino accipiendum est, quam si præcipiat Deus. Quid enim interest, utrum per se, aut per suos ministros, sive homines, sive angelos, hominibus innotescat suum beneplacitum Deus? Quanta vero sit hæc virtus, & quantæ existimationis, ex hoc uno colligi licet, quod legitur in Vitis Patrum, lib 6. libell. 14. §. 7. Venerunt enim ibi quatuor Fratres ad Abbatem Pambo, & indicavit unusquisque virtutem alterius, non præsente eo, de quo loquebatur. Unus namque ex eis multum jejunabat; alter nihil possidebat; tertius maxima ardebat caritate; de quarto vero dixerunt, quod adhuc viginti duos natus annos in seniorum obedientia permanebat. His autem respondit Abbas Pambo: Dico vobis, quia istius virtus major est quam ceterorum: quoniam unusquisque vestrum virtutem quam possidet, voluntate propria etiam retinet; hic autem suæ voluntati renuntians, se servum fecit voluntatis alienæ.

[66] Refert insuper præclarum de obedientia Aloysii exemplum P. Decius Striverius, [& exequendo nutu Superiorum] XIII test. in proc. Cast. & ait, B. Aloysium obtinuisse licentiam a Superioribus in quadam vigilia jejunandi in pane & aqua; qua die cum illum Superior animadvertisset modice comedisse, exeunti de refectorio injunxit, ut ad secundam mensam reverteretur; & totum id comederet quod sibi apponebatur. Cujus præcepto obediens Aloysius, ferculum omne, quod solita est dare Societas in jejuniorum die, comedit; & subdit, quod sibi, post prandium dicenti per jocum Aloysio, quod modum invenerat bis comedendi; responderit modeste & simpliciter ingenuus Adolescens, qui propriam vere abnegaverat voluntatem; Quid vis ut faciam Frater? (hoc enim amoris nomine appellant se inter se juvenes Societatis, qui nondum sunt Sacerdotes) ut jumentum factus sum; innuens, quod obedientia ita præceperat. Præclarum quidem hoc, & laudabile responsum, ab antiquis etiam Patribus, aliis tamen verbis usurpatum fuit. Nam ut legitur in Vitis eorumdem Patrum (lib. 5. libello 15, § 64) cum cuidam Fratri fuisset injunctum, ut ad mensam sederet, de qua statim fuit expulsus; cum postea fuisset revocatus, sciscitanti cuidam, quid de expulsione & revocatione sibi videretur; recte respondit; Putabam esse me similem cani, qui, si aliqui insequantur, foras egreditur; si vero revocetur, statim revertitur: innuens qualis esse debeat obedientia, quam etiam in aliis semper ostendit Aloysius. Nam, ut deponit idem testis, quamvis orationi esset maxime deditus, ut dictum est; nihilominus cum Superiores illi terminos propter adversam valetudinem præfixerint, illos semper ad unguem servavit, quod summopere laudandum est: ut enim recte inquit S. Bernardus (in lib. de præcept. dispensat.): Perfecta obedientia legem nescit, terminis non arctatur, neque contenta angustiis professionis, largiori voluntate fertur in latitudinem caritatis; & ad omne, quod injungitur, spontanea, vigore liberalis alacrisque animi, modum non considerans, in infinitam libertatem extenditur.

CAPUT X.
De Justitia, in ordine ad ultima sex præcepta Decalogi.

[67] Reliquum est, ut de ceteris sex Decalogi præceptis congrue traditis, ad ostendendam B. Aloysii Justitiam, pertractemus. [Justitiam proprie dictam] Nam sicut per partes Justitiæ aliquibus determinatis personis, quibus homo speciali ratione obligatur, debitum redditur; ita per Justitiam proprie dictam, aliquis debitum reddit communiter omnibus; & ideo post tria præcepta ad Religionem spectantia, qua debitus Deo cultus redditur; & post quartum præceptum, quod respicit pietatem, qua redditur parentibus debitum; & omne id concluditur, quod ex aliqua speciali ratione quis debet; necesse fuit, quod aliqua præcepta traderentur, pertinentia ad Justitiam proprie dictam, quæ indifferenter omnibus debitum reddit. S. Thomas 2, 2, q. 122 art. 2 & seqq. usque ad 6.

[68] Et quantum ad ea quæ spectant ad quintum præceptum, de non occidendo; cum in hoc censeantur prohibita omnia nocumenta, [exercuit in caritatis operibus,] quæ in personam proximi inferuntur (S. Thom. 2, 2, q. 122 art. 6. in resp. ad 2) & non solum, ut inquit Canisius (in Catech. cap. 3. art. 14) externam prohibeat cædem, & vim omnem, quæ corpus & vitam proximi lædit; sed etiam iram, odium, rancorem, indignationem, vindictæ cupiditatem, & quosvis internos affectus, ad proximi læsionem propensos, amputet; requiratque animi mansuetudinem, humanitatem, clementiam, comitatem & beneficentiam; præclare in hoc se gessit Aloysius. Nam si revocemus in memoriam ea, quæ de caritate superius diximus (licet illa simpliciter spectent ad caritatem) per viam tamen supererogationis possunt optime ad Justitiam referri; quo casu servitus & cura, morbo vexatis præstita; spiritualis & corporalis cibi dispensatio, ad quintum præceptum referri possunt, per ea quæ supra notavimus. Et bene ad rem nostram S. Paulus ait ad Philippen. 4; [proximo exhibitis;] Et pax Dei, quæ exsuperat omnem sensum, custodiat corda vestra in Christo Jesu. De cetero, Fratres, quæcumque sunt vera, quæcumque pudica, quæcumque justa, quæcumque sancta, quæcumque amabilia, quæcumque bonæ famæ; si qua virtus, si qua laus disciplinæ; hæc cogitate, quæ & didicistis, & accepistis, & audistis, & vidistis in me; hæc agire; & Deus pacis erit vobiscum. Huc etiam potest referri pax inita, Aloysio auctore, inter Serenissimum Mantuæ Ducem, & Excellentissimum Principem Castellionis fratrem; si attendantur verba S. Pauli ad Ephes. 4, dum inquit: Obsecro itaque vos vinctus in Domino, ut digne ambuletis vocatione, qua vocati estis, cum omni humilitate & mansuetudine, cum patientia supportantes invicem in caritate, soliciti servare unitatem spiritus in vinculo pacis.

[69] Quantum attinet ad VI & IX præceptum; omnia nocumenta (ut docet S. Thomas 2, 2, q. 22, art. 6, [in castitatis solicita conservatione,], ad 2) quæ inferuntur in personam conjunctam, & maxime per modum libidinis; intelliguntur prohiberi simul cum adulterio; & sic in VI & IX præcepto: per quæ (ut inquit Canisius) prohibetur fornicatio, adulterium, & omnis concubitus illegitimus, ac impura quæcumque libido, nec non & concupiscentia, ut in IX præcepto. Et hæc duo angelicus Adolescens perfectissime servavit. Nam Florentiæ in IX ætatis suæ anno, in honorem B. Virginis, Deo virginitatem vovit; ut deponit in proc. Rom. Reverendissimus P. Mutius Vitellescus. Tamburellus vero testis XII in proc. Cast. deponit, se vidisse hoc scriptis relictum a P. Hieronymo Plato, qui fuit vir insignis & a confessionibus purissimi Adolescentis; item P. Alperius ibidem testis XIII. Et merito quidem in honorem Deiparæ Virginis Deo virginitatem dicavit, quod ipsa omnium prima Deo virginitatem voverit, ut refert doctissimus P. Benedictus Justiniani in priorem Ep. ad Corinth. c. 7, super verbis illis; de Virginibus autem &c. Quæ quidem virginitas, cum Deo fuerit consecrata mediante voto, majoris est meriti, ut docet S. Thomas 2, 2, q. 88, art. 6.

[70] Hanc etiam virginitatem Deo consecratam perfectissime servavit. [quam ne cogitatione quidem læsit umquam,] Cum enim cœlebs in seculo vixerit, & postmodum in Religionem fuerit ingressus, supraque probatum sit, numquam peccasse mortaliter; eo ipso resultat probatio virginitatis, quæ extra legitimum conjugium absque peccato mortali amitti non potest. Sed ulterius integerrimum Adolescentem virginitatis florem servasse, deponit Ill. Card. Bellarminus, dum ait; Numquam Aloysius carnales stimulos, aut inhonestas cogitationes habuit: & hæc scio; quia mihi tamquam Patri spirituali, cui tenebatur veritatem simpliciter fateri, hæc sciscitanti ita ipse respondit. Et hoc confirmat R. P. Mutius Vitellescus, dum inquit, quod ita nuncupata vota virginitatis servavit, ut toto tempore vitæ suæ numquam carnis stimulum, aut pravam mentis cogitationem passus fuerit; quamvis complexione sanguinea & vivaci polleret. Idemque comprobatur ex his, quæ scripta reliquit P. Hieronymus Platus, ut referunt P. Tamburellus & P. Alperius; videlicet, quod numquam carnis stimulos, aut impudicas cogitationes expertus fuerit, sed semper puritate angelica vixerit. Et subdit Tamburellus, tam in vita, quam post obitum audivisse, B. Aloysium, quamvis complexione sanguineum, numquam stimulis carnis, aut pravis cogitationibus fuisse vexatum. Ibidem P. Alperius XIII, & P. Guelfuccius XIV testes, inquiunt, quod in dono castitatis potius Angelus in terris, quam homo videbatur: & subdunt, quod ex hoc apparet, verissima esse ea, quæ a Confessoribus recensebantur. Hinc etiam colligitur, excellentem in virtutibus Aloysium extitisse, cum nihil ita Deo Religiosos familiares efficiat, ut pulchra & Deo gratissima castitas; quæ, sicut divinus Spiritus per B. Paulum 1. ad Corint. c. 7, attestatur, honestatem & perseverantiam jugiter vacandi Domino sine distractione præstat.

[71] Et prædicta confirmantur; quia etiam ab infantia cum mulieribus versari recusabat, apud quas ut comedens sederet, induci non poterat; [fugiens ubique conspectum mulierum.] ut deponunt in proc. Castell testes I & II. Et hæc sanctissime gerebat. Ut enim legitur in Vitis Patrum (lib. 3. §. 65) Arsenius, mulieris aspectum refugiens, cum ipsa miraretur; Numquid nescis, inquit, te esse mulierem, & quod per feminam solet inimicus hominem impugnare? Et Ecclesiast. c. 25. habetur: Ne respicias in mulieris speciem, & non concupiscas mulierem in specie. Et Job. 31: Pepigi fœdus cum oculis meis, ut ne cogitatem quidem de virgine. Quid plura? ut deponunt prædicti testes, cum matre etiam versari recusabat; quod & plures Sancti fecerunt. Nam Simeon Stylita vir sanctissimus, matris adspectum videre recusabat: idem egit Theodorus, ut in Vita S. Pachomii: idem Pœmen & Anub, aliique quamplures, ut tam sacræ quam profanæ loquuntur historiæ.

[72] Quod autem septimum, & decimum præceptum, ad quæ spectant omnia damna rebus illata (ut S. Thomas 2, 2, q. 122. art. 6, ad 2; [Exercuit in se voto paupertatis,] & vir præclarus Canisius in in Catechismo c. 3. art. 16 & 18) diligenter servaverit Aloysius, ex eo colligi potest, quod in pueritia ac adolescentia sanctissime vixit, & quod post ingressum in Religionem, inter alia votum paupertatis emisit, per quod omne bonum rerum externarum offertur Deo, ut declarat S. Thom. 2, 2, q. 186, art. 7.

[73] Reliquum est, ut de octavo præcepto agamus; ad quod spectant omnia, quæ tangunt locutionem, scilicet detractiones, blasphemiæ, [& moderatione linguæ.] & si qua hujusmodi. S. Thom. alleg. q. 122, art. 6, ad 2; & bene Canisius in Catechismo cap. 3. art. 17. Et huic præcepto paruit Aloysius, cujus sermo erat; Non, non; aut, Est, est; & qui nugis & fallaciis inimicus, veritatis amantissimus, morum candore, rectitudine, & sinceritate, tum factis, tum dictis inter seculares excelluit; ut deponunt in proc. Castell. testes, I, II, III, V. Supradicta etiam in Religione, in qua omnes ejus dicto credebant, adeo exquisite servavit, ut numquam æquivoce loqueretur; cetera vero aliorum dicta vel facta semper in meliorem partem interpretabatur, aut saltem excusabat. Ita in eodem proc. Castell. testes, VI, XII, XIV; & in Romano, II, XI, XXIII, XXIV. Quæ omnia mirum in modum valde sunt commendanda; cum Levit. c. 19 habeatur; Non mentiemini, nec decipiet unusquisque proximum suum. Et Proverb. c. 4; Remove a te os pravum, & detrahentia labia sint procul a te. Et S. Petrus in I epist. c. 2; Deponentes igitur omnem malitiam, & omnem dolum, & simulationes, & invidias, & omnes detractiones; sicut modo geniti infantes, rationabiles sine dolo lac concupiscite. Et ex his omnibus recte perpensis manifestissime constat, angelicum Adolescentem habuisse donum pietatis, cum quo convenit beatitudo; Beati mites &c. & correspondet virtuti Justitiæ. S. Thomas 2, 2, q. 121, art. 1, cum seq.

CAPUT XI.
De Fortitudine.

[74] Fortitudo est virtus animi, qua labores & pericula constanter suscipiuntur & perferuntur propter finem supernaturalem. [Fortitudo Aloysii in respuendis voluptatibus] Actus ejus sunt, aggredi & sustinere fortiter; ad quorum primum spectat fiducia, quæ respicit ipsam aggressionem; & magnificentia, quæ respicit executionem. Ad secundum vero spectat patientia & perseverantia. S. Thomas 2, 2, q. 128, art. I. Et quantum attinet ad actum aggrediendi, una cum fiducia & magnificentia; in illo exercuisse se Aloysium perfecte, constat. Nam a puero viam Domini ingressus & innocentiam servans, quam hauserat in baptismate, voluptates sibi ultro oblatas viriliter recusavit, mundi delicias fortiter respuit; numquam publicis aut privatis ludis, numquam histrionum sermonibus aut comœdiis interfuit; in tripudiis nocturnis numquam commoratus est. Ita in proc. Castell. testes, I, III, V. Et Camilla de Ferrariis test. VII, ibidem inquit, quod dum morabatur in civitate Casalensi una cum patre, [& choreis,] qui illi præerat; si forte mater ad choreas vel comœdias evocabatur, ille matrem, ut decebat, concomitabatur; dum vero tempus chorearum adveniebat, ad Barnabitas aut Cappucinos properabat, cum quibus totum id temporis religiose transigebat; postque, debita matri obsequia exhibiturus, revertebatur.

[75] Audierat nimirum Aloysius, præter alios optimos morum magistros, fortissimum Christi militem Cyprianum, qui in Epist. 2, secundum impressionem Pamelii, [juxta doctrinam S. Cypriani;] omnibus intonat: Tum delectat in mimis turpitudinum magisterio, vel quid domi gesserit recognoscere, vel quid gerere possit audire: adulterium discitur, dum videtur; &, lenocinante ad vitia publicæ auctoritatis malo, quæ pudica fortasse ad spectaculum matrona processerat, de spectaculo revertitur impudica. Adhuc deinde morum quanta labes, quæ probrorum fomenta, quæ alimenta vitiorum, histrionicis gestibus inquinari? Videre contra fœdus jusque nascendi, patientiam incestæ turpitudinis elaboratam? Evirantur mares; honor omnis & vigor sexus, enervati corporis dedecore mollitur; plusque illic placet quisquis virum in feminam magis fregerit; in laudem crescit ex crimine, & peritior, quo turpior, judicatur: movet sensus, mulcet affectus, expugnat boni pectoris conscientiam fortiorem; nec deest probri blandientis auctoritas, ut auditu molliore pernicies hominibus obrepat.

[76] Eumdem actum cum fiducia, & magnificentia adimplevit, cum semper adeo perseverans fuerit in voluntate amplectendi optimum Jesuitarum institutum, ut ei tandem pater veniam impertiri coactus fuerit, ut supra relatum est, & deponunt prædicti testes, I, III, V. [in amplectendo Societatis Jesu Instituto;] Fortitudinem etiam, cum patientia & perseverantia conjunctam, in omnibus suis negotiis patefecit. Adversam in seculo valetudinem patienter sustinuit; nulli irascebatur; in Religione vero, ut deponunt prædicti testes, strenue contra propriam voluntatem pugnavit; numquam visus est iratus alicui, [in cohibendis affectibus animi;] aut propter adversa, vel domesticas inter consanguineos discordias quas ipse optime noverat, perturbatus; vir passionum expers & inscius videbatur. Ita in proc. Castell. testes, VI, XII, XIII, XIV, & in Rom. I, II, XXIII, XXIV. Quapropter æquanimitatem maximam, tum in prosperis, tum in adversis, ostendit Aloysius; ita ut de aliis dictum sit: Neque cum laudamur, nos ipsos continemus sub humilitate; neque rursus cum vituperamur, toleramus. Aliud quippe nobis inanem gloriam suggerit, aliud mœstitiam: ubi vero tristitia & inanis gloria est, nihil boni reperitur.

[77] [in sustinendis morborum molestiis,] Neque hic omittenda sunt præclara patientiæ monumenta. Nam morbum, quo diu vexatus est, magna cum humilitate sustinuit; nec ullam, licet esset locus, querelis & exclamationibus apertus, vel minimam edidit lamentationis vocem: & quamvis ex diuturno unius lateris accubitu ulcus quoddam in eodem exortum fuisset, numquam tamen de se aut de aliis conqueri auditus est, ut deponunt P. Mutius Vitellescus, Card. Bellarminus, & Franc. Rosatinus. Quod summis laudibus extollendum est, cum ex eo summa pax, summa animi tranquillitas, & ad Dei nutum prompta voluntas in tribulationibus & angustiis ostendatur. Ideo Pachomius, ut in ejus Vita legitur, Theodoro, graviter capite laboranti & orationis auxilium deprecanti, respondit; Putasne fili, quod alicui contingat dolor, aut passio, aut aliquid hujusmodi, sine permissione Dei? Idcirco, in dolore sustine, & in humilitate tua patientiam habe; & quando voluerit Dominus, conferet tibi sospitatem. Quod si te diutius probare dignatur, esto gratus, ut fuit perfectissimus Iob: qui multas tribulationum & cruciatuum tentationes excipiens, Dominum benedicebat; & sicut ille, tu quoque pro doloribus tuis majorem requiem a Christo percipies. Bona quidem est abstinentia, & in oratione perseverantia: tamen infirmus majus præmium adipiscitur, cum longanimis & patiens invenitur.

[78] Et ut tandem, quæ de fortitudine hujus Servi Dei dicenda sunt, concludamus; cum ad & illam spectet Martyrium (S. Thomas 2, 2, q. 124, [& tolerando quodam martyrio] art. 2) quod est actus maximæ perfectionis (ut docet idem sanctus Doctor loco præallegato art. 3) aliquid de martyrio hujus gloriosi Militis attingemus. Nam cum martyrium sine sanguine triplex judicetur, videlicet quando in ubertate adest parcitas, ut in Davide; in paupertate liberalitas, ut in Tobia; in juventute castitas, ut in Joseph in Ægypto; Martyres sine ferro esse possumus, si patientiam in animo servemus. S. Antoninus in I part. tit. 3, c. 3. Unde S. Gregorius (homil. 35 in Evang.) explicans verba Christi (Matth. c. 20) dicta Jacobo & Joanni, Calicem meum bibetis, ait; Filii Zebedæi, Jacobus & Joannes, non uterque per martyrium occubuit, & tamen quod uterque calicem biberet, audivit; Joannes namque nequaquam per martyrium vitam finivit; sed tamen Martyr extitit; quia passionem, quam non suscepit in corpore, servavit in mente.

[79] Quod autem Aloysius martyrii laude claruerit, probatur duplici argumento. Primo ex ipsa religiosi Instituti observantia. [religiosæ observantiæ] Religio enim martyrii quædam species est, & Religiosi procul dubio martyres queunt appellari. Affligitur namque in Religione & cruciatur corpus, extenuatur vigiliis, maceratur jejuniis; domantur abblandientes refractariæ carnis appetitus. Unde non immerito S. Augustinus, serm. 250 de temperantia. Contra mortifera, inquit, blandimenta luctemur; scientes in eo etiam quotidiana martyria Christianis deesse non posse. Sed non ipsum tantummodo corpus hoc martyrio distorquetur, verum & animus eodem afficitur; dum (quod sane difficillimum est) propria voluntas mactatur, & alterius arbitrio subiicitur; vetatur quod placet, quod displicet imperatur; ita ut religiosi status (teste Climaco gradu 4,) spiritualis martyrii bellum jure appelletur. Quæ quam præclare adimpleverit Aloysius, inficiari nemo potest, si recte inspiciantur ea quæ supra dicta sunt, ac etiam quæ dicentur inferius, de maceratione corporis, in qua semper ab ipsa infantia usque ad obitum fortis & constans inventus est. Ipsa enim virginitas, qua floruit Aloysius, martyrii genus est. Nam, ut inquit S. Ambrosius lib. 5 de Virginibus; non ideo laudabilis virginitas, quia in martyribus reperitur; sed quia & ipsa Martyres facit. Accedit ad hæc ardens ipsius voluntas (ut de caritate dictum est) eundi ad Indos, ut sanguinem pro veræ Religionis propagatione & defensione profunderet. Ideo S. Hieronymus ad Eustochium, in vita S. Paulæ, merito in hæc verba prorupit: Secura esto, Eustochium, magna hereditate ditata es; pars tua Dominus; & quo magis gaudeas, mater tua longo martyrio coronata est. Non solum enim effusio sanguinis in confessione reputatur, sed devotæ quoque mentis servitus immaculata, quotidianum martyrium est: illa corona de rosis & violis plectitur, ista de liliis.

[80] Secundo, Aloysii martyrium ex eo colligitur, quod dum infirmis in hospitalibus inserviret, morbo correptus est. [ac diuturnæ infirmitatis, ex operibus caritatis contractæ,] Etenim cum de anno MDXCI, quo (ut supra relatum est) sive ex aëris intemperie, sive ex præterita fame, Romæ contagiosa lues grassaretur, ita non solum domus hospitales, sed viæ ipsæ ac plateæ, omniaque plena essent infirmis; ardens B. Aloysii caritas mire eluxit. Ille enim, potestate sibi a Superioribus facta, a quibus instanter hoc petiit, ad varia hospitalia accessit, ut infirmis inserviret; aliosque Socios permovit, ut idem agerent. Dum igitur inflammata caritate vilissima quæque munia in hospitali obit, dum lectos infirmorum sternit, circa lectos scopis pavimentum verrit, cibum eis ministrat, & in os indit; dum eos consolatur, hortatur ad patientiam, ad confessionem peccatorum, & in rebus ad salutem necessariis instituit; dum circa eos diutius versatur, & iis præsto est, qui magis stomachosi erant, & nauseam creabant; dum in lecto jacentes de loco ad locum movet & amplexatur, prout necesse erat; ac præsertim dum ultima die quemdam morbosum hominem amplexaretur, qui contagium spirabat; morbum contraxit, quo postea extinctus est, ut deponunt in proc. Castell. super art. 18. P. Guelfuccius, XIV testis; qui tunc præsens aderat, & est testis oculatus: & in reliquis consentiunt P. Tamburellus, qui etiam in hoc socius fuit, Franc. Rosatinus, P. Alperius & in proc. Rom. Card. Bellarminus, & alii supra relati.

[81] Quod autem prædicta mors fuerit species martyrii satis constat, cum Ecclesia Catholica inter Martyres annumeret eos, [& ipsius denique mortis.] qui morbo laborantibus ministrantes ex caritate, in mortem propterea inciderunt, eosque in martyrologio Romano reposuerit; ut patet die XXV Februarii, ubi sic dicitur: Alexandriæ commemoratio sanctorum Presbytetorum, Diaconorum, & aliorum plurimorum, qui in tempore Valentini Imperatoris, cum pestis sævissima grassaretur, morbo laborantibus ministrantes, libentissime mortem oppetiere; quos velut Martyres religiosa piorum fides venerari consuevit. Et S. Dionysius Alexandriæ Episcopus ad Hieracem (ut refert Eusebius Cesarien. histor. lib. 7. c. 16 & seq. & claræ mem. Card. Baronius in Notis ad Martyrologium) sic ait de eisdem: Ex Patribus, qui virtute erant præstantissimi, in hunc modum mortem oppetierunt, quorum nonnulli erant Presbyteri, alii Diaconi, quidam e populo, virtutis ergo multum laudati; adeo ut istud mortis genus, quod propter incredibilem pietatem, & robustam fidem suscipiebatur, nihil a martyrii splendore abesse videretur. Hæc S. Dionysius.

CAPUT XII.
De Temperantia.

[82] Temperantia est virtus, moderans & refrenans appetitum hominis in iis, [Temperantia ejusque partes] quæ maxime dictum appetitum alliciunt, ut sunt delectationes tactus, cibi, venereorum; & per consequens frenat tristitiam, quæ provenit ex defectu & absentia talium delectabilium. S. Thomas 2, 2, q. 41, art 1, & seqq. De Temperantia autem angelici Aloysii in proc. Castell. & in Rom. deponunt testes super art. 33. Quod, nedum in rebus ad sensum spectantibus, mediocritatem dilexit; verum etiam contra seipsum bellum inivit, ut passionibus imperare videretur. Ita deponunt in proc. Castell. testes XII, XIII, XIV, & in Rom. XI. Verum cum Temperantiæ partes integrales sint, continentia, verecundia, pudicitia, modestia, clementia vel mansuetudo, castitas, honestas, sobrietas, & parcitas (S. Thomas 2, 2, q. 143, art. 1, & seqq.) cumque fere de omnibus in superioribus abunde sit dictum; reliquum est, ut aliqua de humilitate, modestia, abstinentia, & maceratione corporis annectamus; quas omnes virtutes in Aloysio fuisse probant testes super 34, in proc. Castell. qui deponunt, quod in seculo maxima animi demissione se gerebat: parvi, [in Aloysii humilitate,] aut nihili æstimabat, se natum principem & nobilem; omnes cujuscumque essent conditionis, habebat in honore; ipse tamen in aliquo esse se apud alios honore, non appetebat; stipantem aulicorum turbam recusabat; & si pater non erat impedimento, tantum uno contentus comite deambulabat. Ita in proc. Castell. testes I, II, III, & V.

[83] In Religione autem, testes in eodem proc. Castell. deponunt, quod, sicut in aliis virtutibus præstitit, ita in virtute humilitatis excelluit. [quæ multiformiter eluxit;] Numquam de seipso, aut de sua nobilitate, aut quod Princeps ex Principe natus esset, loquebatur: imo de duobus Cardinalibus, Vincentio & Scipione, ex Gonzagarum familia, qui tunc temporis vivebant, numquam loqui auditus est: quod si aliqui hisce de rebus sermonem haberent, maxima afficiebatur molestia, adeoque erubescebat, ut omnino necesse foret hujusmodi sermones omitti. Ad officia viliora Religionis anhelabat: opus suum libentissime in coquina præstabat, patinas & cacabos purgando; lucernas perlustrabat, domum verrebat, atque aranearum telas tollebat; latrinas mundabat, aquam ad id necessariam afferebat; nullum vile officium erat, quod ipse non quæreret, & maxima cum voluptate non persolveret: vetera cupiebat indumenta, nova abhorrebat, quæ suis humeris aptari minime posse, sibi videbatur; humiliora loca semper quærebat, & de seipso humiliter sentiebat, & libentius cum coadiutoribus, & simplicibus fratribus, quam cum magistris aut discipulis, in horis ad animi relaxationem concessis, loquebatur; ob quæ omnibus vere videbatur Christianæ exemplar humilitatis. Ita in proc. Cast. testes VI, XII, XIII, XIV, XIX; & in Rom. II, III, XI, XXIII, XXIV; & P. Joannes Camerota testis 1, qui recenset, quod dum ipse officio Lectoris fungebatur, tanta erat humilitas & modestia Aloysii, quod si ad se tamquam magistrum ex aliqua necessitate cogeretur accedere, etsi januæ cubiculorum omnibus pateant, non tamen audebat introire, sed per longum temporis spatium expectabat; & tandem leviter pulsabat januam, ut vix posset audiri. Ad quæ animadvertens Lector, injunxit, quod libere accederet, quia nullam sibi molestiam inferebat; & addit, quod Aloysium tamquam Dei servum maxime observabat. Ideo de B. Aloysio, qui omnes in Deum cogitationes referebat, dici potest, quod in hac humilitate sacrificium magnum obtulit Deo, quod numquam turbatus est, & quod ordinem suum numquam pervertit, ut altius ambularet.

[84] Modestiæ etiam Aloysius admirabilis fuit: nam adhuc puerulus in seculo sensus suos custodiebat; avertebat enim oculos suos, [in modestia & verecundia,] quos fere semper demissos gerebat, ne viderent; numquam ad mulieres aspiciebat, nec de illis loquebatur: in lectura prophanorum librorum tempus non conterebat; sed aut spirituales, aut litterarios perlustrabat: brevis erat sermonis; odores, oleamenta, & flores adhorrebat; nec particulares cibos aut delicatos appetebat; sed ea, quæ illi apponebantur, comedebat; & adeo in hac virtute modestiæ excelluerat, ut nec carnes suas dum induebatur a cubiculariis, tangi permitteret. Ita in proc. Castell. deponunt prædicti testes I, II, & alii superius allegati. Non minorem custodiam sensibus adhibuit, nec minori modestia vixit in Religione; nam admirabantur Aloysium quicumque cum illo tractabant. Oculos defixos in terram ita gerebat, ut nec vias urbis agnosceret; & si forte contingebat in aliam vineam proficisci, diversam ab ea, quæ solitis animi relaxationibus erat destinata, non animadvertebat. Sermones etiam indifferentes non admittebat; ita ut communiter crederetur, integerrimum Adolescentem offendi, si de Deo sermo non esset. Cibos omnes, nullo habito selectu, æqualiter æstimabat. Ita in eod. proces. Castell. testes VI, XII, XIII, XIV, XIX; & in Romano, I, III, XI, XXIII, XXIV. Prædicta quam præclara sint, nemo est qui non intelligat, si sanctorum virorum testimonia perlegat. De custodia enim sensuum dicebat S. Syncletica, ut habetur in Vitis Patrum (lib. 5. libell. II. §. 32.): Sobrie vivamus, quia per sensus corporis nostri, vel si non velimus, fures ingrediuntur; quomodo enim potest non fuscari domus, si fumus, exterius ascendens, fenestras apertas invenerit? Et §. 29 dicitur ex sententia Abbatis Moysis; quod ita est vivendum, acsi semper inciperetur.

[85] De custodia oculorum præclara etiam habemus monumenta. Nam Sarra Virgo, LX annos supra alveum fluminis habitavit, & numquam inclinata est, ut flumen ipsum aspiceret: [in custodia oculorum & linguæ,] Sylvanus in monte Sina, nec ad arbores oculos convertebat: Eusebius vero, nec cælum, nec vicinos campos aspexit. Neque hic omittendum est, quod parce & raro loquebatur; & silentium in Religione indictum adeo exacte servabat, ut interrogatus, quando maxima urgebat necessitas, vix responderet; ut deponunt Rosatinus, Guelfuccius, & Vitellescus. Quod præclarum sanctitatis est indicium, & maximæ virtus æstimationis: cum difficile sit animam salvare, si aperto ostio lingua sæpe prosiliat: & ideo quidam venerandus senex dicere solitus erat; Requiem possidebis, si omni loco taciturnus eris. Et alius; Peregrinatio, quæ propter Deum fit, bona est, si habuerit & silentium: nam fiducia non est peregrinatio. Ita habetur in Vitis Patrum lib. 7. c. 32, de Silentio.

[86] Animadvertens insuper strenuus Christi Miles, quod abstinentia carnis & maceratione, [in abstinentia & carnis maceratione,] impuræ præsertim libidinum cogitationes pelluntur, & dæmon ipse cum suis satellitibus in æterni carceris tenebras ejicitur; semper maximæ fuit abstinentiæ, & tenerum flagellis corpusculum attrivit. Nam in seculo adeo corpus suum jejuniis, vigiliis, & verberibus castigabat, ut bona alioquin corporis valetudo maximum passa fuerit detrimentum. Surgebat Adolescens in seculo, ut dictum est, media nocte ad orandum, summa hieme, summis frigoribus, solo indusio tectus; corpus flagellis ferreis, vel loris, quibus canes alligari solent, asperrime cædebat usque ad sanguinis effusionem. Insuper ut majori corpus cruciatu vexaret Eques illustris, non ad pedes, sed ad lumbos, loco cilicii, calcaribus utebatur. Cibus adeo erat temperatus, ut vix ad sustentationem sufficeret; si panem intingebat in ovo, epulari sibi videbatur. Multoties, dempto pane, pondus unius unciæ cibus non excedebat: sæpe unica tantum vice in solo pane & aqua vescebatur. Et hæc sua laude non carent, cum pallor, & macies corporis cum humilitate, decus sit Religiosi, ut habetur in Vitis Patrum, lib. 3, § 64. Ita deponunt in proc. Castell. testes, II, III, V, VII, XIII; & in Romano, III, ac XI. In Religione vero sanctum institutum ita diligenter servavit, ut freno, non calcaribus egeret, sicut testes præcitati deponunt. Quid plura? In ipso etiam mortis articulo majorem corporis macerationem appetiit, facultatemque instantissime postulavit, ut sibi liceret flagellis corpus atterere, ut infra dicetur, & deponunt prædicti tres ultimi testes, & in proc. Castell. testes, VI, XII, ac XIV.

CAPUT XIII.
De felici obitu, translationibus, frequentia sepulcri, fama sanctitatis.

[87] Huc usque, Pater beatissime, Sanctitati vestræ retulimus, angelicum Aloysium Gonzagam, magna Fide, Spe maxima, & ingenti Caritate, tum in Deum, tum in proximum exarsisse. Prudentia autem, Justitia & virtutibus illi annexis, Fortitudine & Temperantia adeo floruit, ut vivens omnium oculos in sui duxerit admirationem; post obitum multis clarus miraculis, exteris etiam regionibus innotuerit; semper vero omni mortalis peccati labe carens, magna sanctitatis fama claruerit: superest modo, ut ea, quæ prope & post obitum acciderunt, brevitate qua possumus majore, percurramus. Jacebat integerrimus Adolescens, morbo correptus; cujus furor licet aliquando intermisisse videretur; [Aloysii in ultimo morbo] febris tamen, quæ vix tactu dignosci poterat, tenerum corpusculum adurebat; ob quam die XXI Junii, anno a partu Virginis MDXCI, ad æternitatem ex mortalitate migravit. In his morbi temporibus magna virtutum exempla patefecit: a Superioribus enim impetravit, ut qui ad eum invisendum accederent, non nisi de rebus ad æternam felicitatem spectantibus, loquerentur. Illustrissimis Principibus, S. R. E. Cardinalibus de Ruvere, & Scipioni Gonzagæ, ei consanguinitate proxima conjunctis, ultro palatia ceterasque principum commoditates offerentibus, & hortantibus ut ad pristinam valetudinem acquirendam, & ad vitam producendam incumberet; in nihilo sibi Religionem deesse, respondit, omnia necessaria præbentem; seque in Sanctorum Vitis legisse, mortem illos libentius optasse, quam vitam; cum in hoc procelloso mortalium, huc illuc cursitantium, Oceano, nullus tuto sibi polliceri possit æternæ portum tranquillitatis.

[88] Sæpe magnum diei spatium cum Ampliss. Card. Bellarmino sibi a confessionibus peragebat, & quæstiones de anima, de purgatorio, & his similibus excitabat. [exempla religiosæ perfectionis.] Surgebat aliquando de lecto, ut aliquas Sanctorum imagines, sui cubiculi parietibus affixas, inviseret; & infirmorum ministro, se allaturum easdem imagines & Crucifixum offerenti, respondit; Frater mi, patere, ut tantisper de lecto surgam, cum hæ sint meæ stationes. Claudebat illi sæpe cubiculum idem minister; Aloysius vero ad orandum surgebat; cumque aperientem præsentiret, elevabat se, in cubile rediturus, quasi ostenderet se surrexisse, ut necessitati pareret; & quoniam ter, quater, ac pluries illum in hunc modum minister invenerat, levem hac super re suspicionem hausit; atque ita, ut rem totam clare cognosceret, aliquando sine strepitu, maxima tamen celeritate, januam aperuit, & illum genibus flexis orantem invenit; qui statim in lectum ingressus veniam postulavit. Et quia maximo flagrabat infirmos invisendi desiderio, illum semel in ulnis, infirmorum minister detulit ad cubile P. Ludovici Corbinelli ægrotantis; cum quo sedens, per aliquod temporis spatium de rebus divinis loquebatur. Tandem cum B. Aloysius esset discessurus, ob venerationem, qua illum colebat, suppliciter venerandus senex P. Corbinellus ab eo benedictionem petiit, tamquam postremum fraterni amoris monumentum. At B. Aloysius magna animi demissione; Non hæc me decent, inquit: tua Paternitas senex est, honore Sacerdotii insignitus; ego vero nullius dignitatis adolescens: mihi magis convenit sacrum benedictionis signum reverenter a te recipere. Propter hæc, cum senex mœrore turbaretur, infirmorum minister, ibidem præsens, injunxit Aloysio, ut solaretur senem, & benedictionem impertiretur. Cujus dicto statim obediens, aquam lustralem suscepit, & venerandum senem, seque ipsum aspersit, dicens; Mi Pater, Deus benedictus benedicat utrumque, tibique tuorum tribuat desideriorum complementum.

[89] Neque hic quispiam mirari debet, quod adolescens senem benedixerit; tum quia jussus id egit Aloysius, tum quia in medium afferri id potest, quod Abbas Zozimas respondit Mariæ Ægyptiacæ, in eremo habitanti; [Cognoscit, mortuum P. Corbinellum,] a qua cum ipse benedictionem peteret, illa vero propter viri dignitatem, negaret; Manifesta, inquit, plus omnium tributa est tibi gratia: & quia gratia non ex dignitate cognoscitur, sed ex animarum actibus significari consueta est; benedic propter Deum, & orationem tribue indulgentiæ tuæ perfectionis. Quibus verbis suasit Mariæ Zozimas, ut sibi benedictionem impertiretur, sicut illa fecit. Postquam venerandus senex P. Corbinellus vita functus est, supradictus infirmorum minister accessit sub solis ortum ad Aloysium, qui nihil de obitu sui commilitonis amantissimi audierat; ad quem conversus Aloysius; Ter mihi, inquit, hac nocte visus sum vidisse P. Corbinellum, primaque vice mihi dixisse, Frater Aloysi, in extremo vitæ sum, ad Deum pro me preces effunde, ut hoc ultimum vitæ discrimen patienter exsuperem: si in gratia moriar, tui non obliviscar. His ego vocibus experrectus, reprehendi meipsum, tamquam de somniis cogitantem; & iterum obdormii. Cum iterum mihi idem ante oculos esse visus est, ac dicere; Eo vis morbi processit, ut vix ferre possim; opem tuis orationibus affer deprecanti. His iterum vocibus somnum, de me ipso admirationem suscipiens, interrupi. Tertia vice somnum suscepi; cum tertio mihi idem Pater ante oculos positus; Eja, ait, Frater Aloysi, ad auras melioris vitæ nunc propero; jamjam simul erimus; Deum pro me roga, sicut ego pro te rogabo, ut mihi felicem ex hac vita discessum largiatur. Hæc ego cum toties intelligerem, me ipsum reprehendi, [obiter transivisse purgatorium.] & pœnitentiam postulare decrevi, quoniam medico non parueram, qui mihi, ut somnum caperem, imperarat. His dictis infirmorum minister, quod jam Pater mortuus esset, non detexit; sed bene illum habere dixit; hortatusque est eum, ut parum quieti se daret, cum non dormivisset. Retulit tamen angelicus Adolescens Cardinali Bellarmino, quod sane sibi fuerat revelatum, P. Corbinellum, de quo modo fecimus mentionem, per purgatorium ignem solummodo transivisse. Cum quo etiam Cardinali cum aliquando de vita beata fuisset locutus, visionem beatam tota fere nocte sequenti passus est.

[90] Certo sciebat per revelationem Aloysius, quo die esset moriturus. Quapropter singulis diebus, sub horam vigesimam primam, [Præscit diem obitus sui.] in cubiculum P. Antonium Franciscum Guelfuccium advocabat; clausaque janua, Crucifixum ante se super sindone poni curabat; ad cujus præsentiam cum genu flecteret P. Guelfuccius, paulatim & lente septem Psalmos recitabat; & interim B. Aloysius, oculis in Crucifixum positis, sensus Psalmorum contemplabatur. Alios etiam libros, de vita æterna rebusque spiritualibus agentes, singulis diebus sibi legi curabat; ac ipse, quasi a sensibus alienatus, contemplationi vacabat; ac proinde per multos dies ante, aliquibus cito se moriturum, nominando præsertim Octavam Corporis Christi, nuntiarat. Quamobrem in ultima die Octavæ, Bernardinus Milzetus in Aloysii cubiculum ingressus est, apertaque fenestra: En Frater, ait, [quo melius habere visus,] Aloysi, ad Octavam Corporis Domini pervenimus, qua die te dixeras moriturum; cum tamen melior tuæ vitæ spes nobis affulgeat. Cui Aloysius: Dies adhuc perfecta non est; hodie moriar. Hæc verba cum Milzetus socio retulisset, ille ad Aloysium processit: cujus vires cum explorasset; Melius, inquit, mihi crede, te habes, Aloysi. At ille, Melius tu me judicas habere; sed ego, secundum Dei voluntatem, [poscit Viæticum] hoc vesperi moriar; & summis precibus, ut sibi eodem mane, daretur Viaticum, petiit; quod illi fuit denegatum ab eo, cum diceret, jam Viaticum semel recepisse, & in eadem infirmitate bis sumi non posse. Hoc autem ideo dicebat; quia Viatico ei opus esse non putabat, cum melius haberet. At Aloysius respondit, Extremam unctionem reiterari non posse, Viaticum posse. Tota die orationi & contemplationi vacavit: tandem cum Litanias beatæ Virginis cum Patre Joanne Bapt. Lambertino sub vesperum recitasset, a Patre Rectore petiit, ut sibi Viaticum daret.

[91] Interim dum hæc agerentur, cum P. Joannes Baptista Carminata Provincialis Aloysium inviseret; [& accipit,] rogavit illum præclarus Adolescens, ut storeas supra lectum positas amoveri juberet; veniamque sibi daret, ut posset se verberibus afficere; aut saltem ut aliquis se, a vertice ad pedes, flagellis cæderet; permitteretque, se humi suo spiritum reddere Creatori. Quæ omnia cum blando sermone Provincialis denegasset, fuit datum nolæ signum: & omnes, qui ferme erant CCL, illuc venerunt, ut Viaticum sumenti, & postremæ præsentes essent actioni; quia sciebant Aloysium dixisse, illa die se moriturum. Postquam Viaticum suscepit, omnium se orationibus commendavit, [seque omnium orationibus commendans,] seque Deum pro illis oraturum esse pollicitus, magna caritate præsentes amplexus est; sicut egit S. Antonius in extremo vitæ constitutus: quem amplexabantur universi, quasi jam de seculo recessurum. At ille, tamquam aliena deserens, ad propriam patriam profecturus, magna cum lætitia præcipiebat, desidiam Instituto non debere subrepere; sed tamquam quotidie morituros, a sordidis cogitationibus animam custodire, & omnem æmulationem ad Sanctos quoscumque convertere.

[92] Post hæc omnes in cubiculum reversi sunt: Patrem tamen Bellarminum, nunc S. R. E. Cardinalem, quasi venturi præscium, & majorem adhibentem dictis Aloysii fidem, cum morienti præsens vellet adesse, infirmorum minister in cubiculum remisit, eo quod nullo pacto crederet Aloysium ea die moriturum: imo contrarium sciscintantibus dictitabat. Et ecce vix de Rectoris mandato Patres abscesserant, cum sanctissimus Adolescens, qui paulo ante sensibus integer, clare loquebatur, [deficere] cepit; & manu altera Crucifixum sustinens, altera facem benedictam accensam in signum perseverantiæ in sancta Fide; [pronuntiato Jesu nomine moritur.] habitaque paulo ante a Gregorio XIV benedictione, cum plenaria peccatorum Indulgentia, sacratissimum Jesu nomen postremo invocans, expiravit. Quæ omnia habentur ex depositionibus testium in proc Castell. videlicet Francisci Rosatini, tunc infirmorum ministri, VI, item testium XII, XIII, XIV, XXIV; & in Rom. III & XXIV.

[93] Post felicem obitum Aloysii commota sunt omnium corda, qui illum sancte viventem agnoverant. Tanta populi frequentia ad ecclesiam, [Populi concursatio ad corpus,] Deiparæ Annuntiatæ dicatam, prope collegium Romanum Societatis, Jesu, in qua corpus erat expositum, venerat, ut Patres Ecclesiæ januas claudere fuerint coacti. Quicumque ibi præsens aderat, aliquid pro Reliquiis habere curabat; alii vestes, alii capillos, alii carnem ipsam abscindere tentabant: quos licet patres Societatis Jesu repellerent, unum tamen ex digitis, qui deinde Amplissimo Card. Bellarmino restitutus fuit, absciderant Quapropter idem Card. Bellarminus recte proposuit (licet præter morem Societatis) ut in particulari capsa reponeretur; [ejus sepultura,] cujus consilium Patres Societatis secuti, Aloysium in particulari capsa, in communi tamen sepulcro, condiderunt. Idem Cardinalis, cum preces pro salute Aloysii ad Deum effundere edixisset, statim conscientiæ stimulis agitatus est; & dubitavit, ne illi injuriam faceret, cum pro certo teneret Aloysium æterna gloria perfrui; ac proinde orationibus non indigere, ut deponit ipsemet Illustrissimus Cardinalis, III testis in proc. Rom. Et antedicta probant Reverendissimus P. Mutius Vitellescus, XI testis; P. Basilius Romanus, XIII; Ansarius Nacharinus, Sacrista in collegio Romano, XVII: & in proc. Castell. testes, XII, XIII, XIV.

[94] Jacuit corpus angelici Adolescentis absconditum eo modo, quo supra diximus, [ac translationes ab anno 1598.] ab anno MDXCI usque ad annum MDXCVIII; sed quoniam, ut ignis cineri doloso suppositus, gloriosi Juvenis sanctitas uno non claudi poterat tumulo, & per orbem in dies effundebatur; Patres Societatis Jesu sustulerunt a communi sepulcro B. Aloysi Reliquias, & in alia repositas capsa parieti, nullo apposito signo, prope terram affixerunt. Hac occasione plures corporis partes acceptæ fuerunt, & in Indiam & Poloniam translatæ. Rursus ejusdem Societatis Patres, ex eodem loco educentes B. Aloysii Reliquias, in capsa plumbea repositas, in capellam S. Sebastiano dicatam, nullo item apposito signo, detulerunt. Quapropter cum fama sanctitatis magis augeretur, & miraculis effulgeret, & a diversis mundi partibus votivæ tabellæ transmitterentur; statuit Provincia Veneta Patrum Jesuitarum, in Congregatione Placentiæ habita; ac etiam Clericorum Synodus, Mantuæ congregata anno MDCIV, ut fel. rec. Clementi VIII pro B. Aloysii canonizatione supplicaretur. Dum hæc agerentur, Clemens VIII Pont. Max. excessit e vivis; cujus etiam successor Leo XI brevi temporis intervallo decessit. Itaque Sanctitati vestræ, tamquam uni, ex summis Pontisicibus Maximo, rerum conditor Deus adservavit, ut mundo Pontificia auctoritate pretiosum hunc thesaurum exponeret. Atque ita anno MDCV benigne annuit, ut externum aliquod signum B. Aloysii sepulcro apponeretur. Quam ob causam ex supradicto loco in capellam beatæ Virginis, ubi nunc publice invisuntur, magna populi frequentia, sanctæ Reliquiæ translatæ fuerunt; & Franciscus Cardinalis Dietrichstain, B. Aloysii imaginem supra sepulcrum apposuit; Patres autem Jesuitæ, nonnullas votivas tabellas, quas usque in id temporis celaverant, publice inserendas parietibus affixerunt; ut deponunt in proc. Castell. Testes, VI, XI, XII, XIII, XXIII; & in Rom. II, VII, XVII, XXIV.

[95] Ulterius Sanctitas vestra, propter Aloysii merita, veteribus novas adjungens gratias, jussit Vitam conscriptam a R. P. Virgilio Cepario, [Vita cum titulo beati impressa anno 1605.] Aloysii socio, sibique ab eodem oblatam perlegi & revideri, ut majore munita suffragio in lucem aliquando prodiret, a tribus Illustrissimis S. R. E. Cardinalibus, Hieronymo Bernerio Cardinali Asculano, ex Ordine Prædicatorum, eminentis doctrinæ Theologo; Roberto Cardinali Bellarmino, cujus scripta satis superque illius virtutem testantur; & Hieronymo Cardinali Pamphilio, Vestræ Sanctitatis Vicario, & doctissimo olim Rotæ Decano, & Pœnitentiariæ Regente; qui lecta & diligenter considerata supradicti Aloysii Vita, inter se congregati decreverunt, dignam esse quæ prælis committeretur, & ita Sanctitati vestræ retulerunt; quæ annuit, ut cum titulo Beati publicaretur. Ita deponunt in proc. Rom. idem Amplissimus Cardinalis Bellarminus, & in proc. Castellion. Ghisonius, testis II; P. Rosatinus, VI; & Excellentissimus Dom. Franc. Gonzaga, Princeps Imperii, XI testis.

[96] Negari minime potest, quin frequentia sepulcri, & fama sanctitatis, multum conferant ad probandam alicujus sanctitatem, [Frequentia sepulcri Aloysiani probatur] ut colligutur ex illo Paralipom. lib. 2, c. 7: Elegi, & sanctificavi locum istum, ut sit nomen meum ibi in sempiternum; & Exod. 3: Ne appropies huc, solve calceamenta de pedibus tuis: locus enim in quo stas, terra sancta est; & Apocalyps. 21: Ecce tabernaculum Dei cum hominibus, & habitabit cum eis; & Genes. 28: Vere Dominus est in loco isto, & ego nesciebam. Non enim credendum est, Deum permissurum fuisse, ut populus fidelis, in re ad religionem spectante, hallucinaretur & deciperetur; ut pulcre notant Doctores, in c. 1. de Reliq. & vener. Sanct. ubi Ostiensis in princ. Io. Andr. n. 3, vers. Dicunt autem. Butr. n. 5, vers. Quæro quæ requiruntur. Ubi dicunt quod, quando is, qui existimatur Sanctus, nec tamen est, non facit ver miracula; [ex anathematibus illi appensis,] sed potius illusiones & præstigia, quæ vix possunt continuari ultra XL dies. Frequentiam autem sepulcri satis, præter quam plurimas votivas tabellas ibi appensas, probant quam plures testes super articulis 44, & 45. in proc. Rom. videlicet, I, II, V, VII, VIII, IX, XI, XII, XV, XVI & alii; in Castellionensi vero, I, II, XV, XVI, XVII, & alii quam plures.

[97] Et in specie circa frequentiam sepulcri, Antonius Maria Nazarius, X testis super 44 art. & Ansanus Nacharinus, [ex donariis procul aliunde missis,] XVII testis super 22, ambo Coadjutores ex Societate, & Sacristæ, deponunt, Magnum Poloniæ Marescalcum B. Aloysio argenteam lampadem dono dedisse; & alium, sex candelabra ex ambra; & ex Polonia torquem aureum fuisse transmissum; multasque eleemosynas, pro Missis dicendis ad capellam, in qua ejus corpus requiescit, offerri; & Galliæ Reginam B. Aloysio lampaden scutorum mille transmisisse. Insuper Nazarius, X testis, ubi supra, deponit, multos S. R. E. Cardinales & Prælatos beati Adolescentis sepulcrum invisere, ac etiam Mantuæ Ducem & fere omnes Principum Oratores adfuisse. [ex visitatione S. R. E. Cardinalium;] Fratrem Hieronymum Bernerium Cardinalem Asculanum, ex Ordine Prædicatorum, virum religiosissimum, qui suis aulicis sanctitatem Aloysii commendabat, illuc sæpe advenisse; Cæsarem vero Cardinalem Baronium tanta erga hunc Beatum devotione flagrasse, ut sæpissime illius sepulcrum inviseret: & genibus flexis sæpissime iteratis vicibus terram osculabatur; & semel, ut advertit idem testis, duodecim vicibus terram osculatus est. Qui cum discederet, o Sancte, exclamabat; o Sancte! Hic vere beatus est. Deponit insuper, eumdem Cardinalem Baronium, vix egredi valentem, imo a duobus adjutum, qui illum propter magnam imbecillitatem ducebant & sustinebant, dictum sepulcrum invisisse; ibique fortiter suspirantem orasse, & dum recederet dixisse: Ora pro me Deum, B. Aloysi; & paucis post diebus e vivis excessisse.

[98] Famam vero sanctitatis probari censuimus, per supradictos testes, super dictis articulis 41, 42, & 43, examinatos; quibus addendum est quod anno MDCIV, XXI Junii in anniversario B. Aloysii die, P. Fr. Augustinus Perrettus, Regiensis, [fama vero sanctitatis,] ex Ordine Prædicatorum, elegantissimum sermonem, nunc impressum, Brixiæ in ejusdem laudem habuit; & alium Mantuæ, item impressum, P. Fr. Zanobius Bocchus, ex Minoribus Observantibus. Cracoviæ anno MDCVI, alius sermo impressus est cum hac inscriptione, [ex panegyricis Aloysio publice dictis & impressis,] Laudatio B. Aloysii Gonzagæ Ferdinandi Marchionis Castellionensis, Sacri Romani Imperii Principis, Filii. Item Calissii eodem anno publicatum est aliud opusculum hoc titulo; Encomia, sive Laudationes B. Aloysii Gonzagæ. Venetiis prælis data sunt nonnulla carmina in laudem B. Aloysii, cum ejusdem effigie, anno MDCVII. Aquilæ, Joannes Carolus Pica Aquilanus, de integerrimi Adolescentis laudibus Orationem conscripsit, & prælis commendavit. Nonnulli iuvenes ex academia Studiorum, anno MDCXI quoddam opusculum, ex versibus Latinis & Italicis compositum, in Valle Tellina ediderunt, cum hac inscriptione; Ghirlanda mistica, offerta al B. Luigi Gonzaga della Compagnia del Giesu, gia Principe del sacro Romano Imperio, Marchese di Castiglione.

[99] Neque prædictis magna populi devotio acquievit, imo peculiares orationes ad auxilium B. Aloysii invocandum postulavit, [ex devotione populi,] quæ illi concessæ fuerunt, & Mediolani publicatæ in hac forma. Antiphona. Elegi abjectus esse id domo Dei mei magis, quam habitare in tabernaculis peccatorum. [& oratione propria, Beato recitari ab eo solita;] Versus. Beatus quem elegisti, & assumpsisti. Responsorium. Inhabitabit in atriis tuis. Oremus. Deus qui B. Aloysium famulum tuum, in primo adolescentiæ flore a seculi vanitate evocatum, in Societate Jesu Filii tui ad summum sanctitatis fastigium perduxisti; largire quæsumus, ut ejus meritis & intercessione mundi vana spernentes, iisdem quibus floruit virtutibus floreamus. Per eumdem Dominum nostram Jesum Christum Filium tuum &c. Neque tandem omittendum est, [ex Vita, multoties ac multis linguis recusa.] quod Vita B. Aloysii Italice jam sexies impressa est; & præterea Polonice, Germanice, Gallice, Hispanice, Lusitanice, & Latine traducta. Cardinalis Borromæus Archiepiscopus Mediolanensis, cognoscens, quam ingentem fructum Moniales reportarent ex lectione Vitæ B. Aloysii, edixit, ut quælibet Virgo, quæ Monialis fit Mediolani & in ejus diœcesi, inter libros spirituales teneatur secum ferre Vitam hujus beati Adolescentis.

CAPUT XIX.
Miracula IV e processibus selecta.

[100] Christianam angelici hujus Adolescentis sanctimoniam, non nudam, & philosophicam, aut nullo prorsus Dei testimonio munitam, [Sanctitas hominum,] proponimus; sed gloriosissimis comprobatam miraculis, ubique terrarum fulgere, demonstramus. Nam cum vera sanctimonia homines in perfectum Dei cultum transferat, atque is perfectus Dei cultus censeatur, qui cum Fide, Spe, & Caritate, ac omnium virtutum præsentia exhibetur; quo magis ipsa se attollit in Deum, eo magis divina luce perfunditur ac illustratur: quo plerumque fit, ut ad eam declarandam, atque hominibus commendandam, Deus cælestia miraculorum exhibeat testimonia. Id enim est divinæ in strenuos milites benevolentiæ opus, ut eos non modo cælo, verum & orbe claros efficiat, qui se totos in Dei gloriam effuderunt. Neque enim dubium esse potest, quin Deus plerumque, ad declarandam aliquorum sanctimoniam etiam nunc dum hic vivunt, vel ad illorum post obitum gloriam, hominibus ostendendam, signa ac miracula patrare sit solitus. Nam & Elias, adhuc superstes, plurima Dei virtute signa edidit; & Eliseus, nedum vivens, sed & post mortem, miraculis a Deo illustratus fuit, ut Regum attestantur historiæ.

[101] Exempla de aliis clarissima leguntur apud Gregorium Turonensem, Bedam, Paulum Diaconum, [ut miraculis comprobari a Deo solet,] Joannem Cassianum, Petrum Damianum, Symeonem Metaphrastem & alios. Exempla etiam creberrima refert S. Augustinus Retractationum libro 1. Eodem modo Chrysostomus contra Gent. ingentia ad Babylæ martyris tumulum patrata miracula recenset. Sed ne in antiquitate moremur, aspiciamus sub felicissimo Sanctitatis Vestræ Pontificatu præclara Sanctorum miracula, quæ Deus ad eorum gloriam magis declarandam in dies gentibus exhibet. Ad nos quotidie per nuntios deferuntur patrata Mediolani miracula, ad S. Caroli sepulcrum; & ad B. Andreæ Corsini, Episcopi Fesulani, monumentum. Videmus hic Romæ ad S. Franciscæ, & B. Ignatii Loyolæ Reliquias multa ostendi testimonia sanctitatis. Idem evenire audimus in Hispania ad sepulcra beatæ Virginis Teresiæ; venerabilis & numquam satis laudati, [ita & Aloysii, comprobata est.] Thomæ de Villa nova, cognomento Eleemosynarii, Archiepiscopi Valentini; & Fratris Paschalis Baylon; de quibus etiam tales extant relationes, ut illos Sanctitas Vestra possit, quandocumque placuerit, in Albo Sanctorum describere; prout S. Carolum, & S. Franciscam felicissime, & magna omnium populorum celebratione, descripsit. Inter hos etiam annumerari potest angelicus adolescens Aloysius Gonzaga, cujus sanctitatem, morum candorem, & vitæ integerrimæ puritatem, sequentibus miraculis rerum conditor Deus demonstravit; quæ nos ex quam pluribus, quæ fuerant articulata, & super quibus testes deposuerant, examinanda suscepimus & approbavimus.

MIRAC. I.

[102] Florentiæ, Soror Angela de Carlinis, Monialis in monasterio S. Mariæ de Angelis Burgi S. Fridiani, [Curatio cancri] integro quadriennio in sinistra corporis parte doloribus molestissimis divexata fuit: qui licet a summo ad imum eam afficerent, in brachio tamen & humero vehementius urgebant. Verebatur misera, ex diuturnitate temporis & catarrhi effluxione, gravius malum, & timori respondit eventus. Siquidem anno MDC mense Januario, noctu, vehementi destillationis & tussis impetu somno excita, & sub sinistra mamilla grave quoddam onus cum acerrimo dolore sibi incumbere, partemque affectam intus rodi sensit: [in persona Angelæ de Carlinis] cumque eam partem manu tentasset, comperit quoddam ovi magnitudine, marmoris duritie, quod cancrum esse existimavit. Hinc dolor in illa parte eximius, carnis durities, & interna corrosio processere. Languebat in hunc modum afflicta Angela, & domesticas functiones ægre præ doloris magnitudine exequebatur; incedebat difficulter; ægre sumebat cibum; somnum capere, sinistro incumbens lateri, minime poterat. Tertius agebatur mensis, ex quo incrementum hæc ægritudo ceperat; cum eam alteri Moniali, juvenum moderatrici ac magistræ aperuit; quæ rem omnem ad Præpositam, vulgo Priorissam, detulit; & hæc, una cum nonnulis aliis Monialibus, ad infirmam accessit: factaque inspectione; nec non dolore, duritie, ceterique effectibus exacte perpensis, cancri eam esse speciem omnes conclusere; cum & locus tali morbo consuetus, nempe mamilla, & conditio personæ virginis monialis; & solita cancrorum occultorum magnitudo & durities, scilicet ovi marmorei; & effectus inde procedentes, scilicet intensus dolor, interna corrosio, nocturnæ vigiliæ, aliarumque operationum vitalium, ac partium adjacentium læsio consentirent: & præcipue, cum non multo ante tempore Monialis alia, in eodem monasterio cancro extincta, eadem plane morbi signa dedisset, parique morbo fuisset affecta.

[103] Habebat una Monialium os quoddam digiti ipsius Aloysii, [per attactum Reliquiæ Beati] cujus præclarissimi Juvenis insignem sanctimoniam jam antea perspectam habebant omnes. Petiit hæc a Præposita, ut correptam cancro partem sacro hoc osse tangere sibi liceret. Impetravit, ac tetigit; & confestim dolor exterior evanuit, interiore adhuc remanente. Crevit ea re infirmæ fides, paucisque post diebus nondum a medico visitata, nec ullo adhibito medicamento, orationi ferventi incubuit; & Aloysium, ut sanitatem sibi impetraret a Domino, enixe rogavit; solitoque ardentius institit, ne, si medicus, qui expectabatur supervenisset, morbumque curare cepisset, humano remedio sanitas adscriberetur. Percepit, in oratione perseverans, hæc sibi verba inspirari: Tantam in precibus meis spem collocasti; ac tam pie manifestationem gloriæ, quam mihi tribuit Dominus, desiderasti; ut placuerit divinæ Majestati petitam tibi gratiam impertiri. Et ecce acerbissimo repente dolore Angela correpta est: quippe visum est ei, ab injecta manu pectus sibi aperiri, indeque magna vi cancrum, reliquumque malum omne avelli; statimque omnis prorsus morbi molestia, & non modo cancer, sed etiam tota illa sinistri lateris infirmitas, qua jam quartum annum detinebatur, ita evanuit, ut sana omnino & incolumis remanserit.

[104] Placuit divinæ Bonitati de anno MDC hoc primo miraculo, B. Aloysii toti terrarum orbi sanctitatem ostendere; [testimonio illorum, qui adfuerunt,] de quo secundum prædicta deponunt in processu Florentino super I art. Soror Maria Pacifica, VIII testis, hujus ægræ tunc Magistra; Soror Euangelista del Giocondo, IX testis tunc temporis Priorissa; & ipsamet Soror Angela Catharina de Carlinis X test. Et qualificatur ex depositione Joannis Bapt. de Bonis I. V. D. primi testis in processu Castell. qui deponit, se de hoc primo miraculo nuntium attulisse Marchionissæ matri, & Marchioni fratri angelici Aloysii; & etiam ex depositione P. Vincentii Filliutii, XXIII test. in proc. Rom. qui deponit, quod tunc erat in civitate Florentiæ, & quod super hujusmodi miraculo vidit attestationes. Hunc autem morbum fuisse cancrum constat, nedum ex depositione dictorum testium, [& multorum medicorum,] verum etiam ex attestatione duorum medicorum, tunc Florentiæ degentium, videlicet præclarissimi Hieronymi Mercurialis, & Andreæ Tursii; qui affirmant, illud fuisse cancrum de genere occultorum: & idem senserunt alii septem peritissimi medici hujus Urbis, quorum nos judicium in re tanta exquisivimus. Unde resultat miraculum, præsertim, quia inquit Hippocrates Aphor. 38, cancrum occultum, etiam cum efficacissimis remediis, sanari minime posse. Et propterea, cum sanatio fuerit facta modo scripto, & sit præter ordinem totius naturæ creatæ; manifeste concluditur fuisse miraculosam. S. Thomas 1 par. q. 110, art. 4.

MIR. II.

[105] Pater Joannes Justinianus, e Societate Jesu, dum in collegio Romano ageret, calculi morbo detentus, occluso penitus urinæ meatu, ne minimam quidem lotii guttulam per undecim dierum spatium expellere potuit. Adhibita fuerunt varii generis remedia, olea, lavacra, fomenta, clysteres, purgativæ potiones; sed frustra. Desperaverant medici infirmi salutem; [Sanatio calculi] turgebat instar tympani miserandum corpus; fœtore molestissimo circumstantes afficiebat. Decima jam dies agebatur, cum interno devotionis affectu ad visitandum Aloysii sepulcrum, quod in ipsius collegii Romani ecclesia visitur, Joannes excitatus est. [in persona P. Justiniani e Soc. Jesu,] Quo cum alieno suffultus adjumento, non sine maximo labore, pervenisset; humi prostratus, beatum Juvenem, ut sibi in extremis vitæ angustiis constituto opitularetur, quam ferventissima potuit oratione rogavit; quod si sanitatem a divina potentia sibi impetrasset, ultra votivæ tabulæ affixionem, sepulcrum ejus per annum integrum, dummodo scilicet Romæ maneret, quotidie se visitaturum, & quinquies Orationem dominicam ac Salutationem angelicam; post annum vero, semel quoad viveret recitaturum, promisit. Oratione votoque peractis, in cubiculum Joannes revertitur, persistit, infirmitas ingravescit.

[106] Accidit ut illa ipsa die P. Basilius Romanus, in eadem Societate Jesu, miseratione motus, ad Aloysii se depositum conferens, enixis eum pro infirmi sanitate precibus invocaret. [intercessore apud B. Aloysium Basilio Romano,] Persensit hic internos motus, & quasi inspirantem sibi Aloysium; ut, morbum insequenti die ante meridiem sanandum, infirmo nuntiaret. Quod ut clarius intelligatur, placuit ipsius P. Basilii verba transcribere. Persensi, inquit, & quasi mihi dicentem interius Aloysium audivi: Eia, meo nomine refer Fratri Joanni Justiniano, ut bono sit animo, quoniam die sequenti sine dubio convalescet. Hanc ego vehementem & internam motionem, & quasi mandatum intelligens; fere lugens ob teneritatem; certoque credens, Aloysium valetudinem illi impetraturum; illico de sepulcro surrexi, & in cubiculum ægrotantis me contuli, in quod numquam antea ingressus fueram durantibus morbi diebus, & dixi: Nomine B. Aloysii bonum tibi nuntium afferens, venio; quod est, ut læto sis animo, quoniam die sequenti mane, illius intercessione, pristinam valetudinem sine dubio recuperabis. Et uni ex præsentibus interroganti, cur ego dixissem, Joannem pristinam valetudinem die sequenti mane, non autem ipso eodem vespere, recuperaturum; respondi, B. Aloysium mihi inspirantem sensisse, ut dicerem, Die sequenti mane; non autem, Hoc vespere. Et hoc ob eam credo causam, quoniam B. Aloysius in extremum id temporis illum reduci permisit, ut postea miraculum operaretur. Et ita res evenit postera die, ut ante prædixeram.

[107] Nam Joannes, cum esset in extremo vitæ confinio constitutus, accepto mortis nuntio, dum ad illam jam accinctus sacrosanctæ Eucharistiæ Viaticum expectaret; [& applicatione Reliquiarum,] maximo cordis affectu ad Aloysium conversus, iterato præcedentis diei voto, quibusdam ejus Reliquiis, ab alio ejusdem Societatis Patre habitis, dexterum sibi latus, aliasque partes dolore affectas signavit. Et ecce, nulla penitus intercedente mora, calculum a latere avelli, & ad vesicam demitti sensit; eumque confestim, una cum urina, magnaque arenæ vi, lætitia plenus ejecit. Mirandum dictu, tanta fuit lotii expulsi quantitas, ut triginta librarum pondus æquaret. Convaluit ilico Joannes; & eadem ipsa die ad Aloysii sepulcrum Deo & intercessori suo gratias egit; ac postridie, [tam mira,] stupentibus quibus infirmitas innotuerat, per urbem pedes ambulavit. Hoc miraculum probant in processu Romano dictus Pater Joannes Justinianus, IX testis; P. Basilius Romanus, XIII; Antonius Maria Nazarius, X; & in proc. Castell. Franciscus Rosatinus e Societate Jesu, VI testis.

[108] Hunc morbum divinitus B. Aloysii precibus fuisse curatum, nullus est ambigendi locus. Statim enim morbi vis omnis de corpore pulsa est. [ut omnem naturæ vim excedat.] Quod naturaliter fieri non posse, docet S. Thomas parte 1 Sum. quast. 110, art. 4. Doctores in c. 1. de Reliq. & venerat. Sanct. in 6. Et eo magis dicendum est miraculose sanitatem fuisse restitutam; quia urina retenta in venis quinque diebus, ita corrumpit totum sanguinem, ut quamvis postea excernatur, animal ut plurimum vivere non soleat ob putredinem contractam, quæ emendari non potest, ut Avicenna testatur, & experientia quotidie docet. Et Petrus Palius, c. 14. de affectibus particularibus, observavit, nullum servatum, etiam quod post septimum diem mingat. Ratio est, quia serositas illa retenta intra venas, totam massam sanguinis corrumpit, & febres continuas pravasque generat. Hæc ille. At in hoc ægrotante, non solum ultra quintum & septimum diem, verum usque ad undecimum inclusive retenta fuit: ita ut procul dubio dicendum sit, totum sanguinem corruptelam ac putredinem contraxisse, quod evidenti indicio notum fuit; & quia totum corpus intumuit insigniter; quod signum est urinam non modo per venas, verum etiam per spatia carnium fuisse dispersam; & quia fœtor ex ejus corpore manabat, indicium certum putredinis; & etiam quia anhelitus gravis, & magna cum difficultate accesserat, indicium erat quod urinæ copia non solum omnes venas corporis, & spatia carnium, verum etiam pulmones, & loca cordi vicina ex regurgitatione occupaverat.

MIR. III.

[109] Camilla de Ferrariis, incola oppidi Castellionis, febri hectica & phthisi cum sanguinis excretione per annos octo laboravit, [Febris hectica octenis,] & plurimis medicamentorum generibus frustra adhibitis, incurabilem omnino eam infirmitatem medici censuerunt. Cumque in hunc modum affecta, infelicem vitam afflictissima femina degeret, & in lecto decumberet morti proxima; evenit, ut quadam die mulier, quæ ad invisendam illam accesserat, inter alios sermones ad invicem habitos, ei narraret, B. Aloysii imaginem, miraculis ad ejus intercessionem editis adornatam, Roma ad se transmissam esse; quo intellecto, ut eam ad se mitteret, [in Camilla de Ferrariis, facto voto, curata.] Camilla rogavit. Qua missa conspectaque, cum non mediocri se pietatis incitamento moveri animadverteret, lecto eamdem affigi curavit: & convocatis domesticis, quam potuit ferventissimis precibus Aloysium invocans, statuam se argenteam illi oblaturam, si a Deo sanitatem sibi impetrasset, nec non Coronam, ut appellant, per annum integrum quotidie se recitaturam, promisit. Mirum dictu! Votum secuta est ilico sanitas: & nulla intercedente mora, omni plane febri morboque depulsis, pristinæ sanitati restituta est.

[110] Hæc deponunt in proc. Castell. ipsamet Camilla de Ferrariis, VII testis; [& plurium testimoniis comprobata.] Jacobus de Ferrariis ejus vir, test. VIII, Laura de Ferrariis ejus filia, test. IX; Cornelia Settina ejus famula, test. X; Joachimus de Petrocchinis medicus physicus, test. XVIII. Hanc etiam sanationem fuisse miraculosam, tum ratione facti, tum ratione modi, nemo potest inficiari. Ratione facti; quia morbus supponitur fuisse phthisis in specie confirmata: & ita deponunt non modo testes, qui audiverunt a pluribus medicis, qui eam inviserunt, dum ægra esset; verum etiam constat ex fide medici, qui diligenter de natura morbi ægrotantem interrogavit. Quod si morbus fuit phthisis, prorsus miraculosa fuit ejus curatio; cum phthisis sit totius corporis extenuatio cum lenta febre, consequens ad insanabilia pulmonis ulcera; ex Galeno 7, Aphor. 16. Quod si non fuit phthisis, miraculosa fuit curatio, ratione modi; cum febris diuturna octo annorum, cum extenuatione totius corporis, & ex consequenti cum debilitate virium magna, non potuerit naturæ viribus, aut alicujus alterius virtutis finitæ ope, tam subito removeri, & ita omnino curari, ut ægrotans penitus sana, & ab omni libera ægritudine remanserit.

MIR. IV.

[111] Bernardus Folettus, adhuc adolescens, ex pustulis, vulgo le varole, oculorum lumine captus fuit, [Restitutio visus] & malum penitus insanabile a medicis pronuntiatum. Cumque per annum cum dimidio in ea calamitate perdurasset, a parentibus ad ecclesiam, de Saxo nuncupatam, ubi peculiari devotione & universali concursu populi B. Aloysius veneratur, perductus est; & precibus ibidem, tam a genitoribus, quam a filio, ad eum ferventi cum devotione fusis, priusquam ecclesia Bernardus egrederetur, [in persona Bernardi Foletti,] visum recuperare, & objecta discernere cœpit; adeoque exinde convaluit, ut non longo post tempore nobilissimi sensus acumine uteretur. Ita probant, ipse Bernardus Folettus, test. LII, in proc. Vallis Tellinæ, Jacobus Folettus, Pater, LIII; Magdalena, mater, LIV; Jacobus Antonius Lanza, LV; Actius de Beste, LIX.

[112] Hoc factum continere visus restitutionem, clarissimum est: amissio enim illius probatur per dictos testes, qui omnes concludunt; & ipsemet Bernardus, qui visum amiserat. Quæ probatio videtur sufficiens, cum habeamus depositionem ipsiusmet infirmi & parentum, quos certum est fuisse plene informatos de infirmitate filii, per ea quæ notat Bartolus in lib. Unica n. 5, c. de medic. valid. lib. II; [ipsomet ac parentibus aliisque attestantibus.] & per consequens, est præclarissimum miraculum (cum a privatione visus ad habitum videndi, non detur regressus) & plane simile illi, quod narrat S. Marcus cap. 8 factum a Christo Domino, dum ait; Adducunt ei cæcum, & rogabant eum, ut illum tangeret; & apprehensa manu cæci eduxit eum extra vicum, & exspuens in oculos ejus, impositis manibus suis, interrogavit eum, si quid videret; & aspiciens ait; Video homines velut arbores. Deinde iterum imposuit manus super oculos ejus; & cœpit videre, & restitutus est, ita ut clare videret omnia. Ex quibus colligitur, quod primo aspicere cœpit res in confuso, deinde cœpit videre distinctius, & tandem restitutus est, ut clare videret omnia; quod ex prædictis quodammodo evenit Bernardo Foletto, qui visum, ut diximus, B. Aloysii dono recepit.

CAPUT XV.
Alia VIII miracula ex iisdem processibus selecta.

MIR. V.

[113] Catharina de Agita, incola loci de Burmio in Valle Tellina, ut vocant, quadam hernia in inguine affecta fuit; adeo successu temporis dexteri lateris intestinis inde exulceratis, ut cibus & medicamenta, per foramen ibidem natum, excernerentur. [Curatio subitanea mortiferi ulceris] Quartum jam mensem ex hac infirmitate misera decumbebat; &, nihil proficiente medicorum cura, intra biduum triduumve decessura judicabatur. Quando, ut ad cælestia remedia confugeret, & Aloysii opem imploraret admonita; fide non modica ad eum conversa, [quod intestina perroserat,] oleo, quod in lampade ante ejusdem imaginem in ecclesia S. Michaelis de Saxo ardebat, ulcus perunxit; sique sanitatem sibi a Deo obtinuisset, se pridie ejus diei, qua ex hac vita migravit, jejunaturam, ac ipsum obitus diem festum se habituram, promisit. Et, o efficaces apud Altissimum Aloysii preces! ulcere confestim consolidato, incolumis e lecto Catharina surrexit: & secunda tertiave post die, domo, sicut ante morbum consueverat, mirantibus omnibus, egressa est.

[114] Hoc factum probant, ipsamet Catharina de Agita, LX test. in proc. Vallis Tellinæ, [probatur fuisse miraculosa.] Sigismundus Julianus testis LXII; Fabiana Sermonda, LXIII. Quod ut magis appareat fuisse miraculum, est advertendum; quod, licet intestina eamdem cum ventriculo substantiam nacta fuerint, non tamen idem sunt. Quare juste reprehenditur Aristoteles a Galeno, 4, de usu part. quod crediderit intestina non minus chili facere, quam ventriculum ipsum. Sunt itaque intestina, ad purgamentum potius, quam ad coctionem destinata: & convolutionem, adipem, longumque tractum, non ob alium finem habuere, quam ad fæces, humoresque, ad ipsa confluentes, expurgandos; qui humores si naturaliter se habuerint, sine noxa excernuntur; si vero vitium aliquod contraxerint, intestina ipsa exulcerant, perforantque; ut accidit in prædicta Catharina; quæ excrementa, medicamenta, & cibos, per ulcera fracturæ ejiciebat. Quod igitur momento temporis (medicamentorum auxilio amandato, quæ infectum humorem corrigerent, os clauderent, ac læsam partem insolidam solidarent) sola unctione olei lampadis, & B. Aloysii invocatione, voto nuncupato, ilico morbus abscesserit; excrementa præscriptum a natura iter tenuerint, cibi inde exire desierint, ulcera fracturæ sanata remanserint, ægra e lecto incolumis surrexerit; miraculo adscribendum est.

MIR. VI.

[115] Agnes de Caprinellis, a medio corporis usque ad imum paralysi correpta, motuque ac sensu ea in parte destituta fuit: [Sanatio paralyticæ.] cumque per decem jam mensium spatium tam calamitosa infirmitate laborasset; intellecta miraculorum fama, quibus in dies magis ac magis Aloysii sanctitas elucebat; ipsa quoque ad ecclesiam, de Saxo nuncupatam, in Valle Tellina, ubi plurima frequentia fidelium ac devotione beatus hic Dei Servus veneratur, [Agnetis de Caprinellis,] accedere deliberavit; & geminis innixa fulcimentis, afflictum corpus ægerrime ad ecclesiam protraxit: ubi ante Beati imaginem constituta, eam reverenter veneratur. Advenit interim Parochus, eamque curvato corpore intuens, oleo lampadis pie inungit ad ejus instantiam. Vix oleo tacta, momento ejus corpus erigitur: fide non mediocri & ferventi oratione pergit perfectam incolumitatem petere; assurgit hilaris, & omnino a paralysi liberata, pristinoque vigori restituta (ipsomet Parocho inspiciente & admirante) exclamat, Miraculum! atque unum ex fulcimentis, [instantanca,] ad imaginem B. Aloysii in signum miraculi appensum, reliquit; alterum secum reportat domum, in testimonium ceteris. Domum, per aliquot milliaria inde distantem, pedes rediit, numquam fulcimento usa; quia meritis & intercessione B. Aloysii, alieno adjutorio non egebat. Ita deponunt ipsamet Agnes de Caprinellis, [per oleum lampadis.] XXXIV testis in proc. Vallis Tellinæ; Catharina Rampona, XXXV; Ursina Moretta, XXXVI; Tengola de Caprinellis, LXXXV; Nicolaus Lungus, Parochus, testis 1. Hoc fuisse miraculum, certum est. Nam cum medici, Hippocrates, Galenus, Aëtius, & Ægineta de paralyticis, dum de paralysi verba faciunt, eam provenire concludant ex materia, viam spirituum occludente, qua hæc puella vexabatur; & statim tacta oleo lampadis libera evaserit; atque id nec naturæ beneficio, nec medicamentorum operi adscribi possit; necessario tribuendum est Deo, qui supplicante B. Aloysio miraculum operatus est.

MIR. VII.

[116] Joanna de Tedoldis, dum quamdam die agrestibus operibus detineretur, a spiritu maligno repente obsessa, [Liberatio energumenæ,] & varie divexata fuit; signo insuper nigro, ad modum circini, ei in sinistra manu enato. Exagitavit possessum corpus miserandum in modum sathanas; ingressu ecclesiæ prohibebat; non victum quærere; non operi domestico vacare, permittebat: discurrebat amenti similis Joanna, & absonis impiisque sermonibus (ut arreptitiis mos est) utebatur. Adhibiti sunt per tres menses exorcismi: quibus non proficientibus, a Parocho fuit admonita, ut pro liberatione obtinenda Aloysii opem implorans, celeberrimam ejus imaginem, [voto nuncupato cum invocatione Aloysii,] in ecclesia S. Michaëlis de Saxo Vallis Tellinæ constitutam, visitare promitteret. Promisit: & ilico dæmone expulso, a tam calamitosa tyrannide liberata est; signumque sinistræ impressum eodem tempore prorsus evanuit. Horruit Aloysii nomen diabolus, & ad juvenis castissimi preces fœdissimum immunditiæ patrem Deus ejecit. Hæc deponunt dicta Joanna de Tedoldis, testis XXXVII in proc. Vallis Tellinæ, Maria de Tedoldis, soror dictæ Joannæ, XXXVIII; Fabianus Cossongia, Parochus XXXIX.

[117] Quod vexatio hujus mulieris non fuerit morbus naturalis, manifeste demonstrat signum illud nigrum, [ostenditur divinitus facta esse.] natum in manu in forma circini; solet enim diabolus, ut ait Martinus del Rio lib. 2. Disquisit. Magicarum q. 4, alicui parti corporis stigma & characterem suum imprimere in signum possessionis, ut in suis mancipiis; sicut de Antichristo ait S. Joannes in Apoc. c. 39, illum impressurum signum bestiæ, id est diaboli, in fronte vel in manu suorum, ut bene notat Primasius, & Ansbertus ibi, & Hippolytus in lib. de consummat. mundi. Sicut etiam ex pacto cum dæmone alligatur signis diabolus, ut personam aliquam vexet, possideat, seu obsideat, ad finem a maleficis in maleficio intentum; & posito eo signo, ponitur obsessio; ablato, aufertur. Quare ex eo quod huic mulieri natum est nigrum signum in manu, apertum est, illam fuisse maleficiis obsessam; quod vero post tres menses, voto nuncupato signum disparuerit, & libera statim a vexatione remanserit, miraculo B. Aloysii est tribuendum, cujus intercessione Deus opera dæmonis dissolvit, ac penitus abstulit.

MIR. VIII.

[118] Arsilia de Altissimis, Tiburtina, articulari morbo in manibus pedibusque tam graviter correpta fuit, ut his quidem incessum ægerrime patientibus, [Curatio morbi articularis,] illis vero cuicumque penitus functioni inutilibus, non mali tantum diuturnitas, sed ceterarum quoque partium affectio timeretur; quod etiam inchoata alterius lateris offensio indicare jam videbatur. Consulti sunt medici, decreta medicamina, longo temporis tractu adhibenda; quibus tamen priusquam uti mulier inciperet, cælestia remedia humanis potiora ducens, [fusis ad tumulum precibus,] intimo cordis affectu auxilium ab Aloysio implorandum censuit. Accessit ad sancti Juvenis sepulcrum, & ingenti fide instructa, ut sanitatem sibi impetraret a Domino, enixis ab eo precibus postulavit. Et ecce, oratione vix peracta, tumor omnis ex humorum effluxione natus evanuit, dolor omnis abscessit, manibus pedibusque ad quæcumque munia & functiones expedite Arsilia usa est, & a morbo libera prorsus evasit. Hæc ita gesta deponunt in processu Rom. ipsa Arsilia de Altissimis, [obtenta,] testis XVIII; Camilla del Prete, XIX; Julia Coccanaria, XX; Fabritius Coccanarius medicus, XXIII; qui ante paucas horas ægram inspexerat, eique exsiccantia medicamenta per dies XL suscipienda ex ligno sancto, & zarzaparilla (ut medicorum verbis utamur) præscripserat. Item P. Nicolaus Baldellus e Societate Jesu, ægræ Confessarius, testis XII; P. Guidus de Romanis e Societate Jesu XIV; Antonius Maria Nazarius, ibidem Sacrista, qui miraculo interfuit, e Societate Jesu.

[119] Hoc Miraculum fuisse, satis apparet. Nam, ut inquit Galenus, 10 de Medic. compos. per loca c. 2; sunt omnes articulorum affectiones adeo difficilis curationis, ut fere incurabiles existimentur; [præter ordinem naturæ.] nec sperandum est ad pristinam constitutionem, partem affectam exacte redire posse, nisi generosis ac extremis medicamentis, vel temporis diuturnitate. Quare cum prædicta Arsilia adeo hujusmodi affectione oppressa fuerit, ut nec cibum capere, vel aliam quamcumque naturalem operationem exercere posset, cum humoris copia omnes partes convulsas obsideret; ut ilico, nulla præcedente evacuatione, vel alio quocumque opportuno medicamento, integram valetudinem recuperaverit, nullamque deinceps læsarum partium molestiam persenserit, naturæ viribus haudquaquam concedi debet; ut Alexander, Hieronymus, & Amatus Lusitanus, existimant; atque ita divinæ clementiæ, Sanctorum suorum sanctimoniam declaranti, id totum debet attribui.

MIR. IX.

[120] Bartholomæus de Molinariis, valde senex, tumore non parvo variisque ulceribus in dextero crure affectus fuit; quæ non dolorem tantum, [Ulcera inveterata,] verum etiam non mediocre illi in quotidianis functionibus exercendis impedimentum attulerunt. Expertus est varia remedia, quæ sanitati conducere videbantur; quibus non proficientibus, cum fere per XX annos eo malo laborasset, & per decennium a quovis medicamentorum usu jam destitisset; intellecta insigni miraculorum fama, qua per universam Vallis Tellinæ regionem Aloysius inclarescebat, celeberrimam ejusdem imaginem, [oleo lampadis uncta,] in ecclesia de Saxo asservatam, se visitaturum promisit. Quo cum non sine labore, jumento vectus, pervenisset; precibus ad beatum Juvenem pro obtinenda sanitate fusis, oleo lampadis, ante imaginem appensæ, genu perunxit; & ilico dolore omni liberatus, validum se & integris crurium viribus restitutum sensit; domumque revertens, dena passuum millia (ea enim erat locorum distantia) sine labore pedes confecit; [ilico evanescunt.] dimissisque tibialibus, tumorem omnem & ulcera (ne cicatricibus quidem relictis, quod maxime mirandum est) penitus evanuisse conspexit. Ita deponunt in processu Vallis Tellinæ Joannes de Molinariis dicti Bartholomæi filius, testis LXXIX; Margarita ejusdem filia, LXXXIV; Margarita, dicti Bartholomæi fratria, LXXXVI. Hanc sanationem præclarum fuisse miraculum, indubitatum est. Classicorum enim medicorum axioma est, quod ulcerum curatio est eorum exsiccatio. Quare cum Bartholomæus jam senex, passus sit dictas plagas per tot annos, & sine ullo medicamento manserit spatio decem annorum & amplius, atque oleo tantum lampadis inunctus (quod naturaliter aggravandi morbum vim obtinet, quia humectat) unico die sospes evaserit, sicut Alexander Talianus naturæ viribus id fieri posse negat, ita divinæ beneficentiæ in Sancto suo miraculum esse sine dubitatione pronuntiandum est.

MIR. X.

[121] Nicolaus de Anesis, quinque annos natus, hernia quadam & abscessu maximo intestinorum in scrotum, [Hernia pueri quinquennis,] affectus est & intensis propterea doloribus afflictabatur, & assidue lamentis & ejulatu domum implebat. Ejus pater, in arte peritus, per annum cum dimidio varia expertus est remedia ad eum liberandum: sed irrita fuere omnia. Tandem chirurgum advocat, qui facta inspectione, puerum non nisi ferro & incisione posse sanari pronuntiavit. [omnem eludens artem,] Mater, pro periculi magnitudine filio timens, cum ad Aloysii imaginem, in ecclesia de Saxo positam, deferre constituit, votoque spopondit. Detulit: & oratione quam potuit ferventissima, ut languenti filio opitularetur, beatum Juvenem rogavit; & a Parocho eum oleo lampadis inungi fecit; domumque reversa, & inspectione facta, puerum omnino a morbo liberum, & pristinæ sanitati redditum cognovit. Nam tumor resederat, intestina ad suum locum redierant, ramex evanuerat, perfecte curatus erat, [oleo lampadis curatur.] nec ultra eo morbo detentus est. Hæc deponunt in processu Vallis Tellinæ Nicolaus de Anesis, pueri pater, testis XLVII; Lucia, ejusdem mater, XLVIII; Nicolaus Longus testis I & Parochus, qui eum inunxit; Fabius Bisoccius chirurgus, LXXX, qui eum inspexit. Hic morbus secundum artem curari minime poterat, nisi per incisionem, ut deponunt testes, & præsertim chirurgus; & propterea miraculum est evidens. Nam quæcumque ex spermate generantur, recisa non reparantur, ut Aëtius docet: & tamen prȩdictus Nicolaus sanitatem recuperavit oleo tantum lampadis, quod magis laxandi vim habet, quam consolidandi.

MIR. XI.

[122] Martinus de Zanonibus, tertio suæ ætatis anno, tam gravi hernia in sinistra parte laboravit, ut tumor, ibidem ex humorum affluxione natus, [Similis herniæ curatio in alio puero trienni.] pugni magnitudinem æquaret. Vovit afflicta mater, eum ad imaginem Aloysii, in ecclesia de Saxo collocatam, semel quidem se delaturam; eamdem vero decies duodeciesve postmodum visitaturam. Detulit puerum conjuge suo comitata mulier: utque sanitatem impetrarent a Domino, fide ac devotione non modica concepta, Aloysium rogaverunt; læsisque pueri partibus oleo lampadis, ante imaginem appensæ, perunctis, domum revertentes; itineris jam dimidio emenso, filii inspectione facta, tumorem herniamque omnem penitus evanuisse cognoverunt, nec ullæ in ipso deinceps ejus morbi reliquiæ apparuerunt. Ita deponunt in processu Vallis Tellinæ Jacobus de Zanonibus, pueri pater, test. XXXII fol. 60. Margarita de Abundio, ejusdem mater, test. XIV fol. 43 Nicolaus Longus Parochus. Hoc etiam fuisse miraculum certum est, ex supradictis de sanatione Nicolai de Anesis.

MIR. XII.

[123] Joannes Franciscus Philippinus, adhuc infans, in febrim malignam incidit, & pustulis, vulgo le petecchie, a summo ad imum coopertus fuit; inflatio etiam gutture, ac geminis carbonibus tam pestiseris in dorso enitis, ut simul ac eos medicus conspexit, actum esse de pueri salute pronuntiarit, [Curatio momentanea pueri,] matremque monuerit, ut longe ab infirmo, quantum fieri posset, maneret; eos enim carbones contagiosos esse, & XXIV horarum spatio ad certum interitum perducere. Confugerunt ad cælestia remedia parentes, & carbonibus Aloysii dente contactis, eum super infirmi corpusculo posuerunt; & ad effectum impetrandæ sanitatis, [a medico depositi ob febrim malignam.] filium se, nec non argenteam ejusdem iconem, ad sancti Juvenis sepulcrum delaturos promiserunt: & e vestigio carbonibus exsiccatis, febrique & omni morbo depulsis, perfectæ sanitati restitutus est. Ita deponunt in processu Romano Joannes Bapt. Philippinus, Joannis Francisci pater, testis XXV; Veronica de Curtis, pueri mater, XXVII; P. Stephanus Philippinus e Societate Jesu, VII; Dominicus Capetus, medicus, XXVI. Hanc a morbo liberationem fuisse miraculosam, colligitur ex brevitate temporis, quo ægrotus valetudinem adeptus est; nec non ex dicto medici, attestantis, infantem fuisse spe vitæ destitutum; quod non fuisset dictum a perito medico, nisi comperisset vires debilitatas; præsertim cum affirmandum sit, pustulas & carbunculos apparuisse ab excretione symptomatum, quæ letalis est, & maxime quia color pustularum erat violaceus, ut patet ex dictis depositionibus; quod secundum medicos significat extinctionem caloris, vel humoris pravitatem; & carbunculi fuerunt judicati, non solum pravi, verum etiam pestilentes & contagiosi.

CAPUT XVI.
Validitas processuum. Anacephalæosis virtutum, & conclusio de sanctitate Aloysii.

[124] Superest, ut agamus de validitate Processuum, Romani videlicet, Castellionensis, Florentini, [Ostenditur validitas] & Vulturenæ vallis, quibus in hac Relatione usi sumus, in quibus examinati fuerunt testes CLVI. Quod dicti Processus confecti fuerint a Judicibus, requisitam ad hunc effectum jurisdictionem habentibus, non est ambigendi locus. Etenim Sanctitas Vestra ad id deputavit sacram Congregationem Rituum, ut patet ex Brevi sub data Romæ XXXI Augusti MDCVII: & hæc, sub die XIX Januarii MDCVIII, subdelegavit [pro processu Romano] præclarum virum Hieronymum Pamphilium S. R. E. Cardinalem, [processus Romani,] & Sanctitatis Vestræ Vicarium, cum facultate subdelegandi: qui subdelegavit Reverendissimos Episcopos Patavinum & Saloniensem, cum facultate procedendi conjunctim vel divisim, & ita ut quidquid unus eorum incepisset, alter prosequi, & terminare posset (ut in eodem processu Romano fol. 4 & 7) qui receperunt testes XXVII, quos (excepto secundo, quo usi fuimus pro adminiculo) rite receptos fuisse censuimus. De jurisdictione horum Judicum satis constat. Nam Congregatio delegata per Sanctitatem Vestram potuit subdelegare (ut in specie dicit Jacobus Castellinus de Canoniz. q. 8, vers. Quæro juxta prædicta) & cum non subdelegaverit totum negotium, [in quo observata fuerunt] potuit etiam concedere facultatem subdelegandi amplissimo Cardinali Pamphilio, ut est doctrina Abbatis in c. Cum Bertoldus, n, 25. de sent. & re judic.

[125] Validitas autem examinis non potest controverti: quia testes fuerunt examinati prævio juramento (in quo consistit substantia depositionis, l. jusiurandi c. de testib.) & super Interrogatoriis datis per Promotorem fidei deputatum; qui licet non fuerit citatus ad videndum, [omnia requisita per Breve Apostolicum:] jurare testes; non refert; cum in materia canonizationis ex officio procedatur, nec alicujus citatio sit necessaria. Jacobus Castellinus de Canoniz. Sanct. q. 8, §. Quæro. per decisiones Ægidii 671 & sequentibus Nec dici potest, quod contraria forma fuerit tradita in Brevi Sanctitatis vestræ. Nam etsi in eo habeatur; Articulis & Interrogatoriis datis, Promotoreque fidei adhibito, citatione legitima præcedente, testium prædictorum juramenta recipiatis; stante tamen natura istius judicii, dicendum est, quod Promotor fidei erat adhibendus, ut daret Interrogatoria; & testes erant citandi, ne posset objici, quod testes examini se sponte obtulissent; non autem quod contra formam istius judicii Promotor citaretur. Verba enim generalia ex mente & ratione declarantur, ut bene ad propositum Oldradus, Cons. 148 vers. Ad alia autem argumenta. Aymo, Cons. 3 in fine. Idem Oldradus. Cons. 159, vers. circa tertium. Et tandem examen fuit factum ad instantiam legitimi Procuratoris, videlicet R. P. Virgilii Ceparii, a Serenissimis Mantuæ Ducibus, & ab Excellentissimo Principe Castellionensi constituti; de cujus mandato constat in eodem processu fol. 15. Et denique hic processus legitime fuit exemplatus, & recognitus, & a sacra Rituum Congregatione apertus, & nobis traditus.

[126] Eadem die, prædicta sacrorum Rituum Congregatio subdelegavit Faustum Pastorium, Archipresbyterum Castellionensem, [item processus Castellionensis,] Protonotarium apostolicum; coram quo triginta & tres testes, prævio juramento recepti fuerunt, ad instantiam Joannis Baptistæ de Bonettis, Procuratoris substituti in eodem processu fol 31: qui deposuerunt super Articulis & Interrogatoriis, quos omnes (exceptis undecimo & trigesimo) legitime examinatos fuisse conclusimus. Cum autem dictus Judex, morte præventus, processum transmittere non potuisset, prædicta Rituum Congregatio subdelegavit Camillum Cataneum (ut in eodem processu fol. 36) successorem & novum Abbatem Castellionensem, qui curavit processum exemplari, auscultari, & sigillari; & ita fuit Romam transmissus, & a sacra Rituum Congregatione recognitus & apertus, & ita nobis traditus. Unde inficiari nemo potest, quin hic etiam sit validus & in forma probanti.

[127] Item sacra Congregatio subdelegavit Reverendissimum D. Archiepiscopum Florentinum, cui direxit litteras remissoriales, [& Florentini,] quarum vigore ad instantiam P. Emmanuelis Ximenes, Procuratoris substituti a R. P. Virgilio, qui hoc habebat in mandatis (ut in eod. processu fol. 54) fuerunt recepti decem testes prævio juramento, qui tam super Articulis quam Interrogatoriis deposuerunt. Processus vero fuit exemplatus, prævia auscultatione, de mandato Judicis; ut patet in fine; & sigillo munitus, Romam transmissus, & legitime recognitus a sacra Rituum Congregatione; & apertus, & ita nobis traditus. Unde negari non potest, quin examen fuerit validum.

[128] Ex eisdem rationibus censuimus processum Vallis Vulturenæ esse validum, & in forma probanti, [& Vallis Vulturenæ] & testes rite receptos. Nam sacra Rituum Congregatio, XXIV Octobris anni MDCIX, subdelegavit Prosperum Perandam, Archipresbyterum Burmiensem: qui ad instantiam Martini, Curati Tirani, Procuratoris substituti, prævio juramento recepit testes LXXXVI, qui super Articulis & Interrogatoriis deposuerunt. Processus vero fuit auscultatus, clausus, & sigillatus, Romamque transmissus, & coram nobis legitime recognitus, ut in fine ejusdem processus originalis adnotatur per Joannem Visetum, Notarium actuarium.

[129] Hæc omnia, Pater Beatissime, ex Processibus, in hac causa factis, desumpsimus: propter quæ, vitæ ac morum excellentiam, & miraculorum post mortem patrationem, [Vitæ morumque sanctitas Aloysii compendio repetitur.] in B. Aloysio eluxisse, conclusimus; excellentem autem sanctitatem demonstrari, non solum heroicis & singularibus quibusdam virtutibus, quæ eum tum admirabilem, tum imitabilem reddunt; sed etiam extraordinariis gratiæ donis, divinitus illi concessis, ad quæ nos aspirare vix possumus, ut etiam optime Card. Bellarminus in Sermone, habito die anniversario hujus Beati, adnotavit.

[130] Etenim B. Aloysius, in ipsa pene infantia a Deo vocatus est; cum ceteri homines in pueritia, [Infans conversus ad Deum;] vel adolescentia, vel juventute, vel maturitate, vel senectute vocentur. Siquidem anno septimo, qui est terminus infantiæ, vocatus est ad notitiam Dei, ad contemptum mundi, ad vitam perfectam, ut supra diximus; & eo anno præventus divino lumine, cœpit abjicere desideria omnia secularia, & se ad vitæ Christianæ perfectionem accingere. Nec fuit illa inanis & puerilis cogitatio, sed omnino seria ac matura, ut perspicuum est: cum in ea perseveraverit, & creverit de virtute in virtutem usque ad mortem. Maxime etiam suspiciendum & venerandum est, [inter peccatores innoxius vixit,] quod non in angulo positus, nec segregatus in eremo, nec in claustro inclusus, nec elongatus a mundo; sed inter delicias paternæ domus, in aula Magni Hetruriæ Ducis, ac Ducis Mantuæ, & aliorum Principum diu versatus, & in curia Regis Hispaniarum per plures annos commoratus, in mediis mundi occasionibus positus, periculis peccandi undequaque expositus, etiam cum peccatoribus & malis conversatus; innocentiam tamen in baptismate acceptam, & primam illam gratiam, & justitiam numquam amisit, nec mortifero se peccato inquinavit: quod quanti præconii sit, docent S. Gregorius, lib. 1 moral. c. 1; & S. Bernardus, lib. de modo bene vivendi cap. 60. Neque enim valde laudabile est, bonum esse cum bonis; sed bonum esse cum malis: sicut enim gravioris culpæ est, inter bonos bonum non esse; ita immensi est præconii, bonum etiam inter malos extitisse.

[131] Castitatis & virginitatis dono adeo excelluit, ut per totam vitam præventus gratia puritatis, ab omni inquinamento carnis & spiritus immunis fuerit; id est, non solum opere, [mente pariter & corpore ad mortem usque castus,] sed etiam cogitatione; cum numquam stimulum carnis in corpore passus fuerit, nec cogitationem ullam in mente impuram habuerit, ut supra probatum est. Quamvis enim multi sint in Ecclesia Dei virgines, qui usque ad mortem ita permanserint; tamen qui immunes a stimulis carnis, & ab impuris cogitationibus mentis semper fuerint, haud facile alios reperimus; saltem, quod sciamus, non legitur in historiis Sanctorum. Merito igitur Aloysius Angelicus dici potest, qui angelicam puritatem habuit; & in medio ignis concupiscentiæ positus, dono Dei non est æstuatus; quod jure beatus Adolescens patrocinio Beatissimæ virginis Mariæ acceptum retulit, in cujus honorem puer novennis Florentiæ virginitatem vovit, ut dictum est.

[132] Caruit insuper distractionibus & evagationibus mentis, quod esse donum maximum omnes norunt, [nullis inter orandum distractionibus obnoxius.] qui orationi vacant. Nihil enim molestius, sed nihil frequentius, in oratione patimur, ut experientia docet, & sancti viri testantur, dum de his mentis evagationibus conqueruntur, ut patet ex S. Bernardo, serm. de triplici genere bonorum. Et S. Augustinus in psalm. 85, ait, ideo Deum vocari clementem, quia tolerat tot vagationes mentis, dum oramus. Et David, 2. Reg. 7, dum ait; Invenit, cor suum servus tuus ut oraret te; aperte significans quod difficile est invenire cor stabile ad orandum, cum nihil eo sit fugacius. At angelicus Aloysius, ut figebat genua in terra, ita figebat cor suum in Deo, dum oraret; & adeo immobiliter præsentem Deum intuebatur, & ejus attributa divina contemplabatur, ut non sentiret quid in ejus cubiculo fieret; si quis introiret, vel exiret. Et quod majus est, interrogatus aliquando ab Illustriss. Card. Bellarmino, tunc ejus Confessario, quomodo posset ita se componere ad orandum, ut per integram horam ad alia mentem non averteret; respondit, mirari se quomodo aliquis, adstans coram Deo & orans, ad alia cogitanda posset averti, & distrahi. Putabat enim ille, hoc donum collectionis esse cunctis commune.

[133] Miram autem apud Deum & homines Aloysii sanctitatem illustrat, quod princeps natus & primogenitus, [Illustrissima familia ortus,] ex Serenissima Ducum Mantuæ stirpe progenitus, ac plurium feudorum imperialium Dominus, sponte & libere, contradicentibus parentibus & consanguineis, ac subditis ægre ferentibus, facultate accepta ab Imperatore Rudolfo, marchionatum & omnia bona, ob amorem Dei, reliquit; ut mendicus & pauper Christum sequeretur: eique se in Religione dicavit. Licet enim multi Christiani Principes legantur mundum contempsisse, [abdicat se omnibus;] & se Dei servitio in monasteriis mancipasse; fuit tamen maximum nostris temporibus Christianæ virtutis exemplum Angelicus Aloysius, qui clarissimo Gonzagæ familiæ sanguine progenitus, principatus dignitate ornatus, divitiis affluens, auctoritate potens, in ipso adolescentiæ flore mundo nuntium remisit, & seipsum obtulit Deo in Societate Jesu, hostiam viventem & sanctam, utique & Deo placentem; quia, ut ait S. Bernardus epist. 113, Minime quidem Deus est acceptor personarum, nescio tamen quo pacto virtus in nobili plus placet: an forte quia plus claret?

[134] In hac Religione, pristinæ suæ dignitatis ac nobilitatis oblitus, tam profunda claruit humilitate, [humilitatis] ut omnium minimus & vilissimus videretur. De sua prosapia, familia, consanguineis, numquam loquebatur; recumbebat semper in novissimo loco; laceras vestes, quibus tegeretur, quærebat, hisque contentus erat; sæpe per Urbem ostiatim mendicabat; vilissima quæque munia domi obibat: libenter in culina & refectorio inserviebat, & se omnium infimum reputabat; cum rudioribus & simplicioribus conversari eligebat; speciosa omnia refugiebat; denique vilis & pauper cupiebat reputari, non humilis prædicari; ut ait S. Bernardus in serm. 16. in Cant.

[135] Accedit ad hæc, quod, licet innocens esset, & numquam mortaliter peccasset, & carnem spiritui obsequentem haberet; [& mortificationis] nihilominus adhuc in seculo manens, in paterna domo, ita corpus suum castigabat & carnem affligebat, acsi maximus peccator fuisset, & pœnitentiæ operibus ad satisfaciendum Deo indigeret. Sæpius in hebdomada in pane & aqua jejunabat; sæpe vix unciam cibi unica comestione edebat; surgebat media nocte in summa hieme & frigoribus ad orandum, & solo indusio tectus; ac præ frigore tremens, super nudum pavimentum orando pernoctabat, [imprimis studiosus.] & lacrymis ubertim fluentibus pavimentum madefaciebat; corpus flagellis, & etiam loris, seu catenis quibus canes alligantur, cædebat usque ad sanguinis effusionem; & loco cilicii, quod tunc non habebat, calcaria ferrea, ad equos urgendos adinuenta, nudis carnibus adhibebat, ut stellulæ illæ teneris carnibus infigerentur. Et hæc atque similia præstabat, non alio magisterio, quam dirigentis Spiritus sancti; & adeo spiritum pœnitentiæ & mortificationis conservavit per totam vitam, ut cum proximus morti in lecto jaceret, nec vires haberet ad se verberandum, petierit a P. Joanne Bapt. Carminata, qui tunc erat Provincialis, ut alius eum a capite ad pedes flagellaret; ac tandem, ut super nudam humum spiritum Deo redderet; tam sancto odio carnem suam prosequebatur.

[136] Tandem plenus meritis, divino amore flagrans, ardens desidero videndi Deum, & cupiens dissolvi & esse cum Christo, cui servierat fideliter tam in sæculo quam in Religione; [Moritur plenus meritis,] dum infirmis in hospitali, contagioso morbo laborantibus, ex caritate ministraret; morbum contraxit, contagio infectus; & sic virgo, & veluti martyr, Ecclesiæ sacramentis munitus, in contemplatione positus, spiritum reddidit suo Creatori, die XX Junii vesperi, uti prædixerat, inter secundam & tertiam horam noctis, anno MDXCI: & ejus anima, in cælum translata, occurrentibus Angelis (ut credere fas est) & congaudentibus Sanctis de victoria, quam reportabat de dæmone, mundo, & carne, communibus hostibus, [amore Dei flagrans,] apte potuit respondere verba illa, quæ protulit Judith, cap. 13, cum, amputato capite Holofernis, victrix ad suos est reversa: Vivit Dominus, quoniam custodivit me Angelus ejus, & hinc euntem, scilicet per creationem; & ibi, in mundo, commorantem; & inde huc revertentem: & non permisit me Dominus coinquinari; sed sine pollutione peccati revocavit me vobis, gaudentem in victoria sua, in evasione mea, in exultatione vestra. Confitemini illi omnes, quoniam bonus, quoniam in seculum misericordia ejus.

[137] Ex quibus legitime probatis, accedente insuper fama sanctitatis, per totum terrarum orbem diffusa, ac populi Christiani magna erga eum devotione ac miraculis, [& dignus ut in Sanctos a Pontifice referatur.] quibus divina omnipotentia illum illustrat; rite conclusimus, causam esse in eo statu, ut Sanctitas Vestra tuto possit, quandocumque libuerit, supradictorum Principum Christianorum supplicationes, pro ejus canonizatione porrectas, audire; & B. Aloysium, dignum Serenissimæ Gonzagæ stirpis germen, & Societatis Jesu clericum, in Sanctorum catalogo describere, ad laudem omnipotentis Dei, & sanctæ matris Ecclesiæ exaltationem; & illum fidelibus populis, & præsertim Christianis Principibus, & viris Nobilibus, nec non Juvenibus tam Religiosis quam secularibus, in exemplum virtutis ad imitandum proponere.

Sequitur Sermo Card. Bellarmini ex ms. Romano, collato cum editione P. Jacobi Noüet, curata anno MDCLXXVIII, in libello Gallico, La vie de Jesus dans les Saints, pag. 228. Est editio illa nonnullis locis minus accurata, quam hæc nostra. Habet enim solo num. 1. vers. 18 & 22, Reformationis, ac Solatur, pro Visitationis, & Hortatur: atque alibi alia.

ANALECTA EX MULTIS PAUCA DE B. ALOYSIO GONZAGA.

Aloysius Gonzaga, e Societate Jesu, Romæ (B.)

A. CARD. BELLAR. EX MS., AUCTORE C. J.

CAPUT I.
Sermo Roberti Cardinalis Bellarmini, anno MDCVIII, die anniversario Beati dictus in ecclesia Collegii Romani. Ex Ms.

PARS PRIMA.

[1] Dicturus aliquid ad communem consolationem & ædificationem, [Exordium.] in hoc anniversario beati Fratris nostri Aloysii, argumentum desumpsi ex initio Epistolæ, quam hoc tempore legimus in sacrificio Missæ. Ejus Epistolæ hoc est initium; Humiliamini sub potenti manu Dei, ut vos exaltet in tempore visitationis. [1 Petri 5.] Quæ verba ita proprie & accommodate conveniunt B. Aloysio, ut non casu, sed divina providentia in hunc diem incidere videantur. Exponam igitur primum solita brevitate sententiam hujus loci; deinde ad vitam & virtutes B. Aloysii quam apte accommodetur, ostendam. Humiliamini sub potenti manu Dei &c. Apostolus Petrus monet nos omnes, futuram esse generalem quamdam visitationem, in qua visitator erit Christus; qui visitabuntur, erunt omnes homines; testes erunt, conscientiæ hominum, quæ tunc patebunt; finis visitationis, non erit reformare, corrigere, decreta & ordinationes conficere; sed erit exaltare humiles ad supremam gloriam, & humiliare superbos ad ultimam ignominiam. Ideo hortatur filios suos & dicit: Humiliamini &c. Sed singula verba consideremus.

[2] Primo dicit, Humiliamini; quia in hoc verbo continentur brevissime omnia, [Humilitatis quinque pecies,] quæ necessaria sunt ad salutem. Sunt enim quinque species humilitatis, accipiendo largo modo nomen speciei; & de omnibus intelligitur illud, Humiliamini. Prima species humilitatis est humilitas intellectus, quæ proprie in fide conspicitur: [prima est intellectus in credendo;] non enim difficile est humiliare genua & reliqua membra, quæ ad nutum obediunt voluntati: sed humiliare intellectum ad credenda, quæ non intelligit, altissima humilitas est. Sed magis adhuc alta est humilitas, cum humiliatur ad credenda quæ videntur repugnare sensibus, ut cum jubetur credere, in Eucharistia esse quod non videtur, & non esse quod videtur. De hac humilitate scribit Apostolus; Arma militiæ nostræ non carnalia sunt, sed potentia Deo ad destructionem munitionum, consilia destruentes, & omnem altitudinem extollentem se adversus scientiam Dei, & in captivitatem redigentes omnem intellectum in obsequium Christi. [2 Cor. 10.] Sensus est, quod prædicatio, miraculis divinis confirmata, deprimit altitudinem superbiæ mentis humanæ, quæ extollit se adversus scientiam Dei, id est adversus notitiam revelatam a Deo; & adeo deprimit hanc superbiam, ut intellectum redigat in captivitatem ad obsequium Christi. Proinde fides est humilitas intellectus, qui acquiescit veritati revelatæ, quam non capit nec videt: quia sinit se tenere quasi captivatum vinculis auctoritatis divinæ, sibi prædicatæ.

[3] Altera species humilitatis est ex parte voluntatis, diffidentia de viribus propriis, [altera est, diffidentia sui;] & confidentia sive spes in Deo. Magna enim humilitas est, cum homo, quantumvis doctus, & potens, & virtutibus præditus, non confidit in suis viribus, sed totus pendet ab auxilio. Dei; & sperat quidem victoriam de omnibus tentationibus, & coronam gloriæ sempiternæ; sed non de se præsumit, sed de adjutorio Altissimi.

[4] Tertia species est, obedientia, quæ similiter est ex parte voluntatis. Nihil enim aliud est obedientia, [tertia, obedientia;] nisi subjectio voluntatis creatæ, ad facienda omnia, quæ jubet voluntas increata. Humiliavit, inquit Apostolus, semetipsum, factus obediens usque ad mortem. [Phi. 2. 7.] Ista autem obedientia non potest esse vere humilis & perfecta, nisi cum caritate conjuncta: Qui diligit me sermonem meum servabit. Et infra: Qui non diligit me, sermones meos non servat. [Joan. 14]

[5] Quarta species est, patientia, quæ est in voluntate præcipue, sed respicit offensiones & damna, [quarta, patientia;] quæ inferuntur corpori, vel honori, vel opibus, sive nostris, sive nostrorum; & hæc virtus opus perfectum habet; ut dicit S. Jacobus; quia plus est tolerare injurias tranquillo animo, & per hoc subjici & humiliari inimicis, quam subjici per obedientiam Deo, & ejus Vicariis. [Jac. 1. 4] Ideo Apostolus cum dixisset: Humiliavit semetipsum factus obediens; addidit, usque ad mortem, mortem autem crucis, id est, factus est obediens usque ad patientiam gravissimæ pœnæ; & ad Hebr. cap. 5, Didicit ex iis qua passus est, obedientiam, id est ex patientia crucifixionis & mortis, didicit per experimentum quæ sit obedientia perfectissima. [Phil. 1. 8.]

[6] Ultima denique est, ipsa virtus humilitatis proprie dicta, quæ est virtus qua homo ex vera notitia sui despicit se, [quinta est, humilitas ipsa proprie dicta.] & contentus est recumbere in novissimo loco. Itaque humilitas est, vera cognitio sui, qua homo cognoscit se nihil esse ex se, & quidquid habet, esse donum Dei, qui ita donavit ut possit etiam auferre; & denique cognoscit majora esse dona interna gratiæ & virtutum, quam externa honorum & divitiarum. Ex hac notitia homo despicit se, quia videt se nihil esse; & nulli se anteponit, sed omnibus postponit; quia non scit, an ille qui videtur inferior coram hominibus, honore, divitiis, scientia & similibus, sit forte major coram Deo, gratia & caritate; vel, si forte sciat, hodie aliquem esse in peccato mortali; non tamen scit, an sit cras futurus sanctus; neque scit, an sit prædestinatus ad maximam gratiam & gloriam; ideo non audet ulli se anteponere, sed libentissime recumbit in novissimo loco, ut in loco qui sibi justissime conveniat; neque litigat umquam de præcedentia, etiam cum inferioribus. Hoc autem quod dixi de recumbentia in novissimo loco, intelligendum est semper in præparatione animi; re autem ipsa, quando id expedit ad gloriam Dei: alioquin enim debet unusquisque sedere in loco, qui gradui suo vel officio est assignatus. Hinc Dominus dixit: Discite a me quia mitis sum & humilis corde: quia in corde debet semper homo se substernere aliorum omnium pedibus; sed externa actione debet sedere in loco suo; sed cum mansuetudine, ut promptus sit non resistere malo, sed vincere in bono malum. [Mat. 11. 19] Ergo illud, Humiliamini, continet fidem, dilectionem, obedientiam, patientiam & humilitatem, quæ virtutes sunt necessariæ & sufficientes ad exaltandum hominem in die visitationis.

[7] Sequitur, Sub potenti manu Dei, quæ verba continent rationem, cur homo tuto possit & debeat humiliari: [Humiliari hic debemus sub manu Dei,] nam si hortaretur Apostolus, ut humiliaremus intellectum ad credenda quæ dicunt Philosophi, vel voluntatem ad confidendum in hominibus aut obediendum hominibus; non sine causa dubitaremus, an esset illi fides habenda; sed cum dicat, Sub potenti manu Dei, nulla ratio dubitandi remanet: tutissime enim possumus intellectum humiliare ad credenda quæ Deus proponit, qui potest facere majora quam nos intelligimus: tutissime etiam possumus in illo confidere, illi obedire, propter ejus amorem pati adversa omnia, illi denique penitus subjici, qui potentissimus & optimus est, & nullus ei resistere potest.

[8] Sed præterea significant hæc verba, necessarium omnino esse humiliari Deo, [qui alioquin humiliabit postea invitos.] qui potest etiam inuitos cogere ad obedientiam; & nisi quis sponte ad tempus illi subijci velit, sive credendo, sive sperando, sive obediendo, sive tolerando, sive recumbendo in novissimo loco; potentissima manus ejus non ad tempus, sed in æternum inuitos cogit humiliari. Qui enim nolunt hoc tempore (quales sunt omnes hæretici) humiliari credendo, post mortem credent & contremiscent, ut dæmones faciunt. Et qui nolunt humiliari de viribus suis diffidendo, & spem suam in Deo collocando, post mortem intelligent vanam fuisse præsumptionem suam, & inutiliter de viribus suis diffident. Qui etiam noluerunt obedire Deo ex caritate, cogentur obedire ex justa Dei vindicta: neque enim poterunt amplius furari, mœchari, occidere, deliciari &c. Et qui pœnas pro justitia tolerare noluerunt in terris, pœnas gravissimas pro iniquitatibus suis tolerare cogentur in gehenna. Denique qui noluerint humiliari sub pedibus Sanctorum ex virtute christiana, humiliabuntur sub pedibus dæmonum ex vindicta divina. Hinc patet, quanta sit cæcitas hominum, qui renuunt humiliari ad breve tempus cum spe firmissima præmii sempiterni; cum certo scire possint, humiliandos se esse in æternum in suppliciis gehennæ.

[9] Sequitur, Ut vos exaltet in tempore visitationis, hoc est præmium humilantium se coram Deo; [Quibus honorum gradibus] & quemadmodum per illud verbum, Humiliamini, ostendimus significari omnes virtutes necessarias ad salutem; ita per hoc verbum, Ut vos exaltet, ostendere possumus, apte significari omnes partes gloriæ & beatitudinis. Nam qui se humiliaverit credendo verbis Dei, exaltabitur ad visionem essentiæ Dei, quæ est altissima sapientia; ultra quam nihil est, quo intellectus ascendere possit. Ibi enim ad fontem sapientiæ satiabitur ille appetitus, de quo scribit Philosophus; [compensetur humilitas in cælis.] Omnis naturaliter scire desiderat. Qui se humiliaverit diffidendo de suis viribus, & in Deo spem suam collocando; exaltabitur ad summam potentiam, ut jam nec cadere neque impelli, id est nec peccare, nec tentatione pulsari possit. Qui se humiliavit obediendo Deo & Vicariis ejus, exaltabitur ad imperium omnium creaturarum inferiorum, ut omnes ei subjiciantur. Qui se humiliaverit, patiendo pœnas & mortem pro gloria Dei, exaltabitur ad immortalitem & impassibilitatem, ut nihil ei nocere possit. Denique qui se humiliaverit recumbendo in novissimo loco, exaltabitur super omnes cælos usque ad participationem throni divini, juxta illud; Qui vicerit dabo ei sedere mecum in throno meo; sicut ego vici, & sedi cum Patre meo in throno ejus. [Apocal. 3.]

CAPUT II.
Pars ejusdem Sermonis altera.

[10] [Tria B. Aloysii privilegia,] Venio nunc ad B. Aloysium, in cujus vita perfecte invenio omnia humilitatis genera; ut inde sperare possimus, pervenisse eum ad exaltationem illam multiplicem, quam paulo ante descripsimus. Sed antequam ad ista communia veniamus, tria privilegia in B. Aloysio invenio, ad quæ adspirare non possumus. Primum fuit, quod vocatus sit a Deo ante primam horam. Ceteri enim, juxta parabolam vineæ, vocantur hora prima, vel tertia, vel sexta, vel nona, [1, vocatio ante horam primam,] vel undecima; id est in pueritia, vel adolescentia, vel juventute, vel maturitate, vel senectute. Sed B. Aloysius vocatus est in ipsa pene infantia; siquidem anno septimo, qui est terminus infantiæ, vocatus est ad notitiam Dei, ad contemptum mundi, ad vitam perfectam: ipse enim mihi dicere solebat, illum fuisse annum conversionis suæ. Nam ante illum annum nescio quid cogitare cœperat de gloria militari: sed illo anno, ex mirabili respectu Dei, cœpit abjicere desideria omnia secularia, & ad perfectionem vitæ Christianæ se accingere. Neque fuit illa inanis & puerilis cogitatio, sed omnino seria & matura; ut perspicuum est ex eo, quod in ea perseveravit & crevit usque ad mortem.

[11] [2, castitas Angelica,] Alterum privilegium fuit, quod ita fuit præventus gratia castitatis, ut immunis fuerit ab omni inquinamento carnis & spiritus, id est, non solum opere sed etiam cogitatione. Et quamvis multi sint in Ecclesia Dei virgines, multi saltem casti ad longum tempus; tamen immunes a stimulis carnis nullos novi præter hunc beatum Juvenem; fortasse non desunt alii, sed mihi noti non sunt. Est vero hoc insigne privilegium, & longe majus quam sit donum resistendi tentationibus: quod vel inde manifestum est, quod Christus Dominus, cum tentari voluerit a dæmone, non tamen voluit de hac re tentari, multo minus internas suggestiones libidinis pati; neque permisit ut matri suæ sanctissimæ turpes cogitationes & stimuli carnales ingererentur. At qui carent stimulis, carent victoriæ corona. Verum est: sed si aliunde gratia & caritas augetur, feliciter illa jactura compensatur: quemadmodum qui numquam peccaverunt, ut Christus & beata Virgo, caruerunt sine dubio dono & merito pœnitentiæ; sed felix est jactura hujus doni & meriti, quæ dono innocentiæ & majoris gratiæ compensatur.

[12] [3, oratio sine distractione mentis.] Tertium privilegium fuit carentia distractionum & evagationum mentis in oratione. Quantum hoc sit donum, norunt omnes qui orationi vacant: nihil enim molestius, sed nihil frequentius patimur. Sanctus Augustinus in psal. LXXXV dicit, Deum ideo vocari mitem, quia tolerat tot evagationes mentis dum oramus. Et ipse David cum ait; Invenit cor suum servus tuus ut oraret te; [3 Reg. 7] satis aperte significat, difficile esse invenire cor stabile ad orandum, cum nihil eo fugacius sit. Sed quod majus mihi videtur, est, quod cum aliquando ab eo quærerem, quomodo posset ita se componere ad orandum, ut per integram horam non averteret mentem ad alia; respondebat, mirari se, quomodo posset aliquis, adstans coram Deo, ad alia cogitanda averti. Itaque ille, sicuti figebat genua in terra, cum orare volebat; ita figebat cor in Deo, & adeo immobiliter Deum præsentem cogitabat, & cogitando intuebatur, ut toto eo tempore non sentiret quid in cubiculo fieret, si quis introiret vel egrederetur. Mittuntur enim frequentissime a Superioribus visitatores, ut cognoscant, an tempore orationis aliquis desit tanto operi: sed ille numquam advertit se visitatum fuisse.

[13] Sed his omissis quæ inimitabilia sunt, veniamus ad illas virtutes, [Fides B. Aloysii] quas sub nomine humilitatis contineri diximus; ut discamus, exemplo perfectissimi Juvenis, nos imperfecti senes, quæ sit via ad vitam: neque enim turpe nobis videri debet a juniore discere, qui super senes intellexit. Prima igitur est fides, quam humilitatem intellectus esse diximus. In hac virtute quantus fuerit B. Aloysius, ex duplici exemplo discemus. Solebat ipse tam diligenter se ad sumptionem sanctissimi Eucharistiæ sacramenti præparare, ut totam hebdomadam insumeret ad Communionem die Dominico percipiendam: singulis diebus certa pietatis exercitia perficiebat, [in cultu S. Eucharistiæ,] quibus animam suam, tamquam thalamum sponsi, vel purgaret, vel ornaret. Hæc tanta præparatio argumentum certissimum est maximæ & firmissimæ fidei, quam de vera præsentia Domini in Sacramento habebat, quemadmodum negligentia præparationis, modicæ fidei signum est. Quod enim dicit Apostolus de iis, qui confitentur se nosse Christum, factis autem negant; in hujus Sacramenti indigna susceptione præcipue locum habet. Quomodo enim fieri potest, ut quis actuali fide certo credat, Dominum majestatis in eo Sacramento vere esse præsentem, & tamen imparato animo accedat, & distracto ac frigido corde tantum mysterium tractet?

[14] Alterum, in quo maxima fides B. Aloysii elucet, est contemptus rerum præsentium: illi enim soli vere contemnunt præsentia, [& in contemptu rerum præsentium;] qui serio & perfecta fide credunt futura. Si diceretur, alicubi latere ingentem thesaurum, & tamen multi audientes non moverentur ad illum quærendum; aliqui autem pauci continuo accurrerent, & relictis omnibus toti essent in eo quærendo; certe possemus dicere, priores non credidisse, quod audierunt de thesauro abscondito; posteriores vero credidisse. Sic igitur qui non laborant (forte etiam non cogitant) de vita æterna adipiscenda; non videntur credere, aut certe non valde credere, non actualiter & serio credere, esse post hanc vitam, aliam vitam, sine comparatione feliciorem: sed qui dimittunt omnia, &, ut Apostolus dicit, ab omnibus se abstinent, & totis viribus laborant ut Deo placeant; & ad bravium supernæ vocationis expediti currant; ii vere ostendunt se credere, quæ fides Catholica docet de vita beata Sanctorum, & de suppliciis impiorum æternis. Quam excellenter hoc B. Aloysius fecerit; patet ex eo, quod sponte dimisit temporalem Principatum, & ea quæ Principatum consequuntur, opes, honores, delectationes; & vitam pauperem & abjectam suscepit; ac ne forte dimisso temporali Principatu ad Ecclesiasticum principatum postea aspiraret, eum Ordinem religiosum elegit, ex quo non patet aditus ad Ecclesiasticas dignitates, nisi præcisa obedientia, quod rarissime contingit.

[15] In secunda specie humilitatis, quæ est diffidentia de propriis viribus, & confidentia in Deo, B. Aloysius maxime enituit. [Diffidentia sui,] Nam cum polleret tam insigni dono castitatis, ut supra diximus, tamen non audebat se ulli periculo exponere; atque adeo rigidus erat in castigando corpore jejuniis & pœnitentiis ceteris, acsi his remediis ad comprimendos carnis stimulos valde indigeret: & usque adeo diligens erat in fugiendo aspectu & familiaritate mulierum, ut ne matris quidem faciem intueri auderet. Denique in ultima ægritudine rogatus a me, ut pro sua vita longiore Deum oraret, negavit se id facturum; quia non sciret si diutius viveret, an perseveraturus esset in bono proposito; ita parum de suis viribus confidebat.

[16] In tertia specie, quæ est obedientia, in caritate fundata, maxima B. Aloysii virtus apparuit. [Obedientia,] Nam primum, mandatis Dei & Ecclesiæ toto vitæ tempore ita exacte paruit, ut judicio Confessariorum; qui ejus generales Confessiones audierunt, quorum unus ego sum; numquam letale crimen admiserit, ac per hoc nullum præceptum violaverit. Peccata enim venialia non sunt proprie contra legem, sed præter legem. Deinde omnes gradus perfectæ obedientiæ in Religione ita conscendit, ut pro eo tempore, quo cum illo versatus sum, numquam viderim illum ad imperia Superiorum vel tristiorem factum, vel aliquid replicasse, excepta repulsa in pœnitentiarum petitione; in his enim solis modeste aliquando replicabat, instantius flagitando mortificationes. Humiliavit ergo semetipsum ad imitationem Domini sui, factus obediens usque ad gravissimas mortificationes, quas non solum numquam recusabat, sed magno semper desiderio expetebat.

[17] Quid jam de patientia dicam, quæ est quarta species humilitatis? [Patientia,] Primum magna parte vitæ suæ dolores capitis patiebatur; sed patientia tam perfecta, ut numquam quereretur. Deinde tanto fervore serviebat pauperibus in hospitalibus maximo suo labore & fatigatione, ut ipse etiam quodammodo miraretur: & mihi paulo ante suam ægritudinem, ex qua mortuus est, dixit, se omnino existimare, brevi se moriturum; dicebat enim ideo sibi dari tam ingens desiderium patiendi & laborandi in auxilium pauperum, quoniam parum temporis sibi supererat ad serviendum Deo in hac vita, & ad participandum calicem passionis Christi. Denique in ipsa ægritudine, quæ longissima fuit, summum patientiæ exemplum præbuit. Nam cum vix aliud in ejus corpusculo remansisset præter ossa & pellem, & ex diuturna cubatione plagæ in ejus lateribus natæ fuissent; tamen interrogatus quomodo valeret; respondebat hilari vultu, se bene valere.

[18] Restat humilitas, quæ omnino in eo insignis fuit: ita enim recumbebat in ultimo loco, [Humilitas,] ut etiam Coadjutoribus temporalibus cederet: &, qui vix famuli ejus in seculo esse potuissent, eis locum digniorem concederet inter deambulandum per urbem. Vidi ego illum aliquando ad sinistram Coadjutorum temporalium in plateis: & sicut ejus humilitatem admiratus sum, ita postea seorsim Coadiutores officii admonui. Atque hoc quidem unum est exemplum de multis, nam tota ejus vita humilitas fuit. Optabat nesciri statum suum priorem; cupiebat vilissimas vestes sibi dari; ambiebat officia infima, atque imprimis illa quæ alii refugiebant, quale est officium erudiendi pueros in ultima schola, & similia. Et hæc quidem sine ulla affectatione, ut vere appareret, eum cupivisse despici, non humilem prædicari.

[19] Ad hæc omnia accedebat ingens desiderium vitæ beatæ, ex puro amore Dei. [Desiderium vitæ beatæ] Hinc enim rogatus a me, ut supra dixi, ut oraret pro longiore vita sua, quoniam ego eum censebam, utilissimum tantæ Juvenum multitudini, quantam in collegio habebamus; respondit: Pater, nullam majorem gratiam Deus hominibus præstare solet, quam ut eos vocet de hoc seculo, quando in gratia ejus sunt. Ego igitur, qui ex ineffabili: dono ejus, fiduciam habeo magnam salutis, si nunc moriar; quomodo possum orare ut detinear in hoc seculo, ubi tot sunt pericula & tentationes? Hinc etiam de futura vita Sanctorum libentissime loquebatur, & cum a me audisset, posse fieri, ut recta post mortem evolaret ad Deum videndum; tanta lætitia repletus est nocte sequente, ut, cum magnam noctis partem in cogitatione vitæ beatæ consumpsisset, putaret brevissimam illam contemplationem fuisse, & miraretur valde, cum cognovisset, totam fere noctem in ea fuisse consumptam.

[20] Hinc denique factum est, ut mortem non horreret: sed ipsemet rogatus a me, ut moneret quando sibi videretur tempus Commendationis animæ; [citra mortis metum;] placidissime admonuit. Sed & ego totam Commendationem animæ legi, ipso respondente ad singula, acsi alterius alicujus animam commendaremus. Et quid mirum, si anima tam pura, & quæ ab infantia Deo, tanta animi devotione servierat, in exitu exhilarescebat? mortem non timebat? dissolvi & esse cum Christo desiderabat? Vere igitur credere possumus, eum qui sic se humiliaverat sub potenti manu Dei, fuisse exaltatum in die visitationis ejus particulari; & rursus exaltandum coram toto mundo, in die visitationis generali.

[21] Esse autem vere exaltatum ad visionem Dei, admixtumque esse spiritum ejus spiritibus Angelorum & Sanctorum in cælo, præter testimonium vitæ ejus, [exaltatio ejus multimoda.] facile credere possumus ex testimonio divino tot miraculorum, quibus in omnibus terræ partibus coruscat. Nam post beatum Patrem nostrum Ignatium, & sanctum ejus collegam Patrem Franciscum Xaverium, non habemus alium quem Deus in Societate ita illustraverit, ut hunc beatum Juvenem; cum tamen plurimi fuerint in Societate viri perfectissimi, & Martyres etiam gloriosi. Sed complacuit sibi Deus in servo suo Aloysio: & sicut ex utero matris eum sibi consecravit, ita post mortem voluit miraculis exaltare. Et nemo potest dicere Deo; Cur ita facis? Sed fortasse placuit Deo hunc præ ceteris exaltare, ut multitudo juvenum, non solum qui in Societate vivunt, sed etiam qui scholas ejus frequentant, animentur ad perfectionem; & intelligant, nullam esse immaturam ætatem Deo, & posse etiam juvenes ad omnem perfectionum gradum adscendere.

[22] Reliquum est, ut Deo primum gratias agamus, quod nostris diebus tam insignem lucernam ardentem & lucentem accenderit: deinde ut hoc tam præclarum lumen jugiter attendentes, [Epilogus.] ipsum sequamur in hoc itinere caliginoso: denique ipsum etiam pie invocemus, nos præsertim, qui ejus Reliquias possidemus, & qui comites ejus in hoc seculo fuimus; ut ejus intercessione, quo ipse præcessit, ipsi quoque perveniamus. Amen.

CAPUT III.
Hymni & Odæ de laudibus Beati.

[23] Solutæ orationi Cardinalis Bellarmini subjungi possunt ligatæ aliquot diversorum Auctorum; quorum duo hymnographi sunt, eaque panxerunt, quæ aliquando videri poterunt digna, ut officio B. Aloysii ecclesiastico inserantur; quando licebit per Superiores eum Officio proprio honorare. Duo alii, alio metro, constantiam Beati in sequenda vocatione sua, atque ingressionem ejus in Societatem, concelebrant. Hymnographorum primus, P. Philippus Rinaldi Italus, cujus pluries mentionem fecimus in præmissis, hymnum suum composuit ante annum MDCXV, quo ineunte exemplum ejus MS. missum fuit a P. Hieronymo Cittadini, ex Provincia Mediolanensi, [Hymnus P. Philippi Rinaldi;] Romam ad P. Ceparium; ibique nuper a me inventum, hic posteritati servabitur; atque est tale.

[24]

      Cæli terentem sidera,
Choris beatis insitum,
Splendoribus circumfluum
Canamus Aloysium.
      Cælestis aulæ sibilus
Vix molle pectus impulit,
Cum se tenellus ilico
Totum refudit in Deum.
      Claro potentum sanguine
Cretus, coronas respuens
Et sceptra, quæ tellus dabat,
Votis Iësu stringitur.
       Non ira, non vanus tumor,
Mentem beatam perculit;
Nullam voluptas sensibus
Dum vixit, aspersit luem.
      In morte totus integer
Et totus in vita pius;
Pura columba purior,
Dei volavit in sinum.
      Hoc, Aloysi, de sinu
Deprome quas perenniter
In indigos & supplices
Benignus effundas opes:
      Per quas Patri sit gloria,
Ejusque soli Filio
Cum Spiritu paraclito
In sempiterna secula. Amen.

[25] Alter Hymnographus est P. Martinus Claire, ex eadem Societate nostra, natione Gallus, qui suis Hymnis ecclesiasticis, novo cultu adornatis, atque anno MDCLXXX, editione tertia, Lutetiæ Parisiorum impressis, subnectit per modum Appendicis Hymnos Sanctorum & Beatorum ex Societate Jesu; Ignatii, Francisci utriusque, [alius P. Martini Claire.] Xaverii & Borgiæ, Stanislai Kostkæ, & Japonensium Martyrum, non minus metro quam rhythmo perfectos. De Aloysio autem hæc canit.

Ad Vesperas & Matutinum.

[26]

      Infensus hostis gloriæ,
Omnisque culpæ nescius,
Et mollis osor Curiæ,
Laudetur Aloysius.
      Alma juvante Virgine
Ex matris alvo ducitur,
Simulque sacro flumine
Nascens puer renascitur.
      Primis ab incunabulis
Piæ loquelæ semina,
Castis fluunt labellulis
Jesu, Mariæ nomina.
      Summo dicatus Numini
Curas profanas abdicat,
Et se decennis Virgini
Per castitatem dedicat.
      Deo trahente cælitus,
Sic mente pergit vivere,
Ut carnis expers spiritus,
Vel angelus cum corpore.
       Hunc non honores seculi
Non magna tangunt nomina,
Non aulici, non servuli,
Non cara gentis agmina.
      Sed hæc habens despectui,
Purisque raptus gaudiis,
Adjunctus almo cœtui,
Christi meret stipendiis.
      Uni ter almo Numini
Sit laus, decus, dilectio,
Sanctoque Jesu nomini,
Sit laus & Aloysio. Amen.

Ad Laudes

[27]

      Domus cupitæ limina,
Ut faustitatis culmina,
Videns & intrans ocius,
Triumphat Aloysius.
      Hic se quietus abdidit,
Et in Deo se perdidit:
Hæc ejus una functio,
Dei frui consortio.
      Unum, Deus, te cogitat,
Et corde toto flagitat.
Te non amet, non vixerit;
Unum Deum sic deperit.
      Hinc lacrymarum flumina
Pandunt rigantque lumina;
Amoris undis mergitur,
Flammis amoris uritur.
      Illo nihil perfectius,
Nihil fuit constantius:
Omni carens labecula,
Fit sanctitatis regula.
      Sibi tamen non æquior,
Sed usque fit severior;
Vexat, domat corpusculum,
Cui non subest piaculum.
      Non parcit ægris artibus,
Non abstinet laboribus:
His vita sensim tollitur,
Et morte finis ponitur.
      Uni ter almo Numini
Sanctoque Jesu nomini
Sit laus, decus, dilectio;
Sit laus & Aloysio. Amen.

[28] Ita canebat, quem dixi, P. Martinus Claire, sed Antiphonas, Versus & Orationem, quæ ad Officium etiam requiruntur, non addidit: quæque esse possint sequentia.

Ad primas Vesperas

℣ Introibimus in tabernaculum ejus.

℞ Adorabimus in loco ubi steterunt pedes ejus. Antiph. Hæc requies mea in seculum seculi, hic habitabo quoniam elegi eam.

Ad Laudes.

℣ Beatus quem elegisti & assumpsisti:

℞ Habitabit in atriis tuis.

Antiph. Elegi abjectus esse in domo Dei mei, magis quam habitare in tabernaculis peccatorum.

Oratio.

Deus qui beatum Aloysium munditia mentis & corporis Angelum fecisti in terris, concede ut ejus exemplo ac patrocinio, per inquinamenta hujus mundi mundo corde & corpore gradientes, ad Angelorum cum ipso pervenire consortium mereamur. Per Dominum nostrum &c.

Aliam Orationem, Mediolani initio seculi XVII editam, & a piis Aloysii cultoribus legi solitam fuisse, testantur Auditores Rotæ in sua ad Paulum V Relatione cap. 13, ipsamque ibi legendam proponunt.

[29] Poëma quod sequitur, Jacobi Wallii; est, Societatis nostræ Flandrobelgicæ Archipoëtæ, in hac domo Antverpiensi Professorum mortui grandæva ætate, nonaginta & amplius annorum, anno MDCXC. Poëma illud impressum fuit inter alia viri opuscula, dimidio abhinc seculo, videlicet anno MDCLVI, Antverpiæ; & legitur libro I Lyricorum, Ode 3 sub hoc titulo: B. Aloysius Gonzaga, [Poëma P. Jacobi Wallii.] post arduum cum parente certamen, Societatem Jesu ingressus.

Excessit, & se major, & omnium
Gonzaga victor. Qua genitus domo!
      Quot illa Torquatos, quot armis
            Scipiadas, patriæque natos
Dedit Camillos, Castilionis
Stantes columnas! Barbaricas opes,
      Curvasque Tunetum secures,
            Et trabeas, Ducibusque signa
Detracta testor: testor ad arduos
Affixa vectes rostra, triremibus
      Erepta, captivosque currus,
            Et galeas clypeosque, centum
Perfossa telis. Sæpe dolens pater,
Duramque mentem flectere pertinax,
      Tot sculpta majorum tropæa,
            Marmoricæ monumenta pugnæ,
Tot magna priscæ nomina Mantuæ,
Fastosque, vultusque, & seriem Ducum
      Narratur ostentasse nato.
            Sæpe preces gemitusque miscens;
Per ista, dixit; per generis decus
Et spem tuorum, per lacrymas meas
      Matrisque, per siquid paternum
            Grande tibi est, miserere gentis;
Istamque, quæ te degenerem arguat,
Depone mentem. Non aliter tamen
      Gonzaga se sensit paternis
            Imperiis precibusque flecti,
Quam si protervis obvia fluctibus
Immota starent Acroceraunia:
      Ursit per obstantes propinquos
            Pulcrum abitum generosus heres,
Lætoque vultu limina flentibus
Obsessa liquit, sic etiam pius
      Mitisque. Nec segnis tenaces
            Rumpere servitii catenas,
Gemmas, & aurum, splendida vincula,
Exutus ibat, qua Pietas comes,
      Rectumque, cognatusque cæli
            Traxit Amor, meliorque flamma.
Qualis juventa fervidus ignea
Pompejus, armis prima crepundia
      Mutavit, & pulcro subegit
            Pene puer Numidas triumpho.
Deliberata non aliter fuga
Domesticarum fertur imaginum
      Pertæsus, intentusque cælo,
            Diripuisse humeris amictus
Auro rigentes; paupere lætior
Tegi lacerna. Vade, potens tui
      Victor, triumphalique lauro
            Adjice quod Latium, quod ipse
Miretur orbis. Tu genus evehes
In majus: aras Romulidæ tibi
      Ac templa ponent: te vocabit
            Carolus indigetem, tuoque
Signabit aurum nomine, se tibi
Suosque credens. Tu nova Mantuæ
      Tutela, damnabis vocatus
      Sæpe Ducem populumque votis.

[30] Carolum hic intelligit Poëta, primum istius nominis, Mantuæ Ducem, qui pecuniam signavit imagine Aloysii cum hac epigraphe B. Aloysius Gonzaga Protector Mantuæ, ejusque urbis ac totius ditionis suæ patrocinium publico cleri ac populi consensu ei detulit; prout pluribus descripsi, & nummum ipsum excusum dedi in Commentario prævio §. VII. Eodem metro eumdem Beatum celebravit P. Leonardus Frizon, item noster, Poëta Gallus, libro 2 suorum Lyricorum, Parisiis editorum anno MDCLXXV; Ode 7, sub hac inscriptione, Aloysius Gonzaga, S. R. I. Princeps, Religioso tirocinio se addicens; eaque Ode, præmissæ Wallianæ prosecutio, videri quodammodo possit.

Jam vincla tandem rupimus aurea:
Tandem beata pauperie frui
      Concessum; & optatas piorum
            Jam teneo, mea regna, sedes.
Mecum esse, mecum vivere nunc licet,
Curasque Olympo tollere, sordida
      Terra revulsas. Hic silentem
            Alloquio Deus ipse mulcet.
O meta votorum! o Charitum Domus,
Denso furentis turbine Tartari
      Concussa, sed major procellis,
            Arx solido bene fixa saxo!
Huc evolavi, certus ubi meæ
Nidus quieti. Nec gelido magis
      Gaudet fluento, quem per altos
            Præcipitem nemorum recessus,
Montesque vallesque ignea vis rapit
Cervum, volucri jam similem feram;
      Collecta dum torvos anhelo
            In colubros sitis ardet ore.
Non hic venenis dulcibus ebria
Pestis, Voluptas. Ambitus exulat,
      Dolusque, Luxusque, & nefandus
            Arma Furor quatiens cruenta.
Heu tetra rerum nubila, & horridas
Monstra inter umbras! luctiferum Chaos,
      Quantumque vel Memphi profanæ,
            Vel Stygio incubuit barathro!
Æstu procaci lubrica volvitur
Fortuna: & Aulæ limina tristibus
      Curæ catervatim frementes
            Excubiis scopulosa servant.
Quo bracteatæ lumina Gloriæ
Offers, tuorum Mantua cantibus
      Evecta Cycnorum sub auras,
            Dives avis, opulenta natis?
Augusta cedant stemmata, purpuræ,
Fasces, coronæ. Mors Ducibus ferox
      Insultat, extinguens Honorum
            Funerea breve fulgur umbra.
Marcere lauros, pulvere sordidas;
Sterni colossos, exuviis graves;
      Fatiscere arcus, & caduci
            Fracta vides monimenta fastus.
Victrice felix vel solidum manu
Lucratus Orbem; ludibrium hostibus
      Si mox avernis, ferreoque
            Mancipium recidas Tyranno;
Ventosa quid te Fama, quid inclyti
Terras per omnes vis juvet Imperi?
      Tunc Principem immanes catenæ
            Excipiant, rapidæque flammæ.
Suprema jam nunc præcipe tempora;
Occurre fatis: subtrahe perfidæ
      Te Sortis, ac Lethi minantis
            Arbitrio, fragilesque cælo
Reconde gazas. Pignora sic refer,
Parcos in usus credita, Numini:
      Et sarcinis acer repostis
             Arduum iter levior capesso.
Calles per arctos ire juvat, pede
Raro notatos. Irriguo micant
      Vestigia Heroum cruore
            Per rigidos animosa sentes.
Aspræ laborem meta levat viæ:
Mollit, supremo quæ radiat jugo,
      Corona rupes. Hac piorum
            Signa gradu sequar irretorto.
Sceptro abdicato, vile tulit pedum,
E Rege Pastor; queis onus Imperi
      Sedere visum, Carlomannus
            Fessam humeris subiit bidentem.
Regni quid Heres Trinacrii potens?
Suavi coronam posthabuit jugo,
      Sacramque projecto redemit
            Pauperiem Lodoïcus auro.
Et tu, beatis æmule Mentibus,
Ignatiano consere te gregi,
      Ganzaga (tot læto Sodales
            Antevolant acuuntque cursu)
Sortem superbam, donaque Cæsaris,
Pericla prudens splendida fortiter
      Fugisse. Fraternis opimus
             Castilio * data præda curis.
Odi coruscæ insignia purpuræ,
Dum nuda tingit membra Dei cruor:
      Christique me involvo decoris
            Sordibus, opprobriisque jacto.
Jesum togatæ militiæ Ducem
Secuta gressu magnanimo Cohors,
      In bella Tironem recepit
            Sidereis agitanda telis.
Non Taurus illam, non Rhodopeïæ
Morantur arces, non Libycæ tenent
      Syrtes, nec immensum utriusque
            Terruit Oceani profundum.
Ignota priscis nomina seculis,
Gentesque Christi sub juga barbaras
      Vocavit; & pulchro rubentes
            Sanguine ovat retulisse palmas.
Hæc me perosum degeneres moras,
In castra blandis imperiis agit
      Dux ipse Christus: cingit armis
            Ipse suis, animisque firmat.

[Annotatum]

* Marchionatu Castellionensi cessit fratri.

CAPUT IV.
Collegium illustrium Virginum Jesu, sub patrocinio B. Aloysii Castellione institutum.

[31] Ex numerosa Augustissimi Ferdinandi Imperatoris I sobole; tres filiæ, Magdalena, [Ferdinandi Imp. filiæ tres] Margarita, atque Helena, annos æternos in mente habentes, & amorem cælestis sponsi Regum nuptiis præferentes, sibique ac Deo seorsim vivere vitam, ab aulæ tumultu & seculi fastu remotam, cupidæ; nolentes tamen illam ordiri in aliquo parthenone religiosi cujusvis Ordinis, ne privarentur probata sibi longo usu institutione Patrum Societatis Jesu, constituerunt, novum sibi parthenonem excitare (locus ei electus est Hala, urbs Tyrolis) ibique una cum aliis, in societatem suam cooptandis Virginibus, nobiliter natis, Deo servire sub disciplina spirituali & rectione prædictorum Patrum; eisque propterea ibidem Collegium fundare. [parthenonem sibi construunt,] Ea de causa convenerunt per litteras OEniponto (ubi commorabantur) admodum R. P. Franciscum Borgiam Romæ, per id temporis Præpositum Generalem; qui quam rogabatur facultatem fundandi Patribus nostris collegium, volens lubensque concessit. Exinde statim emptæ Halis, accommodatæque sunt ædes: cumque jam Virginibus suæ, suæque Patribus paratæ essent, Secunda sacri Adventus Dominica, quæ in Nonas Decembris incidit, anni MDLXIX (inquit Sacchinus in Hist. Societatis part. 3, libr. 5, num. 94) Magdalena & Helena Reginæ (Margarita jam sancte obierat, [sub regimine Societatis:] dum parthenon parabatur) Ferdinandi Cæsaris filiæ, quæ in magna vitæ sanctimonia perpetuæ se dederant integritati, OEniponto Halam commigrarunt. Quæ cum adduci nulla ratione possent, ut Societatis, sub cujus adoleverant disciplina, carere opera vellent; cunctis opibus contenderunt, ut & illam ad se Halam advocarent; ac postera, ipsi S. Nicolao sacra luce, aliquot Patres Reginas eo secuti sunt.

[32] Sive harum exemplo, seu aliter motæ, instituerunt, quadraginta fere post annos, similem parthenonem tres aliæ sorores, [item alium, similiter regendum] principes & ipsæ virgines, Castellione Stiverorum in Mantuano Ducatu. Fuerunt illæ, Cynthia, Olympia & Gridonia, Gonzagæ; Rudolfi Gonzagæ, sacri Romani Imperii, nec non Castellionis Principis, filiæ; B. Aloysii nostri neptes; de quibus non semel nobis sermo fuit. Degebant illæ anno MDCVII diversis in locis: Cynthia, natu major, cum patruo suo Principe Francisco, Romæ, ubi is tunc Legatus erat Regis Catholici apud Paulum Papam V: Olympia, cum Margarita, Guilielmi Mantuæ Ducis filia, & Alfonsi Ferrariæ Ducis ultimi vidua, Mantuæ: ubi & habitabat Gridonia, natu minima, in monasterio S. Joannis, rectæ educationis gratia. Mortua est earum mater, Marchio Helena, anni sequentis mense Januario, placidissime ac toto animo in Deum projecta, postquam octiduo ante (uti scribit P. Pompejus Savazinus noster in Vita Olympiæ, [tres neptes B. Aloysii,] anno MDCXLIX Bononiæ impressa, cap 5) apparuerat ei B. Aloysius, & infirmam, quæ illum singulari cultu semper venerata fuerat, monuit de die & hora, qua excedendum ei ex hac vita esset. Sub hoc ipsum tempus, aut saltem initio ejusdem anni MDCVIII, convenerunt omnes tres sorores Castellionem; Cynthia quidem Roma, ubi divinitus inspirata, constituerat, dedicare virginitatam suam Deo, ac novum quoddam ordiri Institutum vitæ, Duce S. Jgnatio, sub rectione Filiorum ejus. Olympia vero Mantua (prægressa jam sorore Gridonia). Castellionem rediit, paulo ante solenne dierum quadraginta jejunium, annum ætatis agens decimum sextum.

[33] Aperuit hic Cynthia familiariter Olympiæ sua sensa, quæ conceperat Romæ; & hæc, nuper Mantuæ meditata vitam religiosam in monasterio S. Ursulæ, [quæ, aula patrui relicta,] sed ægritudine prohibita illam amplecti; facile in vota sororis transiit: neque admodum difficile utrique fuit, sororem Gridoniam juniorem in eadem vota trahere; quamquam illa tunc longe alia volveret animo, cupida comitari patruum suum Principem Franciscum, ad aulam Regis Catholici propediem profecturum. Igitur omnes communi consensu, consiliatore Virgilio Cepario, cesserunt sponte sua bonis paternis maternisque hac lege, ut duo conderentur Castellione collegia, alterum Patribus Societatis Jesu, a quibus dirigi spiritu atque instrui volebant; alterum sibi suisque Sociabus, eamdem secum vivendi normam electuris. Et vero, die XXI Junii, qui B. Aloysio natalis & Castellione solennissimus est, ejusdem anni, exeuntes una e palatio castroque Principis, ubi natæ erant, formare cœperunt cum aliquot aliis Virginibus & famulabus (omnes simul tredecim erant numero) novum Collegium, in palatio avorum suorum maternorum, qui, collocata in matrimonium filia sua Principi Rudolfo, deinceps Castellione habitaturi, illud pridem emerant magnificeque extruxerant.

[34] Commoratæ hic una fuerunt, priusquam habitum mutarent, menses quatuor, [in privatam domum concedunt,] variis operibus pietatis jugiter vacantes, seque novo quod meditabantur, Instituto parantes, directore P. Cepario: qui ea de causa evocatus, Roma Castellionem venerat; ac deinde leges constitutionesque, quibus vita Virginibus in Collegio vivenda esset, ut erat rerum spiritualium scientissimus, prudenter compilavit. Indicant Patres, Savazinus, in Vita Olympiæ cap. 6; & Manzinus, in nova sua compilatione gestorum & miraculorum B. Aloysii, lib. 4. cap. ultimo, impressam esse anno MDCXXII Bononiæ apud Joannem Paulum Muscatellum, [collegium formaturæ, legislatore Cepario,] Informationem quamdam, quæ summatim complectitur novi Collegii statuta & exercitia. Illam hactenus mihi non contigit videre: sed uterque citatus Auctor inde non pauca retulere in scripta sua locis indicatis; ex iisque sequentia desumo.

[35] Hocce Collegium, inquit Savazinus, sive Societas Virginum Jesu, principium habuit a consensu summi Pontificis Pauli V, obtento vivæ vocis oraculo, cum multis Indulgentiis, a Principe Cynthia Gonzaga, quando nempe ipsa Romæ erat cum patruo suo, Legato Regis Catholici, & jam tum sibi conceperat vivendi modum, juxta Institutum Societatis Jesu, in quo patruus suus Aloysius vitam sancte peregerat & sanctius consummaverat. Addit Manzinus, Institutum illud ab eodem Paulo V, approbatum, laudatum, [approbatore Paulo Papa V.] & benedictione Pontificia munitum fuisse. Quæ ego sic interpretor, ut Cynthia quidem talia Romæ animo suo agitans, sensa sua Pontifici aperuerit, ejusque assensum obtinuerit: postea vero ejusdem Pontificis approbationem, laudationem ac benedictionem, cum concessione Indulgentiarum, impetraverit in perpetuam stabilitatem talis Instituti. Porro disciplinam ejus non multum dissimiliter describit uterque Auctor, ut sequitur.

[36] Complectitur hoc Institutum sive Collegium, Societatem Virginum, quæ sint liberæ, [Quales eo admittantur,] noluntque hinc matrimonio jungi aut mundanæ libertati assuescere; inde vero nolunt arctiori vinculo Religiosarum clausuræ se adstringere; præferentes medium vivendi modum in hoc Collegio; quod clausuram non habet, quamvis omni parte clausissimum sit murisque cinctum; ibique desiderant vitam agere spiritualem & sanctam, procul a strepitu ac vanitate mundi, prout ferunt Constitutiones & Regulæ ipsius Collegii. Elegit illud Patronum sibi in cælis B. Aloysium Gonzagam: in terris vero protectorem habet Excellentissimum Principem Castellionis, qui pro tempore in ditione illa dominatur, & qui legitime ei successuri sunt. Præsidet Collegio una, quæ Prælata seu Antistita vocatur; cui proxime subjuncta est alia, quam appellant Ministram, invigilantem œconomiæ ac disciplinæ domesticæ. Præficitur quoque alia moderandis Novitiabus, & aliæ rebus aliis. Moderamen conscientiarum est penes Patres Societatis Jesu, quorum ecclesiam, quæ prope abest, frequentant Virgines; ibidemque sacramenta Pœnitentiæ & Eucharistiæ obeunt.

[37] Domicilio suo indidere nomen, Collegium Virginum Jesu; & hinc sepulcro etiam suo communi, quod est in prædicta Patrum ecclesia, insculpenda curarunt majusculis litteris hæc verba, Ossa Virginum Jesu. [& quomodo probentur.] Quæ adscribi cupiunt atque admittuntur ad earum Societatem, debent loco nobili aut saltem honorato, & legitimo matrimonio natæ, corpore menteque sanæ, bonis moribus ornatæ, & ad pietatem proclives esse. Tempus probandi admissas annus est, sub institutione alicujus, ad hoc electæ ab Antistita, & probatæ virtutis, Magistræ, a qua accipiant præcepta morum, exercitiorum spiritualium, virtutum christianarum, atque abnegationis sui, tum internæ, tum externæ. Finito tirocinii anno, si se probaverint Collegio, constitutamque habuerint dotem & supellectilem necessariam, adscribuntur reliquis per Professionem, quæ istiusmodi est.

[38] Primum, emittunt votum castitatis perpetuæ. Secundum, [Earum Professio,] jurejurando promittunt, se victuras moriturasque in sancta illa Virginum Jesu Societate. Tertium, promittunt Antistitæ loci, eique in officio successuris, obedientiam perpetuam, in sacello domestico sub sacroficio Missæ, coram sanctissimo Sacramento, ipsaque Antistita & reliquis Collegii Virginibus, secundum formulam ea de re præscriptam. Deinde simili modo, coram sanctissimo Sacramento tempore Sacrificii, bis renovant singulæ quotannis, festis videlicet Circumcisionis Domini & B. Aloysii, [Professionis innovatio,] prædictum suum votum, jusjurandum, & promissionem; præmissa recognitione triduana sui cujusque, per castigationes corporis, lectiones librorum piorum, orationes ac meditationes; quarum argumenta ipsis proponit & exponit ille e Patribus Confessarius, qui Virginum animabus ad salutem & perfectionem moderandis præest. Præterea quot hebdomadis per annum frequentant tertium sacramenta Pœnitentiæ & sacræ Communionis, [usus Sacramentorum] diebus nempe Dominica, feria quarta & sexta. Diebus sabbati incumbit singulis jejunare, uti & profesto B. Aloysii. Feria sexta vespere abstinent a cœna, & flagellis in terga sua sæviunt omnes simul in sacello domestico, in memoriam Passionis Christi Domini: & similiter se flagellant in profesto prædicto. Feria quarta abstinent a carnibus, ac vesperi permodice cœnant. [& pœnitentiarum.] Et hæc statuta, communiter servantur ab omnibus; præter alia jejunia corporisque macerationes & cruciatus varios, quos sibi quæque seorsim inferunt cum approbatione Moderatoris, cuique, prout in Domino expedire animabus illarum judicat, talia permittentis.

[39] Ordo domesticus porro dietim talis est. Æstate quidem post septem, [Ordo domesticus] hieme vero post octo horarum quietem, ære campano signum dante, excitantur e somno. Inde post horam dimidiam, dato iterum signo, singulæ seorsim in cubiculo suo vacant orationi mentali per integram horam. Succedit statuto tempore signum, quo convocantur omnes ad officium B. Mariæ, id est, ad Primam, Tertiam, Sextam & Nonam; quas canunt simul in sacello domestico tarda submissaque voce: lectoque dein capitulo ex libello de Imitatione Christi, concedunt una ad opus aliquod manuale faciendum uno in loco. Versus meridiem monentur signo æris campani ad exigendam a se transacti eatenus diei & factorum suorum rationem per discussionem conscientiæ: & post quartam horæ partem, novo signo vocantur ad triclinium commune, religioso prandio reficiendæ.

[40] Excipit prandium congressio familiaris & collocutio Virginum inter se per horam unam: tum recitant simul litanias Lauretanas beatæ Virginis Mariæ in sæpe dicto sacello suo: alteramque post horam quæ silentio & quieti permittitur, [dietim servandus.] ibidem canunt modo prædicto Vesperas & Completorium B. Mariæ, iterumque, ut mane, conveniunt ad opus manuale; laborantque dum statuta hora signum detur ad Matutinum & Laudes ejusdem B. Mariæ, quæ ibidem in sacello canuntur: & in fine subjungitur, uti etiam post Vesperas, Commemoratio de B. Aloysio, sumptis Antiphona, Versiculis & Oratione ex Officio Romano communi Confessoris non Pontificis. Dimidia inde hora signo dato vocantur ad cœnam, cui succedit hora congressionis, uti supra; tum Litaniæ omnium Sanctorum: &, recitato post hæc, Confiteor, dataque Absolutione, Antistita conspergit omnes aqua benedicta. Denique pulsato, ante & post examen conscientiæ, quod ut mane instituunt, ære campano; omnes cubitum concedunt. Hæc præcipue ex P. Manzino sumpsi, cui & sequentia debeo pleraque.

[41] [Virgines aliquot illustres Collegii,] Quam carum Deo beatoque Aloysio Patrono suo hoc Collegium sit, conjici potest consideranti ejus fortunatum principium & incrementum, & florentem, in hunc usque diem, primævi fervoris statum; nec non excellentem multarum, quæ ei nomina sua dederunt, tum sanguinis claritudinem, tum multo magis sanctimoniam vitæ. Aliquarum nomina, & præclara facta eximiasque virtutes recenset Manzinus. Inter illas numerat Comitem Paulam Carminati, [Paula Carminati,] illustrissimorum Comitum Guilielmi Carminati & Franciscæ Verita, præcipuæ Nobilitatis Veronæ, filiam, Virginum Jesu habitum indutam anno MDCXVIII, quando a summo Pontifice concessa fuit Missa de B. Aloysio celebranda; mortuam vero in odore sanctitatis anno MDCLI, die III Septembris. [Hieronyma Lolliæ,] Mortua ibidem est, post multarum virtutum exercitationem & insignem dolorum tolerantiam, anno MDCLVIII, die VIII Septembris Hieronyma Lollia, ex prænobili Brixiensium familia, patre Petro Lollio, matre Helena Sovardi prognata.

[42] Lavinia Serega, Comitum Pandulfi Seregi & Origæ Lavagnolæ, illustrium Veronensium, [Lavinia Serega,] filia, adjunxit se eidem Collegio, singulari miraculo divinitus vocata. Desponsa namque a parentibus viro cuidam principi, jamque sponsalia cum illo celebratura, descendebat, mundo muliebri, ut tempus illud postulabat, induta, per scalas quasdam in locum, ubi sponsus cum multo Nobilium comitatu ipsam opperiebatur; quando in ipso descensu conspicit oculis suis Christum, ingentem crucem humeris ferentem; seque increpantem audit, cur amantior esset sponsi terreni, quam sui cælestis, illumque sibi, qui tam grave pondus amore ejus portabat, præhaberet? Constitit illa, spectaculo & increpatione trepida; moxque divinitus confortata, pedem refert, certa matrimonio abstinere; superatisque pectore plus quam muliebri, parentum insultibus ac hortamentis, ut fidem quam ipsi jam dederant sponso, firmaret; secuta est sponsum Christum in Collegio Virginum ipsius; illuc ingressa anno MDCXXXIV, XXIX Martii; & ibidem professa anno sequenti: atque ita deinde excelluit virtutum omnium laude, ut volentibus cunctis Virginibus præter ipsam, Antistita sit facta: obivitque id muneris cum summa subditarum utilitate & approbatione.

[43] [Olympia Bertonacci,] Mirifice laudatur Olympia Bertonacci, filia D. Hortensii, ejusdem cognominis, Castellionensis; & D. Hippolytæ Giugni, Mediolanensis. Amplexa Institutum illa fuerat cum ipsis Fundatricibus, priusquam Collegium Virginibus esset constructum; in eoque floruit ad aliarum exemplum præclaris quibusque virtutibus usque annum MDCLV, quo mortua est, die XXVI Aprilis. Inter alia scriptum invenio, de consonantia voluntatis ejus cum divina; dicere, imo contestari solitam fuisse, postquam inciderat in cæcitatem; si Deus potestatem sibi faceret recuperandi visum, aut manendi ut erat cæca; non electuram esse primum, nisi certo sibi constaret, id Dei voluntatem ferre, cui suam in omnibus rebus conformatam vellet. Splenduerunt singulariter in eodem Collegio, [Isabella Ferrari,] Isabella Ferrari, D. Joanne Jacobo Ferrari patre ac D. Camilla Bonfadini matre, Castellionensibus, nata; quæ mortem obiit MDCLVIII, XXIII Novembris. Aloysia Fracassini, a D. Joanne Jacobo Fracassini & D. Julia Tomasselli parentibus in lucem edita, [Aloysia Fracassini.] atque anno ætatis grandævæ XCIV; Christi vero nati, MDCLXXIX e vivis erepta, mense Majo. Victoria, Marchionis Julii e Comitibus Quidi di Bagno, & Claræ Arigoni, in Mantuana Nobilitate perillustrium, filia; etiam ipsa illustravit Collegium & natalibus suis & sancta vita, inde in cælum translata ut pie creditur, anno MDCXCVI. Atque hæc nomina illustrium inter alias sanctitate & virtutibus Virginum Jesu hic attexuisse satis esto: qui gesta scire cupit, adeat citatum Manzinum. Propius huc spectant gesta Fundatricum, B. Aloysii neptium, ad quæ pergo.

CAPUT V.
De Venerabili Principe Cynthia Gonzaga, Fundatricum Collegii Virginum natu maxima, B. Aloysii nepte.

[44] Venerabiles sane faciunt Cynthiam sororesque ejus Olympiam & Gridoniam, [Primaria Collegii auctor] quæ diximus in commentario prævio §. 1, num. 6, de integritate corporum earum, postquam triginta plus minus annos sepulta fuerant; volente scilicet Deo, uti pie licet credere, per illam conservationem corporum, patefacere mundo integritatem animorum. Hinc pauca convenit de singularum gestis hic attexere, ut augeatur earumdem veneratio hæc legentibus, & per illas gloria beati patrui, quem sibi exemplum vivendi proposuerunt, &, qua potuerunt, imitatæ sunt. Ac primum de Cynthia, natu maxima. Hæc præcipua sororibus auctor fuit instituendi Collegii Virginum Jesu, de quo jam egimus: auctor quoque illis fuit & exemplum generosæ fortitudinis, in contemnendo blanditias mundi & voluptates carnis; [Cynthia Gonzaga.] aspernata videlicet oblatas sibi nuptias filii Proregis Bohemiæ; præ quibus adamavit castitatem, eamque, præmissa apud P. Ceparium Generali peccatorum suorum exomologesi, consecravit Deo per votum perpetuo obligaturum. Hinc singulariter in tutela Dei fuit, ab eoque tam peculiaribus multiplicibusque donis cumulata, cælestibusque illustrationibus dignata est, ut præcipuis quibusque Sanctis Deoque singulariter dilectis, comparari possit: quod Ceparius dicere solebat, se testificatione sua posteris probaturum, si contingeret ipsam ante se mori.

[45] Inter alia dona obtinuit sublimem orandi modum, ad multas continenter horas, facilemque in rebus omnibus contemplandi Deum & cælestia perpetuitatem; qua conspicientium oculis videbatur in ecstasi perpetim versari, [Ejus oratio sublimis,] & conjungi Deo. Talis conjunctionis indicium cognoscere aliquando fuit, cum ipsa per cubiculum obambulans, meditabunda, manu tenebat simulacrum Christi crucifixi argenteum ponderis non levis, quod e rebus beati patrui sui unicum e seculo contulerat in Collegium, memoriæ ipsius monumentum. Stringebat autem illud tunc ad pectus, & per intervalla extendebat, sursumque tollebat ambas manus; manente, ut erat, simulacro supra cor ejus, nullo tenente, nullo sustentante, non secus acsi alligatum ei esset, quod nusquam erat. Aderat forte una in cubiculo, Virginum aliqua, quæ rem insolitam mirata, ejus ipsam commonefecit. Cum illa oculis ad pectus demissis; Imo vero, inquiebat, vide & admirare: simulque manu simulacrum de sinu avellens, ipsum tenere amplexata est, & lacrymis suis irrigavit, exclamavitque; O bonitatem immensam misericordiæ divinæ! subjungens verbis amore inflammatis alloquium ad Crucifixum suum.

[46] Deinceps vero tota incubuit ad imitationem Crucifixi illius sponsi sui, ejusdem cruciatus ac dolores in se experiri cupida, [tolerantia cruciatuum,] tum per voluntarias pœnas, quas a se exigebat ipsa, gestando asperrima cilicia, sæviendo in se flagellis cum multa sanguinis effusione, macerando corpusculum jejuniis tam continuis, ut sub finem vitæ cibo propemodum omni abstineret; tum per tolerantiam generosam, sustinendo viriliter amore Dei infirmitates, quæ ei frequentes acciderunt & sæpe letales; sustinendo itidem ciborum e ventriculo rejectiones, dolores capitis vix intermissos, aliasque plures miselli corporis ægrotationes. Elucebat quoque in Cynthia demissio animi summa, [caritas in proximos,] in omni rerum vicissitudine semper sibi similis cum summa caritate erga proximos, identidem exhibita in diuturno officio Antistitæ, aut potius matris amantissimæ, suis in Christo dilectissimis Filiabus. Non minor fuit fiducia ejus in Deum, tum alias sæpe probata mirabilibus eventis; [fiducia in Deum.] tum sigillatim, quando vinum acidum, ad ipsam ab OEconoma allatum, ac tale ab ipsamet compertum, sola oratione & benedictione sua in optimum convertit. Obiit mortem, sanctæ vitæ suæ similem, die XXII Aprilis MDCXLIX; atque abiit in cælum, fruitura Deo, & gavisura gloriosa societate beati patrui sui, quem moriens invocabat & voce & mente.

[47] Hæc ita fere apud Manzinum, ut dixi, leguntur, pauca quidem Cynthiæ acta, [Ejusdem de se scripta] sed illustria & eximiæ sanctitatis indicia. Plura de se ipsa conscripsit jussu Confessarii sui P. Ceparii, adhuc juvencula, præcipue de suo orandi ac diem transigendi modo, dum adhuc in seculo & aula patrui versabatur; item de sua ad sacram Synaxim sumendam præparatione, & post sumptam actione gratiarum. In primo scripto, quod in specimen huc adduco, [jufsu Confessarii.] mirabiliter exardescit in amorem orationis, & accurate prosequitur quid qualibet diei hora, & quo pacto, operetur: quæ talia sunt, ut collata cum exercitiis, Virginibus Jesu in Collegio quotidie obeundis, & Cap. superiore relatis, videantur mihi illorum exercitiorum prototypon esse, quod Cynthia, juvante Deo, tunc concepit ac in se expressit; Virginibus quas congregare meditabatur, proponendum. Servatur scriptum illud, propria Cynthiæ manu exaratum, in tabulario nostro Romano; ex quo libuit versionem hanc latinam facere, ad plurium utilitatem. Sic igitur scripsit.

[48] Ad Sempiternam sanctissimæ Trinitatis gloriam. [Laus & excellentia Orationis,] Quandoquidem mihi mandaverit Reverentia Vestra, ut scripto consignarem id quod ego præsto circa utilitatis plenum sanctæ Orationis exercitium; exercitium vere utilissimum, dulcissimum, & gloriosissimum. Alio quippe nomine videor mihi non posse nominare tantam dulcedinem, quanta gustatur in sancta oratione. O vere felicem ac beatam animam illam! cui contingit versari in tanto gaudio & dulcedine amoris, omnis generis suavitatem ac delectationem afferente. Hei miseræ mihi! Et qui poterit vilissima peccatrix, anima quæ tantopere offendit Majestatem divinam, qualis ego sum, explicare delicias & gaudia, quibus perfunditur orans, inter colloquendum cum Amante suo & dulcissimo suo Amore? Nullus umquam id explicaverit. Ah Deus meus! si quis mihi conferret linguas creaturarum omnium, non modo quæ fuerunt, quȩque nunc sunt ac deinceps erunt in hoc mundo; verum etiam quæ umquam produci ab infinita misericordia; bonitate, sapientia & potentia tua possint; nondum sufficerem explicandis quæ in oratione capiuntur deliciis: quia taliter in ea liquescit ac inebriatur amore anima, ut alius rei cupidinem non habeat, quam in loco solitario perseverare solam, si fieri posset, ac adhærere conjunctam semper dulcissimo Amori suo; nolletque umquam loqui de alio, quam de suo Amante. Hæ profecto videntur mihi summæ deliciæ amantis animæ, quæ aliud non desiderat, cum sola est, quam frui amore, bonitate & misericordia dulcissimi sui Dei, atque uberiora cum ipso, a quo tantopere amatur, miscere colloquia. Delectatur eadem anima vehementer illorum congressibus, qui eidem dulcissimo Deo fideliter serviunt; videturque ei nulla esse major consolatio, oblectamentum aut voluptas, quam cum istiusmodi habere sermonem: atque inde experitur se magis ac magis succendi amore dulcissimi Dei sui.

[49] Jam vero ut de hoc sanctæ Orationis exercitio dicam aliquid (neque enim meum est, [horto fructifero comparatæ.] quæ vilissimus terræ vermis sum, de illa tractare ex merito) dicam tantummodo obiter, videri ipsam mihi horto persimilem esse amœnissimo, floribus fructibusque pleno; in quem si quis ingressus obambularet semper, neque florem carperet aut fructum ullum; parum profecto utilitatis inde referret, nisi forte lassata ambulando membra. Cum isthoc tali conferre mihi videor posse animam, qualis mea est, quæ per jucundissimum sanctæ orationis hortum incedit, in quo aliud videre non est quam exquisitos flores & fructus, ad ornandam, confortandam, atque amore inflammandam hanc animam aptos, carpendosque. Sed ego, iniquissima & ingrata creatura, eo redeoque per hunc fragrantissimum hortum; & sane non facio aliud. Miseram me! quæ multoties considero illos flores fructusque, & nullum lego; atque ideo exhibere nullum valeo: sed tantummodo cum gratia suavissimi Dei mei referam pauca, quæ mihi illic visa sunt, tamquam persona stupida aut potius ingrata. Verum ut, quod mandavit mihi Rev. Vestra, agam; aggredior in nomine sanctissimæ Trinitatis, & serenissimæ Reginæ Angelorum, totiusque cælestis Curiæ, dicere, quomodo me exerceam obambulando per hortum orationis prædictum.

[50] Primum igitur ut expergiscor mane, operam do, ut prima cogitatio mea feratur in Deum ac Dominum nostrum, aut beatissimam Virginem, aut certe in Sanctos cælestis paradisi incolas. Deinde e lecto surgens, veneror sanctissimam Trinitatem, tertium recitando Pater noster & Ave Maria, atque orando, [Quomodo ad illam Cynthia se pararet, mane surgendo,] ut pro sua misericordia & bonitate mihi confortet memoriam, intellectum & voluntatem; memoriam quidem, ut ei pro beneficiis acceptis, & quæ quotidie citra omne meritum meum mihi præstat, possim grata esse; intellectum vero, ut possim discurrendo cognoscere clarius majestatem ejus; voluntatem denique, ut in omnibus illa semper consimilis conformisque sit placitis ejus divinis. Hinc recito Symbolum Apostolorum, addita ad salutandum Reginam cælorum Dominam meam, oratione, Ave maris stella. Reliquo, quod inter vestiendum labitur, tempore, applico animum ad meditationem, [reverenter agendo,] quam instituere debeo; considerans, qui me cæli terræque Imperator expectet, quanta coram eo comparere reverentia debeam; item quas mihi ipse gratias paret: atque his considerationibus intenta, sentio mihi nonnumquam deficere animum, ac breve tempus quo me vestio, annus videtur, præ desiderio quo trahor ad deambulandum in hoc spatiosissimo horto sanctæ orationis, quantumvis ibi, quos maxime amo, flores fructusve nullos colligam; sed tamen fruor ibi pulcritudine & amœnitate loci, atque oblector mirifice contemplatione ejus: spero quoque futurum, ut Dominus meus, per immensam bonitatem & misericordiam suam, aliquando ad flores & fructus manum meam admoveat.

[51] Quin etiam videor mihi de floribus quidem aliquantum decerpsisse. [desideria excitando,] Floribus quippe assimilo bona desideria, quibus anima cupit amare Deum eique servire, ac se ille perfectissime unire, & semper facere sanctissimam ejus voluntatem. Atque hæc desideria, fateor, habeo tam ardentia in oratione, amandi & serviendi magno, benigno ac amabili Deo meo, ut cogitatione vix assequi illa, nedum exprimere verbis possim. Et hæc mihi quidem videntur aliquid de floribus esse, quos colligo hoc in horto: sed fructus, heu me! nullos lego: fructus namque illi aliud mihi non sunt, quam executio talium desideriorum, quam segnities mea non operatur, cupio tamen.

[52] Posteaquam vestita sum, persolvo Exercitium quotidianum: [Sanctorum opem implorando,] addo tertium Salutationem Angelicam in honorem beatissimæ Virginis, ut me impertiatur sancta benedictione sua, ut me tueatur ac liberet periculis, fallaciis, tentationibus tam animæ quam corporis, quæ impendere mihi die illo possint; utque omnis cogitatio mea, locutio & operatio ejusdem diei totiusque vitæ meæ tendant ad majorem solius Dei gloriam; id quod votorum omnium meorum unicus finis est. Eadem rogo mox etiam Angelum meum custodem, recitando semel Orationem dominicam & & Salutationem angelicam; utque invitare pro me velit omnes sanctorum Angelorum choros, quo me comitentur atque adjuvent in hac sancta oratione. Nimia forem, si huc afferrem meas actiones gratiarum, oblationes & commendationes aliarum personarum apud Deum. Soleo illis impendere quartam unius horæ partem plus aut minus, prout me transportat amoris impetus. Frequenter affluo consolatione, dum Deo meo pro acceptis beneficiis gratias ago, præcipue quia me redemit pretiosissimo sanguine suo. Hoc quippe præcipuum est beneficium, [gratias agendo,] pro quo illi grata esse quam maxime cupio, & cujus consideratione (quod Deus ipse, amore mei ingratæ ac sceleratæ peccatricis, volens lubens tam multa passus sit propriumque fuderit pro me sanguinem) suavius inflammor, quam ulla alterius beneficii, Ah! Deus meus, carissimus & suavissimus, non sufficiat consideratio hæc ad movendum & succendendum amore tui cor meum, atque ad sustinendum omnia, quantumvis gravia, potius quam offendere te posthac? Verum, hei mihi! Deus meus, cor meum multo durius est, quam durissimum marmor. Quamobrem, uti tu vides, Vita mea, non sum idonea, nisi ut offendam te & transgrediar mandata tua; neque capio, qui tanto me tempore sustinuerit terra, & sustineat adhuc, neque me absorbeat vivam, uti merita sum per iniquitatem & scelera mea. At at agnosco, suavissime Amor meus, [peccata detestando,] quod, quando ego præcipue offendebam te ac tradebam te, ut alter Judas, tu præcipue erga me usus es misericordia tua: & quid dico, misera? me instar Judæ tradidisse te; pejor illo sum; quia ille semel dumtaxat tradidit te, & ego tam iterato. Factum esse, aut fieri non potest, Deus meus, ut fuerit olim in hoc mundo, aut futurus sit deinceps quispiam, tam iniquus atque ego sum. Quapropter supplex oro obtestorque, ut prius famulam tuam, quam contingat deinceps offendi te a me, etiam unius tantum verbi voluntario delicto, velis absorberi vivam a terra.

[53] Nunc, ut ad institutum redeam sermonem, quando gratias ago Deo meo pro beneficio Redemptionis, non raro contingit, [bonitatem Dei extollendo.] ut multo tempore admirer in memet ipsa, considerando quam sublimis sit excellentia bonitatis divinæ; in qua consideratione sæpe sæpius redundo gaudio & liquefio affluentia amoris. Interea volat tempus, & si me sinerem transferri a fervore, horam ut minimum integram (aspirante eadem gratia Dei) in consideratione illa insumerem. Saluto quoque continua serie omnes sanctos Patriarchas, Apostolos, Martyres, Confessores ac Virgines, committens me eorum patrocinio, & supplicans illas mihi ut impetrent virtutes, quarum video me præcipue indigere. Post hæc tandem concedo ad locum, ubi ingredi debeo meditationem; multumque allaboro, ut mentem in Deo & meditationis argumento collectam habeam. Qua in re plurimum me juvit consideratio hæc. Siquis aditurus esset virum summæ auctoritatis, Principem aut Regem, quanta solicitudine eo se pararet? Cogitaret utique & recogitaret, quid agere, qui alloqui Principem, quid dicere deberet, & in hac cogitatione versaretur totus. Jam vero si tanta præparatione animi adeunt homines Principem terrenum; quid agere debet, anima mea, qui se parare, ad alloquendum, non hujus terræ Principem, sed cæli terræque Imperatorem? Aliam utique cogitationem admittere talis non debet, quam quæ versetur circa sanctam, quam instituere parat, orationem.

[54] Ah! Deus meus, bonus ac dulcis, qui fieri potest, [Orat sine distractione,] ut anima tali tempore cogitationes suas alio transferat, quam in id quod agendum est? Et tamen ego, illa ingrata, non semper meas eo intendo: intendo tamen aliquando, sed cum distractionibus & defectibus. Hoc interim verum est; quod ad gloriam Dei dico; simul atque me posui in loco orationis, petens a Deo veniam peccatorum meorum, & implorans auxilium a Regina cælorum & aliis quorum supra memini, Sanctis; ita continuo a me fugiunt distractiones tentationesque omnes, ut tota mihi videar facta altera dum oro, quam ante fui. Quod siqua etiam cogitatio aliena mihi tunc veniret in mentem, non me abstraheret a deliciis, quas percipio ex suavi congressu cum Deo meo in oratione. Memoria quippe mea, intellectus & voluntas, tunc conjuncti sunt cum Creatore suo, in eoque anima mea fruitur quidquid dulce ac delectabile est; velletque inde divelli non posse. Ah! Deus meus suavissimus, tantam ego dulcedinem sentio, dum hæc scribo, quantam in ipso sanctæ orationis exercitio soleo: quod plane tam admirabile est, ut explicare, ego saltem, non valeam.

[55] Ex quo cœpi operam dare huic sancto orationis exercitio, jam annus est, [postquam tentationes dæmonis] & permissum mihi fuit ei impendere horam unam ac dimidiam quotidie: principio, fateor, hora una mihi videbatur justo longior; tantumque, ut plurimum, afferebat tædium, ut ante desinerem orare quam illa effluxisset, quia nullus mihi in illa sensus erat: & si quando applicabam animam argumento alicui bono, tantis ille continuo distrahebatur cogitationibus alienis, ut nihil cogitare boni posset. Hinc principio me tædebat orationis, ratam, oleum me atque operam perdere. Imo horrebam eo accedere, metuens ne pro cogitationibus bonis mihi venirent malæ. Et crediderim, malas ideo mihi crebriores a dæmone injectas fuisse, quia videbat me hac parte meticulosiorem. Verum hæc dæmonis astutia non longe processit, [Patri suo spirituali aperuisset,] miserente mei miseræ peccatricis Majestate divina; quæ perspectam habens magnam miseriam meam, potenti manu sua mihi opem tulit. Præcipuum mali remedium mihi fuit, aperire ilico Patri meo spirituali quid agitarem mente. Is namque consolatus afflictam, negavit timori cedendum, aut cogitationes malas magni faciendas esse: quia dæmon, ut astutus est, istiusmodi cogitationes menti ingerit, ut animam turbet inquietudine, suadeatque deserere stationem orationis: quemadmodum vere tentabat me; meaque cessissem statione, nisi me Deus meus periculo illo per suam misericordiam liberasset.

[56] Oratio mea mentalis quotidiana versatur circa Euangelia currentia, [Qui se habeat tempore meditationis] aut circa festivitates Sanctorum ut occurrunt, aut circa Passionem Domini: jamque per Dei gratiam illius argumentum mihi paro ac meditor, nullius indiga instructione. Quantum orationi spatium temporis quotidie, nixa genibus impendam, affirmare equidem certo nequeam, cum eo animum non attenderim: soleo ut plurimum, quando recte valeo, de genibus orare diebus singulis horas quaternas aut quinas circiter. Alias enim, pro ut res fert, plus ei temporis, alias minus do; semper tamen cupida ei dare quantum possum. Utque singulatim dicam aliquid; si forte intra diem labor in noxam aut defectum aliquem, procido, ubi primum licet, in genua, veniamque delicti Deum humiliter rogo. Similiter genu flexa gratias ago eidem Deo meo, quoties per diem novo aliquo me afficit beneficio. Denique in omni oratione mea conor de genibus alloqui Deum; quia iste situs præ ceteris reverentiam mihi conciliat ac pietatem; illoque mea sibi mens præsentior est, majorem sentit delectationem, & afficitur tenerius: tunc paupercula mea anima nollet ne quidem respirare, si posset fieri, ut perfectius frueretur voluptatibus, quibus affluit in conspectu Creatoris sui, profectis ex abundantia donorum ejus: cumque se ita a Deo præventam conspicit, hæret sæpe admirabunda ob tantam in se, omnium indignissimam, bonitatis divinæ excellentiam.

[57] Sed in his omnibus deliciis utcumque afficiatur anima mea, semper tamen & super omnia inflammatur ab amore dulcissimi sui Dei, [& quibus fruatur deliciis.] videturque tum sibi liquefieri tota amore illo; tam ardens videlicet est desiderium quod sentit, amandi atque placendi illi cui tantum se cognoscit debere. Tunc temporis infundit illi benignissimus & amabilissimus Deus cognitionem bonitatis, benignitatis & misericordiæ suæ: moxque anima in se conversa, suamque pro tam eximiis donis ac cælestibus deliciis intuita ingratitudinem, obstupescit intra se, & nescia quo recurrat in tempore tantæ felicitatis simul & doloris (felicitatis, inquam, ob affluentiam gratiarum cælestium; doloris vero, ob cognitam sibi miseriam & ingratitudinem suam) tandem convertit sese ad cælorum Reginam, eamque obtestatur, tamquam misericordiæ matrem & peccatorum advocatam, sui ut misereatur, gratiasque divinæ Majestati reddat pro tanto ejus in se miseram amore, sicque non omnino ingrata illi maneat pro beneficiis acceptis. Nonnumquam igitur ita fui in oratione affecta suavitate & amore Dei, ut anima mea mihi videretur liquescere tota. Nonnumquam illa, quasi e corpore rapta, immobilis inhærebat Deo, tanta amoris suavitate, Deoque amantissimo plena, ut explicando non sim, præ magnitudine suavitatis ac dulcedinis, quam ingenerat animæ conjunctio talis cum suo amabilissimo, benignissimo, & pientissimo Deo; optatque illa æternum sic conjuncta cum illo manere, in jucundissimo horto orationis sanctæ.

[58] Hæc est vera porta, qua intratur ad alloquium Regis cælorum, obtinendumque ejus gratiam ac dona. [Orationis utilitas,] Hic ille, tamquam pater piissimus miseretur miseriarum nostrarum; & tamquam dominus amantissimus, liberaliter effundit beneficia sua; tamquam medicus benignissimus, sanat infirmitates nostras balneo sui sanguinis pretiosi. O! vere pretiosum juxta ac suavissimum balneum, quo quæ lavantur animæ nostrȩ, mirabiliter dealbescunt.

[59] Nunc ego nulla sane alia re, si modo liceret, occupari aveo quam oratione. [suavitas,] Nulla enim alia totius mundi delectari nunc (quæ gratia Dei est) possum: quin imo quidquid mundus offert & caro aliis venditat, aversor, & meram vanitatem ac stultitiam reputo; nec capere satis queo, qui anima mea mundo illi, qui omnium miseriarum vallis & fallacissimus est, tanto tempore immersa fuerit. Ah! dulcissime Redemptor, bone Jesu, quantum me illuminasti per solam benignitatem & gratiam & misericordiam tuam! Quanto majores delicias affert animæ lacrymula una, amore tui elicita; quam voluptates mundi possint simul omnes! si tamen in hac valle miseriarum deliciæ possint esse ullæ. Mihi certe videtur, O Vita mea cara & dulcissima, [bona plurima;] totum quod mundus dat, merum toxicum esse occidendis animabus nostris. Ah Dominus meus & Deus meus! Si hic explicare deberem illustrationes, quibus mihi tu notas fecisti miserias mundi hujus; certa sum id fieri a me non posse. Tu nosti solus cor meum, quod tanto amore implesti, quo serviam atque amem te, ut, si omnia regna, divitiæ deliciæque, quæ in hoc mundo sunt, quæque mundi capere infiniti possint, mea forent, iis me amore tui libens abdicarem. Nosti quoque tu, mi Jesu, amor meus, vita mea, verumne sit an secus, quod dico, nolle me alia regna, alias divitias aut delicias præter te. Veræ enim divitiæ ac deliciæ sunt servire tibi. Et quo modo anima, quæ tibi servit, cuique tu suaviter communicas delicias tuas, & amanter inspiras quid ab ea velis, possit porro inhærere hujus mundi quisquiliis? Hæ namque mera illi amaritudo sunt, fruenti sua dulcedine, oblectamento ac deliciis in horto florido sanctæ orationis.

[60] Atque hæ deliciæ, hæc oblectamenta, hæ voluptates, hæc solatia, tanta sunt, [quibus Cynthia orans completur.] quibus nunc absorbetur anima mea, quando coram Rege cælorum quiete orat, ut nusquam moveri vellet: & per gratiam Dei, consuetudine assecuta sum, ut nusquam me moveam dum oro, quod majoris reverentiæ, pietatis atque attentionis est. Concedit mihi quoque non raro inter meditandum Dominus meus donum lacrymarum, quæ sponte sua suavissime & ubertim fluunt, cum mira quiete & liquefactione animæ meæ, quæ tunc motus omnis per se expers, tota in Deum videtur elevata. Tunc tempus prætervolat, & non adverto; tunc nulla mihi metuenda est mentis distractio a qualicumque strepitu; tunc nulla mihi lassitudo aut corporis aut mentis præ incredibili suavitatis copia. Imo vero si corpore habeo male, capitisve dolore discrucior, simul atque animum applico ad meditandum, nullum amplius sentio malum aut dolorem, quam si nullum haberem; sentio autem denuo simul atque desino orare.

[61] Jam porro, postquam orationi finem imposui, gratias ago Deo meo & beatissimæ Virgini pro beneficiis oranti collatis; [Quid agat Meditatione finita;] & peto ab eis nova beneficia, tum mihi, tum aliis; illasque comprimis virtutes mihi, quibus maxime indigeo. Dein recolo quæ meditata sum, ut amplius accendar amore cari dulcisque Dei mei; & per decursum diei in congressibus hominum consuesco loqui de eodem Dei amore, deque gratiis quas sua Majestas liberaliter confert animabus ei servientibus, ac dilabor ad Euangelium currentis diei. Facta recognitione meditationis, instituo recitare Officium beatæ Mariæ aut Officium Defunctorum, Psalmos Graduales, & septem de Pœnitentia dictos, Officia item sanctæ Crucis & Spiritus sancti; exorsa ab illa Oratione de Passione Domini, quæ incipit; Domine Jesu Christe, fili Dei vivi; & prosequor etiam ceteras usque ad illam quæ S. Augustino tribuitur. Persoluto hoc penso, paro animum ad assistendum sacrosancto Missæ sacrificio, quanta fieri possit reverentia & religione: accidit tamen ut sub illo distrahar aliquando mente. Præcipuum interea studium meum est, donare, dedicare & consecrare me meaque omnia divinæ Majestati: [qui Sacro assistat;] postea vero gratias eidem persolvo pro beneficiis in me collatis, & rogo ut Sacrificium illud acceptum habeat in remissionem peccatorum meorum: atque subjungo Psalmum, Laudate Dominum omnes gentes, pro obtinenda venia distractionum quas passa fuerim. Quoniam autem domi celebratur Missa, modo citius modo tardius (in Aula enim ejus dicendæ certa hora non servatur) contigit aliquando, sub illa parari mensam & inferri cibos; eaque finita statim accubitum fuisse. Quo casu & ego accubui, prætermisso (illusa forte a dæmonio, quasi peccata, quæ notanda essent, non haberem) examine conscientiæ, quod ante mensam instituere consuevi. Instituo autem illud hoc modo.

[62] Appropinquante prandendi tempore, primum flecto reverenter genua, [quomodo examen conscientiæ faciat,] gratiamque postulo sanctissimam Trinitatem, qua cognoscam, cum innumerabiles errores, defectus & peccata mea, tum beneficia quibus ipsa me cumulavit citra merita mea ulla. Deinde recito, Confiteor; pro obtinenda venia erratorum meorum, quos simul incipio recognoscere, considerando quales fuerint, tum cogitationes, tum locutiones, tum operationes meæ, ex quo expergefacta fui usque ad prȩsens tempus. Post hæc insisto efficacius contritioni, super defectibus eliciendæ; & gratias ago divinæ Majestati de periculis tam animæ quam corporis, a quibus me per bonitatem & misericordiam suam servavit. Sic peracto examine recitatoque Psalmo Miserere, [prandium sumat,] me confero ad prandendum. Hic soleo inter manducandum nutrire etiam animum, recolendo cogitata meditationis matutinæ aliaque pia. Sed hoc mihi nunc interdictum est; ac prætermitto obediendi voluntate. A mensa gratias ago iterum Deo pro beneficiis suis, atque iterum decurro Psalmum, Miserere; ut mei misereatur Deus reliquo die, gratiamque mihi faciat illum finiendi ad majorem gloriam suam. Tum aggredior legere librum aliquem asceticum aut sacrosancta Euangelia; & considero fructum quem mane hausi ex Meditatione. Recito insuper coronam beatissimæ Virginis atque alteram Domini nostri Jesu Christi; & saluto omnes sanctos sanctasque Patronos meos, recitando singulorum honori singulas Orationes dominicas & Salutationes angelicas: quas tamen multiplico septies glorioso patriarchæ ac patri S. Josepho, beatissimæ Virginis sponso, in memoriam septem dolorum quos habuit in hac vita: quia ipsum mihi hoc anno, festa ejus luce, adoptavi Patrem, eique virginitatem meam commendavi.

[63] Præter hæc pietatis exercitia consuevi etiam decurrere Rosarium integrum beatissimæ Virginis; [ac reliquam diem transigat,] & alias orare seorsim pro illis qui forte in peccato mortali hærent. Tandem supplico humiliter sanctissimæ Trinitati, beatissimæque Virgini, totique Curiæ cælesti, ut per gratiam atque patrocinium illorum, progressum faciam in via perfectionis & amoris Dei; utque ei fideliter, uti debeo, serviam; ambulemque utiliter per hortum sanctæ orationis, in eoque legam semper odoriferos flores & suaves fructus. Ex omnibus orationibus hisce vocalibus nulla majorem mihi parit dulcedinem atque teneritudinem animi quam Rosarium, propter piissimos affectus reverentiæ ac amoris Dei Virginisque gloriosissimæ, qui inde hauriuntur, animamque liquefaciunt, atque etiam non raro dulces exprimunt lacrymas: ideoque constanter illud recito quotidie, aut sola, aut, ubi possum, cum socia alternis; sic intenta mente in ejus mysteria, ut si forent præsentia: utque hæc præstem majori reverentia, pietate ac attentione, considero, orantem me versari sub oculis Dei ac Domini mei, benignissimæ Virginis, universæque Cælitum Curiæ. Posteaquam hoc modo pertexui Rosarium, illud præsento beatissimæ Virgini, humiliter ex intimo corde orans ut acceptum habere velit, mihique impetret a dulcissimo filio suo, Deo meo, gratiam ejus & amorem, veniam peccatorum meorum, & incrementum pietatis, quo illud quotidie majori ac majori reverentia pertexam.

[64] Orationes porro, quas singulatim persolvam sanctis quibusdam Protectoribus meis, [Societatemque Jesu amet.] hic non expressi; puta, quas persolvo Beatis meæ Religionis; Beatis, dico, Societatis Jesu; quia hanc appello Religionem meam; tametsi indignissma sim quæ vel serva vocer istius felicissimæ, dulcissimȩ & dilectissimæ Religionis: & profecto existimarem me felicissimam, si vera ejus serva forem. Interea tamen quia Domino Deo placuit per suam misericordiam præstare, quod tam ardentibus votis concupivi, ut aliquid dilectissimæ suæ Societatis sim, participando de tam multis ejus Indulgentiis, privilegiis atque gratiis; non possum non illam appellare Religionem meam: & placebit eidem Deo meo præstare, ut ego inde proficiam ad perfectionem, referamque fructum uberem, uti debeo ac desidero. Quid de oblationibus meis quotidianis, orationibus jaculatoriis, actionibus gratiarum dicam? Non existimo necessarium esse, illa hic attexere. Sufficit indicasse; in illis me frequentem esse toto die. Hic tamen non puto talia distinctius exprimenda, ubi præcipua tantum pietatis meæ exercitia prosecuta sum.

CAPUT VI.
Acta quædam Principis Olympiæ Gonzagæ, itidem neptis B. Aloysii.

[65] [Nata an. 1591 ex Marchione Rudolfo,] Memini dicere me alibi, Vitam Olympiæ Gonzagæ, a P. Pompejo Savazino, qui ultimis vitæ annis ejus conscientiam moderabatur, compositam, imprimique curatam esse Bononiæ, anno MDCXLIX; quo anno mortuam esse sororem ejus Cynthiam, modo diximus. Habeo vitam illam & habuit P. Manzinus, quando Vitam suam B. Aloysii compilavit, eique breve compendium actorum Olympiæ inde inseruit. Sed pluscula requiri a nobis possint, & dabimus, dum fontem prope habemus; eoque magis, quod sororum quoque ejus ac temporum uberiorem quamdam notitiam suggerent. Nata igitur fuit Olympia in arce Principum Castellione, die I Septembris anni MDXCI, eodem quo abiit in cælum Aloysius; patre Rudolfo Gonzaga, S. R. I. Principe, & tunc temporis absoluto Domino Castellionis, Castelli Giuffredi, & Solfarini; matre vero D. Helena Aliprandi, Ticinensi, muliere singularibus donis cælitus ornata, singularique modestia & pietate Christiana, insigni.

[66] Quarto post nativitatem suam die renata est per solenne baptisma, in eadem, ubi olim B. Aloysius, [& decimo quinto post mense orbo patre,] ecclesia primaria sanctorum Martyrum Nazarii & Celsi: quinto autem decimo post mense orbata est patre, prolem masculam nullam relinquente, sed quatuor tantum feminas; quarum secundo genita Helena non longam postea vixit ætatem. Successit igitur in Dominia, Rudolfi frater, Princeps Franciscus: & Olympia, Mantuam translata, [educatur Mantuæ,] adolevit ibi sub oculis avorum maternorum, a quorum insigni pietate prima virtutum suarum semina hausisse dici posset; nisi verosimilius foret, Deum sibi ipsam elegisse & ab incunabulis per adversam fortunam, infirmitates, multiplicesque dolores formasse sponsam suam, dum infantem permisit indiligentia nutricis e sinu ejus cadere in terram, [ex lapsu in aurem fere semper infirma.] cum gravi læsione alterius auris: quod cum aperire nulli auderet nutrix, mansit puellulæ tota propemodum vita ingens dolor in parte læsa; & adultior amplum tolerantiæ Christianæ seminarium inde habuit; sed suos illos dolores Christi patientis memoria levabat.

[67] Ubi verba formare docta, pueritiam attigerat; volupe ei imprimis erat certas quasdam addiscere & crebro recitare precatiunculas, parere libenter ac prompte majoribus, facere altariola, auscultare ambabus auribus siquis narraret exempla Sanctorum, iisque videbatur accendi ad imitationem. Et vero quantum tenera ferebat ætas, [Orationi secreto addicta,] motu, crediderim, divino potius, quam suo, vix aut ne vix quidem ratione utentis, imitabatur illos pro modulo suo, jejunando, mortificatiunculas nescio quas adhibendo, & sæpe orando ante imaginem beatissimæ Virginis: idque ab ipsa fieri, observatum præcipue fuit Molinelli, qui locus erat avorum ejus maternorum, ibi tunc commorantium. Illic enim frequens intrabat sola parvum cubiculum; nudatisque clanculum genibus orabat, [& ab aula secessum jam tum meditans,] ut dixi; deprehensa vero ibi non semel, a D. Camilla avia sua, causæ secessus ignara, reprehendebatur; & illa, nullo verbo dicto, nedum causa indicata, recedebat tum quidem; sed sororibus seorsim querebatur, domi suæ sibi copiam non esse bene faciendi & serviendi Deo; satius proinde esse, secedere in locum desertum ad vacandum libere rebus divinis. Ita vixit usque ad annum ætatis septimum, nunc cum prædictis avis, nunc cum Marchione sua matre (quæ secundis nuptiis, a serenissimo Mantuæ Duce, in manus data fuerat Marchioni Claudio Gonzagæ) utrobique piis exercitiis dedita, & omnibus cara; iis præsertim, qui ad obsequia ei præsto erant, ob suavissimam puellæ indolem, singularem modestiam, atque infirmitatis, quæ ætatem ejus fere comitabatur, lætam tolerantiam.

[68] Hoc tempore reversus ab aula Cæsarea Franciscus patruus, cum uxore sua Bibiana, tutelam trium neptium suscepit, [Castellionem cum sororibus reducitur,] easque Castellionem conduxit; atque ut Principes, quales erant, splendide habuit, bonisque artibus instituendas in aula sua curavit. Verum illæ, Cynthia præsertim & Olympia, sublimiora jam tum agitabant animo suo consilia, & meditabantur pueriliter fugam in locum a turbis remotum, ubi Deum sibi haberent propiorem. Sub hæc actum fuit de collocandis ipsis in aula Regis Hispaniæ, [& in Hispaniam destinatur;] aut Ducis Sabaudiæ. Quod ubi illis suboluit, confugerunt multiplicatis precibus ad Deum, & quotidie oratorium in arce domesticum ingressæ, duas & amplius horas perseverabant, continenter orando Majestatem divinam, interpellatis etiam beatissima Virgine Maria Sanctisque aliis, ut de se disponi vellet secundum sanctissimam voluntatem suam. Jamque decretum erat, duas majores natu, concessuras in Pedemontium, ductrice Marchione Martha avia paterna; minimam vero, Romam cum Principe Francisco, qui eo propediem cogitabat, futurus apud summum Pontificem Legatus Cæsaris: quando, nescio qua causa, certe divina providentia, mutata isthæc decreta fuerunt. Potest eo contulisse desiderium serenissimæ Margaritæ Gonzagæ, Ducis Ferrariensis ultimi ab anno MDXCVII viduæ, [sed mutato consilio Mantuam redit] Vincentii Ducis Mantuani sororis; quæ per illud tempus instituerat Mantuæ novum monasterium S. Ursulæ, cupiebatque ibi secum & sua sub institutione degere Olympiam. Quod ejus meritis concessum est; simulque Mantuam missa est soror ejus junior, in monasterio S. Joannis educanda; & senior comitata est patruum Romam.

[69] Prius tamen quam Castellione discederet Olympia, cum forte ibi plenariæ Indulgentiæ per modum Jubilæi publicatæ essent, [post primam suam Communionem;] voluit instrui ac parare se ad primam Communionem, quo illud lucraretur; uti factum est, tanto ejus profectu spirituali, ut exinde omni actione puerili prætermissa, matura virgo appareret. Tum vero, post triennalem Castellione commorationem, Mantuam concessit; atque a Duce Margarita, cum materni amoris testificatione recepta est: quæ ei continuo gubernatricem morumque ejus moderatricem constituit nobilem feminam, aliasque quæ inservirent assignavit; & plerumque eam secum habere, domi, foris, & in ipsa mensa voluit. Profecit ibi Olympia mirabiliter ab exemplis novellarum Religiosarum S. Ursulæ, [ibique Ursulanas æmulata,] secundum regulam S. Claræ Deo militantium, pietate in Deum, despicientia sui, contemptione rerum terrenarum, moderatione sensuum suorum, refrenatione affectionum, & castigatione corpusculi. Orabat horas integras, propemodum immobilis ac veluti a sensibus aliena. Isthȩc a gubernatrice ejus prȩcipue observata sunt; quæ & prædicare non semel audita est, se Olympiæ, licet obsequentissimam haberet in omnibus ad nutum suum, vix tamen persuadere potuisse, ut pretiosas vestes, auro phrygioque opere intertextas, quas ei Serenissima Dux liberaliter faciendas curabat, indueret; monstrante illa, sibi paupertatem, humilitatem, & modestiam religiosam præ mundo muliebri placere.

[70] [tirocinium earum ingreditur;] Hinc animum adjecit Olympia, ad æmulandum propius religiosas Monialium, quæ quotidie oculis suis obversabantur, virtutes; & consensu Marchionis matris suæ, aliorumque Principum propinquorum, nec non Serenissimæ Ferrariensis, tirocinium probationis causa intravit; ac generosa abnegatione sui atque heroicarum virtutum exercitatione ita brevi eluxit, ut multis exemplo esse posset. Verum Deus huc illam induxisse videri potest, tantum ut disceret, quæ alibi postea, cum majori gloria sua & uberiore animarum fructu, doceret. Supervenit ei infirmitas, multo difficillima & medicis ignota; qua cruciabatur acerbe, & multas sæpe horas omni sensuum motu privata, veluti mortua jacebat. Adhibuit quidem quidquid medicorum Mantuæ est, [sed ægritudinis ergo Castellionem remissa,] quidquid medicamentorum suggerebatur, Serenissima Ferrariensis; & circumiri aras Sanctorum jussit, pro sospitate dilectȩ sibi Olympiȩ exoranda: sed frustra fuere omnia. In re igitur desperatissima, a reduce Roma Principe Francisco, bona Ferrariensis pace, translata est infirma ad solum natale Castellionem, ibique lente convaluit. Facta est autem translatio illa versus initium Quadragesimȩ anni MDCVIII, quando paucis ante hebdomadibus mense Januario, dum Olympia Mantuȩ adhuc ægrotabat, mater ejus ibidem e vivis erepta fuerat; & ambȩ sorores jam Castellionem redierant.

[71] Agebat tunc Olympia, inquit Savazinus cap. 5, ætatis suæ annum XVI: at si natali ejus recte assignavit annum MDXCI, diem 1 Septembris; [cum sororibus orditur Collegium Virginuni Jesu,] debebat agere ætatis annum XVII, a præcedente Septembri inchoatum. Hic, Castellione, tres sorores consensu mutuo constituerunt, auctore præcipua Cynthia, fundare Collegium Virginum Jesu, & reipsa orsæ sunt, uti supra cap. 4 diximus: illudque salutare opus deinceps beato patruo suo semper acceptum retulere. Quanto hic fervore & quam bono exemplo Olympia (idem puta de sororibus) leges Collegio præscriptas observaverit; quot præterea pietatis exercitia sibi imposuerit, longum esset explicare. Tantum indico, præter votum castitatis perpetuæ Deo factum, vovisse Patri suo spirituali obedientiam, & votum paupertatis superaddidisse: [scribit pia quædam exercitia,] quæ frequenter illustrium virtutum, humilitatis, tolerantiæ, & abnegationis sui, amore Dei exercendarum, ei occasionem subministrarunt. Audiit tam præclara novi Collegii instituta, & incolarum ejus fervorem, Serenissima Ferrariæ Dux, suscitatoque suo erga Olympiam amore, misit ei per puerum litteras, significans se propediem Collegium invisuram, eoque accessit cum Illustrissimi Francisci Gonzagæ Mantuani Episcopi sorore, multoque nobilium feminarum comitatu; exceptaque quo par erat honore, prandere voluit in communi triclinio; & remota mensa, per aliquot horas seorsim cum sola Olympia, mutua cum voluptate, de rebus cælestibus collocuta est. Resciens autem, Olympiam, in proximo suo Exercitiorum spiritualium secessu, commentationes aliquot pias scripto consignasse, accersito ejus Confessario, illius sibi suæque consolationi copiam fieri petiit, obtinuitque, cedente tandem illud Olympia, per obedientiam jussa. Tum læta Dux, salutavit in ecclesia Patrum Societatis Jesu sacrum B. Aloysii cranium, aliasque Reliquias, atque ad se rediit.

[72] Præerat hoc tempore & multis deinceps annis, Antistita Collegio, sororum natu maxima Cynthia, [fitque magistra novitiarum,] a principio institutionis præesse jussa. Olympia vero moderabatur, tum Novitias, tum Seminarium nobilium puellarum, quæ ibidem educabantur. Utrasque instituebat materna cum caritate. Utrisque, etiam puellulis pro modulo ætatis suæ, instillabat contemptionem rerum factarum, amorem Factoris, felicitatem servientium Deo in contubernio piorum hominum, observationem legum domesticarum , studium orationis, mortificationis & abnegationis sui in omnibus. Et hæ exhortationes ejus tanto majus momentum habebant in teneris audientium animis, quanto clarius videbant elucere in Magistra quæ docebantur. Erat enim contemptrix sui ipsa, siqua alia. Nihil in mensa, in vestitu, in cubiculo adhibebat quod non esset omnino necessarium ad sustentationem vitæ; [magno cum fructu earumdem.] monstrabatque, in his omnibus semper sui similis & læta, non esse viam virtutis & perfectionis tam difficilem, atque sibi imaginantur, qui exempla talia coram non intuentur. Et sane quantæ efficacitatis fuerint verba & exempla Magistræ, abunde testatur multa nobilium atque illustrium virginum turba, quæ mundo relicto, ipsa vivente, sese Collegio adjunxerunt, & potius vitam Angelorum quam debilioris sexus hominum vixerunt.

[73] Subinde incessit Olympiam desiderium adeundi sacrarium beatissimæ Virginis Lauretanum, cui beatus patruus, [Lauretum cum juniore sorore peregrinata,] antequam prodiret in lucem, devotus a matre fuerat, & quo de soror Cynthia, quæ bis ex itinere Romano in itu ac reditu locum visitaverat, frequens loquebatur cum pia audientium attentione & consolatione. Sumpsit annum integrum deliberando, quo tenderent sua desideria, quid e majori gloria Dei, Virginisque matris ejus placito, suaque salute foret, adjunctis quotidie certis precibus; [honesto, sed modico comitatu,] ac tandem, re cum utraque sorore sua communicata, ab eisque & prudentibus viris probata, iter ingressa est cum sorore Gridonia & conveniente comitatu, anno MDCXXIV. Vehebantur duabus rhedis, altera duæ Sorores cum duabus de Collegio Virginibus & nobili quadam matrona grandioris ætatis; altera, perillustris Dominus Abbas Castellionis, aliique nobiles viri, præter famulorum turbam; universim omnes octodecim numero capita.

[74] Privatim hoc iter instituere & latere cupientibus successit ex voto in itu, non item in reditu. Dum enim Laureti transacto triduo, & fere in sacra Domo, redibant ad se; prævolante vulganteque fama quales essent, in plerisque civitatibus, qua transeundum erat, susceptæ sunt principes Virgines perhonorifice, ac splendide tractatæ. Et Bononiæ quidem exceptæ fuerunt a Duce Fiani & Principibus Venosæ, [magnis in reditu honoribus excipitur;] fratre nepotibusque Gregorii Papæ XV, Parmæ, a Serenissima loci Duce; Mantuæ diverterunt ad Marchionem Ludovicum Franciscum Gonzagam, propinquum suum: sed inde mox illas ad se conduci jussit Serenissimus Dux Ferdinandus; & quia Olympiam solitudinis amantiorem esse, quam aulæ, sciebat, ex quo ipsam in S. Ursulæ noverat; postquam ambas sorores in palatio suo magnifice habuisset, illas transvexit ad aliud palatium extra portam, del The dictam, in quo non ita pridem instituerat Sodalitium sanctorum Angelorum, eique nobile sacellum atque triclinium ædificaverat. Hocce loci voluit Dux illas commorari dies aliquot, [præsertim a Duce Mantuano,] quietis & animi causa; tractarique magnificentia Ducali simul & Religiosa. Quodque auditu novum est, Dux ipse, accersitis Patre Rectore Mantuano Societatis Jesu & alio Patre, voluit cum istis inservire mensæ, cui assidebant solæ Olympia & Gridonia, cum Serenissima Catharina Medicæa, tunc Duce Mantuana; & Serenissima Maria, postea ejusdem loci Duce; legente super mensam Reverendissimo Abbate S. Barbaræ. Accubuit deinde Dux cum prædictis Patribus & Abbate.

[75] Sequentibus diebus visitarunt præclariores quasque Sanctorum Reliquias, tum in aula Ducis, [sed animo semper a pompis abstracto.] tum in aliis per civitatem Ecclesiis. Quæ & alia Olympiæ hoc in itinere gesta, & honores ipsi delatos qui scire distinctius cupit, adeat Savazinum cap. 8. Tantum noto, honores illos Olympiam, pro magnamitate sua monstrasse quidem sibi gratos esse, semper tamen (ut alicui sibi familiari ingenue fassa est) interea mentem in Deo fixam habuisse; & continuum dolorem capitis, cum nausea rerum terrenarum sensisse; mox vero atque domum suam rediit, dolore liberam fuisse. Fassa quoque est, adhæsisse sibi, ex hac sacræ Domus visitatione, [Lecto ardente servatur illæsa.] miram quamdam voluptatem & amorem erga Matrem incarnati Verbi, eique deinceps plura pietatis pensa persolvisse. Accidit autem, ut vespere quodam lecto decumbens, librum pium de lacrymis B. Mariæ ad candelam legeret; ipsaque somno sopita, flamma cervical corriperet, serpensque ad lodices & stragula & cortinas, omnia fere lecti inflammaret; & (quod mirandum magis est) tenue linteum capitis ejus totum consumeret, nulla læsione ligaculo indusii, cui conjunctum erat, nulla vel uni capillo allata. Tunc tandem expergefacta, per mediam flammam lecto exsilit & honeste tecta, e cubiculo se eripit absque omni noxa; & ope inclamata, accurrerunt qui incendium extinguerent. Hoc porro beneficium & vitæ & incolumitatis, in tanto discrimine servatæ, cum animi gratitudine semper acceptum retulit, tamquam conservatrici sui, beatissimæ Virgini Mariæ.

[76] His fere temporibus non parum refrixerat Castellione laudabile exercitium tradendi rudibus doctrinam Christianam, [Zelus ejus ad puerilem catechesim instaurandam,] eo inductum pridem a Patribus nostris: quia defecerat zelus & numerus piarum feminarum, quæ eo conferre operam suam consueverant. Quamobrem Rev. P. Petrus Justinellus, doctrinæ istius zelantissimus, rogavit Olympiam, ut illi suum talentum & amorem proximi impenderet. Quod illa avide suscepit, suoque exemplo & fervore brevi tempore effecit, ut crescente numero piarum feminarum, uti & puellarum instrui cupientium, illas ecclesia Disciplinæ, & adjunctus chorus atque ædificia contigua, non amplius caperent; debuerintque puellæ transferri ad majorem ecclesiam SS. Nazarii & Celsi; pueri vero inde ad templum Societatis Jesu, recens erectum. Perseveravit autem Olympia eodem fervore in sancto illo exercitio, [& alumnas virgunculas erudiendas.] pari cum fructu ac utilitate totius civitatis, usque ad extremum vitæ suæ; nulla cæli, caloris frigorisve injuria ab ejus frequentatione absterrita. Observabit hic Vitæ Aloysianæ lector, quam similem se beato patruo suo reddiderit in contemptu honorum & zelo animarum, quamque prȩsentem, uti ille, inter flammas opem Dei & B. Mariæ experta fuerit.

CAPUT VII.
Alia quædam gesta Olympiæ; & nonnulla de sorore ejus Gridonia.

[77] Tempore modo dictæ peregrinationis Lauretanȩ, adhuc prȩerat Collegio Virginum Antistita, [Suscepto Collegii regimine,] natu maxima sororum Cynthia: sed hȩc subinde continuis morborum incommodis afflictata, suum illud munus in Olympiam transtulit suprema cum auctoritate; cui & munus Procuratricis rerumque temporalium administrationem obedientia adjunxit. Gessit hæc munera quoad vixit, summa cum humilitate, modestia & solicitudine; tantaque cum reverentia erga sororem Cynthiam, acsi adhuc sua esset Superior, quia ipsam loco Dei pergebat habere & colere; neque de re ulla, quantumvis minima, disponebat illa non consulta, gaudebatque sic exercere obedientiam, pendendo in omnibus ab ejus arbitrio. Amabat omnes Collegii sui virgines, & Oblatas non secus ac sorores. Omnibus benigne providebat de rebus necessariis, [etiam Procuratricem agit,] serviebat infirmis, assistebat moribundis; prompta ad instructionem singularum, facilis ad ignoscendum delinquentibus; & quotiescumque ad se accedebant opis alicujus indigȩ, materno excipiebat & audiebat affectu; consolabatur mœstas; & si quam minus fiduciæ quam par est, in se ponere animadvertebat, prima alloquebatur & devincire sibi ejus animum mollibus verbis conabatur. In castigando lenta erat ac lenis; & præcipua fere castigatio, gravitas quædam vultus, qua tantisper abscondebat delinquentibus solitam jucundamque ejus hilaritatem.

[78] OEconomiæ studiosissima, sustentandæ familiæ necessaria suo quæque tempore comparabat diligenter & utiliter; [& rebus in arctis Deo uni fidit:] & plerumque pecunia parata: oderat enim in ære alieno esse. Hinc contigit non semel, vix obolum ei superesse domi. Monita autem aliquando, gravioribus id obnoxium esse incommodis; æquius esse, non tam prompte nomina solvere, quam ingruenti præter opinionem necessitati, vacuo ærario, non posse occurrere; respondit sibi providentiam divinam tot casibus probatam esse, ut siquid ejusmodi incideret, secura foret, illam non passuram suis quidquam deficere. Neque hæc ejus provida solicitudo suarum, & generosa securitas in Deo, tantum obtinuit tempore pacis & abundantiæ; verum etiam bellicis temporibus, iisque difficillimis, excelluit magis.

[79] Annus labebatur Domini MDCXXIX, quando ingruit Mantuanum bellum, [belli causa ad arcem cum suis transgressa,] & cum illo sæva pestis ac rerum penuria; militumque metu, circum Castellionem sævientium, coactæ fuerunt Virgines, relicto domicilio suo, ex urbe migrare in arcem; invitatæ illuc & deductæ ab Excellentissimo Principe Aloysio, tunc regnante, trium sororum patrueli; qui paulo ante, horum ipsorum bellorum causa, e Sicilia & Panormo, ubi Excellentissimam Principem Lauram de Bosco, filiam Principis Catholicæ, uxorem duxerat, citatis equis redierat Castellionem. Hic Olympiæ latior campus virtutis suæ, [letali morbo corripitur.] & in Virgines suas maternæ caritatis exercendarum apertus fuit, toto bellorum tempore. Ipsa imprimis cum letali morbo diu conflictata est, in quo mira tolerantiæ, amoris in Deum, & suæ cum ipsius voluntate conformationis specimina dedit. Vidit nonnullas suarum a pestifera lue sibi eripi; atque inter plures infirmas decumbere carissimas sibi duas sorores, Cynthiam & Gridoniam; harum vero ultimæ salus medicis non semel desperata fuit. Interea sedulo curabat omnes Olympia, circuibat lectos, solabatur, animabat, atque etiam fovebat quantum angustiæ temporum ferebant; vocabatque tum quoque Collegium suum, suum paradisum terrestrem, domicilium secretum sponsi sui cælestis, hortum spatiosum ubi legeret multiplices virtutum Christianarum flores fructusque: & hinc fiebat, ut labores suos, ærumnas, tædia, adversa omnia, pro illo exantlata, appellaret delicias suas; prompta etiam pro illius salute & incremento animam ponere.

[80] [Mirus ejus in Deum caritatis affectus:] Capite suo IX colligit Savazinus præcipuas quasque virtutes Olympiæ, illasque sere reducit ad amorem in Deum & proximum, ad tolerantiam, atque ad caritatem erga pauperes. Amorem ejus purissimum declarant (ut facta singularia non attingam) hæc verba, quæ sæpe in ore habebat, semper corde meditabatur: “Tametsi ego, que maxima totius mundi peccatrix sum, probe cognoscam, me non amare Deum nec posse amare quantum excellentia ejus infinita meretur, nec posse eo aspirare summam miseriam & iniquitatem meam; nihilominus ardenter desidero, & omnes adhibeo animæ vires, ut ipsum amem super res creatas omnes; pro quibus, certa sum, me non daturam vitam, neque facturam id quod desidero prompto animo facere, pro illarum Factore, qui sponsus meus, dominus meus, & unicum bonum meum est; in cujus bonitate & misericordia spes mea omnis omnisque fiducia reposita est.” Atque hic amor ejus, non mercenarius, sed gratuitus & purissimus erat; amans Deum propter se; & maximum amoris sui præmium reputabat, ipsum solum amare eum. Unde solebat dicere: “Si mihi certo constaret, reprobatam esse me; non desinerem propterea servire Deo & amare eum, ex totis viribus meis; & summæ mihi verterem felicitati, id posse præstare saltem brevi hoc tempore, quod mihi superest vitæ.”

[81] Eumdem amorem prodebat omnium oculis publica ejus reverentia & ardens pietas erga sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum. [erga Ven. Eucharistiam,] Tribus Quinquagesimæ ante solenne Jejunium diebus, quando illud pro Oratione quadraginta horarum exponitur in templo Societatis nostræ, a mane usque vesperam, fere perpetuo, ibidem manebat, adorabatque Amorem suum sibi speciebus eucharisticis; plerumque nixa genibus & junctis manibus, instar statuæ immota. Idem præstabat in ecclesia principe per Octavam sanctissimi Sacramenti; & sicubi per annum illud publicæ adorationi forte exponeretur. Privatim vero tum exardescebat præcipue amor ejus, quando cælesti illo cibo recreanda erat. Et consuetudinem sibi fecerat, quot vesperis, antequam concederet cubitum, per fenestras e cubiculo suo se convertere ad omnes ecclesias, quæ sub aspectum cadebant, & sacram Eucharistiam servabant; illamque inde, humi prostrata adorabat, & benedictionem sibi totique Collegio petebat. Quod si forte pium illud exercitium prætermiserat, [& Aloysium devotio,] ejusque e somno excitata recordabatur; statim se proripiebat e cubili, & humi prostrata precabatur more solito. Æmulabatur studiose gesta beati patrui sui, & in rebus minimis, exemplo ejus observandis, maximum ponebat momentum; ejusque festum quotannis, quamdiu nepotes ejus Principes sub tutela fuerunt, solennissima pompa & exquisita musica, una cum sororibus, celebrandum curabat; idemque faciendi piam consuetudinem Principibus, postquam adoleverant, reliquerunt, & multum commendaverunt: hi vero istius instituti retinentes, cœptam a neptibus solennitatem quotannis usque in hoc tempus celeberrime agunt.

[82] Quam erat ipsa sanctæ paupertatis amans, tam erat indulgens erga pauperes. Simul atque Collegium ingressa fuit, [paupertatis studium,] spoliavit se rebus omnibus caducis earumque amore: & voto etiam obstrinxit se ad paupertatem ubique & perpetuo colendam atque exercendam: neque tantum abdicavit se omnibus quæ reliquit in mundo; sed cubiculum etiam ingressa, quidquid non omnino necessarium erat, inde removit, ne simulacrum quidem Crucifixi, quod mater sua ei donaverat, aut thecam Reliquiarum, aut imaginem chartaceam retinens. Et sic deinceps frequenter lustrabat cubiculum, ut siquid minus necessarium forte illatum esset, [& in pauperes amor,] inde efferret. Paupertatis ejus & misericordiæ in pauperes unum accipe argumentum. Fuit aliquando rogata amore Dei a paupercula femina par calceorum; cumque aliud non haberet, detractos sibi suos calceos eidem dedit.

[83] Anno MDCXLV die XXI Junii, memoriæ B. Aloysii sacro, [Ecclesiam B. Aloysio construit.] induit in Collegio habitum Virginum Illustrissima Maria Gonzaga, Marchionis Ludovici Francisci, & Catharinæ Gonzagarumfilia, Olympiæ cognata; quæ Collegio pro dote attulit palatium prædiumque Molinelli, ubi Olympiam adhucdum puellam, cum sororibus suis avisque maternis aliquamdiu vixisse & secreto orare consuevisse, dixi supra. Hujus rei & gratæ memoriæ ergo, tum etiam quia nec in loco, nec in vicinia, ulla esset ecclesia; constituerunt tres sorores consensu, ibi ecclesiam ædificare sub patrocinio B. Aloysii, ab ejusque nomine locum, abolendo vocabulum Molinellum, deinceps appellare: quod & factum & in usum communem inductum est, cum propagatione honoris ejusdem Beati inter incolas & accolas. Prosequitur post hæc Auctor Vitæ venerabilis Olympiæ, cap. 10, ejus postremam infirmitatem ac piam mortem, quam conspectu sanctissimæ Trinitatis & multorum Sanctorum varie recreata, [& moritur 23 Decemb. 1645.] placide obiit die XXIII Decembris anni MDCXLV. Narrat deinde Auctor, cap. 11, celebritatem sepulturæ, & cap. 12 varia adducit curationum beneficia, ad invocationem venerabilis Olympiæ cælitus obtenta; quæ Auctor ex processu informativo, super iis facto diebus XIV & XXX Novembris anni MDCXLVII, excerpsit.

[84] Supersunt aliqua, sed quæ multorum instar habent, dicenda de Principe Gridonia ex P. Manzino. Fuit illa natu minima Sororum, sed non minor his excellentia virtutum & austeritate sanctitateque vitæ; animi vero generositate, [Gridoniæ amor Castitatis,] qua nec rebus prosperis movebatur, nec adversis cedebat, fortasse superior. Fuit huic quoque oblatum Principis alicujus, magni nominis, matrimonium; sed non minus constanter virginitatem professa quam soror sua Cynthia, edixit suasoribus, se, si certa foret, in statu conjugali statim a morte adituram cælum; perseverantem vero in Collegio Virginum passuram pœnas piaculares in Purgatorio usque ad extremum judicii diem; prælaturam nihilominus statum Virginitatis suæ quantævis eminenti per matrimonium fortunæ. Ejus magnitudo animi tunc mirabiliter excelluit, [& tolerantia ex fracto crure,] quando per planum incedendo, nescio quomodo cadens in terram, alterum sibi crus fregit; atque acerbissimos dolores, tunc ac deinceps per dies amplius centum, toleravit fortiter & æquanimiter, in perpetua fere insomnia, nullum dans indicium doloris sui, semper laudans Deum, & per intervalla meditatione rerum cælestium & lectione librorum spiritualium sese confortans.

[85] Exactis centum illis diebus, quibus lecto affixa decubuerat, nondum pedem humi figere potuit; & compertum est, loco non suo collocata esse & coaluisse ossa. [quod male curatum,] Quamobrem in consilium vocati plures chirurgi, constituerunt, denuo frangendum esse crus, ut recte curaretur. Inhorruerunt ad hanc sententiam circumstantes, non item Gridonia; quæ se statim chirurgo permisit; ac destinato die, constanti vultu, manu effigiem Crucifixi tenens, ore identidem nomen Jesu inclamans, sustinuit tormentum ingens ac mortem quintuplicem. Quinto namque violento chirurgorum conatu ad frangendum denuo crus, [denuo frangendum fuit.] vix tandem fractum est. Tum vero apparuit, quanta foret acerbitas doloris, ex patientis vultu, pallore letali obducto, & ex caligne oculorum, quos cælo obversos tenebat sine motu ullo; unde & adstantium alii suspicabantur, alii mussitabant, mortuam esse. Illa vero mox blande subridens, jussit illos metum ponere; se quippe vivere. Successerunt exinde per dies quinque continua fere deliquia animi; lenitoque paulatim doloris sensu, sibique reddita, signabat identidem crudele vulnus signaculo sanctæ Crucis; dolores & præsentes & præteritos offerens Deo, atque ad voluntatem ejus suam conformans.

[86] Videri possit Deus, isthoc infortunii Gridoniæ corpori immisisse, ut animam ejus purgaret, [Divinæ ejus visiones] ac pluribus suis donis locupletaret. Qualia autem illa fuerint, descripsit ipsa jussu Confessarii sui, postquam de integro curata fuit. Ita ibi loquitur:, “Primam a lapsu meo noctem transegi pervigil, doloribus oppressa incredibilibus, & absque omni consolatione cælesti. Sed non diu derelictam me sivit Dominus. Adfuit enim sub auroram, & me appellavit nomine meo, Gridonia. Et respondi ego ei, solo oculorum nutu. Appellavit me iterum Dominus meo nomine, quasi jocando, & interrogando me, qui valerem. Et ego ei altero respondi nutu, & dixi; Domine, tu nosti. Tum appellavit me Dominus tertium, ut supra, nomine meo; & percunctatur: Qui vales? Vin'ego te sanem? Et ilico respondi ego; Non, Domine; non id postulo; sed potius, ut in me ac de me fiat sanctissima voluntas tua, a qua non recedam in æternum. Tunc mihi visus est Dominus induere se decorem Majestatis suæ, tam benigno dulcique aspectu, ut nequeam explicare; & hæc mihi dixit: Age, Gridonia; quoniam te comperio in omnibus conformem voluntati meæ, adsum ut te consoler, ac ditem bonis cælestibus, dignisque meo in te amore. Neque enim vinci me patiar a te munificentia.

[87] Primum igitur, condono tibi quidquid a nativitate tua usque ad hanc horam commisisti peccatorum. [ac dona gratuita.] Secundum, augeo tibi gratiam meam, ac toto tempore quo jacebis infirma, singulorum dierum ægrotationem tuam compensabo meritis omnibus meis, quæ ego singulis totidem diebus pro salute tua operando in terra acquisivi: atque id præstabo nullo onere tuo. Tertium, polliceor confirmoque tibi meum auxilium & protectionem tui, tuarum sororum, ac totius Collegii. Tibi adstabo prope, ut adjuvem; te audiam, ut exaudiam; tibi loquar, ut consoler; & faciam ut cognoscas, quales quantæque sint inventiones misericordiæ meæ.” Hactenus scriptura Gridoniæ, hic latine versa; ex qua conjici facile potest, quam dilecta Deo fuerit anima ejus in hac vita, quantoque illa nunc gaudio abundet in cælo. Mortis suæ diem prænuntiasse dicitur; eumque clausit extremum anno MDCL, XVII Septembris.

[88] Habes hic, lector, compendio nonnulla trium Sororum Acta, pluribus describi digna, verum id non est hujus loci. Habes in singulis magnanimitatem virilem, castimoniam illibatam, tolerantiam admirabilem, studium orationis perenne, observantiam mutuam humilitate mixtam, aliasque præcipuas virtutes, quibus excelluit B. Aloysius; & quibus ipsæ similes fuerunt inter se. Deus vero ut monstret, similes quoque esse in gloria cælesti, corpora omnium trium a corruptione servat immunia; qualia anno MDCLXXIX die XXIII Septembris, post triginta annorum sepulturam, inventa fuerunt; prout dixi §. I. Commentarii prævii.

CAPUT VIII.
Exhortatio domestica, a B. Aloysio habita in collegio Romano super mensam, festo Sanctorum omnium.

[89] Ex omnibus quæ de gestis B. Aloysii retulimus, constare potest, illum non sua solius causa natum se putasse, sed omnibus omnia, secundum Religionis suæ instituta, [Exhortationum Aloysianarum una,] factum esse. Hinc suis Castellione tum publice, tum privatim, explicuit doctrinam Christianam, pene puer ipse. Hinc Religionem ingressus, eamdem summa voluptate sua tradidit, tum domi servitiis nostris, tum in compitis rudi agrestium turbæ. Hinc Romæ frequenter in sodalitiis B. Mariæ Virginis ad studiosam juventutem, atque in triclinio super mensam ad Patres nostros pro concione dixit. Hinc Mantuæ rogatus a Rectore collegii, ad Patres illius incolas plerosque grandævos, ipse juvenis & alterius Provinciæ, exhortationem ad omnium utilitatem instituit. Hinc penultimo vitæ anno, Mediolano rediens Romam, Senis Sodales Marianos, ad hoc invitatus, egregie exhortatus est ad virtutem, pluresque illorum tum exemplo suo tum dictione impulit ad amplectendam vitam Religiosam. Similiter alias alibi sæpe peroravit.

[90] Nusquam tamen legere memini, istiusmodi ejus Exhortationes ad alienas manus pervenisse, [habita Romæ ad nostros super mensa,] præter duas: quarum alteram Senis, dixit ad Sodales; quamque pene vi extorqueri sibi passus est ad plurium utilitatem. Plura enim continuo ejus exempla fuere descripta a piis auditoribus, ea certatim sibi servare cupientibus: atque is qui autographum Beati nactus fuerat, illud pro sacra Reliquia diu post sibi carum ac pretiosum habuit. Alteram, qua Nostros in collegio Romano super cœnam exhortatus fuerat, nescio quis aut quomodo obtinuerit: fortasse Studiosorum aliquis nostrorum e Polonia, qui tunc ibidem (uti ex singulis fere Societatis nostræ Provinciis eo convenire aliqui studiorum causa solebant) cum Aloysio sacræ Theologiæ operam dabat. [delata in Poloniam] Certe in Poloniam autographum illud delatum est; atque hodiedum in collegio Cracoviensi inter sacra cimelia pro Reliquiis servatur.

[91] Autographum Senense aut ejus exemplum invenire nusquam adhuc potui, tametsi plura fuerunt, [ab exemplo Italico] ut dixi, descripta. Ita tempus edax, etiam non longum, accedente mortalium in conservando negligentia, cito consumit multa. Autographi Romani exemplum e Polonia nactus Ceparius, ipsum, ne pariter consumeretur, impressum dedit post Vitam Beati in editione ejus Placentina. Eadem Exhortatio, sane concinna, [Latine datur,] mihi digna videtur, quæ in hoc Opere de Actis Sanctorum, Latine versa, posteritati conservetur: eoque magis, quod a Sancto & festo Sanctorum omnium dicta, perspicue monstrat viam, qua ad Sanctorum consortium pervenit Orator ipse, & omnes pervenire debemus. Sic igitur habet.

[92] Inter multas mirabilesque visiones, quibus beatus Apostolus & Euangelista Joannes a Deo illustratus fuit, multa admiratione & consideratione digna videtur illa, quam ipse describit hisce verbis: Vidi sanctam civitatem, Jerusalem novam, descendentem de cælo, a Deo paratam, sicut sponsam ornatam viro suo. [Apoc. 21] Hæc civitas, tametsi fortasse, [Civitatis cælestis, id est perfectionis Christianæ,] secundum litteralem sensum, intelligatur Sancta Ecclesia esse; videtur tamen spirituali sensu accipi posse, juxta doctrinam S. Bernardi, pro conversatione Christi Domini nostri, quam ipse nos docuit exemplo suo hic in terris, quamque ab ipso didicerunt secutique sunt Sancti omnes, quorum hodie memoriam celebramus.

[93] Dicit namque citatus Bernardus, Christum, dum cælestis disciplinæ magisterium terris intulit, simul etiam supernæ illius Jerusalem visibilem quamdam imaginem & speciem in se ipso ostendisse. [Serm. 27 sup. Cant.] Et causam subjungit his verbis: Nec frustra in terris visus est homo cælestis; cum de terrenis cælestes quam plurimos fecerit sibi similes. Neque vero tantum exemplo suo & in se ædificare Christus voluit hanc novam civitatem, de cælo descendentem: sed hodie nos quoque docere vult modum construendi in nobismet ipsis hanc sanctam Jerusalem, quæ est civitas amoris Dei; dum nos docet in S. Matthæo Beatitudines, ex quibus illa componitur: interque illas, ait S. Bonaventura in quadam Apologia, in defensionem pauperum scripta, non absque mysterio referri primo loco hanc; Beati pauperes spiritu &c. [Matth. 5.] Hæc enim, inquit ille, [primum fundamentum paupertas Euangelica.] est quadammodo fundamentum hujusce civitatis novæ, cujus nos Christus constructionem docere vult. Cum igitur de hac sola Beatitudine tractandum mihi tantummodo sit, in duas partes totam dictionem dividam. Prima inquiret causam, cur Beatitudo ista a Christo posita sit primo loco: altera proponet momenta, quibus nostra voluntas inclinetur ad eam amplectendam.

[94] Ad primum quod attinet, scribit S. Ambrosius, subesse mysterium, quod Christus suum illum divinum sermonem orsus fuerit a commendatione Paupertatis; Ordine enim, inquiens, prima est, & parens quædam generatioque virtutum: quia qui contempserit secularia, ipse merebitur æterna. [Lib. 5 in Luc. c. 6.] Contra vero, fieri non potest, ut quis mereatur regnum cælorum, & consequatur in hac vita Beatitudines reliquas, nisi prius studeat consequi spiritus paupertatem. S. Hieronymus, relato Cratis Thebani facto, qui veniens Athenas, magnam a se projecit vim auri quod portabat, ratus non posse divitias possideri, & virtutem acquiri: hoc, inquam, relato exemplo, subdit Hieronymus; Nos autem suffarcinati auro, Christum pauperem sequimur? Quasi diceret, fieri id non posse. [Epist. 13.] Quemadmodum enim ædificari non potest civitas aut turris absque fundamento; ita construi non potest hæc civitas nova Jerusalem, quam Christus hic excitandam docet, absque fundamento suo, quod est Paupertas spiritus. Quoniam ut, teste S. Augustino, civitas Babylonia fundata est super cupiditate rerum terrenarum; [Est illa etiam] ita, teste S. Bonaventura, fundamentum civitatis Jerusalem est abalienatio ab iisdem rebus terrenis & amor paupertatis spiritus. [In ps. 14.] [radix virtutum,] Præterea sicut arbor ferre non potest fructus, nisi bene redicata sit; ita accidit quoque arbori virtutis, cujus radices in corde nostro, uti ait S. Franciscus, sunt spiritus paupertas. Adde quod lampadem accendere nemo possit, nisi prius immissum sit oleum, quod veluti cibus & nutrimentum lucis est. [5. Bonav. in Vita S. Franc.] Haud secus nobiscum agitur. Si accensam in corde nostro tenere cupimus amoris Dei lampadem; oportet illud prius vacuum sit aqua, quæ rerum terrenarum est cupiditas; ac impleatur oleo Paupertatis, quæ ab eodem S. Francisco appellatur cibus & nutrimentum aliarum virtutum.

[95] S. Catharina Senensis, scribens ad quasdam Sanctimoniales Florentiæ, inculcat illis, lampadem cordis, plenam oleo humilitatis, & accensam lumine, tum cognitionis propriæ, [oleum lampadis,] tum bonitatis divinæ, tenendam esse in manu timoris cum intentione sancta. [Epist. 157.] Dicit enim, quod uti lampas superne larga est, inferne vero angusta; sic se debet cor nostrum dilatare versus cælum Christumque, & coarctare versus mundum ac vanitatem ejus. Quia carebant oleo Virgines fatuæ, extinctæ fuerunt earum lampades: quod nobis quoque continget, si spiritu deficiamus. Quamobrem, si volumus ædificare in nobis hanc civitatem, si plantare hanc arborem, si hanc lampadem accendere; debemus totis viribus incumbere prius in hoc studium Paupertatis spiritualis: quæ qualis sit, quantumque amari a nobis debeat, ut cognoscamus, considerandum nobis est, quam ipsa in se bona, quam amabilis, ac desiderabilis sit.

[96] Opinio hominum mundanorum est, amabiles esse divitias: Beatum, [& fons omnis boni,] inquit Psalmista, dixerunt populum cui hæc sunt. [Ps. 143.] Verum non ita se res habet, testante eodem Psalmista, quod Divites eguerunt & esurierunt; inquirentes autem Dominum, minuentur omni bono. [Ps. 33.] Et sane nullum boni genus est quod hujusmodi desit. Cum enim quidquid venit boni nomine, aut utile, aut delectabile, aut honestum sit; patebit consideranti, nihil horum Paupertati spiritus deesse. Imo vero tam abundanter illa in ista sunt, ut nihil utilius, nihil delectabilius, nihil honestius usquam sit quam sancta illa Paupertas, tam studiose a Christo Sanctisque omnibus culta & ardenter amata.

[97] Et utilitates quidem ejus infinitæ sunt. Sed nihil attinet hic producere alias, [tam utilis,] quam quæ suggeritur in præmissis verbis; Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum cælorum. Videlicet Paupertatem illam esse thesaurum & pretium, quo comparetur regnum cælorum. Appello S. Augustinum. Dicit, Felicitas magna est Christianorum, ut paupertatem faciant pretium regni cælorum. Vis nosse, quam locuples sit? Cælum emit. [In Epist. S. Jacobi Et Sermon de verb. Apost.] Quibus thesauris conferri potest, quod videmus Paupertati indulum? Attamen quid nos juvaret comparasse ingentem thesaurum, aut emisse dominium in regione longinqua; si postmodum non possemus adire ejus possessionem, [quia cælum acquirit,] aut fructu ejus gaudere? Ne id nobis eveniat, facit Paupertas, auferens quidquid impedire possit, quo minus contendamus ad patriam nostram, in eaque reposito thesauro nostro fruamur. Patria illa, ubi thesaurum habemus, est civitas cælestis Jerusalem, ad quam, teste S. Bernardo, arduus est ascensus: atque illuc ascendere volenti maximum, eodem teste, impedimentum affert pondus divitiarum. Quis autem modus tollendi hoc impedimentum? Paupertas spiritus. Audi rursus Bernardum: Hæc facit, ut tam felici facilitate, quam facili felicitate curramus, [& facilem eo ascensum præbet;] quoniam exonerati sumus. Neque solum aufert obstacula, quæ impediunt ascensum, sed alas quoque addit ad volandum. Hæ sunt alæ quas optabat Propheta, dicens: Quis dabit mihi pennas sicut columbæ, ut requiescam? [Ps. 54.] De hisce item alis ait S. Augustinus; Viscus alarum spiritualium est affectus rerum terrenarum. Concupisti? Adhæsit. Si volare igitur ad cælum volumus, abjiciendæ sunt res caducæ, & assumendæ hæ duæ Paupertatis & Paupertatis spiritus alæ, quibus feramur ad locum, ubi thesaurus noster est, ibique illo perfruamur.

[98] [quam delectabilis,] Neque tantum habet utilitatem suam, sed delectationem quoque Paupertas spiritus. Hinc fortassis non promittit Christus Dominus huic virtuti tantummodo præmium futurum, uti reliquis Beatitudinibus; sed præsens quoque, dicens; Beati Pauperes spiritu, quoniam vestrum est regnum cælorum. Est, inquit: quasi velit insinuare, virtutem hanc prȩsenti tempore secum ferre singularem delectationem & gaudium. Paradoxon quidem aliquibus videor loqui, dum Paupertatem esse delectabilem dico. Verum aliter illis videbitur, ubi consideraverint, non appellari a Christo beatos Pauperes, sed Pauperes spiritu; illos nempe, qui sponte ac voluntate sua sunt pauperes. [quo fruitur spiritus vere pauperum,] Ingens igitur intercedit discrimen inter unos atque alteros Pauperes, inter Pauperes necessitate & Pauperes voluntate. S. Joannes Chrysostomus comparat paupertatem cum fornace Babilonica, in quam tres illi pueri apud Danielem injecti fuerunt. [Hom. 4 in Matth.] Quantumvis enim ignis natura sua urat, cruciet atque absumat; nihilominus tres pueri prædicti, qui volentes eo immissi fuerunt amore Dei, non modo nullum ab igne dolorem aut noxam passi sunt, sed in medio ejus gaudebant potius, ac cælesti rore divinitus aspersi refrigerabantur. Sic & paupertas, ex se quidem affligit cruciatque acriter: at Pauperibus spiritu, qui voluntarie tales sunt, neque dolorem neque molestiam affert; sed potius refrigerium & consolationem, per gratiam Dei largiter affluentem.

[99] Neque vero putandum est, consolationem hanc spiritualem cælestemque delectationem tantum nasci ex spe futurorum bonorum, [non solum in futuro,] quibuscum commutamus temporalia nostra. Nascitur quoque ex ipsis temporalibus rebus; quæ feliciores nos reddunt, & uberiorem voluptatem gaudiumque pariunt, quando relinquuntur pro Christo in Religione, quam afferre possint illis, qui opulentissimi sunt in mundo. Egregie hoc notat S. Bernardus in Cantica, explicans hæc verba Christi apud Matthæum; Beati pauperes spiritu &c. [Serm. 21.] Non putent, inquit, divites hujus seculi, Fratres Christi sola possidere cælestia, quia audiunt; Beati pauperes spiritu: non eos, inquam, æstiment sola possidere cælestia, qui sola illa audiunt in promissione: [sed etiam in præsenti;] possident & terrena, tamquam nihil habentes & omnia possidentes. Unde, quæso, hæc possessio rerum omnium & felicitas, nisi ex paupertate spiritus? Audi eumdem Bernardum: sic prosequitur: Et pro certo, tanto magis Domini sunt, quanto minus cupidi. Denique Fideli totus mundus divitiarum est; totus plane, quia omnia serviunt ei, & omnia illi cooperantur in bonum. Numqua major uspiam felicitas, consolatio, delectatio?

[100] Superest inspicienda honestas, quæ invenitur in paupertate; [ac denique honesti,] eamque in illa comperiemus longe excellentiorem esse, quam sint alia duo, quæ diximus, bonorum genera. Hanc vero illius excellentiam tametsi ex variis capitibus commonstrare possem, nolim tamen plura eo conferre quam duo. Primum esto, inspicere, quantopere hæc virtus paupertatis, & paupertatis spiritus, id est paupertatis cum humilitate conjunctæ, placeat Deo. Alterum, considerare, qualia illius exempla nobis reliquerint Christus Dominus & omnes Sancti ejus: quos utique par & honestum est nos quoque imitari, quia ipsi institerunt viam, quæ ducit in cælum.

[101] Primum itaque æstimemus, quam honestum sit, [quia placet Deo,] velle Deo placere, tum propter suam bonitatem & beneficentiam nobis exhibitam; tum quia divinum ejus placitum regula est omnis rectitudinis & honestatis. Huic Deo, interrogatus sæpenumero a Fratribus suis S. Franciscus, quid præstare possent, quod gratissimum sit; respondere solebat, nihil gratius ei fore quam studium paupertatis. [S. Bonav. in Vita ejus.] Facit huc etiam, quod S. Bernardus observat de apparitione Angeli, ad Pastores in Christi nativitate missi, dicens: Quam multi potentes, quam multi sapientes hujus seculi, hora illa in stratis mollibus quiescebant; & nemo eorum dignus habitus est novam videre lucem, scire magnum illud gaudium, Angelos audire canentes. [Serm. 3. de Nativ.] Tum hinc præclarum ducit argumentum: Si tanto amore dignatus est Deus pastores illos, qui erant pauperes necessitate, propter ipsum beneplacitum quod ei affert paupertatis virtus; quanto majore dignabitur amore idem Deus pauperes spiritu, qui voluntate sua tales sunt.

[102] Alterum honestatis, in hac virtute residentis, caput sumo ab exemplo Christi, & omnium Sanctorum ejus: quod tantæ efficacitatis est apud illos, [& assimilat hominem Christo,] qui luce divina illustrati, hoc ipsum penitius cognoscunt, ut cogat animas, quæ eo cognitionis venerunt, mirabilia loqui. Has inter numeremus licet S. Catharinam Senensem, in una Epistolarum suarum scribentem, quod magis desideraret incedere per viam qua Christus & Sancti ejus præcesserunt, tametsi illac dolores, tormenta varia, ac tandem ipsas, post absolutum hujus vitæ cursum, perpetuas inferorum pœnas subire deberet; quodque illam insisteret libentius, quam quamvis aliam, etiam talem, quæ multam in hac vita voluptatem allatura, ac deinde in paradisum cælestem perductura esset. Si igitur tanto Christum studio sectari debemus, utique considerandum nobis est, quibus ipse & Sancti ejus tum verbis, tum exemplis, hanc nos virtutem docuerint. [Serm. 2 de Ascens.] S. Bernardus ita loquitur: Hæc enim est via quæ potest salvare animas vestras, & non est alia præter ipsam. Qui aliter vadit, cadit potius: quia sola humilitas exaltat, sola est quæ ducit ad vitam. Ipsa quoque experientia id docet per vitas Sanctorum, qui magis conspicui fuerunt in quolibet ordine; puta Apostolorum, Martyrum, Pontificum, Confessorum &c.

[103] [ac sanctis eum per ipsam secutis;] Et primum quidem si oculos conjicimus in Christum Dominum, nihil attinet in illo considerare aliud, quam quod docet Apostolus: Scitis enim gratiam Domini nostri Jesu Christi, quoniam propter vos egenus factus est, cum esset dives. [2. Cor. 8, Matth. 8. 20.] Talis autem fuit ejus paupertas, ut, ipsomet testante, cum vulpes foveas suas habeant & volucres cæli nidos suos, ipse tamen non habuerit ubi sacrum caput suum reclinaret. Christi exemplum secuti sunt Apostoli, tamquam veri ejus discipuli; de quibus universim testatur S. Paulus: Usque in hanc horam & esurimus, & sitimus, & nudi sumus. [2. Cor. 4.] De gloriosis vero Christi Martyribus, ita loquitur cum eodem Paulo sancta mater Ecclesia: Circuierunt in melotis, in pellibus caprinis, egentes, angustiati, afflicti. [Hebr. 11.] De sanctis Confessoribus, qui divitias habuerunt in hoc mundo, testatur eadem sancta Ecclesia, quod pauperes fuerunt spiritu; applicando illis istud Ecclesiastici; Beatus vir qui post aurum non abiit, nec speravit in pecuniæ thesauris. [Cap. 31.] De sanctis Monachis & Eremitis suppetunt nobis exempla S. Pauli Eremitarum primi, S. Symeonis Stylitæ, S. Hilarionis, & aliorum. Inter Sacerdotes & Levitas habemus sanctos, Dominicum & Franciscum; qui novum paupertatis genus instituentes, non vituperio, sed potius laude digni fuerunt, uti ait S. Bonaventura; cum paupertatem Christi perfectius amitati sint. Denique ad Virgines quod spectet, notum est exemplum S. Claræ Virginis, & Matris multarum Virginum, quæ tantum adamabat hanc sanctam paupertatem, ut de illa mentionem apud suas faciens, dicere soleret, suum illud monasterium tunc stabile firmumque fore, quando sanctæ paupertatis vallo bene munitum esset. [Anton. 3 Dial.c. 13]

[104] [ideoque Christianis amanda est.] Hinc concludere sermonem hunc possim verbis Uriæ ad Davidem: Arca Dei, & Israël, & Juda habitant in papilionibus, & Dominus meus Joab & servi Domini mei super faciem terræ manent: & ego ingrediar domum meam, ut comedam & bibam & dormiam cum uxore mea? [2. Reg. 11.] Absit a nobis, ut, quod alii faciunt, deserto Christi & Sanctorum ejus pauperum exemplo, delicias divitiasque adamemus: sed unusquisque potius dicamus id quod de se scribit S. Gregorius Nazianzenus, qui hanc sanctam paupertatem sibi gloriæ ducens, ita secum ratiocinabatur: Exprobrabunt nobis paupertatem nostram. Verum hæc divitiæ meæ sunt; hanc mihi gloriæ verto; hac propemodum ad superbiam insolesco. Dumque illam mihi improperant inimici mei; aliud mihi obijcere non videntur, quam quod insistam vestigiis illius, qui cum dives esset, egenus propter nos factus est. Utinam & spoliare me possem vilibus hisce panniculis quibus contegor, ut fugerem hujus seculi spinas, quæ morantur ac retrahunt properantem accedere ad Deum. Istiusmodi quoque debet esse desiderium cujusque nostrum & omnium illorum, qui quod profitentur, veri esse volunt servi Jesu Christi. Amen.

INDEX HISTORICUS IN TOMUM IV JUNII.

Aaronicæ familiæ, a David in 24 classes distributæ 688 e

Abdelas Dux Saracenorum, gravis Christianis 8 sec. 730 b

† Abel Archiep. Remen. a S. Bonifacio ordinatus 821 e

† Abagarus Princeps Edessæ, qui Christo scripsisse dicitur 3 e

Abiæ vices Sacerdotales, quæ? 688 e

† Abraam, Isaac, Jacob apud Habessinos die XXI cujuslibet mensis 138 f

Abrahami Georgii, Maronitæ S. I. Martyrium 983 b

Acacius Ep. Berœæ Thraciæ 4 sec. 241 f

Acacius Arianus Ep. Cæsareæ Palæst. 4 sec. 239 c

Achillis Gagliardi S. I. testimonium de B. Aloysio 1004 f

Adam, Ep. Frisingen. probat miracula B. Aloysii a Bidermanno descripta 1079

Adelwinus, Ep. Rameseiensis interest translationi S. Etheldredæ 537 b

Ademarus Mon. S. Eparchii scribit de Capite S. Jo. Bapt. quod credebatur Angeriaci esse 755 d

Adonis Chronicon, turbatum in serie Episcopali 777 d

Adriani M. Reliquiæ igne probatæ 606 d

Adrianus Papa punit depeculatores mñrii Elyen. 578 c

Ædelherus, frater & successor Annæ Reginæ Orientalium Saxonum 501 f

Ægericus, R. Orient Sax. cæsus a Merciis 7 sec. 498b

Ægidius a Walduria, Prior Oigniac. cui 13 seculo inscriptum Supplementum ad Vitam B. Mariæ Oigniacensis 666 d

Aëlfritha Regina Angl. interfectrix S. Brithnodi Abb. & privigni sui S. Edwardi Regis 628

† Agathonica V. M. Rom. transfert Corpus S. Agrippinæ. V. M. 464 c

† Agnes V. M. Patrem Sebastianum del Cæstello animat ad luctam cum dæmonibus 274 a. Ejus imago annulum, a pio Sacerdote oblatum, digito extento acceptat 396

Agrippa Rex Judæorum unicus, a Josepho male geminatus 695 f

Agrippinus, in Galatia persecutor sub Maximiano 472 b

Agrippinus Præf. urbis Parisien. persecutor 816 a

† Agrofredus, frater S. Leutfredi 112 f

† Aiolis Reliquias dignoscit B. Maria Oigniac 661 a

Airaldus Archiep. Genuen. 11 sec. revelat Cineres S. Joannis Baptistæ 782 e

† Alanus R. Britann. Armor. dein Monachus 607 f

† Albanus M. asseritur ab Elyensibus haberi 532 f

Albanus alius, fabulosus Hungariæ Regis filius & M. apud Moguntiam 95 b

† Albertus Magnus, Ep. Ratispon O. Præd. 272 b Civitatem Colon. reconciliat cum suo Archiep. Engelberto 13 sec. 321 e

Albertus le Grand, scriptor de Sanctis Aremoricis, qualis? 607 b

Aldo Ep. Placentinus 12 sec. 783 d

Aldulfus frater S. Etheldredæ 498 c

Aleidis cæca, familiaris B. Christinæ Stumbel. 386 d

De Alenia (Petrus) Prior Præd. 16 sec. excipit brachium S. Joannis Baptistæ 773 c

Alexander PP. III ordinat S. Lantfrancum Ep. Papien. 62 b. Probat. festum S. Jo. Bapt. Genuæ 784 c

Alexius Comn. Imp. scribit de Capite S. Jo. Bapt. 754 d

† Algotus rusticus, ubi situs, revelatur 567 c

Alisia, mater S. Lietberti Ep. Camerac. 590 a

Alla R. Northanhumbr. 7 sec. socer S. Etheldredæ 502f

Alphonsus R. Arrag. S. Raymundum nominat Barbastr. Episcopum, deinde patitur eum sede illa expelli 128 b 129 a

Alphonsus, patruus B. Aloysii 922 d 998 f

† Amatus Ep. Morin. translatus a S. Baino 37 e

† Ananias, baptizator Pauli Apostoli 64 f

Anastasius Papa quanti fecerit S. Paulinum Nolanum Episcopum 213 f

Anastasius Biblioth. an ex Græco verterit Acta 10000 Crucifixorum. Liber ejus de Vitis Pont. elucidatus a Joan. Ciampino 13 d

Anatholius Hymnogr. in Conceptionem Bapt. 309 e

† Andreas Ap. sanat socium S. Lietberti Ep. 12 sec. 597. Morituræ B. Mariæ Oigniac. præsentiam suam pollicetur 662 f

Andreas Cretensis, an auctor Canonis II in Conceptionem Baptistæ 709 e

Andreas Bobii O. Præd. Martyr in Walachia 138 c

† Aneglia, mater S. Scildis V. 220 b

Anna, Rex Saxonum Orientalium 7 sec. pater S. Etheldreda 498 b 601 c

Anna Comnena, filia Alexii Imp. Reliquiam S. Joan. Bapt. versibus ornat 778 b

Anna, uxor Henrici Regis Franciæ, filia Jaroslai Regis Russorum 694

Anna, uxor Mathiæ Imp. S. Ivæno devota 827 b

Annas cum Caipha, Pontificatum alternans 691 b ejus quinque filii successive Pontifices ibid. d

† Anselmus, Archiep. Cantuar 13 sec. invitatus ad Translationem S. Etheldredæ 537 a

Ansigisus Monachus Centulen. Roma adfert Reliquias S. Joannis 9 sec. 483 b

Anketellus Mon. facit arcam S. Albani 13 sec. 166 d

Aponianus Præf. Romæ sub Juliano 35 a 78

Arduinus (Joannes) multiplicis erroris arguit Josephum 695 f. Christi natalem definitum credit ex natali Solis apud Gentiles 702 d

Aretas Rex Arabiæ, Socer Herodis Tetrachæ 694 f Petit ab Herode Caput S. Joan. Bapt. 712 c

Aristobulus filius Herodis Ascalonitæ, ex Mariamne, pater Herodis Junioris & Herodiadis 696 e

Aristobulus, pronepos Herodis Ascalonitæ, secundus maritus Salomes filiæ Herodis 697 a

Antiochus, S. Eusebii Samosateni propinquus, exulat pro fide 4 sec. 241 b

Antipæ cognomen male additum Herodi Tetrarchæ 695 f

† Antonii M. Corpus Fredalici diœc. Tolosanæ 128 d

Antonina Patricia, uxor Belisarii, calumniatrix S. Silverii 16 e

Antonius, Archiep. Athenarum, 5 sec. 774 b

Antonius a S. Anna, O. Min. 17 sec. in Moluccis pro castitate occisus 686 f

† Arnoldus Villarien. Monachus, ex Cæsario 138

Arnulfus, Comes Flandriæ, liberat S. Lietbertum, Ausiaci captivum 602 d

Athalia, custos Capitis S. Joannis Baptistæ post 1 Inventionem 712 f

Athanasius, Ep. Alexandrinus, excipit Reliquias S. Joan. Baptistæ. 767 c

† Atto Ep. Pistorien. Ord. Vallis Umbrosæ 55 c d'Aubusson (Petrus) Magister Rhodi 15. sec. 771 c Cardinalis gratus erga S. Jo. Bapt. Genuæ 794 c

† Audoënus Rothomagensis Ep. Crucem erigit 170 f

† Augustinus quam familiaris S. Paulino Nolano 212

† Augustinus Carasius Carm. 16 sec. in Hisp. corpore adhuc incorrupto 3 b

Augustus Cæsar an jusserit 6000 servos crucifigi 179 a

† Avitus Ep. Viennen 7 sec. excipit exulem Ebredunen. Ep. cum S. Palladio 96 f

Aunarius Ep. Autissiodorensis optat metrice scribi Vitam S. Germani 830 a

Aurelius procus S. Consortiæ 261 a

Ausonius Rhetor & Poëta, Magister S. Paulini Ep. Nolani 203 b

Auxbrebis (Joannes) Pastor Onayæ, 17 sec. notat miracula S. Walheri 615 b

Aygua mater S. Radulphi Archiep. Bituric. 117 e

Azo, Episcopus Aquinas 783 d

Azo Mon. Elyen. miraculo curatus 540 d

Azor (Joannes) S. I. Prof. Theol. B. Aloysio 980 b

Bajazeth, Imp. Turc. donat Rhodiis dextram Joannis Bapt. 770 a

Balbinus S. J. (Bohuslaus) a quo vita S. Ivani Erem. 823

Baldericus Ep. Ultrajectinus invenit Corpus S. Engelmundi 116 c

Balduinus, Imp. CP. verticem S. Joan. Bapt. donat S. Ludovico R. Francorum 751 f, & manum Ottoni de Cyconiis 768 e

Balduinus, Abbas Angeriac. 11 sec. detegit Caput, creditum esse S. Joan. Bapt. 755 e

Baldus Mon. Angl. instructor Elwredi R. 518 f

Balgerus Mon. transfert Reliquias ex Anglia in Flandriam 29 f

Baronius (Cæsar) Card. non satis æquus Ven. Eusebio Cæsareæ in Cappadoc. 76 c. Cur de Sanctis Hispanis pauca scripserit 100 b. Opinatur, Aquileiam aliquando dictam Romam seu Romatianam 244 d. Non audet Romanis asserere Caput S. Joan. Bapt. 485 a. Ejus sententia de Capite illo Romæ, expensa 761 b. Ejusdem devotio erga B. Aloysium 867 f

Bartholomæus Apost. Patronus B. Christinæ 277 d

Bartholomæus Ep. Elnen. 15 sec. sistit cultum Brachii S. Ioan. Bapt. Perpiniani 775 c

Basilius Macedo Imp. fundator ædium S. Io. Bapt. Constantinopoli 751 d

† Basinus, pater S. Aldegundis, Trunchimensis mñrii fundator 25 b

† Bassa, V. M. an soror S. Agrippinæ V. M. 460 c

Beghinarum Oigniacensium habitus & institutum 634 c

† Beda scribit in suo mrlio & historia de S. Albano 147 b: texit vitam S. Etheldredæ Reginæ Virginis 489 b, & elegiam de ejus virginitate 516c

Belizarius, Dux Justiniani Imp. contra Gotthos in Italia, injurius S. Silverio 15 c

Bellarminus (Robertus) Card. B. Aloysii Confessarius, cultor, & laudator 888 f, 969 d, 1037 b

Bellomontius (Ludov.) Archiep. Parisiis dedicat Capellam 10000 Crucifixorum 180 c

Benedictus Card. 11 sec. instituit S. Adalbertum Archiep. Magdeburg. 34 d

† Benigna O. Cist. V. M. in Polonia 3 a

Berchmans (Joannes) S. J. imitator B. Aloysii, pingit ejus imaginem 864 e, 887 f. Cum eo apparet & curat ægrum 1077

Bernardini Medicæi testimonium de B. Aloysio 1003 e

† Bernardus, apparet B. Mariæ Oigniac. alatus 660 d

Bidermannus (Jacobus) S. J. edit miracula B. Aloysii 1078 & 9

† Birinus, Rex Westsaxonum in Anglia 522 e

Bogo, Dux militum in Arabia sub Maximiano 480 c

Bollandus (Joannes) S. J. scribit vitam S. Erici Monachi 829 a

Bona, Comitissa Sabaudiæ 12 sec. 762 e

Bonincontrus Morigia 13 sec. scriptor Historiæ Mediolanensis 764 c 766 e

Bononius (Hieron.) Ep. Syracusæ 16 sec. 459 d

Borzivoius, Dux Bohemiæ 10 sec. 823 b

Boso, Ep. Merseburg. 10 sec. 34 e

de Bourbon (Carolus) Card. Ep. Lugdun 15 sec. 180 c

Brithstanus, ex carcere liberatus miraculo S. Etheldredæ 546 e

Brompton (Joannes) de inventione S. Amphibali Mart. 170 c

Bruzo (Henricus) pater B. Christinæ Stumbel. 279 a

Buglius (Jo. Ant.) Baro Burgii in Sicilia 16 sec. 459 d

Buisseret (Franc.) Ep. Namurc. cogitat de elevanda B. Maria Oigniac. 679 a

Burchardus, Ep. Misnen. 10 sec. 34 e

Burckhardus, Card. Archiep. Salisburg. Romam mittit processus pro canoniz. S. Eberhardi Archiepiscopi 261 a

Burthredus, Rex Merciorum, pacem init cum Danis, 9 sec. 518 e

Byzantius Hymnographus, de Conceptione S. Ioan. Baptistæ 709 c

Cæcilia, Matertera Innocentii XI, sancte mortua 17 sec. 3 d

Caiphas, cum Anna Pontificatum alternat 691 b

Cajus Imp. Herodem Tetracham cum Herodiade exilio mulctat 697 b

Calcagninus (Augustinus) scribit Historiam S. Io. Bapt. & Cinerum ejus Genuæ 780 a

Calixtus II increpat Stephanum Oscensem ob invasam sedem Balbastren. 134 f

Camerota (Jo. Bapt.) S. J. Lector Theol. Neapoli 911 e

Campanaria familia Genuæ, S. Joan. Baptistæ devotissima 786 e

Campofregosus (Paulus) Archiep. restituit Genuæ novum festum S. Joan. Bapt. 15 sec. 791 d

Cangius (Carolus du Fresne) auctor libri de Capite & Reliquiis S. Joan. Bapt. 711 d

Cantipratanus (Thomas) scribit Acta S. Christinæ Mirabilis 270 c

Canutus, Rex Angliæ factus 11 sec. 529 e

Canus (Melchior) O. Pr. excusat Sozomenum 719 c

Coarsin (Guil.) sec. 15, Cancellarius Rhodi 770 b

Carmelitæ MM. 40000 aut 140000, & monasteria 7000 in Syria, an credibiliter asserantur 137 f

Carminatus (Joan. Bapt.) S. J. Provincialis B. Aloysii 989 f

† Carolus Borromæus, Ep. Mediol. jubet transferri thesaurum Reliqq. Modoëtien, 766 d: primam communionem impertit B. Aloysio 931 f 932 i 933

Caroli Martelli Principis Franciæ filius Gripho, a S. Leutfredo sanatus 109 d

Carolus Calvus, Rex Franciæ, confirmat fundationem mñrii Doverensis 121 a. Ei dedicata Vita metrica S. Germani Autissiodor. 829 c

Carolus Simplex, Rex Fr. & uxor Frideruna mñrio S. Germani de Pratis subjiciunt Abbatiam S. Leutfredi 114 e

Carolus VI, Rex Fr, lilia scuti sui ad tria reducit 749 e

Carolus VII, Rex Fr. in bello adjutus a S. Joan. Bapt. 748 f

Carolus Gonzaga, nepos B. Aloysii 889 f

Carolus Spinula S. J. laudator B. Aloysii 888 e

Cassia, poëtria in conceptionem S. Jo. Bapt. 710 a

Castellanus (Claudius) Can. Paris. suggerit memorias S. Sicildis V. 259 b

del Castello (Joannes) S. J. Dei instinctu ad luctam cum Dæmonibus se offert 273 f

† Catharinæ Senensis Stigmata, Stigmatibus B. Luciæ Narniensis visibilibus confirmata 270 b Ejus cubiculum 1006 c

† Catharinæ Genuensis Vita, B. Aloysio cara 1006 c

Catillius, pater ac tyrannus S. Gemmæ V. M. 9 e

Cattaneus (Ludovicus) B. Aloysii Sacellanus 959 b c f

Cattaneus (Paulus) O. Bened. probat Vitam B. Aloysii 917

Cedda, Ep. Merciorum 7 sec. 502 c

Chiffletius (Pet. Franc.) S. J. illustrator operum S. Paulini Nolani 194 c

Chiocarellus (Barthol.) invenit Vitam S. Joannis Pulsanen. 38 c

Chlodovæus Rex Fr. fundator Abbatiæ S. Sigeramni 7 sec. 753 a

† Christinæ Hasbanicæ mirabilia, ex Actis alterius Junioris confirmata 270 a

Ciacconius (Alfonsus) correctus in anno, quo Cardinalis factus Jacobus de Vitriaco 635 f

Ciampinus (Joannes) edit examen Anastasii Bibliot. de vitis Pontificum 13 d

Claræus (Martinus) S. J. hymnum pangit de B. Aloysio 1153 f

Claudius Aquaviva General. S. J. mittit Castellionem caput B. Aloysii 879 d, probat ejus Vitam 918 e

Clemens VIII jubet edi Vitam B. Aloysi 892 b 963 b attestatur ejus sanctitati 1036 b 1039 c

Clementia, ancilla B. Mariæ Oigniac. 662 b

Clothario Regi Fr. sistitur S. Concordia V. 6 sec. 251 f

Coccinus (Joan. Bapt.) Rotæ Rom. Decanus. relator pro Canoniz. B. Aloysii 1121 c

Conanus Meriadecus, Rex Brit. Armor. 4 sec. Episcopatus instituit 607 b

Constantinus Monomachus Imp. fundat Ecclesiam S. Georgii de Manganis 745 b

Constantius Imp. Arianus Orthodoxos perseq. 4 sec 239

Corbinellus (Ludovicus) S. J. a morte sua apparet B. Aloysio 1010, 1018 f

Costus (Thomas) 16 sec. scribit historiam Montisvirginis 38 b

Curbagath, Dux Saracenorum in Syria 13 sec 780 e

† Cuthbertus in Farnen dirigit S. Bartholomæum Erem. 834 d. Eidem apparet, Missam dicens 840 b

† Cuthbertus Ep. Dunhelmi, familiaris S. Etheldredæ 504 c

Cynthia, neptis B. Aloysii 842 c, per eum sanata 1064 e

Cypriano affingitur Historia translati Capitis S. Joan. Bapt. Angeriacum 755 b

Cyriacus, Ab. S. Carterii in Cilicia 5 sec. 726 a

Damascenus (Joan.) auctor Canonis in Conceptionem Baptistæ 709 b

† Demetrii M. Corpus, visitatum a S. Lietberto 597 b

Deodahatus, Rex Gothorum, obtrudit Romanis S. Silverium 15 a

Didacus filius Philippi II, correctus ab Aloysio 941 c

Dionysius Exiguus, Latine reddit Inventionem Capitis Joan. Bapt. 719 e

Dodwellus Anglus, hæsitans circa numerum veterum Martyrum, refutatur 807 f

Domitianus, maritus S. Matronæ Perg. 5 sec. 721 a

† Domitilla Ord. Præd. Bononiæ revelationibus clara 16 sec. 3 b

† Dorothei Synopsis LXX discipulorum 67

Dudellinus, Ep. Brandenburg. 10 sec. 34 f

Dudo, Ep. Havelberghen 10 sec. 34 e

Dunstanus Archiep. Cantuar. reformat Clerum Anglicanum 569 d

Durandus, Abb. Casæ Dei 11 sec. 4 b

Duratius (Stephanus) Archiep. Genuen. 17 sec. aliquid addit ad Cineres S. Joan. Bapt. 798 b

Ebba Abbatissa, magistra S. Etheldredæ 502 f

Edelberga, soror S. Etheldredæ 498 c

Edelwaldus Rex Merciorum, filius Pendæ R. 502 b

Ederedus Rex Angl. Danos cædit 9 sec. 518 f

Edgarus R. Angliæ 9 sec. Ejus majores; felix regimen, restauratum & dotatum mñrium Elyense. 520 e Ejusdem Privilegium pro illo 524 f

† Edmundus Rex Angliæ, occisus a Danis 518 e

Edricus Comes Anglus, proditor Regum Etheldredi & Edmundi 529 e

† Edouardus R. Angliæ, videt in spiritu Regem Daniæ mergi 163 b

Edwardus I R. Angliæ, succedit patri Alwredo 519 f

Egelnodus Archiep. Dorobern. 11 sec. 529 f

Egfridus R. Nortanhumbrorum, maritus S. Etheldredæ 502 e

Eleonora Imp. petit Canoniz. B. Aloysii 885 c

Eleonora Medicæa, Dux Mantuæ 929 e

Eleonora Aust. Dux Mantuæ, juvat Aloysium ut ingrediatur Societatem 951 f attestatur sanctitati ejus 1036 e

† Elgotus, opilio S. Etheldredæ 513 c

Elias Canon. Roten. scribit Vitam S. Raymundi Episcopi sui 125 f

Elizabetha Reg. Dalmatiæ, mater S. Ivani Erem. 825

Elsinus, 2 Abbas Elyen. 10 sec. 529 c

Elwinus, Erem. Farnen. excipit S. Bartholomæum socium 834 e

Elwredus R. Angliæ, eruditissimus 9 sec. 518 f

Emma Regina Angl. uxor Canuti R. benefica Elyensibus 629 e

Engelbertus Archiep. Colon. 13 sec. diœcesim subjicit interdicto 321 e

Ercanbertus, Abb. Wicenburg. 10 sec. 33 b

Erconbertus Rex, maritus S. Sexburgæ 498 d

Ericus, pater Hildiwardi Ep. Halberstad 33 e

Erleboldus, Judex Camerac. comes S. Lietberti Hierosolymam 596 a. Fundator Ecclesiæ S. Crucis Cameraci. 11 sec. 603 b

† Ermenilda Abbatissa, neptis S. Etheldredæ 517 e Ejus translatio 538 a

Erpo, Decanus Suzaten. 12 sec. 63 b

Etheldredus Rex Saxonum Occident. sub quo Dani invadunt Angliam 518 c

† Ethelwoldus Ep. Winton. 10 sec. restaurator monasterii Elyen. 523 & seq.

Eucharistus, opilio in Ægypto, virginitatem cum conjuge servans 499 f

† Eucherius vel Emeterius, pater SS. Consortiæ & Tulliæ; an Ep. Regiensis 292 f

† Eucherius, Lugdun. Ep. unus tantum 194 d Ejus uxor fuerat Galla: filii, Salonius & Veranus; non item filia ejus S. Consortia 249 b c d

Eudoxius Ep. Antiochiæ (an Pisidiæ?) 3 sec. 472 c

Eudoxius Arianus, ex Antiocheno Constantinopolitanus Patriarcha 4 sec. 239 b

† Eugeniæ V. M. exemplo mota S. Consortia 251 a

Eugenius PP. III, jubet Elyensem Abbatiam restitui 578 a

Eugenius, Tyrannus, a Theodosio profligatus 714 e

Eulogius Ep. Edessæ 4 sec. 241 e

Eunomius, Arianus, Ep. Samosat. 4 sec. 240 f

Euphratesii, an Adriano Imp. rebellaverint 179 b

Eupraxia, Vidua Sicula, Menæi excipit Corpus S. Agrippinæ 468

Eusebius Ep. Cæsareæ Palæst. in Mrliis 66 a 75 a

Eusebius Ep. Vercellensis ab exilio suo in Sardiniam non venit 84 b

Eustachius Presb. Arianus, S. Joannis Baptistæ Caput clam habet apud Emesam 5 sec. 717 c. Quomodo illud Constantinopoli Emesam attulerit 720

Fastrada, uxor Caroli Magni, sepulta Moguntiæ ad S. Albani: ejus ibi Epitaphium duplex 91 c

Faustus Pastorius, Archipresb. Castellion. 877 e testis in Processu pro B. Aloysio 912 f

Faustus Junior, Consul Romæ ante finem 5 sec. 229 d

† Felix, Martyr Nolanus, Patronus perpetuus S. Paulini Ep. 205 d. Ab hoc scripti ejus Natales XV, structaque & versibus ornata basilica 235 e & seqq.

† Felix, Ep. Saxonum Orient. 7 sec. 500 b

Felix Monachus Cisterc. an Beatus 455 c

Felix, Clericus 9 sec. fingitur attulisse Alexandria in Galliam Caput S. Io. Bapt. 755 c, 756 f, 758 a

Ferdinandus II Imp. petit Canoniz. B. Aloysii 886

Ferdinandus III Imp. visitat eremum S. Ivani 826 f

Ferdinandus Dux Etruriæ, cultor B. Aloysii 870 b

Ferdinandus Gonzaga, sec. 16, pater B. Aloysii 851 a. Pie moritur 965 d, 967 f, 669 e

Ferdinandus Paterno S. J. Confessarius Aloysii in Hispania 941 f

Ferrarius (Philippus) quam varius in citandis Ecclesiasticis tabulis 85

Finus (Claudius) O. Præd. testis pro B. Aloysio 938

Florentinius (Franc.) defensor Eusebii Ep. Cappadoc. ut Sancti 76 c. Illustrator vetustissimi Martyrologii, tenet Machærunte natum & decollatum S. Joannem Baptistam 703 e

Francisca a Sancto Michaële, O. Præd. in Hisp. 456 b

† Franciscus de Borgia S. J. Gener. admittit institutionem Parthenonis Halensis 1156 a

Franciscus Brixionensis Cappucinorum Provincialis probat vitam Aloysii 918 a b

Franciscus Gonzaga, frater B. Aloysii, primus Princeps Castell. 851 e. Hujus posteritas 853. Testis in proc. 913 b. Dedicat Paulo V. Vitam fratris 914 b c

Franciscus Gonzaga, Generalis Minorum, Episc. Mantuæ, B. Aloysii cognatus, vir sanctus 870 c, probat ejus vocationem 947 a

Fredericus Imp. 12 sec. visitat Genuæ Cineres S. Io-Baptistæ 784 b

Fredericus Borromæus Ep. Mediol. elevat thesaurum Reliqq. Modoëtiensium 766 d

Frideruna Reg. Franc. uxor Caroli Simpl. 115 a

Frizon (Leonardus) S. J. Poëta, auctor Odes de B. Aloysio 1155 a

Fulbertus Ab. S. Sepulcri, transfert tumulum S. Lietberti Ep. Camerac. 606 c

Fulcherus, S. Lietberti comes Hierosolymam, miraculo sanatus 597 c

Fulco, Archiep. Tolosanus 12 sec. cujus rogatu scripta Vita B. Mariæ Oigniac. 634 d

Fulco, Canon. Insulensis, punitus ob non sumptam Crucem contra Albigenses 677 d

† Furseus, ordinat S. Gobanum Presb. 23 b

Gabriel Archang. missus ad Zachariam & Mariam 688 b

Galerius Maximianus, gener & successor Diocletiani Imp. 811 c

Galesinii Mrlium, quale & quomodo editum 245 b

Galfridus Rydel, 12 sec. Ep. Elyen. 578 c

Galfridus de Burgo, 12 sec. & ipse Ep. Elyen. 578 d

Galfridus Monachus scribit vitas SS. Bartholomæi & Godrici 832 b

Galfridus, thesaurarius Winton. interest translationi S. Etheldredæ 537 b

Gaudentio Abbati cui dicata a Dionysio Exiguo Inventio Capitis S Ioan. Bapt. 721 e

Gelasiii Papȩ Decretum de Invent. ejusdem Capitis 719 b

Gelasius PP. II Genuæ Ecclesiam dedicat 783 d

Gennadius Ab. Capereti in Cilicia 5 sec. 727 c

Georgius Arianus, Ep. Laodic. 4 sec. 239 d

† Georgius Martyr. Ejus ædes, Græci in Sicilia 465 c Alia in Cupresseto CP. 476 d

Gerardus Ep. Camerac. avunculus & decessor S Lietberti 11 sec. 588 c

Gerardus, Prior Viconien. an Sanctus 686 b

Gerardus de Gritone, O. Præd. familiaris B. Christinæ Stumbelensis 282 & seq.

Gerberga Abbatissa Gandersheimensis 31 a

† Germani Ep. Autiss. Vita Metrica auct. S. Erico Mon. 829 a. Miracula 830 e

Germanus, Prior Dunelm. connovitius S. Bartholomæi Eremitæ 834 e

Gero Comes, Innocens duello damnatus 10 sec. 55 c

† Gertrudis Virginis festum celebrare monetur B. Maria Oigniac. 660 b

Gertrudis, soror Plebani Stumbelen. familiaris B. Christinæ 286 c

Gervasius Archiep. Remen. honorat S. Lietbertum Camerac. 601 e

Gestimulus, R. Dalmatiæ, pater S. Ivani Erem. 825 b

Geva Abbatissa ad S. Cæciliæ Coloniæ, devota B. Christinæ Stumbelensi 272

Ghizonus (Clemens) Major-domus March. Castellion, testis pro B. Aloysio 913 a

Gilebertus, Ab. Westmonast 13 sec. 548 c

Giraldus Ep. Lemovic. 11 sec. Angeriacum defert Corpus S. Martialis 756 c

Gisilerus, Archiep. Magdeburg. 10 sec. 36 d

Gocelinus Monachus, Vitas Sanctorum in Anglia describit 12 sec. 545 c

Godefridus Præp. Elyen. proficuus mñrio, fit Abbas Westmonaster 532 c

Godefridus, Comes de Arnesberg 12 sec. 61 f 63 b

Godricus, ex Winthoniensi Elyensis Monachus, magnæ sanctitatis 542 d 544 f

Goswinus, scribit 11 sec. historiam S. Albani Moguntini 8 e

Gratianus Imperator, mortuo Valente Monarchiam obtinet; exules orthodoxos restitui jabet 241 e

† Gratus Ep. Augustæ Præteriæ fingitur Romam attulisse Caput S. Ioan. Bapt. 761 b

† Gregorius PP. I. Græcis dictus Dialogus 230 b Ejusdem quædam sphalmata memortalia 719 d

Gregorius XIV benedicit morienti Aloysio 1013 e 1017 c

Gregorius XV extendit usum Missæ de B. Aloysio 884 f

† Gregorius Ep. Agrigent. excipit Corpus S. Agrippinæ 466 b

Gridonia, neptis B. Aloysii 842 e

Grimoaldus, Princeps Barien. 12 sec. 46 a

† Grimualdus, Presb. Pontis-curvi 12 sec. fundat Ecclesiam S. Ioan. Bapt. 800 c

Grobbendonchius, Ep. Namurc. 17 sec. transfert Ossa S. Walheri in novam arcam 614 c

Guarinus Ep. Aquini 11 sec. fundat Ecclesiam S. Io. Bapt. in Ponte-curvo 799 a

Guibertus, Ab. de Nongento, improbat distractionem Reliquiarum 751 d Quid senserit de Capite S. Joan. Bapt. Angeriaci 754 d

Guido Ab. Molismensis Juliaco præficit Priorem B. Petrum 612 b

Guido Cantor Camerac. familiaris B. Mariæ Oigniacensi 646 e

Guido Archiep. Remen. consecrat S. Lietbertum Episcopum 592 d

Guido de Nivella Presb. familiaris B. Mariæ Oigniacensi 651 d

Guilielmus Dux Mantuæ, patruus Aloysii 923 f

Guilielmus Com. de Scelfort, 12 sec. punitus 577 d

Guilielmus Comes Warenne in Anglia, injurius monasterio Ely & punitus 546 a

Guilielmus Flaccus S. J. Rector Anglorum Gandavi, per B. Aloysium curatus 1074 & seq.

Guiliermus Comes Tolosæ II ac III. An ex his prognatus S. Raymundus Ep. Balbastren. 128 c

Gundiberga Regina Longobard. Ticini fundat Ecclesiam S. Ioan. Bapt. 806 c

Guntherus Ab. Thornyensis interest translationi S. Etheldredæ 537 b

Guntramnus Rex Burgund. an fundarit Ecclesiam Mauriennæ 777 c

Guo, Archidiac. Cameracen. 12 sec. 591 c

Haraldus, Rex Angliæ 11 sec. 531 d

Hatto Prior Molismen. adest obitui S. Petri Juliac. 613 d

Hecca, Gubernator Massiliæ, sub Sigeberto R. Fr. 552 c

Helena, Russorum Regina, conversa 10 sec. 32 d

Helena Aliprandi, fratria B. Aloysii, uxor Rudolfi March. Castellionis 1000 f 1004 c

Helinandus Ep. Laudun. 12 sec. profectus Hierosolymam 599 a

† Hemmingus Ep. Aboënsis in Suecia 66 d

Henricus Imperator CP. post fratrem Balduinum, 13 sec. 748 b

Henricus Rex Francorum, Rhemis coronatur cum sponsa 593 c

Henricus VII Rex Angliæ. Huic dedicant Colonienses libellum, quo confunduntur Sancti Albinus & Albanus 173 e

Henricus Flander, Toparcha Ninoviæ, filius Guidonis Com. Flandriæ 14 sec. 766 e

Henricus Austriacus, Dux Bavariæ Inferioris 12 seculo 166 c

Henricus, Comes Segnensis 14 sec. 753 f

Henricus Dux Lothar. petit Canoniz. B. Aloysii 885 f

Henricus de Ulme, affert Constantinopoli dentem S. Joannis Baptistæ 753 e

† Henricus, Peregrinus in Apulia, confrater Regis Angliæ 40 d

Hercules Tanus, B. Aloysii avunculus 947 f

Herebertus Ep. Norwicensis interest translationi S. Etheldredæ 537 b

Hereswitha Angliæ Reg. mater S. Etheldredæ 498 d

Herivæus Episcopus Elyensis scribit librum de terris S. Etheldredæ 523 c

Herodes Ascalonita, Rex Judææ; Judæusne genere an Atheniensis? 688 d

Herodes Junior, S. Jacobi interfector, male dictus Agrippa 695 e

Herodias, uxor Philippi Tetrarchæ, pellex Herodis Junioris 693 f 695 a

Herouvallii (Ant. Wyon) Elogium 712 a

Hersenius, Episcopus in Creta 15 sec. 774 c

Hiddo O. Præd. Prov. Theutoniæ 13 sec. 313 d

† Hieronymus laudat stylum S. Paulini in Panegyrico Theodosii

Hildiwardus, Præpositus Halberstad. 10 sec. 33 e

Hilla de Monte, cognata B. Christina 286 & seqq. c

Hoël crudelis Rex Armoricæ 102 d

Horatius, patruus B. Aloysii 922 d; Solfarini in Ducatu Mant. Dynasta 996 a

Hormisdas Papa, pater S. Silverii 15 a

Hugo Card. Ostien. 13 sec. a B. Maria Oigniac. adjutus 672 d fit; Papa Gregorius IX 674 e

Hugo Archiepiscopus Genuen. 12 sec. seditionem componit 783 f

Hugo Episcopus Cizensis 10 sec. 34 f

Hugo de Nortworde 13 sec. promovet fabricam novæ ecclesiæ Elyen. 536 a

Hugo Cappellanus S. Lietberti, & comes ejus Hierosolymas 596 a, Fit Castellanus Camerac. 599 f, Et gravia damna infert Ecclesiæ 602 a

† Humbergæ sive Humbelinæ, sororis S. Bernardi, obitus 612 f

Humfridus de Winfelda, executor cujusdam testamenti, ex quo legata munera S. Joanni Bapt. Ambianum fert 16 sec. 749 c

Iacobus Patr. CP. Latinus sec. 15 775 b

Jacobus III, R. Scotorum 15 sec. donat S. Joanni Bapt. Ambianis nummum aureum 749 b

Jacobus O. Præd. Prior Spinen. format Processum de manu S. Joan. Bapt. Perpiniani 774 b

† Jacobus Erem. Bituric. familiaris S. Radulpho Archiepiscopo 119 c

Jansenius (Cornelius) Ep. Gand. transfert Corpus S. Idæ & aliorum 16 sec. 26 b

† Januarius Ep. apparet morienti S. Paulino 198 c

Japonici Legati ad Gregorium XIII, quid Arimini egerint 144 b

Ignatius Patr. CP. excipit Caput Baptistæ 734 b

Immena Abb. Soror S. Radulphi Archiep. Bituric 117 f

† Innocentium Reliquiæ, delatæ in Galliam 759 c

Innocentius II Abbatem ordinat S. Eberhardum, postea Archiep. Salisburg. 262

Innocentius IV Genuæ visitat Cineres S. Io. Bapt. 785 d

Innocentius VIII 15 sec. devotus S. Io. Bapt. 791 f

Inguar Rex Danorum, invasor Angliæ 518 c

† Joannes Baptista dirigit S. Ivanum ad solitudinem 825 b

† Joannes Euang. in specie aquilæ, apparet B. Mariæ Oigniac. 660 d. Avertit pluvias 670 a. Ejus excellentia a S. Io. Baptista declaratur 804 e

† Joannes & Cyrus M M. Alexandriæ, unius Caput Angeriaci 754 f

† Joannes Bonus, Abbas Pulsanensis 40 f

† Joannes, Abbas Parmensis 5 sec. 2 c

† Joannes, discipulus S. Joannis Pulsanen. 41 b

Joannes PP. XII confirmat erectionem Archiepiscopatus Magdeburgensis 31 c

Joannes PP. XIII consecrat primum Magdeburgensem Archiepiscopum 33 f

Joannes Ep. Roffen. Card. M. in Anglia 16 sec. 128 e

Joannes Talaia, ex Patrarcha Alexand. administrator Ecclesiæ Nolanæ 4 sec. 229 c

Joannes Ep. Myren. decessor S. Nicolai 781 a

Joannes Dux Bituric. donat Ecclesiæ Lugdunensi maxillam S. Ioannis Bapt. 752 f

Joannes Advocatus Atrebat. Castellanus Camerac. 12 sec. ecclesiæ gravis 590 c

Joannes a Dinanto Canonicus Regularis, director S. Mariæ Oigniac. 456 a

Joannes Pastor in Stumbele, scribit initium vitæ B. Christinæ usque ad annum ætat. 25 275 f

Joannes Mon. Anglus instructor Elwredi Reg. 518 f

Joannes Erem. prope Cassiam, an Beatus 686 d

Joannes, maritus B. Mariæ Oigniac. cum ea continenter vivens 633 f

Joannes Hothum, Ep. Elyen. 14 sec. 571

Jocelinus Clericus, injuriosus mñrio Elyen. 577 c

† Joël, Ab. Pulsanensis 41 a 48 e

Jordanes, Ep. Poznanien. 10 sec. 34 f

Jordanus de Latronibus, consecratur Ep. Lemovicensis 11 sec. 756 d

Jordanus (Jo. Jac.) Ab. Generalis Montis Virginis 17 sec. edit chronicon sui Ordinis 38 c

† Jordanus, successor S. Joannis Pulsanen. 41 b 57 a

Josephus Judæus, exiguam meretur fidem in historia Euangelica 694 f

Isembertus Dominus Castelli Allionis, confirmat donationes a suis factas Angeriaci, 11 sec. 756 d

Isidorus, Ep. Cyri 4 sec. 241 f

Islo, Ep. Santonensis 11 sec. 756 d

† Judicaël, ex Rege Armoricæ Monachus 102 d

Judicaël, primus Ep. Veneten. in Armorica 607 b

Julia Bononiensis, O. Minorum, cujus revelationes desiderantur 138 c

Julianus Apostata Imp. nullos per se Martyres Romæ fecit 482. Fingitur Sanctorum Reliquias exurendas inquisisse 741 a. Sub eo dissipatur Corpus S. Ioannis Baptistæ 767

† Julianus Anazarbenus M. alius ab Istrico 139 b

Julius, Præf. Galliarum 4 sec. 812 e

† Jurminus, frater S. Etheldredæ 498 c 501 f

Justinianus Imp. Edessa Constantinopolim transfert manum Baptistæ 741 c

Justiniani (Augustinus, & Benedictus) S. J. Professores B. Aloysii in Theologia 980 b

Kenwalla R. Saxonum Orient. conversus 501 d

Kinefridus, medicus S. Etheldredæ, & testis incisionis ante obitum factæ, & in mortua solidatæ 611 e 514 d

Kinegilsus, R. Westsax. a S. Bireno conversus 522 e

Lambertus Ergo, Presb. delineator monumentorum S. Walheri 614 b

Lampinus Ep. Barcinon. ordinator S. Paulini Ep. Nolani 210 b

Laidricus, Frater S. Radulphi Archiep. Bituric 117 f

Landolphus, Ep. Astensts 12 sec. 783 d

Landulfus Ep. Taurin 11. sec. obtinet Reliquiam ex Capite S. Joannis Bapt. Angeriaco 756 e

Lavinia Serega ex Coll. Virgg. Jesu Castellione 1157 f

Laurentius, Prior Dunelmi 13 sec. 834 e

Ledwinus Ab. S. Dionysii, Caroli Magni ex Rotrude nepos 256 f

Leo, Præpositus Elyensis, 10 sec. 528 b

Leoffinus, Ab. Elyen. 11 sec. 530 a

Leofwinus, Ab. Elyen. 11 sec. 529 f

Leofricus Ab. Elyen 11 sec. 529 f

Leopoldus Imp. ecclesiam condit S. Ivano 827 b

Libutius, vir Apostolicus in Russia 10 sec. 32 d

† Licinii Ep. Andegav. Translatio 65 a

Lietbertus Toparcha Brukelensis pater S. Lietberti Episcopi 590 a

Liliosa, soror S. Jacobi Ep. Tullen. an Sancta 584 c

Longobardica Gens, a S. Joan. Bapt. protecta, donec in ejus cultu refrixit 805 f

Lopez (Joan) Præd. 17 sec. Scriptor insignis 722 b

Lotharius III R. Franc. excipit S. Gobanum 22 a

Lotharius R. Cantuariorum 8 sec. 517 c

Lotharius, filius Caroli Calvi, Abb. Autissiod. 829 f

Lotherus R. nepos S. Etheldredæ ex fraire, 8 sec. 513 a

† Lucas Eu. fingitur manum S. Io. Bapt. transtulisse Antiochiam 740 f

† Lucia Narniensis, Christi stigmatibus insignita 270 a

† Lucifer Ep. Calarit. Auctor vitæ eremiticæ in Sardinia 84 c. Ejus inventio 65 c

Lucius Arianus, Ep. Samosat. 4 sec. 240 f

† Ludovicus IX Rex Franc. liberalis erga Sebastenos Hospitalarios 694 c. An Sebastia attulerit mentum S. Ioan. Bapt. 753 b

Ludovicus XI Rex Franciæ, donat S. Ioanni Bapt. Ambianis varia monilia 749 a

Ludovicus Turca sec. 15. Exillo Duces Mantuani & Marchiones Castellionis 849

Ludovicus de Gaucours, Ep. Ambian. 15 sec. 749 a

† Luglius & Luglianus MM. a S. Baino Episcopo tumulati 27 f

Lysanias, Abelinæ Tetrarcha, quis & unde 691 a

Mabilio (Joannes) O. B. colligit vitam S. Radulphi Archiep. Biruric. scriptor sincerus 119 e

Machabæorum Historia, usque ad Herodem continuata 688 d

† Machutes seu Maclovius Episcopus, elevat Corpus S. Aaronis 247 c

Macrianus Magus, Valeriano Imperatori suadet persequi Christianos 457 f

Mahomet Imp. Turc, Constantinopolim occupat 770 d Rhodum frustra aggreditur 771 a

Manzinus (Jac. Ant.) S. J. ultimus edit vitam B. Aloysii Gonzagæ 893 & 4 f a

a Marca (Petrus) Archiep. Tolosan. scribit de Brachio S. Ioan. Bapt. Perpiniani 775 a

† Marcelli P P. Corpus inventum Montibus in Hannonia 606 b

Marcellus Ab. Spelæi, invenit Caput S. Io. Bapt. 718 d

Margarita Austriaca Regina Hispaniarum, Genuæ inspicit arcam S. Joan. Bap. 795 d

Margarita Austr. Monacha Madriti, soror Rudolfi Imperatoris 871 b

Margarita Dux Lotharingiæ petit Canonizationem B. Aloysii 885 e

† Margarita de Claves, Vidua, in Insulis Tertiariis: optantur processus de ea 456 e

Maria Medicæa Regina Franciæ, petit Canoniz. B. Aloysii 885 f

† Mariæ Magdalenæ de Pazzis revelatur gloria B. Aloysii 856, 1037

† Marianus Brandius, O. Min. in Corsica 456 a

de Marinis (Pileus) Archiep. Genuen. 15 sec. 790 d

Maris, Ep. Dolichæ, 4 sec. 242 a

Maroth, Dux Scytharum, contra Maximianum Imperatorem 809 f

Martha Tana Santonia, mater B. Aloysii 921 b. Filii ad eam sub mortem litteræ 1011

Martinus IV, 13 sec. jubet strui argenteum tabernaculum pro capite S. Joannis (ut putatur) Baptistæ 484 d

Martinus Ep. Turon. apparet morienti S. Paulino 196 e. Quanti fecerit adhuc viventem 214 f. Sanat oculum S. Paulini II 205 e

Martyrologii Romani errores, quare & quomode excusandi 189 a

Mathan Sacerdos, avus maternus Mariæ Deiparæ & Elisabeth Consobrinarum 689 b

Matthæus Vice comes Mediolan. restaurator Eccl. S. Joannis Bapt. Modoëtiæ 764 d

Mathilda Regina Angliæ, 13 sec. publicat grande miraculum S. Etheldredæ 548 b

Matthæus Ep. Veron. 14 sec. curat restitui thesaurum S. Joan. Baptistæ Modoëtiis 766 f

Matrona Virgo, custos Capitis S. Io. Bapt. 4 sec. 714 a

† Mauritius M. Patronus Magdeburg. 30 c

Maximiani Impp. duo, Herculius & Galerius 474 c

† Maximinus, Episcopus Trevir. diversus a Tungrensi 7 f

Maximus Præses Arabiæ, persecutor sub Maximiano 476 b

Melania senior, an consaguinea S. Paulini Nolani 204 d

† Meletius, 3 sec. Ep. Antiochenus 239 b

Metaphrastæ (Symeonis) relatio de S. Matrona, perquam incerta & confusa 720 e

† Milburga, Abb. in Anglia 498 d

Milo I & II. Epp. Morinen. 12 sec. curant translationes S. Rotrudis 257 & 258 a

Moronus Card. 16 sec. pacificat Genuenses 94 f

Muratorius (Lud. Ant.) illustrat poëmata anecdota S. Paulini 197. Suggerit notitias Mss. ex Historia Bonincontri Morigiæ 764 f

Mutius Vitellescus Gen. S. J. testis pro B. Aloysio 912 b

Namatii Ep. Viennen. tempus male notatum 777 e

Nectanus, Dux Bohemiæ 10 sec. 825 e

Nero Imp. Urbis incendium imputat Christianis 807 a

Nevelon, Ep. Suession. 13 sec. Legatus in Franciam pro subsidiis Constantinopoli ferendis 752 b

Nicodemus & Magdalena, pii conjuges, sepeliunt ad 65 millia Christianorum Jerosolymis, cæsorum a Persis 7 sec. 188 c

† Nicolaus Ep. Myrensis, apparet morituræ B. Mariæ Oigniac. 663 f

† Nicolaus senior, patruus sancti Ep. Myrensis 781 a

Nicolai Papæ epistola ad sanctum Radulphum Ep. Bituricensem 118 d

Nicolaus Damascenus, scriptor, Herodi familiaris 688 d

Nicolaus Archidiac. Lincolnien. interest translationi S. Etheldredæ 537 b

Nicolaus Cantipratanus, scribit Paralipomena ad vitam B. Mariæ Oigniac. 635 a

Nicolai Lungi, Curio Saxi in Valle Tellina, ad cultum B. Aloysii zalosus 1091, 1096, seqq.

Ochtricus, Præpos. Magdeburg. 10 sec. 36 e

† Odilo, Abb. Cluniac. reformat Abbatiam S. Joannis Angeriac. 756 c. Ipsius Translatio 64 c

Offa R. Merciorum, quæri & elevari facit Corpus S. Albani M. 170 b

Olympia, neptis B. Aloysii Gonz. 842 c. Ejus gesta quædam præclara 1162 & seqq.

Ordingus, Prior ad S. Edmundi, 12 sec. 567 c

d'Oria sive Auria (Joan. Andreas) revehit an. 1584 B. Aloysium ex Hispania in Italiam 947 a

d'Oria (Philippus) 16 sec. instaurat Altare S. Jo. Baptistæ Genuæ 794 d

Origenis hæresim refutat S. Methodius Ep. Pataræ 5 c

Osebertus, Prior Daventrien. 14 sec. 553 c

Osebertus Clericus, injuriosus mñrio Elyen. 577 c

† Oswaldus, R. Angliæ M. pater S. Idabergæ 29 f

† Oswinus, Mon. procurator S. Etheldredæ 503 c

Oswinus, Rex Orient. Sax socer S. Etheldredæ prostigat Pendam R. Mericorum paganum 502 a

Otgarius Ep. Mogunt. 9 sec. obtinet Reliquias S. Severini Ep. Ravennatis 757 a

Otto I Imp. condit Magdeburgum, 30 b. Peregrinatur ad montem Garganum, 233 c. Scribit privilegium Modoëtiense 764 d

Otto, Dux Bavariæ, 10 sec. 35 d

Otto, Comes de Altona, 12 sec. 62 a

Otto de Cyconiis, donat Cistercio manum S. Joan. Baptistæ 768 b

Otto, Archiep. Genuen. 12 sec. 783 d 784 f

Ottocarus, Marchio Syriæ, 12 sec. 266 c

Otwinus, Abb. Magdeburg. 10 sec. 31 a

Pacatus cui inscripta epistola de obitu S. Paulini 200 c

Pallavicinus (Cyprianus) Archiep. Genuen. Solicitus circa Reliquias S. Jo. Bapt. 16 sec. 795 a

Pamphilius (Joan. Baptista) postea Card. & Papa Innocentius X, Relator pro Canonizatione B Aloysii 1121 e

Pantagathi Ep. Viennen. tempus depravatum 777 e

Papefus (Petrus) Ep. Rhodi, 15 sec. excipit manum S. Joan. Baptistæ 772 b

† Paramonus Presbyter Romæ, frater S. Agrippinæ 464 c

de Paris (Joannes) Soc. J. Auctor Margaritæ Euangelicæ 687 c

Paschalis II contra Alphonsum Regem Arag. & Stephanum Ep. Oscæ, tuetur Raymundum Balbastrensis 31. Absolvit & restituit Richardum Abbatem Elyensem 533 a

† Patroclus M. Patronus Suzati in Westphalia 63 a

Paula matrona M. Rom. tranfert Corpus S. Agrippinæ 464 c

† Paulæ Romanæ familia rectius ordinata a Chiffletio 194 e

Paula Carminati, ex Collegio Virginum Jesu Castellione 1157 e

† Pauli Apost. animam Deo offert S. Stephanus 663 c

Paulinus Bernardini, Ordinis Prædicatorum reformator in Aprutio 16 sec. 456 b

Paulus PP. V. permittit elevari Corpus B. Mariæ Oigniac. 679 e: & B. Aloysium Gonzagam publice honorari 868 c. d. & Beatum dici 870 d. Mandat formari processus pro eo 875, & Missam concedit 882

Paulus, S. Ludmillæ Capellanus, institutor S. Wenceslai 824 e

Penda Rex Merciorum, victor Saxonum Orientalium 7 sec. 498 b

Pelagius Ep. Laodic. Catholicus 4 sec. 240 b

Peruschius (Jo. Bap.) S. J. Rector, probat Vitam B. Aloysii 918 c

Petrus Ep. Atrebat. sec. 15 adest morienti B Joanni Opilioni 843 d

Petrus Ep. Papien. decessor S. Lanfranci 621 a

Petrus Ab. Marchian. scribit Acta S. Rotrudis 256 b

Petrus de Dacia O. Præd. scribit Acta B. Christinæ Stumbelensis, fide oculata 270 c

Petrus de Harroy, Presb. erigit tumulum S. Walheri M. 614 b

Petrus Hispanus O. Min. Urbini honoratus 686 d

Philippus Tetrarcha, frater Herodis 690 f

Philippus Abbas Jerosolimitanus 4 sec. excipit Reliquias S. Joannes Bapt. 767 c

Picotus Comes in Anglia, injurius monasterio Elyen. punitur 543 d

Pippinus Rex Franciæ, an Caput S. Ioan. Bapt. Angeriacum tulerit 755 c

Pippinus Rex Aquit. sec. 9 fundator Angeriaci 756 f

Piscator (Jo. Bapt.) S J. Magister tirocinii Aloysio 976

Platus (Hieron.) S. J. Aloysii tironis confessarius & scripter Vitæ 891 a, 916 a

Possevini (Petri) error circa S. Ericum Mon. Autissiodorensem 831 b

Postumianus, Presb. Nolanus, adest morienti S. Paulino Episcopo 198 d

Prædicatorum Ordini cur adscribi possit B. Christina Stumbelensis 272 b

Probus, Senator, Roma traductus Byzantium, a Constantino Magno 751 d

Prosper Peranda, Archipresb. Burmii, in Valle Tellina, Commissus ad audienda miracula, format processum pro B. Aloysio 1091 & seqq.

Prosper Gonzaga, B. Aloysio propinquus 958 f 961 f

Puerorum Babylon, Reliquiæ, Alexandriæ, male credita Innocentium Bethlemitanorum 755 a

† Rabani, Martyrologium quale 86 b

Radbodus Rex Frisiæ, pater S. Frisii M. 819 b

Radulphus de Rivo, Decanus Tungr. improbat Acta 10000 Crucifixorum 176 b

Radulphus Secretarius Ep. Elyen. punitus 577 e

† Raimundus Nonnatus, quo anno obierit 635 c

† Raimundus Ordinis Minorum 66 a

Raimundus, Ep. Elyen. 15 sec. 774 b

† Rainaldus de Piperno, Socius S. Thomæ Aquin. 3 a

Ramirus, ex Monacho S. Pontii, Rotensis Episcopus, denique Rex Aragoniæ 125 f

Ranulfus Winicensis, insigni miraculo ab angina curatus per S. Etheldredam 13 sec. 549 c

Ranulfus, Procurator Ep. Elyen 12 sec. perfidus 559 e

Ranutius, Parmæ & Placentiæ Dux, B. Aloysii cognatus & fautor 870 b

Ravengarius, successor S. Baini Ep. Morin. 28 b

Redburga Abb. Rependunen. in Anglia 7 sec. 502 c

Redwaldus, Rex Estangliæ seu Angliæ orientalis 7 seculo 497 f

Remigius, Ep. Lincoln. II sec. 533 a

† Reticius, Ep. Augustodun. 4 sec. 813 a

Rhodo, Cubicularius Dioclet. Imp. 809 f

Rhotaris Rex Longobard. Modoëtiæ sepultus 805 d

Richardus Ep. Ambianen. 13 sec. excipit Caput S. Ioan. Baptistæ 747 b

Richardus Ab. S. Albani, interest translationi S. Etheldredæ 537 b

Richardus, ultimus Ab Elyen. 533 f, absolvit novam Ecclesiam 534 a, transfert corpora sanctorum ibidem. 537

Richardus Prior Elyen. ab anno 1169 continuat Historiam monasterii 490 a

Richarius, Ab. Magdeburgensis 10 sec. 33 c

Richildis, mater Arnulphi, Comitis Fland. 602 d

† Rictrudis vidua, confusa cum S. Rotrude Virgine 256 f

Riddagus Ab. Magdeburgensis 10 sec. 31 b

Rinaldi (Philippus) S. J. hymnum pangit de B. Aloysio 1153 d

Riquetus (Franc.) Præpos. S. Deodati, reformat chronologiam Epp. Tullensium 17 sec. 584 d

Rivaroba (Matthæus) 16 sec. Archiep. Genuæ 795 e

Robertus Rex Franc. adest ostensioni prætensi Capitis S. Joan. Baptistæ Angeriaci 756 b

Robertus Ep. Licolnien. prætendit ius benedicendi Abbates Elyen. 533 e

Robertus Comes Apuliæ, II sec. S. Joanni Pulsanensi molestus 43 b

Robertus Comes, pater Hugonis Capeti R. Fr. 113 b

Robertus, Ab. S. Egmundi, 12 sec. 533 f

Robertus Stetrardus, ultimus Prior Elyen. continuat Historiam asque ad annum 1544 490

Robertus de Loigniaco, Ep. Carnoten. transfert Cerebrum S. Joan. Baptistæ 752 c

Rogerius, R. Siciliæ coronatus 12 sec. 801 f, S. Io. Pulsanen. devotus 56 f

Rogerus Ep. Catalaun. sanctum Lietbertum ordinat Presb. 592 f

Romanus Imp. Antiochia accipit manum Bapt. 742 b

† Romani Abbatis Juren. Translatio 65 a

Rosignolius (Bernardinus) S. J. Rector B. Aloysii 1017 a

Roswurmius (Hermanus) Rudolfi Imp. Dux strenuus 827 b

Rotrudis, filia Caroli Magni Imp. 256 e

Rotrudis, ejusdem Caroli Magni Imp. ex sorore neptis an sancta 256 f

Rudolfus Imp. supplicat pro Canoniz. B. Aloysii 871 b Præsens fuit, parentum ejus nuptiis 923 e

Rudolfus, B. Aloysii frater, hoc resignante, fit Marchio. Castellion. 958, per eum reconciliatur Duci Mantuano 996, persuadetur occultum suum matrimonium revelare 1001

Rupertus Mon. seculo 9 (an 13?) metrice scripsit Acta S. Albani M. Mogunt. 89 c

Rycquius (lustus) Belga, auctor poëmatis de S. Paulino Nolano 16 sec. 196 a

† Sabas, an auctor Canonis pro Inventione S. Ioan. Baptistæ 710 d

Sacchinus (Fran.) S. I. scribit Vitam S. Paulini Nolani 194 b

Sacratus (Franc.) Archiep. Damasc. Auditor Rotæ Rom. Relator de B. Aloysio 1101 c

Salem, Dux Saracenorum, 8 sec. gravis Christianorum persecutor 730 b

† Salmannus, Patronus contra tussim. 65 e

Salome, filia Herodiadis ex Philippo, uxor Philippi Iunioris, nati ex Herode Tetrarcha & filia Regis Aretæ 696

† Salomon, Dux Armoricæ cum filio 456 a

† Sampson Ep. institutor S. Maiani 7 sec. 101 f

Sancius Rex Navarræ, adest ostensioni pretensi Capitis S. Io. Bapt. Angeriaci 756 b

Santabarenus (Theodorus) an etiam Hymnograp. 631 d

Sapor, sub Gratiano Imp. Præf. Militum 241 f

Saraceni Syriam occupant 8 sec. 729 f

† Saturnini Ecclesiæ Tolosæ Præpositus B. Raymundus, dein Ep. Balbastr. 127 f

Scalcionorum familia Matheræ, unde S. Joannes Pulsanensis 40 a

Scipio Gonzaga, Patriarcha dein Cardinalis, Aloysii fautor 960 c, ejusque laudator 1036 b

Scipio Lancellottus, Lauri Marchio, primarius fundator sacelli B. Aloysii Romæ 1030 b

Scribanius (Carolus) S. I. excipit Antverpiæ Os S. Io. Bapt. &c. Ultrajecto allatum 778 e

Sebastianus del Campo S. I. mirabiliter exercitus a dæmonibus 272 e

† Sederrida, Soror ex patre S. Etheldredæ 498 e

Septalia Familia Mediolanensis 811

Servatius Ep. dicitur transtulisse decessorum suorum Corpora Trajectum 71 f

Severianus, pater SS. Florentinæ Virg. Isidori &c 19 a

Severianus Ep. Gabulen. scripsit Homiliam de S. Joan. Baptista 5 sec. 714 b

† Severinus Ep. Catanen. dedicat Menæi ecclesiam S. Agrippinæ 469 f

† Severus Sulpitius, laudatus & familiaris S. Paulino Nolano 213 f

† Sexburga Abb. Soror S. Etheldredæ 498 c: obitus ejus 517 d: translatio 538 a

Sforsa (Ludov.) Dux Mediol. devotus S. Ioanni Bapt. Genuæ 15 sec. 393 e

† Sidonius, institutor S. Leutfredi Ab. 107 f

Sigebertus Rex Francorum sec. 6 252 a

Sigebertus Rex Nortanhumbrorum 7 sec. factus Monachus 498 a

Sigefridus Comes de Waldbeke in Saxonia 10 sec. 31 a

Sigeboldus, Ep. Sagiensis, an primus? 12 a

† Sigismundi, Burgundiæ Regis ac Martyris, cædes a S. Palladio Ep. Ebredun, prædicta 96 e

Sigismundus Miskowski, Senescallus Poloniæ, per B. Aloysium curatus 1049 & seqq.

Sigwinus, frater B. Christinæ Stumbelensis, admissus in Ordinem Prædicatorum 343

† Silvini Ep. Reliquiæ ad S. Bertini 259 a

Simeon Ab. Elyen. restaurat mñrium 12 sec. 533 a

Simon, Pontifex Judaæorum, & gener Herodis Ascalonitæ 688 f

Siricius Papa SS. Hieronymo & Paulino parum affectus 211 a

Sixtus PP. V excipit Aloysium, Societatem ingressurum 960 e

† Sophronius Patr. Hierosolym. prolixius scribit miracula SS. Joannis & Cyri MM. 754 f

Sozomenus, in iis quæ narrat de Capite S. Joan. Bapt. defensus 714 b. Quorumdam in eum censuræ 719 b

Spada (Joan. Baptista) Promotor fidei in causa B. Aloysii 877 e

Spinellius (Joseph.) S. J. per Aloysium, cum Berchmanno apparentem, curatus 1075 & seqq.

Spinola (Porcetus) Archiep. Genuen. 13 sec. 786 b

† Stanislaus Kostka S. J. comparandus B. Aloysio 925

† Stephania V. M. in Calabria: an Corona? 778 f

Stephanus, R. Angliæ 12 sec. 577 b

Stephanus, Comes Perticæ & Philadelphiæ, ad Adrianopolim cæsus 752 c

Stephanus Ab. Bethgaalorum in Cilicia, 5 sec. 726 a

Stephanus Ab. Duramii, in Cilicia 5 sec. 727 e

Stephanus Presb. rogatur metro Scribere Vitam S. Germani Autissiodor. 831 a

Stigandus, Archiep. Dorobern. II sec. plures Abbatias sibi vindicat 631 d

Swithelmus Rex Orientalium Saxonum convertit Mercios 7 sec. 502 b

Sugerus Prior Clarævallis 13 sec. 804 c

† Symmachus, Ep. Capuæ, adest S. Paulino Nolano morienti 200 d

† Symphoriani M. Ecclesia Augustoduni 823 e

Tanner (Mathias) S. J. Scribit de viris Illustribus Societatis Jesu 272 e

Tarasius, non Patr. CPoli, sed multo junior, auctor Canonis in 3 Inventionem Cap. S. Io. Bapt. 710 e

Tartarorum sec. 12 mores, & vivendi ratio 596 d

Theobaldus Dux Normanniæ, recusat Regnum Angliæ, suasu B. Petri Juliac. 12 sec. 608

Theodelinda Regina Longobard. obtinet Reliquias a S. Gregorio Papa I 764 a

Theodora Imperatrix, hæretica, favens Anthimo CPolitano, persecutrix S. Silverii 14 f

Theodora, mater S. Hermenegildi, soror S. Florentinæ V. 19 b

Theodolinus Abbas Malleac. II sec. interest ostensioni Capitis S. Io. Bapt. Angeriaci 755 f

Theodoretus Ep. Cyri describit Acta S. Eusebii Samosaten. 238 f

Theodoricus Cliviæ Comes, devotus B. Christinæ Stumbelen. elevat ejus Corpus 270

Theodorus Patr. Antioch. 8 sec. deportatur in exilium 730 b

Theodorus Archiep. Dorovern. synodum cogit 517 e

† Theodorus Ep. Myren. inter duos Nicolaos 781 a

Theodosius Imperator, in cujus obitum Panegyrim scribit S. Paulinus 213 c

Theodosius Patr. Alexandr. Jacobita 137 c

Theodori Daphnopatæ sermo in Translationem manus S. Ioan. Bapt. 739 a

Theodori Studitæ, plures Constantinopoli, iidemque Hymnographi 731 a

† Theofredes V. Incertum, quæ sit 65 d

Theodwinus Ab. Elyen. recuperat thesauros a Rege ablatos II sec. 532 b

† Theonestus. socius S. Albani M. Mogunt. 877 b

Theophane Imperatrix, mater Ottonis, Romæ Coloniam transfert Corpus S. Albini M. 10 sec 172 e

† Theophanes, Auctor Canonis in Baptismum Prodromi, postridie Epiphaniæ 710 b

Theophilus Patr. Alex. transfert Corpora SS. Joannis & Cyri MM. 755 a. Elevat Reliquias S, Ioannis Baptistæ 767 e

Thomas Apost. missus ad Indos a Christo, in forma Mercatoris apparente 659 f

Thomas Prior Dunelmensis, socius S. Bartholomæi in Farne 835 b, 837 a

Thomas Mon. Elyen. scribit Historiam monasterii, & Acta S. Etheldredæ succedentiumque Abbatissarum, Abbatum, & Episcoporum 489

† Thomæ Aquinati studiosissimus B. Aloysius 980 c, eique comparandus 982 b

Thumbertus, sponsus S. Etheldredæ, huic iratus, ejus innocentiam discit miraculo chirothecæ, ex solis radio pendentis 575 c

Thumbertus Prior Elyen. 12 sec. punitus 577 e

† Thuriavus Ep. Dolen. translatus 9 sec. 112 f

Tiberii Cæsaris Epocha duplex; utram teneat S. Lucas Euang. 690 d: ejus ira in Herodem Tetrarcham & socerum ejus Aretam R. 695 b

† Timotheus, frater S. Novati Presb. 2 sec. 4 c

† Timothei Ep. Alexandr. dedicatio sedis 66 d

Tolomeus (Jo. Bapt.) Senensis O. Præd. Avenione, an Beatus 686 f

Tolomeus (Jo. Bapt.) S. J. Rector Collegii Rom. transfert anno 1699 sacras Exuvias B. Aloysii ad novum & elegans sacellum 1030 c

Tostius, primum nomen S. Bartholomæi Erem. 833 d

Trasimundus Rex Wandalorum, in Hispania nullus, sed in Africa 6 sec. 231 f

de Trazegnies (Albertus) Præp. Nivellen. 17 sec. 632

Trevirense chronicon initio fabulosum, & intrusis Tungrensibus Episcopis auctum 70 b

Trithemii exigua auctoritas in Historiis, a Mabilione taxata 120 d. Errores ejus circa S. Hildulphum 582 c

Trivultius Card. agit pro Canoniz. B. Aloysii 887 c

† Tullia, Soror S. Consortiæ 250 f

Turcius, persecutor in Tuscia 457 a

Turcius (Franciscus) pædagogus B. Aloysii 959 c

Turrianus (Andreas) Archiep. Genuæ, 16 sec. Officium Revelationis S. Joan. Baptistæ extendit ad totam diœcesim 795 b

Turtura, mater SS. Florentinæ V. Isidori &c. 19 a

† Tygris Matrona, Mauriennam adfert pollicem S. Joan. Baptistæ 777 b

Valens Imp. 4 sec. persecutor orthodoxorum 78 e 240 b. Jubet ex Cilicia afferri Caput S. Joan. Baptistæ 713 e

Valerianus Imp. 3 sec. An sub eo passa S. Agrippina V. M. 464 b

† Valerii Ep. Cæsaraug. Brachium & Caput Rota relatum 12 sec. 121 f

Valmarana (Aloysius) S. J. testis pro B. Aloysio 911 f

Valtrinus (I. B.) scriptor Annalium Soc. Jesu & vitæ B. Aloysii 891 b 916 c

Vasquez (Gabriel) S. I. Theol. Prof. B. Aloysii 980 b

Ubba, Rex Danorum, ab Anglis cæsus 9 sec. 518 f de Vera (Joan.) Cancellarius Angliæ, multa legat S. Joanni Baptistæ Ambian. 749 c

Ughellus (Ferd.) cur abstinuerit ab Episcopis Siciliæ, Sardiniæ, &c. 86 a

Ugolettus (Silvester) Ord. Præd. probat Vitam B. Aloysii Gonzagæ 917 d

Vigilius Papa, S. Silverii adversarius, eadem deinde quæ ille passus 14

Vilianus Monachus, Rhetor in Ely 12 sec. 566 c

Vincentius, Dux Mantuæ, solicitat causam B. Aloysii Gonz. 870 c

Vincentius, Presb. Macedoniæ, ab hæresi conversus, portat CPolim Caput Joan. Bapt. 4 sec. 715 b

Virgilius Ceparius S. J. procurator in causa Canoniz. B. Aloysii 876 b, scriptor Vitæ 891 f 1090 & seq.

Virginum Jesu Collegium, a noptibus B. Aloysii Castellione institutum 842 c

† de Vitriaco (Jacobus) cui prædictus triplex Episcopatus 676 a Factus Card. scribit Vitam Maria Oigniac. 630. Ipsiusmet Jacobi Vitæ epitome 677 b

† Uladislaus, Dux Bohemiæ, pater S. Wenceslai Regis 823 c

Uranius, Ep. Emesenus, Caput Baptistæ transfert in novam Ecclesiam 722 d

Uranius Presbyter 5 sec. scribit de obitu S. Paulini Ep. Nolani 198 a 200 c

† Ursmarus, a S. Hidulpho Abbas Lobiis statuitur 538 b. Corpus ejus delatum Valentianas 821 b

† Ursulæ, V. mater an S. Ida 26 b Ejus Socia, Constantia V. 66 e

Ursulanarum Reliquiæ, Colonia in Daniam translatæ 13 sec. 325

Usuardi marlium, cur olim & passim susceptum 75 f

Waifarius Rex Aquit. domitus a Pippino Rege Francorum 756 f

† Walbodonis, Ep. Leodien, Translatio 65 b

Walcherus Archidiac. Camerac. comitatus S. Lietbertum Hierosolymas 596 a

† Waldetrudis, a S. Hidulpho juvatur in condendo monasterio 583 a

Waldo Comes, duello victor, subito extinctus 10 sec. 35 d

Wallius (Jac.) S. J. oden B. Aloysio pangit 1154

Walo, Ep. Autissiodor. familiaris S. Erico Monacho 9 seculo 31

Walo de Sartone, Ambianos adfert Caput Bapt. 745 d

Walterus, Castellanus Camerac. interfectus 12 sec. 590

Walterus Mon. Albanen. pictor, ornat tumbam S. Albani 13 sec. 162 f

Wandali Reges in Africa, Geinzericus, Hunericus, Gundemundus, Trasimundus: sub hoc S. Paulinus servus 231 e

Wenceslaus Rex Bohemiæ Primus 65 f

† Wendreda V. in Ely translata 529 c

Werburga Abb. neptis S. Etheldredæ 513 c

Wereferdus, Ab. Dummocensis in Ely inf. 500 b

Wilboldus, Præp. Camerac. pro S. Lietberto cæsus 602 d

Wido, Apostolicæ Sedis Legatus, instituit S. Adalbertum Archiep. Magdeburg. 34 d

Wido, Com. Pictaven. donat monasterio Casæ Dei Ecclesiam S. Gemmæ II sec. 9 a

Wilfricus, 6 Abbas Elyensis II sec. 531 c

Wilhelmus IV, Aquitaniæ Dux 10 sec. jubet explorari Caput S. Joan. Bapt. Angeriaci 755 d

† Willibrordus Episcopus instituit Treviris cultum S. Etheldredæ 491 b

Wilhelmus I, Rex Angliæ II sec. depauperat Elyense monasterium 532 a

† Willielmus, Prior Elyensis 12 sec. 560 e

Wilthemius (Alexander) S. J. suggerit notitias de S. Aprincia V. Metensi 254 c

† Withburga Abb. Soror S. Etheldredæ 498 c Apparet punitura hostes mnrii Elyensis 565 a

Witiges, Rex Gothorum in Italia, Romam obsidet 15

Wlfa, unde Wlfinges, Orientales Angli 498 a

Wlferus, Rex Merciorum, conversus 7 sec. 502 b

Wolfgangus ab Asch, B. Aloysii cliens, & varie per illum adjutus 1078 seqq.

Wydo, Ab. Persoriensis, interest translationi S. Etheldredæ 537 b

Ysichius Episcopus Viennensis in Gallia, 6 seculo 777 d

Zacharias, pater S. Joan. Bapt. an Martyr 689

Zecchus (Joannes) Sixti V medicus 986 b

Zucchi (Nicolaus) S. J. Concionator in palatio Apostolico, scribit anno 1622 Epistolam de quodam miraculo B. Aloysii 1074 a, b

Zyzymy, frater Bajazeti Imp. Turc. apud Rhodios captivus 771 b

INDEX TOPOGRAPHICUS IN TOMUM IV JUNII

Aaronis Insula, in liit. Armorico 247

Abassia, Habassia, vel Æthiopia, X Martyres 474

Abelina Tetrarchia, ubi sita 691 a

Aboa in Suecia, Episcopus Hemmingus 66 d

Ægidii monasterium & peregrinatio in Gallia 844 f

Ægyptus, Geranus Erem. Martha M. 814 An ibi passi Thomas & alii ter mille 73 f

Africa, S. Cyriacus cum Sociis Septem MM. 72 b

Agordinum, diœc. Bellunen. S. Avatia 21 d

Albani monasterium in Anglia, Simon Ab. cui dicata Acta, Latine reddita 149 b. Vulnotus Ab. IV 161 e. Alfricus Ab. abscondit Corpus S. Albani 162 a. Guilielmus ornat tumbam S. Albani. 162 f. Paulus Ab. exul in Ely moritur 163 b

Albani mons & Monasterium prope Moguntiam 88 b. Bardo Ab. 88 c. Wilhelmus Ab. II sec. 92 c

Alciacense monasterium O. B. Reliquiæ S. Rotrudis V. Oliverius Ab. 259 d. S. Sicildis Fundatricis cultus 259 f

Alesleven monasterium Virgg. in Saxonia 35 e

Aleta seu Macloviopolis, Civ. in Britan. min. S. Aaron Anachoreta 237 a

Alexandria Ægypti, fingitur Jerosolymis accepisse Corpus Baptistæ, deluso Iuliano 741 b. An inde allatum illuc Caput 757

Alexandria, incertum quæ, Rufinus seu Rufus M. 145 a

Altinum, Civ. Venet. SS. Theonestus & Socii 92 f

Amadulli Rupes: an Amatoris? 845 a

Ambianum, civ. Picardiæ, Caput S. Jo. Bapt. 745

Amborinacum, diœc. Bellicensis 747 f

Ambrifia vicus, diœc. Aquinatis 802 a

Amphilochium, an civitas Hispaniæ 10 d

Anazarbus, civ. Ciliciæ, an patria S. Iuliani M. 142

Ancyra, civ. Galatiæ, S. Eustochius Presb. cum Sociis quater mille MM. 471 c.

Andrense Monasterium in Belgio, S. Rotrudis V. 255 a. Abbates, Gislebertus, Petrus &c. 257 e

Anemundi Castrum, Lugdun. diœc. maxilla S. Io. Baptistæ 752 e

Angeriacum, opp. & monasterium Galliæ, Caput an Io. Bapt. vel potius M. Romani 754 b. Ejus potentia 757 b

Anglia, patria B. Petri Prioris Iuliac. 609 b. An ei recte attributa S. Rotrudis V. 258 e

Anisolense S. Carilefi monasterium diœc. Cenoman. O. B. Corpus S. Sicildis V. 259 b

Anthaed, Ord. Teuton. Commendaria, Vertex S. Io. Baptistæ 752 e

Antiochia, civ. Syriæ, S. Gamgalus cum Sociis DCCCLXXX MM. 144 b. Manus S. Io. Bapt. 739 capta a Cruce signatis 780 d

Apollonia & Apollonias. Varia loca sic dicta; an S. Marcus Ep. 67 a

Aquila, civ. Aprutii, S. Matthæus a Leonissa, Ordinis Minorum 66 a

Aquileia, civ. Italiæ, an ibi Ep. Nicetas 243 c. An ipsa unquam dicta Roma 244 d. Ejus aliquando Patriarchæ duo; Romanus Gradi, & Longobardus Aquileiæ veteris 246 d

Aquiria, vicus Hasbaniæ, conversus a S. Martino Tungrensi Episcop. 71 b

Ararath, mons Armen. an ibi 10000 crucifixi 135

Arcadianæ ædes Constantinopoli 238 a

Arcus, fl. Mauriennæ in Sabaudia 777 e

Ariminum, Civ. Italiæ, Patronus S. Julianus M. Ejus ibi Corpus, ex Istria advectum 139 b, an exceptum ab Ep. Joanne 10 sec. 140 b

Armenia, Orentius cum aliis sex MM. 809 e, an in ea crucifixi 10000 milites 176 a

Armorica seu Britannia minor, S. Aaron Anachoreta 47 d

Arundelli provincia Angliæ 552 d

Ascula, vicus Carthaginis cum ecclesia B. Mariæ in Susis 469 d

Asley, vicus Westphaliæ 59 d

Assonia, opp. Fioniæ in Dania, 332

Ausiaci municipium, a S. Lietberto Ep. Camerac. eversum 602 d

Avenio, Civ. Galliæ, delatus eo Thesaurus S. Ioan. Bapt. Modoëtiensis 765 e. B. Ioannes Tolomeus Senensiso. Præd. 686 f

Auctura, fluvius Galliæ 107 f

Augusta, Civ. Lombardiæ, Mandibula S. Ioannis, an Baptistæ 762 e

Augustodunum, Civ. Galliæ, S. Simplicius Episcopus 812 a

Autissiodorum, alias Autricum, Civ. Galliæ, S. Ericus Monachus 829 a b

Auxii in Aquitania, S. Frisius M. 818 c

Axona, fluvius Galliæ 831 f

Baingahem, prædium Eccl. Morinensis 28 b

Balbastrum, Civ. Aragoniæ, S. Raymundus Ep. & hujus decessor Pontius; nec non successores Stephanus ac Petrus 125 d, e. Raymundi Vitam scripserunt, Elias coœvus, ibid f, & Michaë Cercitus, Ep. Balbastr. 126 b, c

Bambergense monasterium O. B. in quo institutus S. Eberhardus Archiep. Salisburg. 261 e

Barcinone, civitate Hispaniæ, S. Paulinus Presbyter ordinatur 210 a

Barium, Civ. Apuliæ, ejus Principes 12 sec. 46 a Prædicat ibi S. Joan. Pulsanensis 44 b

Basilea, civitas Germaniæ, Jacobus ad Portam, Ordinis Minorum, ibi anno 1526 mortuus 66 f

Basouës, Castrum in Aquit. S. Frisius M. 818 c

Bathonia, Civ. Regia Merciorum in Anglia 160 b

Belliloci mñrium O. B. diœcesis Lemovic. fundatur a S. Radulpho, Archiep. Bituric. 118 c. Ejus Abbates, & Abbatum Vicarii 124 c

Bellovacum, Civ. Galliæ, Reliquia S. Joannis Baptistæ 753 a

Bellunum, Civ. Venetorum, S. Avatia 21 a

Benacus, Italis Lago di Garda, inter agrum Veronensem & Brixiensem 923 a

Beneventum, Civ. Italiæ, unde Romam allatum Corpus S. Paulini III, Ep. Nolani 233 b

Bergula, opp. Thraciæ, unde allatus Venetias Digitus S. Joan. Baptistæ 776 e

Bertini mñrium in Belgio, Lambertus Ab. 137 e Corpus S. Rotrudis V. Antonius Ab. 16 sec. 258 b

Berzocanus, pagus ad Guadalupam in Hisp. Corpus S. Florentinæ V. 18 f

Bethberensis vicus, postea Lipidiacum, in diœcesi Bituricensi 817 c

Biburgense mñrium O. B. Ab. B. Eberhardus 262 c

Bingium, opp. Hannoniæ, corpus S. Hidulphi 583 d

Bisoldunum O. B. mñrium: an Camprodunum? Leutfridus I Ab. 10 sec. 96 b

Bituricæ, Civ. Galliæ, S. Radulphus Archiep. 117 a

Blideburch, ecclesia in Anglia, Corpus Annæ, Regis Orient. Saxonum 501 e

Bohemia, S. Wenceslaus Episcopus 65 f. Ivanus Erem. in diœcesi Pragensi 813

Brixia, Civ. Ital. promovet cultum B. Aloysii 865 c Prima ejus festum publica pompa celebrat anno 1604, & imaginem elevat 865

Bovinum, in diœcesi Namurc. patria B. Walheri Presbyteri M. 612 b

Brige, mñrium Galliæ, quo 7 sec. multæ ex Anglia conveniebant Virgines 498 f

In Britanniam Majorem transgressi Anglo-saxones 497 f

Britanniæ Minoris Sancti, unde tam parum noti. S. Majanus sive Mevennus, Abbas 100 b. Alanus Rex 101 c

Brittiniacum, prædium S. Benigni Divionen. 584 c

Broagium, in Santonibus Galliæ, Gemma V. M. 8

Bronium, opp. Insubriæ, an ibi S. Simplicius 65 e

Buranum, Ins. Venetica, SS. Albanus Ep. & Dominicus Erem. 92 f

Burdegala, Civ. Galliæ, patria vel schola S. Paulini Episcopi Nolani 202 f

Buricellum, villa diœcesis Cameracensis 602 c

Cæsarea, Civ. Cappadociæ, Ven. Eusebius Ep. decessor S. Basilii 75 b

Cale mñrium Galliæ, quo Virgines multæ ex Anglia confluebant 7 sec. 498 e

Calliatus, vicus Normanniæ, vulgo Caillus 107 d

Cambria, Prov. Angliæ, Patria S. Majani Ep. 101 e

Cameracum Civ. Belgii, Lietbertus Ep. 585 Castrum Cameracesii 591 c

Camprodunum, mñrium Catalauniæ, Corpus S. Palladii Episcopi Ebredunensis 95 f

Canusium, Genusium, Canosa, Civ. Apuliæ 45 c

Carcassona, Civ. Normanniæ, Episcopus Guido 113 c

Carnotum, Civ. Galliæ, ibi studet S. Leutfredus 106 e

Carterii mñrium diœc. Emesenæ 726 a

Carthago Civ. Africæ, Martyres Paula & Agathonica 469 d. Item Rogatus M. 809 a

Casali Montis ferrati opp. degit B. Aloysius 898 b 934

Cassia opp. Umbriæ, B. Joannes Erem. 686 d

Castellio Stiverorum, patria B. Aloysii 847 e Ejus ibidem caput 1027 c

Castellodunum, Opp. Galliæ; carpus manus S. Joan. Baptistæ 778 a

Cathanesia, Civitas Scotiæ, Adam Episcopus, an Sanctus 138 b

Cenomania prov. Galliæ Sicildis Virgo 159

Centula mñrium Galliæ, caput Joannis Presbyteri Martyris Romani 483

Cestria Civ. Angliæ, S. Walburga V. 65 a

Charistus, Ins. Græciæ, ejus Dominus Otto de Cyconiis 13 sec. 768 e

Chateriz, Abbatiæ Virginum prope Ely 494 b

Christolium in Agro Parisino, SS. Agoardus & Agilbertus M M. 814 c

Cicilia, S. Aphrodisius M. 74 a

Cistercium, monasterium Burgundiæ, dextra S. Joan. Baptistæ 768 a

Civitas Juda; Hebron, an Machærus? 703

Civitatensis Civ. (Sardinia, an Italiæ?) Ep. Ludovicus elevat sanctos Nicolaum & Tranum 13 sec. 86 a

Clare, oppidum Angliæ 555 d

Clippiacus, vicus agri Parisini 108 a

Cluniacum, monasterium O. B. in Gallia S. Consortia V. 248 a

Coldingam, mñrium Angliæ, Etheldreda Reg. 505

Collis Prati, seu Podium, prope M. Politianum, celebris miraculis B. V. M. 846 b

Colonia Agripp. ad Rhenum, Albinus M. Romanus, non Albanus Britannus 172

Comana, opp. Armeniæ aut Cappadociæ, ubi Caput S. Joan. Bapt. vice 3 inventum, 9 sec. 730 c

Comum, Civ. Insubriæ, S. Exuperantius Ep. 7 sec. 243

Concilia Martyrum, Romæ quæ 482 e

Condatus in diœcesi Ebroincensi 107 d

Condatum Normanniæ, Condet 107 a

Constantia, Civ. Cypri. SS. Aristocles Presbyter & Socii MM. 472 c

Constantinopolis Asyncritus & Socii 6 c. Martyres IV Anonymi 145 b. Corpus S. Eusebii Samosat. 238 a SS. Pompianus, Galactio, Juliana & Saturninus MM. 145 b. An eo allatum caput Baptistæ 9 sec. 734 b, & an ex Sicilia translata S. Agrippina V. M. uti SS. Agata, & Lucia 459 c

Corbeia, Galliæ mñrium, excipit S. Gobanum cum Sociis 24 a

Corsica Ins. Marianus Brandius O. Min. corpore incorrupto 456 b

Cosilaus, diœc. Calchedon. servat Caput S. Joannis Baptistæ 713 e

Crucis. S. Audoëni & S. Leutfredi monasterium diœcesis Ebroic. 104 c 112 f

Cuneatus, Mons Apuliæ, Ioannes Pulsanensis 45 f

Dacia Provincia, alias Gothia: quæ ejus Metropolis 247 d

Dalmatia, patria S. Ivani Erem. 825 d

Danorum Duces, sec. 9 Angliæ invasores; alii ab Anglis cæsi 518 c f

Daventrense mñrium O. B. in Anglia 555

Derhum juxta Ely, Corpus S. Wythburgæ 528 a

Dinckelvenne, vicus diœc. Gandensis ubi obiit S. Iacobus Ep. Tullen. 583 f

Divio, metropolis Burgundiæ, ubi idem S. Iacobus sepelitur 583 c f

Dola, Civ. Norman. olim Archiep. 112. Ejus Ep. Joannes sec. 9 transfert Corpus S. Leutfredi Ab. 111 d

Dolicha, Civ. Syriæ, ubi occisus S. Eusebius Samosatensis 238 e 242 a

Doverense mñrium, Diœc. Cadurc. O. B. Ejus fundator S. Radulphus Bituric. 118 b. 121 a. Almericus Ab. 121 b. Asinarius Ab. 122 a

Druentia, fluvius Galliæ 252 a

Drapho, antrum Siciliæ; excipit Corpus S. Agrippinæ 468 b

Dunelmum monasterium in Anglia, S. Bartholomæus Mon. 832 c. Prior Thomas 837 c f

Eboracum, Civitas Angliæ, occupata a Danis 9 seculo 518 e

Ebredunum Civ. Galliæ, S. Palladius Ep. 7 sec. 96 b S. Liberalis 10 sec. c. Series decessorum & successorum ibidem.

Ebroicæ Civ. Galliæ, S. Leutfredus Ab. 104 c. Episcopus Gumbertus elevat Corpus S. Leutfredi 105 d. Desiderius Ep. S. Leutfredo injurius 108 c

Edessa Civitas Syriæ, Corpora SS. Joannis & Cyri Martyrum 754 f

Eifflia, in diœcesi Coloniensi 413 c

Eleutheropolis, Civ. Asiæ, S. Marcus Ep. 67 d

Elham, Civ. Angliæ, unde sedes translata Nortwicum 531 c

Emerita, Civ. Hispaniæ S. Innocentius Ep. 7 sec. 99 b

Emesa, Civitas Ciliciæ, servatum ibi Caput S. Ioan. Baptistæ 715 f

Emporium, opp. siciliæ diœc. Agrigent. 466 a

Ely, alias in Elge, ins. & monasterium, ac deinde Episcopatus in Anglia, S. Etheldreda Reg. Abb. & Virgo fundatrix; & miraculis clara, aliœque plures 489. Prætendit habere Corpus S. Albani M. sed falso 162 b

Euodium. in Duc. Luxemburg. Yvois 601 b

Excutius, fluvius Samariæ affictus 190 b

Falisca, Civ. Tusciæ, S. Felix Presb. M. 457 b

Farne, Ins. Britt. S. Bartolomæus Erem. 832 a 834 d. Ejus descriptio prolixia 838 f

Firmitas Gaucherii, diœc. Lingon. Vulgo la Ferte Gauchier 611 c

Flavias seu Flaviopolis in Dalmatia, non in Hispania Julianus M. 142 c

Florentia Civ. Tusciæ, degit ibi B. Aloysius 896 e

Florentii monasterium ad Ligerim in Gallia 103 d

Floriacense monasterium O. B. 28 e. S. Radulphus Archiep. Bituric. ejus Abbas 120 c

Florinæ, opp. Hannoniæ. Ejus monasteria 589 f

Fontanæ, villa monasterii Lobiensis 820 c

Fontanella monasterium Galliæ O. B. S. Baianus Episcopus 26 c

Franconefort, Francofurtum ad Mœnum 32 f

Froliacum, villa monasterii Lobien. 820 f

Fundi, Civitas Latii. Ecclesia ibi ab S. Paulino Episcopo Nolano structa 237 b

Fursei monasterium in Anglia 498 c

Gadareni, an Adriano Imp. rebellarint 199 b

Gaël mñrium in Armorica, S. Maianus Ab. 102 d

Galilæa, Regnum sub Herode 690 f

Gandavum, Civ. Flandriæ, S. Ida 26 a

Gandra in diœc. Portuen. Caput sanctum, an Joannis Eremitæ 822 d

Garganus, mons Apuliæ, nunc S. Angeli 37 c, 44 f Eo peregrinatus Otto III 233 c

Genesii monasterium diœc. Cadurc. Immena Abb. 9 sec. 120 a 124 d

Genua, Cib. Liguriæ, Cineres S. Io. Bapt. 780 a

Genisium, Civ. Calabriæ 42 f

Georgii de Manganis Ecclesia CP. unde allatum Caput S. Ioan. Bapt, 13 sec. 745 b

Germani de Pratis O. B. Galterus Ab. 13 sec. transfert Corpus S. Leutfredi Ab. 113 c

Gisna in Artesia, varii ejus Comites, fundatores æc benefactores monasterii S. Rotrudis 257 c

Givikinstein diœc. Magdeburg. 35 f

Gobani oppidum in Francia 22 a

Grantecester, ubi inventus loculus S. Etheldredæ 514 a

Groninga, Dominium Belgii Fœderati, Brachium S. Ioannis Baptistæ 778 f

Habessinia, cujus incolæ colunt S. Palladium cum Sociis: item alios tres 196 a, b

Hasbania in Belgio, Apostolus S. Martinus, Episcopus Tungrensis 69 c

Hasterium, diœcesis Namurc. sub cura B. Walheri M. 613 f

Heanburgum, monasterium diœc. Elyen. Corpus S. Ermenildæ Abbatissæ 617 f

Hebdomum regio CP. Caput S. Ioan. Bapt. 714 a

Hebromagus, ad Garumnam in Aquit. patria S. Paulini Episcopi Nolani 202 f

Hebron Civ. Judeæ, an patria S. Io. Bapt. 703 c

Heisterbagh O, C. in Germania, molaris dens S. Io. Baptistæ 753 e

Helmstadium, Civ. Daniæ 413 a

Hieron, Mons sacer Ciliciæ, in quo plura monasteria 729 b

Hingendorp, diœc. Colon. prope Stumbele 361 d

Hispalis Civ. Hispaniæ, Corpus S. Florentinæ V. 18 e

Horion (an Heer?) vicus Hasbaniæ, unde injuriose repulsus S. Martinus Ep. Tungr 70 f

Hovense monasterium in Com. Juliæ 61 f

Iacobi monasterium in Apulia, Corpus S. Ioannis Pulsanensis 57 c

Iconium, Civ. Lycaoniæ, S. Terentius Ep. 67 a

Ilerda restituta, eique junctus Episcopatus Roten. 126 e

Ingeriacum, Vide Angeriacum.

Istria Provincia: inde Ariminum advectus S. Julianus M. 139 b

Itere, vicus Hannoniæ prope Nivellam 655 e

Iudææ Regnum, quibus terminis contineretur 690 f

Juliacum monasterium O. B. in Campania Gallica Petrus Prior 606 c f

Juliacum Ducatus, diœc. Colon. Christina V. Stumbelensis 427 e

Juliani mñrium Arimini O. B. ubi Abbates, Angelus & Petrus: dein Commendatum 13 sec. 143

Juvavum, Vide Salisburgum 260 c

Kalmaria, civ. Daniæ 329

Kempen, opp. Colon. diœc. patria Thomæ a Kempis 442

Kennemaria pars Hollandiæ, Engelmundus Apostolus 115 e

Kentefort, vicus diœc. Elyensis 550 d

Kneichstedin, mñrium diœc. Colon. 375 a

Kerfeunteun in Armoricis, S. Majanus Ab. 102 a

Lachusa, an aliqua in Syria sit 238 e

Lacinius mons, in Apulia 45 d

Laurentii opp. in Calabr. S. Gerasimus Civis 820

Lauretum, civitas Piceni. Illac transit venerabundus B. Aloysius 903 f, Item Olympia & Gridonia, illius neptes 1164 c

Ledræ, Civ. Cypri S. Aristocles Presbyter M. cum Sociis 473 d

Legecestria, Civ. Angl. Untrona Ep. 6 sec. 160 c

Lichefeldia Metrop. Merciorum in Anglia, Humbertus Archiepiscopus 160 b

Lindesia, Civ. Angliæ, Ceololfus Ep. sec. 6. 160 c

Lindisferne, Ins. Brit. distincta a Farne 832 f

Lipidiacum, vicus diœc. Bituric. 817 c

Lobium O. B. in Belgio, S. Theodulphus Abbas & Episcopus 820 b

Longobardia, ubi Patronus, S. Joan. Baptista 805

Lugdunum Civ. Galliæ, maxilla S. Joan. Bapt. 752 f

Lusaënsis pagus, patria S. Jacobi Ep. Tullen. 583 c

Luteria, Abbatia O. C. diœc. Trevir. visio insignis S. Joan. Baptistæ 504 d

Lystra Civ. Pisidiæ S. Artemas Ep. 67 b. Ibi torti SS. Eustochius & Socii MM. 472 c

Machærus, Castrum trans Jordanem ad mare mortuum, an ibi vinctus & decollatus Joannes 693 d 696 c 704 a

Madriacensis Pagus in Gallia, S. Leutfredus Ab. 105 c

Matritum Civ. Hisp. degit ibi B. Aloysius 939

Magdeburgum, Civ. Saxoniæ, Adalbertus I Ep. 30 b

Malaca Civ. Aragoniæ, Malaga 132 a

Manariacum seu Monninvilla in Gallia 27

Mangana, palatium CP. Caput Joan. Bapt. 747 e

Mantua Civ. Ital. patronum eligit B. Aloysium 892 b; 930 b; excepti ibi Legati laponici 954 f

Marchia in Famenna, opp. Hannoniæ, S. Walheri miraculis adjutum 615 a

Marchianæ mñrium O. B. an ibi aliquando Corpus S. Rotrudis V. 256 a

Mathera, opp. Apuliæ, patria S. Joan. Pulsan. 40 a

Matzee, in diœc. Salisburg. 269 e

Maurienna Civ. Galliæ, pollex S. Joan. Bapt. 776 e

Medardi mñrium O. B. diœc. Suession. an Abbas commendatarius S. Radulphus Bituric. 117 e

Mediolani studet & negotia patris curat B. Aloysius 899 e, & optime ædificat 952 a

Melita Ins. Sedes Equitum Rhodiorum, manus S. Ioan. Baptistæ 773 a

Menæ, opp. Siciliæ, S. Agrippina V. M. 458 a ejus fitus &c. 460 b

Menden, opp. Westphaliæ 60 e

Merseburg, Civ. Saxoniæ, Episcopatu privatur 36 e

Meschede op. Westphaliæ, Menricus Conf. 63 c

Metæ, Civ. Galliæ, S. Aprineia V. 254 a

Michaelis Ins. in Tertiariis, Venerabilis Margarita de Clares 456 e

Michaëlis monasterium Bambergæ, 262 f

Millebeccum, Reliquiæ S. Joan. Baptistæ 753 a

Misa, fl. Bohemiæ 825 e

Modoëtia, Civ. Lomb. Reliquiæ S. Ioan. Bapt. 764

Moguntia, Ricolfus Archiep. 9 sec. fundat mñrium S. Albani 86, 90 e. Hildebertus Ep. 10 sec. transfert ossa decem primorum Epp. 91 b. Segefridus Ep. 11 sec. 88

Moluccæ insulæ. Ibi Antonius a S. Anna pro castitate occisus 676 e

Mons Christi, insula maris Ligustici 785 c

Mons Politianus, Civ. Etruriæ, 846 b

Mons Relaxus opp. Brit. Arm. vulgo Morlaix, patria Alberti le Grand 607 b

Morandi mñ inm, Mares-moutier 748 c

Morini, populus & civitas Belgii V. Teruana

Myra Civ. Lyciæ, unde Cineres S. Io. Bapt. Genuam allatæ 780 e

Namurcum, Civ. Belgii, Albertus Comes ex voto restaurat ecclesiam S. Albani 11 sec. 92 b Hujus ibi humerus 164 b c

Naxus Ins. An patria S. Albani M. Mogunt. 87 a

Narbona, Civ. in Gallia, Archiep. Sigebodus 9 sec. jus suum contra Bituricensem tuetur 118 f

Neapolis Civ. Italiæ, sanguis S. Io. Bapt. 763 c Gesta B. Aloysii 976 & seqq.

Nicomedia Civitas Bithyniæ. S. Avitus M. cum Sociis LXXVIII 471 a

Nidecka opp. Eiffliæ diœc. Colon. 417 b

Nigella Reposta O. B. monasterium 512 e

Nivella, oppidum Brabantiæ, patria S. Mariæ Oigniacensis 631 f

Nola, Civ. Campaniæ Ital. Paulinus Ep. 193. Item Paulinus II 229; tum Felix II, Theodosius, Paulinus III & Leo, 230 e

Nongentum Rotroci in Pertico, cerebrum S. Ioan. Baptistæ 752 c

Norica, pro parte Franconiæ: unde Norimberga, patria S. Eberhardi Salisburg. Archiep. 262 e

Northamptonia, Comitatus Angliæ 567 e

Norwegia, regnum septemtrionale: in ea odinatus S. Bartholomæus Anglus 834 a, 835 a

Noyelle, in Atrebatesio triplex 844 e

Oigniacum, opp. Hannoniæ, B. Mariæ Oigniacen. 630. Jacobus de Vitriaco 677

Olympias, Civitas Lyciæ, S. Methodius Episcopus & scriptor 6 a

Onhaya, diœc. Namurc. B. Walherus Pastor, Presbyter, Martyr 613 b

Osca, Civ. Aragoniæ. Mortuus ibi Raymundus Ep. Roten. 125 e. Stephanus Ep. ob expulsum Raymundum infeliciter mortuus 129 134 c

Palmaria Insula, una Pontiarum: obitus S. Silverii Papæ 13 a

Pampelona, Civ. Navarræ Petrus Ep. 12 sec. 129

Panormus metrop. Siciliæ, Reliquia & cultus B. Aloysii, atque insigne ibi miraculum 1028

Pantichium, vicus prope Calchedonem 713 e

Parembola, locus Armeniæ, S. Eros M. 811 e

Parisii, Civ. Galliæ: corpus S. Leutfredi Ab. 112 f

Patalariæ mñrium apud Græcos; Ab. Basilius 137 d

Patara, Civ. Lyciæ; S. Methodius Ep. 5 b ibi exulat S. Silverius Papa 17 b

Perpinianum, Civ. Ruscinonis; Miracula S. Palladii Episcopi. 97 Brachium S. Io. Bapt. 773 d

Perta in Gallia. S. Leodegarius Presb. an ibi Parochus 485 b

Petra, alia Palæstinæ, alia Arabiæ. SS. Macarius & Asterius 11 a

S. Petri Eccl. & mñrium prope Ariminum, ubi primum posita arca S. Juliani M. 140 c

Phanopinense mñrium in Flandria Can. Reg. 753 c

Philadelphia Civitas Arabiæ, SS. Zeno & Zenas MM. 474 c

Pitius ad Pontum, terminus Rom. Imp. 811 f

Planatia, oppidum Aquitaniæ fingitur patria esse S. Gemma V. N 9 d

Poilheim, vicus diœc. Colon. multa ibi passa Christina Stumbel. eo tracta a dæmonibus 348 b

Pontia Insula, exilium Flaviæ Domitillæ & Sociarum Virginum 13 a

Pons, oppidum Vallis Tellinæ 1121

Pons-curvus, opp. Campaniæ Ital. Revelatio & Ecclesia S. Ioan. Baptistæ 798 f

Portus, Civ. Lusitaniæ, patria S. Ioannis Erem. 822 a

Poubriska opp. Bohemiæ; S. Ivanus Erem. 827 c

Praga, Civitas Bohemiæ, S. Wenceslaus R. 65 f S. Ivanus Erem. 823 a

Pulsanum, monasterium Apuliæ, fundattum a S. Ioanne de Mathera 37 f, 46 b

S. Ramberti pagus, diœc. Bellicen. 747 f

Rameseia, monasterium Angliæ; S. Felix Apostolus & Episcopus, eo translatus 500 c

Redburnia in Anglia, ubi passus S. Amphibalus. Ibidem ejus Reliquæ 171 e

Rhemi, Civ. Galliæ. Patria Gerardi Ep. Camerac. 590

Rhodus Ins. accipit dextram S. Io. Bapt. 770 a

Ripa Curtia, Comitatus Aragoniæ sub Rotensi Episcopatu 125 c, 131 e

Rivenburg, Marchionatus diœc. Salisburg. 269 f

Rizæum, portus ad Pontum, S. Orentius M. 811 f

Roma, Neronis jussu incensa: illic multi Christiani martyrizati 807. Festus & Lucia cum aliis XXII Mart. 808 b. Ibidem Novatus Presb. 4 a. Silverius Papa 13 a; sub quo fuit a Gotis obsessa 16. Demetria V. M. 74 c. Ioannes Presb. M. sub Juliano 482 b. Eadem, patria Agrippinæ V. M. 418, Eo peregrinati BB. Petrus & Stephanus, Monachi Molismenses O. B. 609 f. Ibidem obit B. Aloysius Gonzaga S. I. 1012

Romatiana, Civ. Daciæ, Nicetas Ep. 5 sec. 243 c

Rota, Civ. Aragoniæ; S. Raymundus Ep. 125. Arnulfus & Salomon Episcopiibid.

Rugia, insula maris Balthici, conversa 9 sec. 32 c

Rura fl. Westphaliæ; alius in Geldria 60 a

Russia Regio, cui missus Apostolus S. Adalbertus 32 b

Sabaria V. ejus Caput Coloniæ ad sanctum Pantaleonem 175 d

Sagium, Civ. Normanniæ, S. Latuinus Ep. 12 a

Salamis vel Salamina Civ. Cypri, Aristocles Presb. M. cum Sociis 473 e

Salisburgum, metrop. Bavariæ, Eberhardus Ep. 260 c

Salpi, Salapia, opp. Calabriæ 50 f

Samaria, Civ. Palæstinæ, cui est afficta Passio Martyrum 1484 sub Chosroë 190 a

Sambra, alias Sabis, fl. Hannoniæ 670 a

Samosata, Civ. Syriæ, S. Eusebius Ep. Conf. 237 f

Sardinia Ins. SS. Nicolaus & Tranus Eremm. 84 a Rex seu Judex Constantinus 13 a 86

Sarebruc, oppidum Lotharingiæ 254 f

Sathala, Civ. Arm. VII Fratres MM. 801 b

Saxum, locus Vallis Tellinæ, Reliquiis & cultu ac miraculis B. Aloysii clarus 1028 1095 & seqq.

Scala, opp. Ital. diœc. Amalph. Os S. Io. Bapt. 778 f

Scheida, monasterium O. Præm. in Westphalia, 58 c

Sebaste, alias Samaria. In ea Joan. Baptista sepultus, non decollatus 694 c

Senæ, Civitas Hetr. Alexia, discipula S. Catharinæ Ordinis Prædicatorum 66 a

Sepulcri monasterium Cameraci, fundat Lietbertus Episcopus 600. Aliud Papiæ in Italia 68

Serote, vicus, a S. Sicilde sic nominatus 269 f

Sicoris, fl. Hispaniæ, an congelatus, transeunte Herodiadis filia, caput ei resecuerit 697 e

Sigeramni Abbatia, Reliquiæ S. Joan. Bapt. 753 a

Skeningia, Civitas Daniæ 413 b 420 f

Slavi, populus Saxoniæ, subjugati 10 sec. 31 c

Solemniacus, vicus in Vendocino, 109 b. Monasterium O. B. Ab. Chunibertus 9 sec. 122 e

Spalding, vicus Angliæ, incerti situs 581 f

Spelæi monasterium prope Emesam, ubi inventum Caput S. Joannis Baptistæ 718 d

Stephani vicus in Provincia, Consortia V. 253 f

Skalense monasterium O. B. ad rupem S. Ivani in Bohemia 826 e

Studii monasterium CP. unde Caput S. Joan. Bapt. ablatum ab Alexio Comneno 730 e

Stumbele, vicus diœcesis Coloniensis, patria B. Christinæ Junioris 270 a

Sulpitii monasterium diœc. Bituric. O. B. Silvius Abbas 9 sec. 117 c

Surisnæ, diœc. Ebroic. Reliquiæ S. Leutfredi Ab. 114 c

Suzatum (Soust) opp. Westphaliæ 61 b

Sutrium in Tuscia, Felix Presb. M 457

Syracusae, Civitas Siciliae, SS. Rufinus & Martia Martyres 73 a

Tarentinae Insulae, earumque nunc nomina 43 e

Taurini monasterium, Ebroicis 107 d

Taurinum, Civ. Pedemontii, Reliquia S. Ioannis Baptistæ 753 b

Teneramunda, opp. Flandriae, ossa S. Jacobi Ep. Tullensis. 583 c

Teroana, Civ. Artesiæ, S. Bainus Ep. 26 b. S. Lambertus Episcopus 65 d

Terra-nova, Civitas Sardiniæ 85 c

Terra-sancta. Eo perigrinatus S. Martinus Episcopus Tungren. 70 f, & S. Maianus Ab. ex Armorica 103 c

Tetinum Castrum in Bohemia, SS. Uladislaus & Ludmilla 823 c

Thamassus, Civ. Cypri. Patria S. Aristoclis Presbyteri M. 473 d

Ticinum sive Papia, Civ. Lombardiae, S. Lanfrancus Ep. 619 a. S. Ursicinus Ep 3 sec. 69 a

Tiranum, Vallis Tellinæ, cultu Deiparæ clarum 1095

Toletum, Civ. Castellæ, Bernardus, ibi Ep. consecrat S. Raymundum Ep. Balbastrensem 128 a

Tomi, Civ. Scythiæ, SS. Paulus cum Sociis MM. 8 a

Torcellæ, Civ. Venet. S. S. Theonestus Ep. Tabra & Tabrata Diaconi. 93 e

Trachonitis tetrarchia, ejusque termini 691 a

Trajectum ad Mosam, in Belgio. Decanus Guilielmus Lyssen 17 sec. 70 b

Trasegnies, opp. Hannoniæ 655 d

Transaliacum diœc. Bituric. in Gallia, S. Lupicinus Inclusus 817 a

Treviri, Civ. Germ. quando & a quo eo inductus cultus S. Etheldredæ 491 b

Trunchinium, monasterium Flandriæ prope Gandavum, S. Aldegundis V. 25 b

Tude, Civ. Galleciæ, S. Joannes Erem. 822 a

Tullum, Civ. Leucorum in Gall. Jacobus Ep. 583 c

Tungri, Civ. Belgii, S. Maximinus Ep. 7 b. S. Martinus Ep. post S. Florentium 3 sec. 69 c

Turenæ, Comes Radulphus, pater S. Radulphi Bituricensis Ep. 9 sec. 117 f

Tyro in Sicilia, monasterium S. Stephani 465 a

Tyronense monasterium in Pertico, cerebrum S. Io. Baptistæ 752 c

Valentianæ, Civ. Belgii, miraculis S. Theodulphi Abb. Lobiensis clara 821 a

Varenna, Civ. Normanniæ, Garennes 107 d

Varenna, monasterium O. B. diœc. Bituric. dotatum a S. Radulpho Bituric 117 f

Vasatum, Civ. Galliæ, sanguis S. Io. Bapt. 763 b S. Geraldi Ab. Translatio 66 f

Velsen, oppidum Hollandiæ, S. Engelmundus Presb. 115 b

Venetia, Civ. Italiæ, digitus S. Io. Bapt. 776

Venetum, Civ. Britanniæ Armoricæ, S. Bilius Episcopus 8 sec. 607 c

Verolamium, Civ. Britanniæ, SS. Albanus & Amphibalus, MM. 146 a

Verona, Civ. Italiæ, S. Blasius Ep. 242

Veteriense monasterium O. B. fundatum a S. Radulpho Bituric. 120 e

Victoria, opp. Siciliæ, ibi Corpus S. Victoriæ 66 f

Virzio, Castrum diœc. Cadurcen. quo translata Abbatia Doverinen. 122 c

Urbanum, diœc. Albigen. patria S. Raymundi Balbastrensis Ep. 128 d

Ursini Ecclesia Cathed. diœc. Bituric. Corpus S. Radulphi Episcopi 119 d

Vrundenberg, monasterium Westphaliæ O. Præm. B B. Bertholdus & Menricus Fundatores 58 c

Usadum Civ. Græciæ. Patria SS. Eustochii Presb. & Socc. MM. 472

Vulturnus, fl. Galliæ, vulgo la Boutonne 756 f

Werewelle, monasterium Angliæ, ab Aelfritha Reg. pœnitente fundatum 10 sec. 528 e

Weston, vicus Angliæ 579 d

Wicenburgense monasterium diœc. Spiren. S. Adalbertus Abbas 33 b

Willambrouk, vicus prope Nivellas, habitatio B. Mariæ Oigniac. 640 c

Winoci Berga, opp. Flandriæ, S. Idaberga V. 29 c

Witebi opp. diœc. Eborac. in Anglia 834 f

Wefamere, villa regalis in Anglia, Privilegium Edgari R. 525 e

Wlodomiria, opp. Moscoviæ, imago Deiparæ miraculosa, 455 f

Zachariæ domus, prope Hebron; patrisne Baptistæ, an filii Ioiadæ? 704 a

Zena, portus e regione Constantinopolis 240 c

Zeugma, oppidum Syriæ ad Euphratem 240 d

Zozion, opp Arabiæ, patria S. Zenonis M. 477 c

INDEX ONOMASTICUS AD IV TOMUM JUNII.

Abbatizare, Abbatem agere 769 e

Acra, Anglis terræ jugerum 574 b

Acutus, Clavus, scalprum 600 d

Ἀχαίδες vel χαριδες, Marini cancri 692 c

Ἀχράδες, Pyra silvestria 692 c

Adhereditare, Dotare 588 d

Ἀχρίδες, Locustæ, item Summitates herbarum 692 b

Alderman, Anglis Comes seu Princeps 527 a

Alleluia, Graduale Missæ 707 b

Altarium, Altare 563 e

Ambra, Succinum 1142 b

Annotamentum, Annotatio 1065 f

Antianus, Senator 789 a

Ἀποκρέα, Dominica in septuagesima 710 d

Archischolus, Magister ludi litterarii 589 b

Armati dies, Dies Martis 558 a

Augumentare, Augere 299 c

Bancus, Scamnum 627 f, 1100 c

Basileus, Rex 524 f, 600 a

Batellus, Navicula 837 f

Bidabium, Falcastrum 110 c

Benda, Fascia 579 e, 580 f

Bladum, Frumentum 60 a

Boyæ, Compedes, Manicæ 548 d, 614 c

Bolengria, Pistrinum 606 b

Bosschettum, Silvula 765 b

Brando, Facula cerea 789

Burgensis, Civis 402 a 843 e

Callis, Via regia 605 f

Calumnia, Lis contestata coram Judicibus 575 a

Camba, Braxatoria, ubi coquitur cerevisia 606 b

Cambire, Commutare 527 a

Camelottus, id est Capellotus, Pannus ex pilis Caprinis 692 c

Camisia, Indusium 639 f

Campanarius, Ædituus 441 f

Capsis, Capsæ 527 f

Capitolium, an Capitalia bona? 553 c

Captivare, In captivitatem ducere 454 b

Caracalla, Vestis cucullata 148 f

Caritas, Portio vini Monastici 533 d

Cartallum, Quarta pars modii 614

Casatus, Natus ex familia Nobili, Ecclesiæ obstricta 591 a

Cassare, Irritum facere 672 c

Cassatus, seu Cassata, Prædium, uni familiæ alendæ sufficiens 526 d

Castellatura, Præfectura castelli 590 c

Cavilla, Malleolus pedis 114 b

Causare, Causari, In judicium vocare, Accusare 562 b

Centuriatus, Districtus centum villarum 526 c

Cerebellum, Cranium 442

Certitudinaliter, certo 280 b

Cicindellis, Cereolus 779 d

Clenodium, Monile 355 e

Clusa, Cella Solitarii 451 e

Cognata, Συγγενὴς Mariæ, Elisabeth, id est Consobrina 689 a

Colludium, Auxilium 830 c

Communio, Communitas, Plebs 1099, 1100 c

Compositalia, Fructus conditi saccharo 62 b

ad Complendum, Post-communio Missæ 698 f

Compulsare, In judicium adducere 881 b

Contestatio, Pars secunda Præfationis in Missa 708 a

Contracta, Vicus 860 c, 1099 e

Corde deficere, Deliquium pati 435 f

Confractio, in Missa, quando post Pater noster Hostiæ frangitur 699 e

Cornua, Mitra Episcopalis 264 b

Coronatores, Officiales Coronæ in Anglia, seu Justitiarii 542 a

Contra diem, Mare, Serum &c. Circa diem, auroram, vesperam &c. 371 c & seqq. 372

Convaletudo, Valetudinis recuperatio 563 b

Convenire, Congregare 524 d

Cosmus, Mundus, Universum 522 d

Creppa, Vertex cranii 752 a

Cruselinus, Scyphus parvus 307 b

Cuppa, Vasculum 672 d

Cussinum, Pulvinar 278 b

Debriari, Impleri 106 d

Decipula, Fraus, Deceptio 540 c

Dehabere, Carere, Privari 527 a

Dependere, Solvere a patibulo 628 c

Deponere, Commendare 597 b

Derupare, Expoliare 765 c

Devestitio, Privatio feudi 124 b

Dextrarius, Equus ad manum ducendus, sessorius 627 a

Diæta, iter diei unius 669 a

Diatritus seu Diatretus, Pertusus, Diaphanus 236 e

Didascalus, Magister 521 a

Diffidentia, Provocatio, Gallice Desi. 603 a

Dirationare, Contrarium rationando asserere 574 f

Doblonus, Duplex aureus 883 d

Dominædius, Patronus templi 235 e

Δοξολογία μεγάλη, Hymnus Angelicus, seu Gloria in excelsis 709 d

Δοξολογία μικρὰ, Gloria Patri &c. 709 a

Duplerium, Cereus major 789 a

Emologare, Confiteri 1086 b

Εγχρίδες, Bellaria, ex melle & oleo confecta 692 c

Estamine, Saccus cilicinus 646 a

Esperones, Calcaria 124 b

Evigilatus, Expergefactus 547 f

Exemplare, transcribere 1048 b

Exemplatus, Expressus, Assimilatus 329 a

Exenium, Donum, Xenium 671 d

Expenditio, Expensæ 525 c

Faldisterium, Sella plicatilis 883 b

Farinaria, Molendinum 120 e

Fello, Angina, Strumæ 549 e

Feretrarius, Custos sacrarum Reliquiarum 579 b

Fervere, Candefacere 528 d

Fiendus, Faciendus 60 f

Firma, Prædium, Elocatio prædii 530 a. Anglis, Quadraginta solidi 531 a

Flexa, Capilli mulierum inter se implexi 320 b

Foderatura, Duplicatura vestium 646 a

Forale, Tholus ecclesiæ 613 d

Forasterius, Externus 765 c

Forisfactum, Grave scelus. Gall. Forfait 749 f

Fossatum, Fossa 574 b

Fredum, Collatio pecuniaria 121 f

Frigoriticus, Febricitans 817 e

Fultum, Lectus 521 b

Gabata, Concha, Labrum argenteum 756 b

Galilæa, Porticus, galeria 536 a

Gavalus, Gabalus, Gaulum, Gabella, Tributum, Vectigal 607 a

Guarire, Sanare 627 f

Guarnire, Munire, Vestire, Ornare 797 b

Guttur posterior, Podex 1106 f

Hauritorium, Situla 568 e

Hida, Terra uno anno aratro colenda 526 c

Hircus, an Cilicium? 674 a

ad Horas multas, Diu 729 a

Huka, Peplum muliebre Brabanticum 632 f

Hundredum, Districtus centum villarum 526 c

Hydrios ater, Dæmon 516 f, 517 a

Idiomela, Cantica festo propria 710 c

Idololatrare, Idola colere 680 f

Imminuare, Minuere 820 e

Immolatio Missæ, Præfatio 699 b, 708 a

Incensum, Thus 1108 d

Incentor, Canonicus Cantor 593 b

Inferetrare, Feretro imponere 258 a

Ingratuitus, Molestus 563 b

Ingressa, Introitus Missæ 698 c, 699 c

Inimicare, Inimicitiam exercere 47 f

Invotare, Desiderare, In votis habere 566 d

Juvamentum, Auxilium 1046 b

Katapan, 12 sec. gubernator Cypri, Capitaneus 598 f

Languedo, Languor 563 c

Laquear, Fornix, etiam subterraneus 75 e

Laudes, Mulctæ, Pensiones 787 e

Lectharius, an Lecticarius? 729

Lemniscatæ palmæ, Teniis revinctæ 203 d

Licentiare, Dimittere 443 c, 762 d

Limpon, Pisciculi genus 836 c

Lupus, Morbi incurabilis genus 844 f

Lychinum, Ellychium 551 f

Lymphare, Irrigare, Aquare 58 e

Mactare, Diffringere, In massam contundere 765 f

Maculabile, Probrum 35 a

Magiscola, Scholæ præfectus, Canonicus Scholasticus vulgo dictus 784 b

Majerus, Præfectus Palatii 766

Majestativus, Plenus majestate 800 e

pro Malo habere, Ægre ferre 412

Manburnus pagi, Prætor 616 c

Manerium, Mansus, Prædium 118 a, 123 a, 165 e 527 e

Mansura, Domus, Habitatio 575 a

Marathus, Fœniculum 522 e

Mariscum, Palus 527 d

Massarius, Thesaurarius 787 e 989 b

Masserius seu Massarius, Qui clavam præfert 766 b

Matheræ vel Matherarum decimæ, quid sint Cæmeraci 604 d

Matricula, Basilica 584 c

Matta, Storea e juncis texta 346 a

Mauseolum, Sepulchrum, mausoleum 133 d

Mausole vel Mansole, Interius conclave 16 f

Meninus, Ephebus honorarius 939 b

Μερίδες, Particulæ Hostiæ consecrandæ 729 b

Mina panis, Mensuræ Papiensis 621 b

Missaticum, Epistola 483 a

Mocta, Avisne an quadrupes animal? 836 c 839 d

Monachare, Monachum facere 46 f

Mortella, Myrtus, fructus & arbor 42 d

Mozzetta, Superhumerale 1040

Mundiburdium, Mundiburtum, Tutela, Patrocinium 30 f 121 c 263

Murilegus, Cattus, Felis 836 d

Super Oblata, Offertorium Missæ 698 d

Obstinantia, Obstinatio 330 c

Olalogia, an Holologia, Integra sermocinatio? 518 f

Oleamentum, Res odorifera 1139 b

Ordinariæ, Tegulæ latericiæ 726 c

Orbis, Territorium 117 e

Pallafridus, Equus 173 d

Paratæ, Obligatio parandi hospitii 121 e

Pausare, Quiescere 448 f

Pectorose, Superbe 549 d

Pedicæ, Digiti pedum 298 f 307 b

Perquitare, Persolvere 342 c

Petium, Pars 769 d

Pinguetudo, Pinguedo 835 c

Placitare, Litigare 565 e

Placitum, Sententia 124 b

Pluriora, Plura 800 a

Super Populum, Collecta ad Missam 699 c

Posta, Pactum, Conventio 766 b

Potestatia, Officium Potestatis, seu Præfectura 792 e

Procura, Officium Procuratoris 788 f

Psallentium, Psalmodia 537 d

Pyropus, Cacumen fastigii vel tecti, in pyri formam desinens 350 a

Querelari, Altercari 398 a, Conqueri 411 f

Quitare, Donare, Cedere 768 e

Rabes, Norwegis Dæmon 834 a

Recavus, Convexus 235 c

Reordinare, Reddere 60 a

Repa, Ornatus arcuatus supra Reliquias Sanctorum 29 e

Represaliæ, Mulctæ judiciariæ 787 e

Retorta, Lignum ori injectum instar fræni 627 b

Rucinus, Runcinus, Equus 263 b

Rupta, Clades 765 b

Sagrestia, Sacrarium 765 f

Sala, Aula 1086 b

Sallare, Sale condire 454 b

Saltem, Tandem 371 c

Sarcopagum, Sarcophagus 515 b

Scarlatum, Pannus ruber 401 e

Scarlaticus, Purpureus 448 f

Scamna, Scamelle, Scanella, Scamnella, Scabella, Fulcra manualia debilium 845 f

Sceppa, Mensura unius cochlearis in rebus aridis 574 f

Schema, æ, Semicinctium 55 e

Σκολόπισμα, Impalatio 807 c

Seriose, Serio 329 c

Seriosus, Solicitus, Attentus 237 b

Servitor, Famulus 1107 f

Servus-Vicarius, Judex parochialis 124 b

Squinancia, Angina 579 d

Super Syndonem, Pars Offertorii in Missa 698 d

Sindicare, Judicio damnare 787 f

Soca, Jus curiæ habendæ 526 c

Solarus, Nummus argenteus Mantuanus 883 a

Sorbitium, Sorbitiuncula 277 b

Spada, Gladius 124 b

Sputus, i, Sputum 818 a

Staminea, Lanea vestis 836 c

Sterlingus, Monetæ Angelicanæ genus, etiam Teutonibus notum 298 f

Straxinare, Raptare 667 b

Strepa, Stapes 167 c

Stufa, Vaporarium 1098 a

Superale, Superpelliceum 530 a

Superbitudo, Superbia 835 f

Supprossum, Callus super os natus 627 a

Tabulatum opus, Pannus auro intexto densus 529 e

Thensa, Papilio 1030 e

Θήβη Theca, Scrinium 717 e, 718 a

Textus, Liber Euangeliorum pretiose coopertus 532 d

Timoranter, Timide 298 e

Tonitruare, Tonare 452 f

Torneamentum, Hastiludium equestre 643 b

Tortitium, Funale cereum 789 a

Transitus, Communio Missæ 699 f, 707 d

Tredecimus, Decimus tertius 34 b

Trufator, Impostor 60 b

Truffa, Fraus, Deceptio 316 a

Tubare, Tuba canere 708 e

Τυροφάγου Dominica Quinquagesima 710 e

Vallare, Circuire 758 b

Vaniare, Evanescere 806 f

In Veniis orare, multoties se inclinando 276 c

Villanus, Rusticus 995 a

Villatica, Communitas unius villæ 574 e

Virgella, Virgula 410 d

Wambasium, Thorax 441 e

Werpire, Abdicare 602 f

Yperperus, Moneta aurea Constantinopoli 768 c

Zabulus, Diabolus 556 b

Zarzaparilla, Species medica 1146 d

INDEX MORALIS

Abbas fit illibenter S. Eberhardus. 262 c; ejus Abbatiales virtutes, 263 b c; & S. Engelmundi 115, c; item S. Etheldredæ Abbatissæ, 509 f. Vide, Obedientia.

Abstinentiam a cibis mirandam, valetudim conservandæ, adhibet B. Aloysius; quam deinde ex virtute servat, 930 c d: propter Abstinentiam singularem, invidiam Fratrum incurrit, & diversimode vexatur S. Ioannes Pulsanensis, 42 a. Frugalitas mensæ S. Paulini, 216 f.

Accusatio. Vide, Calumnia.

Adolescentia dissoluta S Bartholomæ Erem. 833, e f: Pia, S. Ursicini, 69; S. Majani 1011 b; S. Palladii, 96 d; B. Aloysii, 929 c, 932 f. Septennis hic se totum consecrat Deo, 925 e. Adolescens, S. Leutfredus, pietatem doctrina jungit 106 c d

Adversitas temporalis prodest animæ 24 e

Adultera mirabiliter conversa invocatione B. Aloysii 1052 c. Alia simul & blasphema, corripitur a dæmone; pœnitens liberatur 269 d

Ambitionis Otricum in morte pœnitet 36 e. Ambiens Papatum S. Virgilius, hæreticis favorem simulat 14 f. Ambitionis sæva molimina & infelix exitus, in Radulpho quodam 559 e seqq.

Amor erga Deum B. Aloysii 993 f seq. in excellenti gradu fuisse ostenditur 1127 f seq.

Angelorum quanta multitudo, 385 f. Angeli convertendos in fide instruunt, 183 b c: baptizatum honorant, 655 c: servant B. Mariam Oigniacensem in pia peregrinatione, a deviatione & a pluvia 643 c; eidem adsunt oranti 645 b, & assistum sobriæ ejus refectioni 642 c. Angelus Custos eamdem gubernat, 645 e. Angelus extrahit lapsum in foveam, 55 c. Consolatun B. Christinam, & sanat aflictam ac vexatama dæmonibus, 33 a b, 353, b c; & pertotam Vitam. Eidem, in Paradisum raptæ, secreta cælestia revelat, 431 c; S. Palladium monet de excessibus subditorum ejus 96 f: apparet S. Consortiæ, eamque in virginitate servanda confirmat, 262 e f: monet S. Baïnum, ut peregrinationem Romanam suscipiat, 27 c: in solitudinem ducit S. Ivanum, 824 b: comitatur Martyres ad fidei confessionem, 185 f: solvit vincula. S. Agrippinæ Mart. 458 f: Religiosos excitat, ut adsint S. Humbergæ morienti, 612 f. Adsunt Angeli morienti S. Joanni Pulsan. 56 a; animam venerabilis Thomæ, Dunnelmi morientis, excipiunt, 837 c; Martyrum animas in cælum deferunt, 658 c; & S. Amphibali 159 a; sepeliunt Sanctorum Corpora, 187 d; descendunt ad Reliquias S. Albani, 155 a; monent Offam Regem de elevandis ejusdem Reliquiis, 160 c: cum luminaribus assistunt de nocte Imagini B. Virginis, 62 f. Ab Angelo accipit pecuniam in magna domus suæ penuria P. Joannes Bapt. Piscator, 977 a. Angelis familiaris S. Palladius, 96 e. Erga Angelum custodem devotus B. Aloysius 974 c. Angeli & dæmones adsunt oranti S. Petro Juliacensi, qui hos repellit, illos amplectitur, 611 f. Dæmonem ejusdem Sancti tentatorem fugant Angeli, 610 c; & contra illos in extremis positum custodiunt, 613 d. Angeli & dæmonis de anima Monachi disceptatio, 53 e seq. In Angelum lucis se transfigurat dæmon, 434 e Vide, Mista.

Animam peccatoris ad inferos raptari videt S. Joannes Pulsan. 43 b. Vide, Angelus.

Annulos miraculosos S. Etheldredæ qui gestant, morbo liberantur aut moriuntur intra triduum 571 c

Apum examen in ore S. Isidori vidit B. Florentina ejus soror, in signum futuræ sanctitatis 19 b

Apparatio Christi, S. Gobano & Sociis jubentis annuntiare fidem, 23 d e; & illi prædicentis. Martyrium 24 e, stipatique Angelis, Martyrum animas suscipientis 187 d. Idem sub diversis figuris apparet B. Mariæ Oigniacensi, 659 f, & cum S. Albano aliisque S. Amphibalo Mart. 159 a. Apparent Sancti, cum Christo Judices, 54 a: S. Julianus Mart. cum aliis Sanctis, 141 e; SS. Virgines, processionem instituentes cum cereis, 20 e. S. Cuthbertus apparet, Missam celebrans, 840 c, & in magno lumine ibid. d. S. Petrus Apostolus, apparens in Pontificalibus, S. Joannem Pulsan. securum reddit de beatitudine duorum defunctorum, 48 d. Apparitiones S. Joannis Baptistæ 800 seq. Hic sæpius apparet, ut locum absconditi Capitis sui revelet, 712 f, 724 c seq Apparens S. Albanus revelat Corpus S. Amphibali, 167 f seq. jubet corpus suum transferri, 162 f, Reliquias suas honoranti æternam mercedem promittit, 166 d e. Apparens S. Julianus jubet, puero, e sterili nascituro, nomen suum imponi, 141 f. S. Tullia, ob mortem suam parentes lugere vetat, 250 f. S. Florentina V. monasterium fundari jubet, 20 f. S. Etheldreda, pro infirmis orans, 545 b c d e; & morbos curans 545 b c d e; 563 d seq 579 c d seqq. item S. Lanfrancus, Christum deprecans pro infirmo, 626 b; idem apparet incredulo, ad fidem miraculis suis conciliandam, 626 d. Apparens S. Cuthbertus S. Bartholomæo eremum ostendit, 834 d. S. Edmundus viam sterni jubet a sua ecclesia ad Ely, 571 f. S. Adalbertus reprehendit suos, quod successorem indignum elegissent, 36 c. Apparent, S. Agrippina, ad tutelam ecclesiæ suæ, 461 c; S. Albanus, 167 a; S. Witburga, pœnas minitans depeculatoribus 565 a. Apparet S. Paulinus Nolan. ad cælum invitans Joannem Ep. Neap. 199 f. Paulinus III, Regi Wandalorum visus flagellum eripere, ideoque a captivitate dimissus cum suis, 230. Apparens S. Joannes Pulsan. peccatorem a dæmone præcipitatum liberat, quem deinde Monachum facit 48 a; Captivum liberat, 50 e; dæmones infestos virga fugat, 51 a, coram Deo judice pro Monacho suo deprecatur, 55 d. B. Mariæ Oigniac. apparet S. Bernardus alatus, & S. Joannes Evang. instar aquilæ 660 d; & Sancti in suis festis, 660 b c. Ipsa apparet Jacobo de Vitriaco, & futura multa prædicit, quæ mirabiliter implentur 674 b c d e. Apparent, S. Paulino morienti S. Januarius & Martinus, 198 c, B. Aloysius S. Mariæ Magd. de Pazzis 1038 a; & matri suæ, quam ab infirmitate sanat, 1038 c d; et cum Joanne Berghmans alteri infirmo sanando 1076 c seq. Vide, Dæmon, Maria, Eucharistia, Angelus.

Aquis frigidis immersus pernoctat S. Joannes Pulsan. 42 c; idem fluvium sicco pede pertransit, nec tingitur a pluvia, 50 d e. Aquam instar ignis apparere, facit dæmon 354 d

Aqua Benedicta, dæmonem fugat S. Bartholomæus Erem 836 f, 837 c; & moribundum sanat 837 f. Energumenam liberat S. Leutfredus 110 b

Aquila & Lupus corpora Sanctorum custodiunt, 157 d

Araneæ instar apparens dæmon, orationem, B. Christinæ impedire conatur 320 d

In Arborem crescit baculus S. Etheldredæ 507 f

Arma tractans puer B. Aloysius, periculum incurrit, 923 a

Avaritia. Argenti spe pauper a dæmone seducendus, a S. Joanne Bapt. liberatur, 800 a b c. Thesaurarius ecclesiæ impedire conatur cultum B. M. V. timens ne minuantur oblationes in ecclesia sua 60 b. Balduinus Bochard, timens amittere bona temporalia, conatur injuriose impedire cultum S. Rotrudis, 255 c e. Ex Avaritia Vigilius favere promittit hæreticis 14 f

Avis, Mocta Anglice dicta, annonam defert S. Bartholomæo Erem. 835 c. Aves mirabiles in insula Ferne, 839 f

In Aula innocenter vivit B. Aloysius 925, 939

Aurium custodia B. Aloysii, 905 966 e

Austeritas vitæ S. Joannis Pulsan. 42 b c; B. Christinæ Stumbel. 276 c d, 432 a; S. Lietberti Epipisci, nihil de ea remittentis tempore morbi, 604 e, S. Lupicini, 817 c e; B. Mariæ Oigniacen. in matrimonio 639 f; Aloysii in seculo, 936 b c. Vide, Abstinentia, Jejunium, Lecti durities, Mortificatio, Pœnitentia.

Baculo Abbatiali percutere visa S. Etheldreda, injurium Ecclesiæ suæ interficit 544 a b c

Balneis calidis raro usa S. Etheldreda 509 f

Baptismum, nondum integre natus, suscipit B. Aloysius, singulari Dei & B. Virginis beneficio 922 a b. B. Maria Oigniac. baptizatum videt dimitti a dæmone, & Spiritu sancto donari, lætantibus Angelis, 655 c. Puero, miraculose ex sterili nato, nomen suum imponi jubet S. Julianus 141 f

Beneficium Ecclesiasticum. Vide, Ecclesiasticum beneficium

Bestias nocentes punit, earumque miseretur S. Bartholomæus Erem. 838 c d. Leæna voce humana loquitur, & multos ad Christum convertit, 74 e. Insecta obediunt pracipienti in Dei nomine S. Mejano, 103 e; uti & serpens, eo præcipiente se præcipitat in mare, 103 c. Vide, Bufo.

Blasphemus punitur, 112 b c, 167 b c, 169 b c; pœnitens sanatur 819 e. Blasphemus in S. Lanfrancum punitur, amissis dentibus 1089; & calvitium S. Leutfredo exprobrans privatur crinib s 109 a. Punitur mulier, S. Joanni Opilioni illudens, simulando morbum, 844 d: & alius, carpens ornatum Reliquiarum 625 a. Bona ecclesiastica invadens cum Blasphemia, subito extinctus non comparet 543 d e f. Tentati spiritu Blasphemiæ liberantur invocatione B. Mariæ Oigniac. 672 f seq. ipsa eodem spiritu tentata, multum in virtute proficit 673 c d

Bufonibus terrent & vexant dæmones B. Christinam, 353 b c; 432 e f.

Cæli gloriam & in ea S. Joannem Baptistam videt in exstasi S. Francisca Romana, 806 e f.

In Cælo sedes ostenditur, S. Eberhardo præparata 265 e; Ibidem locum sibi paratum videt B. Maria Oigniac. 665 c. Cælesti gloriæ spe multa sustinuit S. Bartholomæus Erem 841 a. Eadem spe ad patientiam suos animat S. Joannes Pulsan. 441 e, S. Paulinus ad Cælum invitat S. Joannem Episcopum, & Cæli dulcedinem in favo mellis prægustandam præbet 200 a. S. Joannes Bapt. ad Cælum deducit animam sibi devotam, 804 d. Cæleste quoddam palatium in exstasi Monacho offertur 51 f seq.

Cælestis vox. Vide, Vox cælestis.

Cælestis Lux Vide, Lux.

Calvitiem Sancto exprobrans, fit recalva 109 a.

Calumnia in S. Silverium Papam conficta, 16 c d e. per Calumniam accusatus & multa passus S. Joannes Pulsan. honorifice absolvitur 43 c, 44 c

Campanæ ultro pulsatæ in festo S. Germani 831 f; & in translatione Reliquiarum S. Palladii 98 e

Canonicus. Vide, Ecclesiasticus.

Canonizationem B. Aloysii petit Synodus Mantuana 860 b c seq.

Cantus cælestes auditi ad sepulcra Martyrum, 812 f; & in cubiculo B. Aloysii, 1058 a b. Cantu cælesti solatur Deus B. Christinam, incondito dæmonum rugitu afflictam 278 e

Capilli dicuntur crescere & tonderi in cranio S. Stephani, pueri Martyris 193 b

Captivus B. Joannes Pulsan. mirabiliter liberatur, 43 c d; & ipse adhuc vivens alium captivum liberat, 50 e. Captivum precibus liberat S. Majanus 102 e. Captivi mirabiliter liberati invocatione S. Joannis Bapt. 777 f; item in periculo mortis adjuti, & in alium locum miraculose translati 786 d. Captivi liberatio mirabilis per S. Etheldredam, 554 d e; per eamdem & S. Benedictum 546 f seq.

Caritas incipit a se ipso, 36 e. Ut aliis prodesse possit recludendi se consilium mutat S. Bartholomæus Erem. 836 c. Caritas erga subditos P. Joannis Bapt. Piscatoris 976 d e. Caritatis erga proximum excellentia in B. Aloysio demonstratur, 1129 b seq. Caritas mutua Sanctorum Albani & Amphibali, 151 e f. De simultate inter SS. Eusebium & Basilium dissertatio, 78 c d seq.

Carnifex, feriens S. Albanum Mart. excæcatur, 148 d, 154 d.

Castigatio corporis B. Aloysii in seculo 900 f seq. 936 b c Vide, Austeritas vitæ, Mortificatio.

Castitas Angelica B. Aloysii 907, a choreis se subducentis 948 a, & osculari recusantis umbram puellæ, 924 f. Christus monet Laviniam Seregam, ut se in sponsum accipiat relicto terreno, 1157 f. Castitatis minima pericula fugienda, 656 d. Feminam nullam intrare suum oratorium, patitur S. Leutfredus, 106 f. Martyrium Britnodi Ab. pro Castitate 528 c d. Continentia Episcopi & uxoris miraculose probata 813 e. Ad probandam Castitatem, S. Simplicius & uxor ejus prunas ardentes intacta veste suscipiunt, 813 c Castitatem suam post mortem insigni miraculo testatur S. Lietbertus, 605 Vide, Verecundia, Tentatio, Virginitas, Liber.

Casus reservatus. Vide, Confessio.

Cereus de cælo allatus, 20 e: alius miraculose accensus 779 d

a Cerva in solitudine alitur S. Ivanus. 824 d e

Cilicio occulie indutus S. Raymundus Episc. 128 e. Cilicium, quod in die Ordinationis suæ induit S. Lietbertus Episcopus, ne tempore quidem ultimi morbi exuit, 604 e

Clavis configit & vulnerat dæmon B. Christinam, 281 c

Colloquia spiritualia amat B. Aloysius, 992 b, 994 b, & solum de spiritualibus loquitur 905 a b: Colloquiis piis omnes ad virtutem excitat S. Bartholomæus Erem 836 b c; odit ea dæmon & interturbare conatur, 837 b

Columba tota nocte circumvolat corpus Vener. Thomæ defuncti, 837 d. Columbæ instar apparet S. Agrippina Martyr 461 c

Columna lucida apparet super Reliquias S. Albani 155 a

Communionem primam magna pietate suscipit B. Aloysius, suadente & eam ministrante S. Carolo Borromæo 932 b c d e. Communionem S. Christina ab ipso Christo accipit 353 c, 445 c, 446 f. Favores per eam ipsi collati divinitus 433 b c: ipsam ei impedire conatur dæmon, 458 a b, 434 d, 437 b, 444 c, ejusque in ea devotionem, 302 a; 316 c, 319 f; idque per totam vitam; specie pietatis & misericordiæ, 348 e f. Communicans quædam Religiosa, spirituali lætitia repletur, 673 e; In Communione videt recipi Spiritum sanctum B. Maria Oigniac. 664 d: quæ ipsam tantum, non alium cibum, recipere potest infirma 664 e f

Concio, Concionator. Vide, Prædicator, Prædicatio.

Confessionem generalem instituit B. Aloysius, 928 a b

Confitentibus omissa peccata revelat S. Petrus Juliac. 612 d. A Casibus reservatis absolvendi concessa potestas, 792 d. Confessarii Monialium facile deficiunt a virtute, 52 e f. Patris spirituali & Religiosorum formam induit dæmon, ut B. Christinam decipiat, 347 e f, 345 b c; & alibi per Vitam totam

Confraternitas SS. Walheri & Martini, Onhayæ, 617 e f; S. Joannis Bapt. Genuæ 786 c; B. Aloysii Patavii 1033 d e

Consanguinei, S. Paulinum Monachum factum deserunt, 215 d: puerum, ipsis invitis monasterium ingressum, vi extrahunt, sed frustra, 47 a b c. Omnem carnalem affectum erga Consanguineos, exuit B. Aloysius, 906 d e, & eorum memoriam 966 e.

Conscientiæ puritas B. Aloysii, 909 c d e: ob hanc levissima delicta tamquam magna deplorat 924 c d, 963 b c, 972 d 1122 f; similis puritas B. Mariæ Oigniac. 641 e d, 648 d

Consolationem divinam in tristitia percipit S Joannes Pulsanen. 42 a; item B. Christinæ post diabolicas tribulationes, a pag. 294, ac per totam Vitam. Infirmæ gravem anhelitum sustinens B. Maria Oigniac. suavi sapore & odore cælitus reficitur 651 b

Consortio & consuetudine sanctorum virorum S. Paulinus proficit in virtute 205 e

Constantia S. Eusebii Cæsareen. in Cappadocia contra Arianos, 78 c d seq. & Eusebii Samosateni in servando Decreto pro S. Meletio, 239 e f seq. S. Vigilii Papæ contra Theodoram Imperatr. hæreticis faventem, 17 f, S. Silverii Papæ contra eamdem, 16 b c seq. S. Eberhardi contra Regem schismaticum cuidam per somnium præostenditur, 263 b c. Constantia Martyrum in tormentis, S. Aphrodisi, 74 e; S. Albani 147 f seq. 152 a seq. S. Amphibali & sociorum, 155 e f seq. S. Juliani 457 b c d; S. Felicis, 457 b c d; SS. Zenonis & Zenæ, 477 d e seq. SS. Agoardi & Agilberti 816 b c. Constantia Riddagi Abb. non permittentis Religiosum abduci a Monasterio 31 b. Vide, Fortitudo, Religio.

Contemplatio. Vide, Oratio.

Contentiones vitandæ, etiam piæ, 804 e f; 805 c

Contritione perfecta salvati Latrones, 39 e f, 452 d

Contumacia, Vide, Obedientia.

Contumeliose exprobrans alteri defectum quemdam, similem ipse patitur, 109 a

Conversio Sclavorum, ab Ottone Imp. subjugatorum, 31 c. Convertitur ad fidem mirabiliter S. Albanus, 150 a b c seq. & Carnifex qui eum perempturus erat, viso miraculo, 148 c. & alii plurimi per miracula, post S. Albani martyrium patrata, 155 c d e, 158 e. Convetritur viso horribili Præses ethnicus, 189 f Convertit plures peccatores se affligendo S. Bainus, 27 b. Conversio latronum, visa passione S. Christinæ Stumbelensis 388 f

Corona Martyribus a Christo datur, 190 e

Crudelitas punita per dæmonem 570 e f

Crux S. Amphibali, habetur in veneratione 171 f. Crucis sanctæ Reliquias in pretio habet S. Paulinus, iisque objectis incendium sistit, 220 d. Crucis Imagine dæmones fugantur 839 d. Cruce splendida præsignatur locus futuri monasterii. 108 a b c. Crux ei ferenda qui vult coronari, 234 d

Crucis signo incendium extinguit B. Joannes Opilio, 844 b; sanat lunaticum S. Leodegarius, 486 f; & morbum fugat B. Maria Oigniac. 647 c Ranas coaxantes conticere facit Gerardus Dominicanus, 285 a. Petram ipsum oppressuram avertit S. Palladius, 97 b, & dæmonem fugat 96 f item; S. Leutfredus 110 b, & S. Bartholomæus Erem. 836 f; eodem signatas fenestras & januas pertransire non potest dæmon, 110 a b. Cruces carni B. Christinæ Stumbel. mirabiliter impressæ, 284 e 433 c d e, 355 c d, & alibi per Vitam.

Cruce-signati, & in ea expeditione occisi, numerantur inter Martyres, 658 c; talis unus agonizans, per Crucem fulgidam defenditur contra dæmones, eique pars pœnarum purgatorii remittitur 658 d

Crucifixus, læsus a Iudæis, stillat sanguinem 571 b loquens, litem pro Monachus contra Clericos dirimit, 560 f; salutat S. Bartholomæum Erem. 834 c

Curiositas. Vide, Oculorum custodia.

Dæmonum magna multitudo, major Angelorum, 385 e. Dæmon cupit differri diem judicii 450 b; fatetur se mentitum, 296 e; non timet exorcismos Deo permittente, 293 d; Pastorem se mentitur, 655 b; transfigurat se in Angelum lucis, 357 d e, 358 c; & ita tentat S. Petrum Juliacensem, 610 c. Indiscrete pium ad scrupulos & desperationem adigit, 653 a b c; sub specie S. Bartholomæi Apost. suadet suicidium B Christinæ Stumb. 432 c, 276 e, 277 e; ejus orationem interturbare conatur per pediculos, 278 a e, & per speciem galli, 277 f; item Communionem objectis impedimentis, 358 a b, & a pia vita avocare objectis mundi illecebris 315 e f: sed ei non esse credendum monet Deipara, 318 d: sub specie tauri minatur eam deglutire, 278 d; sub specie ignis eamdem vexat 270 a; ignitis lapidibus cruciat, 295 c; clavis configit & vulnerat, 281 c, stercore fœdat & cruciat 292 d e f; aliisque mirandis & horrendis modis. Per totam Vitam a pag. 270.

Dæmones, in Angelos transformati, cum cereis apparentes, inducere in superbiam conantur S. Christinam Stumbel. 432 b: Potestatem non habent lædendi homines nisi permittente Deo, 386 c d, & per totam vitam ejusdem S. Joannes Pulsanensis moribundus dæmones abigit 55 f; sub specie militum apparentes, monachus ejus fugant a monasterio ædificando 51 a b; ipsumque infestant 50 b c; & dum Monachi animam ad infernum rapere tentant, apparens Sanctus, eumdem cum Deipara liberat 57 cd. Dæmon multis modis ipsum Sanctum infestat; 42 c, item S. Bartholomæum Erem. 836 e f; qui apparenti insultat moriens, 841 a

Dæmones adsunt cum Angelis oranti S. Petro Juliacensi, qui illos abigit; hos amplectitur 611 f Dæmon ad indiscretum jejunium inducere tentat B. Mariam Oigniac. 642 b, quæ transfiguratam in Angelum lucis detegit, 643 f seq. oratione coërcet, 643 e; a moribundis abigit, 650 b, hominibus laqueos parantes oratione & jejunio superat 652 f, videt eos e baptizandis ejici 645 e. Dæmonibus vexandi traduntur ad exercitum patientiæ, P. Joannes Sebastianus de Campo 272 e f, & P. Joannes del Castillo, uterque Societatis Jesu, 273 e f seq. Dæmones incolunt solitudines, 827 f seq. Insulam Farne, 939; & vicinas, 839 c. Juvani urbem depopulantes, 651 e f; gaudent ob deletum monasterium 651 e, B. Aloysii sanctitatem deprædicant 926 b.

Dæmon diversimode vexat Religiosos 394 c d; odit pia colloquia, 837 a; invadit & obsidet peccatricem, eaque pœnitente fugatur, 269 d; amicum suum stercore fœdat; 294 f seq. 440 b, Dæmonis opera ad impudicittam usus, ab eo dire vexatur 48 a; & puer devotus eidem a matre 614 e. Dæmonis & Angeli pro anima Monachi disceptatio, 53 e seq. In Dæmones potestatem habet S. Eberhardus, 264 c d; eos fugat ex antro a se incolendo S. Ivanus, 825 b c; fugantur per Reliquias sacras, 467 e; & ossa S. Agrippinæ Virg. Mart. 458 f

a Dæmone seducendum rusticum pauperem, spe accipiendi pecuniam, liberat S. Joannes Bapt. 800 a b. Dæmon ejicitur oratione & jejunio, 108 e ab energumeno exiens, fœtidum fumum edit, 542 d e f; sub specie vespertilionis fugit cum fœtore 268 e; sub specie Abbatis apparentem decepti monachi venerantur; fugat eum Abbas, flagellis cæsum: ille fugiens campanam aufert, 110 a b; ridetur ab aliis dæmonibus, & punitur, quando non prævalet hominibus, 296 e. Vide Angelus, Aqua benedicta, Oratio, Crucis signum, Templum, Detractor.

Decanus Ruralis B. Walherus, reprehendens Presbyterum de impudicitia, ab eodem occiditur 613 e.

Dedicatio monasterii lumine cælesti honoratur 600 f. Vide, Ecclesia.

Detractores stercore fœdat dæmon, 298 b c. Ut detractionis periculum fugiat adhuc secularis B. Aloysius, silentio studet 928 c

Devotio B. Aloysii 995 c d e; erga SS. Eucharistiam & Sanctos, 963 c; Ejusdem devotionis & religionis actus excellentes 1133 seq.

Ad Deum se convertit primo instanti rationis B. Aloysius 928 e

Dei providentia per avem annonam mittit S. Bartholomæo Erem. 835 c per cervam in solitudine alit. S. Ivanum 82 d c; prospicit miraculose de cibariis monasterio, 62 a; pecuniam subministrat in necessitate per Angelum P. Jo. Bapt. Piscatori 977 a; ei se totum committit B. Aloysius 938 a

Diætam arctam adhibet B. Aloysius, ut calculi periculum depellat. 897 b c

Divitiæ, hostes anime 69 d

Doctrina Christiana fraterculos suos instruit B. Aloysius, 956 a; aliosque rudes, 931 d, 968 b c 994 f seq. Neptis ejus Olympia Gonzaga magno zelo Patres Societatis juvat in catechesi 1165 a

Doctrina S. Paulini omnibus laudata 202 f seq.

Duelli ab Imperatore permissi miserandus successus 35 d. In tali certamine contra barbarum provocamen victor S. Orentius 810 a

Ebrietatem immisso morbo punit B. Aloysius, 1079 c d. Potatio nimia in purgatorio punita 650 d.

Ecclesiæ relinquit facultates suas S. Novatus, 4 c. Ejus depeculatores Episcopus aliique, a S. Witburga percussi, misere pereunt, 564 f seq. immunitatem violans, morte punitur, 102 f seq. bona auferens misere perit, 541 b c seq. alius ad pœnas trahitur 546 a b: alius subito fit nanus, pœnitens in solitam staturam redit 167 c: raptor blasphemus, subito non comparet 543 d e f. Ecclesiæ suæ bona defendit S. Albanus 167 a; S. Etheldreda invasorem pedo suo percutiens interficit, 544 a b c. Ob Ecclesiam a Laicis possessam, quidam a dæmone vexatur 487 b. S. Lietberti fortitudo contra bonorum Ecclesiasticorum invasores 604 a b c: pro illis & immunitate, multa patitur B. Lanfrancus, 631 e seq. Ecclesiastica beneficia duo possidere non licet, 657 a b; bona pie retineri possunt ab iis, qui sua pauperibus distribuerunt; neque hoc obest Evangelicæ perfectioni, exemplo S. Paulini, 221 d. Ob untus Ecclesiastici peccatum immittitur siccitas universæ regioni; 45 a b

Educatio filiorum, Vide, Parens.

Eleemosynis dedita S. Eberhardi mater 261 d. Dæmon sub specie pauperis a B. Christina petit & accipit, ac deinde dantem ridet 363 a b. Eleemosynæ magis prosunt divitibus quam pauperibus, 199 c; Vide Misericordia.

Contra Epilepsiam invocatur S. Frisius 818 c seq.

Episcopatum prædicit Jacobo de Vitriaco B. Maria Oigniac. & monet ut admittat 667 f. Ejus ambiti pœnitens quidam pie moritur, 36 e; ad eum eligendi libertatem obtinent Canonici Magdeburg. 35 c. Eligitur miraculose S. Eucherius, & invitus consecratur, 251 d e; uti etiam, S. Martinus Tungr. 70 f; & S. Eusebius, armata plebe nondum baptizatum postulante, 77 b c seq. Invitus eum gradum admittit S. Raymundus, 128 a. Electioni S. Lietberti obmurmurans, subito mutat sententiam 891 d. Episcopus Romæ a Pontifice ordinatur S. Adalbertus 34 b c.

Episcopales virtutes S. Paulini 221 a b c, 199 c; S. Eberhardi, 264 b, 267 a; S. Raymundi, 128 b; S. Ursicini; 69 b d, B. Landfranci; 621 a b c . S. Simplicius cum conjuge in Episcopatu caste vivit; & continentia uxoris ejus miraculose probatur, 813 b e: abdicare frustra nititur S. Landfrancus 624 a: ab alio expellitur S. Raymundus, 130 a b.

Episcopatus alieni invasor reprehenditur a Pontifice 131 a b c; punitur a Deo, 134 c. Irreverentia Hugonis in S. Lietbertum Ep. 602 c d. Archiepiscopale Pallium Romæ a Pontifice accipit S. Adalbertus 34 e. Vide, Ornamenta.

Eremum a pueritia optat S. Joannes Pulsanen. 41 e. Eremiticam vitam ducunt S. Eucharius & Galla uxor ejus, 250 f; & S. Martinus Episcopus Tungr. 70 f; & S. Gobanus, impetrato a Rege Eremitorii loco, 24 a

In Eucharistia Christus apparet B. Christinæ 431 c, 432 d; Erga eam devotio B. Aloysii, 910 c; 969 a b c; 1152 b; & Olympiæ Gonzagæ neptis ejus, 1165 f. In ea Christum & varios Communionis effectus videt B. Maria Oigniac. 688 c; Eucharistiam tradens S. Leutfredus; sanat infirmum, 109 e.

Excommunicationem nihil veretur Comes Hugo; petit tamen absolutionem, ut matrimonium ineat 602 b

Excommunicatus a S. Lietberto Comes Flandriæ Robertus, propter obsessum Cameracum, obsidionem fremens solvit, 603 e f seq. Alius morbo castigatus, pœnitere cogitur 269 b. In Excommunicatione mortuus, orante pro eo Abbate, liberatur e Purgatorio: absolutus ab eodem, Ecclesiastica sepultura donatur, qua eum ante privaverat, 110 f

Exemplo virtutum conversi ad Christum 69 d. Suis multos ad vitam religiosam, & perfectiorem in seculo movet S. Etheldreda 505 d

Exequiæ S. Martini Tungrensis Episcopali, frequentia populi honoratæ, 71 d

Exercitia S. Ignatii magna pietate obit B. Aloysius Gonzaga 955 a b c

In Exilium pro Christo magnanimiter proficiscitur S. Eusebius Samosat. 240 d e. Hoc ei gratulatur magnus Basilius, 241 c

Exstases B. Mariæ Oigniac. 642 e: in iis contemplatur mysteria festis congruentia, 660 a; in Exstasi orans B. Christina Stumb. suavem odorem in circumstantes diffundit, 287 e f 294 b c: Exstases ejus prius habitæ pro morbo caduco 432 b. Visione horribili Præses ethnicus convertitur ad fidem, 169 f

Fame necatur S. Silverius Papa 17 d. Famis tempore Deus mirabiliter suis providet 637 d. vide Sterilitas terræ

Famulis benignus & urbanus B. Aloysius, 928 d

Femina. Vide Mulier.

Fera. Leones mitescunt ad conspectum Martyrum, 191 c: lupus & aquila corpora Sanctorum custodiunt 157 d

Festum diem operando violans, punitur 779 e, 574 c item olera colligendo 521 c. Diem Dominicum arando violantium ager fit sterilis, 110 e: eo die choreas ducentes rusticos ad meliora convertit S. Martinus Tungren. 71 e Festum S. Etheldredæ, a Parocho institutum, violans punitur 562 c d e; & Festum S. Leutfredi nolens lautiori tractatione honorare, 112 b c. In Festis Sanctorum magna devotione afficitur B. Maria Oigniac. Sanctis ipsi sæpe apparentibus 660 b c: idem contingit in Festis Sanctorum ipsi ignotorum 661 f

In Fide suscepta per Angelos instructi, victoria potiuntur, 183 a b. Ejus mysteria docetur S. Albanus 149 f seq. Fidei Symbolum dicitur in cruce recitasse S. Acacius Martyr 187 b. Pro Fide orthodoxa conservanda zelus S. Eusebii Samosateni 240 b c. Fidei virtutem habuisse Aloysius in excellenti gradu ostenditur, 1125; patetque ex devotione ejus erga Eucharistiam, & contemptu mundi 1152, a b c. Contra Fidem tentationes immittit dæmon B. Christinæ Stumbelen. 432 d; 436 a b c

Fiducia in Deum B. Aloysii 901 e

Filium sanctum virtutibus suis meretur S. Eberhardi mater, 261 d, Filiæ mortem fert patienter S. Eucherius, 250 f. Filiam S. Gemmam necat pater suus fidei causa 9 d e

Flores Episcopo, reduci a captivitate, offerunt Presbyteri Nolani, ritu ad posteros traducto 232 e

Flumen sicco vestigio transeunt S. Joannes Pulsan. 50 d e & S. Albanus, ad martyrium festinans 148 c 153 e

Fons S. Albani miraculosus, 148 d, 154 b c; & S. Etheldredæ, 506 d, 568 b seq. Fontem miraculose eliciunt, S. Leutfredus, 109 c; S. Gobanus, 24 b; S. Engelmundus 115 f; sitientibus operariis S. Majanus, 102 c

Fortitudo B. Aloysii excellens, 1137 b seq.

Frigoris patientia in B. Aloysio, 900 f seq. præsertim inter orandum, 936 f

Frumentum, in caveis subterraneis reconditum, ad plures annos servatur 53 c: multiplicatur intercessione S. Petri Juliacensis, 614 d

Furtum a Deo punitur incendio, 555 a b c: per usuram & iniquam mercaturam parta non restituens, mater B. Mariæ Oigniacensis, damnatur, 671 a: ob pulverem tormentarium, per Furti speciem militibus ereptum, multum se accusat B. Aloysius, 924 c; idem Furem domesticum revelat domino, 1079 b. Furem a dæmone sibi ostensum, ubi lateat, indicat S. Petrus Juliacensis, 610 f. Furtum commissum & rem Furtivam inveniendam indicat S. Joannes Pulsan. 49 e f: in Furum specie apparent dæmones S. Christinæ Stumb. 352 f. vide, Sacrilegium, Raptor.

In Galli specie turbat dæmon orationem, 277 f

Gloriam vanam cum meretrice comparat B. Maria Oigniac: 657 c d. Vide, Humilitas.

Gustum mortificat B. Aloysius, 967 a: nullum in cibis habet, 905 d e, Vide, Mortificatio.

Hæretici Ariani leges Ecclesiasticas audacter violant, ut sectæ suæ faveant 239 b: ad Hæresim deflectentes regiones Christum a se ejiciunt, 658 c. Hæreticis favere decernit Vigilius tu Papa fiat, corruptus avaritia & ambitione. 14 f Arianis se favisse deplorat Constantius Imp. 240 a, magnum in Hæreticos odium ostendunt Samosateni, 240 f seq. Hæresim Origenis oppugnans, Martyrio coronatur S. Methodius, 5 c. Pravam doctrinam inter suos spargi absens cognoscit S. Ioannes Pulsan. & malum cohibet, 49 a. Idem Hæreseos coram Episcopo calumniose accusatur 44 c. Hæretici ad Reliquias B. Aloysii conversi, 1028 c

Honor exhibendus Imperatori, non exhibeatur alteri 35 a

Horologium. Ratio inchoandi diem & supputandi horas in variis regionibus diversa, præsertim in Italia, 855 a seq.

Homicidium. Ad suicidium tentat dæmon B. Christinam Stumb. cælum promittens, 276 e f

Hospitalitas. Monacho suo, hospitum curatori, qui potum in transitu petenti negaverat, illum ei ad tres leucas deferre imperat S. Eberhardus, 263 d e

Humilis corde, cor Christi est, 209 e. Humilitas Eusebii Episc. erga S. Basilium, 81 e; S. Leodegarii, recusantis miracula patrare, 486 e; Gervasii Archiepiscopi, rogantis S. Lietbertum loco suo solennem Missam celebrare, 601 f; S. Bartholomæi Erem. suas virtutes sub tertia persona memorantis, 838 a; S. Werburgæ, vilia ministeria obeuntis 413 c; item S. Etheldredæ, Reginæ & Religiosæ 506 a; S. Ioannis Pulsan. ovium curam assumentis 41 f: idem, post mortem apparens, Humilitatem commendat, 56 b. Laudes suas reformidat S. Paulinus, 215 e; & omni se obsequio indignum æstimat 216 c d; idem Humiliter de se & scriptis suis sentit, 222 f: B. Sexburga Præposituram abdicat, alteri volens subesse, 510 c. Humilitas B. Mariæ Oigniac. 649 b c. Humiliter misericordiam exercet S. Eberhardus 263 d. Humilis B. Aloysius 907 c, 968 b c, 971 d e f; mula vehitur inter alios Equites nobiles, 952 e: in Religione desiderat de defectibus reprehendi 907 d f seq. 968 c, 971 d e f; complacentiam domat, 907 f: Magistros suos reveretur, 680 c d, in defensione publica Thesium, 680 a b. Humilis exercitatio studiosæ juventutis in Collegio Romano pridie festi B. Aloysii, 890 b c, Humilitate confunduntur dæmones, ad superbiam tentantes 432 b. Dæmon, in Angelum lucis se transfigurans, ad vanam gloriam B. Christinam inducere conatur, 363 c d, 357 d e; sed Humilitate vincitur 356 a c, 358 c

Idolotriam detestatur S. Zenon, 477 e; & aram evertit, 476 b, 479 d. Idolum, omnis divininitatis expers, ostenditur a S. Simplicio, 813 d

Jejunio & oratione ejicitur dæmon, 108 e: illi dedita S. Etheldreda. Jejunium rigidum matris S. Eberhardi; 261 d; S. Ioannis Pulsan. 42 b; in pane & aqua B. Christinæ 276 c d S. Bartholomæi Erem. arcte jejunantis facies, hilaris & rubicunda, 835 c d: idem ante obitum septem hebdomadis nihil comedit aut bibit, 841 a. Jejunio assuescit B. Aloysius adolescens, 897 b c, frequenti & arcto 935 f seq. 964 c Jejunium B. Mariæ Oigniac. 642 b e: sobrie se reficienti assistunt Angeli, 642 c: ad Jejunium indiscretum dæmon inducere eam conatur, 642 b

Sub Ignis specie vexat dæmon B. Christinam Stumb. 279 a

Imaginem Crucis manibus gestans procedit ad martyrium S. Albanus, 151 f. 152 f. Imago B. Mariæ V. miraculosa 59 f seq. alloquitur B. Menricum 61 a; salutantem se resalutat 62 f: coram ista, tota nocte assistunt Angeli cum luminaribus. 62 f. Imaginum sacrarum aspectu ad virtutem suos informare nititur S Paulinus, 211 f: illis ecclesiam suam ornari jubet S. Ioannes Bapt. 801 b c. Vide, Crux, Maria

Immunitas Ecclesiastica. Vide, Ecclesia.

Imperatori debitus honor, alteri non detur, 25 a

Impurum amorem dæmon accendit, 48 a. Decanus ruralis, reprehendens Presbyterum de Impudicitia, ab eodem occiditur 613 c. Impudicæ mulieris accessum aversantur Reliquiæ S. Iuliani 141 e. Impudicos plures convertit, se affligendo, S. Baïnus 27 b

Incendium extinctum intercessione S Ioannis Bapt. 784 a d e, 785 c; & oratione S. Leutfredi, 108 f: sistit illud S. Paulinus, objecto ligno S. Crucis, 220 a: solo conspectu sopit P. Ioannes Bapt Piscator, 976 f

Ab Inferno moribundum Monachum suum liberat, & in vivis servat S. Ioannes Pulsan. 57 c seq. & animam peccatoris eo raptari videt 43 b

Infirmæ ministrans, & gravem ejus anhelitum sustinens S. Maria Oigniac. suavi sapore & odore cælitus reficitur, 651 b. In Nosocomiis magna caritate servit B. Aloysius, 934 e. S. Lietbertus Episc. leprosos mensæ suæ adhibet, & ex eodem scypho cum iis bibit 604 e

Ingratus pro impetrata sanitate, pejori morbo affligitur, 269 e

Inimicum diligere, vindicta cælestis est 209 e. S. Eusebius Samosatenus, mulieri, quæ caput ipsi comminuerat, ignoscit & ignosci petit, 242 a d. Pro damnando, qui sibi molestus fuerat, orat S. Ioannes Pulsan. 43 b, in Inimici odio obstinatus, punitur & emendatur 677 e f

Injurias pati pro Christo & cum Christo, beatum ait esse S. Paulinus 208 f seqq.

Innocentia B. Aloysii in aulis Principum 1148 e

Integritas Corporis S. Albani M. Coloniæ 172 b c seq. S. Etheldredæ 514 e, 492 a b; innocenter occisi, 35 d e. Redintegrantur occisorum Martyrum corpora, orante S. Amphibalo, 157 c

Invidiam, ob doctrinam & virtutem, patitur S. Leutfredus, 106 e; S. Ioannes Pulsa. ob singularem abstinentiam, & diversimode vexatur, 42 a

Invisibilis fit quidam miraculose hostibus suis, 790 c

Iracundiam quomodo extirparit B. Aloysius puer, ut postea nullam senserit, 906 c, 928 b e; altercationem & quidquid turbare animum posset fugit, 972 f. Ex ira puerum percutiens contra mandatum S. Bartholomæi Erem morte punitur, 838 b

Iter pie instituit B. Aloysius, 959 f seq. Vide, Latro.

Judex justus S. Lietbertus 588 c.

Judicii diem cupit dæmon differri, 450 b; ad illud in extasi deducitur Monachus 53 f seq. judicem contra se sedere S. Paulinum, videt Rex Wandalorum, 230 f. Judicia hominum de se, in amplectenda vita monastica, vilipendet S. Paulinus, 208 e

Juramento, ad Reliquias Sanctorum dicto, dirimebantur olim controversiæ, 212 a

Justitia Aloysii, perfecta & excellens, 1131 a, 1135 f Justitiam & misericordiam jungit S. Paulinus 189 b

Lacrymarum donum in B. Aloysio 931 a b, 932 e, 963 e f: eas præ devotione cohibere non potest B. Maria Oigniac. 640 e f

Latrones conversi per B. Christinam Stumb. visa ejus passione, 388 f seq. a Latronibus in itinere clientem liberat B. Aloysius, 1082 e seq.

Lectio spiritualis. Sanctorum Actis legendis proficit B. Aloysius, 897 c, 898 b; Lectioni ad mensam diligenter attendit 905 f; Libros spirituales vel utiles solum legit, 935 e; turpes & vanos detestatur 898 b

Lecti durities S. Bartholomæi Er. 835 b; B. Mariæ Oigniac. 645 d e f, B. Christinæ Stumb. 276 e d.

Leones mitescunt ad conspectum Martyrum 191 e

Liber mirabiliter inventus, subito videri desiit 146 c e. Vide, Lectio.

Ludo numquam se recreat B. Aloysius 898 b; & abhorret, 927 a

Lumen miraculo sum ex apparitione S. Cuthberti, 840 d; super sepulcra Martyrum 812 f; & Reliquias S. Iuliani 141 e, & S. Albani, Martyrum 155 a, aliorumque Sanctorum, locum earumdem designans, 160 c Lumen apparens supra templum S. Agrippinæ, creditur dissipare tempestates, 460 a. Lumine cælesti honoratur monasterii dedicatio 600 f, 59 d: eo & cælesti voce ad martyrium animatur S. Aristocles 474 e. Luminaria cælitus descendere visa, 59 d

Lupus & aquila corporæ Sanctorum custodiunt, 157 d

Magiam abhorret S. Bartholomæus Erem. 834 b ei attribuuntur ab impiis miracula, 43 c

Mansuetudo S. Lietberti Episcopi 594 e f

Maria Deipara. Erga eam devotio B. Aloysii, 897 e f, 927 b c, 929 f, qui Angelicam salutationem sæpius iterat, 931 c; mater ejus in partu periclitans Mariæ invocatione liberatur, 922 a b. Erga eamdem devoti, B B. Bertholdus & Menricus, 59 d seq. huic illa auxilium promittit ad fundandum monasterium, 61 a; & pecuniam subministrat apparens 63 b; in Imagine ab illo salutata, per eamdem resalutat, 62 f. Jubet B. Bartholdo tradi suam imaginem, venerationi publicæ exponendam, & miraculis honorandam 59 f. seq. Mariæ nomine petenti nulli quidquam negat S. Eberhardus, hinc cum ipsa appparet in gloria, 267 c. Maria in filiam assumit B. Christinam Stumb. & promittit, ipsam futuram sponsam Christi, 341 c d: monet eam ne dæmoni credat 318 d, post hujus vexationem solatur, 494 b; & læsam sanat 449 c. Apparens muto loquelam promittit, si sepulcrum S Juliani adeat 143 b: animam moribundi Monachi a dæmonibus & periculo inferni liberat 57 d e; item agonizantem a morte & dæmonibus, 598 a b. Maria videtur moribundæ assistere; & defunctæ, adhuc in purgatorio positæ exequiis, cum aliis Sanctis interesse 650 e f. Reliquias Sanctorum revelat, 85 f; adolescentem vitæ dissolutæ ad meliorem vocat 833 e f; impedit ne corruptus muneribus Episcopus sacellum sum destruat 61 c. Mariæ cultum ex avaritia impedire volens, punitur 60 b c. Imago ejus miraculosa, a Quercu nominata, juxta Montem-politianum, 846 Vide, Rosarium, Imago.

Martyrium prædicitur S. Albano 150 a; ad istud festinans, flumen sicco vestigio pertransit, 148 c, 153 e: Carnifex eum percussurus excæcatur, 148 d ïllatas ipsi injurias ulciscitur Deus immissa sterilitate 152 e f. De Martyrio subeundo divinitus monetur S. Gobanus 24 e: S. Aristocles cælesti luce & voce ad illud animatur 473 e; eoque hortatur S. Theone mater filium suum Stephanum, 191 b. Martyr cur dicatur B. Aloysius 1137 f seq. Martyr factus, castitatis causa, S. Bruhnodus Ab. 528 c d. Pro Martyrii corona adipiscenda suadet dæmon B. Christinæ Stumb, suicidium, 276 e f

Ad Martyres allapsæ voces de cælo 184 a; 186 c, 187 c: ad eorum conspectum mitescunt, feræ, 191 c: ad eorumdem orationes concutitur terra subitaneo motu 185 e. Martyres quidam finguntur eadem, quæ Christus, passi tormenta, 184 d e seq. aliqui a Christo ad æternam beatitudinem vocati 157 b c; animæ eorum in cælum deferuntur ab Angelis 658 e; eosdem Christus coronat 190 e. S. Juliani Martyris constantia, 240 f seq. Vide, Constantia Martyrum. Inter Martyres numerantur, Cruce signati & in sacra expeditione occisi, 658 c

Mater B. Aloysii vivens, videt filium sacris honoribus decorari 866 d e. Vide, Parens.

In Matrimonio religiose vivit & virginitatem servat S. Etheldreda, 403 a b seq. mariti iram patienter fert, & sedat miraculo, 576 a b c. In eodem statu austere vivit, & virum ad pietatem inducit B Maria Oigniac. 639 f seq. Uxor imperiosa S. Paulini eum ad perfectionem sequitur 206 f: in ipsis sterilitas corporum, fuit fœcunditas animorum 204 c. Vide, Virginitas.

Memoriæ amissæ usus restituitur per B. Aloysium, 1081 d

Mendax dæmon. Nihil ei credendum monet B. V. Maria B. Christinam Stumb. 318 d. Mentienti dentes omnes in punitionem excidunt, & omni prosapiæ ejus, 108 f. Mendacium & simulationem odit B. Aloysius 988 d, 990 b

Militum specie apparent dæmones, 51 a

Miracula ab impiis Magiæ attribuntur, 43 c. De Miraculi a se facti veritate scriptorem certificat B. Etheldreda, 576 e. Miracula quomodo examinentur & probentur in ordine ad Canonizationem 1143 b seq.

Misericors in Miseros S. Blasius 242 c; erga pauperes & peregrinos, S. Leufredus, 106 f. Misericordiæ opera S. Raymundi Episc. 132 b c; S. Palladii, 96 f. B. Aloysii, 963 f

Misericordia humilis in Pauperes S. Eberhardi, 262 d, 263 d. Misericordiæ opera S. Paulini, 210 f; S. Paulini III in persecutione Wandalica, 230 c d e:

Misericordiam & justitiam jungit 199 b. S. Albanus clericum, persecutores fugientem, abscondit illis & pro eo se tradit 147 f

Missam cur quidam raptim, quidam tractius celebrent, 287 b. Missam, cum Episcopis assistentibus, moribundus celebrat S. Paulinus, 198 c: sub ea sursum elevatur a terra S. Petrus Juliacensis, & lumine cælesti circumdatur 613 b. Missam digne celebrantem Angeli venerantur, 659 b, eam dicendo tempestatem sedat S. Gobanus 23 f: illi interest magna cum devotione B. Aloysius 932 e, eique libenter inservit 969 a. Missam devote audiens, ante mortem contritionem impetrat, 453 a. Ob eam pro se curatam captivus quidam vinciri nequit, & libertatem impetrat, 512 f. Missam pro se celebrari per Spiritum sanctum intelligit B. Maria Oigniac. 659 a. Eam celebrare visus S. Cuthbertus 840 c. Ad Offertorium solennis oblatio Ducis Mantuani, in festo B. Aloysii, 883 b c d.

Modestia S. Paulini in scribendo; 222 f seq. B. Aloysii 952 e, qua pluribus est ædificationi 980 f. Qualem requireret in Religiosis P. Joannes Bapt. Piscator. 976 c d. Modestus habitus B. Mariæ Oigniac. alios ad pietatem movet 646 e f, 647 c

Monachus ad judicium Dei in extasi adducitur, dæmone & Angelo pro anima disceptantibus 53 f seq.

Monachos ecclesiis suis expelli suis expelli vetat loquens Crucifixus 569. c d e.

Monasticum habitum in ultima infirmitate petit S. Lanfrancus Episc. Papiensis 623 f.

Monasterii extruendi locus nube cælesti de signatur 61 e; & Cruce splendida. 108 a b c. De suo condendo cælitus monetur S. Joannes Pulsan. 46 c, & B. Menricus; 60 f seq. Monasterium fundari jubet apparens S. Florentina 20 f: unum ad defensionem & propagationem fidei extruendum curat S. Adalbertus, 30 c. Monasterium a Domino de Gaël, ex possessionibus propriis fundatum 102 c. Monasterium infestantes dæmones pelluntur a S. Joanne Pulsanensi, 50 b c. Ad suum jubetur regredi Marquardus quidam, sub pœna æternæ damnationis 31 b. In Monasterium compellitur S. Silverius Papa, per calumniam depositus 16 f.

Monialium Confessarii deficiunt facile a virtute 52 e f.

Morbo immisso cogitur excommunicatus pœnitere, 267 b. Infirmum jubet S. Etheldreda vitam suam emendare ut sanetur, 552 e f. Vide Annulus,

In Morbis patientia. Vide Patientia.

De Morte sua a Domino præmonetur S. Consortia, 252 c. Mortem non timet S. Lietbertus quam pie obit 605 bc: ad mortem anhelat B. Maria Oigniac. 662 b c, & eam prædicit, 662 c d; ac triduo ante dulcissime canit 662 f seq. Agonizans dæmonem abigit, 665 d e f. Mortem suam præscit & ad eam se præparat S. Bartholomæus Erem. 840 e, & mortbundus dæmoni apparenti insultat, 841 a. Suam & aliorum prædicit S. Etheldreda, ut ad eam se pie præparent 510 e; ipsa pie moritur, 512 a b; item S. Lupicinus, Morte prius prænuntiata 818 a. Mortem desiderat B. Aloysius 1153 a: quam libenter obit, 1020 e f, 1022 f, & pie 1139 f seq. Mors P. Corbinelli eidem revelatur, 1010 f seq. 10, 19 b. Ejus intercessione mors in statu gratiæ impetratur, 1052 f. Mors pia S. Joannis Pulsanen. 56 a. S. Leutfredi 111 c d. S. Joannis Episcopi Neap. 200 a b; Subita S. Adalberti 35 f, Mors S. Eberhardi revelatur, 265 e; ob suam lugere vetat parentes S. Tullia, ipsis apparens, 250 f. Mortem Patris æquo animo fert B. Aloysius, 965 e; & filiæ, S. Eucherius 250 f. Mors prædicta a S. Majano, & a Deo inflicta Hoëli peccanti, 103 a. In Morte pœnitet Monachum, monasterium & obedientiam deseruisse, 36 e, 37 a: item Constantium nimium favisse Arianis 240 a; item Otricum, ambiisse Episcopatum, 36 e. Sine Sacramentis mortuus resuscitatur a S. Petro Juliacensi, atque iis susceptis moritur, 610 e.

Mortificatio B. Aloysii & fervens ad eam studium, 990 d e f seq. 993 c d, 906 a b. Potionem medicam amaram lente sorbillat, 1009 f. Passiones omnes domitas habet, 906 c, 972 e; uti & P. Joannes Bapt. Piscator Soc. I. 976 b c seq. Infirmæ gravem anhelitum sustinens B. Maria Oigniac. suavi sapore & odore cælitus reficitur 651 b.

Mulier impia, Antonina, Belisarii uxor 16 e f. Mulierem nullam intrare patitur suum oratorium S. Leutfredus, 106 f. Ingredi volens oratorium S. Bartholomæi miraculose repellitur, cum vitæ periculo 837 f. Mulieribus vetitum est intrare capellam S. Joannis Bapt. Genuæ 793 d. Mulierum colloquia vitat B. Aloysius, 927 f, 928 a, 930. a

Multiplicatio. Vide, Frumentum.

Mundi contemptus in divitibus & nobilibus illustrior, 202 d e, 205 a; in S. Rotrude 257 b; S. Etheldreda virguncula, 499 a, quæ suis Religiosis inculcat mundi vanitatem contemnendam, 509 a: ipsa gaudet in se puniri vanitatem gestatorum monilium tumore gutturis, 511 e. Laudatur in S. Eucherio, qui ex senatorio ordine cum uxore sua vitam Eremiticam ducit, 250 d; in B. Aloysio, qui Marchionatu se abdicat & fit Religiosus, 901 c, 938 b, 958 f, 961 f, 902 a b c. Mundi pompa fugienda, ne in infernum ducamur, 656 f. Mundi Illecebris objectis, dæmon a pia vita avocare conatur B. Christinam Stumbel. 315 e f.

Muscarum horribilium instar apparent peccatores 190 e.

Muscas orando abigit S. Leutfredus, 109 f.

Nanus fit quidam, in punitionem criminis sui 167 c,

Nobilitas cum virtute conjuncta in S. Etheldreda Regina Abbatissa 498 f.

Nosocomium. Vide, Infirmus.

Nube miraculosa præsignatur locus monasterii construendi, 61 e.

Obedientia B. Aloysii, adolescentis erga parentes & præceptores, 897 a, 928 c; Religiosi erga Superiores, 908 c d e, 986 d e f, 988 e f seq. etiam subordinatos, 971 a b c; ad omnia indifferentem se præbet, 977 c; in omnibus acquiescit, 966 d e. Obedientia ejusdem excellentissima, 1134 d seq. Ex obedientia ferventem ollam illæsus tractat S. Petrus Juliac. 611 a: ad ejus mandatum ab exstasi ad se revertitur & absentia nuntiat, 611 d. Ob eamdem, subordinatis superioribus exhibitam, salvatur Monachus in judicio 54 e. Non obediens præcepto Abbatis grave periculum incurrit 51 d: alius contumax a simili periculo, per Abbatis sui preces servatur, 55 a. Puniuntur non obedientes S. Bartholomæo Erem. 839 e; tarditas in obediendo cælestibus monitis castigatur a Sanctis apparentibus 555 f seq. Irreverentia & contumacia levis in Abbatem commissa, punitur in Purgatorio, non pœna sensus, sed damni tantum, 52 b c. Jussu Abbatis delatum ad 3 leucas vinum, vocatur Vinum Obedientiȩ, 263 e f. Obediunt insecta præcipienti Dei nomine S. Majano, 103 c; & serpens sic jussus, se præcipitat in mare 103 e

Oculorum custodia. B. Aloysius a curiosis videndis abstinet 958, aliisque minus necessariis 904 d e, 939 f, 963 c, 966 f, 671 b.

Odor suavis ex Reliquiis Sanctorum, 170 f; S. Juliani

141; S. Agrippinæ V. M. 464 f seq. S. Leodegarii, 487 f, & S. Joannis Baptistæ 712 f 804 d: in morte venerab. Thomæ 837 c. Odore suavi perfunditur B. Christina Stumb. post cruciatum tetri fœtoris 360 a; qualis etiam ab orante in extasi procedit 287 c f, 294 b c

Officium divinum devote cum altero semper decantavit S. Paulinus 221 b: & fere agonizans recitat cum præsentibus 198 e

Oleo lampadis, ad imaginem Aloysianam ardentis, infirmi curantur, 1080 f seq. 1099 e, per totum Processum.

Opere manuum in silentio sibi & aliis victum lucratur B. Maria Oigniac. 646 c d

Orationi dediti, S. Eberhardi mater, 261 d; B. Aloysius adhuc puer, 897 a b, & adolescens in seculo 922 f, 926 c, 928 f: qui & in Oratione mentali se exercet ex divino solum instinctu, nemine docente, cum dono lacrymarum 897 d e, 831 a b: propter orandi studium periculum incendii incurrens, Dei beneficio servatur 937 f; ad orandum in latebras se abdit 898 d, Oratione & pœnitentiis patris consensum impetrat ingrediendi Societatem 951 a b c, orat asstdue 936 d e, 940 e, 963 e, 973 a; & sine distractione 1149 a, 1151 f, 909 f, 910 a b: donum orandi in eo excellens 1131 seq. Attentio ejus ad res spirituales, abstractio a seculuribus & creaturis 900 c d 904 d e f, 905 f: continua mentis in Deum elevatio, 910 b c d e

Ad Orationem ingredienti templum, aliis extra manentibus, cælestes conceduntur deliciæ, quæ aliis negantur 553 f seq. Psallit assidue S. Bartholomæus Erem. 835 e. Orabat nixis genibus S. Eberhardus, tam assidue ut illa læderet, 264 c. Inter orandum a terra levatus P. Joannes Bapt. Piscator 976 a. Orationis studium B. Mariæ Oigniac. 643 a; noctes ei impendit, 645 b; eadem dæmones coërcet, 643 e. Orans pro damnato, monetur de ejus reprobatione, 643 b; ejus Orationes implorant animæ purgandæ, 643 b; in contemplatione mira dulcedine reficitur, 654 b c d. Orationi noctes impendit S. Etheldreda 503 d. Oranti mulieri apparet, & ipsa orans 553 f.

Oranti S. Petro Juliacensi adsunt Angeli & dæmones, hos repellit, illos amplectitur 611 f. Orans in exstasi B. Christina Stumb. suavem odorem in circumstantes diffundit, 287 e f; & ex capite Orantis miraculosus ros diffunditur, 297 d. Orationem ejus diversimode impedire conatur dæmon, 278 e, ad hoc igne & ferro aliisque tormentis & spectris utitur, per totam Vitam. Ejus Oratio multa damna infert dæmoni, 371 a b c; ob modice interruptam dæmon lætatur, 370 e f. Orans S. Palladius, quidquid petit impetrat, 96 e. Oratione victoriam Christianis contra Saracenos impetrat S. Raymundus Ep. 132 b c. Tertio invocatus, tertio apparet, S. Lanfrancus, deprecans Christum pro invocante, qui tertia vice sanatur, 626 b. Orationis desiderium Cynthiæ Gonzagæ, quæ Orationem horto florido comparat, 1159 a b seq. Inter orandum moritur S. Paulinus, 198 e. Orantes subditos secreto visitat S. Adalbertus, 36 a. Ab Oratione ante alios egressus Monachus, obsidetur a dæmone, 542 d e f seq. Vide, Incendium, Jejunium, Musca, Purgatorium, Patronus, Psalterium.

Ordo. Vide, Episcopus

Ornamenta. Gemma annuli Episcopalis S. Palladii miraculosa, 970. Pallium Archiepiscopale Romæ a Pontifice accipit S. Adalbertus, 34 c; Palla pretiosa, Ornamentum sepulchri S. Etheldredæ, indurescit ne scindi possit & vendi, 578 b c: apparens eadem Sancta terret minis raptorem sacrilegum, & cogit rapta restituere, 578 f seq. Reliquias ejusdem spolians suis Ornamentis, podagra punitur & paupertate 577 c d

Osculari puellæ umbram recusat B. Aloysius puer 924 f

Otium vitat S. Bartholomæus Erem. 835 b

Papæ Romani super universam Ecclesiam auctoritas 17 c. Ut Papa fiat, hæreticos promittit recipere Vigilius; factus, recusat 14 f. Injuriose deponitur S. Silverius, 16 c d seq.

Parens. Mater B. Aloysii filium a Deo petit, qui in Religione ei serviat; atque impetrat, 921 e f; eum pie educat 922 e. S. Theognes filium suum Stephanum ad martyrium hortatur, 191 b. Parentibus insciis ad religionem abeunt, S. Majanus, 101 f, & S. Leutfredus 106 b c. Patris mortem æquo animo fert B. Aloysius, 965. Vide, Mater, Filius.

a Parocho dumtaxat institutum festum violans, punitur, 562 c d e. Parochum se mentitur dæmon, 655 b

Passio Domini in exstasi repræsentatur S. Albano, ad fidem convertendo, 150 c d e: prælegitur S. Lietberto Ep. agonizanti 605 c. Erga eam devoti S. Palladius, 96 f; S. Rotrudis, 257 b; B. Christina Stumb. 276 d e; quæ ob jugem & piam ejus memoriam, stigmatibus Christi insignitur, 432 a, 433 e f, 441 c, 448 e, etiam apparentibus 285 b c seq. 298 f seq. 311 f. Passionis tormenta cum Christo illa patitur 436 c, & sanguinem sudat in nocte Parasceves 286 e. Finguntur X millia Crucifixorum Passioni Christi simile martyrium sustinuisse 184 d e seq.

Pati cum Christo & pro Christo injurias, beatum prædicat S. Paulinus, 200 f seq. Patiendi pro Christo desiderium B. Aloysii 939 b, B. Christinæ Stumb. 381 c & per totam Vitam

Patientia admirabilis in morbis Gridoniæ Gonzagæ, quam ad tolerantiam Deus animat, 1166 d e: S. Martini Tongrensis contumelias & incommoda ferentis, 71 a; S. Leutfredi, injuriam ab Episcopo patientis 108 d; & S. Aleydis in cæcitate 286; & in morbis B. Mariæ Oigniac. 656 d; eadem pro morbo sibi immisso gratias agit Deo 647 b. Infirmæ nec lumen solis molestum est, nec murmur, quod in cultum Dei cederet 664 f. In morbis Patientia B. Aloysii 1021 a 1152 e. Ad Patientiam exercendam permittit servos suos Deus a dæmonibus vexari 272 e f seq. in tentationibus dæmonum B. Christinæ Stumbel. Patientia 276 f seq. Afflictionem sequitur conformis consolatio in eadem Sancta 294 b c, 296 f: nam Deus servos suos neque tribulationes neque jucunditates sinit habere perpetuas. Per totam Vitam a pag 270. Ad Patientiam suos hortatur S. Joannes Pulsan. spe æternæ gloriæ 44 e. Crux ferenda ei qui coronam vult accipere 234 d. Vide, Mors, Filius.

Patronus pro virtute obtinenda eligendus Sanctus, qui ea virtute excelluerit, uti docet B. Aloysius 984 b

In Pauperes misericordia P. Joannis Bapt. Piscatoris 976 d; S. Rotrudis 257 b; S. Eberhardi Episc. qui Pauperum pater 264 b; S. Ursicini, qui patrimonium suum Pauperibus erogat 69 d; S. Leutfredi, qui vestes suas Pauperibus elargitur 107 b; S. Lietberti Episc. qui tumbam sepulcralem vivens sæpe cibariis replet. distribuendis in Pauperes 605 e, S. Paulini 199 a b seq. qui ad Pauperum debita solvenda insperato pecuniam accipit 198 d: uxor ejus, panem unum negans Pauperi, multos amittit 217 d: misericordiam in Pauperes divitibus suadet S Bartholomæus Erem. 835 e. Pauper miraculose adjutus per B. Aloysium 1085 c. Vide, Misericordia, Infirmus.

Paupertas Religiosa, negotiatio utilis cum Deo 217 c. Janua perfectionis esse, non meta, duplici similitudine ostenditur a S. Paulino 217 b; qui de eadem sic ait: Nihil nisi Christum habemus: &, Vide si nihil habeamus qui omnia habentem habemus 209 e: eodem teste Pauperibus pro Christo nihil deest 218 d e. Paupertatem Religiosam ipse sectatur 210 e, in supellectile & aliis omnibus 216 f seq. Paupertatis amor B. Aloysii in seculo 901 d, 903 c d e f. Ejusdem Paupertas Religiosa 906 e f, 987 f seq. 989 c d e f, etiam in ultimo morbo 1009 f seq. Paupertatem Religiosam laudat pro concione 1167 e seq. Paupertas Religiosa Olympiæ Gonzagæ 1166 b, B. Mariæ Oigniacensis 648 f. S. Eberhardi Abbatis 263 e f. Paupertatis Religiosæ amor S. Ursicini 69 d; Laus & observatio S. Bartholomæi eremit. 835 f. Omnia sua vendit & divino cultui aut pauperibus impendit S. Consortia 251 f. Pauperibus Religiosis prospicit Deus de cibariis 62 a 63 f. Paupertati Religiosæ non obest, ecclesiæ & communia bona retinere eum, qui sua propria distribuit Pauperibus 221 d e. Thesaurum absconditum novitii sui revelat, & reum emendat S. Joannes Pulsan. 49 c d. Violatæ Paupertatis severa punitio 110 f

Pax inter dissidentes conciliata, extinctis odiis, invocatione S. Joannis Bapt. 783 f, 795 a. Paci conciliandæ multum intentus S. Eberhardus 265 f, & S. Paulinus 211 b

Peccatores visi esse horribiles Muscæ 190 e. Peccatum abominatur B. Maria Oigniac. 654 e: nullum commisit mortale B. Aloysius 1122 f. Propter Peccata unius Ecclesiastici immittitur siccitas universæ terræ 45 a b. Propter Peccata Religiosorum combustum monasterium 508 a b c.

Peccatrix in ultionem a dæmone obsidetur, pænitens liberatur 269 d. Peccatorem dæmon sequitur sub specie canis, post confessionem disparet 613 a. Peccatoris animam ad inferos deferri videt S. Joannes Pulsan. 43 a b. Peccator morte punitur a Deo, etiam post pœnitentiam 103 a: sanatura moribundum S. Etheldreda jubet illum vitam suam emendare 552 e f. Peccatores convertit B. Aloysius 968 c. Adultera ejus invocatione mirabiliter conversa 1052 c seq. Peccatores, præsertim impudicos, pænitentiis sibi assumptis convertit S. Baïnus 27 b. Latrones conversi visa passione B. Christinæ Stumbelen. & audita ejus adhortatione de inferno 388 e f seq.

Peccatum veniale in se congrua pœna punitum agnoscit S. Etheldreda & gaudet 492 c 511 e: de Peccatis venialibus non oportere scrupulose angi, docet B. Aloysius 991 c: pusillanimem ob imperfectiones solatur 1002 f. Peccata venialia dæmon describit; sed iis per pœnitentiam deletis, chartam discerpit 611 e. Vide, Confessio, Conscientiæ puritas.

Pediculos dæmon immitit 278 a

Peregrinatio Hierosolymitana valde austera cujusdam nobilis feminæ 673 e. Hierosolymam pie peregrinatus S. Lietbertus Episc. 595 c d seq. irrito successu 598 f. Romam peregrinatur, monitus ab Angelo S. Bainus 27 c. Eodem quotannis S. Paulinus ad Apostolos 219 d. Peregrinatur ad Loca sancta S. Martinus Tungr. 70 f. In pia Peregrinatione juvatur ab Angelo S. Maria Oigniac. 643 c

Peregrinus. Vide, Misericors.

Ad Perseverantiam Religiosam confortat in vocatione vacillantem B. Maria Oigniac. 652 d

Pertinacia, punita in viro sancto, 677 d e; mirabilis in bono, relicto meliori cælitus dato, consilio, 344 f seq.

Peste liberati invocato S. Joanne Bapt. 788 a; ab ea immune servatur oppidum ob Reliquias S. Palladii 97 e

Pluvia in siccitate impetrata a S. Innocentio, 100 a; a S. Palladio 45 a b; intercessione S. Joannis Bapt. 783 e. Per Pluviam incedentes non madefiunt, S. Joannes Pulsan. 50 d e & S. Maria Oigniac. 643 d; ejusquc Sociæ 670 a

Podragra, ob rapinam sacrilegam immissa, 577 c d.

Pœnitentia mirabilis, B. Mariæ Oigniac. 641 f seq.

Item S. Baïni pro aliorum conversione 27 c, per illam flagella Dei a suis arcet S. Nicetas 244 f

Pœnitentiis se macerat B. Aloysius 955 f; iis & oratione consensum Patris impetrat Societatem ingrediendi, 951 a b c. Ad indiscretas movet dæmon B. Christinam Stumb. 435 a. Pœnitentia Othrici instante morte 36 e; & Epponis, 37 a. Vide, Austeritas, Cilicium, Jejunium, Abstinentia, Lecti durities, Mortificatio.

Porta civitatis miraculose aperta B. Menrico, 62 e

Prædicare fidem barbaris cælitus jubetur S. Fursæus, 23 d e. Prædicator pius S. Joannes Pulsanen. 44 b fervidus S. Baïnus 27 b; efficaciter movet S. Eberhardus, 263 d. Pios libenter audit & magnopere veneratur S. Maria Oigniac. 654 f; pro iis orat, 655 a; eorum vestigia osculatur 667 f; nimiam anxietatem & vanam gloriam iis fugiendam, docet, 657 c d

Præsagia futuræ sanctitatis B. Aloysii in nativitate & pueritia, 922 b e, 924 a. Præsagium, a Gallina ovipara desumptum, de S. Eberhardo, futuro Abbate, dein Episcopo 162 a. Vide, Prophetia, Apes.

Processio in translatione Reliquiarum B. Aloysii 1030 d e. seq. Cinerum S. Joannis Bapt. Genuæ 797 d e. Processionem instituunt, cum cereis apparentes, sanctæ Virgines, 20 e. Presbyteri Nolani, floribus coronati, quotannis semel procedunt ad Episcopum, 232 d e.

Prophetiæ spiritus in S. Bartholomæo Erem. 836 a, S. Palladio, 96 f, B. Joanne Opilione 844 b c d; S. Etheldreda, de morte sua & aliarum, 510 e; S. Adalberto, de successore suo mirabiliter impleta 36 a b. S. Majano, mortem delinquentis prædicente 102 f seq. S. Paulino, de morte Regis Wandalorum, 230 f. & Maria Oigniac. quasi per jocum prophetante 657 e; 664 f; & multa de Jacobo Vitriac. mirabiliter impleta, 674 b c d e. Martyrium prædictum S. Albano, 150 a. Prophetia B. Joannis Pulsan. de puero, violenter e Monasterio suo abducto 47 b c, & de futuro incendo, quæ infeliciter non credita 44 b. Idem cognoscit absens, pravam doctrinam inter suos spargi: aliaque secreta novit & pandit 49 a b c seq. & sepelitur in eo quo prædixerat loco 56 e, 57 e f, 664 f seq. Varia parentibus suis obventura prædicit S. Tullia, post mortem apparens matri suæ 250 f

Providentia Dei. Vide, Deus.

Prudentia B. Aloysii perfecta 1130 c

Psalterium devote percurrit S. Petrus Juliac. 610 a b c

Pudicitia. Vide, Castitas, Liber.

Pueritia sancta S. Etheldredæ 499 a; S. Eherhardi, 261 e; B. Mariæ Oigniac. 639 e; S. Petri Juliac. 609 c; S. Methodii, in qua Deo se consecrat, 5 c; B. Aloysii 897 a b c feq. primo instanti rationis se convertentis ad Deum 928 e

Pueros etiam ad religiosum habitum admittit S. Joannis Pulsanensis 46 c

Purgatorium, per pœnam damni tantum 52 b c. Deipara exequias cohonestat cujusdm viduæ, adhuc in Purgatorio detentæ 650 c d e f, Purgatorii ignem, ut potest, explicat B. Maria Oigniac. 668 d: ejus orationem animæ purgandæ implorant 643 b, 664 d: ipsa immunitatem ab eo meretur servando silentium, 646 d. Sanctimonialis defuncta, peccatum, quod oblita fuerat, noctu apparens, confitetur; cui Confessarius pœnitentiam imponit, quam ipsemet implet 612 d. Animæ defunctorum in cœmiterio ad orationem S. Lietberti respondent, Amen 600 b. Defunctus Abbas apparet S. Petro Juliac. & ejus suffragia postulat, 611 f: e Purgatorio liberat animam monachi contumacis S. Joannes Pulsan. 52 f. B. Christina Stumb. horrenda patitur a dæmonibus, pro anima patris sui liberanda e Purgatorio, in quo manere debuisset 12000 annis, 374 a b c d e; & ipsam liberat, 448 b: item matrem, alias ibi mansuram 600 annis, 370 c d; 447 c: & pro amico, 336 f, ac Nobili quodam alleviandis 392 f, pluribusque aliis 448 f, 449 a c e, 450 f, quos tandem liberatos videt, 396 a b c seq. 400 d. Orat. item pro anima quadam annis 100; & alia, 30 mille crucianda 402 b; pro aliisque 385 c, 403 c, 406 b f, 407 c. Torquetur etiam pro latronibus 391 f, quorum septem patiendo liberat 452 c d seq. Sine Purgatorio quidam ad cælum ascendit, & quare 651 a: alius, ob turpiloquium, cum mortis periculo reprehensum, 668 c f. Vide, Cruce signatus.

Ex Radio solis chirothecam suspendit S. Etheldreda, 576 f

Ranas coaxantes conticere facit signo Crucis, Gerardus ex Ord. Prædicat. 284 f

Raptor ecclesiasticorum bonorum ad pœnas trahitur 546 a b: alteri apparet S. Etheldreda, & minaciter territum cogit rapta restituere 578 f seq.

Regularum observantia in B. Aloysio 972 b c 987 e, in vita communi nihil singulare patientis 965 b

Religionem amplecti, mundanis apparet stultum; sed eos refutat S. Paulinus, 207 e f seq. ad Religiosum habitum etiam pueros recipit S. Ioannes Puls. 46 c. Religionem ingreditur, relicto regno, Iudicaël Rex Aremoricæ 102 d. S. Majanus, insciis parentibus 101 f, & S. Leutfredus, 106 b c seq. Religionem ingressum consanguinei vi retrahunt, sed frustra, 47 a b c: non patitur id Riddagus Abbas, 31 b. S. Eberhardus adolescens sic abstractus, quadragenarius ad eam regreditur 262 a b

Religiosæ virtutes S. Eberhardi 252 b, S. Raymundi 127 e, S. Majani 101 f, S. Leodegarii 486 d, S. Bartholomæ Erem. 834 d 835 b. S. Engelmundi 115 c. Religiosus factus S. Sigebertus, arma tractare & regnum recipere recusat 498 b; ad Religionem ingrediendam Regis mariti consensum petit, & impetrat, S. Etheldreda 505 c d; Religiosæ ejus virtutes 505 e f, 491 e f, 502 c d: ejus exemplum plurimi magno fervore sequuntur, 510 b

B. Aloysius octennis prædicit matri, Religiosum se futurum 926 d e; Religiosam vitam sectatur in seculo, 935 c d e f. Humilis ejus cum Religiosis Societatis familiaritas, 952 c d e. Ad Societatem divinitus vocatus 942 c seq. rationes ob quas eam elegerit, explicat, 945 b c. Ejus in vocatione constantia varie tentata, 899 d. 945 f seq. 902 c seq. Patris consensum oratione & pœnitentiis impetrat 951 a b c, & Religionem magno fervore ac pietate ingreditur, 961 a b c. Religiosæ virtutes ejus, 977 d e f, 978 a b seq. 979 a b c d, 1131 b

Religiosis præcipue insidiatur dæmon 447 d e, 453 b, tadiumque iis ingerit 394 b c, 453 b. In vocatione vacillantem confortat ad perseverantiam B. Maria Oigniac. 652 d. Religiosi status major gloria quam Senatorii, ostenditur in SS. Pammachio & Paulino, 214 b c seq. Vide, Monasterium.

Reliquiæ. Corpora Sanctorum ab Angelis sepeliuntur, 187 d: ex iis absistit odor suavis 170 f, & splendor emicat, 169 c, uti ex corpore Juliani M. 141 e; concutiuntur illæ miraculose, adveniente muliere impudica 141 e: mirabilis earumdem translatio 141 c. Reliquiȩ absconditæ miraculoso lumine manifestantur 256 b c, 257 c Super corpus S. Albani apparente columnæ ignea, ipsum revelatur, 155 a; & monstrante Angelo rursus inventum elevatur 160 c: suas ipse Reliquias transferri jubet 162 f: eas honoranti apparet, & mercedem æternam promittit 166 d e. Pro iisdem Reliquiis, hinc servandis, illinc auferendis, mirabilis adhibita industria, 162 a seq. Inter Reliquias censetur S. Albani sanginolenta vestis 166 a b c, & terram hinc aufert S. Germanus, 160 a. Reliquiarum S. Amphibali, revelante S. Albano, mirabilis inventio, 167 f seq. Crux ejusdem post inventionem in veneratione est, 171 f. Reliquiæ S. Palladii miraculose Compendium delatæ, & asservatæ 97 a: eædem miraculose restitutæ propriæ ecclesiæ, 98 a b seq. Reliquias Sanctorum revelat Deipara, 85 f; & S. Algoti S. Etheldreda 567 c. Sancti, quorum Reliquiæ erant in ecclesia Oigniac. pro B. Maria intercedunt 645 d; & ipsa divinitus novit quorum ea sint 660 f. Dentes suos post mortem irreverenter excuti non patitur, sed humiliter roganti ipsamet ultro impertit 672 b c. Corpus S. Walheri miraculose transfertur 613 f. Reliquiæ S. Valerii solenniter transferuntur 130 e f. S. Silæ, discipuli Domini Roma Teruanam solenniter transfert S. Baïnus 27 d. Reliquias variorum Sanctorum pie & honorifice recondit S. Germanus 160 a. Ex capsa S. Rotrudis pulsus auditi, quibus significabat se honorificentius velle collocari, 157 f: ejus Reliquiæ in ignem conjectæ, servantur illæsæ, 225 e. Reliquiarum B. Aloysii mira veneratio, 1028 d, etiam apud hæreticos 1028 c. Mausoleum marmoreum condendo corpori S. Etheldredæ miraculose inventum 514 a b, 515 b c: istud sacrilege perfodiens, punitur evulsis oculis, 519 d f seq. ornamentis spolians, podagra & paupertate punitur, 577 c d; displicet illi sua translatio 537 c d

Ex Reliquiis S. Joannis Bapt. odor suavis 712 f; Dens ejus miraculosus, 753 f; Capitis; non sine miraculo transferendi, inventio 713 f, 724 c seq. Manus ejusdem translata Constantinopolim 742 c d e: Facies inde furtim ablata in Galliam, Ambianis magna veneratione excipitur, 746 a b c seq. ad eam curatur ibidem epilepsia 748 f. Reliquiæ ejusdem sub Juliano igni subductæ 767 c; flammis deinde injectæ servantur 779 f, & orantibus miraculose conceduntur 776 f. Ob eas pie asservatas ditatur pauper, 717 a; clanculum auferre volens punitur 783 c, 787 a, 765 f seq. 777 a b; uti etiam de earum veritate temere dubitans 77 a. Caput S. Joannis Presb. Mart. sanguinem stillat, 484 c. Ad Reliquias fugantur dæmones, 467 e; contra earum ornatum blasphemus, punitur 625 a, aliique in eas irreverentes 488 a b, 167 c 97 f seq. Reliquiæ manent immobiles, ad indicandum locum ubi sanctus eas deponi velit, 256 c. De Reliquiis S. Lupicini contentio 818 b d. Reliquiarum unius Sancti pro Reliquiis atlerius suppositio, bonæ fidei nihil derogat. 821 a. Lupus & Aquila Corpora Sanctorum custodiunt 157 d. Ad Reliquias Sanctorum dicto juramento olim dirimebantur controversiæ 212 a. Vide, Integritas Corporis, Crux, Odor.

Rex Sigebertus, factus Religiosus, arma tractare & regnum recipere renuit 498 b. Regina Etheldreda Religiosa, 505 c d e seq.

Ros miraculosus diffunditur ex capite orantis B. Christinæ Stumbel. 297 d

Rosarium Deiparæ pie quotidie recitat Cynthia Gonzaga, 1162 c

Rupes in lecti & sedilis formam sancto Martino se accommodat.

Ob Sacerdotium, sine interstitiis & præcedentibus Ordinibus susceptum, S. Paulinum a sua communione segregat Siricius Papa 211 a b. Vide, Missa.

Sacrilegus. Vide, Reliquiæ, Ecclesiastica bona.

Sævitia Hoëlis R. in servum captivum 102 e

Sanctos adhuc viventes honore prosequitur S. Paulinus, 218 f seq. S. Etheldreda infirmum sanandum ad S. Edmundum mittit 564 b; & orat pro illo qui libellum in ejus honorem composuit, 567 a b. Sanctorum orationibus regna servantur, 805 f. De eorum meritis non contendendum, quia hæc soli Deo nota sunt, 804 e f 805 c. Vide, Patronus.

Saxum S. Ivani miraculosum, 828 b c d

Scapulari carentem negat dæmon esse Monachum 54 e

Contra Schismaticum Regem futura S. Eberhardi Constantia in somnis cuidam præostenditur 263 b c

Scrupulosam facit dæmon piam Religiosam, deinde in desperationem pertrahit 644 b c; item alium, qui oratione B. Mariæ Oigniac. sanatur 653 b c

Sensuum custodia B. Aloysii 966 f seq. 967 f

Sepeliunt Angeli sanctorum corpora in loco martyrii 187 d. Sepulcralem suam tumbam vivens sæpe replet cibis, in pauperes distribuendis, S. Lietbertus Episcopus 605 e.

Sepulcrum suum se vivente præparari jubet S. Lanfrancus, 624 b. Sepelitur in eo quo prædixerat loco, non sine miraculo, S. Joannes Pulsan. 156 e. Sepulcra defunctorum violanda non sunt, 805 e.

Serpens lædere prohibetur a sancto Ioanne Pulsan. 51 c, alius præcipitat se in mare, jubente S. Majano, 103 e.

Signum Crucis. Vide, Crucis signum.

Silentium, etiam secularis, servat B. Aloysius 928 c; & amat ex teneritudine conscientiæ, 900 e; idque arcte in Religione servat 967 b c, 905 b c, 955 f. Silentium tenet per biennium S. Joannes Pulsan. & deinde facundia cælesti impletur, 42 e. Silentium B. Mariæ Oigniacensis, gratum Deo, meretur illi immunitatem a Purgatorio, 646 d.

Simplicitate sua placet B. Menricus Episcopo Coloniensi, Henrico de Molonarchen, præ aliis qui magna munera obtulerant 61 c

Solitudo S. Ivani 824 c d. Solitariæ vitæ locum aptum monstrat S. Bartholomæo S. Cuthbertus, illi apparens 834 d. Quam ignotus hominibus vixerit S. Lupicinus, 817 c e. Solitudine delectatur B. Aloysius 897 c, 898 a b c, 930 e: in latebras se abdit ad orandum 898 d.

Somnum aquis immersus capit, & alias duriter, S. Joannes Pulsanensis 42 c. Somnolentiæ resistit S. Lupicinus, 817 e

Spei virtutem habuisse ostenditur Aloysius in excellenti gradu 1126 f. Vide, Cælum.

Spiritus sanctus in Baptismo confertur, fugatur dæmon, lætantur Angeli, 655 e. Vide, Missa.

Splendor ex Reliquiis Sanctorum 169 c. Vide, Lumen.

Sponsam Christi futuram B. Christinam Stumbelen. promittit Deipara 341 b c. In Sponsam eam Christus assumit, & de multis pro amore suo tolerandis præmonet, 431 d e

Stercore fœdat & cruciat dæmon B. Christinam Stumbelensem 292 d e f

Sterilitas terræ immissa ob injurias, illatas S. Albano M. 152 e f. Sterilitas corporum, fœcunditas animorum, in S. Paulino ejusque conjuge 204 c

Stigmata sacra. Vide, Passio.

Suicidium suadet dæmon B. Christinæ Stumb. quasi specie martyrii 432 c, 434 f

Ad Superbiam tentantes dæmones humilitate vincuntur per B. Christinam 432 b. Superba monialis Confessarium sanctum contemnit, 52 e

Superior. Talentum gubernandi in P. Joanne Baptista Piscatore, 976 c d e

Supplicium, seditione plebis male impeditum, rei duo evadunt invocatione S. Joannis Baptistæ 785 b

Sub Tauri specie minatur deglutire dæmon B. Christinam Stumbel. 278 d

Contra Tempestatem invocatur S. Palladius 97 c: quæ sedatur, Missam celebrante S. Gobano 25 f & intercessione S. Joannis Bapt. 786 b, 789 e f, 794 e, 796 a b e f, 798 e, 784 e f; simili modo reprimitur illuvio maris 785 a

Pro Templis ædificandis & dotandis munificentia Edgari Regis; & solicitudo Edelwoldi Episcopi 524 c seq. Templum Moguntinum Riculfus Archiep. ædificat, suppellectile ornat, & reditibus ditat 90 e f. Templum S. Albani. Namurci exstruens ex voto Albertus Comes, a mortis periculo liberatur; ad Templum construendum lapides portat mater S. Eberhardi, matrona nobilis 261 e. Templorum a S. Paulino exstructorum descriptio 233 f seq. Templum restauraturus S. Joannes Pulsan. materialia miraculose accipit, 42 f. Templum sub nomine S. Pudentianæ consecrat B. Pius Papa in Thermis Novati 4 e . Templi dedicationem comitantur convivia, 528 a. Templi ornatui officientes domunculæ, dominis vendere eas nolentibus, incendio absumuntur, 220 a b c. Prope templum choreas ducentes puniti, 96 f; ad orationem ingredienti templum, aliis extra manentibus, cælestes conceduntur deliciæ, quæ aliis negantur 553 f seq. Ad confabulandum in templo homines inducit dæmon 351 c, & Beginas 444 f. In Templo irreverens punitur 805 b. Irreverentes in templo dæmon fœdat stercore 298 b c 441. Templum profanare nitentes, morte puniuntur 458 f 471 c. Templa ab invasione militum custodienti Principi, promittitur victoria 613 d

Thesaurus, a Religioso absconditus, perditur, 49 c

Tentationes contra fidem immittit dæmon B. Christinæ Stumb. 432 d 277 a; eique suicidium suadet, 276 f, & indiscretam inediam 277 b c; ejus in tentationibus patientia 276 f seq. Tentatam incondito tumultu dæmonis, solatur Deus cælesti cantu 278 e. Tentatio depulsa, invocatione B. Aloysii 1050 e f

Terræ motus, sedatus intercessione S. Joannis Bapt. 784 a, 785 a sentitur orantibus Martyribus 185 e

Tranquillitas animi B. Aloysii 909 b

Tribulationes a dæmone perpessa, consolationibus divinis abundat B. Christina Stumbelensis. Per totam Vitam.

Trinitatis mysterium paucis explicat S. Eusebius Samosatenus 239 d

Tripudia & choreas rusticorum diebus Dominicis prohibet S. Martinus Tungren. 71 c. Choreis se subducit B. Aloysius 948 a. Vide, Templum.

Turpiloquium, innocenter commissum, multis deplorat B. Aloysius 896 e f, 923 c d, 924 d: valde illud abhorret B. Stanislaus Kostka, 925 c. Turpiloquum senem corripit B. Aloysius 947 e. Alius, invocato B. Aloysio punitur, 1082 a b c: ob Turpiloquium, cum mortis periculo reprehensum, evadit quidam purgatorium, 668 c f

V X Z

Vana gloria. V, Gloria vana.

Vanitas mundi. V, Mundus.

Variolorum medica descriptio 1114 c

Venationis laus, 824 a

Verecundia B. Aloysii 928 d, 930 a Dolet B. Christina Stumbel. quod in deliquio animi virorum manibus fuerit in lectum portanda, 289 e: eadem non vult, a chirurgo videri tibiam suam læsam, 326 b. Corpus suum post mortem denudari non pætitur S. Joannes Pulsan. 56 d

Sub Vespertilionis specie fugit dæmon 268 e

Vestigia pedum suorum S. Etheldredæ, rupi tamquam cerœ impressa, post se relinquit, 506 e

Vestitus vanitas in purgatorio punita 650 d. S. Etheldreda gaudet vanitatem suam in gestandis monilibus puniri tumore sui gutturis 511 e. Vestitus modestia in B. Aloysio 947 e: vilis & rudis S. Bartholomæi Erem. 835 d; Humilis & mundus B. Mariæ Oigniac. 649 a b e f; alios ad pietatem movet 647 c; cultiorem fugit 639 e. Sub militari habitu consulit orthodoxis S. Eusebius Samosatenus 240 b c. Vestitus asperitas. Vide, Cilicium

Ad Viaticum suscipiendum mortuus revocatur in vitam per S. Petrum Juliacensem, 610 e

Victoria ope S. Joannis Bapt. impetrata a Theodosio Imp. 714 d e f. Ea potiuntur milites, facti Christiani, idolatris in fugam versis 183 a b. Pugnantibus Christianis contra Saracenos orando eam impetrat S. Raymundus Episc. 132 b c. Victoria similis promittitur Theobaldo Comiti Campaniæ, si ecclesias ab invasione custodiat 613 d

Vinum funditur Monachis in Festis duodecim Lectionum & Sabbatis, 533 d

Virginitatis amor mirabilis Gridoniæ Gonzagæ 1166 d eam vovet B. Aloysius, & integerrime servat 897 e f; singulari Dei dono solicite custodiens sensus & vitans colloquia mulierum 727 b c e f. Virginitas ejus Angelica 1148 f, 1151 e. Ipsam Deo vovet S. Florentina, spretis præclaris, quæ offerebantur nuptiis 19 c; & S. Consortia 251 b c, quæ eam mirabiliter servat 252 e. Virginitatem, bis juncta matrimonio, servavit S. Etheldreda 491 d, 493 a, 499 b, 503 a seq: idque aliorum exemplo 500 a 505 f; quam a Regis mariti violentia mirabiliter Deus protegit 506 b c d

Pro Virginitate interficitur S. Gemma 9 e. Virginem Deo sacratam volens uxorem ducere, punitur morte subitanea 252 e f. Alia stupratores mirabiliter evadit, 637 c. Virginitatis Signum, incorruptio corporis 491 e. Vide, Processio, Sponsa, Castitas.

In Virtutibus proficit S. Gobanus 23 b. Perfectus est S. Lietbertus Episc. 595 a

Vocatio ad Religionem. Vide, Religio.

Vox de cælo audita 193 a, & ad Martyres 184 a, 186 c, 187 c. Voce Cælesti fidem annuntiare jubentur Barbaris, relicta patria, S. Gobanus & Socii 23 d e; ad martyrium animatur S. Aristocles 473 e. Vocantur Martyres ad beatitudinem 157 b c, promittitur S. Amphibalo M. cælestis Gloria 159 a

Unctionem extremam, assistentibus Sanctis, suscipit B. Maria Oigniac. & sensibiliter ejus gratiam & effectus pios videt 655 c, 664 c

Usura. Vide, Furtum.

Uxor S. Paulini, mulier imperiosa 205 e; virum ad perfectionem sequitur 206 f

Xenodochium construit & dotat S. Leutfredus, 111 b

Zelus animarum B. Aloysii adolescentis, 931 d e, plurimos e Sociis ad pietatem incitat, 992 a b seq. Zelosus pro orthodoxa fide conservanda S. Eusebius Samosatenus, 240 b c. Vide, Doctrina Christiana

ERRATA QUÆDAM
Fere Typographica, quomodo sint corrigenda.

[Errata]

Ante omnia notandum venit, quod, ubi hoc in Tomo, saltem ante Commentarium de B. Aloysio Gonzaga, legitur Seculum præsens, intelligi debeat seculum XVII: ubi vero, Seculum præcedens; intellige XVI.

Pag. 2, col. 2, ℣. 38 — Duo Assueta — lege — Duo Ascetæ 7 col. 1 ℣. penult — persuasi — l — persuasit 10 col. 1 ℣. 17 — ut — l — & 12 col. 1 ℣. 24 — Hinc — l — Hunc 13 col. 2 ℣. 23 — aliquos — l — aliquot 14 num. 6 ℣. 5 post — Catalogo — deletis sequentibus hæc substitue, (quem anno MCCCLXXI ab eo absolutum fuisse diximus non semel, ac dicimus, quamvis Oudinus nuper scripserit, absolutum fuisse annos XI post) libri 5 &c. Ibid. num. 7 ℣. 7 — MLXXXIV — l — MDLXXXIV Item col. 2 ℣. 13 a fine — Pelasium — l — Pelagium 18 num. 2 ℣. 14 — MCCCCXLVIII — l — MCCCCXCVIII 19 num. 1 ℣. 8 a fine — profulsurus — l — propulsurus 30 in margine sub littera B — AN. M — l — AN. D Et paulo inferius — 379 — l — 937 Ibid. in S. Adalberto pluscula corrigenda, quæ infra annotabuntur 32 col. 2 ℣. 1 — an. 97 — l — an. 971 65 col. 2 ℣ 35 — in sufficientia — l — insufficientia ad 75 col. 1 ℣. 7 a fine — assertas — l — asserta, Pag. 88 in margine infra B — 251 — l — 451 89 num. 14 ℣. penult. — suos scios — l — suos socios 96 col. 1 ℣. 2 — Qui — l — Quis 99 Annot. n — Poduval — l — P. du Val 102 num. 5 ℣. 3 a fine — molliendum — l — ad molliendum 103 col. 2 ℣. penult. — sedente — l — cedente 116 num. 7 ℣. 9 a fine — Ejus — l — Engelmundi 125 num. 3 ℣. 5 a fine. — MXXXVIII. l. MCXXXVIII Ibid. num. 4 ℣. 5. — Theologum — adde — nomine 129 col. 1 ℣. 2 — Junii — adde — mortuo, 131 col. 1 ℣. 25 — servo — l — servus 137 col. 1 ℣. 19 —

Est is Moguntinus — deletis reliquis, sic porro lege — seu potius Protomartyr Angliæ, cui Namurci dedicata ecclesia, nunc Cathedralis. De Anglicano agimus hoc ipso die: de Moguntino actum est

XXI Junii.

140 col. 2 num. 2 ℣. 1 — Et — l — Es 144 num. 17 ℣. 3 a fine — Regulari Congregatione — l — Regularis Congregatio 151 num. 11 ℣. 4 — tumultu — adde — complent 154 n. 23 ℣. 8 — obsecramus — l — obsecra nunc Ibid. c 2. sub litt. D. in margine — Anno 115 — l — Anno 1151, aut paulo post Pag. 172 num. 2 ℣. penult. — 53 excuso. l. 53 excusum 173 num. 6 ℣. 24 — quodquot — l — quidquid 176 num. 3 ℣. 18 — Passioni Ms. inscribitur quoad versionem Anastasii Bibliothecarii — l — Passio Ms. inscribitur, quo ad versionem, Anastasio Bibliothecario 179 col. 2 ℣. 5 — soli Hagiographo XIV seculis — l — solis Hagiographis, Moysi, Isaiæ atque Jeremiæ Prophetis, tot seculis 181 num. 23 ℣. 1 — ad May — l — tomo 2 May pag. 293 186 num. 17 ℣. penult. — essemus .l. cum essemus 191 num. 12 ℣. 12 — delutos filium & matrem, deos eum præciteris — l — delusos filium & matrem: deos enim præ ceteris contemnunt 196 num. 8 ℣. 7 — 1614, uno fere seculo post ejus mortem — l — 1514, vivente & florente auctore — Tum parenthesim sequentem dele. Ibid. ℣. 21 deletis punctis, sequentia putantor scripta esse charactere currente usque ad Celebrantur Ibid. ℣. 28 — pietatisque — l — pietatis Ibid. col. 2 ℣. 13 — CCCXLIV — l — CCCLIV 202 col. 1 ℣. 8 — degessivit — l — digesserit 227 col. 1 ℣. 5 dele, talentique 228 col. 1 ℣. 20 — MDCXXXV — l — MDCXXV 229 num. 7 ℣. 22 — fecerint — l — fecisse. Ibid. num. 8 ℣. 10 dele facile & apparet 234 num. 33 ℣. 25 — anno MDCXXVI — l — anno MDL — donec certior anni numerus substituatur. 236 col. 1, V. 11 — se eodem jus epistolæ serie quo — l — se, ait, eodem quo 239 num. 1, v. 5 — diversus — l — diversæ 258 col. 1, v. 14 dele — Rotrudis 260 num. 5, v. 13 — Campaniam — l — Cenomanniam Ibid. col. 2, v. 13 a fine — MCXLIV — l — MCLXIV 264 num. 11, v. 1 — Post annos — l — Post XIV annos 265, v. 2 tituli — Possanensi — l — Passaviensi Ibid. num. 15. v. 8 — Alexandro — l — refutato Alexandro, 266 col. 2 nota marginali prima — 12 Iunii. l. 22 Iunii 270 col. 2, v. penult. — astructus — l — astruitur 271 num. 5, v. 28 — sanitatis — l — sanctitati 323 in titulo libri III — MCCLXXXII. l. MCCLXXII 326 num. 14, v. 6 — immensa — l — in mensa 352 num. 25, v. 10 — omnis — l — omne 356 num. 37, v. 15 — voces in aëre sursum audivit .l. voces dæmonum sursum in aëre audivit 371 num. 86, v. 12 — instrumentorum — l — argumentorum 378 col. 1, v. 9 a fine. Post — ducenta millia — pone litteram c; uti & in margine, tamquam signum secuturæ Annotationis: & ad finem Capitis, post Annotationem b, pone iterum litteram c, cum hac Annotatione prolixa (Hic est summus qui hactenus occurrit, vel occurret in hoc libro, numerus dæmonum. &c.) quam invenies loco non suo impressam post caput XIII sub littera b. 385 Annotatio b, perperam hic impressa, referenda est ad Caput XI, juxta modo dicta. 416 num 24, v. 3 — MCCLXXXX — l — MCCLXXX 459 num. 7, v. 1 — Petrus — l — Pirrus 485 num. 1, v. 3 — vicino — l — vicus 528 in margine sub littera C — prodit — l — prodi 596 in margine supra litt. C — cum 3 millibus — l — comitante ad tria milliaria populo suo, 614 Annot. c, v. 5 — Hic autem est S. Ludovicus — l — Hic Ludovicus fuit — Scito autem, hanc Annotationem c, debere signari d: & sequentem d, signari c; ut conveniant textibus ad quos referuntur. 615 num. 8, v. 21 — MDCXXXI — l — MDCLXXI 619 num. 1, v. 24 — MDCXXII — l — MDCLXII Pag. 631 num. 3, v. 22 — spectari — l — spectare Ibid. v. 25 — ego tamen hactenus non potui ibi reperire — l — videlicet ex pag. ejus 65, hoc modo: Item v. 30 — piis ejus intercessionibus — l — pia ejus intercessione 634 num. 17, v. 15 post parenthesim — nec non alia, quæ — l — ita & fide dignissimus in aliis, quæ 687 col. 1, v. 21 — Orientius, Heros, & quæ sequuntur de fratribus eorum, delenda sunt: quia de iis agitur illo ipso die XXIV Junii, suo loco. Ibid num. 2, v. 12 — ex iis — l — exiit 688 col. 1, v. 1 — iruit — l — timor irruit Ibid. v. 9 — matris suæ — adde — & multos filiorum Israel converter ad Dominum Deum ipsorum: 694 col. 2, v. 13 — pag. 268 — l — pag. 263 — Et ℣. seq. — S. Ludovici — l — Ludovici VII 701 in Hymno, v. 3 — Currarum — l — Curramus 706 col. IV. 12 — Herodes — adde — junior, filius Aristobuli 713 col. 2. v. 5 — dies XXIV — l — dies XXIX 714 num. 107. v. 8 — nostra — l — neutra 720 num. 128. v. ult. — Deposium — l — Depositum 729 Annot. X, in fine addendum — Sic etiam mons Athos in Macedonia, vocatur passim Grecis, τὸ Ἅγιον Ὄρος, Mons Sanctus; atque Italis, il Monte Santo: de quo plura diximus ad Acta S. Petri Athonitæ, tomo 2 Junii pag. 536 a num. 3. 753 n. 237, v. 23 — Tornacensis — l — Duacensis 760 Annot. e. v. 7 — 512 — l — 412 Ibid. Annot. i. v. 2 dele, ab — interim certum est — versus quinque sequentes usque ad — sicut recte — & substitue, sed nullus istiusmodo nominis Episcopus præfuit Alexandrinæ civitati post Theophilum, cui constat successisse S. Cyrillum, & huic Dioscorum. Præfuit autem Emesenæ civitati Episcopus hoc tempore Uranius, sub quo & inventum est Emesæ a Marcello Sacerdote caput Baptistæ. Hinc videtur occasio sumpta mutandi nomen Uranius in Juramus, & supponendi episcopatum Alexandrinum pro Emeseno; sicut recte &c. 763 num. 278. v. 2 — MDXVII — l — MDXXVII Ibid. v. 3 — quinquaginta — l — quinquaginta millia 775 num. 332. v. 13 — de Irro — l — de Itro Ibid. v. 16 — Clemens VIII — l — Clemens VII (in Schismate contra Urbanum VI) 803, Annotatione d deleta, hæc substitue — d Illis, puto, quæ passim ad Herennium inscribuntur. Sed ubi illic, aut alibi citata Auctori nostro verba legantur, non vacat operose perquirere: neque vero suppetit mihi conjectura, qua illa (uti hic citata sunt, verofimiliter depravata) sano sensui reddam. Tantummodo igitur adscribo locum Terentii, ex quo citata in contextu verba, vel Cicero, vel (si is male citatus est) ipse Auctor noster desumpsit. Locus hic est, in Adelpho, Scenæ primæ initio; ubi pater solicitudinem suam explicat de absentia filii; qualem fere hic suam esse, imo majorem, ostendit mater in absentia filiæ perditæ. Ita loquitur pater Terentianus:

Storax, non rediit hac nocte a cœna Æscinus?
Nec servulorum quispiam, qui advorsum ierant?
Profecto hoc vere dicunt: Si absis uspiam,
Aut sicubi cesses; evenire ea satius est,
Quæ in te uxor dicit, & quæ in animo cogitat
Irata; quam illa, quæ parentes propitii.
Uxor, si cesses; aut te amare cogitat,
Aut tete amari, aut potare, aut animo obsequi,
Ego, quia non rediit filius, quæ cogito?
Quibus non solicitor rebus? ne aut ille alserit,
Aut uspiam ceciderit, aut perfregerit
Aliquid &c.

894 num. 218. v. 6 — concinnata — l — continuata

[Addenda ad Commentarium de S. Adalberto]

Adalbertus, Archiepiscopus I. Magdeburg. Ordinis S. Benedicti (S.)

Alia, qua in hoc Tomo mutanda aut addenda sunt, differimus in Appendicem totius Mensis, Tomo V subjungendam. Hic tamen corrigenda quædam adhuc & addenda sunt pro Commentario non nostro, de S. Adalberto, primo Archiepiscopo Magdeburgensi, posito pag. 30; &, quia noster non est, prius reddenda ratio nobis correctionum nostrarum. Adde igitur ei Paragraphum sequentem

§ IV. Nonnulla in Commentario præmisso corrigenda.

C. J.

Altius quidem Commentarius hic videri possit repetitus esse, & latius ad aliena evagari, quam ratio sanctitatis & gestorum S. Adalberti exigat. Dum tamen ita impressus jam est, aliud hic non agam, quam ut nonnulla, quæ in illo obscuriora sunt, illustrem; aut quæ minus vera, corrigam. Orditur Commentarium illum Auctor suus a fundatione Monasterii Magdeburgensis, enumeratque mox num. 3, primos ejus Abbates, Annonem, Otwinum, [Richario Abbati non successit Riddagus] Richarium; quibus ei videtur successisse Riddagus. Sed aliter docent Chronica Magdeburgensia; & ex illis, ipse etiam Auctor Conmentarii, num. suo 13; ubi legitur Richarius Abbas, quo tempore novus erigebatur Magdeburgensis Archiepiscopatus, brevi pulsatus valetudine, terrena mutasse cælestibus; eique in ipsa Sedis mutatione (quando nempe ex urbe in suburbium translata est) successisse Herdiggus; in eadem (uti addit Chronicon Magdeburg. impressum a Meibomio juniore anno MDCLXXXVIII) Congregatione nutritus & electus. Ad hæc legitur in eodem Chronico impresso, [sed Herdiggus,] pag. 282, Giselarius Magdeburgensis Archiepiscopus ordinasse Riddagum, defuncto Herdiggo, secundum S. Joannis Baptistæ, id est monasterii ad suburbium translati, Abbatem. Scripsit quoque Meibomius senior Chronicon ejusdem monasterii S. Joannis Baptistæ, quod Bergense vocat, quia in monte (mons enim Saxonibus Bergh sonat) situm est. Ibi Auctor ille, Abbates monasterii omnes annumerans, & eorum gesta attexens; non tantum dicit, Richario successisse Herdiggum seu Herdingum, verum etiam totos XXII annos monasterio præfuisse; orsum illud gubernare anno DCCCCLXVIII, mortuum vero DCCCCXC Nonis Sextilis: [& huic Riddagus.] atque tunc demum successisse Riddagum, & annos XV vixisse. Successores alios qui volet, Meibomium adeat. Interim corrige sis errorem ut sequitur.

Pag. 31 num. 3 ℣. 23 — Huic vero successisse videtur Riddagus — lege — Huic vero successit Herdiggus, a fundatione monasterii Abbas quartus; a translatione vero ejus in suburbium, primus. Herdiggo successit Riddagus.

Alterum est, quod emendatione indiget, num. 7 Commentarii, ubi Auctor corrigit Cardinalem Baronium, ad annum Christi DCCCCLXXI, distinguentem tres istius seculi X, Adalbertos sive Adelbertos, viros religionis zelo & sanctimonia excellentes; cum revera, inquit, [Recte distinctis Adalbertis, Magdeb. & Pragensi;] duo tantum fuerint, nempe Adalbertus, ab Ottone Magno creatus Archiepiscopus Magdeburgensis primus (idem qui antea e monasterio S. Maximini Treviris ab eodem Ottone evocatus, susceptaque Episcopali consecratione, ad conversionem Russorum missus fuerat) & Adalbertus, Pragensis Episcopus ac Martyr. Atque hac quidem parte correctori ego libens consentio. Verum ipsemet hujus ejusdem numeri 7 initio, tertium alium temporis ejusdem Adalbertum invehit, Corbejæ novæ in Saxonia monachum, quem Otto Apostolum in illas gentes (qui dicuntur Runi sive Rugiani, & habitant in corde maris, videlicet in Rugen insula) transmiserit. Hic enim Adalbertus, novæ Corbejæ Monachus, diversus omnino est ab Adalberto Pragensi Episcopo, qui numquam Corbejam incoluit; nec non ab Adalberto S. Maximini, quem Auctor ipse Commentarii operose probat, [ab utroque etiam distinguendus est tertius, Corbejensis;] non ad Rugianos & insulam Rugen; sed ad Russos proprie dictos, rogatu Helenæ eorum Reginæ missum ab Ottone fuisse: quemque nos cum ipso consentimus, factum deinde Archiepiscopum fuisse primum Magdeburgi: non item, Adalbertum monachum Corbejensem: quem, ut equidem fatear, nusquam comperio, aut ad Rugianos in insula maris Balthici; aut ad Russos proprie dictos Reginamve Helenam fuisse missum; aut ad Archiepiscopatum Magdeburgensem fuisse assumptum. [si quis tamen in Corbeja tunc fuit.] Sed neque ullo id argumento probat Auctor Commentarii. Sint ergo duo tantum illius temporis celebres sanctimonia Adalberti, quos jam nominavimus; alter, e monacho S. Maximini & Episcopo Russorum, proprie dictorum, Archiepiscopus Magdeburgensis primus; alter Episcopus Pragensis, ac deinde Martyr apud Prussos; uterque e familia S. Benedicti. Hinc corrige denuo Commentarium delendo primos quatuor versus numeri 7, & hæc substituendo.

7 Slavi isti seu Russi, qui dicuntur Runi sive Rugiani, & habitant in corde maris Balthici, in insula, vulgo hodiedum Rugen dicta; omnino distinguendi sunt a Rugis, sive (ut alii rectius scribunt) a Russis, ad quos Otto Magnus extractum e S. Maximini Treviris monasterio Adalbertum, anno DCCCCLXI Apostolum misit; uti mox pluribus monstrabitur. Hujus Adalberti &c.

Addi quoque ad calcem numeri 19 hæc velim — Hactenus Chronicon Magdeburgense Ms. a Commentatore sæpenumero laudatum & allegatum; cui adjice, ad ampliorem sancti viri laudem, ex alio, item Magdeburgensi, impresso nuper ut jam dixi, a Meibomio juniore, sequentia: Adalbertus itaque, [Elogium Adalberti Magdeb. ex coævo.] primus Magdeburgensis Ecclesiæ Archiepiscopus, præcessit annis XIII, menses VIII. Hic instructissimus omnium liberalium artium scientia, perfectus discretione, mansuetudine, innocentia, in diebus sui Sacerdotii solerter commisso invigilabat gregi. Inter ceteras quoque dotes gratiæ, ut post patebit, spiritu emicuit prophetiæ; instantia doctrinæ & operum, se merito monstrabat pastorem; primum, ubi rationabile secuturæ constructionis surgeret ædificium, ab Ottone positum supra firmam petram, constabiliens fundamentum. Namque ut omnium prospicere posset saluti,

Magna licet nactus, cunctis fuit omnia factus;
Magnis par factus, parvis in parva redactus;

sic exterioris rei exercebat negotium, ne ab internis & specialibus (forte spiritualibus) averteret studium; sic dominium exercens in populo, ne vigilantiæ suæ curam minoraret in Clero. Unde sæpe nocturno silentio, duobus tantum comitantibus, ad ovile S. Joannis Baptistæ, & S. Mauritii inopinatus venit, cum reliquis ut in fine num. 19.

Et porro: Nutrivit sane filios plures secundum inanem seculi fastum nobiles; [ejusque præclare alumni;] quodque in his Deo magis placuit, vita & moribus insignes; interque omnes canonicæ professionis sectatores, perfectioris testimonii cælestis aulæ milites. Germinavit igitur Magdeburgensis Ecclesia, velut hortus deliciarum, folia virtutum, & poma ferens bonorum operum: quem um perflaret auster leni spiramine, cœperunt longe ejus aromata profluere: quia ex his multi diversis in locis Episcopali officio functi, vel aliis dignitatibus, merito suæ conversationis & industriæ, sunt promoti: sicut ex ipsorum numero Giselarius & Waltardus, ejusdem Sedis Pontificio postea meruerunt sublimari. Inter quos & regiæ stirpis Wogieteth, sed ab ipso Archiepiscopo, æquivoco nomine dictus Adalbertus, emicuit; qui postea Pragensis Episcopus, glorioso martyrio coronari meruit: cujus consodalis sanctus Bruno, qui & Bonifacius, nobilitate & meritis illi per omnia simillimus, [quorum unus Adalbertus Pragen.] dum passionem & actus ipsius scribendo miratus est, ipse nihilo minus Archiepiscopus gentium, pari agonis triumpho subsequenter, in confinio Russiæ & Lituæ regionum, martyrizatus est; sicut indicat liber gestorum ejus. Horum ergo Patronus & Deo dignus Episcopus Adalbertus, defuncto Bosone Merseburgensi Episcopo, ordinavit pro eo præfatum Giselarium, secundum; Volcoldum quoque secundum, Misnensi; Fridericum secundum, Cizensi; Volcmarum tertium, Brandeburgensi, Ecclesiis Episcopos.

Gratia prophetiæ (quam emicuisse in Adalberto, dictum est supra) monstratur deinde in eodem Chronico impresso, [ipse vero mortuus revelavit non successurum sibi Othricum electum,] præcipue eluxisse in eo, quod vir sanctus, tam in vita sua non semel, quam post mortem, Walthardo sibi dilecto apparens, negaverit, umquam sibi Othricum in Archiepiscopatu successurum; quamvis cognosceret omnium studia in illum ferri: & vero totius populi Clerique consensus, mortuo Adalberto, eumdem illi successorem reipsa elegit. Attamen non successit, Deo aliter præter expectationem disponente.

Nunc redeo ad num. 20 Commentarii, cui prædictionum narratio, ex alio Magdeburgensi chronico Mss. recte inserta est; quia ad gloriam S. Adalberti & spiritum ejus propheticum demonstrandum, valet plurimum. At vero quæ sequuntur ibidem de Giselario, quomodo Othricum supplantaverit, sibique dolo aperuerit viam ad Archicpiscopatum; quæque Scriptor istius Chronici cum aliis, non recte detorquet ad invidiam & infamiam Romanis judicibus conflandam, abesse a Commentario possunt ac velim; quia, præterquam quod injuriosa sint, nihil faciunt ad gesta S. Adalberti, quo de hic agitur.

Rectius scribit Auctor Chronici Magdeburgensis impressi, majorem conflando invidiam Giselario, [mox a Giselario turpiter supplantatū;] tamquam architecto fraudum & malorum, quam Romanis judicibus, sic in illum invehendo: Sed age quæso, o Antistes, dum sic adeptum leve pondus æstimas, ferre virgam pastoralem & pallium delectabile, quodque tibi a subjectis impenditur obsequium; quæ putas in tremendo examine tibi locorum facies erit? Ubi tunc quisque causæ suæ vix sufficit, tu pro tot animabus, addita sine dubio & tua anima, rationem reddere habebis, velut si naturaliter a Deo, pro una, tot animas susceperis. Dolemus namque & vere erubescimus, de te talia scribere, vel potius aliquem ex nostræ Ecclesiæ Pontificibus talia imprudenter perpetrasse. Sed sicut bona bonis in exemplum, sic & mala ad cautelam non incassum scribimus, ut dumtaxat pro privata gratia vel odio, veritatem non excedamus. [& laudatur in epitaphio.] Sed hæc, ut diximus, ad S. Adalbertum nihil attinent. Attinet vero, ejus Epitaphium, sepulcro inscriptum, ex eodem Chronico impresso huc afferre. Ita sonat:

Præsul Adelbertus, omni virtute refertus,
Membra solo clausus, lætos agit æthere plausus.
Clerus eum plangit, nec non populum dolor angit.
Ipsius hoc pietas meruit, fleat omnis ut ætas.

[Othricus autem] Superest aliquid de Othrico dicendum, non quia gloriæ S. Adalberti intersit magnopere; sed ut Commentarius purgatior sit a mendis. Num. 20 in fine notatur, illum fuisse Monachum, idque intelligi ex ibidem dictis; quia nempe ipsum in extremis, relicti monasterii, & obedientiæ ob ambitionem prætermissæ, pœnituit. Mallem hanc notationem deletam, ratus Othricum numquam in monasterio monachali, sub obedientia Regulæ S. Benedicti, vixisse; sed in monasterio sive claustro Canonicorum S. Mauritii, sub obedientia Præpositi aut ipsiusmet Archiepiscopi; [non fuit Monachus Benedictinus,] & quidem a prima Archiepiscopatus atque ecclesiæ Metropolitanæ institutione ibi commoratum esse, & scholæ Magistrum egisse, donec inde cum facultate Archiepiscopi egressus, & debitæ illi obedientiæ vinculo solutus, in familiam & obsequium transiit Imperatoris. Comprobari hæc possunt e Scriptoribus antiquit, quotquot fere Othrici mentionem faciunt uspiam. Paucorum verba profero, quæ simul etiam declarabunt, quantus vir ille fuerit. Auctor Chronici Magdeburgensis impressi pag. 277 sic scribit: Cum Othricus Episcopi Adalberti Magdeburgensis moribus non conveniret, [sed ex claustro Canonicali transgressus in aulam Imperat.] & ob hoc animum ejus erga se non rectum persentiret; postquam multos liberalium artium disciplinis nobiliter instruxerat, (quia & sapientia & facundia sui temporis Magistris incomparibilis erat, ibidemque scholis præfuerat) deliberavit, impetrata per Ottonem Cæsarem Rufum licentia, claustrum exire, & potius in aula & regia capella deservire. Mortuus vero, ut paulo post dicitur, clarum sapientiæ suæ memoriale reliquit in pluribus, sicut de eo legitur in Passione B. Adalberti Episcopi & Martyris, qui & ipse fuit ex discipulis ejus; eodemque tempore Magdeburgensis Ecclesiæ alumnus, uti pag. 280 notatur; atque ex pag. 275 a me supra jam notatum est.

Passio & Vita S. Adalberti Pragensis non tantum una, sed duplex, legi potest Tomo 3 nostri Aprilis. In priori Vita pag. 172, num. 3, sic scribitur: Ipso tempore (quo Adalbertus ille adhuc puer, Magdeburgi ab Adalberto Archiepiscopo inunctus fuit sacro Chrismate, & litteris operam dabat) erat Magister scholarum Octricus quidam Philosophus, sub quo turba juvenum, & librorum copia multa, nimis crescente studio, floruerunt.

[antea Magister scholæ,] Vita altera pag. 188 num. 4 innuit clarius, Adalbertum Pragensem Magdeburgi in Schola S. Mauritii studiis vacasse; & num. 5, ampliori cum laude de Magistro ejus sic loquitur: Scholis præerat tunc Ottricus quidam facundissimus, ætate illa quasi Cicero unus, cujus memoriale clarum usque nunc intra Saxoniam habetur: quem, quantus foret, discipulorum facies inspecta, sine lingua, sonat; & per vicinas urbes circumquaque diffusa sophia digito monstrat. Postea addit, eumdem Adalbertum annos ter ternos in arena studii, palæstram exercuisse ingenii; quando capella Regia, Magistrum tulit.

Sed ex ipso Commentario, eodemque ejus numero 20, ex quo Commentator putat intelligi, Othricum fuisse Monachum; conemur ostendere, rem aliter se habere. Ratio Commentatori unica sic loquendi est, quia Othricus, morti proximus, doluit, quod umquam monasterium suum & obedientiam, propter ambitionem, dereliquit. Verum, si per Monasterium hic ego intelligam, quod initio ejusdem numeri intelligitur, claustrum Canonicorum, [ubi etiam sub Archiepiscopi obedientia vivebatur,] qui suam quoque obedientiam habebant; evanescit totus Othrici monachatus, saltem quatenus a Commentatore assertus est. Dicitur autem initio ejusdem numeri, inter Adalbertum Archiepiscopum Magdeburgensem & Othricum, istius Ecclesiæ Magistrum scholæ, non bene convenisse; atque ideo hunc maluisse inde exire, quam in monasterio permanere. Quod monasterium utique aliud non est, quam ubi erat schola. Ibi vero etiam sub obedientia Archiepiscopi fuisse illum, ostendunt verba sequentia; quia Cæsar ipse Othrico apud Archiepiscopum licentiam sibi serviendi vix potuit impetrare.

Porro Scholam illam fuisse in claustro ecclesiæ Cathedralis, sive S. Mauritii, apertissimum est ex eodem Commentario num. 3, ubi legitur ex Chronico Magdeburgensi Ms. ad annum DCCCCLXXXXV, quod Ekkihardus, tunc Custos ecclesiæ S. Mauritii & Magister Scholæ fuit; rogatusque, Thietmarum sive Ditmarum, [juxta ecclesiam Cathedralem S. Mauritii;] suum tunc ibi discipulum, ob rem necessariam matri remisit. Eadem habet quoque Ditmarus ipse lib. 4 Chronici pag. 41, nisi quod de se loquens, dicat: Ekkihardus rogatus fuit, ut me ob rem necessariam matri meæ remitteret. Venerat eo Ditmarus aliquantum ante hoc tempus. Postquam enim Rigdago, Abbati secundo S. Joannis Baptistæ commendatus, ibi tres annos conversatus fuerat; in omnium festivitate Sanctorum ad S. Mauritium translatus, & Fraternitatis consortio junctus est a patre suo, paulo post mortuo; uti scribit ipse pag. 39.

Jam vero idem Ditmarus, quæ de Ekkihardo ejusque Magisterio Scholæ ad S. Mauritium, dicta sunt, comprobat etiam ipse pag. 48. Verba ejus, quia & laudem viri & modum diemque mortis ejus, alibi frustra fortasse quærenda, complectuntur, [ubi & Ekkihardus Scholæ Magister vixit,] lubet adscribere ex Codice nostro Ms, qui impresso longe correctior atque integrior est. Prædictæ, inquit, Custos ecclesiæ Magdeburgensis Ekkihardus, cognomine Rufus, arte Grammaticus, & tunc Magister Scholæ, cum in una dierum altare majus, auro, gemmis, & optimo electro incomparabiliter adornatum considerare voluisset, si aliquid in eo deesset; ex improviso ab eodem deprimitur, & ex hac collisione tardatus, pecuniam a se diu congregatam, larga manu distribuendam, Walthardo Præposito commisit; & post paucos dies, pridie Nonas Septembris, spiritum fidelem exhalavit. Quem non in aliqua re accuso; sed hoc veraciter scio, quod siquis S. Mauritium (in cujus nempe ecclesia infortunium illud Ekkihardo obvenerat) offendit, damni consequentis periculum imminere sibi, non ignoret.

Tertium quoque Magdeburgensis ad S. Mauritium Scholæ Magistrum invenio Giddonem Philosophum; [& Giddo S. Brunonis Martyris Magister,] cujus Magisterio traditus fuit (teste eodem Ditmaro pag. 82) Bruno Querfurtensis Dynasta, idem qui postea gloriosus martyr occubuit in confiniis Prussiæ & Lituæ, Russiæve. Bruno enim ille in eadem Scohla floruit, in qua antea floruerant sub Othrico Magistro S. Adalbertus, Pragensis Episcopus & Martyr; item Giselarius & Walthardus, aliique, vita & moribus insignes, interque omnes, Canonicæ Professionis sectatores, perfectioris testimonii. Videtur hunc quoque Magistrum habuisse Ditmarus. Quia Brunonem prædictum, [& verosimiliter etiam Ditmari.] quem ait, Magisterio Giddonis Philosophi traditum fuisse, vocat Contemporalem & Conscholasticum suum, lib. 6, pag. 82. Ipse enim (ut Vita ejus, e Chronico Merseburgensi impressa post opera ipsius, narrat) ætate competente Clericali vitæ assignatus, & tener adhuc in annis, S. Mauritio in Magdeburg servus ac spiritualis Frater dicatus fuit; ubi per incrementa temporum ramum attigit Pythagoricum, verosimiliter sub hoc Giddone Philosopho, Grammaticam sufficienter doctus sub Ekkihardo Grammatico.

Plurimum lucis argumento præsenti afferent quæ de Episcopis, Canonicis, Monasteriis, Scholisque primorum Christianitatis per Saxoniam seculorum, leguntur in Chronico Riddagshusensi, collecto sub initium seculi XVII, apud Meibomium tomo 3, pag. 381. Laudato ibi zelo priscorum Episcoporum in prædicando per se verbum Dei; dicuntur ipsi habuisse secum Presbyteros & Diaconos; qui, si abesset Episcopus, ejus vicem certo ordine gerebant; si præsens esset, labores ejus magna observantia juvabant, [Illos præfuisse Scholæ] præcipue in Sacris peragendis & Sacramentis erogandis. Quotidianum officium erat, vacare precibus, & statis horis pias cantiones sive hymnos decantare. Hi Canonici dicebantur, quoniam in Collegium recepti, certum disciplinæ genus, legibus canonibusque præscriptum, profiterentur: unde & Fratres appellati; vetustis annalibus & monumentis fidem facientibus; & simul uno pistore & promo communi condoque usi sunt. Quin & ædes Episcoporum, quæ una cum Collegiis contiguæ basilicis erant, Monasteria dicta sunt, non minus quam Cœnobia; nomine hodie etiam nonnullis in locis vulgo perdurante. Qui inter Canonicos præ reliquis doctrinæ eruditione & facundia pollebat, eum Episcopus Lectorem ordinabat, insignitum honorifica Scholastici appellatione, quæ cum Dignitate conjuncta in ecclesiis cathedralibus adhuc perdurat. [in monasterio Bergensi] Tum producuntur ibidem nomina aliquot Scholasticorum, tum aliarum ecclesiarum, tum etiam Magdeburgensis: videlicet in ecclesia Bremensi, tempore Adaldagi Archiepiscopi, florentissimo studio Scholas rexit Tiadhelmus quidam, magni illius Otrici, Ludimagistri Magdeburgensis, discipulus … Eamdem ibi provinciam sustinuit Albertus, quem dixi… Magdeburgensis Gymnasiarchæ Otrici meminimus antea… In eadem schola docuit Eckhardus, arte Grammaticus … & Giddo Philosophus, præceptor Brunonis, Dynastæ Querfurtensis, a Prussis martyrio coronati.

Refert quidem Collector Chronici, tres illos Magdeburgenses Scholasticas ad monasterium Bergense, Monachorum S. Joannis Baptistæ, extra civitatem, citans illam in rem Ditmari chronicorum librum 3, 4, & 5. Sed frustra hæc: nihil enim ejusmodi inde probatur. Libro 3 agit quidem Ditmarus de Othrico laudabiliter, sed nihil affert, ex quo Bergensis Scholæ Magister fuisse dignoscatur. Primum ait, Clerum cum populo, post mortem Adalberti, elegisse Othricum Confratrem (sed suum utique, non Monachorum) in Archipræsulem. Deinde ait, inter Episcopum, dum vivebat, & Othricum, Scholæ Magistrum, numquam convenisse moribus (quod videtur domesticum aut frequentem inter illos usum innuere) ideoque hunc maluisse inde exire, quam in monasterio manere. Quæ, quæso, discrepantia morum Episcopi & Othrici debebat hunc movere, ut monasterium suum relinqueret, si tota urbe remotus ab Archiepiscopio & monasterio cathedralis ecclesiæ, [ex Ditmaro non probatur,] in monasterio S. Joannis sub Abbate suo vixisset? Aut cur Imperator ab Archiepiscopo (quod ibidem dicitur) petiit, & vix impetravit, licentiam transferendi Othricum e monasterio ad suum famulatum; si is sub potestate Abbatis erat? Nihil amplius probatur e libro 4 & 5 Ditmari, pro Magisterio Ekkihardi & Giddonis in Monasterio S. Joannis; quos satis jam ostendimus, illud obiisse in S. Mauritii.

Dicit etiam idem Collector Chronici Riddagshusani, quod Othricus docuit antea Corbejæ ad Visurgim, successor Widekindi, viri doctissimi. Ut credam, antiquiorem testem desidero, quem nullum affert Collector; cum alioquin ad singula fere asserta citet auctores suos, quamvis sæpe infeliciter, ut modo vidimus. Ipsi vero soli, post secula omnino sex integra, talia affirmanti sine teste, sine scriptura antiquiore, judico credi prudenter non posse; præsertim postquam eadem pagina deprehensus est citasse Ditmari locos, ad probandum Othrici, Ekkihardi & Giddonis Magisterium in S. Joannis; quod probari inde non potest ullo modo. Quod si tamen alicunde etiam monstraretur, Othricum Corbejæ antea docuisse; nondum salvaretur Commentarius; uti patet ex dictis. Quamobrem dele numero ejus 20, ultimos quatuor versus, de monachatu Othirci.

[Errata]

Et hactenus quidem de Commentario isto, in eoque emendandis. Nunc alia quædam adhuc corrigenda sunt in Præliminaribus ante Tomum. Ac primum quidem,

In Synopsi Actorum pag. VI col. 1. ℣. 2 — post annos 500 — l — post illos Ibid. ℣. 12 — Paulinus Junior — l — Paulinus tertius In Indice Sanctorum, col. 1 ℣. 12, adde — § IV. Nonnulla in præmisso Commentario corrigenda. Vide ad calcem hujus Tomi. In Corpore Tomi pag. 231 col. 1, nota marginali ultima — cum Wandalis — l — cum Wandali Ibid. col. 2, ultima item nota marg. — cui sub annum — adde — 511 Pag. 232, nota marg. 1, dele — DXI

FINIS.

Acta Sanctorum: Einleitung Juni V

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: Anhang Juni IV

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: Anhang Juni IV

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 15.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.